Está en la página 1de 1072

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Propostas de accin

Coordinadores Xavier Simn Fernndez Damin Copena Rodrguez

COMIT DE ORGANIZACIN
Mara Dolores Domnguez Garca. Wageningen University Xavier Simn Fernndez. GIEEA. UVIGO David Prez Neira. Universidade de Sevilla. Daniel Vzquez Merns. GIEEA. UVIGO. Luca Rodrguez Amoedo. GIEEA. UVIGO. Secretario: Damin Copena Rodrguez. GIEEA. UVIGO

COMIT CIENTFICO
Manolo Gonzlez de Molina. Universidade Pablo Olavide. Sevilla. Jan Douwe van der Ploeg. Universidade de Wageningen. Holanda Francisco Xavier Sans. Universidade de Barcelona. Adolfo Cordero. UVIGO. Ernesto Snchez. Director do Consello Regulador da Agricultura Ecolxica de Galicia. Xavier Simn Fernndez. GIEEA. UVIGO Presidente: Santiago Javier Sarandn. Escola de Agronoma. Universidade de La Plata. Arxentina. Edita: Grupo de Investigacin en Economa Ecolxica e Agroecoloxa Deseo e maquetacin: Trculo Artes Grcas, S.A. ISBN: 978-84-614-3560-9 N rexistro: 10/89969

ndice
CONFERENCIAS PLENARIAS................................................................................................. 9
La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa Xestin e aproveitamento dos recursos pastabeis extensivos no monte galego
Xos M Eloi Villada Legaspi .................................................................................................... 57 Eduardo Sevilla Guzmn ......................................................................................................... 11

Recuperacin de variedades tradicionais para agricultura ecolxica


Pedro Revilla e Armando Ords ................................................................................................ 71

La produccin caprina ecolgica en Andaluca: situacin actual y posibilidades de mejora


Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral ......... 85

sesins............................................................................................................................... 101 sesin 1.............................................................................................................................. 103


O sector equino na provincia de Lugo
Mara Prez Folgueira, Marcelino Castro Pena ............................................................................ 105

Proxecto silvopastoral con cabalo de pura raza galega no M.V.M.C. De Carballo(Friol)


Manuel Iglesias Espio.......................................................................................................................... 121

Producin de carne de poldro nun sistema de monte en Galicia


Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz .............. 127

sesin 3.............................................................................................................................. 143


Agroecoloxa e cooperacin ao desenvolvemento. Soberana alimentar como nexo de unin entre os pobos
Eva Gil Rodrguez, Fernanda Couago Otero . ............................................................................. 145

Transicin agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia
Sonia Irene Crdenas Sols ...................................................................................................... 157

Centro de Educacin Ambiental As Corcerizas: exemplo de desenvolvemento sustentable


Anala Moares Lameiro e Paula Vidal Abalo . .............................................................................. 173

Alianzas pola soberana alimentar: a experiencia da ISAP na Galiza


Xos M Garca Villaverde ........................................................................................................ 183

sesin 4.............................................................................................................................. 187


Entre Hortas: As hortas de Belvs: recuperar usos, rendibilizar espazos
Elvira Cienfuegos Lpez .......................................................................................................... 189

A horta ecolxica como recurso didctico nas escolas viguesas


Teresa Gonzlez Sanz .............................................................................................................. 197

O papel da horticultura urbana sustentable ante o declive do petrleo. A experiencia de Culleredo


Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Vzquez Pumario e Ruth Carams Blanco . .......... 203

Horticultura urbana en Galicia, orixes, valores e situacin actual


Ftima Silva, Ramn Paz . ....................................................................................................... 213

sesin 5.............................................................................................................................. 223


Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar
F. Barreiro Carracedo, J.I. Romar Corts...................................................................................... 225

Raa Lupa de Quilmas; como un movemento social pde-se proxectar nunha alternativa contra a destrucin do territorio
Xos Manuel Casais Gonzlez, Luca Ferreira Fernndez, Adela Figueroa Panisse............................. 237

A chamada da terra. Asociacin A Hortia da Ponte

Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Grao, Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera ............................................................................................. 245

Nuevas realidades en el medio rural: experiencias comunitarias agroecolgicas


Francisca Ruiz Escudero ......................................................................................................... 253

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo


Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez . ......................................... 261

sesin 6.............................................................................................................................. 283


Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre
Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Paulo Freire Vieira ...................................................................... 285

Agroecologia: a construo do saber atravs do exerccio da inter e transdiciplinaridade

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas. ................................................................................... 297

Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria
Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korosue. .................. 307

Las aulas de Agroecologa como herramienta de investigacin participativa


Rubn Snchez Cceres .......................................................................................................... 319

La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia la sostenibilidad de la agricultura
Flvia Charo Marques, Dcio Cotrim, Fbio Kessler Dal Soglio . ................................................... 337

sesin 7.............................................................................................................................. 351


O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas
A. I. Roca Fernndez, E. A. Gonzlez Rodrguez ........................................................................... 353

Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo
Yann Pouliquen ...................................................................................................................... 373

Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos
M. Lpez Alonso, I. Blanco Penedo, M. Miranda, C. Castillo, J. Hernndez, J.L. Benedito .................... 385

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y en Galicia


I. Garca Lara, E. Snchez Salgado ........................................................................................... 399

sesin 8.............................................................................................................................. 421


O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba - SC.
Renata Gomes Rodrigues ........................................................................................................ 423

Potencial de nabizas e grelos na agricultura ecolxica: uso das variedades locais


Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco ..................... 439

Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho
Merval Ribeiro da Silva Filho, Altamiro Sousa de Lima Ferraz Jr. . .................................................. 457

Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no assentamento Domingos de Carvalho, Planalto Norte de Santa Catarina - Brasil
Susi Mara Freddi, Marcelo Maraschin . ...................................................................................... 471

sesin 9.............................................................................................................................. 485


Pan do Mar. Una experiencia de aplicacin de los postulados de la cultura ecolgica en la industria de conservas de pescado
Eduardo Drmer...................................................................................................................... 487

Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria
Fernanda Savicki de Almeida, Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas. ......................................... 491

Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes ........................................................................................................... 507

Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS

A transio construccin de monocultivos de caf em sistemas agroforestais no Estado do Esprito Santo, Brasil
Eduardo Ferreira Sales ............................................................................................................ 525

sesin 10............................................................................................................................ 543


Cesta fresca: experiencias de venta directa de productos alimenticios en Pontevedra
Anta Puentes Corral . ............................................................................................................. 545

Canales cortos de comercializacin


Silvia Doneddu, Eva Torremocha . ............................................................................................. 553

Men-Vi: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidad Politcnica de Catalua
Diego Alba Fraga, Lus Miguel Campos Rodrigues . ..................................................................... 569

sesin 11............................................................................................................................ 583


OVICA, 15 anos na defensa do sector ovino e caprino galego
Joan Alibs Biosca . ................................................................................................................ 585

A reserva da biosfera rea de Allariz como marco axeitado para o desenvolvemento de proxectos agroecolxicos no medio rural
Xos Manuel Romero Rodrguez ................................................................................................ 591

sesin 12............................................................................................................................ 599


Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca
Yann Pouliquen, David Velo Vidal . ............................................................................................ 601

Avaliacin socioeconmica da xestin sostible de especies invasoras: unha revisin


J. Touza, M.L. Chas Amil, X. Doldn Garca, K. Dehnen-Schmutz .................................................... 613

Control de malas hierbas en produccin ecolgica de forrajes: cultivos alelopticos


Lorena lvarez-Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol . ........... 629

sesin 13............................................................................................................................ 645


As UXFOR, ferramentas para a vertebracin territorial e social dos montes galegos
Xabier Brua Garca - Manuel F. Marey Prez . ............................................................................ 647

Usos sociais e ambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego
Xos Alfredo Pereira Martnez . ................................................................................................. 663

As paisaxes culturais galegas. Perspectivas actuais de conservacin e xestin


Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez . ......................... 677

sesin 14............................................................................................................................ 693


O millo tradicional e os produtos derivados. Procesado, elaboracin e conservacin
Arsenio Landa, Pedro Revilla e Rosana Malvar ........................................................................... 695

Rexurdir do millo corvo. Testemua dunha tradicin


Asociacin Cultural Meiro ........................................................................................................ 709

Breve estudo sobre o pan tradicional elaborado na provincia de Lugo


Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena . ......................................................................... 713

sesin 15............................................................................................................................ 731


A experiencia da comercializacin de produtos ecolxicos desde A Cova da Terra (Lugo)
Xabier Brua Garca, Clara Raposo Gonzlez . ............................................................................ 733

Dimensin socio-poltica y econmica de las cooperativas de consumo ecolgico


Patricia Homs, Santiago Lpez Petit . ........................................................................................ 747

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin


Xavier Simn Fernndez, Damin Coperna Rodrguez, Luca Amoedo Rodrguez . ............................. 761

Reexiones polticas desde y sobre las cooperativas agrocolgica andaluzas


D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos ........................................... 793

posters.............................................................................................................................. 813
Efecto de periodos cortos de descanso del pastoreo sobre el suelo en dehesas de Quercus ilex subsp. ballota

F. Moreno Elcure, M.D. Carbonero Muoz, A. Garca Moreno, J.R. Leal Murillo, M.T. Hidalgo Fernndez y P. Fernndez Rebollo . .......................................................................... 815

La poltica agrcola actual venezolana: desarrollo endgeno, agroecologa y soberana alimentaria (desde un estudio de caso)
Yolanda Molina Garca............................................................................................................. 825

Susi Mara Freddi, Renata Gomes Rodrigues, Prof. Dr. Clarilton E.D.C. Ribas, Guilherme Ribeiro Gomes......................................................................................................... 841

Cidades produzindo alimentos: uma nova perspectiva para a Segurana e Soberania Alimentar no meio urbano

Nova Lei de certicao de orgnicos do Brasil. Estudo de caso: Sua aplicao e os reexos sobre a comercializao dos produtos do Sitio Capororoca em feiras ecolgicas de Porto Alegre - Rio Grande do Sul
Ari Henrique Uriartt, Xavier Simn Fernndez, Sonia Regina de Mello Pereira, Silvana Bohrer . .......... 853

Caracterizacin agronmica y cianognica de poblaciones naturales de trbol blanco y trbol violeta recolectadas en la Cordillera Cantbrica
J.E. Lpez Daz, E. Gonzlez Arrez, J.A. Oliveira Prendes y O. P. Vzquez Yez . .............................. 865

Efecto de la aplicacin y la naturaleza de la materia orgnica en la recuperacin de suelos afectados por procesos de salinidad

Annia Mederos Molina, Rosa Orellana, Felipe Bastida, Mara Teresa Hernndez y Carlos Garca Izquierdo ........................................................................................................... 885

Efecto del tipo de fertilizacin en las emisiones de xido nitroso en praderas de bajo manejo de pastoreo
D. Bez, A. Louro, M.I. Garca, J. Valladares ................................................................................ 905

Extrativismo da Juara (Euterpe oleracea Mart. Arecaceae) e a promoo de renda, estudo de caso do municpio de Morros/MA Experiencia piloto de un huerto escolar ecolgico en un colegio de educacin infantil y primaria en la provincia de Pontevedra Buscando nuevos bioherbicidas para la agricultura ecolgica

Laura Rosa Costa Oliveira, Horcio Antunes de SantAna Jnior .................................................... 913

L. Martnez-Nez, M.J. Valcrce, P. Casal, PP. Gallego, L. Hermida . .............................................. 925 Carolina G. Puig, Noem Fernndez, Rubn Forjn, Alberto Garabatos, Luis Iglesias, Lorena lvarez-Iglesias, Adela Snchez-Moreiras, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol .......................... 937

Producin de hbridos de millo forraxeiro en cultivo ecolxico Qu tipo de vaca elixir para qu tipo de sistema leiteiro?

Ana Beln Monteagudo, Laura Campo, Beln Salleres, Jess Moreno-Gonzlez . .............................. 953 A.I. Roca Fernndez, L. Delaby, A. Gonzlez Rodrguez, M. E. Lpez Mosquera e Y. Gallard ................ 961

Marcia Neves Guelber Sales . ................................................................................................... 979

Trator de galinhas. Resgatando o lugar da avicultura camponesa

Capacidad de sumidero de carbono de suelos de dehesas con Quercus ilex L. ssp. ballota (Desf.) Sanp y la sostenibilidad de los sistemas agroforestales tradicionales Estudio de la aptitud fermentativa en estado slido del madroo para la obtencin de aguardiente

LA. Daz Jaimes, L. Parras Alcntara, P. Fernndez Rebollo, B. Lozano Garca y MD. Carbonero .......... 997

E. Alonso, J. Varasa, A. Torrado, L.M. Pastrana, N. Prez ............................................................... 1007

Evaluacin de la produccin y calidad nutritiva de hbridos de maz forrajero en dos sistemas de produccin: convencional y ecolgico El caso de la memoria biocultural de la tomtiga de ramellet

L. Campo Ramrez, A. Monteagudo Diz y J. Moreno-Gonzlez ......................................................... 1013

Aina Socies Fiol . .................................................................................................................... 1021 M.I. Garca Pomar, J. Castro Insua, D. Bez Bernal, T. Dagnac, J. Lpez, M. Garca Chao ................... 1037

Estudio do grao de contaminacin das augas en zonas gandeiras de vacn de leite en Galicia Inovao tecnolgica na cadeia produtiva da CASTANHA DE CAJU

C. Cmara Neto, I.C. Cmara e D.S. Fernandes .......................................................................... 1049

visitas de campo. .............................................................................................................. 1057 conclusins...................................................................................................................... 1067

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Conferencias plenarias

LA CONSTRUCCIN DE SOBERANA ALIMENTARIA DESDE LA PERSPECTIVA DE LA AGROECOLOGA


Eduardo Sevilla Guzmn

I. Nota introductoria.
Hace casi veinte aos se inici en la Universidad de Crdoba (Espaa) un Programa de Doctorado en Agroecologa; seguido, media dcada despus, de una Maestra dirigida especcamente a Latinoamrica1. El grupo de personas que iniciamos aquella docencia para la investigacin hemos permanecido (articulados por dicha docencia) intercambiando nuestros trabajos, y debatiendo sobre ellos, desde entonces llegando a generar, en mi opinin, un enfoque especco, que me satisface intentar presentar aqu, proponiendo incorporar la soberana alimentaria a las races de la Agroecologa en su conformacin histrica; tanto desde el pensamiento cientco como desde el pensamiento y la praxis popular: local, campesina e indgena.

Dicha Maestra est coordinada con el citado Programa de Doctorado del Instituto de Sociologa y Estudios Campesinos (ISEC) de la Universidad de Crdoba, aunque impartida desde la Universidad Internacional de Andaluca, habiendo surgido de la colaboracin del Consorcio Latinoamericano de Agroecologa y Desarrollo (CLADES) y la Asociacin Latinoamericana de Educacin Agrcola Superior (ALEAS) con el ISEC. Una buena parte de los profesores iniciadores de ambas experiencias son latinoamericanos como: Miguel Angel Altieri (University of California. Berkeley); Roberto Garca Trujillo (Universidad de Crdoba); Steve Gliessman (University of California, Santa Cruz); Victor Manuel Toledo (Centro de Ecologa de la U.N.A.M.-Mxico); Alba Gonzlez Jcome (Universidad Iberoamericana de Mexico); Maruja Salas (Universiteit Nijmegen); y Enrique Leff Zimmerman (Coordinador de la Red de Formacin Ambiental del Programa de las Naciones Unidas para el Medio Ambiente PNUMA) Aunque otros procedisemos de Europa y USA, nuestro trabajo se centraba prioritariamente en Latinoamrica, como es el caso de Joan Martnez Alier (Universidad Autnoma de Barcelona); Manuel Gonzlez de Molina (Universidad de Granada. Investigador del ISEC); Jan Douwe van der Ploeg (Agricultural University of Wageningen); Peter Rosset (University of California, Berkeley); Hermann J. Tillman (Universidad de Hohenheim); Graham Woodgate (Wye College, University of London); Stephan Rist (Universidad de Berna, Suiza en la actualidad, aunque por entonces en AGRUCO, Universidad Mayor de San Simn Cochabamba, Bolivia); Xavier Simon (Universidad de Vigo) y Toms Rodrguez Villasante (Universidad Complutense de Madrid), entre otros. Las diez maestras hasta ahora desarrolladas (que ha supuesto la realizacin de ms de 100 investigaciones a campo, con al menos dos aos de duracin, en ms de quince pases latinoamericanos). Las dos ltimos ediciones (ya como Programa Ocial de Postgrado) se han adaptado al nuevo Espacio europeo de Bolonia; por lo que el Master constituye el ao previo al Doctorado, que ha recibido la calicacin de Doctorado de Calidad en todas las convocatorias desde la aparicin de este grado de Excelencia en el Estado espaol, en 1997 hasta 2008.

11

Eduardo Sevilla Guzmn

Como consecuencia de un trabajo de campo de diez aos de acompaamiento a grupos de jornaleros andaluces (que se autodenominaban campesinos sin tierra y que, all por la segunda mitad de los 70s de la pasada centuria, iniciaron un proceso de lucha reivindicativa de una Reforma Agraria para Andaluca) llegamos a sistematizar sus formas de articulacin de naturaleza participativa, encontrando metodologas sociolgicas que facilitaran tales acciones. El paso siguiente fue aplicar tal estrategia participativa a las formas de rescate del manejo histrico local de los recursos naturales en los diferentes agroecosistemas a los que accedan mediante la toma de tierras, a travs de usurpaciones paccas en terrenos pblicos o en latifundios desaprovechados (Cf. el Manual de Agroecologa del ISEC, que surgi de aquella experiencia acadmico/militante: Guzmn Casado, Gloria; Manuel Gonzlez de Molina y Eduardo Sevilla, 2000: 11-18 y 529-235). Fue mediante este proceso de interaccin, entre nuestro conocimiento2 y el conocimiento local3, que llegamos a comprender la naturaleza pluriepistemolgica (articulacin de lo cientco con lo popular) de la Agroecologa. Desde esta tradicin, la Agroecologa fue denida, all por 19954, como consecuencia del apoyo emprico obtenido durante el periodo arriba sealado como el manejo ecolgico de los recursos naturales a travs de formas de accin social colectiva para el establecimiento de sistemas de control participativo y democrtico, en los mbitos de la produccin y circulacin. La estrategia terica y metodolgica as elaborada tendr, adems; por un lado, una naturaleza sistmica y un enfoque holstico, ya que tales formas de manejo habrn de frenar selectivamente el desarrollo actual de las fuerzas productivas para contener las formas degradantes de produccin y consumo que han generado la crisis ecolgica. Y, por otro lado, tal necesario manejo ecolgico de los recursos naturales, tendr igualmente, una fuerte dimensin local como portadora de un potencial endgeno, que, a travs del conocimiento campesino (local o indgena, all donde pueda an existir), permita la potenciacin de la biodiversidad ecolgica y sociocultural y el diseo de sistemas de agricultura sostenible. Comprendimos as que la forma de crear conocimiento (es decir, la epistemologa) de la Agroecologa surga de la generacin de contenidos a travs de una praxis compartida que, a efectos analticos, poda diversicarse en tres dimensiones: una primera, ecolgica y tcnico-agronmica; una segunda dimensin socioeconmica o de transformacin local, con un fuerte contenido endgeno; y una tercera dimensin sociocultural y poltica.

El grupo de persones que realizamos el proceso de acompaamiento (de 1977 hasta el 2000, aproximadamente) desde el Instituto de Sociologa y Estudios Campesinos (ISEC) de la Universidad de Crdoba ramos ingenieros agrnomos, socilogos e historiadores, fundamentalmente. El movimiento jornalero se nucleaba en torno al Sindicato de Obreros del Campo (SOC, hoy parte de Va Campesina), aunque junto a los referidos sin tierra, se unieron pronto pequeos agricultores de naturaleza campesina. Texto reproducido en E. Sevilla Guzmn (2006b: 221-248: 223)

12

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

Cuanto sigue5 es un intento de caracterizar la Agroecologa mostrando su similaridad con el concepto de Soberana Alimentaria; proponiendo la necesidad de incorporarlo a sus races epistemolgicas. Para ello, se nos presenta como imprescindible comenzar por denir ste enfoque transdisciplinar desde su epistemologa: es decir, tanto desde la ciencia (diferenciando analticamente las tres dimensiones antes sealadas); como desde la sabidura local campesina o indgena (apartado II) o como lo que entendemos por su construccin popular (desde los movimientos sociales agrarios: apartado III). En el apartado IV consideramos especicaremos las races epistemolgicas de la agroecologa; para nalizar con la referida propuesta respecto a la Soberana Alimentaria.

II. Sobre la epistemologa en las dimensiones de la agroecologa.


Aunque la Agroecologa parta de una exploracin ecolgica, al buscar una articializacin ecocompatible de la naturaleza para obtener alimentos, y comience su anlisis en la nca o ecosistema predial; desde ella, se pretende entender las mltiples formas de dependencia que el funcionamiento actual de la poltica, la economa y la sociedad genera sobre los agricultores. Pero adems, la Agroecologa considera como central la matriz comunitaria en que se inserta el agricultor; es decir la matriz sociocultural que dota de una praxis intelectual y poltica a su identidad local y a su red de relaciones sociales. La transicin en nca, de agricultura convencional a agricultura sustentable, no es agroecolgica sin el desarrolla de un contexto sociocultural y poltico del que partan propuestas colectivas que transformen las formas de dependencia anteriormente sealadas. Los sistemas de conocimiento local, campesino o indgenas tienen, a diferencia del conocimiento cientco, en su naturaleza estrictamente emprica y en su pertenencia a una matriz sociocultural o cosmovisin contraria a la teorizacin y abstraccin la especicidad ecosistmica de cada lugar. La ciencia, por el contrario, reivindica la objetividad, la neutralidad cultural y la naturaleza universal como elementos centrales a su pesquisa. Dicho con otras palabras, la ciencia reclama un contexto independiente de la cultura y la tica. El problema, con tal reclamo y desde una perspectiva agroecolgica, es que cuando nos aproximamos a la artializacin de los recursos naturales, nos encontramos con que la naturaleza es producto tanto del contexto biofsico como de la cultura con que interacta (Vctor Manuel Toledo, 1993a: 197-218; Altieri, 1991: 16-24). Ello no debe ser entendido como el rechazo a la ciencia convencional: simplemente signica que esta forma de conocimiento juega un rol limitado en la resolucin de los

Este texto es un desarrollo acadmico, sustantivamente ampliado, del documento presentado para su discusin en el I Encuentro Latinoamericano de la Va Campesina de Formadores (as) en Agroecologa que tuvo lugar en Barinas, del 10 al 20 de Agosto de 2009, en el Instituto Agroecolgico Latinoamericano Paulo Freire, patrocinados por los Ministerios del Poder Popular para la Educacin Superior y para la Agricultura y Tierra y el Gobierno Bolivariano Socialista del Estado de Barinas. Quiero agradecer a Horacio Martins de Carvalho, sus mltiples atenciones; a Peter Rosset, su incansable militancia; a Miguel Altieri, su tolerancia; y a Dana su cario: todos ellos enriquecieron estos papeles.

13

Eduardo Sevilla Guzmn

problemas ya que no puede confundirse, como sucede comnmente, con la sabidura. La ciencia debe ser entendida como una va de generacin de conocimiento entre otras, mientras que la sabidura, adems de una forma de acceso al conocimiento, incorpora un componente tico esencial, aportado por la identidad sociocultural de donde surge. Pero la ciencia, junto a una epistemologa o forma de crear conocimiento, se ha transformado en una estructura de poder que desarrolla un proceso de recproca legitimacin entre la los beneciarios del crecimiento econmico y el sistema social de la ciencia. Los primeros reclaman la autoridad basndose en la ciencia, mientras que la ciencia es ensalzada por el poder de los patrones de la estructura global de poder poltico y econmico, que nancian la investigacin y extensin. El dominio de tal discurso sobre todas las formas de conocimiento distinto al cientco convencional tiende a excluirlo a los espacios de la mitologa y la supersticin; el enfoque agroecolgico pretende rescatarlas y revalorizarlas, consciente de que el conocimiento local, campesino e indgena que reside en los grupos locales, adecuadamente potenciado puede encarar la crisis de modernidad, al poseer el control de su propia reproduccin social y ecolgica. Consecuentemente, es central para la agroecologa demostrar que la sabidura, como sistema de conocimiento contextualizador de las esferas biofsica y cultural, posee la potencialidad de encontrar los mecanismos de defensa frente a la realidad virtual construida: tanto por el discurso ecotecnocrtico de la pseudociencia como poder, como por la negacin del conocimiento local campesino e indgena; cooptado, irnicamente por ejemplo, a la hora de registrar sus derechos genticos de propiedad sobre las semillas (Funtowic and Ravetz, 1990 y 1994). Para obtener su objetivo de equidad, la Agroecologa (que por su naturaleza ecolgica pretende evitar el deterioro de los recursos naturales), ha de rebasar el nivel de la produccin para introducirse en los procesos de circulacin, transformando sus mecanismos de explotacin social (evitando, as, el deterioro que, la veleidad del valor de cambio, genera en la sociedad). Aparece as la Agroecologa desde la utilizacin de experiencias productivas de agricultura ecolgica campesina o moderna, para elaborar propuestas de accin social colectivas que desvelen la lgica depredadora del modelo productivo agroindustrial hegemnico, para sustituirlo por otro que apunte hacia una agricultura socialmente ms justa, econmicamente viable y, ecolgicamente apropiada. No es de extraar, pues, que la Agroecologa haya surgido precisamente a travs de una interaccin entre los productores (que se revelan ante el deterioro de la naturaleza y la sociedad que provoca el modelo productivo hegemnico) y los investigadores y docentes ms comprometidos en la bsqueda de alternativas.

De la dimensin ecolgica y agropecuario/forestal


El Intento de replicar el funcionamiento ecolgico de la naturaleza dentro de la articializacin de la misma; que el hombre ha hecho, histricamente, para obtener alimentos, genera la primera dimensin de la Agroecologa; tiene sta, por tanto, un carcter

14

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

ecolgico, agropecuario y forestal. Por ello, la Agroecologa, adopta el agroecosistema como unidad de anlisis ya que ello permite aplicar los conceptos y principios que aporta la Ecologa para el diseo de sistemas sustentables de produccin de alimentos. Como mostr Stephen R. Gliessman (1990: 378-390) al analizar el manejo tradicional en Mxico, los campesinos han desarrollado a travs del tiempo sistemas de mnimos imputs externos con una gran conanza en los recursos renovables y una estrategia basada en el manejo ecolgico de los mismos; as, la manera en que cada grupo tnico alter, y altera, la estructura y dinmica de cada ecosistema supone la introduccin de una nueva diversidad la humana al dejar en el manejo el sello de su propia identidad cultural. Sin embargo, los seres humanos al articializar dichos ecosistemas para obtener alimentos, pueden respetar o no los mecanismos por los que la naturaleza se renueva continuamente; ello depender de la orientacin concreta que se impriman a los ujos de energa y materiales que caracterizan cada agroecosistema. Con esto nos estamos reriendo a la especca articulacin entre los seres humanos con los recursos naturales: agua, suelo, energa solar, especies vegetales y el resto de las especies animales. Desde esta perspectiva, la estructura interna de los agroecosistemas resulta ser una construccin social, producto de la coevolucin de los seres humanos con la naturaleza. La coevolucin social y ecolgica desarrollada en los agroecosistemas es el resultado de una interaccin, en el sentido de evolucin integrada entre cultura y medio ambiente (Nogaard, 1985: 25-28; Nogaard y Sikor, 1999: 34 y 35). A lo largo de la historia, esta interaccin de los distintos grupos humanos con la naturaleza ha sido muy diversa. En algunos casos la apropiacin de la naturaleza ha sido ecolgicamente correcta; y en otros, por el contrario, se han producido diversas formas de degradacin comprometiendo la subsistencia. En este sentido, la Agroecologa, pretende aprehender de aquellas experiencias en las que el hombre ha desarrollado sistemas de adaptacin que les ha permitido llevar adelante unas formas correctas de reproduccin social y ecolgica (Ottmann, 2005: 18 y 19). No obstante, la aparicin de la agricultura qumica e industrializada, para negociar con la comida, ha introducido formas de deterioro en los bienes ecolgicos comunales (aire, agua, tierra y biodiversidad), al apropiarse de los mismos mediante sus procesos de privatizacin, mercantilizacin y cientizacin (Jan Douwe van der Ploeg en Sevilla Guzmn y Gonzlez de Molina, 1993: 153-195). Por ello, la Agroecologa contempla el manejo de los recursos naturales desde una perspectiva sistmica; es decir, teniendo en cuenta la totalidad de los recursos humanos y naturales que denen la estructura y la funcin de los agroecosistemas; y sus interrelaciones, para comprender el papel de los mltiples elementos intervinientes en los procesos articializadores de la naturaleza por parte de la sociedad para obtener alimentos. Probablemente esta caracterstica, el enfoque sistmico (necesario para caracterizar los procesos tcnico agronmicos y socioeconmicos tal como ha desarrollado el pensamiento cientco a travs, fundamentalmente, aunque no en forma

15

Eduardo Sevilla Guzmn

exclusiva, del Farming Systems Research) sea el punto dbil de la Agroecologa6; si no se completa con una perspectiva crtica (que incorpore los componentes social y poltico) de la que este enfoque metodolgico carece (Sevilla Guzmn y Woodgate, 1998).

Sobre la dimensin socioeconmica


Sin embargo, junto a la apropiacin correcta de la naturaleza, la Agroecologa persigue elevar la calidad de vida dentro de los sistemas sociales logrando adems, una mayor equidad. Aparece, de esta forma, la dimensin Socioeconmica de la Agroecologa como estrategia para obtener un mayor grado de bienestar de la poblacin a travs de estructuras participativas que desaan el pensamiento cientco al romper el papel que la ciencia otorga a cientcos y tcnicos respecto a la ciudadana. En efecto para la ciencia, el agrnomo y el agente de desarrollo rural se sienten legitimados para imponer tecnologas agrarias y propuestas de desarrollo rural que implican formas de conocimiento y de organizacin sociocultural ajenas a los agricultores con independencia de las necesidades, valores e intereses de los mismos. Este posicionamiento jerrquico es el que domina los enfoques convencionales del desarrollo rural todava hoy dominantes. En la concepcin epistemolgica de la agroecolgica, la posicin del cientco, el extensionista o el agente de desarrollo rural se mueve en una horizontalidad relacional que supone un doble reposicionamiento, respecto al agricultor (sea productor moderno, campesino o indgena) y respecto a la naturaleza. Se trata de reequilibrar el poder en distintos mbitos, entre grupos sociales dentro de la comunidad local, comenzando por la relacin entre tcnico y agricultor, asumiendo los lmites ticos al ejercicio del poder, y entre la humanidad como especie y la biosfera, rompiendo el antropocentrismo extremo y asumiendo los lmites biofsicos que nos impone la naturaleza. Consecuentemente, solo a travs de metodologas participativas, donde los tcnicos abandonan su posicin dominante, es posible impulsar propuestas agroecolgicas para el medio rural de naturaleza socioeconmica. Desde la dimensin productiva es posible establecer mecanismos participativos de anlisis de la realidad que permitan entender el funcionamiento de los procesos econmicos por los que se extrae el excedente generando de esta forma, la referida acumulacin del poder. Este tipo de anlisis permitir establecer propuestas alternativas que desde el desarrollo de tecnologas en nca hasta el diseo participativo de mtodos alternativos al denominado desarrollo local, permitirn ir introduciendo elementos de transformacin en dicha estructura de poder. La agroecologa parte de reconocer el gran conocimiento que el campesino tiene de entomologa, botnica, suelos y agronoma y valorar la herencia agrcola que los sistemas agrarios tradicionales implican ya que fueron desarrollados para disminuir riesgos ambientales y econmicos y mantienen la base productiva de la agricultura a travs del
6 En el apartado V de estos papeles, al mostrar la crtica de la Economa Ecolgica a la ortodoxia neoclsica de la economa convencional esperamos claricar el tema.

16

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

tiempo (Hecht, 1987: 30, 15). La crisis epistemolgica actual, evidenciada en la crisis social y ecolgica, hacen imprescindible la creacin de una epistemologa participativa de carcter poltico en la cual todos los actores sociales interesados tengan algo importante que decir sobre el objeto y producto de la ciencia, generndose as, una comunidad extendida de evaluadores (Martnez Alier, 1999: 97). La agroecologa propone pues la articulacin entre distintas disciplinas cientcas a travs de un enfoque pluridisciplinar que combina ciencias naturales, como la ecologa y la agronoma, y ciencias sociales, como la sociologa, la antropologa o la economa. A su vez, propone un enfoque pluriepistemolgico, un dilogo de saberes, que combina el conocimiento emprico del campesinado sobre el manejo de los agroecosistemas y el conocimiento cientco terico, experimental y aplicado. Finalmente la agroecologa asume los lmites del conocimiento cientco para la toma de decisiones y la necesidad de hacer ciencia con la gente dejando en mano de los agentes la seleccin de las opciones de desarrollo ms coherente con sus valores y nes (Funtowicz y Ravetz, 2000). Insistimos, la agroecologa concibe el proceso de cambio agrario y rural como un proceso coevolutivo resultado de la interaccin entre sistemas sociales y sistemas ambientales en un esquema de interrelacin e inuencia mltiple donde los sistemas de conocimiento, valores, tecnologas y organizaciones interactan con la naturaleza. Los sistemas agrarios tradicionales vinculados a comunidades campesinas se han desarrollado generalmente como resultado de un proceso coevolutivo equilibrado y armonioso con la naturaleza7. La modernizacin alimentaria rompe este equilibrio. Por tanto, la agroecologa propone recuperar, o si se hace necesario recrear, los elementos culturales y ecolgicos positivos asociados al campesinado y los pueblos indgenas para, en dilogo con los conocimientos de las distintas disciplinas cientcas sociales y naturales, proponer una alternativa al desarrollo rural realmente existente.

De la dimensin sociopoltica y cultural


La articulacin de un conjunto de experiencias productivas mediante proyectos polticos que pretendan la nivelacin de las desigualdades generadas en el proceso histrico; constituye la dimensin Sociopoltica de la Agroecologa. En este sentido, puede armarse que toda intervencin agroecolgica que no consigue disminuir las desigualdades sociales del grupo social en que trabajamos, no satisface los requisitos de la Agroecologa; ya que para sta los sistemas de estraticacin social desequilibrados constituyen una enfermedad ecosistmica.

Como hemos adelantado, no se trata de idealizar las comunidades tradicionales campesinas ya que histricamente tambin han existido crisis ecolgicas que han llevado incluso a la desaparicin de dichas comunidades. Tampoco se trata de armar que los campesinos han mantenido por naturaleza una relacin armnica con el entorno. Pero, al depender esencialmente de los recursos naturales para su subsistencia, han desarrollado formas de manejo ecolgicamente respetuosas con la base material sobre la que se fundamenta su modo de vida.

17

Eduardo Sevilla Guzmn

Pero adems, para desarrollar su estrategia transformadora, la Agroecologa debe incorporar la perspectiva histrica y el conocimiento local; es decir, lo endgeno especcamente generado a lo largo del proceso histrico que nos lleva a repensar los nefastos estilos de desarrollo rural, hasta ahora implementados, desde una perspectiva de sustentabilidad. El concepto de transformacin rural que aqu estamos proponiendo, amparado en los principios de la Agroecologa, se basa en el descubrimiento, en la sistematizacin, anlisis y potenciacin de los elementos de resistencia locales frente al proceso de modernizacin, para, a travs de ellos, disear, de forma participativa, estrategias de cambio endgenas, denidas a partir de la propia identidad local del etnoagroecosistema concreto en que se inserten (Ottmann, 2005: 19, 24, 27 y 28). Esta dimensin de la Agroecologa se mueve en lo que Garrido Pea (1993: 8) dene como transpoltica, en el sentido de reinterpretar la cuestin del poder, insertndola en un modelo ecolgico, de lo que se desprende que el mbito real del poder es lo social como organismo vivo, como ecosistema. Es el enfrentamiento entre un modelo de sistema articial, cerrado, esttico y mecanicista (el Estado); y un modelo de ecosistema dinmico y plural (la sociedad). Igualmente la dinmica sociopoltica de la Agroecologa, se mueve en formas de relacin, con la naturaleza y con la sociedad, de lo que Joan Martnez Alier dene como la ecologa popular, como defensa de sus etnoagroecosistemas a travs de distintas formas de conictividad campesina ante los distintos tipos de agresin de la modernidad (Martnez Alier, J., 1998 y Guha, R. and Martnez Alier, J. 1997). Se trata de intervenir, desde muy distintas instancias en la distribucin actual de poder para tratar de modicarla. En este proceso juega un papel central el establecimiento de redes entre las unidades productivas para generar sistemas de intercambio de las distintas formas de conocimiento tecnolgico en ellas producidas. De igual forma, estas redes han de extenderse hasta los procesos de circulacin estableciendo as, mercados alternativos en los que aparezca un comercio justo y solidario como consecuencia de las alianzas establecidas entre productores consumidores. El objetivo de una sustentabilidad ecolgica, primero; y de acceso a los medios de vida, despus, aparecera incompleta si no se incorporara esta dimensin sociopoltica generada en tales estructuras socioeconmicas que permiten el incremento del nivel de vida. La dimensin poltica de la sustentabilidad tiene que ver con los procesos participativos y democrticos que se desarrollan en el contexto de la produccin agrcola y en las acciones de transformacin rural, as como con las redes de organizacin social y de representacin de los diversos segmentos de la poblacin rural. En ese contexto, una transformacin rural sustentable debe ser concebida a partir de las concepciones culturales y polticas propias de los grupos sociales considerando sus relaciones de dilogo y de integracin con la sociedad mayor a travs de su representacin en espacios comunitarios o en consejos polticos y profesionales en una lgica que considere aquellas dimensiones de primer nivel como integradoras de las formas de explotacin y manejo sustentable de los agroecosistemas (Caporal, F.R. y Costabeber, J.A., 2002: 79).

18

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

La naturaleza del sistema de dominacin poltica en que se encuentren las experiencias productivas que se articulan con la sociedad civil para generar estas redes de solidaridad tiene mucho que ver con el curso seguido por las estrategias agroecolgicas en su bsqueda de incidir en las polticas agrarias. En general puede decirse que, en la situacin mundial actual, los cursos de accin agroecolgica necesitan romper los marcos de legalidad para desarrollar sus objetivos; es decir que las redes productivas generadas lleguen a culminar en formas de accin social colectiva pretendiendo adquirir la naturaleza de movimientos sociales. Sin embargo estos movimientos sociales asociados al desarrollo del nuevo paradigma agroecolgico y a prcticas productivas en el medio rural no son sino parte de un movimiento ms amplio y complejo orientado en la defensa de las transformaciones del Estado y del orden econmico dominante. El movimiento para un desarrollo sustentable es parte de nuevas luchas por la democracia directa y participativa y por la autonoma de los pueblos indgenas y campesinos, abriendo perspectivas para un nuevo orden econmico y poltica mundial. (Leff, E., 2002: 47).

III. Sobre la construccin de la epistemologa popular.


En las ltimas dcadas, la articulacin de movimientos sociales vinculados al manejo de los recursos naturales ha tomado una relevante formalizacin institucional, a travs de Va Campesina8. Aunque sta pueda entenderse como resultado del proceso de articulacin mundial de la disidencia al neoliberalismo y la globalizacin econmica (Sevilla Guzmn y Martnez Alier, 2006a y 2006b), su gestacin responde a contenidos histricos de luchas emancipatorias agrarias muy anteriores9. Probablemente habramos de remontarnos hasta
8 La Va Campesina se autodene en su pgina weg como un movimiento internacional de campesinos y campesinas, pequeos y medianos productores, mujeres rurales, indgenas, gente sin tierra, jvenes rurales y trabajadores agrcolas. Defendemos los valores y los intereses bsicos de nuestros miembros. Somos un movimiento autnomo, plural, multicultural, independiente, sin ninguna aliacin poltica, econmica o de otro tipo. Las organizaciones que forman la Va Campesina vienen de 56 pases de Asia, frica, Europa y el continente Americano. Su objetivo es desarrollar la solidaridad, la unidad en la diversidad entre las organizaciones miembros para promover las relaciones econmicas de igualdad, de paridad de gnero, de justicia social, la preservacin y conquista de la tierra, del agua, de las semillas y otros recursos naturales; la soberana alimentaria; la produccin agrcola sostenible y una igualdad basada en la produccin a pequea y mediana escala. La primera accin de convergencia entre los que, al comienzo de los aos ochenta, se llamaban sindicatos revolucionarios campesinos en Latinoamrica, tuvo lugar en Managua en diciembre de 1981 en el marco de la Reunin Continental de Reforma Agraria y Movimientos Campesinos. Surge all una interaccin, que signicara el inicio de la conguracin del Movimiento Continental Campesino en Latinoamrica. En este proceso, diversas organizaciones latinoamericanas (con una pequea representacin europea) descubren la similitud tanto de sus formas de lucha como de su evolucin ideolgica. Tal es el caso del andaluz SOC, Sindicato de Obreros del Campo, y el brasileo, MST legalizado en 1984, pero funcionando embrionariamente en Rio Grande do Sul desde1978. Tal proceso de convergencia de organizaciones indgenas y campesinas comienza a consolidarse en el continente americano mediante la formalizacin organizativa del Congreso Latinaoamericano de Organizaciones Campesinas (CLOC) de 1994 en Per. Lo que queremos destacar aqu es que se produce, por primera vez, un contacto entre el MST (como proto-organizacin) y el SOC, con otros grupos rurales. Este contacto se transforma en la primera mitad de los aos ochenta, en una interaccin que se intensica despus en los noventa; ya en el

19

Eduardo Sevilla Guzmn

mediados de los aos sesenta; cuando las sociedades industriales avanzadas asisten a un amplio ciclo de protestas que supone una clara rebelin contra los rasgos perversos de la modernizacin capitalista. En cierto sentido tales formas de accin social colectiva constituyeron una cierta continuidad del movimiento internacional que se fragu en Estados Unidos, la dcada anterior como oposicin a la discriminacin racial (movimiento por los derechos civiles) y la intervencin militar norteamericana a en Vietnam. En efecto, la difusin de la experiencia norteamericana sirvi de ejemplo respecto a las formas de organizacin y contracultura para Europa occidental. Los movimientos del 68, como comenz llamndose en recuerdo a aquel ao emblemtico, articulaban la protesta antiautoritaria estudiantil con el nuevo movimiento pacista, que absorba la desobediencia civil y, la protesta no violenta norteamericana, transformndose despus en ecopacismo, al articularse con el movimiento ecologista y el movimiento antinuclear que alcanzaba por entonces una gran solidez. Como mostr con destreza Claus Offe se estaban cuestionando las formas institucionales que adoptan los estados de la poltica convencional, mediante estrategias que reclamaban el poder para la sociedad civil, ante el desencanto, generado por la cooptacin corporativa generada por la cesin de poder y bienestar a partidos y sindicatos. Se pretenda redenir lo poltico llevndolo aun campo no institucional, cuya existencia no est prevista en las doctrinas ni en la prctica de la democracia liberal ni del Estado del Bienestar. Es por entonces cuando la crtica de los Nuevos Movimiento Sociales comienza a verse como un peligro para la democracia formal de las sociedades avanzadas. Aunque a nales de los aos 80 el ciclo de protesta se difumina, con la crisis econmica mundial y la crtica contra cultural pierde fuerza, la cultura de accin de los movimientos sociales se consolida, como seala Andr Gorz, intentado conquistar una
contexto de existencia de experiencias productivas de naturaleza agroecolgica. A su vez, en aquellos aos, se produjo la creacin de los primeros comits europeos de apoyo al neo-zapatismo mexicano, primero, y al MST, despus, que nacen en el entorno del SOC. Probablemente el siguiente eslabn de este proceso de conuencia de organizaciones campesinas independientes sea el que tuvo lugar los das 14 y 15 de noviembre de 1984. Entonces, y convocado por la Coordinadora Nacional Plan de Ayala de Mxico, tuvo lugar el Encuentro Latinoamericano de Organizaciones Campesinas Independientes donde se intercambiaron experiencias entre la Confederacin Campesina del Per, la Federacin Nacional de Organizaciones Campesinas del Ecuador, el Movimiento Campesino Independientes de Repblica Dominicana, la Confederacin Nacional de Sindicatos de Trabajadores Campesinos de Francia;.el Sindicato de Trabajadores Rurales y el recin constituido Movimiento de los Trabajadores Rurales sin Tierra de Brasil. Otros espacios de conuencia en el proceso de disidencia lo constituyen los eventos de intercambio internacional convocados por el MST del Brasil en 1985 y por la FENOCI de Ecuador en 1986. En este ltimo pas se realiz en octubre de 1987 el Primer Taller Andino de Intercambio de Organizaciones Campesino-Indgenas. En Centroamrica se constituy en 1987 la COCENTRA y en 1989, ASOCODE. En octubre de este mismo ao organizaciones indgenas y campesinas de la Regin Andina y el MST del Brasil, llaman a la Campaa Continental 500 Aos de Resistencia Indgena, Negra y Popular en Bogot, Colombia. Se realizan tres Encuentros Continentales y varias reuniones de coordinacin de diferentes pases de Amrica Latina y con la presencia de organizaciones rurales autodenominadas campesinas- europeas (Sevilla Guzmn y Martnez Alier, 2006a: 472-483 y 2006b; y Sevilla Guzmn, 2006: 13y 14).

20

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

soberana existencial el poder de autodeterminar la vida frenta a la dictadura sobre las necesidades que ejercen la burocracia y la industria en alianza con las profesiones que aspiran al monopolio del conocimiento en mbitos tan diversos como la salud, la educacin, las necesidades de energa, el urbanismo, el modelo y nivel de consumo, entre otras imposiciones corporativas (Gorz, 1988: 280; Offe, 1988: 174; y Jorge Rierchamann, 1991: 34-38). Sin embargo, lo que nos interesa considerar aqu no son genricamente los contenidos que van generndose en la cultura de accin de los nuevos movimientos sociales; sino, cmo los movimientos sociales adoptan una accin global (Angel Calle, 2005) que toma forma en las estructuras sociales agrarias en acciones de articulacin, pasividad o rechazo con los actores sociales implicados en las formas de agricultura de base ecolgica, que comenzaban a indicarnos la naturaleza de la accin agroecolgica que iban generando, conformando as la Agroecologa. Es as como, por aquellos aos, emerge un ecologismo popular (Joan Martnez Alier, 2005: 15-32), donde unos reducidos sectores superactivos del Centro, con una potente estrategia informacional, conectan con movimientos campesinos, sectores urbanos marginados e indgenas del Sur, portadores de elementos agroecolgicos emergentes. Una de las caractersticas centrales de la Agroecologa es su hibridacin (desde la accin y el conocimiento local campesino e indgena) con las estructuras y los procesos ecolgicos interpretados desde la ciencia para conseguir una reproduccin social impulsada, a travs de formas de accin social colectiva; en los campos de accin (Touraine, 1981; Giddens, 1993) en que los movimientos sociales puedan articularse a las esferas de la produccin y circulacin agropecuarias alternativas. En este sentido la contribucin de los movimientos sociales a la Agroecologa podra ser esquematizada a travs de lo podra denominarse como las formas de conciencia agroecolgica. Son stas, la conciencia de especie (frente a la explotacin ecolgica intergeneracional o, en otra palabras; los recursos naturales no son la herencia a nuestros hijos, sino el prstamo de nuestros nietos), la conciencia de clase (frente a la explotacin econmica intrageneracional), conciencia de identidad (frente a la discriminacin tnica), conciencia de gnero (frente a la discriminacin de la mujer) y la conciencia de explotacin generacional (frente a la discriminacin de los mayores y la explotacin o marginacin de los nios). La agroecologa conceptualiza as, desde la gente, como una respuesta a las estructuras globales de poder, generadas por la articulacin transnacional de los estados, mediante las organizaciones internacionales, como el Fondo Monetario Internacional, el Banco Mundial y la Organizacin Mundial del Comercio. Estas han elaborado un discurso ecotecnocrtico de la sostenibilidad que presenta los problemas ecolgicos y sociales como susceptibles de ser solucionados por la extensin de la ciencia convencional, la tecnologa industrial y las llamadas estructuras democrticas a todo el planeta (Alonso Mielgo y Sevilla Guzmn, 1995). Sin embargo el aumento del poder desde el progreso tecnoeconmico, est siendo crecientemente oscurecido por la produccin de riesgo...(y

21

Eduardo Sevilla Guzmn

la) ...lgica de la produccin y distribucin de riesgos se desarrolla en comparacin con la lgica de la distribucin de riqueza (Beck, 1992: 12-13). As, mientras que la ciencia y la tecnologa industrial han mantenido hasta aqu el equilibrio entre el crecimiento de la poblacin y la produccin de alimentos, las consecuencias medioambientales de este logro parecen amenazar las bases ecolgicas de la vida misma. Como Beck (1992) sugiere, nuestro sentido industrial del estar en riesgo es tanto producto de nuestro modo de vida industrial, como de una crisis medioambiental real. Desde la percepcin de este estar en riesgo y crisis por la gente es como ha surgido el concepto de soberana alimentaria (Sevilla Guzmn, 2004: 22). Quizs, el primer eslabn de esta construccin agroecolgica, desde la epistemologa popular de esta dinmica sean las acciones del EZLN y del MST. En efecto, fue el Movimiento Indgena Mexicano que reivindicaba su condicin de nacin cultural, y especcamente, la rebelin de Chiapas10 (desarrollada por el Ejrcito Zapatista de Liberacin Nacional: EZLN) el primer elemento desencadenante del proceso. Este neo-zapatismo de Chiapas surge como consecuencia de que la agricultura campesina mexicana se encontraba fuertemente amenazada debido a las importaciones de alimento que sistemticamente provenan de Estados Unidos y que se vieron incrementadas con la creacin del TLC (Tratado de Libre Comercio) entre Estados Unidos, Canad y Mxico. Este movimiento, que ha sido calicado de eco-zapatismo (Toledo, 2000), surgi como una respuesta indgena contra dicho tratado. El excelente trabajo de Guillermo Bonl Batalla, Mxico Profundo: una civilizacin negada, muestra con extraordinaria nitidez la agona indgena en Mxico, permitiendo entender la naturaleza de este proceso. En este sentido, los indgenas zapatistas son patriotas mexicanos que se oponen a la dominacin extranjera del imperialismo estadounidense;
10 En un esfuerzo de sntesis los rasgos caractersticos del Ejercito Zapatista de Liberacin Nacional (EZLN), que se autodene como movimiento milenario, y al mismo tiempo nuevo, pedran ser los siguientes: (1) La aceptacin de una continuidad histrica entre sus procesos de accin social colectiva y los desarrollados por todos aquellos grupos tnicos que a lo largo de quinientos aos se han enfrentado, a travs de mltiples procesos, a la colonizacin y opresin generada por la expansin de la identidad sociocultural europea. (2) La atribucin a la globalizacin econmica y al neoliberalismo en los tiempos actuales, de la opresin histrica sufrida por las comunidades indgenas. En concreto, el impacto previsto del NAFTA, el Tratado del Libre Comercio de Amrica del Norte, sobre las comunidades indgenas de Chiapas desmantelando su economa, una situacin insostenible para ellos que prolongaba su resistencia contra los traslados de sus comunidades y la subordinacin a los intereses de las compaas madereras y los terratenientes. (3) Su lucha contra la exclusin no termina en su enfrentamiento al sistema socioeconmico modernizador sino que se extiende al reconocimiento de su identidad sociocultural. Luchan tambin por el reconocimiento de los indios en la constitucin mexicana. La diversidad de etnias que componen su movimiento les llevan a una defensa del reconocimiento de las diferencias: queremos un mundo donde quepan todos los mundos. Desde sus primeras declaraciones establecen claramente que lo que tenemos en comn es la tierra que nos dio la vida y la lucha . (4) Reivindican una democracia no adulterada por ingerencias externas o internas como la corrupcin y tergiversacin de la participacin real de la gente. En este sentido, son patriotas mexicanos que se oponen a la dominacin extranjera del imperalismo estadounidense. Pretenden adems que la organizacin poltica se vea sometida a un cambio democrtico real; de forma tal, que los que manden lo hagan obedeciendo. Desde la Selva Lacandona, el EZLN, y el Subcomandante Marcos, desarrollaron una estrategia informacional que les permiti llevar a cabo el establecimiento de una comunicacin autnoma para llegar a la opinin pblica e ir generando un proceso de conuencia con todos los grupos excluidos por el sistema socioeconmico modernizador (Sevilla Guzmn y Martnez Alier, 2006 b: 75).

22

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

no obstante, pretenden adems que la organizacin poltica se vea sometida a un cambio democrtico real; de forma tal, que los que manden lo hagan obedeciendo, y ello, en un mundo en el que quepan todos los mundos. Desde la Selva Lacandona, el EZLN desarroll una estrategia de comando informacional para llevar a cabo el establecimiento de una comunicacin autnoma para llegar a la opinin pblica e ir generando un proceso de conuencia con todos los grupos excluidos por el sistema socioeconmico modernizador. El segundo elemento activador lo constituy, sin duda, el Movimiento de los Trabajadores sin Tierra (MST) de Brasil, que combinaba (y contina hacindolo) la ocupacin ilegal de tierras para alimentar a los campesinos hambrientos, con acciones de transformacin social, entre las que destaca su adaptacin de la pedagoga del oprimido de Paulo Freire a su educacin masiva popular11. El cambio de aptitud de esta forma de lucha con respecto a la del perodo del foquismo, como intento frustrado de expansin liberadora respecto a las dictaduras de la regin latinoamericana12 aparece claramente en las acciones de lucha zapatista, defendindose con
11 Los religiosos activistas inuenciados por la Teologa de la Liberacin actuaron desde sus inicios como elemento clave en la consolidacin del MST al justicar ticamente sus luchas sociales obteniendo con ello el apoyo masivo de la poblacin. Los objetivos generales del MST son: 1) Construir una sociedad sin explotadores y donde el trabajo tenga supremaca sobre el capital; 2) la tierra que es un bien de todos debe estar al servicio de toda la sociedad; 3) garantizar trabajo para todos con una justa distribucin de la tierra, de la renta y de las riquezas; 4) buscar permanentemente la justicia social y la igualdad de derechos econmicos, polticos, sociales y culturales; 5) difundir los valores humanistas y socialistas en las relaciones sociales; 6) combatir todas las formas de discriminacin social y buscar la participacin igualitaria de la mujer. Junto a estos objetivos generales aparecen otros objetivos especcos vinculados al programa de reforma agraria, como los siguientes: 1) modicar la estructura de la propiedad de la tierra; 2) subordinar la propiedad de la tierra a la justicia social a las necesidades del pueblo y a los objetivos de la sociedad; 3) garantizar que la produccin ganadera este orientada hacia la seguridad alimentaria, la eliminacin del y al desarrollo econmico y social de los trabajadores; 4) apoyar la produccin familiar y en cooperativas con precios compensadores, crditos y seguro agrcola; 5) llevar la agroindustria y la industrializacin al interior del pas buscando el desarrollo armnico de las regiones y garantizando la generacin de empleos especialmente para la juventud; 6) aplicar un programa especial de desarrollo para la regin del semi-rido; 7) desarrollar tecnologas adecuadas a la realidad preservando y recuperando los recursos naturales como un modelo de desarrollo agrcola auto-sostenible; buscar un desarrollo rural que garantice mejores condiciones de vida, educacin, cultura y ocio para todos. (Movimiento de los Trabajadores sin Tierra 1995, Programa de Reforma Agraria, Sao Paulo editorial del MST). 12 Se trata de un modelo en el que la lucha armada para tomar el poder oscila entre el bolchevique de la insurreccin y el chino de la lucha del pueblo, tomando elementos de ambos: en las ciudades el impulso insurreccional habra de acompaar a la lucha armada, por el contrario, en el campo las guerrillas habran de obtener el apoyo generalizado del pueblo. Al prologar un texto del General Giap (Comandante en Jefe del Ejercito Popular de la Repblica Democrtica del Vietnam), Ernesto Che Guevara (1995, tomo I: 285-286) describe esquemticamente las tres etapas que caracterizan en general el foquismo. Sin embargo, la teorizacin de esta estrategia para la revolucin se debe a Rgis Debry (discipulo de Althusser en la cole Normale Suprieure), quien estudio desde dentro el movimiento guerrillero, publicando en la revista parisina que editaba Sartre, Les Temps modernes, como resultado de sus experiencias: El Castrismo: la larga marcha de Amrica Latina (1963) y Amrica Latina: algunos problemas de estrategia revolucionaria (1966). En marzo de 1967 fue detenido en Bolivia cuando (como corresponsal del semanario mexicano Sucesos y de la editora parisina Maspero) se diriga al nuevo frente guerrillero, siendo condenado a treinta aos; prisin que le fue conmutada en 1970. Una recopilacin de estos textos, junto a una valiosa documentacin, puede encontrarse en la excelente compilacin de Robin Blackburn, Strategy for Revolution (1970).

23

Eduardo Sevilla Guzmn

la palabra: slo utilizamos las armas para hacer una declaracin. Junto a esta estrategia aparece como un elemento central la generacin de redes de disidencia a la opresin socioeconmica y cultural que sufren ocasionada por el neoliberalismo y su globalizacin. Por otro lado el MST de Brasil, combina la ocupacin ilegal de tierras para alimentar a los campesinos hambrientos, con acciones de transformacin social, entre las que destaca su adaptacin de la pedagoga del oprimido de Paulo Freire a su educacin masiva popular. Desde la segunda mitad de los aos noventa de la pasada centuria, comienzan a producirse, sistemticamente, acciones alternativas a las reuniones vinculadas al Fondo Monetario Internacional, Banco Mundial, la Organizacin Mundial de Comercio y el G8, en que la disidencia al neoliberalismo y la globalizacin, toma una voz cada vez ms creciente. En noviembre de 1999 la articulacin de movimientos sociales globales alcanza su punto lgido consiguiendo paralizar una reunin internacional de la OIC. Tales formas de protesta adquieren un carcter institucional en enero de 2001 en Porto Alegre (Brasil13) producindose el primer Foro Social Mundial (FSM), popularizado como anti-Davos, ya que era una reunin paralela a la de capitales que tuvo lugar en Suiza. Se estim en 20.000 personas provenientes de ms de 100 pases los que participaron en dicha reunin; que se elev a ms de 80.000 en el segundo foro, y a ms de 120.000 en el tercero que tuvo lugar en el 2003. En un interesante trabajo, Boaventura de Sousa Santos (2008: 43, 50 y 51) analiza la relacin entre estos nuevos movimientos articulados en el FSM y la izquierda global. Parte de establecer, que la aparicin de esta disidencia coincide con la crisis nal de la hegemona del paradigma sociocultural de la modernidad occidental, como lo prueba, ciertamente, el papel de los dos agentes sociales que acabamos de denir. El FSM es posiblemente el

13 Esto no responde, ciertamente, a algo casual puesto que el actor social agrario impulsor, que acabamos de caracterizar, desarrolla, en el Brasil actual, el ms fuerte movimiento que existe en todo el mundo por una reforma agraria: el MST (Movimento dos Trablhadores Rurais Sem Terra), cuyos orgenes sociales estn en Rio Grande do Sul (RGS). En 1999 el MST se declar as mismo contra los cultivos transgnicos, y en Enero del 2001, el MST junto con Rafael Alegria y otros dirigentes de Via Campesina, y con Jos Bov de la Confederation Paysanne francesa, se convirtieron en estrellas de la prensa del Foro Social Mundial de Porto Alegre cuando destruyeron simblicamente el campo experimental de Monsanto en el pueblo de Nao-me-toques, en el contexto de la prohibicin de cultivar transgnicos que el gobierno federal haba establecido. Aunque la valiente actitud del gobierno y los tribunales de RGS contra los cultivos transgnicos fueran nalmente derrotadas por el avasallamiento federal, ello sirvi para impulsar al MST dentro de una direccin ecolgica. El tema de los transgnicos prendi entonces una discusin general sobre la tecnologa agraria en el interior del MST, abriendo el camino a las propuestas agroecolgicas que desde varias de sus experiencias estaban producindose y sin embargo hasta entonces se encontraban marginadas. Y es que la Agroecologa, aunque claramente en auge en el seno del MST, en la actualidad se encuentra mucho ms desarrollada en mltiples mbitos brasileos; entre los que sobresale RGS, cuyo conjunto de movimientos sociales multiplica sus experiencias (Sevilla Guzmn y Martnez Alier, 2006: ). No obstante la agroecologizacin de los movimientos rurales en Ro Grande do Sul es un fenmeno mucho ms antiguo; adems, desde mitad de los aos noventa el CETAP (Centro de Tecnologas alternativas Populares) fue creado para iniciar un proceso de articulacin de las experiencias agroecolgicas de los siguientes movimientos sociales agrarios de Rio Grande do Sul: MAB (Desplazados por las presas barragens-), MMTR (Movimiento de mujeres trabajadoras rurales), MST (Movimiento de los sin tierra) y MPA (Movimiento de pequeos agricultores).

24

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

movimiento de movimientos que plantea una nueva teora social y unos nuevos conceptos analticos como imprescindibles para comprender la nueva realidad emergente; donde se cuestiona al conocimiento cientco como nico productor de racionalidad social y poltica, escondiendo a la izquierda tradicional en los cajones ms altos de los armarios de la historia. Como consecuencia de ello, los partidos de la izquierda convencional y los intelectuales a su servicio se han negado tozudamente a prestar atencin al FSM o lo han minimizado. Ello se traduce en un debilitamiento analtico ante la incapacidad de incorporar: por un lado, la rica tradicin terica de la izquierda; y por otro, los contenidos generados en las luchas de este gran movimiento progresivo internacional... Una cosa parece clara: todava es demasiado pronto para decir que, despus del FSM, la izquierda global ya no volver a ser lo mismo. En denitiva esta es la razn por la que el Foro tiene que continuar. Lo ms relevante de este proceso, articulador de movimientos, es el papel que juegan en l las experiencias productivas de naturaleza agroecolgica; y sobre todo la aceptacin por parte de las bases de estos movimientos del nuevo modelo agroecolgico de manejo de los recursos naturales, fundamentado en el conocimiento local y su hibridacin con tecnologas modernas. Aunque tales experiencias se esparcen por todo el planeta, desde el inicio de los noventa (Pretty, 1995); son especialmente relevantes en Latinoamrica como consecuencia del apoyo institucional que han obtenido en Brasil; a nivel estadual (en varios estados gobernados por el Partida de los Trabajadores), primero y a nivel federal despus, con la llagada de Lula. No obstante, el impacto de estas polticas pblicas sobre los movimientos agroecolgicos resulta muy conictivo y de respuestas impredecibles. En efecto, las experiencias productivas a que nos referimos aparecen en los bordes e intersticios del modelo agroindustrial producido por el paradigma de la modernizacin. Son formas de resistencia, primero, y de enfrentamiento, despus, a su lgica depredadora de la naturaleza y la sociedad, mediante propuestas alternativas. Ofrecen, tales experiencias, un elenco de estrategias productivas como aquellas que disea la Agroecologa mediante su teora y prctica, tanto tcnico agronmica como intelectual y poltica. Adems La irrupcin de los pueblos indgenas es, sin duda, la gran novedad del sector agroecolgico de este movimiento de movimientos; especialmente en los Andes, donde su aportacin ha llegado a conformar un estilo agroecolgico andino14, al recrear, de alguna manera, formas

14 En las reformas agrarias de los aos cincuenta, el campesinado de las altiplanicies y valles altos de los Andes centrales consigui la tierra en su lucha contra las haciendas latifundistas. Aunque los hacendados quisieron desembarazarse de ellos, expulsarlos y as incrementar sus propiedades, existen actualmente en los Andes ms comunidades, y con ms tierra de pasto comunal, que hace cincuenta aos. El campesinado no ha disminuido a pesar de la emigracin, aunque ahora la tasa de natalidad est decreciendo. Podrn las comunidades Quechua y Aymara sobrevivir de esta forma? Solamente hace cincuenta aos que la integracin y aculturacin era el nico destino trazado para ellos por los modernizadores locales (como Galo Plaza en Ecuador) y por la antropologa poltica dictada por U.S. Su resistencia actual podra encontrar ayuda, en trminos de mercado, si se detuvieran los subsidios a las importaciones a los productos agrarios provenientes de Estados Unidos y Europa; y si ellos obtuviesen subsidios (por ejemplo, en forma de pago por los Derechos de los Agricultores y en forma de subsidios por el uso de la energa solar), y si ellos pudieran ejercer una presin poltica organizada por este propsito. Por

25

Eduardo Sevilla Guzmn

histricas de organizacin socioeconmica vinculadas a su identidad sociocultural. La ciencia agronmica convencional no dudara a calicar tales experiencias como un nuevo paradigma de desarrollo rural antimodernizador.

IV. De las races epistemolgicas de la Agroecologa.


La consideracin, por parte de la Agroecologa, de la naturaleza del proceso histrico y de la existencia de otros proyectos civilizatorios distintos al occidental, dota a sta de un carcter pluriepistemolgico; esto es, su conocimiento se construye, tanto desde bases cientcas como sociales. En este sentido, denimos como races epistemolgicas de la Agroecologa las prcticas cientcas y sociales que conguraron histricamente (y conguran en la actualidad) los centros de produccin de conocimiento que permiten comprender, explicar y hacer propuestas de transformacin respecto al modo industrial de uso de los recursos naturales, desde un manejo agroecolgico, en sus dimensiones ecolgica y agropecuario/forestal, socioeconmica, y cultural y poltica, para desde ellas colaborar en la construccin de sociedades sustentables. En un excelente trabajo, dentro del primer manual sistemtico de la Agroecologa que edit Miguel Altieri, Richard B. Nogaard (1985) mostr las bases epistemolgicas mediante las siguientes premisas: 1. Los sistemas biolgicos y sociales, como sistemas, tienen un potencial agrcola. 2. Este potencial ha sido capturado por los agricultores tradicionales mediante un proceso de ensayo, error, seleccin y aprendizaje cultural. 3. Los sistemas biolgicos y sociales han coevolucionado en forma tal que cada uno depende de la retroalimentacin del otro. El conocimiento, encarnado en las culturas
primera vez puede verse explcitamente en los Andes y en Mesoamrica un orgullo agroecolgico que puede permitir la fundacin de un desarrollo alternativo; o mejor dicho, de una alternativa al desarrollo. Podr el campesinado andino mantener su agricultura de bajos rendimientos en alza, mientras crece la economa, conservando sus comunidades y sus lenguas? Quizs algunos se vern forzados a hacerlo, en cualquier caso, debido a la deserticacin que genera el cambio climtico. Acabarn sus nietos, como los dictados de la economa del crecimiento marcan, reducidos a unos pocos indgenas subsidiados, guardianes de la naturaleza que muestren su msica y sus danzas para los turistas? La biodiversidad agrcola y la seguridad alimentaria local solo pueden preservarse como parte de un movimiento de revalorizacin de la biodiversidad sociocultural, como forma de preservar las tecnologas agrarias histricamente sustentables. Esto es lo que PRATEC en Per y AGRUCO, en Bolivia, tratan de llevar a cabo. La primera como una ONG, fundada por el agrnomo disidente Eduardo Grillo, ha desarrollado durante dcadas un valiossimo trabajo de recuperacin y sistematizacin de las formas de manejo andino de los recursos naturales, desde las ms remotas provincias tal como Oscar Blanco, quien defendi prolongadamente especies cultivadas como la quinua y muchos tubrculos (los cultivos desaparecidos de los Incas) contra el asalto de las importaciones subsidiadas de trigo. Aunque PRATEC pueda parecer extremista y romntico, de hecho los temas que coloca sobre el tapate son del ms dramtico realismo al denunciar desde el manejo andino de los recursos naturales la depredacin sociocultural de la modernizacin occidental. En realidad ellos no son culpables de la falta de atencin que presta a sus denuncias los bancos multilaterales o incluso las universidades. Una notable excepcin es AGRUCO, quien desde la Universidad de San Simn de Cochabamba en Bolivia (en la actualidad dentro de una Facultad de Agronoma) esta rescatando la Agroecologa campesina de los Andes: desde agosto de 1998 tiene lugar en aquella universidad una MAESTRA sobre AGROECOLOGA EN LOS ANDES, que ya ha alcanzado siete ediciones.

26

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

tradicionales mediante el aprendizaje cultural, estimula y regula la retroalimentacin de los sistemas sociales a los biolgicos. 4. Dado el estado actual del conocimiento social y biolgico formales, la naturaleza del potencial de ambos sistemas puede ser mejor atendida estudiando cmo es que las culturas agrcolas tradicionales han capturado ese potencial. 5. El conocimiento social y biolgico formal, el conocimiento y algunos de los inputs desarrollados por las ciencias agrcolas convencionales, y las experiencias con tecnologas e instituciones agrcolas occidentales pueden ser combinados para mejorar ambos agroecosistemas, los tradicionales y los modernos. 6. El desarrollo agrcola a travs de la agroecologa conservar ms opciones culturales y biolgicas para el futuro, y tendr menos efectos culturales, biolgicos y ambientales perjudiciales, que los enfoques de la ciencia agrcola convencional por si sola. Queda aqu expresada con gran nitidez la dualidad social y cientca de las races o bases epistemolgicas de la Agroecologa. En el presente apartado queremos presentar de una manera desagregada tales fuentes de produccin de conocimiento; estableciendo, adems como propuesta, la soberana alimentaria. En el esquema de ms abajo hemos representado las dimensiones (denidas en el apartado anterior) y races sociales (en rojo) y cientcas (en verde) de la Agroecologa; de forma tal que las primeras encuadran a las segundas; es decir, a cada dimensin pertenecen determinadas races, salvo dos (la raz cientca de los estudios campesinos, por un lado; y la soberana alimentaria, que consideraremos en el ltimo apartado, por otro) que aparecen transversalmente en las tres dimensiones; a la izquierda del cuadro, bajo el rtulo dimensiones, por su pertenencia a las tres. Obsrvese que bajo la denominacin de cada raz agroecolgica hemos esquematizado con una breve sentencia su aportacin clave en la conguracin de la Agroecologa.
Races epistemolgicas (cientcas y sociales) en las dimensiones de la Agroecologa
RACES DIMENSIONES PRODUCTIVA O ECOLGICA Y AGROPECUARIO / FORESTAL SOCIOECONMICA ECOLOGA AGRONOMA AGRICULTURA ECOLGICA CAMPESINADO (Como fuente epistemolgica) TEORAS DEL DESARROLLO Como crtica a la agricultura industrializada Dimensin participativa ECONOMA ECOLGICA CAMPESINADO Alternativa a la economa convencional Estrategias de produccin social HISTORIA MOVIMIENTOS SOCIALES Contenidos de identidad En bsqueda de mayor equidad ECOLOGA POLTICA Como nueva ontologa y epistemologa Como estrategia de cambio CIENTFICAS SOCIALES

soBerana alimentaria

estudios campesinos

SOCIOCULTURAL Y POLTICA

27

Eduardo Sevilla Guzmn

Iniciemos nuestro anlisis por las races de la dimensin ecolgica y agropecuario/ forestal donde, como puede verse, hemos situado dentro de la casilla correspondiente 4 races agroecolgicas o centros de produccin histrica y transdisciplinar; son estas las races directamente vinculadas al manejo de los recursos naturales.

Races de la dimensin productiva


El componente germinal de la Agroecologa lo constituye la Ecologa ya que como sta; se dene ms que por un objeto de estudio, por el nfasis o actitud con que se aborda dicho estudio; al ser un campo de sntesis de diversas disciplinas, como arma Margalef, no hay que preocuparse demasiado por la organizacin de los seres que forman los ecosistemas y la biosfera entera, cosa que realizan stas, sino que pretende explicar por qu tales seres son como son, su proceso evolutivo, que no se desarrolla en el vaco, sino en el seno de un ecosistema, entre innitos condicionamientos. Al igual que Gonzlez Bernldez deni la Ecologa como la ciencia de los ecosistemas, la Agroecologa podra denirse como la ciencia de los agroecosistemas, en lo que respecta a la primera dimensin de nuestro cuadro analtico; la cual tiene un carcter fundamente productivo que se corresponde con la naturaleza ecolgica que requieren las actividades agrcolas, ganaderas y forestales desde la Agroecologa. Aqu aparecen situados el conjunto de conocimientos cientcos acumulados por la Ecologa y el conjunto de Ciencias Agropecuarias y Forestales al intentar corregir el deterioro generado por el modo industrial de uso de los recursos naturales (Margalef, 1992: 16 y 1977: 10). Probablemente la ruptura parcelaria de la ciencia convencional, en lo que se reere a la conformacin de la Agroecologa, tuviera lugar a travs de las primeras interacciones entre Agronoma y Ecologa de cultivos; se centraron stas en el mero anlisis de relaciones muy concretas entre uno o varios factores de carcter climtico, edco, totcnico o entomolgico. Hasta los aos setenta de la pasada centuria no se gener una relacin estrecha entre estas dos disciplinas, plantendose un enfoque ecosistmico de la agricultura; en esta tarea jugaron un importante papel los entomlogos al desarrollar un manejo ecolgico de plagas basado en el diseo de agroecosistemas que emularan la sucesin natural ya que su madurez les podra dotar de una estabilidad frente a la vulnerabilidad de los monocultivos (Hecht, en Altieri, 1999: 20 y 21). Aunque la inuencia decisiva para la conformacin de los supuestos tericos y metodolgicos de la Agroecologa haya venido de manos de la Ecologa como ciencia, prestndole su inicial utillaje conceptual y terico; fueron los estudios de los eclogos y agrnomos sobre las tecnologas agrcolas campesinas e indgenas quienes conformaron una estrategia metodolgica propia mediante el estudio comparado de las diferencias bsicos, esencialmente contradictorias, entre agroecosistemas y ecosistemas. sta se basaba, en palabras de su indiscutible fundador, Efran Hernndez Xolocotzi (1977: 531-538), en la necesidad de estudiar sistemas agrcolas muy antiguos (evolucionados) que se hayan desarrollado sobre una estrategia de productividad y no de alta produccin, propia de los sistemas agrcolas

28

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

tradicionales. Y, por otro lado en comprender ciertas propiedades de importancia en ecosistemas naturales y elucidar las diferencias que prevalecen entre los ecosistemas naturales y los agroecosistemas tradicionales y modernos (Gliessman, 1978: 109). La aplicacin de tal estrategia a lo largo de los aos ochenta de la pasada centuria en los estudios sobre el impacto en los ecosistemas tropicales de los monocultivos comerciales; y sobre la dinmica ecolgica de los sistemas agrcolas tradicionales constituyeron un magnco banco de pruebas donde comprobar la utilidad de los conceptos ecolgicos aplicados al anlisis del funcionamiento de los sistemas agrarios. En este sentido, la mayora de estos estudios pioneros se centraron en los ciclos de nutrientes, en las interacciones de las plagas con las plantas y en la propia sucesin ecolgica. El hecho de que la agricultura consista en la manipulacin por parte de la sociedad de los ecosistemas naturales con el objeto de convertirlos en agroecosistemas supone la alteracin del equilibrio y la elasticidad original de aquellos a travs de una combinacin de factores ecolgicos y socioeconmicos. Desde esta perspectiva, la produccin agraria es ante todo el resultado de las presiones socioeconmicas que realiza la sociedad sobre los ecosistemas naturales en el tiempo. Sin embargo, junto a la Ecologa las agriculturas de base ecolgica surgidas histricamente como crtica al manejo qumico industrial del Norte15. Poseen stas una dualidad cientco-social; y pueden ser denidas, en sentido lato, como el conjunto de propuestas surgidas como alternativas al modelo de agricultura agroindustrial, basadas en un manejo de base ecolgica. Tal es el caso de la Agricultura Biodinmica, Agricultura Natural, Permacultura y otros estilos de agricultura ecolgica del Norte, genricamente denominada agricultura Orgnica, en la cultura anglosajona; Biolgica, en la francfona; o ecolgica, en la hispnica. Adems, junto a estas tres races de la Agroecologa, aparecen otra, no menos importante, raz epistemolgica germinal: el campesinado. Al igual que sucede con este tipo de manejo, que presenta formas renovables, las agriculturas de base ecolgica del Sur aportan elementos de sustentabilidad para la reproduccin bitica de sus ecosistemas. As, Jules N. Pretty (1995: 1-3) realiz un sugestivo anlisis de lo que l llama agricultura regenerativa atribuyendo a este concepto la acepcin de un manejo de los recursos naturales en el que las tasas de deterioro, como consecuencia de la artcializacin para la obtencin al acceso a los medios de vida, son anlogas a las tasas de reposicin, en su dimensin bitica. Inicia su investigacin intentando establecer una tipologa de agriculturas regenerativas: existe una abrumadora evidencia emprica respecto a que, las tecnologas y prcticas regenerativas y conservadoras de los recursos naturales, pueden

15 Utilizamos dicha expresin para diferenciar estas formas de manejo ecolgico modernas de la agricultura ecolgica histrica realizada por el campesinado cuando no se vea sometido a presiones que le separaban de estas prcticas (Sevilla Guzmn y Ottmann, 2000: 185-205; Alonso Mielgo, Sevilla Guzmn, Snchez de Puerta y Gloria Guzmn, 2002: 677-708).

29

Eduardo Sevilla Guzmn

proporcionar tanto benecios econmicos como medioambientales para los agricultores, las comunidades rurales y las naciones. La mejor evidencia proviene de pases como frica, Asia y Latinoamrica, donde existe una conciencia emergente respecto al incremento de la produccin de alimentos en zonas donde la agricultura apenas si ha sido alterada por los paquetes tecnolgicos modernos que demandan tecnologas externas tales como pesticidas, fertilizantes, maquinaria, y , cultivos y ganaderas modernas . En estas remotas y complejas tierras, algunos agricultores y comunidades, adoptando tecnologas regenerativas, han incrementado substancialmente los rendimientos agrcolas, a veces, slo usando unos pocos o ningn imput externo. Pero estos no son los nicos lugares donde se produce el xito de la agricultura sustentable. En tierras manejadas con riego y altos imputs externos, agricultores, adoptando tecnologas regenerativas han mantenido sus rendimientos al tiempo que han ido reduciendo substancialmente el uso de imputs externos. Y, en tierras manejadas con altos paquetes de imputs, dentro de los pases industrializados, algunos agricultores han mantenido los benecios incluso a travs de despojarse violentamente de los altos imputs externos y cayendo los rendimientos. Estas mejoras han ocurrido a travs de iniciativas enfocadas hacia un alto rango de tecnologas, incluyendo manejo de plagas y depredadores, conservacin de nutrientes, rehabilitacin de tierras, abono verde y manejo del agua, entre otras muchas (Ibid. p.1). Para Pretty, tal intensicacin sustentable, enfatizando los recursos internos o localmente disponibles, esta siendo acompaada por benecios indirectos, tanto sociales como econmicos ya que esta evitando la prdida de valiosas especies vegetales y animales silvestres en la expansin hacia tierras no agrcolas. Igualmente esta reduciendo la contaminacin y la polucin del medio ambiente al reducir los costos de los agricultores, los consumidores y las economas nacionales, al tiempo que mitiga la prdida del conocimiento local del manejo, preservando con ello determinados elementos de las identidades socioculturales. Tales prcticas mitigan, tambin., la emigracin rural ya que demanda una mayor fuerza de trabajo de las comunidades locales, e incluso pueden, psicolgicamente, signicar una mayor esperanza hacia el futuro. En este sentido, existe una gran riqueza de agriculturas de base ecolgica integrada por el conjunto de experiencias productivas existentes tanto en las denominadas sociedades avanzadas como en el resto del mundo, que se presentan como alternativas a la agricultura industrializada, no solo en su dimensin medioambiental, como sucede en general con sus sinnimas del Centro; sino en un sentido histrico: campesino o indgena. Pueden, pues, incluirse aqu, como raz histrica de la Agroecologa, desde los grupos indgenas que conservan su cosmovisin como gua de sus tecnologas; hasta los agricultores modernos que forzados por el mercado bajan sus coste reduciendo imputs externos, y adoptando con ello, comportamientos productivos propios del campesinado histrico que acabamos de denir; pasando por los campesinos que realizan un manejo, en gran medida, ecolgico al mantener sus tecnologas tradicionales aisladas de la dependencia del mercado

30

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

y de la forma de consumir y producir de la moderna sociedad mayor. Seran stos, los estilos de agricultura perifricas de base ecolgica o tradicionales existentes en cualquier lugar del planeta. As, podramos tambin hablar de formas de agricultura de base ecolgica indgenas como la Quechua o Aymara, en los Andes; la Mapuche en la Araucana; la Nahua o Guichola en distintas zonas de Mxico, etc... De igual manera existiran agriculturas de base ecolgica campesinas y/o locales all donde aparezcan focos de agricultura que utilizan el conocimiento local para resolver los problemas de manejo sin la utilizacin (o minimizando) las energas no renovables (petrleo fundamentalmente) y los agroqumicos.

Lo socioeconmico en las races epistemolgicas de la agroecologa


La ausencia de respuestas cientcas desde la economa convencional al, cada vez ms violento, deterioro ecolgico, ha ido generando mltiples formas de disidencia cientca. Los mecanismos de transformacin del pensamiento cientco, como muy bien mostr Khun, establecen un frreo control de sus consensos de expertos que van silenciando y marginando acadmicamente las heterodoxias que resultan peligrosas a los interese que la estructura de poder resguarda para mantener la dinmica del modelo modernizador urbano industrial. Recordemos que en el cuadro en el que esquematizbamos las races epistemolgicas de la Agroecologa, en la casilla relativa a su dimensin socioeconmica, situbamos dos races cientcas especcas. La Economa Ecolgica como base epistemolgica central, y las teoras del desarrollo, como raz dual: cientca y popular. Vamos a considera sta en primer lugar, atribuyndola dos roles agroecolgicos a esta raz: el de la crtica a la utilizacin de agricultura industrializada, desde la parte cientca como elemento central de su concepto de desarrollo- y el de la generacin de una dimensin participativa desde la praxis. Veamos (esquemticamente; dado corto espacio de estos papeles) la crtica desde la ciencia. De las teoras del Desarrollo Rural. En otro lugar hemos analizado las Teoras del Desarrollo Rural en su evolucin, desde el prisma sociolgico, hasta la aparicin de la Agroecologa (Sevilla Guzmn, 2006a: 31-48; 85-104 y 197-218). Sintetizando al mximo tal trayectoria constituye el paso de una sociologa de apoyo extensionista (que Estados Unidos consigue extender al resto del mundo) con la misin de introducir insumos externos de naturaleza industrial en el manejo de los recursos naturales a una sociologa del Desarrollo Rural (Ibid: 48), que busca formas de ingeniera social para hacer desaparecer al campesinado; al ser ste el mximo obstculo del desarrollo del capitalismo en el campo. Lamentablemente en dicha tarea conuye tambin el marxismo ortodoxo (tericamente liberador: Cf. Ibid: 131-15)16. Igualmente haciendo abstraccin de la multitud de experiencias de desarrollo rural esparcidas por todo el mundo, elaboramos en otro lugar una tipologa del desarrollo rural identicando tres formas histricas de

16 Para una denicin de Marxismo ortodoxo Cf.: Sevilla Guzmn y Gonzlez de Molina (1993: 38 y 39) y (2005: 39-45) para un desarrollo completo del mismo.

31

Eduardo Sevilla Guzmn

intervencin planicada, que denominamos: el Desarrollo Comunitario, el Desarrollo Rural Integrado y el Desarrollo Rural Sostenible. Estas tres formas histricas comparten de alguna manera una concepcin del medio rural impregnada de la visin economicista, modernizadora y desarrollista producto de los distintos enfoques terico-metodolgicos elaborados interdisciplinarmente desde la ciencia pero hegemonizados tericamente por el pensamiento econmico convencional neoclsico. La implementacin de la revolucin verde, a travs del (sarcsticamente) denominado Desarrollo Comunitario, como primera forma histrica del desarrollo rural, supuso: (a) desde una perspectiva agronmica, la sustitucin de la matriz tecnolgica campesina por otra cientca en la que la fertilidad natural del suelo y su consideracin como algo vivo fuera sustituida por su utilizacin como un soporte inerte alimentado por qumica de sntesis. El aire y el agua dejaron de ser un contexto interrelacional con otros seres cuyas funciones podran utilizarse, a modo de control sistmico, en la produccin de bienes para el acceso a los medios de vida para transformarse denitivamente en meros insumos productivos cuyos ciclos y procesos naturales podran ser forzados, hasta obtener un mximo rendimiento, segn las demandas del mercado, sin considerar el grado de reversibilidad del deterioro causado por dicho forzamiento. Y, nalmente que la biodiversidad fuera obviada, desprecindose el proceso de coevolucin que la haba generado (V. Shiva, 1991; Guzmn, Gonzlez de Molina y Sevilla Guzmn, 2000: 40-60). Desde una perspectiva social el Desarrollo Comunitario supuso (b) la sustitucin masiva de los terrenos comunales por la propiedad privada concentrada y el desalojo generalizado de formas sociales de agricultura familiar por monocultivos agroindustriales dominados por explotaciones latifundistas. Y desde ambas, perspectivas, agronmico/ecolgica y social, la sustitucin denitiva de los ciclos cerrados de energa y materiales del manejo campesino por la utilizacin masiva de insumos externos procedentes de las multinacionales, que a partir de entonces iniciaron las dinmicas de la insustentabilidad rural. Ante el la desorganizacin social generada se probaron algunas modicaciones poco sustantivas que adjetivaban el Desarrollo Rural como armnico (buscando un equilibrio intersectorial); integrado (potenciando la agricultura a tiempo parcial, despus calicada como pluriactividad) o mediante el trmino de ecodesarrollo (introduciendo el objetivo de evitar la degradacin medioambiental, aunque sin cambiar la matriz tecnolgica qumico/ industrial). Estas modicaciones verbales tuvieron una amplia difusin posterior en Latinoamrica donde adquiri las denominaciones de autocentrado (pretendiendo romper las formas de dependencia externa), endgeno (potenciando lo local) y local (movilizando a las poblaciones implicadas, normalmente en zonas urbanas). La versin ms completa de estas acciones productivas fue el Desarrollo Rural Integrado que tiene como objetivo primordial abordar el paro y reactivar social y econmicamente reas con un fuerte declive. La estrategia para ello fue fomentar la pluriactividad econmica, partiendo de la premisa de que las reas deprimidas no pueden competir con los sistemas agrarios modernizados y bajo el argumento de que tradicionalmente las comunidades

32

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

rurales han mantenido una estructura econmica diversicada. En base a esta premisa, se fomentar el establecimiento de nuevas actividades que pretendan la terciarizacin de las economas rurales empobrecidas. Este enfoque es el que inspira todava en la actualidad en Europa algunas de las ms importantes polticas de desarrollo rural en el marco de la Poltica Agrcola Comn como las desarrolladas con el enfoque LEADER. La mayora de las acciones de Desarrollo Rural Integrado han ido encaminadas a desarrollar el turismo rural de estas reas, sin tener en cuenta la vocacin agraria de la mismas y obviando que, incluso la realizacin de actividades tursticas, aprovechando la calidad del paisaje de las mismas, debera suponer el mantenimiento de los sistemas agrarios tradicionales que han dado forma a ese paisaje y lo han conservado histricamente. Consideraremos mas adelante la versin del Desarrollo Rural Sostenible, cuando abordemos la crtica de la Economa Ecolgica. Determinados aspectos de la investigacin sobre el desarrollo como las tecnologas adecuadas; el cambio de cultivos en la distribucin de la tierra; e incluso la propia crtica formulada al crecimiento econmico como forma de desarrollo han permitido mostrar que el desarrollo es una creencia occidental (Gilbert Rist); que las tecnologas introducidas como ayuda poseen un fuerte poder de destruccin sociocultural y ambiental y que el crecimiento como meta indiscriminada es puro deterioro ecolgico (como han mostrado Jos Manuel Naredo, 2005; Arturo Escobar, Mariann Gronemeyer y Vandana Shiva en Wolfgang Sachs, 1992: 130-145; 54-69y 206-218). En el 2002 tuvo lugar un encuentro internacional en Paris, organizado por la asociacin francesa La ligne dhorizon en el que se reunieron la mayor parte de los intelectuales que reivindican dinmicas participativas de post-desarrollo, con las que se pretende deshacer el desarrollo para rehacer el mundo denunciando: las externalidades de la modernizacin occidental (donde destacan los trabajos de Serge Latouche, Bruno Latour y Pierre Thuillier); la disolucin de la tica en los mecanismos del comercio (como mostro Perna, por ejemplo) y la criminalidad de la economa del desarrollo, aun cuando ste acte ya desde sus ruinas (con excelentes trabajos de Wolfgang Sachs y Gustavo Esteva sobre el tema): el grupo francfono de esta corriente se aglutina en torno a La Ligne dhorizon-les amis de Francois Partant.17 Queremos terminar este subapartado relativo a las teoras del desarrollo insistiendo en que la cosmovisin subyacente al enfoque econmico convencional es profundamente antropocntrica18 y tambin etnocntrica, como pone de maniesto la idea de progreso
17 Francois Partant fue un pionero de la economa critica en su denuncia de los estragos que el desarrollo genera en las comunidades rurales al desorganizar sus estructuras sociales y romper las matrices socio-culturales en las que se inserta el conocimiento local campesino e indgena). En este sentido tiene mucho inters los trabajos de JeanPierre Berlan que demuestra como el conocimiento cientco, escandalizado actualmente por la clonacin en el reino animal, acept con absoluta naturalidad la clonacin vegetal a travs de los hbridos; igualmente desarrolla una reveladora teora sobre las biotecnologas demostrando su naturaleza necrlogica (necrotecnologias). 18 La fe ilimitada en las posibilidades de la ciencia sera el medio llamado a restablecer el antropocentrismo en el seno de la nueva cosmologa, manteniendo la ccin de que, a pesar de todo, el ser humano segua ocupando

33

Eduardo Sevilla Guzmn

que alimentar la posterior idea de desarrollo. La falacia de mejora contina, de avanzar por una senda unilineal de cambio social hacia el progreso ha sido central en el proceso de alineacin cientca ya que como nos apunta Jos Manuel Naredo la civilizacin occidental no slo ha desplazado los antiguos principios de autoridad de origen divino, sino que los ha sustituido por otros nuevos que, amparados en la ley del progreso, exigen a los individuos plegarse a los dictados de la ciencia, la tcnica, la modernizacin o el desarrollo de las fuerzas productivas, como instancias objetivas que se sitan a una escala sobrehumana (Naredo, 2003: 18). El desarrollo, una creencia occidental (Rist, 1994), es un concepto ntimamente unido al de crecimiento econmico y, por tanto, a la concepcin economicista y occidental del mundo antes expuesta (Sachs, 1992). En el lenguaje comn, el desarrollo se asocia con un proceso mediante el que se liberan las potencialidades de un objeto u organismo para alcanzar su forma natural y completa, mientras que en biologa, el desarrollo o evolucin de los seres vivos se asocia con la realizacin de su potencialidad gentica. La ciencia econmica convencional, desde su matriz terica neoclsica, traslad este concepto de desarrollo (hoy ya dominante en el mbito poltico y sociocultural actual) a las ciencias sociales denindolo como el proceso de crecimiento econmico (medido mediante el PIB) y acompaado de un cambio social y cultural (modernizacin) en una determinada sociedad resultado de acciones planicadas tendentes a la mejora de la calidad de vida de la poblacin. Dentro del pensamiento cientco convencional, el concepto de desarrollo adquiere una fuerte dimensin etnocntrica al identicarse la mejora de la calidad de vida con la identidad sociocultural occidental y los patrones de produccin y consumo por ella elaborados. La metfora del desarrollo dio hegemona global a una genealoga de la historia puramente occidental, privando a los pueblos de culturas diferentes de la oportunidad de denir las formas de su vida social (Esteva en Sachs, 1992: 56). El desarrollo y la modernizacin sern, desde la segunda mitad del siglo XX, nuevos conceptos para un viejo proceso: el cambio sociocultural y poltico que las potencias coloniales imponan a sus colonias, la occidentalizacin. En los pases industrializados, se da un particular neocolonialismo interno en el intento desde el medio urbano de imponer al medio rural, mediante polticas de desarrollo rural, un modo industria de produccin y manejo de los recursos naturales que rompe la identidad campesina. Sobre la Economa Ecolgica. Ante la magnitud de la crisis ecolgica y la presin de la sociedad civil, el enfoque, econmico convencional se vio obligado a introducir ciertas preocupaciones ambientales en su pesquisa, surgiendo as la Economa Ambiental; tratando de monetarizar, aquellas partes de la naturaleza que son incorporadas a su objeto de estudio como bienes econmicos; ello precipit el desarrollo de una nueva disciplina: la Economa

el centro del universo. Pues se impondra la creencia de que los hombres podran construir su mundo segn sus deseos sobre cualquiera que fuese el mapa csmico en que se vieran envueltos: no se necesitaba ya contar con el entorno ms que cuando ello pareciera conveniente (Naredo, 2003: 14).

34

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

Ecolgica, que aparece a lo largo de los aos ochenta recuperando la disidencia cientca silenciada (cf. el excelente ensayo biogrco de Oscar Capintero, 2007) y mostrando la incapacidad del pensamiento cientco hegemnico (Jos Manuel Naredo, 1987) para resolver la crisis ecolgica con su utillaje analtico usual; uno de sus fundadores ms cercanos a la Agroecologa, Joan Martnez Alier (1991: 13) describe pedaggicamente la gnesis crtica de este enfoque de la siguiente forma:
La economa ecolgica empieza, pues, poniendo en solfa con mucho gusto buena parte del instrumental de la economa ortodoxa. A continuacin, trata de explicar el uso de la energa y materiales en ecosistemas humanos. Es una ecologa humana, un tipo de estudios diferente al de la ecologa de las plantas de y de los animales, puesto que la humanidad tiene una caracterstica especial: la posibilidad de enormes diferencias en el uso (y degradacin) de energa y materiales entre personas y entre territorios poblados por stas. El primer aspecto (la desigualdad entre personas) se hace patente al utilizar la distincin entre uso endosomtico y uso exosomtico. De la primera manera, todos consumimos, ms o menos, porque tenemos instrucciones genticas para hacerlo, 2000 o 3000 kcal diarias; y si hacemos experimentos por defecto, nos morimos de hambre; y por exceso, engordamos. Pero el consumo (y la degradacin) exosomtica de energa es en gran medida diferente. Los ricos deterioran el medio ambiente mucho ms que los pobres. Los animales tambin hacen uso exosomtico de energa y materiales, los castores, por ejemplo, son famosos por el ingenio con que fabrican sus madrigueras. Ahora bien, la diferencia que existe entre la madriguera del castor A y la del castro B es ridcula comparada con la diferencia existente entre los habitculos de los seres humanos. Todos los castores son castores, todos los humanos son humanos, pero que diferencia!.

La Economa Ecolgica nace, pues, intentado resolver las desavenencias entre la Economa y la Ecologa; desvelando en la evolucin de la economa (Naredo) la reduccin de su objeto de estudios hasta dejar fuera los mecanismos de reproduccin de la naturaleza. En este trayecto exploratorio aparecen entre otras muchas, dos cuestiones fundamentales que, en palabras de Oscar Carpintero (1999:24), se concreta en un debate sobre la forma en que se debe valorar bien con unas caractersticas especiales como es el medio ambiente para as incorporarlo al edicio terico convencional; y de otro, en enjuiciar la relevancia de ese medio ambiente como una restriccin a la expansin del sistema econmico y a la produccin de bienes y servicios; explorando a continuacin- las posibilidades ecolgicas para que una economa se perpete (sea sustentable) a lo largo del tiempo. A la primera de estas cuestiones la Economa Ecolgica la denomina controversia sobre el valor monetario del medio ambiente; a la segunda el debate sobre la sustentabilidad del sistema econmico. En realidad, lo que los economistas ecolgicos llaman hoy conictos ecolgicos distributivos son una prctica histrica de los campesinos de todo el mundo cuando sus

35

Eduardo Sevilla Guzmn

recursos naturales fueron mercantilizados, privatizados, e introducidos en el proceso de cientizacin que la modernizacin industrial del manejo requiere. Las prcticas de resistencia a estos procesos que los grupos campesinos y/o indgenas desarrollan actualmente vinculados a procesos de acompaamiento socioeconmico y poltico mediante formas de agricultura participativa, comienzan a organizarse en redes y a presentar propuestas alternativas de gran inters (Sevilla Guzmn y Martnez Alier, 2006), que pueden, en muchos casos, calicarse como experiencias agroecolgicas. Tales son acciones del campesinado y los pueblos indgenas; ya que stos desarrollan en numerosas ocasiones un uso mltiple del territorio que se identicara con la Agricultura Ecolgica del Sur en sus mltiples estilos de manejo histrico anteriormente sealados; por ello hemos situado como raz epistmolgica popular de la dimensin socioeconmica de la Agroecologa al campesinado, como veremos con ms detalle despus. En los ltimos aos est adquiriendo una notable relevancia el concepto de Metabolismo Social (Fischer-Cowalski; en Redclift y Woodgate, 2002) para medir en trminos de intercambio de ujos de materiales y energas determinados aspectos de la sustentabilidad de los sistemas sociales (Fischer-Cowalski y Haberl, 1997) e incorporarlo a las contabilidades nacionales tratando de generar una metodologa de contabilidad verde (Schandl y Weisz, 2002). En este sentido queremos recalcar que aunque los ms interesantes logros en este sentido nos vienen desde la Economa Ecolgica (Cf Joan Martnez Alier en los 2 volmenes que recopila con Inge Ropke, 2008; Jos Manuel Naredo, 2006; como veremos despus) ya existen intentos de incorporar esta herramienta a la Agroecologa, aunque sea necesario an incorporar el legado marxiano19 y la dimensin sociocultural.

 obre la crtica de la Economa Ecolgica al pensamiento cientco S econmico convencional neoclsico.


Se debe a Jos Manuel Naredo (1987-2003) la ms frtil incursin terica por el pensamiento econmico para desvelar la referida perversidad del concepto econmico
19 Puede tener inters recordar que John Bellamy Foster desvel sin paliativos la existencia en Marx de un marco terico respecto a la Fractura irreparable que el capitalismo genera en el Metabolismo Social y en el que subyace una crtica radical a la agricultura industrializada. La continuidad que Foster da a la obra de William H. Brock respecto a la evolucin del pensamiento de Liebig en sus anlisis de la qumica del suelo le permite contextualizar histricamente las diversas coyunturas de la revolucin agrcola y las reacciones que se van produciendo en Marx ante los descubrimientos de las nacientes ciencias del suelo (Cf. Foster 1.999b); as llega a establecer que la investigacin sistemtica que llev a cabo Marx del gran qumico alemn Justus von Liebig, iniciada a partir de su crtica del maltusianismo fue lo que le condujo al concepto central de la fractura metablica que se produce en la relacin humana con la naturaleza: el anlisis que hizo en su madurez de la alienacin respecto a la naturaleza (Foster, 2000-2004: 15). Bujarin pretendi dar continuidad a este marco terico mediante el establecimiento de un modelo sociolgico para caracterizar en forma operativa la evolucin del metabolismo social en el proceso histrico utilizando el concepto de reproduccin simple y ampliada en trminos energticos (Bujarin, 1921-1972: 114-116). Un amplio anlisis del tema aparece en mi trabajo Sobre los orgenes de la Agroecologa en el pensamiento marxista y libertario, papel para la discusin presentado en el Instituto Agroecolgico Latinoamericano Paulo Freire de Estudios Campesinos Indgenas y Afrodescendientes (IALA) de Barinas, Venezuela, que tuvo lugar los das 21 y 22 de Noviembre del 2007; y que se encuentra en proceso de publicacin en el referido instituto

36

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

de naturaleza. Hasta el siglo XVIII no se produjo el desplazamiento en la forma de ver las cosas que atribuye al comportamiento econmico la idea de produccin de riqueza. Recordemos ahora que, antes de esa fecha, los autores llamados <<mercantilistas>> vean el intercambio comercial como un juego de suma cero, en que las ganancias de determinadas personas, empresas o pases venan sufragadas por las prdidas de otros. La riqueza se adquira y poda hacerse con conciencia de engao (tratar como a indios, decan los colonizadores lusocastellanos) bajo formas de intercambio desigual. Aunque hoy se mantengan dichos intercambios comerciales, desde el concepto cientco de creacin de riqueza de la economa neoclsica, se elimina esa mala conciencia. Fueron los sicratas franceses quienes establecieron la nocin de produccin como centro de la versin moderna de sistema econmico. No obstante, en l aparece la Naturaleza dentro de la antigua visin organicista del mundo que atribua a la Madre-Tierra la capacidad de generar riquezas que, se supona, el hombre podra acrecentar con la ayuda de la nueva ciencia experimental se trataba de colaborar con ese orden natural mediante prcticas desacralizadas para lograr el engradecimiento de sus frutos. En los dos siglos anteriores, la revolucin agrcola ya haba proporcionado conocimiento como para que la naciente agronoma orientara las tcnicas para obtener mayores rendimientos. De igual manera las tambin nacientes disciplinas cientcas que se ocupaban de las actividades productivas (agricultura, pesca, silvicultura y minera) se encargarn de proporcionar tecnologas para la generacin y perfeccionamiento material no slo a los reinos animal y vegetal sino tambin al mineral. Se utilizaba as el concepto de produccin para designar aquellos procesos de creacin fsica de riquezas nacientes que se suponan asociados a las capacidades generadoras de la Madre-Tierra. El propsito declarado de la naciente ciencia econmica fue as el de acrecentar la produccin de riquezas nacientes sin menoscabo de los bienes fondoEsa produccin fsica hizo las veces de motor de la idea de sistema econmico que se aanz con estos autores (Naredo, 1987-1996: 79,80 y 82; Naredo y Valero, 1999: 37 y 38). La gura central a la hora de denir en el pensamiento econmico la naturaleza como el concepto factor tierra atribuyndole el papel de un elemento ms del sistema econmico, con caractersticas anlogas a las del resto de los factores de produccin fue David Ricardo. En efecto, fue l quien, como hemos adelantado, deni la naturaleza como las fuerzas originarias e indestructibles de suelo (Ricardo, 1817-1971: 91). Al hacerlo separ en forma denitiva la concepcin de la naturaleza como un bien diferenciado por sus capacidades generadores: la tierra se transforma en un bien monetarizable, asimilable as al trabajo y al capital creado por el hombre. Basada en la falacia organicista de que la tierra se expande, la ciencia econmica impuso como objetivo el crecimiento de la riqueza a travs de la produccin desplazando la reexin econmica desde la adquisicin y el reparto de la riqueza hacia la produccin de la misma que al suponer que era beneciosa para todo el mundo permiti soslayar los conictos sociales o ambientales inherentes al proceso econmico y desterrar de este campo las preocupaciones morales, a las que antes se encontraban estrechamente vinculadas las reexiones en este mbito (Naredo,

37

Eduardo Sevilla Guzmn

2006: 4). A este proceso contribuy tempranamente la naciente agronoma orientando sus progresos prioritariamente a obtener mayores rendimientos en las cosechas y la cra de animales, obviando as las cuestiones fundamentales de acceso y reparto a los recursos bsicos, como la tierra y el deterioro ecolgico de los agroecosistemas. No obstante, el proceso de transformacin de la naturaleza en un mero recurso natural; en el factor tierra fue lento; si bien para el pensamiento ilustrado era ste, el centro de su ncleo terico, representando el dominio del hombre sobre la naturaleza: era inagotable y reproductible como un reloj (Sevilla Guzmn y Graciela Ottmann, 1999-2000: 60). No obstante, el factor tierra, fue desplazndose dentro del sistema explicativo de la economa haca el factor trabajo. En la obra fundacional de la economa moderna sobre la riqueza de las naciones, Adam Smith seal signicativamente que el trabajo manual de cada nacin es el fondo que la surte originariamente de todas las cosas necesarias y tiles para la vida (Adam Smith, 1776: citado por Naredo, 2006: 164): aparece as la hegemona del factor trabajo como originario; para sustituir al factor tierra. Las lneas maestras de los contextos que hicieron prosperar este ncleo central de la economa convencional neoclsica (todava lamentablemente hegemnica) son los siguientes tres axiomas: (1) la extensin entre la poblacin de un afn continuo e indenido de acumular riquezas, a la vez que se levantaba el veto moral que antes pesaba sobre el mismo; (2) la produccin de un desplazamiento de la propia nocin de riqueza hacia otra unicada y monetarizada que posibilitara su acumulacin; (3) la aceptacin de que las personas se creyeran capaces de producir riquezas; y por ltimo, (4) que se postulara el trabajo como instrumento bsico de la produccin de riquezas (Naredo, 2006: 162). Recordemos que un axioma es un enunciado que no necesita demostracin: la ciencia econmica no ha podido demostrar que exista en el hombre un afn indenido de acumular riquezas; como tampoco ha podido cuanticar en dinero los bienes ecolgicos (aire, agua, tierra y biodiversidad) necesarios para mantener y reproducir la vida. El hombre no puede producir riqueza, sino adquirirla de la naturaleza y modicarla con su trabajo. No obstante, la axiomtica econmica derivada de la ilustracin europea, con sus procesos de cienticacin y modernizacin, se apuntala con un nuevo desplazamiento conceptual cuando los economistas llamados neoclsicos de nales del siglo XIX dan la hegemona a un nuevo factor de produccin: el capital. Considerado inicialmente como simple colaborador de la tierra y del trabajo en las tareas productivas, pas luego a eclipsar los postulados de estos autores que en ltima instancia consideraban que tierra y trabajo eran sustituibles por capital, que apareca as como el factor limitativo ltimo del proceso de produccin de riqueza, expresable adems en unidades monetarias. La hiptesis de la perfecta sustituibilidad de los factores de produccin, remata el cierre conceptual de la nocin de sistema econmico del universo de los valore pecuniarios, hacindolo ganar en simplicidad y coherencia lgica, pero a la vez lo aisl de los aspectos fsicos, sociales e institucionales en los que se enmarcaba obligatoriamente su funcionamiento. (Ibid: 165 y Sevilla Guzmn, E.; Ottmann, G. 1999/2000: 57-66).

38

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

Sin embargo, lo ms relevante para nuestro argumento respecto a ste punto es la aportacin de la economa neoclsica a la teora de sistemas; ya que ser desde el abordaje agronmico de esta metodologa desde donde se introducir, inicialmente, la Ecologa en la Agronoma. Ser el marco terico del Farming Systems Research (Sevilla y Woodgate, 1997-2002: 78) quien desarrolla esta tarea, en el contexto terico de la Economa Neoclsica Liberal, que vamos a considerar aqu respecto a su nocin central de sistema econmico, desde una perspectiva gentica: en el marco terico de los sicratas, primero; en el de la economa clsica, despus; y nalmente en el vigente contexto terico actual. El concepto de sistema econmico que permiti la consolidacin de la economa como disciplina, y que ha venido monopolizando hasta hace poco la reexin de los economistas, tom cuerpo all por el siglo XVIII, tal como se detalla en Jos Manuel Naredo (1997-2003). Fueron los sicratas (quienes utilizando el nivel cientco de la poca; que admita que la tierra, su base fsica, poda crecer) establecieron este concepto inicial como un carrusel de la produccin, del consumo, del crecimiento y dems piezas constitutivas de la idea usual de sistema econmico. Al proponer la nocin de produccin y su deseable crecimiento como centro de esta disciplina se desplaz as la reexin econmica desde la adquisicin y el reparto de la riqueza hacia la produccin de la misma que al suponer que era beneciosa para todo el mundo permiti soslayar los conictos sociales o ambientales inherentes al proceso econmico y desterrar de este campo las preocupaciones morales, a las que antes se encontraban estrechamente vinculadas las reexiones en este mbito (Naredo, 2006: 4). Sin embargo el concepto sicrata de producir era la intervencin del hombre en el acrecentamiento de las riquezas (que para el conocimiento cientco de la poca era algo posible) en los reinos mineral, animal y vegetal. La versin de sistema econmico adoptada por los autores neoclsicos a nales del siglo XIX y utilizada hasta el momento como objeto de representacin plasmado en las contabilidades nacionales de ujos y de reexin de los economistas, explica el divorcio entre economa y ecologa que ahora se trata de paliar. El problema estriba en que cada una de estas dos disciplinas razona sobre oiks diferentes, dando lugar a dilogos de sordos cuando sus diferentes objetos de estudio no se precisan con claridad. En efecto, mientras que la ecologa razona sobre el conjunto de la biosfera y la totalidad de los objetos que componen el planeta, la economa tan solo suele razonar sobre aquellos objetos que dene como apropiables, valorables y productibles; excluyendo con ello a la mayor parte de los elementos y sistemas del mundo fsico. Por ejemplo, comprender el ciclo del agua exige abarcarlo desde su fase atmosfrica, que da paso a la precipitacin, a la absorcin por el suelo y las plantas, a sus cambios de estado por evapotranspiracin o congelacin, a la inltracin supercial y profunda y a la escorrenta hasta que nalmente llega al sumidero de los mares, para volver de nuevo a la fase atmosfrica: de todas estas fases slo una fraccin puede ser apropiada, valorada y producida, cuyo estudio debe relacionarse con el resto integrndola en los sistemas hidrolgicos analizados por la hidrologa o la ecologa (Naredo, 2006: 11).

39

Eduardo Sevilla Guzmn

Concluyendo respecto a la perversidad del concepto de naturaleza transmitida al concepto de sistema que utiliza la Economa Liberal Neoclsica queremos explicitar que el concepto de capital, como factor productivo hace referencia al stock de capital fsico que, al ser producido por el hombre en forma de instalaciones, muebles o infraestructuras diversas, resulta directamente valorable, bien por su coste (monetario) de produccin o por el de reposicin en una fecha posterior. Sin embargo, la extensin de dicha nocin de capital (monetizable) al conjunto de los recursos naturales y medioambiente planetario, genera serios problemas de valoracin, al incluir tanto ujos, como stocks y bienes fondo muy diversos que, para colmo, se relacionan entre s formando estructuras y sistemas muy complejos, con los que la especie humana esta llamada a coevolucionar (Naredo y Valero, 1999: 16). As pues, el concepto de sistema desde la economa no es equiparable al que utiliza la hidrologa o la ecologa por lo que cuando la agronoma utilizara, aos ms tarde, el concepto de sistema para el anlisis de los recursos naturales (Farming Systems Researh) se generaron mltiples incongruencias y fuertes contradicciones. Cuanto acabamos de ver es especialmente importante respecto al concepto de sustentabilidad; recordemos que se basa ste en el intento de mantener los mecanismos de reproduccin bitica de los recursos naturales como un legado que hay que transmitir a las sociedades futuras. En su anlisis del debate econmico sobre la sustentabilidad, Joan Martnez Alier diferencia dos claras posiciones a las que se atribuyen los adjetivos de dbil y fuerte Sin embargo, ello es una cuestin de grado y de perspectiva temporal; ya que en rigor la sustentabilidad fuerte solo puede atribuirse como tendencia pues solo una economa humana basada nicamente en fuentes energticas renovables y en los ciclos cerrados de materia puede potencialmente ser sostenible de manera indenida; ya que la biosfera es un sistema abierto en energa (la que recibimos del sol a travs de la fotosntesis) y cerrado en materiales. El hecho de que la economa convencional o neoclsica atribuya al sistema econmico la naturaleza de sistema cerrado dota a sta de una concepcin metafsica de la que funcionara como un perpetuum mobile lubricado por el dinero. Las empresas venden bienes y servicios, y con esto remuneran los factores de produccin (tierra, trabajo y capital). Al analizar el concepto de sustentabilidad dbil, Joan Martnez Alier concluye diciendo que para la ciencia econmica convencional o neoclsica: el agotamiento del capital natural no representa ningn problema para la posibilidad de un consumo sostenible, e incluso de un crecimiento exponencial del consumo (que se identica con mayor utilidad o bienestar, siempre que supongamos un grado sucientemente elevado de sustituibilidad entre el capital natural y el capital manufacturado, y siempre que conemos que continuar habiendo progreso tcnico. Supuesto y conanza compartido por la mayora de los economistas (Joan Martnez Alier y Jordi Roca Jusmet, 2000: 365, 13, 374).

Races sociales y cientcas de la dimensin poltica


A lo largo de los apartados anteriores hemos ido caracterizando el relevante papel de los movimientos sociales campesinos e indgenas en la conguracin de la agroecologa

40

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

por lo que no tiene ningn sentido considerarlo de nuevo aqu. No obstante la ciencia, cuando estudia los movimientos sociales desde la Ecologa, adopta la etiqueta disciplinar de Ecologa Poltica. En esto la Agroecologa guarda una profunda similaridad con la Economa Ecolgica respecto a su gnesis en el pensamiento cientco: al aparecer tambin aqu dos cuestiones claras, muy relacionadas con la praxis. Por un lado, en ambos enfoques aparece el debate sobre la cuestin agraria (si la agricultura habra de transformarse o no en una rama de la industria); y por otro la desavenencia entre las Ciencias Agropecuarias y Forestales y la Ecologa, al pretender las primeras reproducir en su laboratorios y estaciones experimentales la naturaleza (Guzmn, Gonzlez de Molina y Sevilla Guzmn, 2000: 21-59) transformando as en insustentable el manejo de los recursos naturales. Pero adems, existe otra importante similitud entre la Economa Ecolgica y la Agroecologa para situar a aquella como raz cientca de sta: la crtica de ambas al pensamiento cientco convencional termina en propuestas que demuestran la necesidad de una ruptura epistemolgica de la ciencia dando paso a la hibridacin cientco social de la Ecologa Poltica. As pues, queremos concluir sealando respecto al nexo Economa Ecolgica/ Ecologa Poltica el siguiente razonamiento de Martnez Alier: al menos desde mediados del siglo XIX, economa poltica fue el nombre que histricamente se dio a la economa; sin embargo hoy en da tal expresin es ms usada para referirse a las ramas de la economa que estudian los aspectos sociolgicos vinculados a la estructura de poder que controla la distribucin planetaria de los recursos; o dicho en breve, con las propias palabras de los economistas: a los conictos distributivos econmicos. Si aceptramos tal denominacin (razona Joan Martnez Alier, 1999: 100), la ecologa poltica estudiara los conictos de la distribucin ecolgica. Pueden coincidir pero, en general, cubren distintos territorios. Ello se debe al divorcio entre la economa y la ecologa; fenmeno anteriormente explicitado. Pero qu signica la distribucin ecolgica? Esto se reere (siguiendo las sugerencias de Frank Bekenbach y Martin O Connor) a las asimetras o desigualdades espaciales o temporales, en el uso humano de los recursos y servicios ambientales. Dicho sin tanta parquedad, nos estamos reriendo a los mecanismos de poder por los cuales los pases centrales se apropian de las riquezas de los pases perifricos utilizando el funcionamiento del mercado coactivamente establecido por el libre comercio impuesto por aquellos sobre stos. Y todo ello, en el contexto de una concentracin de la propiedad de los recursos naturales, generada histricamente por los mismos actores sociales, esculpida en un desarrollo del capitalismo; primero colonial y ahora globalizado. Consecuentemente con todo lo anterior, la ecologa poltica puede ser denida como el estudio de la estructura de poder generada histricamente para mantener la desigual distribucin de los recursos naturales que actualmente garantiza el acceso a los medios de vida de los distintos grupos humanos. Tal objeto de estudio (una estructura de poder) dota de cierta peligrosidad intelectual a la ecologa poltica. Esta peligrosidad viene marcada por el desvelamiento de la naturaleza poltica de la crisis ecolgica. La prohibicin de pensar y actuar polticamente (es decir, de pensar y actuar global y radicalmente); es la prohibicin

41

Eduardo Sevilla Guzmn

secreta que el sistema ha lanzado contra el movimiento ecologista y alternativo. Alejndolo de la poltica se le mantiene en una especie de privacidad tecnocrtica y/o fundamentalista, que resulta muy funcional al mantenimiento del sistema dominante (Garrido Pea, 1993: ix). El hecho de que el campesinado como movimiento social constituya un elemento central de la Agroecologa nos obliga a considerar a los movimientos sociales como un componente especco de la misma. Para terminar solo comentaremos brevemente que nuestra propuesta de introducir la soberana alimentaria como nueva raz epistemolgica popular de la agroecologa de carcter trasversal ser argumentada en el apartado nal. Queremos cerrar este anlisis considerando al campesinado, como raz epistemolgica, desde el conocimiento cientco; es decir, a los Estudios Campesinos. Son stos, una rica tradicin intelectual clave en la conguracin del pensamiento agreocolgico desde las Ciencias Sociales, al haber caracterizado los rasgos sociales, culturales y polticos del grupo humano que ha realizado un manejo sustentable de los recursos naturales en determinadas circunstancias favorables para ello a lo largo del proceso histrico. En su esfuerzo por denir el campesinado como algo genrico en el tiempo y el espacio esta corriente de pensamiento descubri como tal, una forma de trabajar la naturaleza de carcter regenerativo y ecolgica. Igualmente, esta perspectiva cientca ha aportado una valiosa caracterizacin de aquellas experiencias histricas que presentaron estrategias alternativas al modelo urbano-industrial actual mediante el anlisis de los movimientos campesinos y su participacin en los procesos de cambio (Para un amplio desarrollo del tema Cf. Shanin,1990; y Sevilla Guzmn 2006b). Slo nos queda considerar para cerrar el anlisis del cuadro relativo a las races de las dimensiones de la agroecologa argumentar nuestra propuesta de inclusin al concepto de soberana alimentaria como un elemento transversal que aparece en las mismas. En el apartado tercero relativo a la construccin popular de la agroecologa mediante las acciones de los movimientos sociales campesinos, caracterizamos ya las dinmicas de construccin de dicho concepto; el cual posee una naturaleza incipiente como consecuencia de su formulacin a travs de dicha praxis. En la conferencia intermedia de Va Campesina realizada en diciembre de 2006, en Mollina (Andaluca, Espaa, Europa) entr en vigor su reglamento interno en el que se rearma el carcter anticapitalista y antiliberal de movimiento que ratica su lucha contra el modelo de agricultura industrial basado en la generacin de excedentes y en la agroexportacin, acumulacin, explotacin y el libre mercado. Se ratica all que la soberana alimentaria contina siendo nuestro modelo de desarrollo agrcola, modelo que se sustenta en la reforma agraria integral, en la agricultura campesina, en la proteccin de la diversidad y en un mercado justo. Se enfatiza igualmente la necesidad de avanzar en la construccin de dicho modelo alternativo como algo necesario mediante el establecimiento de amplias alianzas estratgicas y el fomento de la movilizacin social permaneciendo rmes en la conviccin de que otro mundo es posible.

42

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

VI.  Anotacin nal a modo de conclusin, sobre la soberana alimentaria.


A lo largo de las pginas anteriores hemos pretendido (junto a la conceptualizacin de la agroecologa desde sus races epistemolgicas) caracterizar la dinmica de conuencia de los procesos antagonistas al despliegue de la globalizacin econmica desde la accin de los movimientos sociales. Y, al hacerlo, hemos pretendido mostrar la aparicin de un discurso rural alternativo en cuya dinmica se van incorporando, cada vez con ms fuerza, las dimensiones de la agroecologa anteriormente caracterizadas. Sin duda ello es debido a la fuerte participacin de la accin articuladora de experiencias agroecolgicas en dicha dinmica. As, desde comienzo de nales de los aos ochenta se va congurando una contundente denuncia, a los abusos sobre el campesinado y los pueblos indgenas, por parte de las multinacionales, desarrollada por ONGs (como CLADES, en Latino Amrica y GRAIN, en Europa); conuyendo con las luchas sociales contra el libre comercio. En efecto, fue en la primera dcada de los noventa de la pasada centuria cuando la articulacin de antagonismos contra la globalizacin (que se dio en el continente americano en la lucha contra el libre comercio) adquiri la naturaleza de de disidencia global. Ello tuvo lugar, al tomar una dinmica paralela con el Movimiento contra la Europa de Maastricht y la Globalizacin Econmica (MAM) y la conuencia contra el Acuerdo Multilateral de Inversiones (AMI). La articulacin de estos dos frentes de antiglobalizacin econmica, comienza, ya en este perodo, a interferir los planes del neoliberalismo global obligndole a postergar la rma contra el AMI. Por entonces la propuesta agroecolgica aparece ya claramente congurada (Cf. Sevilla Guzmn y Gonzlez de Molina,1993; Sevilla Guzmn and ISEC team, 1994 y 1997, en Europa; Altieri, 1985 y los trabajos de Martinez Alier, Victor M. Toledo, Sevilla Guzmn y E. Leff en Ricardi Arvalo, 1999, en Latinoamrica). Es en este contexto donde surge la idea de Va Campesina, como internacional de movimientos sociales agrarios; en la reunin que tuvo lugar en Managua, cuando en 1992 diversas organizaciones agrarias, campesinas y de agricultura familiar (de Centro Amrica, el Caribe, Amrica del Norte y Europa), durante el Segundo Congreso de la Unin Nacional de Agricultores y Ganaderos (UNAG) de Nicaragua, analizaron el impacto del neoliberalismo en la agricultura y las comunidades rurales. El hecho de que los intereses de los campesinos y agricultores pequeos y medianos no fueron representados en las negociaciones de la GATT sobre agricultura de 1993 precipit la necesidad de trabajar colectivamente para defender sus derechos en el contexto de la liberalizacin comercial. As, en Mons, Blgica, en mayo de 1993 se cre formalmente, tal movimiento global mediante la Primera Conferencia Internacional de Va Campesina; formulando una declaracin de intenciones, junto a una mnima estructura organizativa; deniendo un marco genrico de polticas para proteger los derechos e intereses del campesinado, a nivel mundial. A partir de entonces se desat una dinmica de articulacin de sindicatos revolucionarios campesinos, mediante una Segunda, Tercera y Cuarta Conferencias de Va Campesina, que tuvieron lugar en Tlaxcala, Mxico (abril 1996, donde se plante por primera vez el concepto de Soberana

43

Eduardo Sevilla Guzmn

Alimentaria); Bangalore, India (septiembre, octubre 2000) y Sa Paolo, Brasil (junio 2004), respectivamente20. A travs de esta dinmica de articulacin se denieron conceptos y establecieron posturas de polticas pblicas sobre soberana alimentaria y comercio, reforma agraria y derechos humanos, biodiversidad y recursos genticos, desarrollo rural e investigacin, equidad de gnero y prcticas agrcolas sustentables. Por otro lado, se constituye MAELA, como Movimiento Agroecolgico de Amrica Latina y el Caribe, que desde el inicio de su andadura21 jug un importante papel en la articulacin de experiencias productivas agroecolgicas. Agricultores y campesinos, pertenecientes a las referidas experiencias en Argentina, Brasil, Bolivia, Mxico, Chile y Colombia, se reunieron en Diciembre de 1998 en un lugar de este ltimo pas, Pereira, estableciendo una declaracin de principios, como miembros del Movimiento Agroecolgico de Amrica Latina y el Caribe (MAELA), en la que expresaban su oposicin al modelo neoliberal... por degradar la naturaleza y la sociedad. Al mismo tiempo establecan como un derecho de sus organizaciones locales la gestin y el control de los recursos naturales... sin depender de insumos externos (agroqumicos y transgnicos), para la reproduccin biolgica de sus culturas, sealando su apoyo a la promocin, el intercambio y difusin de experiencias locales de resistencia civil y la creacin de alternativas de uso y conservacin de variedades locales (MAELA, 2000, Perspectivas del movimiento agroecolgico latinoamericano en el nuevo milenio. Cochabamba, Bolivia: AGRUCO). Expresaron tambin su solidaridad con el movimiento Sin Tierra del Brasil, los movimientos campesinos de Bolivia, los indgenas Mapuches de Chile, los campesinos indgenas de Chiapas, entre otros grupos, como una muestra de internacionalismo campesino. Es en esta dinmica de articulacin de antagonismos donde se va congurando el concepto de soberana alimentaria como aportacin de muy distintas organizaciones campesinas que en muy diversos foros van esbozando los contenidos que pueden darles libertad. En efecto, no es en la abundante literatura acadmica de la Economa y Sociologa Polticas del Sistema Agroalimentario Global (que con gran perspicacia caracteriz el malogrado Frederich Buttel, 2000) donde se congura el citado concepto sino en los espacios de debate generados por las fracciones de la sociedad civil que se enfrentan a la globalizacin econmica. As, en el Congreso organizado, en octubre del 2000 en Bangalore, por la Via Campesina y por la Coordinadora Latinoamericana de Organizaciones del Campo (CLOC) se seala como imprescindible para la lucha dicho concepto; denido como el derecho de los pueblos a denir su propia Poltica Agrcola y Alimentara sin
20 La rama europea de Va Campesina desarrollo en este proceso una fuerte actividad reivindicativa respecto a la introduccin de la Soberana Alimentaria como el eje central de una nueva poltica internacional a construir: probablemente su actuacin en la Conferencia Europea de la Asociation Europene de Formation Paysanne et Rurale (Bruselas, 12 y13 de marzo del 2001), signico un cambio de postura respecto a la creacin de un grupo de asesores para la Coordinadora Europea de Campesinos en la Europa Oriental. Agradezco a Paul Nicholson su esfuerzo en este sentido y la valiosa documentacin 21 Ello tuvo lugar en 1989, en Cochabamba, Bolivia, como consecuencia de la realizacin del Primer Encuentro Latinoamericano de Agricultura Orgnica, cuando la Federacin de Movimientos de Agricultura Orgnica (IFOAM) pretendi regionalizar su funcionamiento

44

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

DUMPING` hacia otros pases. Para Va Campesina, la Soberana Alimentara requiere la existencia de una produccin alimentara sana, de buena calidad y culturalmente apropiada, para el mercado interior; lo que implica mantener la capacidad de produccin alimentara, en base a un sistema de produccin campesina diversicada (biodiversidad, capacidad productiva de las tierras, valor cultural, preservacin de los recursos naturales) para garantizar la independencia y la soberana alimentara de las poblaciones22. Probablemente la denicin ms elaborada de Soberana Alimentaria, en este proceso de integracin de propuestas en los espacios de debate y reexin para alcanzar consensos sea la que fue esbozada como el derecho de los pueblos a denir sus propias polticas sustentables de produccin, distribucin y consumo de alimentos, garantizando el derecho a la alimentacin para toda la poblacin, con base en la pequea y mediana produccin, respetando sus propias culturas y la diversidad de los modos campesinos, pesqueros e indgenas de produccin y comercializacin agropecuaria, y de gestin de los espacios rurales, en los cuales la mujer desempea un papel fundamental. La soberana alimentaria debe asentarse en sistemas diversicados de produccin basados en tecnologas ecolgicamente sustentables. La aplicacin del principio de Soberana Alimentaria ocasiona algunos efectos aadidos y exige algunos requisitos necesarios para que sus contenidos sean posibles en la realidad. El Foro de La Habana describi estos efectos y requisitos de la siguiente manera. La Soberana Alimentaria: (1) favorece la soberana econmica, poltica y cultural de los pueblos; (2) reconoce una agricultura con campesinos, indgenas y comunidades pesqueras, vinculada al territorio; prioritariamente orientada a la satisfaccin de las necesidades de los mercados locales y nacionales; una agricultura que considere central al ser humano; que preserve, valore y fomente la multifuncionalidad de los modos campesinos e indgenas de produccin y gestin del territorio rural; (3) supone el reconocimiento y valorizacin de las ventajas econmicas, sociales, ambientales y culturales de la agricultura en pequea escala, de las agriculturas familiares, de las agriculturas campesinas e indgenas; (4) implica el reconocimiento de la multietnicidad de las naciones y reconocimiento y valorizacin de las identidades de los pueblos originarios. Esto implica, adems, el reconocimiento al

22 Denicin elaborada en la Mesa de Soberana Alimentaria y Comercio Internacional (Japanada Loka, Bangalore, 06 de Octubre del 2000), tras un anlisis de: (a) la importacin por India de excedentes de leche subvencionada de la Unin Europea (UE) arruinando as la produccin familiar de India; (b) la exportacin en el Caribe de cerdo industrial de EE.UU., arruinando as la produccin local; (c) la importacin por Costa de Marl de cerdo europeo a un precio subvencionado, tres veces inferior al costo de produccin de este pas (Costa de Marl) arruina los productores locales; (d) las exportaciones chinas de hilo de seda a la India a precios muy por debajo del costo de produccin en la India, arruina a centenas de miles de familias campesinas del Sur de la India; (e) las importaciones a Mxico, pas originario de maz, de maz de EE.UU. a bajos precios, arruinan a los productores mexicanos; del mismo modo que las legumbres de Mxico a bajo precio arruinan los productos de Canad. Ello se debe a: la especializacin de la produccin en regiones que pueden exportar lo menos caro, las importaciones de productos agrcolas con precios por debajo del costo de produccin en el pas importador, y el otorgamiento por la OMC de ayudas pblicas que permiten a los pases ricos exportar a precios inferiores de sus costos de produccin arruinando la soberana alimentaria de todas regiones.

45

Eduardo Sevilla Guzmn

control autnomo de sus territorios, recursos naturales, sistemas de produccin y gestin del espacio rural, semillas, conocimientos y formas organizativas; (5) contiene la garanta al acceso a una alimentacin sana y suciente para todas las personas, principalmente para los sectores ms vulnerables, como obligacin ineludible de los Estados Nacionales y el ejercicio pleno de derechos de la ciudadana. El acceso a la alimentacin no debe ser considerado como una compensacin asistencialista de los gobiernos o una caridad de entidades pblicas o privadas, nacionales o internacionales; (6) exige la puesta en marcha de procesos radicales de Reforma Agraria integral adaptados a las condiciones de cada pas y regin, que permitan a los campesinos e indgenas -considerando a las mujeres en igual de oportunidades- un acceso equitativo a los recursos productivos, principalmente tierra, agua y bosque, as como a los medios de produccin, nanciamiento, capacitacin y fortalecimiento de sus capacidades de gestin e interlocucin. La Reforma Agraria debe ser reconocida como una obligacin de los Estados en aquellos pases donde este proceso sea necesario, en un marco de respeto de los derechos humanos y como una eciente poltica pblica para combatir la pobreza. Los programas de mercantilizacin de la tierra promovidos por el Banco Mundial son incapaces de sustituir a las verdaderas reformas agrarias y no resuelven el problema del acceso del campesinado a los recursos productivos; (7) entiende que el comercio alimentario internacional ha de estar orientado por el propsito supremo de servir al ser humano. La soberana alimentaria no signica autarqua, autosuciencia plena o la desaparicin del comercio agroalimentario y pesquero internacional (Texto del Foro Social Mundial de Porto Alegre del 2002). Desde entonces los espacios de debate de los movimientos campesinos incluyen prioritariamente la Soberana Alimentaria como su principal reivindicacin, como son los casos del III Congreso de la CLOC (Mxico, 6-11/08/2001) donde se consider monogrcamente el tema, o los Seminarios sobre Diversidad Biolgica y Cultural que desde aquel ao se han ido celebrando en Mxico, Guatemala y Honduras, donde cientos de organizaciones indgenas, campesinas y sociales buscan estrategias de accin en este sentido. La soberana alimentaria constituye en la actualidad un tema central en los Foros Sociales mundiales regionales y estatales que moviliza a determinados sectores de la sociedad civil. Ello, unido a la sensibilizacin de la ciudadana hacia los alimentos generados en los sistemas agroalimentarios multinacionales por los mltiples escndalos alimentarios esta generando un concepto que se articula inseparablemente con el anterior: el consumo responsable. 1. En un sentido amplio, la Agroecologa tiene una dimensin integral en la que las variables socioeconmicas ocupan un papel muy relevante ya que aunque parta de una prctica agropecuaria y forestal que se desarrolla en una explotacin, predio o chacra; desde ella se pretende entender las mltiples formas de dependencia que han sido histricamente generadas por la expansin de la modernidad y transmitidas por la agricultura industrializada. En este sentido, resulta imprescindible explicar los modos de dominacin que guan en la actualidad tales formas de dependencia que se generan respecto al funcionamiento de la poltica, la economa y la

46

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

sociedad sobre la ciudadana, en general; y sobre los agricultores, en particular. Para realizar tal actividad, la estrategia agroecolgica (junto a la bsqueda de cooperar a la potenciacin de las dinmicas agroecolgicas actualmente existentes) se marca como objetivo el rescate de aquellos elementos que: por un lado en el pensamiento social; y por otro lado, en los procesos con contenido histrico aportan conceptualizaciones reivindicativas de equidad sin las que es imposible una apropiacin correcta de los recursos naturales para obtener alimentos (Para un desarrollo de este argumento Cf. E. Sevilla Guzmn en J. Morales Hernndez y J. E. Rocha Quintero, 2006: 47-89; 65). Tal es el caso del concepto de Soberana Alimentaria, que surge y se desarrolla en una dinmica de construccin popular que hemos tratado de esquematizar en las pginas anteriores justicando con ello su necesidad de ser incorporada al acervo de la Agroecologa como una base o raz epistemolgica popular. Veamos, esquemticamente algunos de los componentes que el concepto de Soberana Alimentaria adoptara dentro de las dimensiones de la Agroecologa. El hecho de que la investigacin agroecolgica sea transdisciplinaria genera en forma simultnea y participativa conocimientos sistmicos (que permiten entender las dinmicas e interrelaciones entre los factores internos y externos), conocimientos normativos (que expresan las bases normativas en que se basa la bsqueda de la transformacin conjunta de las estructuras socio-econmicas, polticas y culturales) y conocimientos de transformacin (que dan cuenta cmo alcanzar los objetivos trazados en la vida cotidiana de los actores involucrados) en cada una de las dimensiones consideradas:

Dimensin ecolgica y agropecuario/forestal


La utilizacin de semillas autctonas, producto de la coevolucin histrica de la sabidura local con las condiciones especcas aire/agua/suelo/biodiversidad de cada agroecosistema, constituye el elemento primigenio para un manejo agroecolgico. En este sentido, los bancos prediales de semillas y su articulacin en redes para el desarrollo de una investigacin campesina de adaptacin, intercambio y libre circulacin intercomunal constituye el comienzo de la soberana alimentaria. Donde la lucha contra los transgnicos y la denuncia del deterioro de las personas (enfermedades por contaminacin qumica) y la naturaleza (degradacin fsica y biolgica del suelo por prdida de nutrientes; polucin y demas formas de degradacin atmosfrica; contaminacin de agua y efectos en recursos genticos y vida salvaje) se presenta como una accin irrenunciable. El desarrollo e intercambio de tecnologas participativas en nca incorporando, junto a la biotecnologa artesanal el desarrollo de fuentes energticas renovables para la autosuciencia, constituye el segundo eslabn de este proceso; La metodologa de campesino a campesino y las visitas intra e inter comunitarias para la diseminacin de experiencias complementa este elemento de la soberana alimentaria como derecho a la solidaridad alimentaria mediante el establecimiento de una coproduccin pblica de conocimientos agroecolgicos.

47

Eduardo Sevilla Guzmn

Dimensin socioeconmica
Las acciones encaminadas al empoderamiento del proceso de circulacin permiten preparar el terreno para el desarrollo de una infraestructura organizativa en la que la agricultura participativa, haga emerger as una dimensin global de bsqueda de mejora del nivel de vida de las comunidades rurales afectadas; denido ste, desde ellas mismas. As, es posible plantear un desarrollo endgeno desde la agricultura participativa como el conjunto reacciones de integracin local agroalimentarias que parten del reconocimiento de la necesidad y/o el inters de trabajar con las comunidades locales en la identicacin, diseo, implementacin y evaluacin de sistemas locales agreoalimentarios desde la identidad sociocultural de cada comunidad como mtodo ms adecuados para la resolucin de sus problemas. La ruptura epistemolgica con sistema agroalimentario dominado por las multinacionales surge de la experiencia acumulada en los ltimos treinta aos en Amrica Latina, frica y Asia respecto a que los campesinos no slo tienen un amplio conocimiento de sus sistemas agrcolas, sino que, adems, son capaces de dirigir pruebas y experimentos tanto en el ambito de la produccin como en el de la circulacin. En este sentido los diagnsticos participativos y la revalorizacin de las formas locales de gobernanza de los recursos naturales como proceso de acompaamiento a los movimientos campesinos que desarrolla la Agroecologa pretenden generar mercados alternativos en los distintos niveles de nuevos procesos agroalimentarios donde aparezcan mecanismos que eviten la extraccin del excedente; y donde intervenga como elemento de diseo la interculturalidad. En todo ello pueden jugar un importante para el los talleres de diagnstico y diseo participativo para el futuro.

Dimensin sociocultural y poltica


La importancia central que tienen los aspectos epistemolgicos y los valores ticos en los procesos de aprendizaje colectivo mediante los cuales se da la coproduccin de conocimientos agroecolgicos sobre la base de una metodologa transdisciplinaria hace que lo que generalmente se denomina como manejo se convierta en goberancia de los recursos naturales ya que es este concepto de gobernancia el que designa la transformacin societal y participativa de las normas, reglas y relaciones de poder que guan la gestin de los recursos naturales en la perspectiva de los proyectos emancipatorios de los movimientos sociales, campesinos e indgenas (Rist et al. 2006 a). La dimensin poltica de la soberana alimentaria solo podr desarrollarse mediante la articulacin de experiencias productivas con proyectos polticos que pretendan la nivelacin de las desigualdades generadas en el proceso histrico; mediante la recreacin de los sistemas organizativos de la multietnicidad de las naciones y aceptando y valorizandola potencialidad de las identidades de los pueblos originarios para generar sus estructuras de poder como defensa y control autnomo de sus territorios, recursos naturales, sistemas de produccin y gestin del espacio rural, semillas, conocimientos y formas organizativas

48

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

El concepto de transformacin rural que aqu estamos proponiendo, amparado en los principios de la Agroecologa, se basa en el descubrimiento, en la sistematizacin, anlisis y potenciacin de los elementos que eliminen los efectos destructivos del proceso de modernizacin, para, a travs de propuestas multiculturales participativas generar estrategias de cambio endgenas, denidas a partir de la propia identidad local del etnoagroecosistema concreto en que se inserten para conseguir la governanza del mismo. Aceptando la limitacin de estas reexiones iniciales, con estos papeles queremos iniciar la tarea de colaborar en la construccin desde el pensamiento cientco del correlato demandado por el campesinado y los pueblos indgenas respecto a la Soberana alimentaria.

V. Bibliografa.
Altieri, M.A., 1.985. Agroecologa. Bases Cientcas de la Agricultura Alternativa (Valparaso: CETAL, 1985), hay edicin inglesa en (Boulder: Westeview Press,1987). Altieri, M.A., 1990. Agroecology and Small Farm Development, (Ann Arbor: CRC PRESS). Altieri, M.A., 1991. Por qu estudiar la agricultura tradicional? en Agroecologa y Desarrollo CLADES, n 1; pp. 16-24. Altieri, M.A., 1999. Agroecologa. Bases cientcas para una agricultura sustentable. Nordan-Comunidada. Montevideo Archetti, E. P., 1978. Una visin general de los estudios sobre el campesinado. En: Estudios Rurales Latinoamericanos. Vol.1; N 1. Enero-Abril 1978.pp. 7-31. Argumedo, A., 1999. Los silencios y las voces en Amrica Latina. Notas sobre el pensamiento nacional y popular. Buenos Aires. Ediciones del Pensamiento Nacional. Argumedo, A., 2001. Barbarie o solidaridad: alternativas ante el siglo XXI. (Mayo 1999) Extrado de Correos para la Emancipacion Comentarios, Anlisis y Noticias de nuestra Amrica. Director: Fernando Ramn Bossi. http://www.compromiso.zic.com. ar/compromiso/argumedo2.htm Beck, U., 1998. Qu es la globalizacin?. Falacias del globalismo, respuestas de la globalizacin. Paidos. Barcelona. 1 ed. Alemania. 1997. Beck, U. (1.992): The Risk Society (1 ed en alemn de 1998. Hay traduccin castellana en Barcelona: Paidos) Bonl Batalla, G., 1994. Mxico Profundo. Una civilizacin negada. Mxico Grijalbo, 1 ed. 1987. Bujarin, N. V. (1921-1972). Teora del materialismo histrico. Ensayo popular de sociologa marxista. (Crdoba, Argentina: Cuadernos de Pasado y Presente).

49

Eduardo Sevilla Guzmn

Buttel, F., 2001. Some Reections on Late Twentieth Century Agrarian Political Economy en Cuadernos de Cincia & Tecnologa. Brasilia. Vol. 18, n 2; pp. 11-36. Maio/ago. Calle, A., Soler, M., Vara, I. (2009) La desafeccin al sistema agroalimentario: ciudadana y redes sociales. Ponencia presentada al I Congreso Espaol de la Alimentacin, Gijn 28-29, mayo, 2009 http://www.sociologiadelaalimentacion.es/site/. Caporal, F.R. y Costabeber, J.A., 2002. Anlise Multidimensional da Sustentabilidade. Uma proposta metodolgica a partir da Agroecologia. En: Agroecologa e Desenvolvimento Rural Sustentable. Porto Alegre/ RS. V. 3, n 3; pp: 70-85. Carpintero Redondo, O. (1999) Entre la economa y la naturaleza. Madrid: Ed. Los Libros de la Catarata Carrol, R.C., Vandermeer, J.H. y Rooset, P (eds.). 1990. Agroecology. MacGraw-Hill. New York. Chambers, R., 1983. Rural Development. Putting the Last First (Essex: Longman). Chayanov Alexander V. ,1986. The Theory of the Peasant Economy (Manchester University Press) con una introduccin de Teodor Shanin. La primera ediccin en ingles es de 1966 publicada por The Board of Regents of the University of Wisconsin y editada por D.Thoner, B. Kerblay y R. E. F. Smith. Chayanov Alexander V. (Aleksandr Vasilevic Cajanov). 1988 LEconomia di Lavoro (Roma: Franco Angeli). Chayanov, Alexander V., 1974. La organizacin de la unidad econmica campesina (1986). Hay edicin castellana en (Buenos Aires: Nueva Visin). Che Guevara, Ernesto (1995) Obras completas (Buenos Aires: Legasa) Cullar Padilla, Mamen y E. Sevilla Guzmn, (2008) Certication participative et transformation sociale en Silvia Prez-Victoria y Eduardo Sevilla Guzmn (eds.) Petit prcis dAgroecologie. Nourriture, autonomie, paysannerie: pp. 72 88. Fischer-Kowalski, M. y Haberl, H. 1997 Tons, Joules and Money. Modes of Production and their sustainability en Society and Natural Resources , 10, 65-85 Foladori, G. y Umberto Tommasino, 1999 una revisin crtica del enfoque sistmico aplicado a la produccin agropecuaria, Filho, Luiz D., Tommasino, Humberto y Brandenburg, Alo, 1999 Sistemas de produao: conceitos, metodologas e aplicaoes. Curitivba: Universidad Federal do Parana. Foster, J. B. (1999). Marxs theory of Metabolic Rift: Classical Foundation for Environmental Sociology, vol 104 n 2. Foster, J. B. (2000-2004). Marxs Ecology. Materialism and Nature. (New York: Monthly Review Press). Versin castellana, excelente, de Carlos Martn y Carmn Gonzalez. Publicada en ediciones de intervencin cultural/Viejo Topo.

50

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

Funtowicz, S. and Ravetz, J., 1994. Epistemologa Poltica: ciencia con la gente. Centro editor de Amrica Latina. Buenos Aires. Hay otra edicin en (Barcelona: ICARIA, 2000) con el ttulo de La ciencia postnormal. Funtowic, S. and Jerry Ravetz (1990): Uncertainty and Quality in Science and Polity (Kluwer, Dordrecht) Gadgil M. y Guha, R. 1992. This Fisured Land An ecological History of India. Oxford University Press. Delhi. (Hay versin castellana de la parte terica clave de este trabajo concepto de Modo de Uso de los Recursos Naturales en M. Gonzalez de Molina y J. Martinez Alier (eds.) Historia y Ecologa (Madrid: Marcial Pons, 1993: 49-118). Garrido Pea, F. 1993. Introduccin a la Ecologa Poltica. Granada: Editorial Comares. Gibbon, D., 1991. Farming Systems Research for Sustainable Agriculture, en I CERESCAMAR Semminar.(Vila Real, Portugal: Universidad de Tras os Montes y Alto Douro, 4-5 Noviembre). Publicado posteriormente por la Direccin General VII de la UE. Gibbon, D. 1994 Farming Systems Research/Extensin: Background Concepts, Experience and Networking en J.B. Dent & M.J. McGregor: 3-18. Giner, S. y Sevilla Guzmn, E., 1980. The Demise of the Peasant: Some Reections on Ideological Inroads into Social Theory. En: Sociologia Ruralis, Vol. XX, N 1/2, pp 13-27. Gliessman, S., (ed), 1978. Seminarios Regionales sobre Agroecosistemas con nfasis en el estudio de tecnologa agrcola tradicional (H. Cardenas.Tabasco: Editorial CSAT). Gliessman, S.R., 1990. Understanding the basis of Sustainablilityfor Agriculture in the Tropics en Clive A. Edwards et. al., Sustainable Agricultural Systems (Ankley, Iowa: Soil and Water Conservation Society). Gliessman, S.R., 1990a. Agroecology. Researching the Basis for Sustainble Agriculture (New York: Verlang). Gliessman, S.R. 1997-2002. Agroecology. Ecological Processes in Sustainable Agriculture (New York: SleepingBear Press) Edicin castellana en Turrialba, Costa Rica: Agruco/ Maela/GTZ//Catie. Gonzlez de Molina M., 1991. Agroecologa. Bases tericas para una historia agraria alternativa. En: Historia Agraria, n 2. Gonzlez de Molina M. y Sevilla Guzmn, E. 1992. Una propuesta de dilogo entre socialismo y ecologa: el neopopulismo ecolgico. En: Ecologa Poltica, n 3. Gonzlez de Molina, M. y Sevilla Guzmn, E. 1993. Ecologa, campesinado e historia: Para una reinterpretacin del desarrollo del capitalismo en la agricultura. En: Ecologa, campesinado e historia. La Piqueta. Madrid. Gonzlez de Molina, M. y Sevilla Guzmn, E., 2000. Perspectivas socioambientales de la historia del movimiento campesino andaluz. En: Gonzlez de Molina, M. 2000.

51

Eduardo Sevilla Guzmn

La Historia de Andaluca a Debate. I. Campesinos y Jornaleros. (Barcelona/Granada: Anthropos/Exc. Diputacin de Granada, 2000). Pp.239-287. Gorz, A. 1(988) Mtamorfoses du travail-qute du sens (Paris: ditions Galile). Gras, R., M. Benoit, G.P. Deffontames, M. Duru, M. Lafarge, A. Langlet y P.L. Osty, 1989. Le Fait Technique en Agronomie (Pars: INTRA/LHarmattan) p. 17. Guha, R. and Martnez Alier, J. 1997. Varieties of Environmentalism. Essays North and South. Earthscan Publications LTD. London. Guzmn Casado, G.; Gonzlez de Molina, M.; Sevilla Guzmn, E., 2000. Introduccin a la agroecologa como desarrollo rural sostenible. (Madrid: Mundi-Prensa). Hann and Jan Douwe van der Ploeg (eds.), 1994. Endogenous Rural Development in Europe: Theory mthod and practice (Brussels: European Commission). Hernndez Xolocotzi, E. (ed.). 1977. Agroecosistemas en Mxico. Colegio de Postgraduados. Texcoco. Hernndez Xolocotzi, E. 1985 Xolocotxia. Obras de Efran Hernndez Xolocotzi. Universidad autnoma de Chapingo. Texcoco. Hobbelink, H. (ed.) 1987. Ms all de la Revolucin Verde. Las nuevas tecnologas genticas para la agricultura. Desafo o desastre? (Barcelona: Lerna). Lappe FM, J Collins, P, Rosset and L. Esparza, 1998. World Hunger. New York : Grove Press. Leff, E., 2002. Agroecologa e saber ambiental. En: Agroecologa e Desenvolvimento Rural Sustentable. Porto Alegre/RS. V. 3, n 1; pp 36-51. Leff, E. (2006a), Racionalidade Ambiental: A Reapropriao Social da Natureza, Civilizao Brasileira, Rio de Janeiro. Leff, E. (2006b), Aventuras de la Epistemologa Ambiental. De la Articulacin de las Ciencias al Dilogo de Saberes, Siglo XXI Editores, Mxico. Leff, E. (2008), Discursos Sustentables, Siglo XXI, Mxico. Margalef, R., 1977-1992. Ecologia (Barcelona: Omega/Planeta). Margalef, R., 1979. Perspectivas de la teora ecolgica (Barcelona: Blume). Martnez Alier, J., y Jos Manuel Naredo ,1979. La nocin de fuerzas productivas y la cuestin de la energa en Cuadernos de Ruedo Ibrico, n 63-66; pp. 71-90. Martinez Alier, J. ,1987. Ecological Economics (Oxford: Basil Blackwell). Martnez Alier, J., 1991. Martnez Alier, J., 1998. La economa ecolgica como ecologa humana. Fundacin Csar Manrique. Madrid. Martnez Alier, J. 1999. Introduccin a la economa ecolgica. Barcelona: Rubes editorial. Martnez Alier, J. 2005. El ecologismo de los pobres Barcelona: Icaria.

52

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

Martnez Alier, J., y Inge Ropke, 2008. Recent Developments in Ecological Economics, two vols., Edward Elgar. Morales Hernnndez, J.; y J. Enrique Rocha Quintero (eds.) 2006, Sustentabilidad Rural y Desarrollo Local en el sur de Jalisco (Tlaquepaque, , Jalisco: ITESO) Morin, E., 1977. La Mthode: La Nature de la Nature (Paris: ditions du Seuil, Tome I) Morin, E. ,1980. La Mthode: La Vie de la Vie (Pars:ditions du Seuil, Tome II) Morin, E. ,1986. La Method: La Connaissance de la Connaissance(Paris ditions du Seuil, Tome III). Naredo, J.M., 1987-2003. La economa en evolucin. Siglo XXI, Madrid.(2 ed. 1996) Naredo, J. M. 2006. Races econmicas del deterioro econmico y social. Mas all de los dogmas. Madrid: Siglo XXI. Newby, H. y Sevilla Guzmn, E., 1983. Introduccin a la Sociologa Rural. Alianza Universidad. Madrid. Norgaard, R.B., 1985. Bases epistemolgicas de la Agroecologa. En: Altieri, 1985. Norgaard, R.B., 1994 Development Betrayed: The end of progress and a coevolutionary Revisioning of the future (London: Routledge) Norgaard, R.B. y Sikor, T., 1999. Metodologa y prctica de la Agroecologa. En. M. Altieri. Agroecologa. Bases cientcas para una agricultura sustentable. NordanComunidad. Montevideo. Offe, C. 1988 Partidos polticos y nuevos movimientos sociales (Madrid: Sistema) Ottmann, G., 2005. Agroecologa y Sociologa Histrica desde Latinoamrica. Elementos para el anlisis y potenciacin del movimiento agroecolgico: el caso de la provincia argentina de Santa Fe. Universidad de Crdoba Espaa/PNUMA/Mundi-Prensa. Crdoba Espaa/Mxico/Madrid. Palerm, A., 1980. Los estudios campesinos: orgenes y transformaciones en Palerm, A. Antropologa y marxismo. CIS-INAH. Mxico. Perez-Vitoria, S. (2005): Les paysans sont de retour Arles, France: Actes Sud. Perez-Vitoria, S. y Sevilla Guzmn, E. (2008) Petit prcis dAgroecologie. Nourriture, autonomie, paysannerie (Loriol: La Ligne dHorizon. Francia). Ploeg, J.D. van der y Marsden, T. (2008): Unfolding webs: the dynamics of regional rural development. European Perspective on rural Development, van Gorcum, The Netherlands Ploeg, J.D. van der, 2008, The New Peasantries, struggles for autonomy and sustainability in an era of empire and globalization. London : Earthscan. Ploeg, J.D. van der; Verschuren, P.J.M.; Verhoeven, F.P.M.; Pepels, J.H.M., 2006. Dealing with novelties: a grassland experiment reconsidered Journal of Environmental Policy and Planning 8 (3). - p. 199 - 218.

53

Eduardo Sevilla Guzmn

Ploeg, J.D. van der, 2006. Agricultural Production in Crisis, in: P. Cloke, T. Marsden and P. Mooney, Handbook of Rural Studies, SAGE, London, p258-277. Pretty, J. 1995. Regenerated Agriculture (London: National Academy Press). Redclift, Michael and Graham Woodgate (eds) 2002 Internacional Handbook on Environmental Sociology, editada en Cheltenham,UK: Edgard Elgar. Reijntjes, C., B. Harverkort & A. Waters-Bayes, 1992. Framing for the Future. An Introduction to Low-External-Imputs and Sustainable Agriculture (London: McMillan). Hay edicin castellana en (Montevideo: Nordan-Comunidad, 1995). Ricardo, D. 1817-1971. Principles of Political Economy and Taxation. (Armondswopth: Penguin Books). Richards, P. 1985. Indigenous Agricultural Revolution. Hutchinson. London. Riechmann, J., 1991. Problemas con los frenos de emergencia?. Movimientos ecologistas y partidos verdes en Holanda, Alemania y Francia. Ed. Revolucin. Madrid. Riechmann, J., 1999 Problemas con los frenos de emergencia?. (Madrid: Revolucin). Rist, G. 1994. Le Dveloppement, Historie dune croyance occidentale Presses de Sciences Po, Paris. Hay ediccin castellana en La Catarata, Madrid, 2002. Rist S., Chiddambaranathan M., Escobar C. & Wiesmann U. (2006) It was hard to come to mutual understanding Multidimensionality of social learning processes in natural resource use in India, Africa and Latin America. Journal of Systemic Practice and Action Research, 19:219-237. Rosset; P, (1998) Mitos de la revolucin verde ( Oaklahd: Food First ) Rosset; P, (2008) Mirando hacia el futuro: la Reforma Agraria y la Soberana Alimentaria en Mientras Tanto, N 110, Primavera, 2008: 99-126. Sachs, W. 1992. The Development Dictionary. A Guide to Knowledge as Power. Zed Books. London. Existe una edicin castellana en Lima : Pratec, 1996 y otra en Cochabamba: CAI, Centro de Aprendizaje Intercultural. Sevilla Guzmn, E. y Gonzlez de Molina, M. (eds), 1993. Ecologa, Campesinado e Historia. La Piqueta. Madrid. Sevilla Guzmn, E. y A. Alonso Mielgo, 1995-1999 El discurso ecotecnocrtico de la sostenibilidad en Alfredo Crdenas (ed) Agricultura y Desarrollo Sostenible (Madrid: MAPA: 91-119), reproducido en Renglones. Revista del ITESO. (Mxico: Universidad de Guadalajara, 1999). Sevilla Guzmn, E. 1997. Origen, evoluco e perspectivas do sustentable en Almeida, J. y Zander Navarro. Sevilla Guzmn, E. y Woodgate, G., 1997-2002. Desarrollo rural sostenible: de la agricultura industrial a la agroecologa. En: Ed. Michael Redclift and Graham Woodgate (eds) Madrid: McGraw Hill, 2002. Traduccin de la versin inglesa de

54

La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa

1997 con el ttulo de Internacional Handbook on Environmental Sociology, editada en Cheltenham,UK: Edgard Elgar. Sevilla Guzmn and Graham Woodgate, 1998. From Farming Systems Research to Agroecology en Junta de Andaluca, Technical and Social Systems Approaches for Sustainable Rural Development. (Sevilla: Junta de Andaluca, 1.998). Sevilla Guzmn, E. y Graciela Ottmann, 1999-2000. Los procesos de modernizacin y cientizacin como agresin a la biodiversidad sociocultural. En: CUHSO. Cultura, Hombre y Sociedad. Vol5, N1; pp 57-66 Sevilla Guzmn, E., 2004 La agricultura transgnica como escenario de riesgo medioambiental y el papel de la Agroecologa en la re construccin de la soberana alimentaria en Revista Interdisciplinaria de Estudios Agrarios. PIEA, Buenos Aires, Argentina. n 21, 2 semestre 2004, pp. 5-31. Sevilla Guzmn, E. y Gonzlez de Molina, M., 2005. Sobre a evoluao conceito de campesinato. Via Campesina do Brasil. (So Paulo: Editora Expresso popular) Sevilla Guzmn, E.; Martnez Alier, J. 2006. New rural social movements and Agroecology editado por P. Cloke, Terry Marsden and P.Mooney, Handbook of Rural Studies (London: SAGE Publications: 472-483). Sevilla Guzmn, E., 2006a De la Sociologa Rural a la Agroecologa (Barcelona: ICARIA). Sevilla Guzmn, E., 2006b. Perspectivas Agroecolgicas desde el Pensamiento Social Agrario Instituto de sociologa y Estudios Campesinos/Servicio de Publicaciones de la Universidad de Crdoba. Espaa. Shanin, T., 1990. Dening Peasants. Basil Blackwell. Oxford. Shiva, V. ,1991. The violence of the Green Revolution Third Wordl Agriculture, Ecology and Politics. (Penang: Third World Network) Toledo, V. M., 1989. La produccin rural en Mxico: alternativas ecolgicas. Fundacin Universo Veintiuno. Mxico. Toledo, V.M., 1993a. La racionalidad ecolgica de la produccin campesina. En: E. Sevilla Guzmn y M. Gonzlez de Molina (eds). Ecologa, Campesinado e Historia. pp. 197-218. La Piqueta. Madrid. Toledo, V.M., 1993b. Modernidad y Ecologa: la nueva crisis planetaria. En: Ecologa Poltica. N 3. Toledo, V.M., 1994. La apropiacin campesina de la naturaleza: un anlisis etnoecolgico. Mxico (Mimeo). Toledo, V.M. (1995): Campesinidad, agroindustrialidad, sostenibilidad: los fundamentos ecolgicos e histricos del desarrollo rural, en Cuadernos de trabajo del grupo Interamericano para el Desarrollo Sostenible de la Agricultura y los Recursos Naturales. n 3, 29 pginas.

55

Eduardo Sevilla Guzmn

Toledo, V.M., 2000. La Paz en Chiapas. Ediciones Quinto Sol. Mxico. Touraine, A. 1997. Podemos vivir juntos?. Iguales y diferentes. Ed. Fondo de cultura econmica. Buenos Aires. Wolf, E.R., 1982. Europe and the People without History (Berkeley: University of California Press). Hay edicin castellana de 1987 en Fondo de Cultura Econmica. Mxico.

56

XESTIN E APROVEITAMENTO DOS RECURSOS PASTABEIS EXTENSIVOS NO MONTE GALEGO


e-mail: xose.maria.eloi.villada.legaspi@xunta.es

Xos M Eloi Villada Legaspi

1. Introducin
Na Galiza a regresin demogrca e o abandono do rural levaron asociado entre outros procesos, por unha banda, a reducin das actividades agro-silvo-pastorais e o conseguinte abandono dos eidos e, pola outra, a repoboacin indiscriminada de grandes extensins de terra, con especies forestais esencialmente pirtas no que antes eran terras de pastoreo ou de cultivo. Todo elo provocou a acumulacin de biomasa combustible en supercies continuas a un nivel antes descoecido, reducindo as supercies de pastos e de cultivos para consumo humano e animal e por tanto as posibilidades da producins gandeiras a baixo coste, foran esta extensivas ou non, provocando a diminucin da fragmentacin e da diversicacin da paisaxe e, parellamente incrementando o risco e a virulencia dos lumes forestais, especialmente cando os verns son secos. As, os incendios forestais son a consecuencia e manifestacin dun proceso dramtico, que leva aparellados fenmenos tais como son a perda de valores econmicos, paisaxsticos, culturais, etc., todos eles potenciais motores de desenvolvimento. Dende un punto de vista ambiental, ademais das consecuencias inmediatas para ora, fauna e solo, liberan inxentes cantidades de dixido de carbono atmsfera, impulsando nun efecto feed-back perverso o efecto imvernadoiro que de por si os pode facer mis frecuentes e intensos. Ademais de consumiren importantes recursos econmicos e humanos en prevencin e extincin, nun contexto de escaseza de man de obra no mundo rural, que con probabelmente se agudizar nos vindeiros anos. A situacin meterolxica, a seca e os lumes forestais dos ltimos anos, sobre todo no 2006, e a sa cobertura meditica, provocaron unha maior sensibilizacin sobre o problema do abandono do mundo rural e da necesidade de intervir, semella que a sociedade percibe que a desfeita do rural unha ameaza mis, que hai que sumar s dicultades enerxticas, contaminacin e ao cambio climtico, etc. Por tanto parece que o feito de que se tomen medidas correctoras da situacin eo seu coste econmico conseguinte ser facilmente aceptado. A crise e conmica actual e a falta de perspectivas laborais para moitas persoas sen traballo, pode animar algn tipo de retorno s actividades agrrias ou alomenos reduce as intencins de abandono.

57

Xos M Eloi Villada Legaspi

2. Evolucin e situacin do rural


No proceso de colapso do sistema agrario tradicional e coa incapacidade de revertebrar o rural galego a travs dunha adecuada re-estruturacin agraria, a Galicia rural convertiuse nun territorio difcil de xestionar por mor da sa estrutura predial, pola falta de capital humano e de capacidade innovadora. Pode servir como exemplo o feito de que nos ltimos anos do seculo XX a montaa galega perdeu anualmente un 3% das explotacins de vacn de carne, o que levou canda si a reducin dos efectivos gandeiros e dos dereitos de axuda de vacas nutrices por transferencia mediante adquisicin dos mesmos por parte de gandeiros ou investidores do resto do estado. Paralelamente, nas ltimas dcadas, promoveuse a forestacin de terras agrarias con especies de crecemento rpido como a principal alternativa econmica para os propietarios das mesmas. O fenmeno comezou nas zonas costeiras e dende elas extendeuse cara ao interior en funcin directa do abandono das actividades agrarias. Mis recentemente os fundos europeos especcos para a forestacin de terras agrarias, atoparon o caldo de cultivo axeitado e favoreceron a implantacin de mais de 400.000 Has de especies forestais pirtas nos ltimos quince anos, nun proceso carente na prctica de calquera tipo de regulacin ecaz,con empresas privadas promovendo a plantacin das terras, con especial incidencia naquelas que poderan ser doadamente transformables en pradeiras e con titulares vellos,fciles de convencer da inutilidade do uso actual das sas ncas e das boas perspectivas econmicas da producin forestal, pechando as o camino para mellora das estruturas das explotacins que permanecen. O que puido ter sido un proceso exemplar, convertiuse nun problema de dicil solucin a curto e medio prazo, por ter desprazado as actividades agro-silvo-pastorais a unha situacin de posibel marxinalidade que nunca se debera ter producido. A situacin da provincia de Ourense ainda mais extrema, pois por mor do reducido tamao medio das parcelas agrarias, os sitemas igualitarios de reparto das herencias, a case inevitable emigracin e o seu efecto chamada, as dicultades edcas e climticas, provocaron que predominase o abandono a poulo. Todas estas circunstancias que ademais perduraron no tempo provocaron a desaparicin da maioria dos xestores tradicionais do medio. A gura 1 amosa con claridade que as supercies de prados, pasteiros e pasto arbustivo de todo o pas estn arredor do 50%. Esta porcentaxe ainda mis elevada na provincia de Ourense, que ven sendo o paradigma do abandono do medio rural cunha proporcin de supercie de pastos arbustivos superiores ao 50%, o que na prctica signica terra abandonada ligada ao despoboamento e a unha baixa proporcin de persoas novas. Anda as, de continuar esta tendencia, a pior situacin chegar nos prximos anos, cando a ltima xeracin activa se xubile e os poucos xoves que queden s podern xestionar unha pequena parte do territorio. Na Galiza, existen grandes extensins de terreo cun nivel baixo de utilizacin, nas que se poden diferenciar:

58

Xestin e aprobeitamento dos recursos pastabeis extensivos no monte galego

- reas con importante presenza de gando, menor cobertura de mato e escasa incidencia de lumes. Coinciden con zonas nas que tradicional o pastoreo extensivo de vacas e cabalos en liberdade permanente, localizanse preferentemente no norte da provincia de Lugo e determinadas reas tamn do norte da provincia da Corua e algunas zonas costeiras de Pontevedra. A situacin demogrca sen ser boa non crtica.
Figura 0. Distribucin de usos da terra (SIXPAC, 2007)
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% CORUA n n Labrado Forestal n n LUGO Prados e pasteiros Outras supercies n OURENSE Pasto abusivo PONTEVEDRA

- reas orientais de montaa, con reducin drstica dos efectivos gandeiros, grandes extensins ocupadas por mato, incendios frecuentes e demografa en situacin limite. - reas interiores e costeiras, con desaparicin de prados e labrado, sustituidas por plantacins forestais con desigual nivel de xestin. Comparando a supercie queimada no ltimo lustro e a carga gandeira de bovinos, aprciase unha signicativa correspondencia entre o nmero de has. queimadas e a reducin dos efectivos gandeiros. Na metade norte o nmero de incendios e a supercie queimada moito menor que no sur do pas, certo que no sur de Galiza o clima mais clido e seco no vern, pero tamn certo que nos poucos concellos das provincias de Pontevedra e Ourense nos que anda hai unha presenza de gando importante a incidencia dos lumes moito menor menor. Tamn existe correlacin entre o grao de envellecemento da poboacin e a supercie abandonada e queimada. Porn, tendo en conta que o monte baixo (ocialmente, pasto arbustivo) susceptible de ser manexado e aproveitado de xeito eciente, mellorando a calidade do pasto, mediante simples desbroces e/ou queimas controladas at laboreo con diferentes intensidades, corrixindo os baixos niveis de fertilidade encalando, adubando con fosforo e potasio e a posterior sementeira de pradeiras de calidade. Resulta evidente que existe un elevado potencial para recuperar actividades econmicas ligadas gandera e a producin forestal.

59

Xos M Eloi Villada Legaspi

Figura 2. Distribucin de usos da terra (SIXPAC, 2009)


USO Terra arable Pasteiro Pasto arbustivo Pasto con arboredo Forestal Zona concentrada Zona urbana Viedo Outros TOTAL SUP (ha) 351.318,38 344.335,07 913.246,76 65.726,36 968.526,47 14.107,91 69.059,77 22.771,23 201.064,90 2.950.156,85 % 11,9 11,7 31,0 2,2 32,8 0,5 2,3 0,8 6,8 100

As zonas que foron obxecto de investimentos importantes por parte da administracin, tais como: Concentracin Parcelaria, investimentos e melloras en Montes Veciais en Man Comn (MVMC), etc., permanecen xeralmente en mellor situacin e sofren en menor medida os males antes descritos relativos incidencia de lumes forestais, situacin demogrca e sustentabilidade econmica, o que parece indicar claramente que a atencin prioritaria e os investimentos por parte dos poderes pblicos sern imprecindibles para que se produza un momento de inexin nesta lamentable situacin e se inicie a recuperacin . Esta posible e os estimulos da Consellera do Medio Rural mediante diversas medidas a incorporacin de mozos e mozas cun bon nivel de capacitacin s explotacins tivo un relativo xito, anda que as incorporacins polo de agora non compensen as perdas. A posta en marcha do BANTEGAL e os soportes tcnicos e econmicos aos proxectos innovadores nas zonas mis rezagadas crearon espectativas interesantes. Neste aspecto, por mor da mudanza politica e da situacin econmica o futuro destas iniciativas, necesarias, unha incgnita. As, posibel manter un certo optimismo porque as condicins no medio rural estn a mudar por diversas razns, entre elas a elevacin dos prezos dos cereais e de produtos animais. En anos pasados os prezos dos cereais incrementaronse por mor da demanda dos mesmos para a producin de biocombustibles a nivel mundial, na actualidade segue a presin polo espazo agrario, o que pode facer interesante a recuperacin para a producin das supercies indebidamente abandonadas e a crise econmica abre perspectivas inesperadas hai poucos anos. Ainda que aqu a producin de cereais escasa e a de oleaxinosas practicamente inxistentes, o aproveitamento forraxeiro de amplas supercies de biomasa arbustiva, probablemente ser esencial para sustituir parcialmente aos concentrados na producin animal de ruminantes, pois os graos debern ser empregados prioritariamente na alimentacin de monogstricos. Por tanto ser preciso aproveitar ecientemente unha maior proporcin de territorio.

60

Xestin e aprobeitamento dos recursos pastabeis extensivos no monte galego

3. O coecemento como garanta de viabilidade


Existen diversas actuacins experimentais relativas ao control do combustible vexetal vivo polo gando lignvoro (cabras e cabalos) en diversos lugares de Galicia, que demostran claramente a eciencia de ditos animais na reducin da biomasa. Sirvan como exemplo os traballos de Antonio Rigueiro da USC e Fco. Javier Silva-Pando do centro de investigacins forestais de Lourizn.
Figura 3. C  ontrol do mato do soutobosque nun pinar de Marco da Curra (Monfero, A Corua), 700 m.sobre o nivel do mar.
Antes Biomasa ( tm/ha.) Altura media (m.)
Silva-Pando

Despois (3 anos) 0,50-2,00 0,10-0,15

40-50 >2

Antonio Rigueiro ten chegado a resultados semellantes en control de biomasa baixo eucaliptos. Estes resultados foron conrmados polo propio Rigueiro e colaboradores nunha experiencia mis recente de pastoreo con cabalos baixo pinar no monte Sambreixo de Guitiriz ( Lugo). Os resultados experimentais explican a ecacia do pastoreo en repoboacins forestais en Galicia coa reducin do combustible vexetal no soutobosque. As por exemplo en montes repoboados con eucaliptos a biomasa do soutobosque en zonas pastoreadas, tras tres anos de pastoreo con cabalos, un 80% menor que nas que se impide o acceso ao gando ( Rigueiro1999). As experiencias de control de arbustos realizados en Illano ( Asturias) por K. Osoro et all. con cabras e ovellas amosan tamn resultados moi interesantes.
Figura 4. Control do combustible vexetal vivo polo gado no monte Coto do Muio (Zas, A Corua)
Tratamento Altura media do soutobosque (cm.) 20 150 Biomasa media do soutobosque (tm. de m.v./ha) 10 45

Parcela pastoreada Parcela non pastoreada


A. Regueiro

En resumo, existen evidencias dabondas, testadas dun xeito estruturado e cuantitativo, para acreditar na ecacia do control da biomasa mediante o gando, especialmente nos montes do norte de Galicia. Do mesmo xeito, tamn a extensa experiencia prctica adquirida no desenvolvemento ao longo de 25 anos do Programa de Implantacin de Pastos Fra de Cuberta nos Montes Veciais en Man Comn (MVMC) aportou valiosa informacin cualitativa que corrobora os estudos anteriores.

61

Xos M Eloi Villada Legaspi

En todos estes anos de traballo nos que se desenvolveron mis de 450 proxectos xusto destacar algns dos mis relevantes e que poden servir como modelos a seguir. Indcase a actividade e a localizacin: Monte Buio e Lern, con vacn de carne e cabalar en Boimente (Viveiro). Montouto, Espiarcao, Romariz e outros, con vacn de carne e cabalar en Abadn. Cadramn, Frexulfe e Recar con vacn de carne (0 Valadouro). Vilaverde, con vacn de carne e aproveitamento do monte comunal e das terras privadas (Navia de Suarna). Vilardemouros, Moreira de Dons (1300 m. de altitude) con vacas de carne (Cervantes). Teixeira, con cabras de carne en matorral puro de uceiras de baixa calidade (Cervantes). A Aceveda en Castieira con cabras e ovellas de carne a 1200 m. de altitude (Vilario de Conso). Compre resaltar a extraordinaria experiencia iniciada sobre 600 has. Que abrangue miles de parcelas privadas no Monte Cabalar no Concello da Estrada. Existen moitos outros exemplos que sera imposible relacionar, pero estn a e dalgn xeito marcan o camio a seguir. Anda as houbo pouca difusin destes coecementos e moita menos aplicacin dos mesmos, o que leva a que a da de hoxe ainda sexan moitas as reticencias, na maiora dos casos inxusticadas, de amplos colectivos de profesionais, agricultores e mesmo, da administracin, que consideran que a producin forestal intensiva debe ser prioritaria nos aproveitamnetos do monte baixo. Por tanto sera moi conveniente intensicar o labor de extensin sobre este tema.

4.  A utilizacin dos recursos pastables extensivos: unha ciencia accesible


O Silvopastoralismo unha arma ecaz e rendbel para xestionar boa parte dos recursos pastables. En esencia, trtase dunha forma de xestin do espazo agrario que, aproveitando recursos vexetais espontneos, compatibiliza a producin gandeira e/ou forestal. No pasado, as prcticas silvopastorais desenvolvanse practicamente en todo o territorio e a pesar de que que tivo unha gran decadencia nas ltimas dcadas, anda se practica en reas importantes. En contra do que s veces se escoita o silvopastoralismo non un sistema atrasado ou rutinario. De feito, dada a complexa dinmica natural coa que interacta, son necesarias tanto a planicacin integral previa coma unhas coidadas implantacin e xestin do da a da. Iso esixe unha adecuada formacin nos gandeiros e nos seus asesores. Non obstante, est dispoible a tecnoloxa e os coecementos necesarios para ter xito. E o mis importante que existen unidades de producin consolidadas en Galiza que sirven como experiencias demostrativas para novos proxectos mesmo singulares. Os elementos esenciais para xestionar recursos pastables mediante tcnicas silvopastorais, son: gandeiros, animais adecuados, terreos aptos para implantar ou mellorar

62

Xestin e aprobeitamento dos recursos pastabeis extensivos no monte galego

os pastos, cercados, instalacins de manexo, investimentos e coecementos. Tamn esencial considerar a vexetacin expontanea como un valioso recurso aproveitable e non como algo a destruir (queimar).

5. Algns aspectos tcnicos a ter en conta na xestin


5.1. Especies e dinmica vexetal
Nunha mesma unidade de producin (explotacin) adoita existir unha determinada variabilidade de aproveitamentos da supercie dispoible, incluso cando todo o terreo est a mato, neste coexistirn diversas formacins arbustivas ou arbreas, determinadas pola situacin, orientacin, fertilidade do solo, aproveitamentos anteriores, etc. Nun principio nas parcelas invadidas polo mato nas que o pasto leoso predominante conveniente comezar os aproveitamentos desbrozando total ou parcialmente e posteriormente introducindo especies de animais lignivoros (cabras, cabalos), pola sa capacidade para utilizar os recursos pastables de baixa calidade nutritiva, mediante o pastoreo mixto ou secuencial de varias especies animais que deben ser complementarias nos seus hbitos de pastoreo. Por exemplo, os cabalos son moi ecaces para o control do toxo e as herbas altas. As cabras son forraxeiras moi selectivas na sa dieta e cubren amplas reas buscando materiais moi diversos. A sa estrutura bucal permtelles consumir follas pequenas, ores, froitos e outras partes da planta, elixindo as partes mis nutritivas dos alimentos dispoibles. Tamn teen a capacidade de consumir sen perigo arbustos e plantas que poden resultar txicas para outras especies animais. Tense observado que as cabras preren as gramneas ao trebo, os arbustos antes que a herba, pastorear en terreo pendiente mellor que no chao, pastorear ao rente das cercas antes que no centro do pasto, aproveitar a parte alta da estrutura da pradeira mellor que a baixa, perto do solo. Polo seu comportamento caracterstico as cabras pdense considerar animais precursores, que teen hbitos complementarios cos das ovellas. Estas preren consumir a estrutura baixa do pasto e o trebo, o que signica que usan mellor a parte mais dixestible da pradeira, ainda que tamn teen capacidade para aproveitar determinados arbustos con follas anchas (silvas) ou do xnero cytissus (xestas novas, codesos, etc.). Os bovinos son os animais que peor aproveitan o mato, non obstante cando poden penetrar no mesmo e dispoen de herbceas ou son suplementados con forraxes conservados teen capacidade para romper mediante o pisoteo partes leosas das plantas e son relativamente ecaces no control dos fentos (Pteridium aquilina), a pesar de seren estes perigosos pola sa toxicidade. As razas rsticas son mais ecientes na utilizacin dos recursos de menor calidade nutritiva que as especializadas.

63

Xos M Eloi Villada Legaspi

Anda que a evolucin da cobertura vexetal dunha parcela ou explotacin determinada depender da especie e da raza, do nivel de carga gandeira e dos periodos de estancia dos animais, conseguirase reducir o mato orixinal e unha vez reducido este posible introducir paulatinamente os animais de especies mis herbvoras ou menos lignvoras como son as vacas e as ovellas. A pesar de que os animais idneos para o aproveitamento inicial dos pastos arbustivos soen ser os pequenos ruminantes, a realidade que os gandeiros, en xeral, preren criar e traballar con bovinos, preferencia que se d tamn noutros territorios de caracteristicas similares no resto de Europa o que se evidencia na paulatina reducin dos efectivos de ovino-cabrn e incremento dos bovinos en producins extensivas. Asimesmo compre sinalar a popularidade e acin da cria de gando cabalar, polo baixo prezo de adquisicin, a sa facilidade de manexo e ecacia no control do toxo e no desbroce mediante pastoreo de parcelas forestadas. O maior inconveniente do cabalar o escaso valor economico da sa carne nos mercados cercanos e na actualidade a competencia cos ruminantes hora de determinar as cargas gandeiras das esplotacins, que estn limitadas, xeralmente entre 1.5 2 UGM/Ha para poder aceder s axudas do Contrato de Explotacin Sustentable (CES)., indemnizacin compensatoria, adicional de vacas nutrices..etc.

5.2. Melloras complementarias


Cmpre ter en conta que a vexetacin espontnea do monte mellora co pastoreo e mesmo as especies que a forman van mudando en funcin do tratamento e do manexo realizado co gando. Non obstante, por moi boa que sexa a evolucin do monte a calidade do pasto en oferta para o gando ser insuciente. Como norma xeral, para manter produtivos os animais nos periodos crticos, como son os da cubricin, nal da xestacin e lactancia necesario que os animais dispoan de pasto de boa calidade ou que sexan suplementados con concentrados ou forraxes conservadas de calidade. Polo tanto considrase preciso dispor de parcelas melloradas mediante implantacin de pastos nas zonas do monte mis axeitadas para manter unha pradeira sementada ou aproveitando as pradeiras xa existentes previamente na explotacin. En todo caso case sempre ser preciso conservar ou mellorar parcelas de pasto de alta calidade que servirn de base para manter as actividades pasccolas nas zonas agrestes, o que fovorecer a transferencia de fertilidade das zonas melloradas s que non o foron. Anda que non existe unha norma xa en canto a cal debe ser a proporcin de pasto mellorado, estmase que esta depender da extensin supercial da supercie total da explotacin, pero non debera ser inferior a un 15% ou 20%. A implantacin de pastos requerir desbroces mecnicos e excepcionalmente queimas de vexetacin, dirixidas e controladas en lugares de difcil aceso para os medios mecnicos, laboreo con maquinaria, encalado para elevar o pH e neutralizar o aluminio

64

Xestin e aprobeitamento dos recursos pastabeis extensivos no monte galego

de cambio presente no solo, fertilizacin N-P-K, sementeira de pratenses incorporando gramneas e leguminosas axeitadas calidade do solo e clima, e unhas prcticas de inicio do pastoreo e posterior manexo correctas para favorecer a dominancia e persistencia das especies sementadas fronte s espontneas, menos produtivas. As leguminosas debern ser inoculadas con rizobium para favorecer o proceso simbitico na procura do input gratuto que supn a xacin de nitrxeno atmosfrico e a conseguinte reducin de costes e diminucin da contaminacin e emisin dos gases de efecto estufa. As numerosas experiencias de implantacin de pastos tanto en montes veciais como privados, indican que prcticamente en calquer ubicacin xeogrca de Galiza posible mellorar os pasteiros, mediante introducin de pratenses, independentemente da altitude, e das caractersticas do solo, o que compre adaptar as especies pratenses que se pretende implantar ou favorecer s caractersticas fsico-quimicas e climticas do lugar de actuacin. Nas zonas con pluviometra alta e con pouco estrs hdrico no vern, as pradeiras permanentes deben basearse nas especies perennes (trevo branco, rai-grass ingls) e nas reas mais secas e xeralmente menos frtiles (granticas) do centro-sul de Galiza, ser conveniente introducir leguminosas anuais (trevo subterraneo, encarnado, persa, vesiculoso...etc, serradela, esparceta, etc.) e gramneas de diferentes tipos e especies (phalaris, festuca, dactilo, etc.).

5.3. Os cercados Xusticacin dos cercados


Actualmente na xestin dos recursos pastables os cercados son imprescindibles para manexar o rebao, pois os pastores tradicionais practicamente desapareceron e non existe outra alternativa. Son varios os aspectos destacables: - Resolven o problema da carencia de pastores e a un custo moito menor. - Permiten un manexo preciso e dirixido tanto das pradeiras como das reas de mato asociadas explotacin. - Proporcionan calidade de vida aos gandeiros, reducindo as xornadas de traballo, aumentando a eciencia da mao de obra, cada dia mais escasa neste medio. - Melloran o benestar animal - Permiten un sistema de producin e de manexo que xenera poucos riscos medioambientais, por non concentrar contaminantes e ademais menos dependente dos combustibles fsiles. - Posibilita o aproveitamento e conseguinte reducin de biomasa en reas de relevo accidentado que doutro xeito non son utilizables. Mediante o pastoreo controlado posible un aumento da carga gandeira e permite obrigar aos animais a utilizar con mis intensidade un determinado recurso ou conxunto de

65

Xos M Eloi Villada Legaspi

recursos vexetais, as como dirixir o pastoreo en funcin das necesidades produtivas dos animais (cubricin, xestacin, preparto/postparto, lactancia). A reciclaxe de nutrintes mellora e can repartidos dun xeito mis uniforme e sen coste de maquinaria.

Aspectos bsicos da construcin de cercados


Para que as cercas sexan plenamente ecaces deben construirse ben. A maiora dos gandeiros non saben facelo, por tanto importante resolver este problema que afecta a todo o sistema, mediante a divulgacin dos diferentes sistemas de cercado que se poden construir e como facelo. Os cercados poden ser permanentes, de tal xeito que cando se construen a pretensin que duren e permanezan durante un longo periodo de tempo. Poden ser exteriores, seguindo o contorno da parcela, ou interiores, dividindo a mesma para facer un pastoreo mis restrinxido. Tamn poden ser electricados ou non, ou mesmo unha combinacin de mbolos dous sistemas. Poden ser construidos con arames ou mallas, dependendo da especie animal que van controlar ou protexer dos predadores. Normalmente os pequenos ruminantes precisan un grado de proteccin fronte a lobos ou cans, mis alto que os bovinos. Algo similar acontece co cabalar nos periodos de cra pois os poldros novos son moi sensibles aos ataques de lobo. Os cercados mbiles soen ser exclusivamente electricados, son bastante ecaces se se instalan correctamente e permiten aproveitar parcelas de todo tamao, aproveitamentos circunstanciais de pastos que incluso que non son da explotacin ou afastados dela, etc.. Este tipo de cercados poden ser de fo de arame, fo plasticado ou de mallas que son de fcil colocacin e transporte e moi axeitadas para o pastoreo de ovinos e caprinos. As experiencias coecidas amosan que proporcionan unha proteccin nocturna insuciente fronte a predadores. En resumo, ser o tipo de especie ou especies animais, a conguracin sica do terreo, a distancia, as posibilidades econmicas, a urxencia para facer os aproveitamentos.. etc., quen determinar o tipo de cercados a construir.

5.4. Outras instalacins de manexo


Os animais que aproveitan recursos extensivos e que permanecen durante longos periodos de tempo ao ar libre, adoitan ter unha docilidade menor que os que teen contacto diario con persoas, por tanto non son doados de capturar sen perigo para as persoas e molestias para as reses, por tanto ademais dos cercados son necesarias outras instalacins de manexo, que deben ser tan sinxelas como ecaces no seu cometido. Trtase

66

Xestin e aprobeitamento dos recursos pastabeis extensivos no monte galego

fundamentalmente de mangas de manexo e curros ou reds. Estes elementos permitirn, naqueles sistemas totalmente exteriores, controlar e acceder ao gando para a realizacin de todo tipo de operacins de manexo tais como vacinacins, desparasitacins, sangrado para o saneamento, etc.

6. Oportunidades e retos
O 22% da supercie de Galicia est ocupada por MVMC. Pola sa dimensin e situacin en zonas de forte despoboamente, son as terras nas que mais doado acoller unidades de producin viables xestionadas por xoves. Ocupan unha elevada porcentaxe da supercie nas zonas de maior abandono, lumes e regresin demogrca. Representan a base territorial ideal para iniciar proxectos silvopastors, con efecto demostrativo, que se poden extender por todo o pas. Un exemplo claro o programa de implantacin de pastos fora de cuberta en MVMC. Nos MVMC galegos desenvolvronse nos ltimos 23 anos mis de 450 poxectos de melloras que acadaron un xito razonable, nalgns casos espectacular. Demstrase que moitos dos territorios con baixo nivel de utilizacin do terreo teen valiosos recursos que, lonxe de estaren perdidos, son recuperables, poden xerar riqueza e impulsar procesos de desenvolvemento. O programa de Implantacin de pastos fora de cuberta en MVMC foi e ainda unha ferramenta moi ecaz para manter actividades e mesmo innovar sistemas de producin e manexo en areas marxinais, que poden facer destas un referente dun novo e atractivo rural.
Figura 5. Distribucin de MVMC en Galicia
A Corua Lugo Ourense Pontevedra Total Galicia Sup. MVMC (ha) 43.512 209.203 268.439 130.486 651.640 Sup. Total (ha) 793.086 980.298 727.830 446.456 2.947.670 % 5,5 21,4 36,9 29,3 22,21

Cmpre resaltar que nos ltimos dous anos a Consellera do Medio Rural incrementou notablemente a nanciacin do programa e se antes case todos os proxectos e o investimento se circunscriban provincia de Lugo, na actualidade reprtense por todo o territorio. As, a maior incidencia na actualidade, tanto no nmero de proxectos como recursos econmicos asignados, est a darse na provincia de Ourense, como corresponde sa maior supercie de MVMC.

67

Xos M Eloi Villada Legaspi

Ademais, tense constatado como as actuacins nos MVMC poden impulsar con posterioridade melloras signicativas nas estruturas e modelos de producin da rea, nas terras de propiedade individual, debido chamado efecto bola de neve. As prcticas aprendidas e executadas con xito no MVMC son trasladadas, coas adaptacins oportunas, parte do territorio que presenta maiores dicultades estruturais de tal xeito que tamn nesas reas se consiguen efectos beneciosos. A posta en marcha do Contrato de Explotacin Sustentable (CES) a partir do ano 2008, por mor das esixencias de inspeccin e control dos pastos arbustivos est a promover unha mellor utilizacin das terras a monte baixo nas explotacins acollidas ao devandito programa, especialmente no relativo ao desbroce do mato e introducin do gado en zonas nas que antes nos se utilizaban. Este fenmeno especialmente intenso nas reas nas que a gandera de carne importante e mesmo favorece que os gandeiros se decaten de que o aproveitamento das terras marxinais do lugar contribue a reducir os seus costes ademais de xusticar axudas limitadas pola carga gandeira. Eses efectos positivos manifstanse claramente a partir do segundo ou terceiro ano de acollemento ao programa. A maiores, medidas como o Banco de Terras ou as Unidades de Xestin Forestal poden tamn mobilizar supercies dende un punto de vista produtivo, especialmente aquelas que na actualidade se atopan infrautilizadas e que dispoen de recursos como os que aqu se abordan, e posibilitar a creacin de unidades estruturalmente mis axeitadas mis al dos MVMC. Todo elo debera permitir que, no escenario descrito de abandono e lumes xa paradigmtico do rural galego, se poidan afrontar novos e inesperados retos a nivel mundial que poden propiciar unha mudanza da situacin. As, son diversos os procesos a ter en conta. A concurrencia polo espazo agrrio dos cultivos enerxticos, a maior demanda de alimentos a nivel mundial por mor do despegue de paises emerxentes (China, India, Rusia... etc), o incremento xeral da poboacin, a mudanza climtica e a necesidade de sumidoiros de CO2 e, por suposto, a incertidume asociada crise sistmica actual. Todo elo leva necesidade de manter a xestin adecuada do territorio, valorizando no posible todos os seus recursos. O enfoque silvopastoral permite chegar a todas as reas, mesmo as de maiores dicultades, e tamn representa unha transicin suave no proceso de recuperacin dende o abandono ata a producins de maior intensidade. Esta situacin representa unha nova oportunidade para o sector agrario galego en amplas zonas, e pode ser abordada con accins tan sinxelas coma: - A rehabilitacin de pastos nos terreos perdidos ou abandonados. - A implantacin de pradeiras en montes con capacidade para sostelas. - As prcticas silvopastorais de xestin e aproveitamento da Vexetacin Espontnea do Monte (VEM).

68

Xestin e aprobeitamento dos recursos pastabeis extensivos no monte galego

7. CONCLUSINS
O silvopastoralismo podera ter un rol importante na consecucin dun desenvolvemento integral sostido: - Permite a transformacin da vexetacin espontnea (combustible) en produtos animais valorizables, que poden e deberan ser o punto de partida doutras iniciativas agroalimentarias. Permite unha xestin extensiva do territorio que mantn o medio vivo e atractivo tanto para habitalo como para o desenvolvemento doutras actividades, podendo ser un revulsivo en zonas de regresin econmica e demogrca Os benecios ambientais son varios: reducin de incendios e intensidade dos mesmos, mantemento e mesmo incremento da biodiversidade, non se destrue ningn habitat, ainda que se modique e sempre ser posible retornar situacin inicial, mellora da calade da paisaxe. Cmpre favorecer o acceso de silvopastores s supercies abandonadas ou mal xestionadas, promovendo lexislacin favorable. Os benecios obtidos co silvopastoralismo son moi elevados en relacin s investimentos necesarios. A producin forestal pode beneciarse en moitos casos da integracin nun proxecto silvopastoril (ingresos no curto prazo, proteccin da plantacin ou bosque, mellora da calidade da madeira e outros aproveitamentos). As actuacins deben ser planicadas e coordinadas nos niveis estratxico (obxectivos, actividades, zonas, prioridades, etc.), tctico (instrumentos, plans, programas) e operacional (xente, tcnicas, procedementos, programacin temporal, etc.).

8. BIBLIOGRAFA
ALVAREZ ARIAS V.A.; GAUTE VERDES, B. 1999. Do inuxo do programa de ordenacin de pastos fra de cuberta nas comunidades de MVMC da comarca de Becerre. Ed. Axencia de Extensin Agraria de Becerre (Lugo). BESSA RUI J.B. 2010. Eciencia Energtica em Produo Animal. 4 Reunio Ibrica de Pastagens e Forragens. Zamora e Miranda do Douro CELAYAR., OLIVAN, M., FERREIRA, L.M., MARTINEZ, A., GARCA, U., OSORO, K. 2007. Comparison of grazing behavior, dietary overlap and performance in non-lactating domestic ruminants grazing onmarginal heathland areas. Livestock Science, 106, 271-281. HFRO (Hill Farming Research Organisation). Science and Hill Farming. HFRO 19541979

69

Xos M Eloi Villada Legaspi

RAPEY, H. (2000). Conditions Economiques dAdoptionde Systemes Agroforestiers: Enquete et Modlisation dans le cas du sylvo-pastoralisme. Cemagref ClermontFerrand (Francia). SINEIRO GARCA, F. (1977). Tcnicas de transformacin del monte en pasto. III Seminario INIA/SEA sobre pastos, forrajes y produccin animal. Ministerio de Agricultura (Espaa) VILLADA LEGASPI, E. (2000). Estudio de las transformaciones operadas en el monte vecinal en mano comn (M.V.M.C.) de Castieira (Vilario de Conso-Ourense). 3 Reunin Ibrica de Pastos y Forrajes. Bragana-A Corua-Lugo. VILLADA LEGASPI, E. (1999). Implantacin de praderas en Montes Veciais en Man Comn na provincia de Lugo. En: Seminario sobre Produccin de Pastos Extensivos y Ecolgicos, 111-124. Centro de Formacin, Investigacin e Tecnologa Agraria de Galicia. Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela-Espaa.

70

Recuperacin de variedades tradicionais para agricultura ecolxica


Pedro Revilla e Amando Ords

Misin Biolxica de Galicia (CSIC)

1. Introduccin
As variedades tradicionais son cada forma diferente dun cultivo desenvolvida polos agricultores dende o inicio da agricultura sen a intervencin da mellora xentica cientca. Hai diversos tipos de variedades tradicionais, fundamentalmente clons, lias, mesturas de lias e poboacins. As variedades tradicionais forman parte dos recursos toxenticos, xunto coas especies relacionadas e os materiais de mellora (lias puras, sintticos, variedades melloradas) (Harlan e deWet, 1971; Harlan, 1992; Michelmore, 2003; Garca, 2004). Estes autores deniron ata 5 categoras ou acervos xenticos: 1. Acervo primario: variedades da mesma especie que o cultivo que se poden cruzar sen dicultade. 2. Acervo secundario: especies compatibles que dan cruzamentos parcialmente frtiles e viables. 3. Acervo terciario: especies compatibles pero que dan lugar a hbridos estriles. 4. Acervo cuaternario: todos os organismos vivos que poden servir como fontes de xenes para introducilos mediante tcnicas de transformacin. 5. Acervo quinario: secuencias de ADN de sntese ou manipuladas articialmente. Anda que existan todas estas posibilidades, a realidade que o traballo prctico abrange fundamentalmente ao acervo primario e, ocasionalmente, ao secundario, xa que os outros recursos son custosos de empregar e as posibilidades de xito son tan reducidas que non compensan o tempo e o custo do programa. Por exemplo, os acervos xenticos das brsicas responden s sas relacins toxenticas e a sa utilizacin est condicionada polo nmero de cromosomas que contn cada especie segundo a sa procedencia (Figura 1).

71

Pedro Revilla e Armando Ords

Figura 1.  Acervos xenticos primario e secundario de brsicas segundo as relacins entre especies do xnero Brassica. Tringulo de U (1935) bb 2n=16 B. Carineta bbcc 2n=34 aabb 2n=36 B. juncea

B. nigra

cc 2n=18 B. oleracea

aacc 2n=38 B. napus

aa 2n=20 B. rapa

Na gura mstrase que B. napus (por exemplo a colza) ten 38 cromosomas, dos cales 18 proveen de B. oleracea (por exemplo o repolo) e 20 de B. rapa (por exemplo os grelos), sendo posible os cruzamentos entre estas tres especies con maior facilidade que coas mis afastadas. As, no caso da colza, o acervo primario est formado por outros cultivos B. napus, como o nabicol, que se cruza naturalmente, o acervo secundario por cultivos de B. oleracea, como o repolo, de B. rapa, como os grelos, entre outros, que dan cruzamentos parcialmente frtiles e viables, mentres que o acervo terciario est formado por as outras especies do xnero Brassica, que poden cruzarse pero que dan lugar a hbridos estriles. Os recursos toxenticos son importantes porque constiten un patrimonio natural e un legado cultural que hai que conservar para as xeracins futuras xa que constiten o mellor recurso para afrontar as futuras necesidades da agricultura, tales como adaptar a producin ao cambio climtico, tolerar as novas pragas e enfermidades que poidan sobrevir, e resolver as futuras demandas de enerxa, de novos materiais ou de alimentos funcionais, por exemplo. Os recursos toxenticos non se distriben uniformemente polo mundo e nunca se pode considerar concluda a sa recoleccin porque xranse permanentemente durante a continua evolucin das especies. Actualmente os recursos pdense atopar anda na natureza, principalmente en reservas marxinais, onde deben ser recollidos urxentemente porque estn en perigo de extincin. Estas rexins peculiares caracterzanse porque son de difcil acceso, xa sexa por barreiras xeogrcas ou climticas ou por conictos humanos. Pero unha gran parte dos recursos toxenticos encntranse nos bancos de germoplasma, onde a conservacin est garantida, pero a sa distribucin limitada, e en coleccins de mellorador - onde a conservacin dinmica e o seu aproveitamento mis amplo, pero est condicionado polas canles comerciais.

72

Recuperacin de variedades tradicionais para agricultura ecolxica

Tboa 1. Caractersticas das variedades locais


Positivas Diversas Adaptadas Estables Tolerantes Equilibradas Tradicionais Negativas Heteroxneas Limitadas Pouco produtivas Susceptibles Anticuadas Escaso valor comercial

A nalidade ltima da conservacin dos recursos toxenticos consiste en proporcionar novas variedades aos agricultores para responder s demandas sociais. Esta transferencia non sempre ecaz e xeralmente est condicionada por circunstancias econmicas. As pois, pretendemos poer a disposicin dos potenciais usuarios e da sociedade en xeral as variedades locais conservadas nas coleccins de mellora, sen mediacin de intereses comerciais. Para que este propsito tea posibilidades de xito, preciso que a sa utilizacin sexa rendible, polo que debemos considerar as vantaxes que achegan as variedades locais e as sas limitacins, algunhas das cales pdense ver na tboa 1. Como se pode deducir, as variedades tradicionais presentan importantes limitacins que dicultan o seu emprego directo polos agricultores e a sa utilizacin para a mellora de cultivos, polo que preciso melloralas para que aumenten as sas posibilidades agrcolas (Romay et al, 2009).

1. Historia
Na natureza encontramos diversas especies vexetais que constiten a variabilidade silvestre e, en parte, son de utilidade. Calclase que existen preto de medio milln de especies, das cales se coece a metade e apenas o 10% son comestibles. Delas, unhas 7000 especies foron cultivadas ou recollidas para alimentacin algunha vez, pero s 30 cultivos representan o 95% da enerxa consumida (FAO, 1998). No Neoltico comezou a domesticacin de cultivos e inventouse a agricultura. Este foi o primeiro to da seleccin de cultivos, pero, dende sempre, o agricultor practicou certa seleccin pre-xentica que deu lugar a avances importantes (Allard, 1999). Os cultivos foron domesticados en certos lugares, nos que se produciu a variabilidade orixinal. A estes centros coceselles como centros de orixe e diversicacin e adoitan estar asociados s

73

Pedro Revilla e Armando Ords

antigas civilizacins. Por exemplo, no mbito das civilizacins mesoamericanas, o paso do teosinte ao millo tradicional realizouse en varios miles de anos. En EUA, o paso do millo tradicional ao millo hbrido actual supuxo varias dcadas. A primeira etapa foi moi longa e conseguiu converter unha gramnea silvestre nun cultivo importante con rendementos inferiores a 5 toneladas por hectrea. A segunda etapa foi moito mis rpida e, en apenas unhas dcadas, logrou multiplicar por 4 o rendemento do millo tradicional ao hbrido. Pero haba polo menos das alternativas: - A explotacin da heterose para producir hbridos - A mellora de poboacins para obter variedades de polinizacin libre A industria da semente optou pola producin de hbridos porque era mis rendible e, polo tanto, comercialmente mis interesante, sen que haxa argumentos cientcos que a fagan superior segunda alternativa, que sera socialmente mis equilibrada. Co tempo, o camio que elixiu a mellora xentica en EUA revelou algns inconvenientes derivados da especializacin e a obsesin pola producin, entre os que se atopa a dependencia dos agricultores respecto s empresas de sementes, a aparicin de vulnerabilidade xentica debido excesiva uniformidade do xermoplasma empregado ou a progresiva intensicacin da agricultura. As pois, durante o ltimo sculo incorporronse os coecementos sobre xentica e evolucin para dar lugar mellora xentica, con resultados espectaculares como o invento dos hbridos de millo, a revolucin verde - coa producin de variedades de cereais de alto rendemento iniciada por Norman Borlaug - ou a producin dos cultivos transxnicos. Estes avances tecnolxicos supoen importantes tos na historia da agricultura que tiveron como resultado o paso dun dcit de alimentos a comezos do sculo XX ao problema de excedentes agrcolas a nais do mesmo sculo. Non obstante, este rpido desenvolvemento tecnolxico centrouse unicamente na producin intensiva con criterios maiormente econmicos, ignorando os efectos prexudiciais dos novos avances sobre as persoas e o ambiente. En efecto, a producin agrcola intensiva non s non resolveu problemas tan graves como a fame, senn que contribuu a intensicar a desigual reparticin da riqueza e a degradacin do ambiente mediante a contaminacin da auga, do solo e do aire. Por todo iso, produciuse un forte rexeitamento social a algns destes avances nos pases mis ricos. O expoente mis claro o constite a oposicin ao cultivo de variedades transxnicas en Europa. Nembargante, existe unha corrente cientca que apostou pola sustentabilidade da agricultura mediante a utilizacin de variedades melloradas a partir das variedades tradicionais, aproveitando os seus xenes de estabilidade, adaptacin, tolerancia e calidade para a implementacin dunha alternativa sostible (Gotsch e Rieder, 1995). Nas ltimas dcadas estase a intentar que os agricultores se sensibilicen e se impliquen na conversin da agricultura intensiva en sistemas de producin mis sostibles. Para iso desenvolvronse mtodos de mellora que recuperan a actividade histrica que deu lugar s variedades tradicionais pero aplicando os novos coecementos xenticos

74

Recuperacin de variedades tradicionais para agricultura ecolxica

e as modernas tcnicas de mellora de cultivos. Tratase de que os agricultores volvan retomar o control dos seus cultivos, pero coa axuda dos novos coecementos cientcos. Anda que actualmente non resulta comercialmente viable a introducin de poboacins melloradas polas canles comerciais existentes, existe unha va alternativa: a mellora participativa e sostible. Se esta va se tivese imposto dende o principio, en vez da opcin pola producin de hbridos que se adoptou en todo o mundo, posiblemente o progreso sera mis lento, pero tamn mis equilibrado e sostible. Analizando a historia, vemos que, a partires dos centros de domesticacin, as plantas difundronse polas rexins agrcolas a travs dos mercados locais, por migracins, rutas comerciais, conquistas e colonizacins, e de recentes introducins de cultivos. Ao tempo que se difundan os cultivos, tamn o facan as ideas grazas comunicacin entre agricultores, a observacin do vecio, as publicacins especializadas e as consultas a expertos. Como consecuencia do desenvolvemento social, produciuse a inevitable especializacin, que neste caso conduciu a tres estamentos fundamentais: - Os agricultores, que teen intereses prcticos e non estn ben informados dos avances cientcos e tcnicos ata que se lles impn a realidade. - Os cientcos, que se ocupan das sas investigacins sen poer moita atencin aos problemas reais e concretos dos agricultores, xa que consideran que lles son alleos. - Os tcnicos, que estn absorbidos pola crecente burocracia e estn pouco conectados tanto dos agricultores coma dos cientcos.

2. Como podemos reconducir a situacin?


A historia non reversible, pero si oscilatoria. Actualmente hai unha tendencia sustentabilidade nas lias prioritarias de investigacin europeas e espaolas. No caso mis avanzado, encontramos o forte mpeto da agricultura ecolxica, que cada vez gaa mis terreo e cota de mercado nos pases mis desenvolvidos. Como resposta a esta demanda, os centros de investigacin tamn estn a incrementar os seus esforzos para resolver os problemas que mis directamente poden abordar, concretamente a provisin de variedades melloradas para a agricultura ecolxica, que actualmente estn ausentes nos mercados (FAO, 1996; Revila et al., 2008). No caso da Misin Biolxica de Galicia (CSIC), as nosas lias de investigacin (www.mbg.csic.es) orintanse agricultura sostible dende hai varias dcadas e distribuuse semente de variedades melloradas a todos os agricultores, melloradores e tcnicos que as demandaron (Tboa 2). Pero esta distribucin gratuta e desinteresada non ten uns resultados permanentes e ecaces, senn que con frecuencia o receptor perde a variedade porque se lle mestura ou contamina a semente. Polo tanto, non abonda con dar sementes a todos os agricultores que as pidan, porque son unha proporcin nma. Xa que os que teran que facer a divulgacin non son moi ecaces e o sector agrcola se esvaece, preciso

75

Pedro Revilla e Armando Ords

que os cientcos nos acheguemos aos agricultores e lles propoamos solucins que pasen por poer en comn o que temos cada un e que cheguemos a compromisos beneciosos para a agricultura.
Tboa 2.  Nmero de mostras de semente de millo distribudos durante os ltimos 10 anos na Misin Biolxica no mbito nacional e internacional, para receptores privados ou pblicos e para conservacin, investigacin ou mellora
Ano 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Total Nac. 135 37 89 71 53 67 58 74 83 0 667 Inter. 76 25 0 42 22 30 26 15 119 8 363 Total 211 62 89 113 75 97 84 89 202 8 1030 Priv. 35 31 18 17 12 7 30 49 61 0 260 Pbl. 176 31 71 96 63 90 54 40 141 8 770 Total 211 62 89 113 75 97 84 89 202 8 1030 Cons. 0 0 0 0 8 0 0 0 0 0 8 Inves. 176 31 71 96 55 90 54 42 141 8 764 Mej 35 31 18 17 12 7 30 47 61 0 258 Total 211 62 89 113 75 97 84 89 202 8 1030

Esta iniciativa require o concurso de agricultores emprendedores. En efecto, os cambios nos mbitos econmicos son difciles e lentos, especialmente na agricultura. Para que se produza un cambio na agricultura, como en calquera outra actividade da vida, necesario que haxa emprendedores, xente que se atreva a inicialo e que exerza a sa inuencia sobre os demais. Este un proceso sobradamente coecido e que implica unha serie de pasos que, se se cumpren, resultan na implantacin do cambio. As poderiamos chegar integracin dos avances cientcos cos agricultores no que se chama Mellora Participativa.

3. Mellora participativa
A mellora participativa consiste nun programa de seleccin levado a cabo por agricultores co asesoramento de melloradores cientcos que permite aos agricultores obter variedades con caractersticas adecuadas s sas necesidades por mtodos tradicionais de seleccin pero aplicando os novos coecementos xenticos e os deseos experimentais actuais.

76

Recuperacin de variedades tradicionais para agricultura ecolxica

A mellora participativa consiste en combinar os mtodos tradicionais de domesticacin e mellora de cultivos cos coecementos cientcos para que os agricultores poidan volver a conservar e mellorar as sas variedades, como xeron sempre (Cleveland e Soleri, 2007), pero con maior ecacia. As pois, a mellora participativa non un invento novo. Existe en varios sitios e est ben implantada nalgunhas rexins espaolas e noutros pases, pero onde mis impacto social ten a mellora participativa nos pases menos avanzados, xa que particularmente ecaz cando os medios son escasos para os agricultores. A mellora participativa consegue implantarse cando a agricultura convencional entra en crise ou cando se producen situacins especiais tales como: - Agricultura ecolxica - Agricultura de baixos insumos - Agricultura marxinal - Agricultura subdesenvolvida Estes tipos de agricultura comparten unha serie de caractersticas: - Ambiente desfavorable: non posible producir un ambiente ptimo mediante aditivos ou correccins. - Heteroxeneidade: condicins ambientais cambiantes e inestables. - Falta de sementes e variedades: escasa rendibilidade para os produtores e vendedores de sementes. - Desinterese das empresas: actividade con pouca facturacin. - Reducidos benecios: apenas rendible. Para estas complicacins propias das situacins especiais existen algunhas solucins: - Transmisin directa de coecementos: dos tcnicos pblicos aos agricultores. - Reducir dependencia: producir semente propia e conservar as variedades. - Mellorar variedades localmente: para suplir a falta de interese das empresas de sementes por este mercado minoritario e pouco rendible. Neste contexto, a mellora participativa ten certas peculiaridades que poden contribur ao desenvolvemento agrario nestas circunstancias especiais. En primeiro lugar, o propsito da mellora participativa mellorar a adaptacin especca de cada variedade a un ambiente e un uso, para o cal hai que reformular os obxectivos e os mtodos. Deste modo, permitira reducir os insumos, aumentar a marxe comercial e a abilidade sanitaria dos alimentos. Outro aspecto que se benecia desta aproximacin a dispoibilidade de variabilidade nas variedades empregadas, posto que cada unha diversicarse para o ambiente e uso que se mellore, mantendo a posibilidade de volver a combinar as variedades melloradas. Isto moi importante para a continuidade da mellora do cultivo, pois a biodiversidade a base

77

Pedro Revilla e Armando Ords

da seleccin, especialmente cando se pretende a mellora da estabilidade e a tolerancia a estreses. Dende o punto de vista do investigador, un programa de mellora participativa representa unha oportunidade de dispoer dunha ampla e diversa rede de ensaios cos que estudar a interaccin xenotipo x ambiente e a orixe da variabilidade. A mellora participativa un tipo especial de mellora descentralizada (Joshi et al., 2001). Na mellora descentralizada, hai varios melloradores - tcnicos ou cientcos nos diversos ambientes de mellora, mentres que na mellora participativa os melloradores directos son os produtores. A mellora descentralizada tpica e a participativa teen, polo tanto, similitudes e diferenzas. Entre as similitudes podemos destacar que ambas as das manexan mltiples ambientes, abordan interaccin xenotipo x ambiente, implican numerosas persoas e resultan nunha oferta diversicada. En canto s diferenzas, as mis importantes basanse na formacin tcnica que implica a mellora descentralizada vs. a mentalidade produtiva propia da mellora participativa, o traballo remunerado vs. o interese persoal, ou a precisin terica vs. o valor prctico na mellora descentralizada e na participativa, respectivamente. Na mellora participativa hai dous estratos fundamentais en canto aos participantes: persoal cientco ou tcnico e produtores. Cada nivel ten a sa contribucin e da interaccin resultan benecios superiores suma de ambos os dous. En efecto, o persoal cientco / tcnico ten acceso a un banco de xermoplasma e achega os seus coecementos tericos, mentres que os produtores teen acceso aos medios de producin e achegan os seus coecementos prcticos. Da interaccin destes dous estamentos resulta unha integracin de recursos e coecementos que permite a execucin dun plan de avaliacin de variedades e do subseguinte programa de mellora aplicado. Cada un dos niveis ten as sas propias funcins. As, os produtores ocpanse de: - Funcin de producin - Denicin de obxectivos prioritarios - Execucin de ensaios - Conservacin de semente - Execucin da seleccin - Avaliacin das variedades - Toma de datos Mentres que os tcnicos / cientcos se encargan de: - Proporcionan o material base - Proporcionan informacin - Desean un programa de mellora - Asesoran na planicacin

78

Recuperacin de variedades tradicionais para agricultura ecolxica

- Resolven dbidas - Recollen datos - Analizan datos - Interpretan resultados - Participan na toma de decisins Pero, ademais, a integracin produce os seus propios efectos diferenciados. En efecto, as funcins comns deben ser concretadas, o que leva consigo unha serie de accins que deben ser denidas de mutuo acordo entre tcnicos e produtores. Polo tanto, a integracin require a posta en marcha de varias iniciativas: A. Reunins de coordinacin - Intercambio de informacin - Establecemento de prioridades - Deseo de protocolos B. Avaliacin de variedades - Deseo experimental alcanzable - Reparticin de funcins C. Multiplicacin de semente - Tamao de mostra - Mtodo de cruzamento D. Programa de mellora - Mtodo - Intensidade - Criterios de seleccin A continuacin veremos en que consiste cada unha das accins conxuntas, que son as que constiten propiamente a participacin: A. As reunins de coordinacin serven para: - Toma de contacto - Que espera cada participante - Que ofrece cada participante - Dispoibilidade - Coecementos - Reunins peridicas - Avaliacin

79

Pedro Revilla e Armando Ords

- Planicacin B. Avaliacin de variedades A diferenza das avaliacins de variedades habituais nos centros de investigacin ou experimentacin, neste programa requrense algunhas caractersticas especiais: - Ensaios - Alcanzables - Precisos - Resolutivos - Datos - Sinxelos - Claros - Prcticos C. Multiplicacin da semente A multiplicacin da semente un dos aspectos mis interesantes que se deben transferir aos produtores e para iso hai que concretar: - Tamao de mostra - Autgamas - Algamas - Mtodo de cruzamento - Polinizacin cruzada - Anemlas - Entomlas - Autofecundacin D. Programa de mellora A transferencia que constite precisamente a esencia do programa a posta en marcha dun programa de mellora, que debe ser sinxelo e ecaz - Mtodos Claros e Precisos: Ex: Masal ou xenealxico - Intensidade Sostible e Ecaz: Ex: Seleccin de 100 plantas a partir de 500 sementadas - Criterios de seleccin: Deben ser: - Criterios acordados - Valor terico e utilidade prctica - Seleccin secuencial - Metodoloxa sistemtica: Fixar escalas e criterios de avaliacin

80

Recuperacin de variedades tradicionais para agricultura ecolxica

E. Servizo de asesoramento Outro aspecto importante da mellora participativa o contacto directo e o intercambio de ideas recproco entre tcnico e agricultor, no que cada cal cumpra a sa parte. Este contacto debe ser: - Recproco - Especializado - Permanente - Alcanzable Como todo propsito humano, pode ser incumprido; por iso necesario prever sistemas de correccin que permitan corrixir posibles desviacins e conducir o programa ao xito. Estes mecanismos poden consistir na correccin dos fallos, destacando os logros, premiando os xitos e prescindindo dos participantes que se desentendan. En denitiva, debe tratarse dun programa exible no que se administren as oportunidades. Ademais do anterior, hai accins complementarias que favorecen a boa marcha do programa, particularmente as demostracins, que poden ser visitas tcnicas s instalacins do centro de investigacin, ensaios de demostracin ou exhibicins en feiras.

4. Que podemos esperar?


Finalmente, convn considerar que benecios poden esperar os diversos participantes (cientcos / tcnicos, produtores e consumidores) dun programa de mellora participativa orientado recuperacin de variedades tradicionais para agricultura ecolxica. Os cientcos / tcnicos obtern benecios para o seu traballo que consistirn fundamentalmente nunha rede de ensaios en condicins reais e o avance no coecemento (Love et al., 2007). Os aspectos nos que se pode esperar este avance do coecemento inclen: - Interaccin xenotipo x ambiente - Resposta seleccin - Orixe da diversidade - Efectos ambientais - Estabilidade - Regulacin da variabilidade Ademais, dende o punto de vista da divulgacin do traballo cientco, podemos esperar: - Poer en valor as coleccins - Difundir coecementos

81

Pedro Revilla e Armando Ords

- Contribur ao desenvolvemento - Paliar a crise agraria - Crear oportunidades - Gaar colaboradores Os benecios dos produtores deben contemplarse dende o punto de vista da sostibilidade econmica, social e ambiental do seu negocio, polo que poden esperar: - Sostibilidade - Modernizacin - Valor engadido - Rendibilidade - Profesionalizacin - Dinamizacin - Autoabastecemento de sementes (Hammer et al., 2003) Finalmente, posto que todos somos consumidores, este estamento debe ser o principal beneciario dunha actividade que xa demostrou a sa capacidade para mellorar as condicins especcas de moitos agricultores (Creech e Reitz, 1971). En efecto, como consumidores podemos esperar: - Garantir a producin - Respectar o medio - Seguridade alimenticia - Actualizar tradicins - Mellorar a calidade As pois, esta iniciativa de poer a disposicin dos agricultores os recursos toxenticos almacenados nos bancos de xermoplasma e os coecementos tericos adquiridos polo persoal cientco e tcnico est aberta e esperando o concurso de produtores comprometidos para a sa implementacin.

5. Referencias
Allard RW. 1999. Principles of plant breeding. John Wiley & Sons, Inc., Nueva York, EEUU. Cleveland DA, Soleri D. 2007. Extending Darwins analogy: bridging differences in concepts of selection between farmers, biologists, and plant breeders. Econ. Bot. 61: 121136.

82

Recuperacin de variedades tradicionais para agricultura ecolxica

Creech JL, Reitz LP. 1971. Plant germplasm now and for tomorrow. pp 1-49. Advances in Agronomy. Academic Press, Nueva York, EE.UU. FAO Ed. 1996 Global plan of action for the conservation and sustainable utilisation of plant genetic resources for food and agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Roma, Italia. FAO Ed. 1998 The state of the worlds plant genetic resources for food and agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Roma, Italia. Garca P. 2004. Herramientas biotecnolgicas y uso de recursos genticos. pp 303-350. En: F Nuez, M Prez de la Vega, JM Carrillo (eds.), Resistencia gentica a patgenos vegetales. Universidad Politcnica de Valencia, Valencia, Espaa. Gotsch N, Rieder P. 1995. Biodiversity, biotechnology, and institutions among crops: situation and outlook. J. Sustain. Agr. 5: 5-40. Hammer K, Gladis T, Diederichsen A. 2003. In situ and on-farm management of plant genetic resources. Eur. J. Agron. 19: 509-517. Harlan JR. 1992. Crops and man. American Society of Agronomy, Inc., and Crop Science Society of America, Inc., Madison, Wisconsin, EEUU. Harlan JR, deWet JMJ. 1971. Toward a rational classication of cultivated plants. Taxon 20: 509-517. Joshi KD, Sthapit BR, Witcombe JR. 2001. How narrowly adapted are the products of decentralised breeding? The spread of rice varieties from a participatory plant breeding programme in Nepal. Euphytica 122: 589-597. Love B, Spaner D. 2007. Agrobiodiversity: Its value, measurement, and conservation in the context of sustainable agriculture. J. Sustain. Agr. 31: 53-82. Michelmore RW. 2003. The impact zone: genomics and breeding for durable disease resistance. Curr. Opin. Plant Biol. 6: 397-404. Revilla P, A Landa, VM Rodrguez, MC Romay, A Ords, RA Malvar. 2008. Maize for bread under organic agriculture. SJAR 6: 241-247. Romay MC, RA Malvar, L Campo, A lvarez, J Moreno-Gonzlez, A Ords, P Revilla. 2010. Climatic and genotypic effects for grain yield in maize under stress conditions. Crop Sci 50:51-58 U N. 1935. Genome analysis in Brassica with special reference to the experimental formation of Brassica napus and peculiar mode of fertilization. Jpn. J. Botany 7: 389-452.

83

LA PRODUCCIN CAPRINA ECOLGICA EN ANDALUCA: SITUACIN ACTUAL Y POSIBILIDADES DE MEJORA


Yolanda Mena Guerrero*, Jos M Castel Gens*, Francisco de A. Ruiz Morales** y Jos Nahed Toral***.
* Escuela Universitaria de Ingeniera Tcnica Agrcola, Dpto de Ciencias Agroforestales. Universidad de Sevilla. ** IFAPACamino de Purchil, rea de Economa y Sociologa Agrarias *** rea de Sistemas de Produccin, El Colegio de la Frontera Sur. Mxico

1. Introduccin
Segn el Reglamento de la UE (CE) n 889/2008 de la Comisin de 5 de septiembre de 2008, por el que se establecen disposiciones de aplicacin del Reglamento (CE) n 834/2007 del Consejo, una explotacin ecolgica debe reunir los siguientes requisitos: (i) Estar dentro de un ecosistema agrario, (ii) Tener el mximo respeto hacia el bienestar y la proteccin de los animales, (iii) Evitar el empleo sistemtico de sustancias qumicas de sntesis y (iv) Renunciar al uso de organismos genticamente modicados (OGM). Este Reglamento regula aspectos relacionados con el origen de los animales, la alimentacin, los alojamientos, los corrales y zonas al aire libre, la carga ganadera, el manejo del estircol, las prcticas zootcnicas, el transporte, la identicacin y la prolaxis y cuidados sanitarios. En sntesis, una explotacin caprina ser ecolgica cuando est ligada a la tierra y en ella se lleve a cabo un manejo respetuoso del medio ambiente, los animales y la salud de los consumidores. A los animales se les proporcionar un buen nivel de bienestar y una alimentacin y sanidad adecuadas, con un sistema de prevencin de enfermedades ecaz que permita minimizar el uso de medicamentos (los cuales en la medida de los posible deben ser alternativos a la medicina convencional) y utilizando alimentos tambin ecolgicos, producidos en la medida de lo posible dentro de la propia explotacin, de manera que el reciclaje de materia dentro de la misma sea el ptimo. Segn datos del MARM, en el ao 2009, de un total de 397 explotaciones caprinas ecolgicas contabilizadas en Espaa, 355 eran de orientacin crnica y 42 de orientacin lechera, suponiendo el caprino un porcentaje escaso del total de explotaciones ganaderas ecolgicas, como se puede deducir de la Tabla 1. Andaluca (la principal comunidad autnoma en censo y produccin ecolgica), segn las estadsticas, en 2009 contaba con 210 explotaciones caprinas ecolgicas de orientacin crnica y tan slo 15 de orientacin lechera. Como queda reejado en estas cifras y en el diagnstico realizado sobre la ganadera

85

Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral

ecolgica en el II Plan Andaluz de Agricultura Ecolgica (DAP, 2007), el sector caprino ecolgico se ha desarrollado poco en Andaluca, especialmente el de orientacin lechera.
Tabla 1. Nmero de explotaciones de ganadera ecolgica segn el MARM (2009).
Especie Vacuno de carne Vacuno de leche Ovino de carne Ovino de leche Caprino de carne Caprino de leche Porcino Avicultura de carne Avicultura de huevos Apicultura Otros TOTAL Espaa 2.023 83 1.188 40 355 42 145 46 137 190 319 4.548 Andaluca 1.156 0 664 5 210 15 54 1 23 74 199 2.401 % Andaluca 57 0 56 13 59 36 37 2 17 39 63 53

A pesar de que en Espaa el ganado caprino es importante (segn las ltimas cifras publicadas en EUROSTAT, Espaa es el primer productor de leche de cabra de Europa) y de que aproximadamente un 50% de las explotaciones realizan algn tipo de pastoreo, el caprino ecolgico se ha desarrollado poco en este pas, en especial el de orientacin lechera. No obstante, en la UE se han realizado estudios que permiten armar que, bien gestionada, la produccin caprina ecolgica es viable e interesante (Kyriazakis and Zervas Ed. 2002; Hardy D. 2008). Entre las causas que se pueden establecer para este menor desarrollo, al menos en el caso de Andaluca, estn las siguientes: 1. El caprino lechero tiene ms dependencia que el de orientacin crnica de los alimentos suplementarios al pastoreo, especialmente los concentrados. 2. Cuando los alimentos suplementarios al pastoreo no pueden ser producidos en la propia explotacin, los ganaderos se encuentran con problemas de suministro, siendo difcil hoy por hoy localizar alimentos certicados en cantidad suciente, con un buen equilibrio entre la energa y la protena y con una buena relacin calidad/ precio. En cuanto al caprino de carne, en general est en declive, ya que el cabrito es un producto poco demandado y mal pagado.

86

La produccin caprina ecolgica en Andaluca: situacin actual y posibilidades de mejora.

3. La mayor parte de las explotaciones caprinas de Andaluca venden la leche que producen a unas pocas grandes industrias transformadoras que son las que transforman la leche y comercializan el queso y otros derivados lcteos, no existiendo por tanto en esta regin una cultura de produccin y comercializacin de quesos artesanales. Estos quesos podran ser vendidos en mercados locales y en circuitos cortos de comercializacin. Este problema no es exclusivo del caprino ecolgico sino que es generalizable al caprino en general y constituye una de las causas de la disminucin de las explotaciones caprinas ligadas al pastoreo que se ha producido en los ltimos aos. 4. En general el caprino se asocia a un produccin natural, es decir ligada a sistemas pastorales (aunque esto no sea del todo cierto), por lo que el consumidor no concede mucha importancia a si los productos caprinos han sido o no producidos de modo ecolgico. 5. Son pocos los ganaderos que realizan una adecuada gestin de su explotacin y que llevan correctamente el registro de gastos, ingresos o sucesos productivos y reproductivos. Sin embargo este registro es muy importante para el proceso de certicacin ecolgica. Teniendo en cuenta que la produccin caprina en las reas de sierra de Andaluca se puede considerar cercana al modelo ecolgico, ya que en general se basa en el pastoreo, y dado el escaso nmero de explotaciones caprinas ecolgicas que existen en esta regin, los contenidos de de esta presentacin no versarn slo sobre las caractersticas de las mismas sino tambin sobre la evaluacin del potencial de las explotaciones de sierra para su conversin de convencionales a ecolgicas.

2. Los sistemas de produccin caprina ligados al pastoreo.


Existe una gran diversidad de sistemas de produccin caprina en Espaa (Mena et al. 2005; Mena et al. ed. 2006; Ruiz et al. 2008, Castel et al., 2006), pudindose encontrar desde sistemas totalmente extensivos, de orientacin crnica, basados casi exclusivamente en el pastoreo, con una produccin muy estacional, pudiendo ser o no complementarios a otra actividad agrcola y ganadera, hasta sistemas altamente intensicados, de orientacin lechera, con razas muy productivas, un elevado consumo de alimentos concentrados y forrajes (procedentes generalmente del exterior) y una distribucin de las cabras en lotes reproductivos, de manera que paren en distintas pocas del ao, consiguiendo as una mayor desestacionalizacin de la produccin. En Francia tambin existen explotaciones donde las cabras practican el pastoreo, pero abundan ms las explotaciones intensivas (Guinamard et al., 2006; Bossis, 2006; Ruiz et al., 2006). En Italia son ms frecuentes las explotaciones que realizan el pastoreo (Ruiz et al., 2009).

87

Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral

Para que una explotacin ganadera se considere verdaderamente ecolgica, no basta con que cumpla con los requisitos recogidos en el Reglamento, sino que debe seguir un modelo agroecolgico de produccin, en el que haya una adecuada interrelacin entre todos los elementos del sistema. Esto implica que la que explotacin debe tener un mximo de autonoma alimentaria, dentro de lo que sus circunstancias orogrcas y climatolgicas le permitan, y un aprovechamiento ptimo de las supercies pastables. Por este motivo, los modelos que aqu se analizan son aquellos en los que el pastoreo constituye la base de la alimentacin de los animales. Puesto que se va a hablar de sistemas caprinos ligados al pastoreo, es necesario denirlos. Un criterio para poder decidir si un determinado sistema es pastoral o no es pastoral, o y cual es el grado de uso que tiene del pastoreo, puede ser simplemente contabilizar la supercie y/o la carga ganadera asociada a ella. Este criterio es muy utilizado, entre otras razones porque la supercie por cabra es un dato muy fcil de tomar, pero presenta un importante inconveniente, y es que no hace referencia al aporte de alimento o nutrientes de los pastos a los animales. Sera ms correcto utilizar datos como por ejemplo el aporte de materia seca, de energa, de protenas o de varias de ellas en conjunto. Una opcin es utilizar el porcentaje de las necesidades energticas del conjunto del rebao que se cubren con el pastoreo como criterio principal para clasicar a un sistema en pastoral o no, y para indicar el nivel de uso del pasto (Ruiz et al. 2008). Aunque existen muchos contextos productivos y muchos tipos de pastos, en lneas generales se puede decir que los sistemas caprinos ligados al pastoreo son aquellos en los que el pasto constituye una parte importante de la alimentacin, cubriendo como mnimo un 50% de las necesidades de Energa Neta (EN) de los animales en el caso de los rebaos lecheros y alrededor de un 80-90% en el caso de los crnicos. Estos valores hacen referencia a la media del ao, aunque dada la estacionalidad productiva de los pastos mediterrneos, habr importantes diferencias entre las distintas estaciones del ao. En Andaluca, en general las pocas en las que hay menos oferta de recursos pastables son el nal del verano y el principio del otoo, seguidas por el invierno. Otra cuestin que tambin se debe considerarse, aunque esto presenta aun mayor dicultad de medida y anlisis que lo anterior, es la naturaleza y la calidad de los pastos. En Francia, por ejemplo, hay ms tendencia a que las explotaciones caprinas basadas en el pastoreo dediquen una parte de la nca a los pastos cultivados, pero ello depende lgicamente de la calidad de los suelos y de la pluviometra, sin embargo en Andaluca el cultivo de pastos tiene poca importancia (Ruiz et al., 2009). En Andaluca, los sistemas caprinos asociados al pastoreo son de dos tipos bsicamente: aquellos localizados en zonas de sierra, en los que los animales consumen pasto natural, predominando la supercie de monte, y aquellos localizados en zonas de campia, en los que los animales aprovechan las rastrojeras y los restos de cultivo. Como suplemento alimenticio, todas las cabras reciben alimentos concentrados en pesebre en

88

La produccin caprina ecolgica en Andaluca: situacin actual y posibilidades de mejora.

mayor o menor medida. Ambos tipos de sistemas, pero sobre todo los de campia, estn en retroceso (Castel et al., 2010). Como se ha dicho, es muy poco frecuente que se cultive en la propia explotacin y, si se hace, normalmente utilizan poca supercie y su destino es complementar las necesidades de alimentos brosos de los animales, bien consumindolo a diente o bien cosechndolo y conservando en forma de heno. Raramente los ganaderos cultivan para producir concentrados. Entre los sistemas localizados en zonas de sierra estn por un lado los de orientacin crnica, que tienen como base racial la Blanca Andaluza y la Negra Serrana, y que se encuentran principalmente en las sierras de Huelva y Jan, y algo, aunque cada vez menos, en la Sierra Norte de Sevilla y de Crdoba. La otra modalidad de caprino ligado a zonas de sierra es de orientacin lechera, con cabra Payoya, que se extiende por las sierras de Cdiz y serrana de Ronda, principalmente. Tambin existen algunos rebaos en la provincia de Granada con la cabra Murciano-Granadina y en la de Mlaga con la Malaguea que realizan pastoreo, aunque cada vez es menos frecuente. Los sistemas de campia, con cabras Floridas, Malagueas o Murciano-Granadinas, difcilmente van a poder convertirse a ecolgicas ya que la base de su alimentacin son restos cultivos de la zona en la que estn, sobre los que no van a poder actuar. Por ltimo comentar la existencia de algunas explotaciones caprinas en zonas de dehesa, aunque cada vez tienen menos importancia, ya que la dehesa es bsicamente aprovechada para el cebo de los cerdos en montanera desde septiembre a febrero y el resto del ao es aprovechada sobre todo por ganado vacuno y ovino.

3. La produccin caprina ecolgica.


3.1. La produccin caprina ecolgica: anlisis de casos.
Como se ha dicho en la introduccin, existe una gran diversidad de sistemas caprinos. Esto mismo ocurre con las explotaciones caprinas ecolgicas. Partiendo de la base de que todas ellas respetan el Reglamento sobre produccin ecolgica, el modelo de produccin es muy variable, desde explotaciones pequeas (40-60 cabras), multifuncionales (agricultura, caprino-ovino-porcino e incluso turismo rural) en las que el caprino no es el objetivo productivo principal, hasta explotaciones grandes (ms de 400 cabras), muy especializadas en la produccin lechera, que incluso incorporan en el sistema productivo la transformacin de la leche en quesos y otros productos. En este apartado se incluyen algunos ejemplos de explotaciones espaolas y francesas, que, con diferentes estrategias productivas y comerciales, se han transformado en ecolgicas. (Hardy, 2008; Mena et al. 2009a; Mena et al. 2009b; Ruiz et al. 2008).

89

Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral

 xplotaciones caprinas ecolgicas de orientacin crnica con la raza Blanca E Andaluza en la Sierra de Huelva.
Las explotaciones caprinas ecolgicas de carne con Blanca Andaluza de la Sierra de Huelva tienen caractersticas similares entre ellas, en el sentido de que apenas hay intervencin de los ganaderos, existiendo poca planicacin reproductiva y alimentaria y no siendo el caprino la actividad principal. El tamao medio de las explotaciones estudiadas es de 54 cabras y la supercie media de 1,9 ha por cabra. Se trata de explotaciones de carcter familiar y multifuncionales (adems de caprino hay vacuno de carne y porcino ibrico, principalmente). La poca de parideras es bsicamente en septiembre, con el objetivo de vender el cabrito para Navidad. La alimentacin de los animales est basada en el pastoreo, aunque en las pocas de mayores necesidades de las cabras y de escasez de pastos (de septiembre a noviembre, que es cuando las cabras estn a punto de parir o recin paridas) se les suministran 500 g diarios de alimentos concentrados y forrajes ad libitum. Ello implica que al ao vienen a ingerir una media de 20 kg/cabra y 78 kg/ cabra, de concentrado y forraje respectivamente, aunque con mucha variabilidad entre explotaciones. En la Tabla 2 se exponen los datos de los principales indicadores tcnicoeconmicos de las explotaciones de la Sierra de Huelva.
Tabla 2. I ndicadores tcnico-econmicos (media y desviacin estndar) para explotaciones ecolgicas de orientacin lechera (L) y crnica (C) en el ao 2006.
Indicador N de explotaciones rea total por cabra (ha) Supercie de monte por cabra (ha) Supercie cultivada por cabra (ha) Mano de obra total por cabra (UTH /100 cabras) Cabras presentes (n) Fertilidad Mortalidad de cabras (%) Concentrado consumido* (kg/cabra/ao) Forraje consumido* (kg/cabra y ao) Energa neta procedente del pastoreo** (%) Leche vendida por cabra (l/cabra y ao) Cabritos vendidos (n por cabra y ao) 4 0,810,26 0,680,20 0,130,03 0,800,13 13218 0,710,14 4,31,2 9428 3373 8614 22247 0,880,43 Raza Payoya (L) 2 1,860,15 1,590,52 0,260,37 0,930,07 544 0,720,05 3,720,29 2028 78111 989 0,60,8 Raza Blanca A. (C)

* Concentrado o forraje consumido por todos los animales de la explotacin al ao. ** Calculado a partir de la diferencia entre las necesidades estimadas y el aporte en pesebre.

90

La produccin caprina ecolgica en Andaluca: situacin actual y posibilidades de mejora.

Por diferencia anual entre las necesidades en Energa Neta del rebao y la energa aportada por los alimentos suministrados en pesebre, se estima que casi la totalidad de las necesidades energticas son cubiertas por el pastoreo, lo cual supone una gran autonoma alimentaria a las explotaciones. El manejo sanitario es sencillo, basndose en la prevencin, aunque dado que los animales estn en libertad y que su dieta es la adecuada para un rumiante, salvo casos puntuales, no hay problemas sanitarios. En las explotaciones se realiza una sola desparasitacin al ao y los animales se vacunan de acuerdo con la normativa de la administracin. El principal problema que tienen actualmente estas explotaciones es el bajo valor del cabrito, lo cual es generalizable al caprino de carne en general, y la falta de reconocimiento en el mercado del hecho de ser ecolgico. Esto hace que la produccin caprina no proporcione sucientes ingresos a la familia y que en la explotacin sea necesario asociar la produccin caprina con otras actividades productivas.

 xplotaciones caprinas ecolgicas de orientacin lechera con la raza Payoya E en la Sierra de Cdiz.
Entre las explotaciones caprinas ecolgicas lecheras con Payoya existen importantes diferencias en cuanto a objetivos productivos y estrategias de manejo. Algunas tienen como actividad principal el caprino y otras tienen un carcter multifuncional, en las que el ganado caprino se combina con la agricultura, con otra ganadera (ovino, vacuno y porcino) e incluso con turismo rural. Como trmino medio el tamao del rebao es de 132 cabras reproductoras, que suponen una venta anual de leche 222 litros por cabra presente. En las explotaciones de carcter multifuncional, tanto el tamao del rebao como la productividad son inferiores a las que estn ms especializadas en la produccin caprina. Segn se observa en la Tabla 2, en las explotaciones caprinas lecheras, los animales disponen de una amplia supercie de pastoreo (0,8 ha/cabra), aunque no es tan elevada como en las explotaciones de carne antes citadas: La supercie, en su mayora de monte, aunque puede haber algo de pasto herbceo natural. En algunas de las explotaciones se cultiva una parte pequea de la supercie, bien para producir forraje o bien para producir grano ecolgico para autoconsumo por parte de las cabras y ovejas de la explotacin. Esto ltimo es excepcional, ya que hay dos grandes inconvenientes para poder sembrar pastos en esta zona: primero la falta de terreno cultivable, ya que en las zonas de sierra existe bastante pendiente que diculta el laboreo, y segundo que los costos de recoleccin del cultivo lo hacen inviable, a no ser que exista algn tipo de asociacin entre los ganaderos para contratar una cosechadora o que colaboren con una explotacin ms grande que est cercana a la nca. De este modo una de las cosechadoras que opera en la nca grande puede realizar la cosecha en la nca pequea a coste no muy elevado.

91

Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral

Normalmente la paridera est concentrada en una poca del ao, que suele ser octubre o principio de noviembre para as obtener un buen precio por la venta de los cabritos destinados al mercado navideo, aunque siempre quedan algunas cabras que paren en otros periodos. La lactacin se prolonga normalmente hasta el nal del verano, poca en la que en zonas muy calurosas la produccin de las cabras disminuye mucho como consecuencia del agostamiento de los pastos. En algunas explotaciones, los partos se concentran en Enero-Febrero, de modo que se cotizan menos los cabritos y adems se corre el riesgo de acortar la duracin del perodo de lactacin, ya que cuando llegan los meses de mucho calor existe tendencia al secado independientemente de la poca de los partos. Esto ltimo se da en las zonas ms fras con el objetivo de evitar que los meses ms fros del ao (diciembre a febrero) coincidan con el principio de lactacin y se produzca un descenso de la produccin de leche cuando las cabras se encuentran en pleno pico de lactacin. En general, se observa que existe un buen nivel de adaptacin del manejo reproductivo a las caractersticas climticas y productivas de la zona, lo cual, garantiza una cierta autonoma alimentaria, de modo que en general, todas las explotaciones ecolgicas hacen poco uso de alimentos concentrados o de forrajes en pesebre. No obstante, y dado el carcter lechero de estas explotaciones, en todas ellas se les suministran a las cabras concentrados durante la lactacin y al nal de gestacin, mientras que el suministro de forraje es mnimo y normalmente va destinado solo a las cabras que se no salen a pastorear, lo cual ocurre cuando el parto est prximo o estn amamantando los cabritos (la media de suministro es de 33 kg de forraje /cabra y ao). En cuanto al aporte de concentrados se estima una media de 94 kg/cabra y ao de mezcla de cereales y leguminosas como habas, guisantes, maz y avena, aunque conforme aumenta la productividad de las cabras aumenta tambin el aporte de concentrados. En general no existen problemas sanitarios en estas explotaciones, incluyendo la mamitis, ya que los animales estn muy bien adaptados (son razas autctonas), no estn connados y no se les exige mucho desde el punto de vista productivo, lo que unido a una buena alimentacin y a un buen manejo higinico-sanitario basado sobre todo en la prevencin, hace que los problemas sanitarios sean mnimos. Generalmente se realiza una sola desparasitacin al ao. Un buen aislamiento del exterior es fundamental, ya que se observan ms problemas sanitarios en aquellas explotaciones en las que las cabras que utilizan pastos comunales y tienen contacto con animales de otras explotaciones. Un aspecto que cabe mencionar en cuanto a los sistemas caprinos ecolgicos de orientacin lechera en Andaluca, es la alta dependencia que tienen los ganaderos de las grandes industrias lcteas, que son las que elaboran el queso y lo comercializan, no existiendo lnea de productos ecolgicos, como se ha comentado anteriormente. Las posibilidades de los ganaderos de transformar la leche en quesos o yogures ecolgicos en la propia explotacin son muy reducidas, ya que las dicultades administrativas y las grandes inversiones que se deben realizar para instalar una quesera artesanal, lo hacen

92

La produccin caprina ecolgica en Andaluca: situacin actual y posibilidades de mejora.

poco viable. Un impedimento ms para poder llevar a cabo la transformacin de la leche, es el exceso de horas de trabajo de los ganaderos, a los que el ordeo y el pastoreo les ocupan una buena parte de la jornada diaria, quedando poco tiempo para hacer otras cosas.

Explotaciones caprinas ecolgicas de orientacin lechera francesas.


Segn Hardy (2008), en Francia hay 336 productores caprinos ecolgicos, que producen 15 millones de litros de leche anuales. Estos ganaderos representan el 5% de los productores caprinos franceses. Segn este autor, desde un punto de vista tcnico, la conversin a ecolgico requiere fundamentalmente aumentar el porcentaje de alimentos procedentes de la propia explotacin, lo cual, en las explotaciones francesas no es difcil, ya que en general tienen bastante autonoma alimentaria. Segn Canis (citado por Hardy, 2008), antiguo presidente de la Federacin Nacional de Agricultura Biolgica (Fnab) y de la Agencia Bio (que se ocupa de la produccin ecolgica), ambas ubicadas en Francia, el cambio ms importante que tiene que producirse en los ganaderos es pasar de producir ms a producir mejor. Hardy (2008) presenta algunos ejemplos de ganaderos caprinos ecolgicos franceses, los cuales tienen una serie de caractersticas comunes: (i) son ganaderos jvenes, (ii) estn preparados y concienciados en relacin a los benecios medioambientales y sociales de este tipo de ganadera, (iii) tienen explotaciones con un tamao de rebao pequeo (25-40 cabras) y con una supercie que es pequea pero que tiene unas buenas aptitudes para el cultivo, (iv) transforman la leche artesanalmente en la propia explotacin y (v) comercializan a pequea escala en mercados de la zona. La explotacin de M. Perruset, localizada en la zona centro oriental de Francia, es ecolgica desde 2003. Cuenta con 25 cabras de razas locales (chvres chamoises) y una supercie constituida por: 5 ha de supercie forrajera siempre verde, 2 ha de cereales, 12 ha de praderas naturales en zona de pendiente donde puede entrar la maquinaria, 8 ha de pastos naturales en zonas donde no puede entrar la maquinaria y 20 ha de bosque. Tiene que comprar cada ao entre 10 y 15 toneladas de cereales ecolgicos, que le cuestan dos veces ms que los convencionales. La leche es transformada en queso en la propia explotacin, utilizando cuajo libre de organismos genticamente modicados. Vende el 80% de su produccin en mercados locales, a un precio tan solo 2-3% ms elevado que el queso convencional. C.M. y J.L. Ralison-Yon, son ganaderos ecolgicos desde el ao 2002. Su explotacin, que cuenta con 25,5 ha y 55 cabras, las cuales producen una media de 550 litros al ao, se localiza en la zona nororiental de Francia. Las cabras son de razas locales, concretamente Poitevine y Alpina. El objetivo de estos ganaderos ha sido buscar la mxima autonoma alimentaria, tanto en forrajes como en concentrados. Todos los cultivos son de diferentes especies vegetales asociadas. Las 18 ha de praderas estn en

93

Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral

una rotacin de tres a cinco aos y se obtienen a partir de una mezcla de raigrs, trbol, festuca y loto. Los cultivos de cereales y leguminosas tambin se integran en una rotacin, para luchar as contra las malas hierbas (en total cultiva 5 ha, sembrando una mezcla de cebada, avena y guisantes forrajeros). Obtiene un rendimiento medio de 4.500 kg de grano por ha. Dado que estos ganaderos estn especializados en medicina natural, todos los animales son tratados con homeopata y toterapia. Tambin estos ganaderos producen y comercializan su propio queso, mayormente mediante venta directa, lo cual les permite vender su producto a un precio competitivo.

3.2.  Principales conclusiones sobre la viabilidad de los sistemas caprinos ecolgicos en Andaluca y sus posibilidades de mejora.
1. Desde un punto de vista tcnico, la produccin caprina en sistemas pastorales de las sierras andaluzas es prxima a un tipo de produccin caprina ecolgica y resulta en principio viable, ya que los resultados productivos y reproductivos son aceptables. 2. El estado sanitario de los animales de las explotaciones ecolgicas, en general, es bueno, requiriendo muy pocos tratamientos veterinarios, por lo que se adaptan muy bien a los requisitos del Reglamento de la produccin ecolgica. Es necesario tambin aumentar el nmero de tcnicos especialistas en medicinas alternativas, as como la investigacin en este sentido. 3. Es conveniente llevar a cabo una buena seleccin de las cabras para que el nivel de productividad de las mismas sea bueno, pero evitando siempre que su capacidad de adaptacin al medio disminuya. En Andaluca existen asociaciones de criadores de todas las razas caprinas que apoyan al ganadero en la labor de mejora de su rebao, aunque el nivel de asociacionismo en general es muy bajo (menos del 10% del total de ganaderos estn en Asociaciones de Raza). 4. El objetivo de las explotaciones ecolgicas debe ser conseguir unas producciones aceptables, de excelente calidad, usando razas autctonas y, en la medida de lo posible, alimentos producidos en la propia explotacin. No obstante, debido en que en Andaluca las explotaciones caprinas ecolgicas se localizan fundamentalmente en zonas de sierra, en las que la produccin de pastos limitada y en determinadas pocas del ao es escasa, es inevitable la suplementacin con alimentos concentrados durante todo el perodo de lactacin. Para minimizar la dependencia de los alimentos comprados en el exterior, se recomiendan una serie de pautas de manejo tanto para los pastos como para los animales. En este sentido debe realizarse un buen aprovechamiento de las supercies de pastoreo y una buena sincronizacin entre la poca de parideras y la oferta de alimentos del medio, buscando hacer coincidir la

94

La produccin caprina ecolgica en Andaluca: situacin actual y posibilidades de mejora.

poca de mayores necesidades de los animales (lactacin) con las de mayor oferta de pastos, que en el ecosistema mediterrneo es la primavera. Aunque ello depende del rea geogrca en la que se encuentre la explotacin, es aconsejable disponer de zonas de cultivo bien para que las cabras puedan tener una fuente de bra en los meses de escasez de pasto natural (a nal del verano y principio de otoo y tambin en invierno), bien para producir grano ecolgico o bien para ambas cosas. El aprovechamiento de rastrojos, los subproductos de la poda o el pastoreo en montes pblicos, constituyen tambin un complemento a la alimentacin, sobre todo en lo que se reere a de bra, aunque en el caso de los rastrojos tambin hay aporte de grano. Si la explotacin no dispone de suciente supercie, siempre se puede intentar arrendar zonas pastables en ncas colindantes o cercanas. Se deben realizar mejoras de los pastos naturales, y, siempre que se pueda y resulte viable econmicamente, cultivar plantas forrajeras, bien para que sean consumidas a diente o bien para ser segadas y conservar en forma de heno o de ensilado. En los meses de invierno, en las pocas en que hace ms fro y existe menos pasto, conviene limitar el pastoreo de las cabras, ya que en estos casos es posible que descienda la produccin de leche. Por ello, el ganadero deber disponer de alimentos forrajeros ecolgicos conservados, tambin, en la medida de lo posible, producidos en la propia explotacin.

5. Como anteriormente se ha comentado, debido a la limitada productividad de las zonas de sierra, las cabras lecheras necesitan un suplemento de alimentos concentrados casi continuo a lo largo del ao, aunque la cantidad puede variar. En general el consumo de concentrados durante el perodo de lactancia y ordeo oscila entre 300 y 700 g/da y cabra en funcin de la productividad de los animales y la oferta de alimentos del medio. Se debe fomentar y facilitar la coordinacin entre agricultores y ganaderos de la zona de manera que se garantice un suministro de concentrados de calidad y a un precio asequible.

6. La viabilidad econmica de las explotaciones caprinas lecheras, tanto las ecolgicas como las convencionales, ha sido hasta ahora aceptable, puesto que la leche se ha estado pagando a un precio tambin aceptable (aunque desafortunadamente la leche ecolgica en general se ha vendido al mismo precio que la convencional). Sin embargo la subida general del precio de los alimentos destinados al ganado a partir de 2007 y el descenso en el precio pagado por la leche ocurridos en los ltimos meses muestran la vulnerabilidad de las caprinas, incluidas las ecolgicas. Esta situacin es especialmente grave en Andaluca debido a que, tal como se ha dicho, el 80% de la leche producida por las explotaciones caprinas andaluzas

95

Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral

(convencionales y ecolgicas) se venden a unas pocas grandes industrias, que son las que jan los precios. Adems, la leche procedente de sistemas ecolgico, cuando es vendida a estas industrias, no recibe un trato diferencial ni se usa para elaborar un producto diferente. En el caso de las explotaciones de orientacin crnica el existe un problema importante de falta de rentabilidad, ya que el cabrito se paga a un precio similar al de hace 20 aos, no es una carne muy apreciada por los consumidores locales y adems existe dcit de mataderos adaptados al sacricio de animales ecolgicos.

7. Es necesario resolver una serie de problemas externos al propio sistema productivo como son: (i) aumentar el nmero de operadores que ofrezcan alimentos ecolgicos a los ganaderos y que estos tengan un precio adecuado (actualmente es aproximadamente un 30% superior al convencional); (ii) promocionar y fomentar el consumo de productos ecolgicos caprinos; (iii) apoyar desde la Administracin la creacin de pequeas queseras artesanales as como la produccin de derivados lcteos en granja. Este es un aspecto en el que la Junta de Andaluca se encuentra actualmente trabajando. Si el ganadero consigue beneciarse del valor aadido de la transformacin de la leche en queso, stos podrn salir al mercado a un precio ms asequible al consumidor, ya que se ahorran costos de intermediarios. 8. Siempre que sea posible, es conveniente diversicar la explotacin poniendo a punto otras actividades productivas, que no intereran con la actividad caprina y que ayuden a obtener una mayor rentabilidad a la mano de obra, de manera que usando las instalaciones ya existentes, o construyendo algunas pocas ms, y sin aumentar mucho las necesidades de mano de obra, pueda obtenerse ingresos adicionales que complementen la economa familiar. Dependiendo de la zona, se puede hablar de una diversicacin ganadera (vacas de carne, ovejas de carne o de leche como la Merina de Grazalema y cerdo ibrico), silvcola o social (turismo rural). Respecto a la diversicacin silvcola, actualmente existe una iniciativa de la Consejera de Medio Ambiente que consiste en la creacin de una Red de reas Pasto-Cortafuegos (RAPCA), a la que pertenecen actualmente 70 explotaciones. Los pastores guan a las cabras y las ovejas por las zonas de cortafuegos, donde pastorean, y reciben una remuneracin por su contribucin a al mantenimiento de los cortafuegos (RuizMirazo et al. 2007) 9. Aunque la situacin ideal sera que los sistemas caprinos ecolgicos fuesen rentables sin la necesidad de recibir ningn tipo de subvencin, los mrgenes econmicos estn muy condicionados por agentes externos, ya sean de mercado, medioambientales, sanitarios, o humanos, por lo que las ayudas pueden amortiguar los efectos de estos agentes y de este modo permitir la continuidad de este tipo de explotaciones. En este sentido las externalidades que tienen estos sistemas como son la produccin de alimentos sanos y de calidad, el respeto al bienestar animal, la contribucin

96

La produccin caprina ecolgica en Andaluca: situacin actual y posibilidades de mejora.

al mantenimiento del monte antes comentada, etc., son aspectos interesantes a valorar, que deben cuanticarse y reejarse en una ayuda de tipo econmico a las explotaciones que cumplan con estos requisitos o cualidades. Sera tambin conveniente que parte de las ayudas se destinen al apoyo a la transformacin y comercializacin a pequea escala.

3.  La transformacin de los sistemas caprinos convencionales a ecolgicos.


Con el objetivo de evaluar la proximidad a un modelo de produccin ecolgica de los sistemas caprinos lecheros pastorales de Andaluca, los autores han realizado un estudio a un total de 75 explotaciones caprinas situadas en zonas de sierra (Cdiz, Sevilla y Mlaga). Algunos resultados preliminares han sido publicados (Mena et al. 2009a; Mena et al. 2009b) aunque an se est trabajando en ello. Para ello se elabor una encuesta con la colaboracin de expertos, incluyndose un total de 56 variables de respuesta binomial (si/no), que se integraron en 9 indicadores. Del total de variables, 23 fueron exigencias recogidas explcitamente en el Reglamento, como por ejemplo la obligatoriedad de usar alimentos ecolgicos, o de aportar un mnimo de alimentos brosos a los rumiantes. El resto aportaban informacin sobre lo que se considera un adecuado manejo agroecolgico, como por ejemplo si realiza o no rotaciones en los cultivos. Los indicadores del nivel de aproximacin de las explotaciones al modelo ecolgico comprenden las distintas facetas del sistema productivo y son: Manejo alimenticio, Manejo sustentable del pastizal, Fertilizacin y contaminacin del suelo, Control de malezas y plagas, Prolaxis y cuidados veterinarios, Razas y reproduccin, Bienestar animal, Inocuidad y Gestin ecolgica. Cada indicador toma su valor a partir de la proporcin de respuestas positivas de sus variables, estableciendo el 100% como nivel ptimo para cada uno de ellos. Posteriormente se elabor un ndice de conversin orgnica (ICO) en funcin de la dicultad y el tiempo que se estima necesario para cumplir con la norma. Aunque hay variabilidad entre zonas, los indicadores para los que los sistemas convencionales presentan un valor menor o igual al 50%, y que por tanto son los que necesitan ms atencin de cara a la transformacin a ecolgico, son: el Manejo alimenticio, el Manejo sustentable del pastizal, la Fertilizacin del suelo, la Prolaxis y cuidados veterinarios y la Comercializacin y gestin ecolgicas. Todos los aspectos de mejora de la viabilidad de los sistemas caprinos ecolgicos planteados en el apartado anterior, contribuirn sin duda a fomentar la conversin a ecolgico de los sistemas convencionales que, por sus caractersticas y manejo, estn cercanos al modelo ecolgico. El nico aspecto a aadir es la necesidad de reducir, e incluso, prescindir, del uso de antibiticos y otros medicamentos, lo cual est muy generalizado en el sector

97

Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral

caprino convencional. Asimismo sera conveniente hacer anlisis coproparasitolgicos a los animales para decidir si es oportuno o no realizar tratamientos antiparasitarios.

4. Conclusiones
1. El caprino ecolgico, especialmente el lechero, est poco desarrollado, en relacin a otras especies de rumiantes, tanto en Espaa como en Andaluca. 2. Los problemas del caprino ecolgico son similares al de los sistemas caprinos convencionales pastorales y se resumen fundamentalmente en dos: dependencia de alimentos del exterior y falta de valorizacin de los productos, que no tienen una va de transformacin y comercializacin adecuado a sus necesidades. 3. Debe optimizarse el aprovechamiento de los pastos naturales y planicarse un buen aprovechamiento de las diferentes supercies de pastos, tanto naturales como cultivados. Aun as, seguirn necesitando comprar alimentos fuera de la explotacin, por lo que debe mejorarse la disponibilidad de alimentos ecolgicos para el ganado, con una buena relacin precio/calidad. 4. Un buen conocimiento de las necesidades de los animales y de los aportes nutritivos del pasto, son necesarios para realizar un buen manejo de la alimentacin suplementaria, minimizando as la dependencia del exterior. 5. Es necesario fomentar el consumo (y con ello la demanda) de productos caprinos ecolgicos. 6. Deben promoverse aspectos bsicos externos al sistema productivo como son la presencia de mataderos ecolgicos y el establecimiento de pequeas queseras artesanales que produzcan quesos ecolgicos. 7. El caprino ecolgico en Andaluca tiene que primar calidad y benecio ambiental frente a productividad. Y ambas cosas deben ser compensadas econmicamente al ganadero.

5. Bibliografa
Bossis, N. 2006. Systmes caprins en Poitou-Charentes et Pays de la Loire (actualization 2004). Institut de llevage, Paris (France), 19 pp. DAP (Empresa Pblica Desarrollo Agrario y Pesquero). 2007. II Plan Andaluz de Agricultura Ecolgica (2007-2013). Ed. Consejera de Agricultura y Pesca de la Junta de Andaluca. Pp 123. Castel, J.M., Ruiz, F., Mena, Y., Garca, M., Romero, F., Gonzlez, P., 2006. Adaptation des indicateurs technico-conomiques de lObservatoire FAO/CIHEAM aux systmes caprins semi-extensifs: Rsultats dans 3 rgions dAndalousie (Adaptation of the technico and economic indicators of the FAO/CIHEAM observatory to semi-extensive

98

La produccin caprina ecolgica en Andaluca: situacin actual y posibilidades de mejora.

goat systems: Results in 3 regions of Andalusia). Options Mditerranennes, Srie A 70, 77-86. Castel, J.M.; Ruiz, F.A.; Mena, Y.; Snchez Rodrguez, M. 2010. Present situation and future perspectives for goat production systems in Spain. Small Rum. Res. 89 (23), 207-210. Guinamard, C. 2006. References technico economiques caprines de la region PACA. Ed. Institut de llevage, France, 24 pp. Hardy D. 2008. Llevage caprin bio dop par les consommateurs. La Chvre. Mars/Avril 2008. N 285. pp: 19-31. Kyriazakis I. and Zervas Ed.2002. Organic meat and milk from ruminants. EAAP publication N 106.Wageningen Academic Publishers. The Netherlands. Pp. 240. Mena, Y.; Castel, J.M.; Caravaca, F.P.; Guzmn, J.L. Gonzlez, P., 2005. Situacin actual, evolucin y diagnstico de los sistemas semiextensivos de produccin caprina en Andaluca Centro-Occidental. Ed. Consejeria de Agricultura y Pesca, Junta de Andaluca, Sevilla. Mena, Y.; Castel, J.M.; Morand Fehr P. (Ed.) 2006. Technical-economic analysis of the sheep and goat production systems: methodology and appraisal for development and prospect. Options Mditerranennes, Srie A, 70. 218 pp. Mena, Y. Ligero, M., Ruiz F.A., Nahed, J., Castel, J.M., Acosta, J.M. and Guzmn, J.L.. 2009a. Organic goat production: a strategy to improve goat production systems in mountains areas. Options Mediterranene, Series A, n 91, pp 253-256. Mena Y.; Nahed J.; Ruiz F.A.; Castel J.M.; Ligero M. 2009b. Proximity to the organic model of dairy goat systems in the Andalusian mountains (Spain). Tropical and Subtropical Agroecosystems, 11, 69-73. Ruiz F.A.; Y. Mena; J.M. Castel; L. Navarro; D. Chantille, 2006. Anlisis tcnico-econmico de una explotacin caprina lechera ecolgica en la Sierra de Cdiz. Actas en el VII Congreso de la Sociedad Espaola de Agricultura y Ganadera Ecolgica. Ruiz-Mirazo J.; Robles A.B.; Jimnez R; Martnez JL; Lpez Quintanilla J. y Gonzlez Rebollar J.L. 2007. La prevencin de incendios forestales mediante pastoreo controlado: el estado del arte en Andaluca. Wildre 2007. Sevilla. Espaa. Ruiz, F.A., Castel J.M., Mena Y. , Camez J. and Gonzlez P. 2008. Application of the technico-economic analysis for characterizing, making diagnoses and improving pastoral dairy goat systems in Andalusia (Spain). Small Ruminant Research 77: 208220. Ruiz, F.A., Mena, Y., Castel, J.M., Guinamard, C. Bossis, N., Caramelle-Holtz, C., Contud, M,. Sitzia, M., Fois, N. 2009. Dairy goat grazing systems in Mediterranean regions: A comparative analysis in Spain, France and Italy. Small Ruminant Research 85: 4249.

99

Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral

6. Agradecimientos
La informacin presentada en este trabajo ha sido posible gracias a la participacin de todos los investigadores y colaboradores del proyecto N 92162/75 nanciado por la Junta de Andaluca. Quisiera agradecer su contribucin a todos los tcnicos que han participado y a todos los ganaderos y ganaderas, especialmente a Daniela Hinojo, que nos abren sus puertas y nos ofrecen da a da su sabidura y su buen hacer en este complicado mundo de la ganadera.

100

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesins

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 1

O SECTOR EQUINO NA PROVINCIA DE LUGO


Mara Prez Folgueira Marcelino Castro Pena
Servizo de Control da Calidade Agroalimentaria e Industrias. Consellera de Medio Rural. Lugo.

1. Introduccin
O obxectivo do presente traballo retratar sector equino na provincia de Lugo no momento presente. Para iso facemos unha breve anlise das estatsticas que reicten a sa evolucin histrica. O traballo de campo consistir en recabar informacin de todos os elos implicados na cadea, comezando polos propietarios de cabalos con maior nmero de reses dos concellos con censos mis altos. As mantivemos entrevistas con responsables de 3 comunidades de montes e con 18 propietarios a ttulo individual. Directivos das duas asociacins de criadores existente deronnos a sa opinin. Falamos co propietario do nico cebadoiro industrial de cabalos da provincia. Averiguamos onde e como se sacrican os poldros destinados a consumo. E para rematar veremos como est o consumo de carne de poldro. O xeito de recollida de informacin consistiu en entrevistas presenciais cos produtores, responsable do cebadoiro e carnicerias. Para o caso dos matadoiros a informacin recolleuse mediante conversacin telefnica.

2. Antecedentes
Neste apartado ocuparmonos de denir a evolucin do sector equino tanto en nmero de animais como en toneladas de carne producidas, as como nmero de explotacins. Analizando os datos estatsticos que fan referencia aos censos de gando equino dende o ano 1950 at o ano 2000 (cadro 1), vemos que na provincia de Lugo o descenso do nmero de animais practicamente constante, anda que se aprecian lixeiros altibaixos. En cifras absolutas pasamos de 21.702 cabalos en 1950 aos 12.118 no ano 2000. Estes datos, con lixeiras variacins, marcan a tendencia tanto en Galicia, onde a poboacin diminuu mis dun 50% no mesmo perodo, coma no resto de Espaa, onde se reduce case terceira parte. Se falamos en termos relativos, Lugo no ano 2000 representa con respecto a Galicia algo mis do 40% do nmero de animais, e con referencia a Espaa, pouco mis do 5%. Como dato positivo sinalar que a participacin porcentual no total, tanto de

105

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

Galicia como de Espaa, incrementouse nos ltimos 50 anos en favor de Lugo de xeito que actualmente a cuarta provincia do estado espaol en censo cabalar. Para os censos asnal e mular no mesmo perodo (cadro 2) podemos dicir que anda que as cifras de censo son moito menores 3.517 cabezas de gando asnal e 954 de mular no ano 2000 as tendencias poden considerarse semellantes s do gando cabalar, cunha diminucin progresiva longo dos anos. En canto aos datos de producin da carne equina en Lugo (cadro 3), as cifras mantense dende o ano 1960 ata a poca actual, cunha baixada pronunciada na dcada dos 90, ao contrario do que acontece en Galicia e no resto do Estado, nos que as producins diminen de xeito acusado. As, en Lugo sacricronse 981 reses de equino no ano 2008, o que representa o 81% dos sacricios de Galicia e o 3,21% de Espaa. Con estes sacricios obtivronse 167,1 toneladas de carne, o que representa case o 90% da producin de carne na comunidade e non chega 3% a nivel de toda Espaa. As estatsticas dispoibles de producin total en toneladas e peso canal medio (cadro 4) son abondo incoherentes para que non se deban ter en conta mis al do dato de que o peso das canais sacricadas en Galicia mis baixo que o sacricado en Espaa, debido en gran parte a 3 factores: pola propia constitucin da raza de cabalo utilizada, os cabalos criados en galicia adoitan ser menos corpulentos que os criados en outras comunidades. Polo sistema de cebo, xa que os poldros moitas veces sacricanse sen pasar por un periodo de cebo intensivo. E pola idade ao sacricio que ao non producirse cebo industrial acostuma a ser menor, sendo comn vender os poldros nacidos na primavera nas feiras de outono antes da chegada do inverno que consumira as reservas de carne do animal. O nmero de explotacins de gando equino en 2009 segundo o REGA (Rexistro Xeral de Explotacins Gandeiras) (cadro 5) de 10.546 no ano 2009, o que representa o 7,60 % de toda Espaa (138.744 explotacins), todas elas sen determinar a sa clasicacin zootcnica. Esta mesma fonte aporta un novo dato sobre o censo, 35.447 animais en Galicia a 01/09/2008.

3. Situacin actual
3.1. A PRODUCIN
Para coecer de primeira man o opinin do sector falamos cos propietarios de gando cabalar con maior n de cabezas, ben a ttulo individual (18 persoas) ou ben como comunidades de montes (3 comunidades) dos seguintes concellos, que son os que presentan un censo equino mis importante: Abadn, Alfoz, A Fonsagrada, Friol, Mondoedo, Muras, Ourol e Viveiro. A recolla de informacin fxose mediante entrevistas sen guin previo que foron transcritas a papel. As opinins dos titulares utilizronse para confeccionar a anlise DAFO.

106

O sector equino na provincia de Lugo

3.2. AS ASOCIACINS
Hai das asociacins que naceron froito dunha escisin e que sobre perseguen os mesmos ns, anda que non son capaces de conciliar posturas esforzos. Estas asociacins responden ao nome de: ASOCIACIN PURA RAZA GALEGO e PURAGA. Esta ltima na actualidade a responsbel da xestin xenealxico da raza do Cabalo Galego. o papel e sumar CABALO do libro

En canto a ASOCIACIN PURA RAZA CABALO GALEGO que leva 10 anos funcionando, o seu presidente aportounos das ideas que, na sa opinin, poderan ser moi importantes para o futuro do cabalo: - A primeira o establecemento dunha mesa de prezos para asegurar uns valores estables s produtores destes animais. - A segunda aportacin que para eles, o futuro do sector pasa pola comercializacin da carne en seco, basendose fundamentalmente en 3 produtos que son: Chacina salchichn - chourizo. As falounos dunha industria en Villarramiel (Palencia) que elabora a que para moitos considerada a mellor chacina de cabalo do mundo: Cecinas Caballero Rojo. Esta empresa, fundada en 1960, inicialmente s se dedicaba chacina de equino pero desde 1992 elabora tamn embutidos, tanto de equino como de porcino. Segundo o presidente, este pode ser un bo exemplo no que mirarse.

3.3. O CEBO
Hai un nico cebadeiro de cabalos e poldros actualmente en Lugo, do que teamos constancia, est en Castro de Rei. Este cebadeiro chegou a ter 500 exemplares nas sas instalacins, pero podemos dicir que a sa capacidade efectiva algo menor (en torno s 400 plazas). Os animais proceden maioritariamente de concellos limtrofes como Abadn ou Viveiro pero tamn da provincia da Corua (Ferrol, Arza) e Pontevedra (A Estrada), ou de Len (a maiora deles). Os animais chegan cebadeiro con 8-9 meses de idade e permanecen 4-5 meses nel. Durante este tempo consumen unha racin composta por: - Avea triturada - Cebada 25 % - Soia - Aceite: complemento na dieta para diminur a porcentaxe de clicos e protexer o tracto dixestivo do animal. Na dieta non se introduce millo porque lle da un color moi amarelo carne. Tamn toman herba seca a vontade. Antes tomaban palla en lugar da herba seca pero saa a carne moi branca e pouco atractiva para o consumidor. Os animais teen acceso exterior. No interior das instalacins non teen cubculos, estn estrados. A cama cambiase unha vez por semana e adoitan engadir algo de serrn.

107

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

Os animais estn controlados por un veterinario, que se encarga de que se cumpran todas as obrigacins sanitarias e de benestar animal: desparasitar, poer os crotais para ir matadoiro, etc. A idade de sacricio depende do peso en canal que desexemos obter, pero os principais mercados atpanse en Italia e al esixen canais de pesos altos. En xeral, as medias atpanse en torno s 300 Kg/canal (en contraposicin dos poldros que se sacrican para a Carnicera de Lugo, que estan en torno s 170 Kg/canal). De feito, proporcionounos os datos de 8 animais sacricados o da 18/02/2010 que deron un peso medio de: 322,37 Kg. Os rendementos medios estmase que podan chegar a ser similares ou maiores que no caso do vacn, chegando at un 60 % no caso de exemplares escollidos pola sa conformacin crnica. A maiora dos animais son sacricados no matadoiro Incada, en Rbade, e distribudas as canais a Valencia, Barcelona, Bilbao, Pamplona... dicir, provincias onde o consumo desta carne est mis implantado. Non comercializa para o mercado galego, xa que non hai consumo. Tamn enva reses vivas a sacricar a Zaragoza, xa que o custe da maquila similar de Rbade pero o transporte gratuto, xa que llos veen a recoller aqu. O destino destas canais fundamentalmente Italia, onde se consume moito este tipo de carne. En xeral, as canais non se comercializan enteiras porque o consumo moi baixo; normalmente consmense por cuartos, preferndose os traseiros a os dianteiros por dar pezas de maior calidade. Un dos principais problemas que se lle plantexan a competencia con outros pases que producen a moito menor custe que aqu, como son os pases do leste e Uruguai. Opina o propietario que en Galicia temos un problema moi acusado de falta de supercie de cultivo que encarece o prezo da alimentacin animal ao ter que importar os cereais, o que provoca que este tipo de granxas sexan cada vez menos rendibles. En canto s razas, amosa preferencia polos cruces de Bretn, que son os que lle dan maior rendemento crnico. Non traballa con cabalos de monte, xa que son animais que se engraxan con moita facilidade e non dan grandes pesos en canal, e requiren moito tempo en cebadeiro, polo que non son rendibles. O cabalo de Pura Raza Galega non est entre as sas opcins, pois son animais de baixo porte e con rendemento crnico baixo. Esta armacin entra en contradicin coa opinin da propietaria da carnicera de poldro que hai en Lugo, que nos dixo que os cabalos de maior rendemento crnico non eran os que daban mellor calidade de carne e sen embargo, o Pura Raza Galego, que d menor rendemento, d carne de maior calidade. En canto diferenciacin entre sexos, prefrense as femias s machos, como en case todas as especies de gando. Preguntmoslle tamn pola carne asnal e mular; sobre este tipo de carne contounos que o mular ten carne tan boa como a de cabalo, e que ten matado algn, pero que aqu non se consume (igual que acontece no caso do cabalo).

108

O sector equino na provincia de Lugo

No tema dos embutidos, a maiora veen de Len, Pamplona, Valencia, etc. En Galicia non se produce transformacin de ningn tipo: O futuro desta carne pasa por dar a coecer consumidor os aspectos beneciosos tanto do seu consumo como derivados da sa crianza, xa que xogan un papel moi importante na conservacin dos montes galegos previndo a aparicin de incendios forestais reducir a cantidade de biomasa dispoible no monte. Na maiora dos montes galegos os animais que atopamos non teen aptitude crnica. Por iso os gandeiros tentaron introducir nos montes galegos sementais doutras razas mis idneas para este n, que contriban a manter limpo o monte pero mesmo tempo presenten maior producin crnica. O problema est en que en Galicia non podemos competir con outros pases que producen a moi baixo custe, e polo tanto limtamos a capacidade de exportacin do noso produto que tampouco atopa cabida no mercado interno, xa que o consumo en Galicia moi escaso e as perspectivas non son favorables. Lonxe quedan xa os bos tempos nos que chegaba a matar 100 animais semana coincidindo coa crise da EEB (Encefalopata Esponxiforme Bovina). Agora o negocio vai cada vez a menos, xa que os prezos do produto non fan mis que caer e o dos inputs van en aumento constante nos ltimos tempos. Os gastos en alimentacin animal, en campaas de saneamento e identicacin equina supoen un custe, que s compensado coa venda da carne, xa que actualmente non se aproveita ningunha outra parte do animal salvo o coiro, que anda que noutrora acadou altos prezos, actualmente non pagan nada por el. O propietario do cebadeiro propn catas ou degustacins para dar a coecer este tipo de carne e impulsar a sa demanda, a pesares de que consciente de que a xente se resiste a probar este produto, ao contrario do que sucede por exemplo na Comunidade Valenciana e en Catalua, onde hai hbitos asentados de consumo deste alimento. Opina tamn que a Administracin est empregando moitos fondos na loita contra incendios, pero tamn se debera apostar pola dobre aptitude do gando equino para este n, xa que ademais do aproveitamento crnico podemos ter controlada a biomasa forestal causante de tantos lumes que arrasaron Galicia en anos atrs.

3.4. OS MATADOIROS E AS SALAS DE DESPECE.


Consultados todos os matadoiros da provincia de Lugo, os que se relacionan a continuacin teen actividade no sacricio de gando equino, utilizando para elo a mesma lia de faenado que a do vacn: Incada (Rbade) Sacrifican poldros pero poucos. Normalmente 3 ou 4 todos os luns que o da que sacrican pero hai luns que ata 10 ou 11. O matadoiro non compra os animais. un empresario de Lugo que leva a sacricar os animais a e logo vndeos.

109

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

Frilea (Castro Ribeiras do Lea) SACRIFICIOS EN FRILEA : Ano 2009 Ano 2008 Ano 2007 Ano 2006 312 equinos sacricados 485 equinos sacricados 618 equinos sacricados 1030 equinos sacricados 46 Tn de carne 66 Tn de carne 82 Tn de carne aprox. 140 Tn carne

Destinos: Valencia, Barcelona e Carnicera de Potro de Lugo. Moitos animais de desvelle van para zoolxicos como alimento das feras. Carno-Ternera Gallega (Ribadeo) Sacrifican poldros. Os datos que teen son de abril a decembro que cando eles colleron o matadoiro. N de canais equinas sacrificadas en 2009: 23 Toneladas: 2,416 T. Peso medio das canais: 105,04 Kg Matadoiro de Viveiro Sacrifican algo de equino anda que non dispoemos de datos concretos. Na provincia non hai salas de despece para carne de poldro. Porn hai unha en Xixn (Asturias) chamada Hicor que se dedica a procesar tenreira ecolxica, tenreira asturiana e carne de poldro, sendo esta ltima a que representa arredor do 50% da sa actividade. Do total da carne de poldro procesada, o 30% procede de animais galegos. A forma de presentacin da carne faise principalmente en bandexas de letes envasada en atmosfera modicada, de duracin aproximada 12 das envasada a 4. Tamn comercializan outros produtos como solombo e hamburguesas. Os seus mercados principais son Catalua e Levante. Os animais son suministrados por tratantes ou por particulares e o seu sacricio faise indistintamente nos matadoiros de Xixn ou Mieres; son pagados segundo un sistema de tarifas que son as que seguen que para o ano 2010 son: Poldro leitn: por debaixo de 11 meses de idade: De 60 a 89 Kg. De 90 a 135 Kg. Mis de 135 Kg. 1,50 /Kg. 1,70 /Kg. entre 2 e 2,35 /Kg.

O prezo axstase segundo conformacin, cor e grao de engraxamento do animal. Poldro quinceno sen cebar, de pasto: entre 12 e 36 meses de idade: De 90 Kg. 1,50 /Kg. 1,60 /Kg. De 90 a 135 Kg.

110

O sector equino na provincia de Lugo

Mis de 135 Kg.

1,80 /Kg.

Poldro quinceno cebado mnimo en cebadeiro 45 das: de 13 a 30 meses de idade: Mis de 150 Kg. 2 a 2,35 /Kg.

O prezo axstase segundo conformacin, cor e grao de engraxamento do animal. Cabalos: a partires de 36 meses (3 anos): Cabalos 200 Kg. Cabalos > 200 Kg. 0,50 /Kg. 0,75 1 /Kg.

3.5. A CARNE DE POLDRO


Na actualidade hai unha nica carnicera en Lugo capital adicada en exclusiva comercializacin de carne de poldro. Atopamos outro establecemento en Burela e amais hai outros dous, un na zona de Viveiro e outro en Burela, que estn interesados en vender esta carne. En canto a carnicera de Lugo, chamada Carnicera de potro, destacar que leva 48 anos aberta. Antigamente eran 4 as carniceras de carne de poldro en Lugo pero foron pechando por falta de demanda. A propietaria actual leva 11 anos fronte da carnicera; seu home, que traballa como tratante de gando, o que se encarga de comprar os animais que van ser sacricados, principalmente nos Concellos de A Pastoriza, Abadn e Fonsagrada, sempre a particulares. O proceso a seguir antes do sacricio depende da procedencia do animal: se ven de ser criado na casa pode ir directamente matadoiro, pero se o gando ven do monte, este pasa 40-45 das en pastos con complemento de millo e cebada para que a carne perda o ton escuro caracterstico destes poldros. En canto a calidades defende que a mellor a de cabalo galego, anda que o peso das canais sexa menor; os poldros tipo perchern ou bretn ten mellores rendementos en canal debido sa mellor conformacin, mais a sa calidade peor. Nesta carnicera comercializan 2-3 poldros semana, cun peso de 170-180 Kg, sacricados no matadoiro de Frilea (Castro de Ribeiras de Lea). Os prezos a data 18/2/2010 eran os seguintes: Solombo: 10 /Kg. Chuleta: 9 /Kg. Filete: 7,8 /Kg. Xarrete: 6 /Kg. Ademais da carne fresca tamn venden embutidos e chacina. Os embutidos normalmente son feitos ao 50 % con carne de porco. A procedencia destes embutidos Lleida. O cabalo ten menor rendemento en canal que a tenreira e debe eliminarse a graxa totalmente porque senn non comestible e da mal sabor. Os clientes son variados, porn

111

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

hai unha porcentaxe de xente que estivo noutras zonas nas que se aprecia a carne de poldro. Tamn ten clientes de Ourense e da Corua, debido a que non hai establecementos que satisfagan a demanda nestas cidades. Opinan que sera positivo unha campaa de promocin desta carne. O mesmo acontece na carnicera de Burela, basicamente as sas vendas van destinadas a unha clientela xa, sobre todo a clientes da zona da costa. O problema que ven que a xente non se anima a probar a carne, que non se lle da suciente publicidade seu consumo e que parece que inen certos factores sociolxicos que fan que se rexeite un pouco a carne deste animal. Unha Carnicera de Covas (Viveiro) deixou de vender esta carne porque non lles compensaba, xa que s se vendan os letes e as chuletas, e o resto da canal non atopaba ningunha sada no mercado. Parece ser que o futuro pasara por unha promocin axeitada do produto, xa que os prezos son competitivos (vai mesmo prezo que a tenreira ou un pouco mis barato), dando a coecer as vantaxes do seu consumo e as sas cualidades organolpticas que son moitas.

4. O FUTURO
4.1. Anlise DAFO do sector productor e comercializador de carne de cabalo
A Anlise DAFO unha ferramenta estratxica. O benecio que obtemos coa sa aplicacin o de coecer a situacin real na que se atopa o sector da producin e comercializacin da carne de cabalo, as como os riscos e oportunidades que lle presenta o mercado. O obxectivo da anlise o de que todas as partes involucradas na actividade identiquen as debilidades, ameazas, fortalezas e oportunidades que lles poden afectar en maior ou menor medida. A continuacin amsase a anlise DAFO elaborada para o sector obxecto de estudo a partir dos datos recollidos nas entrevistas coas persoas implicadas no proceso produtivo.

112

O sector equino na provincia de Lugo

FORTALEZAS F1 Tradicin: actividade ligada medio rural galego dende hai moitos anos. Carne de excelente calidade. A cra de cabalos unha actividade pouco esixente en man de obra. Abondosa supercie susceptible de aproveitamento para a cra de animais de monte. Cabana gandeira das maiores a nivel de todo o territorio espaol Dispoibilidade dunha raza autctona adaptada noso medio (Cabalo de Pura Raza Galega) DEBILIDADES D1 Envellecemento dos titulares das explotacins. Falta de sucesin en explotacins Mercado inestable: baixos prezos produtor que son altos segundo as temporadas e relativamente altos prezos de venda consumidor. Oferta de carne dispersa: poucos puntos de venda. Insuciente apoio institucional: escasez de axudas ou inecaces. Consumo da carne condicionado por factores socioculturais que provocan certo rexeitamento. Censos cabalares sen actualizar que s nos dan unha aproximacin realidade. Ausencia de industria transformadora. Ausencia dun modelo produtivo denido. MATRIZ DAFO ESTRATEXIAS OFENSIVAS Campaas informativas para promocionar o consumo de carne de cabalo Incentivar o papel do cabalo na loita contra incendios forestais Promocionar o turismo ligado cabalo: rapas, curros, etc. ESTRATEXIAS DEFENSIVAS Axudar s produtores no proceso de identicacins mediante subvencins microchip. Controlar ataques de lobo e axilizar as indemnizacins. Denir un modelo produtivo que se ampare sobre todo na nosa raza autctona. A1 O1

OPORTUNIDADES Crecente preocupacin da poboacin por unha alimentacin saudable e de calidade. Necesidade de mtodos efectivos de loita contra incendios. Posibilidade de obtencin de elaborados crnicos de calidade. Potencial turstico das festas de rapa das bestas ou curros.

F2 F3

O2 O3

F4

O4

F5

O5

Nicho de mercado por explorar; existencia de potenciais consumidores. Actividade ecolxica.

F6

O6

AMEAZAS A implantacin a curto prazo dos microchips ou transpoedores de xeito obrigatorio. O progresivo aumento de ataques de lobo como consecuencia do incremento das poboacins deste animal.

D2

A2

D3 D4

A3 A4

Abandono da actividade agraria. Despoboamento rural progresivo.

D5

A5

Sistema de explotacin do monte non racional que provoca un deterioro paulatino do mesmo. Abandono de reses no monte.

D6

A6

D7 D8

1. 2. 3.

1. 2. 3.

ESTRATEXIAS DE REORIENTACIN Establecer unha mesa de prezos para asegurar uns ingresos axeitados s produtores. Fomentar a incorporacin de mozos para asegurar o relevo xeracional. Estimular a implantacin de industrias de transformacin da carne de poldro. ESTRATEXIAS DE SUPERVIVENCIA Formar s gandeiros: unha formacin axeitada pode mellorar moito o modelo produtivo. Fomentar o asociacionismo: unha cooperacin entre produtores pode levalos a acadar mellores prezos e sistemas mis rendibles. Incentivar a implantacin de cercados nos montes que permitan ter s cabalos controlados e minimizar os ataques do lobo.

OPORTUNIDADES

1. AMEAZAS 2. 3.

1. 2.

3.

113

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

4.2. CONCLUSINS
O cabalo acompaa aos galegos desde a prehistoria. En cada poca desempeou un rol determinado. No momento presente este papel non est denido. Se quixeramos denir con unha palabra a situacin do sector desde o propietario de gando, pasando polo cebadeiro at chegar a carnicera despois de escoitalos a todos, esa palabra sera: depresin. O empeoramento progresivo da situacin de cada elo da cadea produtiva, unido a falta de perspectivas que alumen con un chisco de optimismo o futuro, fai que a palabra depresin sexa a que mellor dene o sector na actualidade. Para superar esta situacin preciso e urxente que se xen obxectivos para o sector a curto e medio prazo. Para comezar hai dous puntos fortes que despuntan sobre as demais virtudes de manter a actividade equina que deben ser analizados polo mido e asumidos pola sociedade. Un destes aspectos a importancia nutricional da carne: nun contexto no que cada da hai unha maior preocupacin pola sade, a carne de poldro pode ser unha opcin axeitada para moitos consumidores. anda que en pocas pasadas tivo un consumo de certa importancia, hoxe escasamente demandada, a pesares da sa excelente calidade cuxas virtudes resultan descoecidas para a poboacin ao non haber ningun que se ocupase da sa promocin. Non debe ser fcil inducir ou habituar aos galegos a unha nova carne na sa dieta, mxime se se trata de poldros, con todas as connotacins positivas que hai ao respecto dos cabalos e que non convidan a velos como algo comestible. Anda as hai zonas concretas e familias nas que existe certo costume de degustar esta carne. Porn, a importancia fundamental da cabana equina quizais sexa a sa capacidade de limpeza do monte no actual contexto de abandono do rural e de incremento das plantacins forestais. As virtudes dos cabalos como rozadores do mato durante 365 das ao ano merecen un papel principal a hora de facer unha planicacin para a prevencin dos incendios forestais. Na nosa Comunidade, onde o lume unha lacra tan frecuente, estes animais presntanse como unha alternativa ecaz e econmica para protexer o monte.

114

O sector equino na provincia de Lugo

ANEXO I. ESTATSTICAS

CADRO 1: Censo de gando cabalar


1950 A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia Espaa Lugo/Galicia Lugo/Espaa 27.117 21.702 6.630 9.350 64.799 642.389 33,49 % 3,37 % (10 posicin nacional) 1960 18.041 12.375 5.967 7.420 43.803 505.533 28,25 % 2,45 % (16 posicin nacional) 1970 14.792 16.071 3.533 7.185 41.581 281.502 38,65 % 5,7 % (3 posicin nacional) 1980 8.409 10.935 2.650 10.482 32.476 242.451 33,67 % 4,51 % (4 posicin nacional) 1990 * 12.266 13.254 2.580 13.392 41.492 247.878 31,94 % 5,35 % (4 posicin nacional) 2000 ** 8.399 12.118 2.957 5.819 29.293 238.096 41,37 % 5,1 % (4 posicin nacional)

FONTE: Fondo Documental Instituto Nacional de Estatstica - Anuarios Estatsticos (varios anos) e Anuario Estadstica Agroalimentaria 2008 (MARM) * Os datos do Anuario Estatstico correspondente s datos de 1990 son do Censo General Ganadero de marzo de 1986 ** Os datos do Anuario Estatstico correspondente s datos do ano 2000 son os do Censo Agrario de 1999, que se repiten nos sucesivos Anuarios ata o ano 2008.

CADRO 2: Censo de gando mular e asnal


1950 Asnal Mular A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia Espaa Lugo/Galicia Lugo/Espaa Posicin nacional
2.818 8.740 14.328 1.571 27.457 1.559 4.555 3.280 762 10.156

1960 Asnal Mular


2.563 7.973 16.556 2.154 29.246 1.318 2.071 2.670 577 6.636

1970 Asnal Mular


5.993 10.414 12.823 2.906 32.136 886 3.234 2.889 571 7.580

1980 Asnal Mular


6.574 7.080 8.839 6.185 28.678 1.439 3.054 2.744 191 7.428

1990 * Asnal Mular


9.250 6.455 7.039 4.247 26.991 382 3.280 2.629 220 6.511

2000 ** Asnal Mular


4.276 3.517 4.975 1.908 14.676 54.455 23,96% 6,46 % 6 1.027 954 1.565 492 4.038 27.959 23,62% 3,41 % 10

731.043 1.089.322 685.591 1.158.033 368.250 532.865 187.639 198.791 139.612 117.131 31,83 % 44,85 % 27,26% 31,21 % 32,41% 1,19 % 33 0,42 % 42 1,16 % 33 0,18 % 43 2,83 % 13 42,66% 0,61 % 41 24,69% 3,77 % 8 41,11% 1,54 % 25 23,91% 4,62 % 8 50,38% 2,8 % 13

FONTE: Fondo Documental Instituto Nacional Estatstica Anuarios Estatsticos (varios anos) e Anuario Estadstica Agroalimentaria 2008 (MARM) * Os datos do Anuario Estatstico correspondente s datos de 1990 son do Censo General Ganadero de marzo de 1986 ** Os datos do Anuario Estatstico correspondente s datos do ano 2000 son os do Censo Agrario de 1999, que se repiten nos sucesivos Anuarios ata o ano 2008

115

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

CADRO 3: Producin de carne equina: nmero de reses sacricadas


1950 A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia Espaa Lugo/Galicia Lugo/Espaa 41.959 1960 3.606 885 4.491 114.355 19,71 % 0,77 % (23 posicin nacional) 1970 2.863 1.107 1.013 4.983 97.168 22,21 % 1,14 % (18 posicin nacional) 1980 1.116 836 508 2.460 72.664 33,98 % 1,15 % (19 posicin nacional) 1990 979 561 563 2.103 44.340 26,68 % 1,26 % (18 posicin nacional) 2000 331 678 96 158 1.263 33.614 53,68 % 2,02 % (9 posicin nacional) 2008 194 981 25 10 1.210 30.563 81,07 % 3,21 % (8 posicin nacional)

FONTE: Fondo Documental Instituto Nacional Estatstica Anuarios Estatsticos (varios anos) e Anuario Estadstica Agroalimentaria 2008 (MARM)

CADRO 4: Producin de carne equina: producin total (P.T. en toneladas) e peso canal medio (P.C.M. en Kg.)
1950 1960 1970 1980 1990 P.T. P.T. P.C.M P.T. P.C.M P.T. PCM P.T. PCM P.T. PCM 2000 P.C.M. P.C.M. Cabalar Mular Asnal
109,7 166,7 109,6 91,2 136,9 197,8 90,0

2008 P.T. P.C.M. P.C.M Cabalar Mular Asnal


111,3 193,8 107,6 68,3 171,3 207,4 127,5 127,5 172,9 -

A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia Espaa Lugo/ Galicia Lugo/ Espaa Posicin nacional

6.066 -

329 90 419 15.974 21,48%

376,6 148,1 134,3 659


13.536,8

140,1 112,4 65,7 318,2


11.064,2

85,1 66,3 50,7 202,1 7.126,8 32,8 %

36,3 113,2 10,5 14,4 174,4 6.524,6 64,91%

21,6

171,2 167,1 169,4 152,0 2,7 0,7 192,0 6.302,9 87,03%

22,47%

35,32%

0,56 %

1,09 %

1,02 %

0,93 %

1,74 %

2,65 %

27

18

19

16

12

FONTE: Fondo Documental Instituto Nacional Estatstica Anuarios Estatsticos (varios anos) e Anuario Estadstica Agroalimentaria 2008 (MARM)

116

O sector equino na provincia de Lugo

CADRO 5: Censo de gando equino en Espaa: Distribucin por Comunidades Autnomas (Extracto)
DATOS A 01/09/2007 TOTAL ANIMAIS GALICIA ESPAA 19.137 35.447 % 4.4 6,5 DATOS A 01/09/2008 TOTAL ANIMAIS 435.598 549.109 % 100 100

Fonte: Rexistro Xeral de Explotacins Gandeiras (REGA)

CADRO 6: Sacricios e producin de carne de equino en Espaa: desagregacin por C.C.A.A. (Extracto)
1997
N animais sacricados Peso total (t)

1998
N animais sacricados Peso total (t)

1999
N animais sacricados Peso total (t)

2000
N animais sacricados Peso total (t)

2001
N animais sacricados Peso total (t)

2002
N animais sacricados Peso total (t)

Galicia Espaa %G/ESP

1.372 43.062 3,19

141,1 8.339,1 1,69

1.351 34.600 3,90

167.9 6.696 2,51

1.420 31.144 4,56

187,6 6.141,9 3,05

1.263 33.614 3,76

174,4 6.524,7 2,67

2.090 46.655 4,48

243,3 8.639,2 2,82

1.428 30.415 4,70

162,2 5.747,5 2,82

Fonte: S.X. Estatstica (MARM)

CADRO 7: Sacricios e producin de carne de equino en Espaa: desagregacin por C.C.A.A. (Extracto)
2003
N animais sacricados Peso total (t)

2004
N animais sacricados Peso total (t)

2005
N animais sacricados Peso total (t)

2006
N animais sacricados Peso total (t)

2007
N animais sacricados Peso total (t)

2008
N animais sacricados Peso total (t)

Galicia Espaa %G/ESP

645 25.093 2,57

82,4 4.928,3 1,67

1.073 25.481 4,21

150,2 5.001,3 3,00

1.199 27.610 4,34

165,9 5.069,8 3,27

1.517 27.756 5,47

199,0 5.275,0 3,77

1.172 26.171 4,48

169,0 5.170,0 3,27

1.210 30.563 3,96

192 6.303 3,05

Fonte: S.X. Estatstica (MARM)

117

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

ANEXO II. A CARNE DE POLDRO VS. CARNE DOUTRAS ESPECIES

COMPARACIN DAS CARACTERSTICAS DA CARNE DE CABALO COA DOUTRAS ESPECIES (por 100 g de produto)
COMPONENTE Enerxa (Kcal) Humidade (%) Protenas (g) Colesterol (mg) Graxa (g)
Fonte: FAO 2000, USDA febreiro 1997.

CABALO 107-121 73-75 21-23 20 1-3

VACUN 129-150 53-74 15-21 65 13-28

PORCO 151 52-74 14-20 60 23-32

AVESTRUZ 104 76 18 38 2

PAVO 160 70 21 68 8

POLO 112-124 75 20-22 78 11

CORDEIRO 121-126 58-68 15-20 70 16-26

ANEXO III. NORMATIVA.


Orde do 18 de abril de 2008 pola que se establecen as bases que regulan a concesin das axudas destinadas ao fomento en Galicia de sistemas de producin das razas gandeiras autctonas en rximes extensivos, e se convocan para o 2008. Decreto 268/2008 do 13 de novembro polo que se establecen as normas que regulan o rexistro e identicacin dos animais equinos, as medidas bsicas para a ordenacin zootcnica e sanitaria das explotacins equinas, as paradas de sementais equinos co servizo a terceiras persoas e se crea o Rexistro Galego de Explotacins Equinas. Orde do 29 de marzo de 2010 pola que se establecen medidas en relacin co sistema de identicacin dos quidos na Comunidade Autnoma de Galicia. Orde do 30 de novembro de 2009 pola que se establecen as bases reguladoras das axudas para paliar os danos producidos polo lobo, e se convocan para o ano 2010. Orde do 24 de marzo de 2010 pola que se establecen as bases reguladoras das axudas destinadas ao sector equino para o seu fomento e desenvolvemento, no mbito da Comunidade Autnoma de Galicia e se convocan no ano 2010 Orde do 7 de abril de 2010 pola que se establecen as bases reguladoras das axudas identicacin do gando equino e se convocan para o ano 2010

118

O sector equino na provincia de Lugo

BIBLIOGRAFA
Estudos e publicacins:
J. L. Catelli (2004) El caballo en Europa para la produccin de carne. Veterinaria Argentina 21 (205): 364-368. Francisco I. et al. Sostenibilidad del caballo de Pura Raza Gallega: estudio parasitolgico. Epidemiologa y Zoonosis, Parasitologa y Enfermedades Parasitarias, Facultad de Veterinaria; Instituto de Investigacin y anlisis alimentarios, Facultad de Farmacia. USC. A. Rigueiro et. al. Reduccin del riesgo de incendios forestales mediante pastoreo del Caballo Gallego de Monte Depto. De Produccin Vegetal E.P.S.- U.S.C. Publicado en Actas de la I Reunin Sistemas Agroforestales- I Reunin Espacios Naturales. MAPA y Tragsega. Estudio y caracterizacin del sector equino en Espaa. Diciembre 2003. Arturo de Lombera Hermida. La explotacin del ganado bravo en los montes de los municipios de Ourol y Muras (Lugo). Subdireccin General de Productos Ganaderos. MARM (2009). El sector equino en cifras. Principales indicadores econmicos en 2008.

Pxinas web consultadas:


www.marm.es www.xunta.es http://mediorural.xunta.es www.ciam.es www.hicor.es www.cecinascaballerorojo.com www.cabalogalego.org www.consumer.es Artigo: Carne de caballo, muy rica en hierro www.elprogreso.galiciae.com www.boe.es

119

PROXECTO SILVOPASTORAL CON CABALO DE PURA RAZA GALEGA NO M.V.M.C. DE CARBALLO (FRIOL, LUGO)
Manuel Iglesias Espio rez Folgueira
A presente Memoria [Proxecto Silvopastoral con Cabalo de Pura Raza Galega no M.V.M.C. De Carballo (Friol, Lugo)] comezou por iniciativa da propia Comunidade, formada actualmente por 54 comuneiros. O Sistema Silvopastoral no M.V.M.C De Carballo consiste nun mtodo de xestin da terra no cal se busca a integracin entre a produccin madeireira (e doutros productos forestais) e a cra de Cabalos Galegos. Os obxectivos que se pretenden lograr coa posta en funcionamento son: Reduccin e control do combustible vexetal vivo existente configurndose, logo dunha axeitada eleccin e manexo do gando, como unha excelente tcnica de prevencin de incendios forestais. Incremento e diversificacin da produccin obtida do monte, compatibilizando os usos forestal e gandeiro do mesmo. Mellora de factores biolxicos, estticos e paisaxsticos, concibidos como elementos xeradores de biodiversidade. Obtencin de rendas econmicas en perodos de tempo mis curtos, verse complementados os ingresos percibidos pola explotacin forestal cos derivados da gandera. Maior integracin da Comunidade titular na explotacin do monte. Recuperacin da tradicin cultural denominada Rapa das Bestas. Posta en valor dunha raza en perigo de extincin. En denitiva, correspndese cun axeitado sistema para a prevencin de incendios forestais, co que ademais se compatibilizara o aproveitamento dos productos e servizos que xera o medio natural cunha garanta de persistencia; acadarase, polo tanto, unha estabilidade ecolxica, econmica e social a travs da diversicacin de estructuras e productos e do seu emprego eciente. Se a todo elo engadimos o estado actual do monte galego, esta unha forma de evolucionar, adaptndose s cambios producidos mantendo unha imprescindible capacidade competitiva; o medio forestal, debido a sa diversidade estructural e productiva, presenta unha incuestionable versatilidade, permitindo unha adaptacin constante s requirimentos antrpicos, a cal non se debe esquecer e, menos, evadir.

121

O Proxecto Silvopastoral desenvolveuse en varias etapas que consistiron na instalacin dun cerramento que divide a zona obxecto de aproveitamento en tres Unidades silvopastorais de rotacin, e a infraestructuras para a realizacin de tratamentos sanitarios, coa nalidade de lograr un axeitado manexo dos animais destinados a ocupar unha zona determinada. Os investimentos e actuacins a realizados enumranse a continuacin: Instalacin de cerramento conectado a un enerxizador fotovoltaico. Acondicionamento de pozos de auga como abrevadeiros. Construccin dun curro. Construccin dunha manga de manexo. Elaboracin dun Plan de Xestin Silvopastoral. Elaboracin dun programa de manexo zootcnico.

122

Tdalas actuacins localizanse concretamente na PARCELA 1 CORNO DO BOI, que presenta unha supercie tatal de 272,18 ha; os cales ocupan unha supercie forestal (supercie arborada ou rasa) de 236,96 ha; nesta parcela de actuacin, tamn se encontran supercies inforestais, formadas por zonas de braas, pero que constituen importantes pasteiros que poden ser aproveitados polo gando equino, e que ocupan unha supercie de 23,27 ha; a supercie restante que ocupa a PARCELA 1, 12,15 ha estn ocupadas por infraestructuras de conduccin (estradas principais e sucundarias) e de defensa contraincendios (devasas). As premisas bsicas de uso pasccola no monte vecial que permitan a sa organizacin, reduza o risco de sobreexplotacin e asegure a compatibilidade cos outros usos dos montes son: Naquelas zonas poboadas por masas arbreas e nas que se pretenda levar a cabo, nalgn momento, unha transformacin cara a pastos articiais baixo a cabida arbrea introduciranse especies herbceas (mis produtivas, nutritivas, dixestibles e palatables para o gando); supn esta actuacin a reducin de risco de incendios forestais, mellora de aspectos produtivos, paisaxsticos, de transitabilidade, etc. Tamn no caso do cabalo de monte se pode levar a cabo a plantacin de especies como o toxo xa que esta unha especie controlada de forma efectiva por este animal. Tendo en conta a existencia de zonas de pasto natural, as como de masas arbreas, o gando ser compatible cos usos do terreo denidos e de razas rsticas, capaces de alimentarse mis ecientemente destes pastos naturais. O cabalo de monte compatible con idades tempers do rexenerado de pino e eucalipto xa que non presenta apetencia por este tipo de vexetacin, pero deberase restrinxir o acceso a zona rexenerada (natural ou articial) no caso de que se produzan danos importantes no rexenerado ou repoboado. A carga gandeira dependente da biomasa herbcea e de matogueira (pasto) potencial que vara o largo do tempo segundo as condicins climticas e da evolucin do estrato arbreo. No caso de que se iguale a carga mxima estimada que se estableza para cada parcela, deberase ter en conta que nos meses de inverno

123

(novembro-febreiro) ser necesario reducir a carga ou ben recorrer a suplementalos con forraxes. As pocas de parto coincidirn coa poca de maior abundancia de pastos (primavera e vern). A orientacin produtiva que se plantexa con este proxecto e a de obtencin de varios produtos que se enumeran de seguido: Producin crnica: anda que actualmente a carne de cabalo non est moi valorada no noso pas, ten unhas calidades excepcionais para o consumo humano (baixo contido en graxa, alto contido en cidos graxos poliinsaturados, hidratos de carbono, protenas, ferro, vitaminas grupo B e minerais e de fcil dixestin). Cabe especicar que aqueles exemplares de cabalo P.R.G. seleccionados e clasicados como reprodutores, o seu destino non ser a producin de carne mentres a raza este clasicada como raza en perigo de extincin. Produtos con calidades ecuestres: no medio rural pode resultar ser un atractivo turstico moi interesante xa que apto para a prctica do deporte da equitacin, rutas de sendeirismo, etc. Produtos con calidades de traballo: son animais que poden ser usados como forza de traballo en explotacins agrcolas e forestais. O pastoreo no monte, leva a obtencin indirecta doutros produtos como a mellora das condicins produtivas do monte, unha diminucin do risco de incendios, melloras paisaxsticas, transitabilidade.... Tamn isto supn aumentar o valor recreativo do propio monte cun animal que actualmente est en perigo de extincin. A explotacin equina clasifcase como produtora e reprodutora, cun manexo zootcnico baseado na reproducin, cra e seleccin de quidos de Pura Raza Galega, inscritos no libro xenealxico da raza, incorporando os exemplares explotacin ou ben destinndoos comercializacin. O sistema de manexo produtivo que se planica defnese como extensivo en rxime pechado. Unha vez establecida a infraestructura bsica das tres Unidades de Xestin ou Parcelas de Rotacin establecidas, a base sobre a que se partir ser a de manter o gando un perodo de tempo igual nas tres unidades de xestin, polo tanto, o gando estar un perodo medio de catro meses ao ano en cada unidade de xestin ou parcela de rotacin. A elaboracin dun plan de rotacins dentro da zona dedicada ao pastoreo complexa a longo prazo, polo que anualmente prepararase un Plan de Rotacin de pastos acorde e compatible co Plan Anual para o uso madeireiro (cortas, claras, tratamentos silvcolas), evitando de esta forma que se produzan incompatibilidades entre ambos usos. Formarase unha soa manda que se rotar polas diferentes parcelas, xa que isto facilitar o control do gando. Esta manda estar formada inicialmente por un macho e

124

aproximadamente 20 femias, a partir da cal estableceranse un programa de reproduccin incorporando a explotacin s femias que presenten as caractersticas morfolxicas propias da raza que sern inscritas no libro xenealxico e destinando a venta o resto das cras. A partir desta manda iranse incorporando s exemplares nacidos ata alcanzar a carga mxima establecida, a partir deste momento ser necesario manter o nivel de carga ano a ano para o cal ser necesario ir renovando as eguas reproductoras da manda en base a criterios tcnicos-veterinarios O manexo zoosanitario da explotacin consta dun Programa Sanitario Bsico elaborado por persoal tcnico competente na materia (Licenciado en Veterinaria) designado e que ser executado baixo a sa supervisin. Devandito programa establece un programa de manexo sanitario, que consiste na elaboracin dun plan que permita crear un sistema de control que ter en conta os seguintes puntos: 1. Control de parasitoses externas e internas. 2. Plan de vixilancia de enfermidades infecto-contaxiosas, 3. Plan de xestin de subprodutos animais como estercos e cadveres. 4. Control das condicins de benestar dos animais na explotacin.

125

PRODUCIN DE CARNE DE POLDRO NUN SISTEMA DE MONTE EN GALICIA


Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz
Centro de Investigacins Agrarias de Mabegondo (CIAM) (Sistemas ecolxicos de producin animal)

Resumo
Neste estudo pretendeuse establecer un sistema de producin de carne de poldro en sistemas de monte en Galicia, caracterizar a calidade da carne, e avaliar o efecto do pastoreo con cabalos na vexetacin espontnea. Utilizronse tres sistemas de producin: 1 - destete dos poldros s 6 meses de idade cun acabado (con concentrado) posterior de 3 meses; 2 - destete s 9 meses de idade cun acabado posterior de 3 meses; 3 - destete s 9 meses sen acabado. En canto peso vivo dos poldros, non hai diferenza entre facer o destete s 6 ou 9 meses de idade, alcanzando os 160 Kg. Co perodo de acabado durante 3 meses o peso vivo aumentou ata os 200 kg de media. Respecto calidade organolptica da carne, a fase de acabado permite aumentar signicativamente o contido graxo. Anda as, pode considerarse unha carne pouco graxa. Respecto calidade nutricional, o sistema de manexo que non incle acabado proporciona unha carne cun menor contido en cidos graxos monoinsaturados e cun maior contido en cidos graxos poliinsaturados e omega-3. O pastoreo rotacional con cabalos permite reducir a niveis moi baixos a presenza de toxo nas parcelas, o que ten unha inuencia positiva hora minimizar o risco de incendios forestais.

Introducin
A cra de gando equino existe en Galicia dende hai sculos, principalmente en zonas de montaa, orientada basicamente obtencin de exemplares para montura e traballo, e a unha escasa producin crnica. Isto deu lugar a unha raza tpica de cabalo, actualmente rexistrado como Cabalo de Pura Raza Galega(PRG). Non obstante, os cabalos

127

Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz

de PRG sufriron nas ltimas dcadas un acentuado retroceso, na media que os gandeiros introduciron nos montes galegos sementais de razas crnicas, de maior porte, para obter as produtos con maior aptitude para a producin carniceira, dando como consecuencia unha poboacin mestiza (Pose et al., 2001). Actualmente existen en Galicia arredor dunhas 30000 cabezas de gando equino (MARM, 2008), estando moitos deles nun rxime de liberdade total con nula ou mnima intervencin humana (Pose, 2003). Galicia ocupa o terceiro lugar no censo espaol, tras Andaluca e Castela-Len. Estes animais, que se adaptan moi ben medio no que viven, aproveitan os recursos naturais de reas pouco produtivas e mal comunicadas. A introducin dos cabalos no monte unha ferramenta til para reducir os niveis de biomasa vexetal do sotobosque, o que cobra unha importancia maior cando se efecta sobre masas arbustivas lignicadas, que presentan, en moitas ocasins, unha alta inamabilidade, co que se produce un efecto de devasa natural que resulta ecaz na loita contra os incendios forestais (Gnzalez-Hernndez et al., 2001; Rigueiro et al., 2002). De feito, o gando cabalar unha das especies mis efectivas hora de controlar o toxo (Zea et al., 2007), compoente principal do mato en moitos dos montes de Galicia. O sistema de explotacin tradicional do cabalo de monte en Galicia a cra en liberdade sobre grandes supercies, cunha intervencin humana moi limitada. A producin crnica desta poboacin equina ten uns rendementos moi baixos en comparacin con outras zonas espaolas; isto dbese a factores xenticos propios da raza, enorme abandono sanitario no que se encontra, baixa fertilidade das eguas, e, fundamentalmente, tipo de sistema de explotacin extensivo en zonas marxinais, onde os alimentos nalgunhas pocas escasean. Habitualmente os poldros nacen en abril-maio cuns 30-40 kg, alimentndose do leite da nai e do pasto ata o destete, que soe ter lugar a unha idade que vara entre os 6-12 meses, momento no que son vendidos. Eventualmente realzase un acabado de curta duracin. Este sistema semellante que se realiza noutros pases (Catelli et al., 2006). A carne de cabalo pdese considerar coma moi nutritiva. Comparndoa co resto de carnes, resalta o seu baixo contido en graxa, menor contido en colesterol (Badiani et al., 1997), maior contido en cidos graxos poliinsaturados (Paleari et al., 2003), alto contido en glicxeno, un elevado contido en ferro e en vitamina B, maior contido en micronutrientes (Lombardi-Boccia et al., 2005) e considrase de fcil dixestin. No entanto, a raza tamn pode ter inuencia na composicin da carne (Jurez et al., 2009). Anda as, o seu consumo ten moi pouco peso na actualidade, entre outros factores porque, en xeral, os cabalos considranse animais de compaa e sntese unha certa animadversin a comer a sa carne (Sarris, 2004a). Debido a isto, a producin adoita exportarse a outras zonas de Espaa ou a pases con arraiga tradicin de consumo, entre os que destaca Italia (Martuzzi et al., 2001).

128

Producin de carne de poldro nun sistema de monte en Galicia

Xa no ano 1993, o Goberno Autonmico Galego pretenda corrixir unha serie de deciencias na explotacin do gando equino de monte, elaborando o Plan de conservacin, fomento e mellora do cabalo galego de monte (Xunta de Galicia, 1993). En dito Plan, un dos obxectivos era establecer un programa de mellora na producin. Para iso propoan, como puntos principais, mellorar a producin de carne, realizar un control sanitario axeitado e levar a cabo medidas de apoio estrutural s explotacins. Como iniciativas para mellorar a producin crnica, propanse un aumento cuantitativo e cualitativo da producin, ampliacin de mercados, concentracin da oferta e promocin do consumo. Para aumentar a producin, aconsellbase o cruzamento con razas de maior masa corporal, a seleccin de reprodutoras de maior corpulencia, a suplementacin na alimentacin e o establecemento dunha denominacin de orixe do tipo Carne de poldro galego. Na actualidade, non hai estudos que caractericen un sistema de producin do cabalo galego de monte, sendo este o obxectivo xeral deste traballo. En concreto, pretendeuse determinar: - A eciencia dun sistema de producin de carne de poldro, comparando das idades de destete (6 vs 9 meses) e facendo, ou non, un acabado con concentrado. - O efecto da idade de sacricio (9 vs 12 meses) e do sexo sobre as caractersticas de calidade da carne de poldro. - O efecto do acabado en cebadeiro (3 meses de acabado vs sen acabado) sobre as caractersticas de calidade da carne de poldro. - O efecto do pastoreo rotacional con cabalos sobre o tipo de vexetacin.

Material e mtodos
O estudo levouse a cabo na nca experimental Marco da Curra, pertencente CIAM, e no monte da Sociedade Cooperativa Monte Cabalar, facendo os anlises da calidade da carne o Centro Tecnolxico da Carne (CTC). Utilizronse un total de 42 poldros, 19 do rabao do CIAM (11 femias e 8 machos), nun sistema de explotacin semiextensivo, e 23 do rabao de Monte Cabalar (11 femias e 12 machos), nun sistema extensivo en rxime de liberdade. No rabao do CIAM xronse dous grupos, un deles (5 femias e 3 machos) destetouse s 6 meses de idade, e o outro (6 femias e 5 machos) s 9 meses, facendo a continuacin un acabado de tres meses, en ambos grupos, antes do sacricio. Ata o destete estiveron en pastoreo, e no acabado foron alimentados a diario con feo (ad libitum), avea (1 kg), salvado (2 kg) e penso ecolxico (1 kg). No rabao de Monte Cabalar todos os animais foron criados coas nais ata os 9 meses e sacricados a esa idade (sen acabado).

129

Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz

Para determinar o aumento de peso dos poldros, xronse pesadas de forma regular cada 15-20 das. Unha vez sacricados, as canais foron introducidas en cmara fra durante 24 horas. Posteriormente, extraeuse unha mostra do msculo Longissimus dorsi (LD), entre a 4 e a 10 costela, da media canal esquerda. A peza foi envasada baleiro en bolsas de poliestireno, a 4C, durante 4 das. Transcorrido ese perodo de maduracin, a carne cortouse en 5 letes de 2-2,5 cm. En cada unha das mostras extradas realizronse as seguintes determinacins: Composicin: pH, humidade, protena, graxa, colxeno, cloruros e ferro hemnico. Parmetros de cor: luminosidade (L*), ndice de vermello (a*), ndice de amarelo (b*), cromaticidade (C*) e tono. Capacidade de retencin de auga: perda por goteo e perda por coccin. Parmetros de textura: forza mxima de corte, firmeza de corte e traballo total de corte. Perfil de cidos graxos: determinronse os cidos graxos saturados como suma dos cidos: C10:0 (cprico), C12:0 (lurico), C14:0 (mirstico), C15:0 (pentadeclico), C16:0 (palmtico), C17:0 (margrico), C18:0 (esterico) e C23:0 (tricosanoico); cidos graxos monoinsaturados como suma dos cidos: C14:1 cis-9 (miristoleico), C16:1 cis-9 (palmitoleico), C17:1 cis-9 (heptadecenoico), C18:1 cis-9 (oleico), C20:1 (gadoleico) e C22:1 n-9 (ercico); cidos graxos poliinsaturados, como suma dos cidos: C18:2 n-6 (linoleico), C18:3 n-3 (linolnico), C20:2 (eicosadienoico), C20:3 n-6 (homogammalinolnico), C20:3 n-3 (eicosatrienoico), C20:4 n-6 (araquidnico), C22:1 n-9 (ercico) e C22:6 n-3 (docosahexaenoico). Para determinar o efecto do sexo e da idade de sacricio, comparronse os valores obtidos nos dous grupos de poldros criados no Marco da Curra, uns sacricados s 9 meses de idade e outros s 12 meses. Para determinar o efecto do sexo e do sistema de explotacin, comparronse os valores obtidos no grupo de poldros do Marco da Curra sacricados s 9 meses e no grupo criado en Monte cabalar. Co obxectivo de controlar o efecto do pastoreo rotacional sobre o tipo de vexetacin, colocronse gaiolas de exclusin (onde os animais non poden entrar) nas parcelas pastadas polos cabalos. Estas zonas serviron para facer comparacins co resto da parcela. Os animais entraron en cada parcela ata que a oferta de pasto foi limitante. Fixronse estimacins visuais do contido de diferentes especies vexetais (raigrs-dactilo, trevo, loto, holco, toxo, cardo, brezo, silva, fento e outras) nas parcelas e nas gaiolas de exclusin.

130

Producin de carne de poldro nun sistema de monte en Galicia

Resultados e discusin
Sistema de producin
Os datos da evolucin, por trimestres, da ganancia media diaria de peso vivo (GMD) dos poldros do rabao do Marco da Curra e de Monte Cabalar (Tboa 1), permiten observar que a maior ganancia de peso vivo prodcese nos tres primeiros meses de vida, sendo aproximadamente de 900 g nos poldros do Marco da Curra e de 850 g nos de Monte Cabalar. Nos tres meses seguintes a ganancia redcese a algo menos da metade, por coincidir cos meses de vern, nos que a producin e calidade do pasto redcese respecto da primavera. Nos grupos destetados s 9 meses, a GMD 6-9 meses moi baixa ou incluso negativa, debido sen dbida a que ese perodo (decembro, xaneiro e febreiro) coincide coa fase nal de lactacin, coa poca de menor producin e calidade do pasto, e coas condicins climticas mis desfavorables. Polo tanto, se temos en conta a fase nacementodestete, existen diferenzas signicativas entre a GMD do grupo destetado s 6 meses e do destetado s 9 meses. En canto fase de acabado, a GMD no 1 mes moi baixa, e os animais apenas engordan. Isto dbese, non soamente estrs que lles produce o separalos das nais, senn tamn repentino cambio de alimentacin. No 2 e 3 mes de acabado, as GMD aumentan de forma considerable, non existindo diferenzas signicativas en funcin do grupo de destete. Os poldros nacen cun peso medio de entre 45-50 kg, chegando destete arredor dos 160 kg. A partires de a, a fase de acabado permite aumentar este peso ata uns 200 kg de media (Figura 1). A evolucin dos pesos vivos para cada un dos grupos indica que o destetar os poldros s 9 meses non ten sentido, xa que non gaan peso respecto de facer o destete s 6 meses. Asemade, neses tres meses estanlle consumindo recursos resto da grea, momento no que mis escasean. As diferenzas aparecen comparar o peso sacrico do sistema que incle acabado co que non, xa que neste ltimo o destete coincide co sacricio. Con estes resultados, nos grupos con acabado, obtense un ndice de conversin do penso de 2,5-3, menor co obtido en poldros da raza Burguete e Jaca de Navarra (Villanueva et al., 2009).

131

Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz

Tboa 1.  Ganancia media de peso vivo diario, expresada en gramos, e calculada cada tres meses, para os grupos de poldros do Marco da Curra (sistema semiextensivo) e de Monte Cabalar (sistema extensivo).
GMD 0-3 meses 891,11 a d6+3a 685,03 A M.Curra 901,83 a d9+3a 437,67 B 847 a M.Cabalar d9 sa 410,33 B
Letras diferentes na mesma columna (distinguindo maisculas ou minsculas) indica que existen diferenzas signicativas (P<0,001). d6+3a: destete s 6 meses mis 3 meses de acabado; d9+3a: destete s 9 meses mis 3 meses de acabado; d9 sa: destete s 9 meses sen acabado.

GMD 3-6 meses 432,75 a

GMD 6-9 meses -

GMD 1 mes acabado 73,61 a

GMD 2 mes acabado 486,22 a 387,82 A

GMD 3 mes acabado 534,39 a

369,09 a

57,21 a

7,93 a

526,03 a 346,83 A

428,77 a

404 a

-20 a -

Figura 1.  Peso vivo de cada un dos grupos de poldros en cada unha das fases (nacemento, destete e sacricio).
250 a 200 a Peso vivo (Kg) 150 100 50 0 Nacemento Destete Sacricio a a a a a a a n n n d6 + 3a d9 + 3a d9 sa

Letras diferentes, dentro de cada grupo de barras, indican diferenzas signicativas (P<0,01). d6+3a: destete s 6 meses mis 3 meses de acabado; d9+3a: destete s 9 meses mis 3 meses de acabado; d9 sa: destete s 9 meses sen acabado (neste caso o destete e sacricio coinciden no tempo).

Calidade da carne
Efecto do sexo e da idade de sacricio
Os anlises das mostras de Longissimus dorsi (LD), en canto a composicin qumica, parmetros de cor, capacidade de retencin de auga e parmetros de textura, recllense na Tboa 2. Como se pode observar, a idade de sacricio non tivo inuencia en ningn dos parmetros analizados. Pola contra, o sexo afectou contido en graxa e humidade, sendo maior o contido de graxa nos machos e maior o de humidade nas femias.

132

Producin de carne de poldro nun sistema de monte en Galicia

O contido medio de humidade dun 75,70%, sendo superior encontrado noutros estudos de carne de poldro onde os valores se encontran entorno 70% (Sarris e Beriain, 2005; Tateo et al., 2008). O nivel de protena acada valores entorno a un 20%, semellante s potros de raza burguete sacricados s 16 e 24 meses. O contido en ferro foi moi parecido s sacricados s 24 meses, pero inferior s sacricados s 16 meses (Sarris e Beriain, 2005). Respecto s valores medios de graxa (0,22%) foron moi inferiores s publicados noutros estudos (Badiani et al., 1997; Sarris e Beriain, 2005; Tonial et al., 2009). Esta diferenza pode ser atribuda non soamente xentica, senn a que son animais que se sacrican a idades moi temperns. No referente s parmetros de cor, anda non existindo diferenzas signicativas, os machos presentan valores medios lixeiramente superiores. A luminosidade superior s poldros de raza Burguete, e os ndices de amarelo e vermello inferiores (Sarris et al., 2005). Respecto perl de cidos graxos, na Tboa 3 pdese observar que non existen diferenzas, para o efecto do sexo e idade de sacrico, en ningn dos cidos graxos analizados. Globalmente, no Longissimus dorsi dos poldros criados no Marco da Curra (todos con fase de acabado), o grupo maioritario de cidos graxos foi o dos saturados (SFA), seguido dos monoinsaturados (MUFA) e dos poliinsaturados (PUFA), con valores medios de 38,2%, 35,5% e 26,2% respectivamente. Dentro dos SFA, o cido palmtico (C16:0) foi o maioritario, representando preto dun 75%, seguido polo esterico (C18:0) e o mirstico (C14:0). No caso dos MUFA, o mis abundante foi o oleico (C18:1 cis-9), supoendo un 79% do total dos MUFA. Respecto dos PUFA, os predominantes foron o linoleico (C18:2 n-6) e o linolnico (C18:3 n-3), cun 61% e 35% do total dos PUFA. O contido en cidos graxos insaturados (MUFA+PUFA) encntrase arredor do 75% do total, superior conseguido en poldros criados en Navarra (Sarris et al., 2004b). Esta caracterstica converte a esta carne nun alimento mis saudable que outras, xa que este tipo de cidos graxos teen un efecto benecioso na sade (Aguilera et al., 2001). As relacins recomendadas de PUFA/SFA e n-6/n-3 estn por encima de 0,4 e por debaixo de 4 respectivamente (Department of Health, 1994), valores que cumpre a carne de poldro analizada neste estudo.

133

Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz

Tboa 2.  Valores medios, erro estndar e signicacin dos parmetros pH, humidade, protena, graxa intramuscular, colxeno total, cloruros, luminosidade, ndice de vermello, ndice de amarelo, cromaticidade, tono, perda por goteo, perda por coccin, forza de corte, rmeza corte e traballo total de corte en LD de poldro. Efecto do sexo e da idade de sacricio.
Sexo Parmetros pH Humidade (%) Protena (%) Graxa (%) Colxeno (%) Cloruros (%) Fe-hem (mg/100 g carne) Parmetros de cor Luminosidade (L*) ndice de vermello (a*) ndice de amarelo (b*) Cromaticidade (C*) Tono (Hab) CRA Perda por goteo (%) Perda por coccin (%) Parmetros de textura Forza mxima (kg/cm2) Firmeza (Kg/s) Traballo total (kg*s) 3,03 0,97 28,68 2,53 1,08 25,92 2,67 0,88 24,0 2,78 1,15 29,32 ns ns ns ns ns ns ns ns ns 0,20 0,08 2,12 1,44 15,48 1,32 16,49 1,40 17,61 1,34 14,94 ns ns ns ns ns * 0,11 0,92 41,74 10,43 4,86 11,54 22,91 40,62 10,15 4,32 11,05 20,57 41,19 10,78 4,87 11,86 21,56 41,07 9,89 4,32 10,81 21,55 ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns 0,40 0,52 0,35 0,57 0,91 Macho (n=8) 5,64 75,67 20,34 0,24 1,00 0,28 1,61 Femia (n=11) 5,59 75,76 20,62 0,21 1,07 0,29 1,61 Idade (meses) 9 (n=8) 5,66 75,43 20,61 0,31 1,10 0,29 1,64 12 (n=11) 5,62 75,93 20,44 0,16 1,00 0,29 1,61 Sexo ns * ns * ns ns ns Signicacin Idade ns ns ns ns ns ns ns I*S ns ns ns * ns ns ns 0,01 0,14 0,17 0,05 0,04 0,01 0,07 SEM

Signicacin: * = P < 0,05; ns = non signicativo (P>0,05); CRA: capacidade de retencin de auga; Idade (I): 9idade de sacricio; S: sexo; SEM: erro estndar da media.

134

Producin de carne de poldro nun sistema de monte en Galicia

Tboa 3.  Valores medios, erro estndar e signicacin do perl de cidos graxos totais de mostras de LD de poldro. Efecto do sexo e da idade.
Sexo cido graxo C10:0 C12:0 C14:0 C14:1 cis-9 C15:0 C16:0 C16:1 cis-9 C17:0 C17:1 cis-9 C18:0 C18:1 cis-9 C18:2 n-6 C20:1 C18:3 n-3 C20:2 C20:3 n-6 C22:1 n-9 C20:3 n-3 C20:4 n-6 C23:0 C22:6 n-3 SFA MUFA PUFA n-6 n-3 n-6/n-3 PUFA/SFA Macho (n=8) 0,06 0,60 3,64 0,21 0,25 28,65 5,10 0,31 0,15 4,81 30,35 16,66 0,28 7,46 0,27 0,10 0,14 0,10 0,63 0,03 0,05 38,36 36,23 25,27 17,39 7,61 2,93 0,66 Femia (n=11) 0,11 0,66 3,74 0,24 0,22 28,77 6,17 0,26 0,12 4,29 27,89 15,34 0,25 10,66 0,24 0,09 0,15 0,10 0,53 0,03 0,09 38,10 34,83 27,05 15,96 10,85 1,64 0,72 Idade (meses) 9 (n=8) 0,10 0,70 3,67 0,22 0,25 29,21 6,01 0,29 0,13 4,36 29,28 15,19 0,22 8,90 0,24 0,09 0,19 0,08 0,59 0,05 0,09 38,63 36,06 25,20 15,88 9,07 1,86 0,66 12 (n=11) 0,09 0,59 3,72 0,23 0,23 28,31 5,42 0,27 0,14 4,65 28,76 16,53 0,30 9,48 0,26 0,10 0,11 0,12 0,56 0,02 0,06 37,88 34,97 27,11 17,19 9,66 2,52 0,72 Signicacin Sexo ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns Idade ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns 0,02 0,06 0,12 0,02 0,02 0,41 0,39 0,02 0,02 0,23 0,58 0,50 0,04 0,71 0,02 0,02 0,04 0,04 0,07 0,01 0,03 0,42 0,75 0,94 0,51 0,73 0,30 0,03 SEM

Resultados expresados en porcentaxe de cido graxo por cada 100 g de graxa. Signicacin: ns = non signicativo (P>0,05); SEM: erro estndar da media; SFA: cidos graxos saturados; MUFA: cidos graxos monoinsaturados; PUFA: cidos graxos poliinsaturados; Idade: idade de sacricio.

135

Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz

Efecto do sexo e do sistema de explotacin


Na Tboa 4 pdese observar como o sexo soamente tivo inuencia nas perdas por coccin (18,30% vs 15,39%, P<0,05). Pola contra, o sistema de explotacin afectou signicativamente humidade, protena, graxa, forza e rmeza de corte. O acabado dos poldros durante 3 meses aumentou o contido graxo dos mesmos (de 0,15% a 0,31%), o que era de esperar, debido inclusin de concentrados na dieta de acabado. Anda as, segue a ser un nivel de graxa moi reducido comparado con outras especies sacricadas a unha idade parecida (Moreno et al., 2007). Por outra banda, o contido en humidade diminuu nos animais acabados, algo que tamn era de esperar, xa que o incremento do contido graxo vai acompaado normalmente dunha diminucin no de auga. En canto s parmetros de tenrura, os valores mis baixos corresponden s animais con acabado, xa que estn relacionados co seu maior contido en graxa, pois esta confrelle un alto grao de tenrura msculo. A Tboa 5 incle os valores medios do perl de cidos graxos, e o anlise de varianza sobre os efectos do sexo e do sistema de explotacin. O efecto do sexo non inuu no perl lipdico dos cidos graxos estudados. Por outra banda, cmpre resaltar que no sistema de explotacin extensivo (Monte Cabalar), o contido en PUFA signicativamente maior (P<0,001) que no semiextensivo (Marco da Curra), mentres que o contido en MUFA signicativamente menor (P<0,001). Os cidos graxos que mis inen nesas diferenzas son o cido oleico (29,28% no sistema semiextensivo fronte a 17,93% no extensivo) dentro dos MUFA, e o linolnico (23,87% no extensivo fronte a 8,90% no semiextensivo) dentro dos PUFA. Respecto s SFA, non se aprecian diferenzas signicativas polo efecto do sexo e do sistema de explotacin. O ndice PUFA/SFA signicativamente maior (P<0,001) no sistema extensivo, debido principalmente maior contido en cidos da serie omega-3 (24,39% vs 9,07%), o que se considera axeitado debido efecto benecioso destes na sade (Ruxton et al., 2004). As mesmo, o ndice n-6/n-3 foi mis baixo (P<0,001) nos animais manexados en rxime extensivo ca naqueles rematados cun perodo de cebo, o cal indica un perl nutricional mis saudable. Resultados similares encontrronse en tenreiros de raza Rubia Galega manexados en pastoreo fronte s rematados cun perodo de cebo (Moreno et al., 2007). O cido linolnico un cido graxo que os mamferos non dan sintetizado e debe ser inxerido pola dieta, considerndose polo tanto como esencial. Encntrase en elevadas cantidades nas forraxes, e o seu contido na carne est directamente relacionado coa dieta inxerida polo animal (Realini et al., 2004; Nuernberg et al.,2005). Os elevados contidos de cido linolnico encontrado nos animais da explotacin en extensivo, son debidos a que foron alimentados exclusivamente con pasto.

136

Producin de carne de poldro nun sistema de monte en Galicia

As porcentaxes de cido linoleico (15,19% e 14,12%, en rxime semiextensivo e extensivo, respectivamente), respecto do total de cidos graxos, son similares s descritos para a carne de porco (Enser et al., 1996), pero moi superiores s da carne de tenreira Rubia Galega (Moreno et al., 2007).
Tboa 4.  Valores medios, erro estndar e signicacin dos parmetros pH, humidade, protena, graxa intramuscular, colxeno total, cloruros, luminosidade, ndice de vermello, ndice de amarelo, cromaticidade, tono, perda por goteo, perda por coccin, forza de corte, rmeza corte e traballo total de corte en LD de poldro. Efecto do sexo e do sistema de explotacin.
Sexo Parmetros pH Humidade (%) Protena (%) Graxa (%) Colxeno (%) Cloruros (%) Fe-hem (mg/100 g carne) Parmetros de cor Luminosidade (L*) ndice de vermello (a*) ndice de amarelo (b*) Cromaticidade (C*) Tono (Hab) CRA Perda por goteo (%) Perda por coccin (%) Parmetros de textura Forza mxima (kg/cm2) Firmeza (Kg/s) Traballo total (kg*s) 4,11 1,27 36,4 3,41 1,33 32,8 2,67 0,88 24,0 4,13 1,45 38,2 ns ns ns * ** ns ns ns ns 0,25 0,07 3,37 1,24 18,30 1,19 15,39 1,40 17,61 1,15 16,51 ns * ns ns ns ns 0,07 0,87 40,65 10,43 4,93 11,57 23,24 40,46 10,21 4,43 11,17 21,48 41,19 10,78 4,87 11,86 21,56 40,33 10,16 4,60 11,19 22,60 ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns 0,45 0,53 0,25 0,55 0,98 Macho (n=15) 5,68 76,07 21,35 0,21 1,06 0,32 1,61 Femia (n=16) 5,69 76,42 20,94 0,19 1,10 0,32 1,63 SES (n=8) 5,66 75,43 20,61 0,31 1,10 0,29 1,64 SE SEL (n=23) 5,69 76,53 21,32 0,15 1,07 0,33 1,63 Sexo ns ns ns ns ns ns ns Signicacin SE ns ** * * ns ns ns SE*S ns ns ns ns ns ns ns 0,01 0,18 0,14 0,03 0,03 0,01 0,08 SEM

Signicacin: ** = P < 0,01; * = P < 0,05; ns = non signicativo (P>0,05); CRA: capacidade de retencin de auga; SE: sistema de explotacin; S: sexo; SES: sistema de explotacin semiextensivo (Marco da Curra); SEL: sistema de explotacin extensivo en rxime de liberdade (Monte Cabalar); SEM: erro estndar da media.

137

Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz

Tboa 5.  Valores medios, erro estndar e signicacin do perl de cidos graxos totais de mostras de LD de poldro. Efecto do sexo e do sistema de explotacin.
Sexo cido graxo C10:0 C12:0 C14:0 C14:1 cis-9 C15:0 C16:0 C16:1 cis-9 C17:0 C17:1 cis-9 C18:0 C18:1 cis-9 C18:2 n-6 C20:1 C18:3 n-3 C20:2 C20:3 n-6 C22:1 n-9 C20:3 n-3 C20:4 n-6 C23:0 C22:6 n-3 SFA MUFA PUFA n-6 n-3 n-6/n-3 PUFA/SFA Macho (n=15) 0,05 0,78 3,81 0,19 0,29 26,10 4,68 0,28 0,27 4,60 20,88 14,77 0,13 20,70 0,18 0,14 0,25 0,26 1,16 0,08 0,13 36,00 26,41 37,34 16,07 21,09 0,94 1,06 Femia (n=16) 0,10 0,86 3,88 0,22 0,25 27,45 4,48 0,24 0,12 4,99 21,60 14,06 0,15 18,28 0,21 0,20 0,25 0,22 1,83 0,04 0,23 37,81 26,82 35,03 16,09 17,39 1,19 0,95 SES (n=8) 0,10 0,70 3,67 0,22 0,25 29,21 6,01 0,29 0,13 4,36 29,28 15,19 0,22 8,90 0,24 0,09 0,19 0,08 0,59 0,05 0,09 38,63 36,06 25,20 15,88 9,07 1,86 0,66 SE SEL (n=23) 0,07 0,87 3,92 0,20 0,28 25,74 4,00 0,25 0,23 4,97 17,93 14,12 0,11 23,87 0,18 0,19 0,27 0,31 1,85 0,06 0,21 36,15 22,73 40,73 16,16 24,39 0,74 1,15 Signicacin Sexo ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns SE ns ns ns ns ns ** ** ns ns ns *** ns * *** ns ns ns ns ns ns ns ns *** *** ns *** *** *** 0,02 0,08 0,23 0,02 0,02 0,46 0,29 0,02 0,04 0,30 0,44 0,97 0,02 0,96 0,02 0,04 0,07 0,06 0,36 0,01 0,06 0,72 0,66 0,94 1,14 0,93 0,11 0,04 SEM

Resultados expresados en porcentaxe de cido graxo por cada 100 g de graxa. Signicacin: *** = P < 0,001; ** = P < 0,01; * = P < 0,05; ns = non signicativo (P>0,05); SE: sistema de explotacin; SES: sistema de explotacin semiextensivo; SEL: sistema de explotacin extensivo en rxime de liberdade; SEM: erro estndar da media; SFA: cidos graxos saturados; MUFA: cidos graxos monoinsaturados; PUFA: cidos graxos poliinsaturados.

138

Producin de carne de poldro nun sistema de monte en Galicia

Efecto do pastoreo rotacional sobre o tipo de vexetacin


A Figura 2 representa o contido nas diferentes especies vexetais en canto a porcentaxe de ocupacin, tanto nas gaiolas de exclusin como na supercie pastada polos animais.
Figura 2.  Resultados da estimacin visual da composicin botnica do pasto (en porcentaxe de ocupacin) nas distintas parcelas e nas gaiolas de exclusin.
60 a n a n Parcelas Gaiolas

50 40 Ocupacin (%) 30 20 a a 10 a 0
raigrasdactilo agrostis trevo

a a b a b
cerdo

a a a
brezo

a b a a
loto hoico

a
outras

toxo

silva

fentos

Letras diferentes entre as barras de cada especie vexetal indican diferenzas signicativas (P<0,05).

De forma xeral, obsrvase que nas gaiolas de exclusin se produce unha acumulacin de biomasa, debido a que non son pastadas, e que as especies que tenden a dominar son as tpicas de terreos de monte, de maior porte que as herbceas. Anda que para a maior parte das especies estudadas non se detectan diferenzas entre as partes pastadas e as gaiolas de exclusin, no caso do toxo, trevo e cardo as diferenzas son signicativas. O toxo a especie na que maior diferenzas hai, xa que se nas parcelas a presenza testemual (sempre menor do 1%), dentro das gaiolas supera o 10%. Estes datos reicten claramente o papel do cabalo como controlador do toxo, que permite reducilo a niveis mnimos, con tdalas implicacins positivas que isto ten na eliminacin de biomasa do monte, que en moitos casos est composta principalmente por esta especie. Respecto cardo e trevo, debido a que son especies de baixo porte, nas gaiolas de exclusin quedan afogados por aquelas de maior crecemento, non conseguindo persistir no tempo. Pola contra, no pasto non teen ese impedimento, e no caso do trevo o pastoreo incluso lle resulta benecioso. Unha das especies de mis difcil control por parte do cabalo a silva (Zea et al., 2007). En todas as parcelas se pode ver unha acumulacin crecente desta especie, que anda que pode chegar a comer, sempre se trata das partes mis tenras e nunca daquelas que xa estn lignicadas. As diferenzas coas gaiolas non son signicativas.

139

Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz

Estes resultados levan a pensar que, se o pastoreo non tivese lugar, a vexetacin ira evolucionando cara o mato de monte, que nos arredores est dominado polo toxo, xa que acada unha altura e cobertura suciente para que ningunha outra especie poida competir con el.

Conclusins
O peso medio dos poldros destetados s 6 ou s 9 meses de idade non difire signicativamente, sendo aproximadamente duns 160 kg. Unha fase de acabado de 3 meses posterior destete permite aumentar o peso vivo medio ata os 200 kg. A maior ganancia de peso dos poldros ten lugar nos tres primeiros meses de vida, reducndose metade nos tres seguintes. A ganancia de peso no primeiro mes de acabado moi baixa, sen producirse apenas crecemento. No segundo e terceiro mes de acabado a ganancia de peso aumenta notablemente, anda que segue a ser baixa para un perodo de cebo. Os valores medios do contido de graxa no Longissimus dorsi do poldro galego son baixos respecto a outros herbvoros. O acabado dos poldros durante tres meses permite incrementar significativamente o contido graxo do Longissimus dorsi. O sistema extensivo proporciona unha carne cun maior contido en PUFA e menor contido en MUFA que o sistema semiextensivo, as como unha relacin n-6/n-3 menor, polo que se pode considerar nutricionalmente mis saudable. No sistema extensivo os niveis de cido linolnico son significativamente maiores que no semiextensivo, e os de cido oleico menores. O pastoreo rotacional con cabalos evita a evolucin da vexetacin espontnea de monte cara matogueira de toxo.

Bibliografa
AGUILERA CM, RAMREZ-TORTOSA MC, MESA MD e GIL A (2001). Efectos protectores de los cidos grasos monoinsaturados y poliinsaturados sobre el desarrollo de la enfermedad cardiovascular. Nutr. Hosp., 16(3): 78-91. BADIANI A, NANNI N, GATTA PP, TOLOMELLI B e MANFREDINI M (1997). Nutrient prole of horsemeat. Journal of Food Composition and Analysis, 10 (3): 254-269. CATELLI JL, CAVIGLIA JF, TASSARA ML e GIMNEZ R (2006). Produccin de equinos para carne. Revista de Ciencias Agrarias y Tecnologa de los Alimentos, 24. DEPARTMENT OF HEALTH (1994). Nutritional aspects of cardiovascular disease. Report on Health and Social Subject, 46. H.M. Stationery Ofce, London.

140

Producin de carne de poldro nun sistema de monte en Galicia

ENSER M, HALLETT KG, HEWETT B, FURSEY GAJ e WOOD JD (1996). Fatty acid content and composition of English beef, lamb and pork at retail. Meat Sci., 44: 443-456. GONZLEZ-HERNNDEZ MP, RIGUEIRO RODRGUEZ A, MOSQUERA LOSADA MR e ROMERO FRANCO R (2001). Aprovechamiento directo del sotobosque por ganado caballar. Importancia en la reduccin de combustible vegetal del monte. Revista informativa da Organizacion Galega de Comunidades de Montes Veciais en Man Comn. JUREZ M, POLVILLO O, GMEZ MD, ALCALDE MJ, ROMERO F e VARELA M (2009). Breed effect on carcass and meat quality of foals slaughtered at 24 months of age. Meat Sci., 83 (2): 224-228. LOMBARDI-BOCCIA G, LANZI S e AGUZZI A (2005). Aspects of meat quality: trace elements and B vitamins in raw and cooked meats. J. Food Compos. Anal., 18 (1): 39-46. MARM (2008). Anuario de estadstica. Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino. Madrid. MARTUZZI F, SUSSI C e CATALANO AL (2001). Horse meat production and consumption in Italy. Book of Abstracts os the 52nd Annual Meeting of EAAP, 7: 323. MORENO T, VARELA A, PORTELA C, PREZ N, CARBALLO JA e MONSERRAT L (2007). The effect of grazing on the fatty acid prole of longissimus thoracis muscle in Galician Blond calves. Anim., 1 (8): 1227 NUERNBERG D, DANNENBERGER D, NUERNBERG G, ENDER K, VOIGT J, SCOLLAN ND, WOOD JD, NUTE GR e RICHARDSON RI (2005). Effect of a grass-based and a concentrate feeding system on meat quality characteristics and fatty acid composition of longissimus muscle in different cattle breeds. Lives. Prod. Sci., 94: 137-147. PALEARI MA, MORETTI VM, BERETTA G, MENTASTI T e BERSANI C (2003). Cured products from different animal species. Meat Sci., 63 (4): 485-489. POSE H (2003). Gua dos Curros de Galicia. Informacin prctica. Historia e tradicin. Ed. Xerais. 187 pp. POSE H, RIVERO G, FERNNDEZ A, VIANA JL, SANTAMARINA G e FERNNDEZ M (2001). Actuacins para a conservacin do cabalo galego de monte. Arch. Zootec., 50: 251-258. REALINI CE, DUCKETT SK, BRITO GW, DALLA RIZZA M, DE MATTOS D (2004). Effect of pasture vs. concentrate feeding with or without antioxidants on carcass characteristics, fatty acid composition, and quality of Uruguayan beef. Meat Sci., 66: 567-577. RIGUEIRO A, MOSQUERA MR, LPEZ L, PASTOR JC, GONZLEZ HERNNDEZ P, ROMERO R e VILLARINO URTIAGA JJ (2002). Reduccin del riesgo de incendios

141

Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz

forestales mediante el pastoreo del caballo gallego de monte. Cuad. Soc. Esp. Cien. For., 14: 115-117. RUXTON CHS, REED SC, SIMPSON MJA e MILLINGTON KJ (2004). The health benets of omega-3 polyunsaturated fatty acids: a review of the evidence. J. Hum. Nutr. Dietet., 17: 449-459. SARRIS MV (2004a). Caractersticas conformacionales de la canal y calidad de la carne de potro de raza burguete. Tese doutoral. Universidad de Navarra. SARRIS MV e BERIAIN MJ (2004b). Carne de potro: desconocida para el consumidor?. Mundo Ganadero, XV (165): 84-88. SARRIS MV e BERIAIN MJ (2005). Carcass characteristics and meat quality of male and female foals. Meat Sci., 70 SARRIS MV, GOI MV, INDURAIN G, ESQUROZ M, INSAUSTI K, HERNNDEZ B e BERIAIN MJ (2005). Estudio del color de la carne de potro a los cuatro das de maduracin. Opt. Pur. y Apl., 38 (1): 5-7. TATEO A, DE PALO P, CECI E e CENTODUCATI P (2008). Physicochemical properties of meat of Italian Heavy Draft horses slaughtered at the age of eleven months. J. Anim. Sci., 86: 1205-1214. TONIAL IB, AGUIAR AC, OLIVEIRA CC, BONNAF EG, VISENTAINER JV e SOUZA NE (2009). Fatty acid and cholesterol content, chemical composition and sensory evaluation of horsemeat. South African J. Anim. Sci., 39 (4): 328-332. VILLANUEVA M, PEREZ DE MUNIAIN A e EGUINOA P (2009). Cebo de potros: lechales y quincenos. Navarra Agraria, 174: 41-44. XUNTA DE GALICIA (1993). Plan de conservacin, fomento e mellora do cabalo galego de monte. Consellera de Agricultura, Gandera e Montes. Santiago de Compostela. ZEA J, DAZ N e DAZ M (2007). Control de la vegetacin espontnea arbustiva y mejora del pasto mediante el pastoreo con distintas especies. Pastos, XXXVII (1), 51-69.

142

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 3

Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos
Eva Gil Rodrguez, Fernanda Couago Otero
Asociacin AMARANTE Setem

Introduccin
A situacin actual de crise sistmica est derivando na profundizacin do neoliberalismo global que camia cara a liberalizacin total dos mercados, executada en parte polas Institucins Financeiras Internacionais: OMC, FMI e BM. Unha das ferramentas utilizadas, neste caso pola OMC, o Programa de Doha para o Desenvolvemento, mis coecido como RONDA DE DOHA. Esta a derradeira folla de ruta para ampliar os acordos comerciais que tratan de cambiar o mapa do sistema internacional do comercio, pero onde por primeira vez os pases chamados en desenvolvemento (pases empobrecidos) xeron fronte comn, sendo precisamente o tema da agricultura o principal punto de desencontro. Os temas que contn o programa de Doha teen grandes e cruciais implicacins para os pases do Sur, xa que evidentemente estn en desvantaxe competitiva. Os temas que se estn a negociar estn relacionados con: Agricultura, Bens Industriais, Equilibrio na Negociacin e Bens e Servizos Medioambientais. A Agricultura de vital importancia para os paises en desenvolvemento, xa que o 75% da poboacin en situacin de pobreza vive nas reas rurais e teen como principal fonte de ingresos unha explotacin agrcola e/ou gandeira ou se adican pesca1. Sen embargo, isto choca cos intereses dos pases desenvolvidos de expandir a producin e exportacin agrcola, expresado en restricins s importacins (ou sexa, aranceis s produtos do Sur), apoio e subvencins s producins e subsidios exportacin. As, nos ltimos anos as subvencins agricultura nestes pases ascenderon a 300.000 millns de dlares, cifra 6 veces maior que os 50.000 dlares de promedio que estes mesmos pases conceden para a cooperacin desenvolvemento. O rexeitamento de eliminar esas medidas proteccionistas e outras medidas que non imos a describir aqu, van dar como resultado o que xa Carlos Correa chama a Rolda antidesenvolvemento2.

1 2

Fernndez Such, F.(Coord) (2006), Soberana Alimentaria. Objetivo poltico de la cooperacin al desarrollo en zonas rurales. Barcelona: Icaria Antrazyt (Pxina 14) Correa, C. (2006), La Ronda de Doha: expectativas y frustraciones de los pases en desarrollo. Revista del Sur, n168. Dispooble en www.redtercermundo.org.uy

145

Eva Gil Rodrguez e Fernanda Couago Otero

Se nalmente a Rolda de Doha remata asinndose ter un carcter integral e obrigar s partes a negociar todos os temas, onde o acordado ser un todo nico. As terras e os alimentos pasarn a ser bens mobles, entrando no mercado global da oferta e da demanda, e polo tanto no circuto nanceiro da especulacin e non das necesidades da producin para a alimentacin de toda a poboacin. A agricultura polo tanto internacionalzase como sector produtivo, e onde antes se compua de terra, traballo e maquinaria, agora entran outros factores de maior importancia no mercado global como o nanceiro, a propiedade intelectual ou a tecnoloxa. Auga, terra e sementes entran a competir mellor postor3. Estas decisins negociadas no seno da OMC fan que nos atopemos cun gran dcit democrtico estar a toma de decisins cada vez mis alonxada da cidadana, xa que ditas institucins no teen representantes elixidos democraticamente, e sen embargo, as sas decisins si teen carcter sancionador. Faise necesario por tanto articular o traballo de organizacins da sociedade civil para contrarrestar os efectos deste tipo de polticas. Pero estas polticas fan referencia tamn traballo realizado polas organizacins da sociedade civil. Ante a situacin de pobreza extrema que viven mis de 1000 millns de persoas no mundo, as Nacins Unidas lanzaron no seu da os Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio (ODM de agora en diante). Os ODM tornaron o novo paradigma que gua as polticas de desenvolvemento e foron adoptados por todos os actores do sistema internacional de cooperacin ao desenvolvemento e polo tanto entraron na axenda das polticas de Axuda Ocial ao Desenvolvemento dun xeito transversal. Mais este novo paradigma pronto foi cuestionado por moitas organizacins polo que tia de programa de mnimos claramente alonxado da anlise da desigualdade e das causas estruturais da pobreza incluso marcando obxectivos por debaixo dos principios recollidos na Carta dos Dereitos Humanos. As, podemos observar que namentres o 75% das persoas que pasan fame se atopan no medio rural, o obxectivo 1 fala da erradicacin da fame de xeito xeral sen centrarse na pobreza rural, na devastacin do agro ou nas dicultades de acceso terra. Os sectores mis crticos comentan como os ODM4 s defenden un determinado xeito de desenvolvemento, ou se integran dentro dun proxecto de mundializacin da economa, onde a loita conta a pobreza e os ODM son un complemento integracin das persoas pobres dentro da economa de mercado. Non imos facer agora unha anlise destes obxectivos nin das polticas de Axuda Ocial Desenvolvemento que se estn a aplicar, pero si queremos trasladar unha serie
3 4 Fernndez Such, F.(Coord)(2006), Soberana Alimentaria. Objetivo poltico de la cooperacin al desarrollo en las zonas rurales. Barcelona: Icaria Antrazyzt (Pxina 21) Rodrguez Manzano, Irene e Teijo Garca, Carlos. (2009), Ayuda al desarrollo:piezas para un puzle. Madrid: Catarata (Pxina 48)

146

Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos

datos que reicten o por que da crtica e a hipocrisa das institucins internacionais, marcando obxectivos que elas mesmas desmontan coa execucin de polticas comerciais. Os pases ricos conceden en concepto de subsidios agrcolas s seus produtores mis de 350.000 millns ano, tendo un custe real para os pases empobrecidos superior s 70.000 millns de dlares por ano, case a mesma cantidade que se ven adicando Axuda Ocial Desenvolvemento. No 2000 o servizo anual xerado pola dbeda dos pases empobrecidos alcanzou a cifra de 376.700 millns de dlares, 7 veces mis do que os donantes adicaron ese ano Axuda Ocial Desenvolvemento5 Gran parte da AOD ligada, o que signica que parte dos cartos quedan no propio pas que concede a axuda e moitas veces cun custo maior por mor das taxas. As por exemplo, pola adquisicin de alimentos as taxas son de ata un 40%. Na UE a PAC absorbe o 46% do orzamento comunitario con axudas directas por valor de 32.000 millns de euros no 2005, sendo as principais beneciarias as grandes explotacins e non as explotacins familiares. A UE a nais dos 90 inundou o mercado do Oeste Africano con carne de polo e conxelados destrundo a producin local avcola e levando pobreza a miles de familias rurais; s en Sengal o 70% das granxas avcolas pecharon. Ante esta situacin de manipulacin da Axuda Ocial ao Desenvolvemento pasamos a analizar o papel que xoga a Cooperacin ao Desenvolvemento e as Organizacins non Gobernamentais (ONG), que serven de vehculo para implementar as polticas de cooperacin internacional.

Cooperacin ao Desenvolvemento e Organizacins da sociedade civil


En primeiro lugar faise necesario aproximarnos que entendemos por cooperacin ao desenvolvemento. Segundo o Dicionario de Accin Humanitaria y Cooperacin al Desarrollo do Instituto Hegoa, que se pode consultar na sa pxina web6, a Cooperacin ao Desenvolvemento non ten unha nica denicin por tratarse de un termo atravesado pola coxuntura poltica internacional de cada momento. Pero podemos dicir que son varios os puntos comns que axudan a comprender que a Cooperacin ao Desenvolvemento: a procura da erradicacin da pobreza e polo tanto das diferenzas Norte-Sur, a toma de conciencia da cidadana sobre as consecuencias das polticas gobernamentais, o traballo para a participacin da sociedade civil e os Dereitos Humanos como piar bsico. Pero igual que non podemos denir a Cooperacin ao Desenvolvemento de un nico xeito tampouco podemos falar de un nico xeito de facer nas organizacins adicadas

5 6

Idem Rodrguez Manzano,I. (Pxina 75) http://www.hegoa.ehu.es/

147

Eva Gil Rodrguez e Fernanda Couago Otero

sector. Existen diferentes perspectivas da Cooperacin ao Desenvolvemento e polo tanto diferentes resultados. Carlos Gmez Gil7 identica catro tipoloxas de ONG de nova xeracin: Xeracin de ONG subsidiarias, Xeracin de ONG instrumentais, Xeracin de ONG de oportunidade e Xeracin de ONG altermundialistas. Gustaranos chamar a atencins sobre das de estas tipoloxas e facer unha breve anlise, antes de pasar a profundizar no tema que nos ocupa, a soberana alimentar. A xeracin de ONG subsidiarias son para Gmez Gil aquelas que reclaman a transferencia de recursos pblicos para poder xestionar servizos ofrecidos polos estados e as administracins pblicas, contrapoen as virtudes do non gobernamental a unha deslexitimacin do Estado e sen embargo obteen un apoio cada vez maior deste a travs de axudas e subcontratacins de tarefas propias da administracin. Este tipo de organizacins son as que basean o seu traballo de cooperacin ao desenvolvemento na transferencia de cartos do Norte ao Sur, buscando a travs da mercantilizacin do sector a erradicacin da pobreza. Este o modelo que levou en moitos casos privatizacin das polticas agrarias en pases do Sur, fomentando deste xeito relacins de poder e clientelismo a travs da implementacin de proxectos que se presupuan de orixe social e transformadora8 Por outro lado destacamos a xeracin de ONG altermundialistas. Gmez Gil defneas como movimentos sociais que defenden unha xustiza global fronte s polticas da globalizacin neoliberal, propoendo alternativas e a xeracin de redes e encontros internacionais que sirvan para fortalecer o traballo de todas as organizacins por igual. este un modelo totalmente diferente anterior no que a transferencia de cartos pasa a un segundo plano ou desaparace por completo da actuacin das organizacins. Son as organizacins responsables da creacin do Foro Social Mundial ou de redes internacionais sectoriais como pode ser a Va Campesina, rede promotora do termo de Soberana Alimentar. Pero non s a transferencia de cartos algo que distinga os dous modelos de organizacins e polo tanto de cooperacin ao desenvolvemento, tamn os principios fundamentais que rexen os seus traballos cotis o fan. Se deixamos a un lado a loita comn pola erradicacin da pobreza podemos comezar a ver cales son os outros obxectivos que marcan as polticas das ONG. En moitos casos atoparmonos coa rplica de discursos institucionais como o traballo cara o desenvolvemento sustentable ou a seguridade alimentar. Queremos pararnos neste ltimo concepto para analizar polo mido o seu signicado, xa que a simple vista podemos pensar que se asemella Soberana Alimentar.

7 8

Gmez Gil, Carlos.(2004), Las ONG en la sociedad global. Estrategias de las ONG frente al Estado en la era de la globalizacin, Cuadernos Bakeaz, n 65 (Pxina 4) Coffey, Gerard, et al. (2007), La cosecha perversa. Las polticas de mercado y el rol de las instituciones nancieras internacionales en el debilitamiento de la soberana alimentaria de Ecuador. Ecuador: Accion Ecolgica (Pxina 94, nota 33)

148

Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos

Existe Seguridade Alimentar cando todas as persoas, en todo momento, teen acceso fsico e econmico suciente cantidade de alimentos sans e nutritivos que cubran as sas necesidades e preferencias alimentarias para unha vida activa e sa.9 Este concepto utilizado cotiamente por organismos internacionais e por organizacins civs en aras da loita contra a pobreza e como ferramenta para a erradicacin da fame no mundo. Sen embargo se analizamos estas palabras veremos que s unha declaracin de intencins e que en ningn lugar da denicin atopamos un compromiso concreto para que o acceso s alimentos sexa real. Tamn deixa aberta a posibilidade de que estes alimentos sexan achegados por organismos externos s comunidades a travs por exemplo da axuda humanitaria, en vez de favorecer a creacin de polticas agrarias e comerciais que permitan o sustento das persoas no propio entorno. por isto que a Seguridade Alimentar est sendo utilizada por ONG para a captacin de fondos en proxectos de cooperacin internacional que en ningn momento resolven o problema da fame dos 1000 millns de persoas pobres do mundo10. Ante este modelo atopmonos co da Soberana Alimentar que pretende superar da Seguridade Alimentar e ir cara o control e administracin dos propios recursos. A Soberana Alimentar por tanto defnese como: O dereito dos pobos a alimentos nutritivos e culturalmente axeitados, accesibles, producidos de xeito sustentable e ecolxico, e o seu dereito a decidir o seu propio sistema alimentario e produtivo.11 A soberana alimentar contempla unha serie de dereitos que deben ser respectados para que o termo sexa efectivo: dereito vida e a un nivel de vida digno; dereito terra e territorio; dereito s sementes e saber e s prcticas agrcolas tradicionais; dereito s medios de producin agrarios; dereito informacin e tecnoloxa agraria; liberdade para determinar o prezo e o mercado para a producin agraria; dereito proteccin de valores na agricultura e a gandera; dereito diversidade biolxica; dereito a preservar o medio ambiente; liberdade de asociacin, opinin e expresin; e dereito de acceso xustiza. Como se pode ver na anterior denicin a Soberana Alimentar vai moito mis al que o plantexamento da Seguridade Alimentar, afondando na necesidade dunha ruptura con prcticas sistmicas que fomentan as diferenzas Norte-Sur e dan continuidade s polticas internacionais que oprimen s pobos e dan alas s transnacionais. De que vale ofrecer Seguridade Alimentar se esta vai estar baseada na importacin de produtos alimenticios e non no fomento das explotacins agrarias propias? Este tipo de polticas son as que nos levaron a situacins como a de Per que no ano 2000 importaba o 40% do seu consumo alimenticio ou de Mxico, que despois de asinar o TLCAN viu como se exclua do mercado agrcola a 15 millns de labregos e labregas12.

Cumio Mundial sobre a Seguridade Alimentaria. FAO. Roma 2009

10 Medland, Lydia. (2009), Seguridad o soberarna alimentaria?. Una guerra de modelos en la que todos participamos. Revista El Ecologista. N 63 (Pxina 24) 11 Declaracin de Nylni de 2007 en Mal 12 Montagut, Xavier e Dogliotti, Fabrizio. (2006), Alimentos Globalizados. Soberana Alimentaria y comercio justo. Barcelona: Icaria (Pxina 50)

149

Eva Gil Rodrguez e Fernanda Couago Otero

Ante esta realidade organizacins labregas de todo o mundo, articuladas a travs da Va Campesina deciden comezar a traballar en base s fundamentos da Soberana Alimentar, dndose os primeiros pasos nos pases do Sur, pases con organizacins do campo fortes e coa traxectoria suciente para levar a cabo este traballo. A continuacin queremos referirnos a das destas organizacins, coas que traballamos diariamente en AMARANTE Setem: o Movimento dos Trabalhadores Rurais sem Terra (MST) do Brasil e a Fundacin MCCH de Ecuador.

Movimento dos Trabalhadores Rurais sem Terra


O Movimento dos Trabalhadores Rurais sem Terra (MST de aqu en diante) foi unhas das organizacins que impulsaron a rede internacional Va Campesina e polo tanto unha das impulsoras do termo Soberana Alimentar. O MST desenvolve o seu traballo en 24 dos 27 Estados de Brasil e est denido por tres obxectivos que marcan a actividade e a loita da organizacin: reforma agraria, reparto da terra e transformacin social. A pesar de ter sido unha das promesas do actual presidente de Brasil, Luiz Incio Lula da Silva, a reforma agraria sigue sendo unha asignatura pendente do pas. Podemos intur xa, que o traballo fundamental do MST est no rural e na loita contra a pobreza a travs da autonoma, producindo os propios alimentos. O nome da organizacin marca o segundo obxectivo que nos ocupa: o reparto da terra. En Brasil o 1% da poboacin pose o 46% das terras cultivables e ante os 100 millns de hectreas de terras sen producin atopamos a cifra de cinco millns de familias sen acceso terra. O MST acollndose artigo 184 da Constitucin de Brasil que di que Calquera terra que non cumpra a sa funcin social debe ser expropiada para a reforma agraria reivindica o dereito a poder cultivar a terra como xeito de sustento e de autonoma econmica e social. Son tres as formas de actuacin do MST: ocupacin de terras que non cumpran a funcin social, resistencia en campamentos espera de resolucin de expropiacin e a producin das terras unha vez foron entregadas s persoas acampadas. A producin no MST un piar fundamental no que se sustenta todo o seu traballo. Unha das reas da organizacin a producin agroecolxica, a travs da que fan formacins nos diferentes asentamentos (vilas de terras expropiadas), organizan a producin de xeito comunitario, rexeitan o uso de Organismos Xeneticamente Modicados e fan fronte a transnacionais adicadas agronegocio como Monsanto ou Syngenta. O ltimo dos obxectivos quizais o de maior importancia: a transformacin social. O MST entende que a reforma agraria e o reparto igualitario da terra debe ir acompaado

150

Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos

dun cambio sistmico que mude por completo as polticas que antepoen os benecios econmicos s persoas. Para isto o MST conta con escolas propias nos asentamentos, estudios universitarios homologados como o de Pedagoxa da Terra, formacin poltica para as persoas militantes da organizacin e alfabetizacin de adultas para todas as persoas que chegan MST sen saber ler e escribir. pois un traballo de transformacin a travs das propias persoas e dende a base, sen agardar a que sexa executada polas elites intelectuais e/ou polticas. Parece evidente despois do exposto que a Soberana Alimentar ocupa un lugar central no MST. Executan o dereito s alimentos nutritivos, culturalmente axeitados e accesibles a travs das propias producins dirixidas principalmente abastecemento das familias; a que estes sexan producidos de xeito sustentable e ecolxico basendose en principios agroecolxicos de respecto medio e sade das persoas; e procuran que se cumpra o dereito a decidir o seu propio sistema alimentario e produtivo a travs da presin poltica seu goberno, pero tamn denunciando s transnacionais que invaden o campo brasileiro para o cultivo de soia e cana de azucre para a elaboracin de agrocombustible.

Syngenta condenada polo Tribunal Permanente dos Pobos


A empresa transancional Suza Syngenta, produtora de sementes transxnicas, foi denunciada e condenada no IV Tribunal Permanente dos Pobos, realizado en Madrid do 13 17 de Maio de 2010. Esta foi a segunda acusacin feita contra a empresa no Tribunal, s que desta vez en relacin a violacins de dereitos humanos pola sa actuacin con transxnicos, agrotxicos e control do mercado de sementes. A primeira acusacin estivera relacionada co asasinato do militante do MST Keno, no ano 2007, nun campo experimental da empresa no Paran (Brasil). Va Campesina e Terra de Dereitos, baseados en estudios tcnicos da Secretara de Abastecemento e Agricultura do Paran (Brasil), acusaron a Syngenta de contaminacin xentica. Ante o Tribunal quedou probado que o Millo BT11 da transnacional est contaminando as producins de millo non transxnico de Brasil.
Extracto do comunicado do 17 de Maio de 2010 que pode ser consultado en: http://www.mst.org.br/node/9875

Pero quizais a achega mis importante do MST Soberana Alimentar o traballo internacional que realizan, formando parte da Va Campesina e en conexin directa con organizacins de solidariedade. Esta poltica de traballo en rede a que permite que se establezan lazos de comunicacin que leven o traballo en prol da Soberana Alimentar de unha punta a outra do planeta, realizando o que consideramos a verdadeira cooperacin ao desenvolvemento.

151

Eva Gil Rodrguez e Fernanda Couago Otero

Fundacin MCCH
O traballo da Fundacin MCCH anda que lonxe do traballo e losofa do MST, busca tamn, a modicacin da estrutura das relacins da sociedade e da economa nun pas, Ecuador, moi diferente do que pode ser Brasil; isto a travs da creacin de alternativas como a comercializacin comunitaria. Nun pas netamente rural, onde o 70% da poboacin pobre e o 40% se concentra nas zonas rurais, a base da producin agrcola que representa o 9% do PIB do pas est baseada na producin de pequenas explotacins familiares. Segundo a propia organizacin, procrase dende as comunidades de base e organizacins populares, dar resposta necesidade de contar con sistemas de comercializacin alternativa, enmarcadas na construcin dun mercado solidario, mediante a comercializacin comunitaria entre redes de produtores e produtoras organizadas (...) mellorando a producin, empregando tecnoloxas axeitadas que respectan e acollen prcticas ancestrais, garantan a seguridade e soberana alimentar, melloren os ingresos das sas familias e coiden e protexan o medio ambiente (...) buscando a sa autoxestin comercial e o control dos recursos.13 As, trabllase dende dous eixos: conseguir que os pequenos e pequenas produtoras poidan comercializar a sa producin a nivel local e nacional, pero tamn internacional. Dunha banda, procrase o desenvolvemento rural e a comercializacin local interna baseada na producin familiar, a ecoloxa e autonoma e capacidade das familias produtoras para comercializar os seus produtos bsicos para a alimentacin, a travs do desenvolvemento das economas locais baixo principios de comercio xusto. Coa losofa de chegar do campo s cidades, creronse pequenas tendas nas zonas desfavorecidas das urbes onde se venden a prezos asequibles produtos bsicos producidos polos labregos e labregas da zona. Doutra banda, Ecuador un dos principais produtores e exportadores de cacao, o cal cultivado por pequenos e pequenas produtoras. A Fundacin MCCH buscou artellar unha rede de explotacins familiares para que fosen elas as que comercializaran o produto e ir cara o control da exportacin do cacao no mercado internacional. A travs da capacitacin e da demanda dos pequenos produtores e produtoras recuperouse o gran de cacao autctono e melloraron a produtividade dos cultivos, eliminaron intermediarios, e as familias produtoras constituronse en asociacins, sendo na actualidade un total de 13.162 produtoras e produtores de cacao e representando o 5% da supercie nacional. O 98% do cacao que se exporta faise a travs das canles de comercio xusto. O seguinte paso que a agroexportadora sexa xestionada polos propios produtores e produtoras, o que signicara ter chegado a un grao maior de autonoma como labregos e labregas.
13 http://www.fundmcch.com.ec/maquita.php

152

Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos

O valor do traballo desta organizacin e das organizacins de produtores e produtoras que se demostrou que o cultivo e comercializacin a travs das explotacins familiares, utilizando tcnicas ancestrais e seguindo os principios da agroecoloxa son factibles, produtivas, e rendibles, segundo os criterios economicistas, e promoven o desenvolvemento econmico das comunidades fronte modelo actual produtivista e intensivo que impulsan os monopolios. Outro dos obxectivos desta organizacin que as persoas produtoras non s tean o control sobre a sa producin e o seu xeito de producila e comercializala, senn que tamn tean capacidade de incidencia nas polticas nacionais. As, as organizacins rurais do cacao xunto con outras organizacins rurais do pas conseguiron articularse para levar a cabo accins de incidencia poltica, propondo medidas de poltica pblica para os efectos da dolarizacin da economa e no negocio do cacao (reducin das marxes de rendibilidade producin e incremento dos costos de producin, entre outros). Desde entonces, a necesidade de contar cunha lei anti-monopolio, normas e estratexias para eliminar a competencia desleal dos intermediarios son parte da accin de incidencia poltica pblica que realizan s organizacins neste campo. O gran reto das organizacins que compoen a comercializacin comunitaria na actualidade a creacin de redes de comercializacin Sur-Sur cos mesmos principios. As, MCCH xunto con outras organizacins impulsaron a RELACC (Rede Lationamericana de Comercializacin Comunitaria). Nacida hai 8 anos, est conformada por 11 pases que buscan estratexias para establecer relacins comerciais entre produtoras Sur-Sur baixo os principios do comercio xusto e fra das regras internacionais imperantes14. As, grazas incidencia de miles de labregas e labregos, e sobre todo de organizacins indxenas, Ecuador foi o primeiro pas que incorporou a Soberana Alimentar sa Constitucin durante o actual goberno de Rafael Correa.

Conclusins
Para rematar queremos recoller as palabras de David Llistar no seu libro Anticooperacin15: ...es necesario distinguir entre la verdadera ayuda para el vivir bien, y la <ayuda> que mata, la que desestructura, la que impone, la que expolia, la que coopta, la que sirve de excusa o la que simplemente no sirve para nada. Llistar desvela neste pargrafo todo un entramado de intereses econmicos collidos cooperacin ao desenvolvemento como escusa ante sociedade.

14 http://www.relacc.org/ 15 Llistar Bosch, David. (2009), Anticooperacin. Interferencias Norte-Sur. Los problemas del Sur Global no se resuelven com ms ayuda internacional. Barcelona: Icaria-ODG (Pxina 248)

153

Eva Gil Rodrguez e Fernanda Couago Otero

Conclumos por tanto que necesario adoptar outros xeitos de traballo na cooperacin ao desenvolvemento e que estes deben estar denidos por organizacins que traballen en prol da transformacin social. A Soberana Alimentar un vehculo que permite traballar dende as relacins internacionais e cara a presin poltica, pasando sempre polas propias interesadas: consumidoras e produtoras, ou dito doutro xeito, os pobos e as sas xentes. Defendemos a creacin de redes internacionais como Va Campesina que poen no mesmo lugar s organizacins do Sur e s organizacins do Norte, esquecendo o modelo no que as ONG dos pases do Norte e os seus tcnicos deciden cal o proxecto con maior calidade para ser presentado ante algunha axencia de cooperacin e polo tanto cales sern as actuacins bsicas nos pases receptores nos vindeiros 12 meses. E defendemos ante todo a necesidade de aprender de tantas organizacins do Sur que loitan no da a da por mellorar as sas sociedades; de organizarnos no noso propio territorio e non esquecer que a Soberana Alimentar algo que nos atinxe a todas e que debe ser creada dende o pobo; e de xerar alianzas entre entidades sociais para colocar o dereito alimentacin e producin nas nosas axendas como prioridade.16

Bibliografa
BERMEJO, I. (2007), Seguridad Alimentaria. Las reservas mundiales de alimentos bsicos se reducen cada ao. Revista El Ecologista, n 54 COFFEY, G., BRAVO, A.L., CHRREZ, C. (2007), La cosecha perversa. Las polticas de mercado y el rol de las instituciones nancieras internacionales em el debilitamiento de la soberana alimentaria de Ecuador. Ecuador: Accin Ecolgica CORREA, C. (2006), La Ronda de Doha: expectativas y frustaciones de los pases em desarrollo. Revista del Sur, n168 FERNNDEZ SUCH, F. (Coord) (2006), Soberania alimentaria. Objetivo poltico de la cooperacin al desarrollo en zonas rurales. Barcelona: Icaria Antrazyt GARCA DE LA SERRANA-CASTILLO, X. (2003), La Soberana Alimentaria: un nuevo paradigma. Catalunya: Veterinarios sin Fronteras GMEZ GIL, C. (2004), Las ONG en la sociedad global. Estrategias de las ONG frente al estado en la era de la globalizacin. Cuadernos Bakeaz, n 65 GRAIN (2005), Soberana Alimentaria y sistema alimentario mundial. Revista Biodiversidad, n47 LLISTAR BOSCH, D. (2009), Anticooperacin. Interferencias Norte-Sur. Los problemas del Sur Global no se resuelven con ms ayuda internacional. Barcelona: Icaria Antrazyt

16 Todas as pxinas web foron comprobadas e funcionaban correctamente a da 7 de xuo de 2010.

154

Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos

MEDLAND, L. (2009), Seguridad o Soberana Alimentaria? Una guerra de modelos en la que todos participamos. Revista El Ecologista, n63 MONTAGUT, X., DOGLIOTTI, F. (2006), Alimentos globalizados. Soberana Alimentaria y comercio justo. Barcelona: Icaria Antrazyzt RODRGUEZ, F., Algunos apuntes sobre la cooperacin al desarrollo y la soberana alimentaria. Sevilla: Entrepueblos RODRGUEZ MANZANO, I., TEIJO GARCA, C. (eds.). (2009), Ayuda al Desarrollo: piezas para un puzle. Madrid: Catarata VVAA. (2001), A histria da luta pela terra e o MST. So Paulo: Expressao Popular.

155

TRANSICIN AGROECOLGICA PARA LA SOBREVIVENCIA REALIZADA POR CAMPESINAS EN UNA ZONA DE CONFLICTO ARMADO EN COLOMBIA
Sonia Irene Crdenas Sols
Corporacin Vamos Mujer Colombia

Caso de estudio:
Yolomb es un municipio del departamento de Antioquia, Colombia, ubicado en zona andina, a 636 latitud norte y 7501 de longitud oeste, tiene una altura de 1.450 metros sobre el nivel del mar, temperatura promedio de 21 y precipitacin media de 2.644,7 mm anuales. La poblacin es de 20.099 habitantes, el 69.8% vive en la zona rural. El uso predominante de la tierra en las grandes propiedades es la ganadera extensiva. Es una zona de economa campesina, una de cuyas caractersticas es que el sustento familiar se deriva principalmente de la actividad agraria y la poblacin complementa sus ingresos emplendose como trabajadores rurales, pues los minifundios no alcanzan a absorber su mano de obra, ni a proveer completamente el sustento. Las ncas en las que residen las integrantes de la Asociacin de Mujeres Organizadas de Yolomb AMOY, con quien se realiza el presente trabajo, son minifundios con un tamao promedio de 0.5 Ha, con algunas excepciones de 17. Cultivan productos para el autoabastecimiento maz, frijol, yuca, algunas hortalizas y frutales; as como productos para la venta: el caf y la caa panelera. Poseen animales para el autoconsumo o venta a pequea escala: gallinas, conejos, vacas doble propsito y peces. La mayora de las familias obtienen los ingresos monetarios por la venta de caf y caa, por el jornaleo de los hombres en la cosecha de caf y los trapiches artesanales de produccin de panela y si es preciso por el jornaleo de las mujeres tambin. Las familias de las mujeres de la organizacin estn compuestas por seis personas en promedio, generalmente parejas con cuatro hijos, sin embargo tambin se encuentran mujeres solas a cargo de sus hijos/as y personas mayores. A la organizacin pertenecen actualmente 70 mujeres agrupadas en 7 ncleos veredales. En los ltimos 15 aos, el modelo de desarrollo rural impulsado por el Estado Colombiano se basa en intensicar la instauracin de negocios agrarios como las plantaciones para agrocombustibles, las forestales y la minera, negocios que requieren territorio, para lo cual ha habido un desalojo de la poblacin campesina a sangre y fuego y

157

Sonia Irene Crdenas Sols

con medidas econmicas y sanitarias de apoyo a este modelo. Cuatro millones trescientas mil personas (4.300.000)1 campesinas deambulan por el territorio colombiano huyendo de las masacres, los asesinatos selectivos, el reclutamiento forzado y los mtodos crueles de los diferentes ejrcitos legal e ilegales. Este porcentaje corresponde al 9,3% de la poblacin colombiana. Paralelamente hay una completa desatencin al agro con una destinacin nma de recursos, en 2001 se dedicaba el 0,77%2 del presupuesto nacional, en contraste con el servicio de la deuda externa que corresponda al 36,9% y al defensa y seguridad con 12,36%. Aun as y con la creciente importacin de alimentos, el 60% de los consumidos en el pas son producidos en los minifundios campesinos. El modelo es palpable en Yolomb y pese a las medidas econmicas que favorecen su implantacin y pese a la guerra, sigue vigente la produccin campesina y las mujeres tienen un papel de constructoras de propuestas y resistencia.

Sobrevivencia y bsqueda de sustentabilidad


El modelo de desarrollo, puesto en equivalencia al crecimiento econmico, absorbe todos los bienes de la naturaleza, explotndola y destruyndola, as como a pueblos enteros. El Ecofeminismo ha evidenciado cmo esta explotacin tiene en comn la subyugacin de los pases empobrecidos, las comunidades tradicionales, las mujeres, nias y nios. El Producto Interno Bruto, indicador privilegiado para medir el crecimiento econmico, esconde los costos sociales que conlleva la incorporacin a los procesos productivos, de bienes naturales en calidad de simples recursos o materias primas, aunque ello haya signicado el deterioro de los ecosistemas y las fuentes de sustento de diversas comunidades. Puede incluso pensarse que es un indicador de deterioro de la naturaleza porque menoscaba los procesos de su reproduccin y regeneracin (Shiva, 1997). El deterioro se evidencia en la erosin de los suelos, el avance de la deserticacin, la reduccin de las fuentes de agua y la contaminacin de las existentes, la prdida de diversidad ante el aumento de territorios destinados a monocultivos, la contraccin de sistemas agroalimentarios que trabajan en el autoconsumo y la prdida de conocimientos tradicionales que favoreceran la sustentabilidad. Dado que las mujeres han sido asignadas socialmente al papel del cuidado de la familia, se ocupan de las tareas de aprovisionamiento de alimentos, agua, lea y medicinas naturales, fuentes de sustento que la naturaleza reproduce para su propio automantenimiento. El hecho de que se agoten las fuentes, empobrece y aumenta la marginalidad de las mujeres. El desconocimiento del valor que producen en la economa
1 Centro de Control de Desplazamientos Internos (IDMC, por su sigla en ingls), dependiente del Consejo Noruego de Refugiados, en su informe presentado en Nueva York, el da 1 de Mayo de 2010, (Artculo de prensa: diario el Espectador, 1 de Mayo de 2010). Libardo Sarmiento Anzola. El Plan Colombia y la Economa Poltica de la Guerra Civil. Derechos humanos. Equipo Niskor.

158

Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia

con las tareas de cuidados y de produccin de autoconsumo, por no ser mercancas y servicios transados en el mercado, a la vez que el desprecio por sus conocimientos sobre la naturaleza y la labor que han hecho al producir y preservarla, las pone en un lugar irrelevante en sus propias comunidades, marginndolas aun mas, cuando precisamente su experiencia y conocimientos podran ser tomados en la bsqueda de alternativas en medio de condiciones precarias o incluso hostiles. Estos aspectos han sido puestos en el escenario pblico en diversas conferencias internacionales realizadas por la ONU, tales como la de Nairobi 1985, la de la tierra en 1992, la de Beijing 1996 y la de la alimentacin de la FAO en 1996, en las cuales el movimiento de mujeres pudo documentar cmo el deterioro del medio ambiente afectaba a las mujeres de manera diferencial, denunciar la instrumentalizacin que han hecho de ellas los diferentes modelos de desarrollo, sealar que no eran vctimas insensibles de tal degradacin, tampoco victimarias indiferentes al ser acorraladas por la pobreza o atrapadas por los modelos de consumo de pases enriquecidos. Tambin mostr que tenan propuestas diversas, sustentadas en experiencias provenientes de culturas diferentes; revel cmo entre la marginalidad, haban construido alternativas y esa era una riqueza que podan aportar a sus sociedades. Document cmo las propuestas de las mujeres buscaban la sustentabilidad de las fuentes que cubren necesidades humanas vitales y la apuesta por un planeta saludable y en paz; devel cmo la explotacin de la naturaleza est basada en la fuerza y cmo se destinan recursos para proteger por la va de las armas las inversiones hechas para drenar los bienes naturales. Tambin expuso en la escena pblica, la importancia de apoyar las acciones locales de las mujeres que favorecan la recuperacin de la naturaleza puesto que no era solo una accin para la sustentabilidad del planeta sino tambin de justicia y equidad hacia ellas, especialmente las ms pobres que ven afectado en mayor medida su sustento ante el avance de la degradacin. As mismo, que deban ser incluidas en las decisiones y polticas pblicas que intervienen sobre las fuentes de sustento de las necesidades humanas. El movimiento de mujeres, as como el Ecofeminismo ha planteado que el papel de proteccin asignado socialmente a las mujeres, las ha puesto en el lugar de ver, aprender y transmitir las actitudes de cuidado, signadas en una tica que mueve sus acciones y propuestas. El Ecofeminismo se arma en reivindicar la autonoma de las mujeres y la construccin de sujeto poltico para superar el sistema patriarcal, sobre el cual est ancada la economa de mercado, la explotacin a la naturaleza y a la humanidad (Puleo, 2005).

Estilos de manejo: tejido de una red vital para la sobrevivencia


La agricultura campesina, se caracteriza por una amplia diversidad de especies agrcolas y pecuarias, asociada a un conocimiento extenso de los sistemas productivos, en los cuales hay un cierre de ciclos mediante variadas estrategias productivas que adems

159

Sonia Irene Crdenas Sols

uctan durante el ao de acuerdo al clima, la disponibilidad de mano de obra, la calidad de los suelos, los mercados a dnde se llevan los productos. Por la diversidad, la variabilidad y el carcter impredecible de los elementos naturales, la produccin tiene un grado importante de incertidumbre que aumenta con las uctuaciones del clima, las condiciones sociopolticas y las uctuaciones del mercado. Sobre las primeras no pueden actuar, sobre las segundas intentan cambiarlas quienes se agrupan bajo diferentes formas organizativas y sobre las ltimas hacen frente variando sus precios3 y estableciendo relaciones de solidaridad que compensen los desequilibrios generados por el mercado. La alta complejidad y estabilidad de los agroecosistemas campesinos, se soporta en varios aspectos: la manera como campesinas y campesinos organizan el sistema productivo, la exibilidad de sus lneas de produccin, la combinacin de actividades productivas, el importante aporte para el autoconsumo, la experiencia y la transmisin de conocimientos de generacin en generacin que permite anar cotidianamente sus estrategias. La sostenibilidad ecolgica depender de la intensidad en que se recicle la materia y se reponga la extrada en las cosechas, el nivel de exportacin o importacin de la materia desde y hacia el sistema, el nivel de diversidad, la eciencia en el uso de la energa y la permanencia de conocimientos y prcticas que favorezcan el agrosistema. La viabilidad econmica estar dada por la capacidad de aprovechar y combinar sus recursos productivos tales como la fuerza de trabajo, la tierra y la diversidad gentica (Moreno y Crdenas, 1999). El Ecofeminismo desde el sur ha sido elaborado a partir de las experiencias de multitud de organizaciones de mujeres que individual y sobretodo colectivamente emprenden propuestas que mantienen y generan numerosos vnculos entre quienes participan de ellas, de manera tal que logran en condiciones de marginalidad y precariedad grandes aportes a la sobrevivencia de sus familias y comunidades a la vez que se orientan hacia el cuidado de las fuentes de sustento. Estas mujeres se han dado un lugar emergente en la escena pblica con alternativas concretas donde subyace la tica del cuidado de la vida. En la tarea de preservar el alimento como parte de la satisfaccin de las necesidades de supervivencia, son cruciales la conservacin y recuperacin de semillas locales, las tecnologas que facilitan la intensicacin del reciclaje de nutrientes y los conocimientos vinculados al germoplasma que poseen. En estas labores las mujeres han tejido diversidad de alternativas que constituyen una red na por donde mantener la vida. La red se teje de varias formas. Una en las numerosas interacciones hechas entre elementos de sus agroecosistemas, otra en los vnculos entre personas para favorecer y ampliar dichas interacciones e inuir en el entorno de manera tal que fortalezca sus propuestas. La red constituye un ujo de informacin potente, donde todos los conocimientos y datos sobre el

3 van der Ploeg, citado por van der Vaeren, 1997, pg. 66.

160

Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia

sistema, el territorio, el entorno, es procesada de manera permanente aportando a reorientar sus acciones. Las decisiones sobre la produccin de cultivos comerciales con los cuales se vincula al mercado la economa campesina, han sido tomadas tradicionalmente por los hombres. Estos cultivos coexisten con las dems actividades de la nca, pero reciben una fuerte inuencia del mercado en cuanto a cul sistema de produccin optar y el paquete tecnolgico a emplear. Privilegiar una semilla, generalmente provista por el mercado, por el imperativo de ser mejorada para altos rendimientos, sobre otras semillas locales, ha tenido inuencia negativa en la permanencia de la diversidad gentica local y en la erosin del conocimiento asociado al mismo. En este sentido, muchas de las semillas locales que fueron desplazadas de esta agricultura comercial, fueron salvaguardadas por las campesinas en sus huertas, constituyendo un patrimonio gentico base de la sustentabilidad. Parte del tejido de una red vital para la sobrevivencia, se sustenta en el mantenimiento de este patrimonio, su puesta en circulacin entre campesinas de la misma comunidad o con otras, as como de la transmisin de los conocimientos vinculados a este. Las tcnicas de reciclaje de materia, como las de abonamiento, de mantenimiento de la fertilidad del suelo, cultivos asociados, coberturas, mtodos de labranza, fueron mantenidos en diversos casos por las campesinas o han sido reincorporados al repertorio de conocimientos locales que salvaguardaban diversos productores y productoras y que en determinado momento perdan presencia y valor ante el avance de la agricultura comercial. En medio de la carencia de propiedad de la tierra y las pocas posibilidades de decisin sobre el predio en que viven, las campesinas han hecho en las parcelas donde pueden denir autnomamente, diferentes arreglos espaciales, aplicando tecnologas y empleado intensamente su fuerza de trabajo para buscar el cubrimiento de las necesidades de sobrevivencia, priorizando la produccin de autoconsumo. La intensicacin de la agricultura comercial y su consecuente arrasamiento de la naturaleza, ha sido adelantada con el ejercicio de la fuerza para garantizar las inversiones de las empresas o por diferentes medidas legales que constituyen una violencia econmica donde no existen delincuentes ni sanciones, pero si desposesin y saqueo. Ante esta violencia, las mujeres tambin han tejido alternativas para detener la destruccin ambiental protegiendo bosques, fuentes de agua, gestionando colectiva y comunitariamente este cuidado y presionando a diferentes niveles los gobiernos para proteger la naturaleza y favorecer las propuestas planteadas por las mujeres. Es as como puede decirse que los estilos de manejo implementados por las campesinas han ido en pos de tejer una red menuda, na para sostener la vida. En la creacin de estas alternativas han emergido con fuerza como sujetos polticos, si bien no se les ha reconocido en toda su dimensin.

161

Sonia Irene Crdenas Sols

Periodos de la transicin
1992 1994 Incubacin de la voz de las mujeres
A nales de los 90s Colombia vivi la peor crisis econmica, a la vez la crisis humanitaria producto de la degradacin de varias dcadas de guerra. La apertura econmica de la dcada de los 80s y 90s haba empobrecido la poblacin y se documentaba la feminizacin de la pobreza. No es coincidencia que en los 90s, se da la mayor creacin de organizaciones de mujeres en el pas, unas veces por su propia decisin de hacer frente a la pobreza y otras porque el Estado promova su organizacin en vista de la de mostrada capacidad de llevar hasta las ltimas consecuencias su labor de cuidado de la familia, servan de colchn en la crisis para evadir la responsabilidad de invertir el gasto social y las utilizaban para mostrar resultados sociales, sin tener que realizar cambios culturales en las relaciones de gnero. Mientras tanto la precariedad de los medios de vida de las mujeres aumentaba. Seguan sin propiedad, sin acceso a recursos, a asesora tcnica adecuada a sus condiciones. Necesitaban tener alimentos e ingresos y avanzar en su accin en medio de las pesadas cargas culturales impuestas que no les permitan vivir con dignidad. Quienes integraran la Asociacin de Mujeres Organizadas de Yolomb AMOYorganizacin que nos ocupa en este trabajo, se juntaron en 1992 con la intencin de buscar alternativas para mejorar su vida, en medio de la pobreza, la degradacin ambiental, las pocas o nulas oportunidades que tenan en su territorio. Acudieron al Estado buscando apoyo para sus propsitos, pero este no provea recursos econmicos y se limitaba a hablar de la importancia de organizarse, sacar la familia adelante y a incluirlas como beneciarias de otros programas como las huertas con insumos comprados en el mercado, a espaldas de los saberes, potencialidades de las mujeres y la diversidad local. Puesto que eran caminos sin una mirada sobre su problemtica, empezaban a verse sin soluciones a pesar de su esfuerzo y el trabajo invertido en mantener las propuestas.

1995 Nace la voz de las mujeres


Las polticas agrarias hacan poco fomento a la produccin de autoconsumo, centrndose en la agricultura comercial y el apoyo a los grandes agricultores. Localmente los planes de desarrollo se han enmarcado en las directrices departamentales y estas en las nacionales que contemplan una agricultura intensiva, arrasadora de las fuentes de agua, los bosques, los suelos, la diversidad y el conocimiento local; no contemplan la economa campesina y menos aun alternativas para las mujeres por no considerarlas agricultoras. As mismo destinan recursos nmos, al asumir que se dedican a tareas menores y de poco signicado econmico. La degradacin ambiental amenazaba el sustento y el Estado local, departamental o nacional la facilitaban.

162

Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia

Al solicitar AMOY, apoyo de la Corporacin Vamos Mujer (CVM), esta le propone realizar un diagnstico. Por su opcin feminista, incluye entre los temas, su realidad como mujeres y la de la organizacin. Por tanto fue un diagnstico sobre la situacin alimentaria, ambiental y econmica desde una perspectiva que problematizaba la marginalidad de las mujeres y las motivaba a expresar sus sueos, su visin de la realidad, a creer en sus potencialidades y a desarrollarlas. He aqu una explicacin sucinta de las problemticas halladas: En el municipio de Yolomb, as como en el contexto nacional, el precio del caf no permita, ni compensaba el trabajo anual para pagar los insumos empleados en la produccin, ni la canasta familiar, parte de ella comprada a crdito y cancelaba con el dinero de la cosecha. Haba prdida de la diversidad de alimentos y de la cantidad de los mismos, que haca ms precaria la situacin de la familia y angustiaba a las mujeres por no poder cuidarla bien, asunto, como se ha dicho, asignado por la sociedad. Era difcil el acceso a insumos (abonos, herbicidas, pienso para animales) para hacer una agricultura convencional, debido a sus altos costos y a que las mujeres no reciban ingresos, aspecto que propiciara luego la opcin por propuestas agroecolgicas. Les preocupaba la erosin de los suelos, la disminucin del caudal de las fuentes de agua, su contaminacin, la prdida de los bosques y las fuentes de lea, todo lo cual haca ms arduas las tares de cuidado de la familia. Carecan de ingresos y no podan invertir en los renglones que les interesaba, en primera lnea el bienestar de la familia: educacin, salud, mejora de la vivienda. Haba poca valoracin de su ser y su trabajo por parte de los diversos integrantes de la familia, asunto que tambin ellas crean, viviendo cotidianamente con esta desvalorizacin. Sobre la organizacin, evidenciaron no saber para dnde ir, las integrantes del campo esperaban que las del casco urbano, por considerarse de suyo ms desarrollado y moderno, tuvieran claro el camino y lo sealaran. A su vez las del casco urbano, no tenan ninguna dinmica colectiva, ms bien esperaban encontrar, aliento y seales para enfrentar su marginalidad y pobreza, asunto que se agravaba por no tener tierras de cultivo. Era una bsqueda a tientas sin muchos referentes, donde se reunieron apuestas: las mujeres se congregaban en una organizacin para resolver cmo mantener el sustento y las fuentes que lo proveen y la ONG acompaante apostaba por apoyarlas en propuestas construidas con ellas, que contemplaran ganar poder y cambiar la posicin de subordinacin. Al diagnstico sucedi la elaboracin de un plan acordado entre las integrantes sobre el camino a seguir. Hubo un frenes de motivacin, de pactos implcitos de cooperacin y de alimentar las esperanzas de una vida mejor. Los objetivos planteados, pueden resumirse as: tener ms variedad y cantidad de alimentos, tener mayor acceso a agua limpia, contar

163

Sonia Irene Crdenas Sols

con fuentes de lea, tener ingresos, valorarse como mujeres y que AMOY est organizada. Contemplaban tanto su sustento como la conservacin de la naturaleza. Una voz, preocupada por la destruccin de sus territorios y de su subsistencia, as como por su propio ser mujer, empezaba a nacer al calor de la organizacin.

1996 1997 Descubrimiento de su riqueza


El objetivo de tener ms variedad y cantidad de alimentos, mostraba una opcin de priorizar el autoconsumo, fruto de su experiencia en los trabajos de subsistencia. Una de las primeras acciones del plan, fue la realizacin de un inventario agrcola y pecuario para conocer la diversidad cultivada. Se encontr una riqueza enorme tanto en plantas y animales, como en los conocimientos asociados a ellos: 29 especies de verduras y hortalizas, 63 de arboles leeros y frutales, 40 de medicinales y 90 de ores y ornamentales; 8 especies de animales (gallinas, porcinos, bovinos, equinos, conejos, peces de cultivo, pavos y patos), siendo las gallinas las de mayor importancia por su nmero y variedad, 13 razas criollas. A partir de los inventarios, la ONG acompaante, se plante la construccin de propuestas agroecolgicas con las mujeres que reunieran varios criterios: 1) Partieran de los recursos con los cuales contaban las mujeres y por tanto tambin de sus conocimientos. 2) Si haba excedentes de la venta de productos, fueran totalmente controlados por ellas, para propiciar ganar un poder que no fuera cedido a los compaeros hombres, los cuales hasta el momento controlaban y decidan el destino de los ingresos obtenidos con el trabajo de ellos, ellas, nios y nias. 3) Sirviera para hacer visible y valorar el trabajo de las mujeres. La construccin de las propuestas se centr en 2 ncas donde las campesinas eran muy receptivas y las nias se involucraban en la toma de registros, asunto muy importante para levantar la informacin de los sistemas productivos existentes y el seguimiento a las propuestas. Se obtena la informacin acerca de los aspectos que hacan viable estos estilos de manejo y a la vez las debilidades sobre las cuales haba que trabajar. A la par se visitaban los otros predios y se programaban talleres en las ncas que avanzaban, para motivar a las otras socias. Se parta de los recursos locales, los conocimientos tradicionales, la recuperacin de ambos, el empoderamiento de las mujeres a partir de lo que saban hacer y se aspiraba a avanzar en las propuestas fortaleciendo vnculos entre ellas y entre organizaciones politizando sus acciones. Adems permitan ganar independencia de los insumos externos, generar autonoma y por tanto poder sobre sus territorios. Eran propuestas agroecolgicas construyndose en un proceso de aprendizaje y enseanza mutua: las campesinas aportaban sus conocimientos y experiencias sobre las variedades locales tanto agrcolas como pecuarias y sobre sus sistemas productivos, las

164

Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia

instituciones acompaantes4 exploraban alternativas tecnolgicas que fueran asequibles a las mujeres y compatibles con los criterios orientadores de la construccin de las propuestas. En la construccin de la estrategia metodolgica en la agroecologa, la ONG acompaante inici su participacin en la Red de Estrategias Campesinas para una Agricultura Ecolgicamente Apropiada (Red AEA). Se incorporaron otros criterios metodolgicos: empezar despacio y en pequeo, experimentar en pequea escala y la asesora campesina a campesina, si bien esta tard varios aos en ser debatida e impulsada por la institucin; fue la posibilidad de enlazar experiencias e intercambiar resultados tanto en la parte organizativa como tcnica, se tuvieron estrategias ms claras y concreciones mayores, sobre cules plantas sembrar, diseos espaciales, estilos de manejo, as como la visin de un movimiento que conectaba experiencias de recuperacin de prcticas y variedades tradicionales y, otras que adems incorporaban innovaciones importantes. Todas buscaban subsistencia y sostenibilidad. Algunas de tipo comercial, mostraban la compatibilidad de la agroecologa con la renta obtenida, cuando el objetivo no es la acumulacin ilimitada de capital. La sinergia entre los aspectos trabajados, propici el avance de la organizacin. En tanto armaban sus apuestas, las mujeres se descubran como productoras y portadoras de conocimientos.

1998-1999 Conciencia del cuidado de la riqueza y la siega de la guerra


AMOY apost por dar ms espacio a la produccin para el autoconsumo en el predio, asunto difcil puesto que al ser minifundios compite con el rea de cultivo comercial y los hombres no estaban dispuestos a disminuirla. Adems, si bien en esta zona la aplicacin de agroqumicos no ha sido tan intensiva, desde las instituciones del estado nacional, departamental y local se ha promocionado la revolucin verde, considerar de nuevo la agricultura tradicional, era un retroceso que no conceban. Vivieron periodos donde los hombres no solo no crean en lo que hacan, sino que lo despreciaban y el desprecio se converta en actos: cortar las plantas forrajeras que ellas sembraban entre los lotes, o como cultivos asociados a los considerados principales (caf y caa). Por lo cual el espacio de actuacin de ellas era reducido y perdan muchas veces el trabajo realizado. El trabajo evidenci que las propuestas de las mujeres pasan primero por la necesidad de legitimarse a s mismas, ganar credibilidad en ellas para negociar con los esposos, compaeros, hermanos e hijos. Queran compartir lo que descubran y aprendan, ms ellos no crean pudieran ensearles algo en un campo donde no son consideradas agricultoras sino ayudantes. Es un hecho que los mayores avances se dieron en las ncas donde los hombres tambin se involucraron.

Entre 1995 y 2002, la CVM, mantuvo un convenio con otra ONG para realizar el trabajo agrcola.

165

Sonia Irene Crdenas Sols

En este periodo, la CVM, en pos de cualicar el acompaamiento, realiz una investigacin que le permitira conocer la nca como sistema agroalimentario, observar la sostenibilidad ecolgica y la viabilidad econmica y precisar el papel que las mujeres tenan. Pudo identicar que los hombres dirigen prioritariamente su mano de obra a los cultivos comerciales de caf y caa, dedican menor tiempo a los de autoconsumo, generalmente participando de la apertura de los lotes y el cercado. Las mujeres priorizan su mano de obra en la produccin de autoconsumo y tambin trabajan en los cultivos comerciales, especialmente el caf, donde la cosecha y pos cosecha son intensivas en el uso de su mano de obra e incluso la de nios y nias. Cuando los agroecosistemas no absorben toda la mano de obra familiar por su tamao o carencia de capital para invertir, los hombres buscan oportunidades en el mercado laboral, si aun as los ingresos son insucientes, las mujeres tambin lo hacen. De manera tradicional, quienes toman las decisiones sobre los predios, los sistemas de produccin y el uso del suelo, son los hombres; en general son quienes poseen ttulo de la tierra y acceden a los recursos productivos, aunque de manera limitada, pues la agricultura campesina es de poco inters en las polticas pblicas. La participacin plena de las mujeres en el sistema agroalimentario es sobresaliente as como la magnitud de su invisibilidad; la realizacin del trabajo agroecolgico solitariamente y sin distribucin del trabajo domstico entre los integrantes del ncleo familiar, lleva a que las ncas que logran ser sostenibles ecolgicamente y viables econmicamente, o estn en ese camino, lo sean a costa de una sobrecarga de trabajo de las mujeres. Los hallazgos de esta investigacin llevaran a la CVM, a replantear sus estrategias de acompaamiento, en el perodo siguiente. Entre las socias creca la conciencia del valor de lo que hacan y creaban mltiples estrategias para seguir con su labor e involucrar a otras mujeres, se ponan metas y vean cambios en las producciones fruto de la recuperacin de los suelos, las tcnicas de cultivo, las variedades utilizadas. A la par que sus avances, la guerra prosigui. Vivieron el miedo de verse obligadas a vender o ceder sus producciones de alimentos a alguno de los actores armados (paramilitares, guerrilla o ejrcito) que se los exigan; retenes hechos por los paramilitares para controlar el mercado semanal que las familias compraban y la prohibicin expresa de adquirir cantidades mayores o el mercado a otro vecino. Tambin ejercan (y aun) control sobre la movilidad de las personas, los comicios electorales, las relaciones entre vecinos y vecinas e incluso las relaciones afectivas. Una estrategia asumida por las familias y en este caso por las campesinas de la organizacin, fue limitar el nmero de gallinas, de cerdos y el rea de produccin de autoconsumo, para no ser expuestos a la circunstancia de vender o ceder su alimentos, ello gener un retroceso en los procesos de transformacin agroecolgica y en la economa de las familias. Estos aos nalizaron con la siega de vidas tempranamente: los paramilitares masacraron a 14 labriegos en 1998 y a 30 en 1999, varias integrantes de la Asociacin perdieron a sus hijos, padres, compaeros de vida, hermanos, amores. Se desplazaron a la ciudad 700 familias, algunas sin retornar nunca, otras regresaron, pero

166

Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia

durante un tiempo los comits de mujeres de las veredas donde ocurrieron las masacres, no podan reunirse por amenazas de los paramilitares ante cualquier forma de organizacin comunitaria. Esto constituy la ms grave amenaza a la vida y al sustento.

2000-2004 Mutarse en el lmite y expandir las semillas


A las masacres siguieron (y aun continan) los asesinatos selectivos, el control de la vida cotidiana por los paramilitares y el temor por la siembra de explosivos al paso de la guerrilla. A pesar de ello, AMOY continu su proceso signicando un resguardo, donde adems de concretar expectativas, en todos los espacios de encuentro, talleres y visitas, haba un espacio para contar los hechos, relacionarlos con la situacin regional y nacional y expresar los miedos. Iniciaron su participacin en la Ruta Pacca de las mujeres Colombianas, que trabaja en pos de la negociacin poltica que ponga n al conicto armado. Esta iniciativa ha realizado numerosas movilizaciones en el pas donde el conicto es cruento. La preparacin de las mismas ha sido la posibilidad de formacin de una postura frente a la guerra, de denuncia sobre la utilizacin de las mujeres como botn y de alentar las propuestas de resistencia pacca. AMOY participaba solidarizndose con otras mujeres del pas y alimentando esperanzas tercas que les permitiera sobrevivir. En esta etapa, la CVM, retom los resultados de la investigacin hecha en el periodo anterior y orient el acompaamiento a fortalecer la autonoma de la organizacin, retomando la propuesta de campesina a campesina. Se inici la formacin de 7 socias como multiplicadoras de agroecologa que expandieran la semilla de propuestas. Se desplazaban en las veredas, conociendo entre ellas mismas las problemticas, las tecnologas utilizadas, los ensayos e innovaciones emprendidas. Se plantearon metas para conseguir la transformacin de las ncas en agroecolgicas sostenibles y en equidad de gnero, segn AMOY: Una nca agroecolgica sostenible, es una nca donde: No hay que comprar mucho, se sostiene en parte, produce en escala para mantener siempre muchos productos y variados para comer... Hay buena circulacin de nutrientes, se ve en los abonos que produce, en los alimentos que se cultivan para la familia y para los animales y en el reciclaje de comida para los animales (se les da tambin residuos de la cocina y de las cosechas). Hay cultivo de productos bsicos: yuca, pltano, maz, frjol, carne y huevos de gallinas. Hay animales para que den el abono, la comida, el trabajo y tambin para vender. Hay buena conservacin del suelo: se mantiene con coberturas, no se usa azadn, se siembra abonos verdes, se hacen terrazas, surcos en curvas a nivel y zanjas de ladera. Hay una buena distribucin de la mano de obra entre los hombres y las mujeres, en los trabajos de la nca Hay variedad de semillas y animales criollos. Se reparte bien el trabajo domstico entre hombres y mujeres. Hay varios productos para el mercado, para que no suframos tanto cuando baja el precio de un producto. Si la mujer tiene ms trabajo que los hombres en la nca y no se valora, ni a ella ni al trabajo ni los dems le valoran el trabajo y lo comparten, la nca no es agroecolgica, no es sostenible.

167

Sonia Irene Crdenas Sols

Para la transformacin de las ncas realizaron procesos de planeacin convocando a talleres durante un ao a familias por grupos de veredas en sesiones diferentes con personas adultas y con nios y nias. En las veredas donde haban sufrido las masacres y el desplazamiento, su convocatoria fue recibida con esperanza. La gente otra vez se reuna, soaban de nuevo su territorio, sus cambios y sentan el amparo del tejido colectivo. Sin embargo no en todos los casos se dio el involucramiento de los hombres en las transformaciones agroecolgicas y en menos proporcin aun en las relacionadas a alcanzar la equidad de gnero. En todo caso, los resultados obtenidos fueron fruto de la labor de las multiplicadoras: En el ao 2004, la produccin estimada para el autoconsumo fue de 139,2 toneladas y represent un ahorro de ciento siete mil ochenta dlares ($US 107.080) para el conjunto de 69 productoras, signicativa si se tiene en cuenta que en general la produccin de autoconsumo ocupa solamente un tercio del rea de los predios. En esta poca, AMOY tambin construy un fondo rotatorio manejado bajo sus propias reglas, accediendo a ser propietarias de recursos negados histricamente como la propiedad de animales, la compra de insumos para el mejoramiento de la vivienda o tecnologas apropiadas. Las mujeres y su organizacin doblaron la fuerza sobre s mismas, mutaron en el lmite de las prdidas y los estragos de la guerra, en un esfuerzo por controlar ellas mismas su propio destino. Precisamente por haber vivido la marginacin y la exclusin, tienen una inmensa capacidad de plantear alternativas insospechadas para proveer salidas (Lpez, M. 2003).

2005-2009 Sobrevivencia ingresos?, movimiento rural


Aunque ha bajado la intensidad del conicto armado, puede decirse que en los ltimos 4 aos, la salida de campesinos y campesinas de sus territorios se debe tambin a motivos econmicos, pues la consolidacin del negocio de los agrocombustibles y del monocultivo de caa para estos, se aanza en diferentes medidas que les favorezca y en desmedro de la produccin campesina. Parte de estas medidas, son las sanitarias que buscan la ampliacin del mercado para empresas avcolas, y de ingenios azucareros. Ello ha pasado con el cierre de los trapiches donde se produce panela5, alimento bsico en la canasta familiar colombiana, producido artesanalmente y hasta hace pocos aos protegido mediante legislaciones que hoy han sido sustituidas para dar paso a que los ingenios azucareros tomen el mercado, empobreciendo ms aun las familias campesinas al perder la molienda directa de su produccin de caa y los ingresos por el jornal originado all. En Yolomb, los hombres estn saliendo a buscar jornal en otras zonas e incluso la ciudad, quedando las mujeres a cargo de la nca, sobrecargadas, con pocos ingresos y la responsabilidad de la familia.

En los registros de la FAO gura como azcar centrifugado

168

Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia

Ante las nuevas maneras de expulsin del territorio, el momento actual pareciese una encrucijada: Seguir fomentando el autoconsumo? O dado que tambin requieren ingresos Producir ms para el mercado? Cul mercado? Qu productos? Qu hacer para que el autoconsumo no decaiga? Si bien las integrantes de AMOY, han iniciado desde el ao 2000 su incursin en el mercado, realizando 3 ferias anuales de comercializacin, pareciese que hay una fuerte resistencia al riesgo en el hecho de que muchas mujeres no quieran vincularse a la produccin para el mercado. La produccin de autoconsumo, pueden denirla con independencia relativa de lo que suceda en el mercado y con esta han resignicado su identidad como productoras. Al mercado han incursionado con los excedentes de la produccin para autoconsumo y algunas otras producciones, pero es un aspecto al que temen entrar, porque las enfrenta con variables que no pueden controlar: reglas, legislaciones, precio, y por haber sido un medio vedado histricamente a las mujeres. AMOY en el 2009 construy un plan estratgico econmico, plantendose la necesidad de entrar en el mercado y de buscar alternativas para que los hombres no se marchen del territorio. En el momento actual, en que se han sumado a las amenazas a la vida y el sustento, las medidas econmicas que afectan la sobrevivencia y la permanencia en el territorio, la organizacin participa como sujeto poltico en los movimientos sociales donde puede luchar sinrgicamente por sus apuestas. Permanece en el movimiento de mujeres contra la guerra, poniendo los temas cruciales de lo que pasa en la regin. Han convocado durante varios aos, un plantn de mujeres de negro contra la guerra en su municipio y otro de la regin, poniendo una palabra donde nadie se atreva a denunciar los abusos. Participa del movimiento ambiental que hoy da es muy activo en el tema del derecho a la alimentacin y la no privatizacin del agua. El movimiento se est planteando la lucha contra las medidas sanitarias que amenazan la produccin campesina as como contra la ley de tierras que pretende legalizar el despojo de estas a la poblacin desplazada a manos de sus victimarios a quienes la ley facilitar la titulacin de las mismas. AMOY ha llevado la campaa El agua un derecho fundamental a las organizaciones de acueductos comunitarios de la regin del nordeste y se ha movilizado por el referendo constitucional que pretende elevar el acceso al agua a derecho humano fundamental en la carta poltica de la nacin. A la par, llevan un proceso de articulacin a otras organizaciones de mujeres en la regin buscando compartir sus logros y apoyar a otras a conseguirlos, as como fortalecerse conjuntamente para trabajar por reivindicaciones mas grandes que precisan de un movimiento, tales como la inclusin de sus propuestas en los planes de desarrollo, favorecer sus alternativas con recursos econmicos, visibilizar y denunciar la violencia hacia las mujeres tanto la sexual como la econmica y la de la guerra.

169

Sonia Irene Crdenas Sols

Conclusiones en transicin
La fortaleza del proceso de AMOY, ha sido dar un lugar a su experiencia y conocimiento, en interaccin con otros nuevos conocimientos que permitieran aprovechar mejor estos agroecosistemas y proseguir su coevolucin, as mismo el tejido que ha hecho con diversos movimientos para crear sinergias en las luchas. Las amenazas a la sobrevivencia han sido la destruccin ambiental que erosiona los suelos, los conocimientos, la diversidad gentica, las posibilidades de obtener alimentos, agua, fuentes de combustible y otros medios de sustento de la vida. Igualmente las medidas econmicas que garantizan instaurar los proyectos econmicos drenando la naturaleza y los sistemas campesinos, tambin la guerra que ha segado la vida de labriegos y ha instalado el control mediante el miedo. Luego de 17 aos, pueden leerse diversos avances en una transicin agroecolgica que ha buscado la sobrevivencia propia, familiar y de la comunidad. En la dimensin tcnica, hay una innumerable lista de prcticas rescatas y/o innovadas: diversas tcnicas de abonamiento (compostaje, lombricompostaje, abonos lquidos, verdes), asociaciones de cultivo, tcnicas de conservacin de suelos, de mejoramiento de la fraccin proteica de las dietas para animales con la siembra de plantas forrajeras y leguminosas, preparacin de dietas para los animales; tecnologas apropiadas para el aprovechamiento de la lea, del agua lluvia, mquinas sencillas para moler granos, etc. En la dimensin ecolgica, sus sistemas agrarios se han complejizado y avanzado hacia la sostenibilidad ecolgica, pues cuentan con un mayor reciclaje de materia, de eciencia en el uso de la energa proveniente del sistema y bajo empleo de energa exgena, as como el rescate de variedades que perdan presencia en sus territorios. La mltiples interrelaciones tejidas en la nca, proveen de un mayor nmero de mecanismos de control ante las perturbaciones y le otorgan por tanto mayor resistencia y resilencia. En la dimensin econmica, han logrado tener una menor dependencia de insumos externos y una orientacin de la mano de obra familiar en la diversicacin del sistema, a la vez fuente de mayor viabilidad econmica toda vez trabajan en actividades que compensan entre s las grandes uctuaciones de los mercados. En un contexto de incremento permanente del costo de los alimentos y creciente importacin de productos bsicos, su produccin se torna en un eje que dinamiza la asxiada economa local e impide que el mercado local est totalmente bajo control de las multinacionales de alimentos. El acceso a ingresos con los cuales antes no contaban, fruto de la venta de diversos productos; la creacin de fuentes de crdito y el acceso a ser propietarias de algunos recursos, la promocin del trueque de sus productos, semillas y pie de cra. En la dimensin social, cobran relevancia los anteriores logros, toda vez que en los procesos emprendidos saben que saben, que pueden transmitirlo, ensear y motivar a otras mujeres y vecinos en propuestas similares. Han revalorizado su ser, han

170

Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia

roto situaciones de maltrato y generado solidaridad entre ellas. Con sus propuestas han mantenido el control sobre muchas semillas y pie de cra y del conocimiento vinculado a estos; polticamente sus propuestas en la regin representan terreno ganado hacia la soberana alimentaria. Al darse la posibilidad de construir alternativas, explorar mercados, acceder a ingresos en especie y dinero, han ganado mayor poder sobre s mismas y el lugar ocupado en sus familias ha cambiado hacia uno de mayor poder en las decisiones y credibilidad en lo que hacen. Han generado multitud de relaciones con otras organizaciones de mujeres y mixtas, en el movimiento ambiental, en el de mujeres y en el que aboga por una paz negociada para el conicto armado. As mismo han procurado alternativas para los jvenes del municipio, en post de que no sean arrastrados hacia la guerra enrolndose en alguno de los ejrcitos legal e ilegales. En la dimensin cultural, los cambios impulsados, han implicado transformacin de mentalidades, tienen ahora una revalorizacin de la cultura agraria y alimentaria. Han vivido el redescubrimiento de su ser mujer, el fortalecimiento de sus organizaciones, la valoracin de sus aportes como productoras de bienes materiales (alimentos, ingresos, plantas medicinales) y simblicos (saberes, innovacin, capacidad de crear, de proveer sentido a sus acciones). Igualmente los hombres que han vivido este proceso con ellas, han visto a las mujeres avanzar en un poder sobre s mismas y ampliar sus horizontes, dejar de pedir permiso para asistir a las reuniones de la asociacin, salir a giras para conocer otras experiencias y organizaciones en otros municipios, departamentos e incluso otros pases, con lo cual ellos tambin han vivido transformaciones y han cedido espacios de poder y control sobre las mujeres, las decisiones que las incumben a nivel familiar, econmico y en el predio. Han podido construir una posicin frente a la guerra que vive el pas y una voz sobre los hechos de guerra que han teido su territorio. La Asociacin ha crecido al calor de la accin; sus propuestas productivas, ambientales y econmicas, su experiencia organizativa y en la generacin de movimiento social, constituyen resistencia a la guerra, a la marginalidad, a la economa estndar que ha mandado recoger a la economa campesina y que ha invisibilizado la labor productiva, econmica, social y cultural de las mujeres.

BIBLIOGRAFIA
MORENO B., Liliana y CRDENAS, Sonia. Los sistemas agroalimentarios en el Municipio de Yolomb y la articulacin de la Mujer a ellos. Corporacin Vamos Mujer. Medelln, Colombia. Julio 1999. PULEO, Alicia. Del ecofeminismo clsico al deconstructivo: principales corrientes de un pensamiento poco conocido. In: AMORS, Celia; DE MIGUEL, Ana (Eds.). Teora feminista: de la ilustracin a la globalizacin. De los debates sobre el gnero al multiculturalismo. Madrid: Minerva, 2005.

171

Sonia Irene Crdenas Sols

SHIVA, Vandana y MIES, Maria. Ecofeminismo. Teora, crtica y perspectivas. Primera Edicin - Barcelona: ICARIA Editorial S.A. 1997. SILIPPRANDI. Emma. Mulheres e Agroecologia: a construo de novos sujeitos polticos na agricultura familiar. Tese de Doutorado. Universidad de Brasilia. Brasil. 2009. VAEREN, Pierre van der. Perdidos en la selva. Tesis de doctorado. Universidad de Wageningen. Holanda. 2000.

172

Centro de Educacin Ambiental As Corcerizas: Exemplo de desenvolvemento sustentable


Anala Moares Lameiro e Paula Vidal Abalo
Amigos da Terra Amigos da terra unha ONG ecoloxista de mbito galego que dende o 1998, mediante a educacin ambiental, activismo e reivindicacin, traballa no fomento dun cambio local e global cara unha sociedade mis respectuosa co medio ambiente, xusta e solidaria. Formamos parte de Amigos de la Tierra e Friend of the Earth International, a rede de grupos ecoloxistas mis extensa do mundo, con mis de 5000 grupos locais de activistas ao longo de todos os continentes. Dende fai 8 anos afrontamos con conanza e entusiasmo a xestin do Centro de Educacin Ambiental As Corcerizas; un equipamento singular que evoluciona paralelamente a un proxecto educativo integrador de todos criterios, valores e alternativas que defende a Asociacin no seu da a da. O Centro de As Corcerizas, localizado no Macizo Central Ourensn, presntase como unha aposta innovadora en Galicia, por ser un equipamento de Educacin Ambiental vangardista na procura prctica e tanxible dunha nova cultura da sostibilidade na relacin da humanidade co seu contorno.

173

Anala Moares Lameiro e Paula Vidal Abalo

A dimensin ecolxica, tcnica, socioeconmica e cultural que abarca a agroecoloxa vese contemplada de igual xeito no proxecto de As Corcerizas; empregando esta coherencia e perspectiva integral como recurso educativo de alto valor, capaz de transmitir unha visin crtica da nosa relacin co medio, e aportar alternativas prcticas para unha relacin de respecto co mesmo.

A coherencia do equipamento:
un feito constatado que a sociedade necesita exemplos reais cercanos que sinta como propios; que lle permitan ver e asimilar que as explicacins e aplicacins tericas entorno s solucins fronte ao modelo insustentable no que nos atopamos inmersos/as, son viables e alcanzables dentro das sas posibilidades. A propia Consellera de Medio Ambiente aprobou en 2001 a Carta Galega de Calidade dos Centros de Educacin Ambiental (DOGA n70, 9 abril), no que se cita especicamente a coherencia ambiental das instalacins como un criterio de calidade; un valor pois en alza cada vez mis prezado e esixido polas entidades e persoas mis sensibilizadas da nosa sociedade.

174

Centro de Educacin Ambiental As Corcerizas: Exemplo de desenvolvemento sustentable

Conscientes da relevancia da coherencia do equipamento na nosa funcin educativa, o Centro de As Corcerizas concibiuse dende a sa planicacin, construcin e uso cunha ptica de desenvolvemento sostible; podendo citar entre as caractersticas mis destacables:

Bioconstrucin e arquitectura bioclimtica


No deseo e construcin do Centro aplicronse tcnicas e criterios que incorporan sistemas produtivos ecientes e aforradores de enerxa; materiais saudables e respectuosos co medio en todos os momentos do seu ciclo de vida (producin, utilizacin, eliminacin), elaborados no territorio prximo respectando os usos tradicionais. Algns exemplos dos criterios aplicados son: Eleccin do lugar de construcin segundo factores bioclimticos e xeobiolxicos: bosque de folla perenne cara o norte e caduca cara o sur, elaboracin de mapas de presenza de fontes electromagnticas naturais, coidada instalacin elctrica, etc. Integracin no entorno e minimizacin do impacto paisaxstico Orientacin axeitada para aproveitamento da enerxa solar pasiva Distribucin e acondicionamento dos espazos interiores segundo o seu uso previsto Cuberta vexetal nos tellados como reguladores trmicos Emprego prioritario de materiais de producin local, saudables e biocompatibles: aceites naturais para protexer a madeira, pinturas ecolxicas sobre taboleiro de papel reciclado e xiz, illantes como a cortiza de sobreira; ou materiais naturais como pedras, barro cocido, cemento branco e cal hidrulica. A madeira ten orixe certicada de tala sostible. Instalacin de sistemas economizadores de auga, lmpadas de baixo consumo e mobiliario reutilizado e de elaboracin local.

Abastecemento enerxtico
O sistema enerxtico de As Corcerizas totalmente independente da rede elctrica convencional, conformando o que se coece como unha illa enerxtica. Toda a producin provn exclusivamente de enerxas renovables, demostrando a viabilidade e benecios da diversicacin das fontes de producin local: solar trmica, solar fotovoltaica, microhidrulica, elica e biomasa. As Corcerizas un exemplo de xestin enerxtica sostible, apostando pola eciencia, o uso racional e a autosuciencia a partir de fontes de enerxa limpa, inesgotable, renovable e a diversicacin da producin a pequena escala, atendendo aos recursos naturais dos que dispoemos no entorno.

175

Anala Moares Lameiro e Paula Vidal Abalo

Enerxa solar fotovoltaica: mdulos fotovoltaicos que nos proporcionan 6Kw de electricidade. Enerxa solar trmica: paneis trmicos que proporcionan auga quente sanitaria e apoio ao sistema de calefaccin. Enerxa elica: aeroxerador de pequena potencia adaptado s condicins do lugar, capaz de xerar 5Kw de enerxa elctrica. Enerxa hidrulica: microturbina hidrulica combinada cun pequeno encoro preexistente, que produce de media 6Kw de enerxa elctrica. Biomasa: caldeira policombustible (serrn, labras, compactados) que abastece o albergue, e caldeira de pllets que abastece comedor e aula. Ambas proporcionan auga quente para uso sanitario e para calefaccin. O feito de non estar conectados rede elctrica convencional fai necesario un sistema propio de acumulacin (bateras estacionarias), permitndonos o almacenamento nos perodos de maior producin e poendo nosa disposicin a enerxa nos momentos con menos aportes. Os paneis de control existentes na denominada casa das enerxas infrmannos dos distintos aportes e consumos enerxticos das instalacins, facilitando unha ptima distribucin dos mesmos en todo o Centro.

Xestin dos residuos


Dende Amigos da Terra consideramos fundamental a participacin activa e consciente dos/as usuarios/as do equipamento na minimizacin dos consumos enerxticos e na reducin dos residuos xerados. Neste ltimo caso, o noso obxectivo principal o de reducir no mximo posible a producin de residuos en todo o ciclo de vida dos produtos. Priorizamos compras a granel e a mnima embalaxe posible, sendo esta de baixo impacto, e priorizando a reutilizable antes que a reciclable. Nas propias instalacins facemos separacin selectiva dos residuos xerados, convertndoos en novos recursos, tratndoos localmente na medida do posible, ou derivndoos a redes de tratamento municipais. Parte do papel e cartn empregado como combustible para as chemineas do saln do albergue e comedor.

176

Centro de Educacin Ambiental As Corcerizas: Exemplo de desenvolvemento sustentable

Vermicompostaxe e compostaxe dos restos orgnicos en diferentes estruturas: composteiros feitos con pals desbotados, con malla metlica ou de plstico reciclado. Os restos cociados son reservados para alimento dos animais domsticos dos/as vecios/as do pobo. Parte do vidro recollido por particulares para a sa reutilizacin, sendo tamn empregado nalgunha ocasin como elemento construtivo en muros realizados con tcnicas de bioconstrucin na propia instalacin. O vidro restante, envases, lixo xenrico e especial, redirixido ao sistema municipal de xestin. Dentro da xestin de residuos levada a cabo no propio equipamento, cabe destacar a depuracin biolxica das augas residuais mediante a utilizacin dun sistema innovador de plantas acuticas en otacin: Filtro de Macrotas en Flotacin (FMF). Este sistema basase na utilizacin de plantas acuticas da familia das macrotas (espadanas, xuncos, lirios amarelos ou platanarias), que de forma natural se atopan enraizadas no terreo, pero que aqu se transforman en otantes. Ao otar, as plantas forman un tapiz de races que ocupa toda a balsa, forzando a que toda a auga circule por esta tupida rede radicular. Grazas ao osxeno que inxectan as follas das propias plantas, as races crean ao seu redor un ambiente osixenado que favorece a presenza duns microorganismos, quen nalmente absorben e se nutren das cargas contaminantes e da materia orgnica, devolvendo auga limpa ao medio. A implantacin participativa destes sistemas nun Centro de Educacin Ambiental multiplica a capacidade de difusin destas experiencias; informando da importancia da

177

Anala Moares Lameiro e Paula Vidal Abalo

minimizacin e adecuada xestin dos nosos residuos, e ofrecendo ao tempo alternativas viables para a reducin de consumos enerxticos nos fogares ou vilas que axuden a poer freo alta velocidade de deterioro do medio.

Alimentacin consciente e responsable


Seguindo a poltica de sostibilidade que caracteriza ao Centro, as comidas son preparadas con alimentos procedentes da agricultura ecolxica local e comercio xusto na medida do posible; favorecendo o desenvolvemento das pequenas ncas, revalorizando os produtos locais e promovendo un mundo rural vivo. O carcter educativo que supn a propia comida servida no Centro e os mens elaborados polo persoal, incitan reexin sobre a pegada ecolxica que supn a nosa alimentacin diaria; facndonos conscientes do gasto enerxtico e contaminacin que se produce no sistema alimentario internacional no seu senso mis amplo: producin, procesado, empacado, refrixeracin, cociado, tratamentos dos residuos xerados e, sobre todo, distribucin por todo o planeta. Amigos da terra non est en contra do consumo de carne, pero si defende unha dieta mis sustentable que, inexorablemente, pasa pola reducin do consumo de carne e o rexeitamento sobreexplotacin levada a cabo na gandera industrial, abastecida fundamentalmente a base de transxnicos. Hai que partir da base de que as protenas que consumen os animais son protenas que ns poderamos consumir directamente; necesitando entre 3 e 20 kg de protena de orixe vexetal (segundo as especies e os mtodos de cra intensiva empregado) para obter 1 kg de protena de orixe animal. Non un dato insubstancial que mis do 40% dos cereais do mundo e mis de 1/3 das capturas pesqueiras son utilizadas para alimentar gando. Na loita pola defensa da soberana alimentaria teremos que traballar en rede e dar a nosa conanza e apoio aos/s produtores/as locais, fechar a porta aos transxnicos camiando rmemente cara a producin ecolxica, e reducir o consumo de carne na nosa dieta, incorporando novas formas de elaboracin de alimentos que satisfagan as nosas

178

Centro de Educacin Ambiental As Corcerizas: Exemplo de desenvolvemento sustentable

necesidades e estimulen os noso sentidos e imaxinacin; dirixndonos cara un sistema alimentario diferente no que todos e todas vivamos dignamente e teamos sucientes alimentos sans e nutritivos.

Entorno socioambiental
O Centro intgrase nun entorno rural, presentndose este como un punto estratxico de encontro e interaccin de todos os axentes implicados, coecementos e iniciativas; na procura dunha nova cultura de permanencia. un feito reseable que o nacemento de As Corcerizas tivera a sa orixe nunha iniciativa de dinamizacin da serra ourens por parte da asociacin cultural Amigos dos Milagres e San Mamede; entidade de mbito local que pretenda a promocin dos valores patrimoniais, naturais e antropolxicos da Serra da San Mamede, e que con moita ilusin e o apoio de Amigos da Terra, iniciaron un camio que faca fronte a desvalorizacin xeneralizada do entorno rural, s duras vivencias da vecianza na montaa, e a un pensamento que negaba a viabilidade de calquera iniciativa na Serra.

179

Anala Moares Lameiro e Paula Vidal Abalo

A ubicacin do Centro e a sa proximidade con varios pobos tpicos da montaa galega e outros elementos patrimoniais singulares, brndanos a oportunidade de visitar, en moitos casos da man dos/as propios/as vecios/as, muos de auga, fornos comunais e pobos abandonados; descubrindo os ocios, apeiros de labranza, arquitectura tradicional, lendas e tradicins, moitas delas anda vixentes a da de hoxe. Un feito que enriquece de xeito substancial o proxecto a sa ubicacin dentro do ecosistema forestal da Serra de San Mamede, L.I.C. Macizo Central Ourensn, no suroeste da provincia de Ourense. Este espazo protexido de alta montaa resulta excepcional para observar a mestura bioxeogrca que se produce entre a rexin mediterrnea hmida e a eurosiberiana de montaa galego-portuguesa. Este feito xunto co relevo variado, permite a presenza de moi diversas especies vexetais, tanto de tipo mediterrneo como de tipo atlntico, o que lle conre unha excepcional biodiversidade. Polo seu alto valor ecolxico, ptimo estado de conservacin e pola sa rareza, destaca o L.I.C. Bidueiral de Montederramo, un dos bosques de bidueiros situados mis ao sur de Europa; considerada coma unha das fragas mis importantes da provincia de Ourense. O entorno socioambiental ser por tanto unha excelente ferramenta para revalorizar e dar a coecer o patrimonio natural e cultural da Serra de San Mamede, fomentando a conservacin e o respecto polo noso patrimonio.

180

Centro de Educacin Ambiental As Corcerizas: Exemplo de desenvolvemento sustentable

Un proxecto educativo serio e comprometido:


Dende a mesma coherencia ambiental na concepcin do equipamento ate a proposta das actividades educativas que nel se desenvolven, amsase un compromiso rme por facer realidade as mis avanzadas recomendacins das novas lias metodolxicas da intervencin educativa. unha aposta seria e contrastada por unha Educacin Ambiental de calidade, comprometida, crtica, participativa e plural. Non soamente en base a aportar informacin senn tamn, e sobre todo, a proporcionar experiencias directas e persoais que impliquen aos e s participantes na problemtica ambiental, e que se traduzan en comportamentos e actitudes responsables para ser parte da sa solucin, na busca dunha sociedade baseada nos principios da sostibilidade. Sen menosprezar a importancia e necesidade de poer en prctica programas de educacin ambiental con nenos/as, Amigos da Terra ten denido como pblico prioritario o adulto; pois neste rango da sociedade onde reside a capacidade de decisin e presin sobre as polticas presentes e futuras, que van a condicionar o panorama ambiental das prximas xeracins. Pensemos tamn que a educacin ambiental con labregas/os, tcnicos/as, xestoras/es, familias, etc., permitir a sa participacin na deteccin e busca de solucins aos problemas ambientais das comunidades das que forman parte, contribundo a impulsar dende os diferentes sectores, a construcin de modelos alternativos de desenvolvemento. O papel da educacin ambiental con adultos/as convrtese as en esencial para activar unha sociedade necesitada de permanente reexin sobre os obxectivos que persegue, a sustentabilidade das estratexias que emprega para conseguilos, e da equidade do reparto e uso dos recursos. Conscientes das nosas capacidades como centro educativo e da transcendencia das decisins e actuacins que fagamos no presente, Amigos da Terra pon en marcha en As Corcerizas diferentes programas, cursos e actividades ao longo de todo o ano.

181

Anala Moares Lameiro e Paula Vidal Abalo

salientable que o equipamento resulte un recurso educativo en si mesmo, sendo un referente na implantacin duns criterios que conxugan dun lado as necesidades do desenvolvemento de calquera pas; e doutro, os imprescindibles criterios de sustentabilidade cara os que temos que ir, sen renunciar aos niveis de benestar acadados ata agora.

CONCLUSINS
A Educacin Ambiental, debido ao momento de crise ecolxica global na que nos atopamos, unha ferramenta imprescindible para acadar cambios progresivos nos hbitos e actitudes. A sociedade precisa exemplos de viabilidade que sinta como factibles e prximos, debendo existir unha coherencia entre as actividades e o equipamento; pois o descoecemento e a falta de experiencias alimenta a inseguridade nas persoas, minguando a capacidade de crtica e abocando sociedade a asumir como certos argumentos pouco sustentables que se nos presentan como teoricamente viables e convenientes. As Corcerizas a demostracin real dunha serie de alternativas posibles para poer freo aos problemas ambientais que afectan ao noso entorno local e global, facndonos conscientes de que existen solucins prximas das que debemos formar parte. un proxecto que parte da esperanza dunha base social signicativa e adopta as caractersticas dun ideal, cun matiz diferencial relevante: demostra a sa realidade. As experiencias vividas in situ durante a estancia no Centro, sern o argumento de mis peso para crer e defender a viabilidade e necesidade inminente de avanzar cara unha sociedade ambientalmente sustentable e socialmente xusta.

Bibliografa
Revista Soberana Alimentaria. Biodiversidad y cultura.#01. Varios. (2010) Un mundo vulnerable. Ensayos sobre ecologa, tica y tecnociencia. Jorge Riechmann (2000) Proxecto Educativo Centro de Educacin Ambiental As Corcerizas. Indito. Lpez Prez, X.; Meira Cartea P.A.; Serantes Pazos, A.; Lois Estvez, A.; Ramos Garca, F.; Moares Lameiro, A.; Galianes Quinteiro, M. (2004).

Mis informacin:
www.ascorcerizas.com

info@ascorcerizas.com 988 374 318

182

Alianzas pola soberana alimentar: A experiencia da ISAP na Galiza


Xos Maria Garcia Villaverde
1996. 830 millns de persoas pasan fame no mundo. En Roma celbrase unha Cimeira Mundial da Alimentacin na que se establece o obxectivo de reducir esta cifra metade para 2015. Mentres os xefes de Estado e de goberno adoptan este acordo, a Va Campesina, un movimento labrego internacional surxido tres anos antes, apresentaba na mesma cidade europea a sa alternativa, recollida na declaracin Soberana Alimentar, un futuro sen fame. Segundo este posicionamento, o nico modo de asegurar o direito humano bsico alimentacin garantir a soberana alimentar, entendendo esta como o direito de cada nacin a manter e desenvolver a sa propia capacidade para producir os alimentos bsicos dos pobos, respeitando a diversidade produtiva e cultural. Nun contexto de crescente hostilidade cara ao campesiado e a pequena producin en todo o mundo, a Va Campesina amsase decidida a criar economas rurais baseadas no respeito cara a ns mesmos e terra, na soberana alimentar e no comercio xusto, recoecendo un papel central s mulleres e reclamando control democrtico, intervencin directa do campesiado e pequenos produtores na formulacin de polticas agrarias a todos os niveis. Aquela proposta foi acumulando apoios, completndose e mellorando at que en Febreiro de 2007, en Slingu (Mali), representantes de organizacins labregas, de pastores, de pobos pescadores, de consumo responsbel, feministas, indxenas, ecoloxistas... de todo o mundo se reuniron no Foro de Nyleni para, ademais de xar unha denicin de soberana alimentar, pr en marcha un proceso global de construcin desta desde o local. A soberana alimentar cou denida na Declaracin de Nilny como o direito dos pobos a alimentos nutritivos e culturalmente apropiados, acesbeis, producidos de forma sustentbel e ecolxica, e o seu direito a decidir o seu propio sistema alimentar e produtivo. O documento tamn recolla o compromiso de construr o noso movimento colectivo pola soberana alimentar forxando alianzas, apoiando as nosas diferentes luitas e facendo que a nosa solidariedade, forza e criatividade cheguen aos pobos de todo o mundo que teen un compromiso coa soberana alimentar. Nese mesmo ano, 2007, as persoas famentas superaron os 850 millns, a pesar de que en 2000, na Cimeira do Milenio das Nacin Unidas, se aprobaran uns obxectivos de desenvolvimento entre os que se atopaba (e se atopa) o de reducir metade, para 2015 e con 1990 como ano de referencia, a proporcin de persoas que pasan fame.

183

Pouco mis dun ano despois, en Abril de 2008 presentbase publicamente en Compostela a ISAP (Iniciativa pola Soberana Alimentar dos Pobos). Tras algns meses de contactos iniciados por VSF, e seguindo o mandado de Nylni, nasca unha alianza formada daquela por catro organizacins: Amarante, Sindicato Labrego Galego, Veterinarios Sen Fronteiras e Verdegaia. O obxectivo? Dar a coecer, construr e defender a soberana alimentar dos pobos en e desde Galiza, cos ps na terra e cunha ollada global. A iniciativa pretenda ser o comezo de algo muito maior, xa que parta da certeza de que eran mis as entidades e persoas que consciente ou inconscientemente estaban xa a traballar pola soberana alimentar, e muitas mis anda as que se veran beneciadas polo avanzo desta. Desde o sindicalismo agrario, a agroecoloxa, a cooperacin para o desenvolvimento, o consumo responsbel e o comercio xusto, desde o ecoloxismo e o feminismo, defendendo terras de cultivo, bancos marisqueiros ou a pesca artesanal, promovendo o aleitamento materno, recuperando saberes... son muitas as iniciativas galegas de construcin de soberana alimentar, chmenlle as ou non. A ISAP non inaugura o traballo pola soberana alimentar en Galiza (o SLG, por exemplo, leva anos implicado na Va Campesina) nen o ten en exclusiva, mais si comezou unha coordenacin de esforzos para dar a coecer esta alternativa e fxoo nun ano marcado pola crise dos prezos dos alimentos. En 2008, ano de marcas histricas nas colleitas de cereal, a especulacin e a indefensin fronte ao mercado libre elevaron a 920 millns as cifras da fame. O industrialismo en xeral -agora en forma de globalizacin capitalista- e a agroindustria en particular continan o seu proceso de destrucin socio-ambiental: polucin, sobreexplotacin, deserticacin, expulsin ou mesmo eliminacin fsica de poboacins labregas e indxenas, mudanza climtica, esmagamento da biodiversidade... crise(s). E son xa, en 2009, mis de 1.000 millns as persoas que padecen fame no mundo, na sa maiora, paradoxalmente, persoas ligadas ao rural, producin de alimentos. A ISAP proseguiu co seu labor e medrou incorporando Cova da Terra, Eirado, Emas Fundacin Social, Fundacin Galicia Verde, Panxea e Semente. Seguindo o plano de traballo deseado nos seus comezos puxo en marcha a organizacin dunhas Xornadas Galegas de Soberana Alimentar, que se celebraron 27 e 28 de Febreiro de 2010 en Compostela e nas que participou mis dun cento de persoas. O obxectivo destas xornadas, ademais de continuar a dar a coecer a soberana alimentar, era o de propiciar un encontro entre todas aquelas persoas e entidades que traballan pola soberana alimentar en Galiza -chamndolle as ou non, consciente ou inconscientemente-, estn interesadas nela ou se beneciaran do seu avanzo. O evento debera supor un importante paso adiante nese camio cara a algo muito maior.

Mais porqu desde Galiza? Para que?


Poden ser muitas as cousas que consideramos importantes para as nosas vidas, pero s unhas poucas son imprescindbeis para (sobre)vivir, unha delas a alimentacin.

184

Con esta frase comeza o manifesto fundacional da ISAP. A soberana alimentar foi denida no Foro de Nylni como o direito dos pobos a alimentos nutritivos e culturalmente apropiados, acesbeis, producidos de forma sustentbel e ecolxica, e o seu direito a decidir o seu propio sistema alimentar e produtivo. En Galiza non temos problemas de fame e desnutricin como os padecidos nas periferias globais. Con todo o perifrico que poda ser este pas, facemos parte dun centro econmico global, estamos entre a minora privilexiada que se pode permitir importar alimentos de calquer lugar do planeta, a minora que non coece o desabastecimento e que basea a sa seguranza alimentar no seu poder adquisitivo. Quer isto dicir que temos soberana alimentar? Non, nen temos nen respeitamos a dos demais. A nosa capacidade, individual e colectiva, para decidir que alimentos producir e consumir e como o facer cada vez menor. Polticas desenvolvimentistas primeiro -desde a segunda metade do sculo XX- e neoliberais despois como a PAC na UE incentivaron e incentivan, desde todos os niveis de goberno, o abandono da producin agraria; o despoboamento rural; a concentracin da producin, distribucin e comercializacin de alimentos; o acaparamento de terras e a criacin de extenssimos monocultivos en pases empobrecidos para nos alimentar a ns, ao noso gando ou aos nosos coches; a sobreexplotacin de caladoiros... a destrucin ambiental e social, local e global. As, vemos desaparecer a nosa soberana alimentar ao tempo que erosionamos a doutras persoas e pobos e a das xeracins futuras. O industrialismo e o seu modo de producir/extraer, distribur e comercializar alimentos xera fame, desnutricin e malnutricin, alimenta a crise ecolxica e est a fabricar unha crise alimentar global. Fronte a este sistema, a soberana alimentar -que cumpre non confundir con autarqua nen cunha sorte de patriotismo alimentar ou gastronmico- apresntase como unha alternativa democratizadora da alimentacin e xeradora de sustentabilidade ecolxica e xustiza social. Para xerar emprego e construr un rural vivo; para reducir a pegada e dbeda ecolxica da nosa alimentacin basendoa en produtos locais, saudbeis e sustentbeis; para frear a mudanza climtica, diminur o noso disparatado consumo enerxtico e tomar o camio do decrescimento sustentbel; para (re)tomar o control sobre a nosa alimentacin... cumpre construr soberana alimentar, por medio de iniciativas de producin, distribucin e comercializacin alternativas, mais tamn facendo movimento social e actuando local e globalmente para substitur as polticas industrialistas por outras que entendan a alimentacin como un direito e non como un negocio mis, polticas que favorezan a producin sustentbel a pequena escala orientada ao mercado local, polticas que tean como prioridade alimentar o mundo e non enriquecer unhas poucas persoas e especular. En Galiza pouco a pouco van surxindo iniciativas neste sentido: agricultura e gandara biolxicas, cooperativas e asociacins de consumo responsbel, explotacin sustentbel de bancos marisqueiros, reservas marias aliadas da pesca artesanal, comercializacin directa

185

e local, recuperacin de montes, oposicin aos transxnicos, procura dun ordenamento territorial xusto e sustentbel... Anda que os retos e ameazas non son poucos: poderosas transnacionais de agrobiotecnoloxa; grandes supercies de distribucin e comercializacin; a OMC; a PAC; dumping; degradacin e articializacin de solos; contaminacin de acuferos, ros e ras; recheos; especulacin; mudanza climtica...

Cara a un foro galego pola soberana alimentar?


Logo de dous anos de actividade, de divulgacin da alternativa da soberana alimentar e de contacto con iniciativas de producin e consumo responsbel, celebradas as Xornadas Galegas, o movimento pr-soberana alimentar en Galiza, e mis concretamente a ISAP, comeza unha nova etapa. A intencin a de seguir adiante, acumulando forzas, tecendo rede, e non s en Galiza, integrndose no proceso estatal/ibrico por n en marcha -o da ASAP (Alianza pola Soberana Alimentar dos Pobos)- e atendendo a un posbel proceso europeu. O obxectivo, mantndonos eis a Nylni, debe ser o de construr soberana alimentar desde onde isto se pode facer: o local. Con novas incorporacins e calculando as nosas forzas, cumpre impulsar un proceso galego amplo e participativo que poderiamos chamar foro a travs do cal analisar a situacin na que se atopa a soberana alimentar no noso pas e desenvolver iniciativas para a construr e reforzar. Non han faltar as diculdades (fraqueza e sobrecrrega do tecido asociativo galego, risco de deformacin da proposta en termos soberanistas...) mais o contexto de crise sistmica que vivimos fai necesario, e cada vez mis urxente, construr unha alternativa baseada na sustentabilidade ecolxica e a xustiza social, e a soberana alimentar parte fundamental desa alternativa. Porque queremos decidir sobre os alimentos que producimos e consumimos; porque queremos e necesitamos un rural vivo; porque as xentes que traballan a terra e o mar teen direito a producir os alimentos bsicos e vivir diso dignamente; porque queremos e podemos vivir sen devorar o planeta e o futuro; porque acabar coa fame e a desnutricin posbel, superando o industrialismo... Tamn en Galiza, a hora da Soberana Alimentar!

Mis informacin:
http://www.nyeleni.org/ http://viacampesina.org/ http://soberaniaalimentar.info/ http://alianzasoberanialimentaria.org/ http://www.foodsovereignty.org

186

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 4

ENTRE HORTAS: AS HORTAS DE BELVS: RECUPERAR USOS, RENDIBILIZAR ESPAZOS


Concelleira de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostbel Santiago de Compostela, vern de 2010

Elvira Cienfuegos Lpez

Compostela, cidade de hortas


As hortas de Santiago estn incorporadas toponimia da cidade e non s son unha parte importante da sa historia: son historia viva. Seguen cultivndose nas traseiras das casas do centro urbano, nas casas dos barrios, nos conventos... Pero no proceso de desenvolvemento urbano, unha parte das hortas de antes quedaron integradas nos espazos verdes pblicos, que, por tanto, conservan a potencialidade de producir alimentos e cumprir as unha funcin mis. A recuperacin deste uso produtivo, da actividade tradicional e saudable, o obxectivo das hortas urbanas, que empezaron o seu desenvolvemento no parque de Belvs. Santiago unha cidade de historia e na historia, unha cidade feita en pedra grantica que naceu no sculo IX recibindo peregrinos e que foi medrando e recibindo xente. Declarada pola UNESCO Patrimonio da Humanidade, ten na pedra e na arte da Cidade Histrica unha boa parte do seu patrimonio. A sa importancia provoca que nas mis das veces escureza outra parte da sa riqueza patrimonial da que dende a Concellara de Medio Ambiente nos sentimos especialmente orgullosos e que nos esforzamos en poer en valor. Dende o Goberno Municipal levamos anos traballando en planicar de modo sustentbel o desenvolvemento urbano, en impulsar unha rede de parques distribuda de xeito equilibrado polo territorio, en conservar a cultura da auga fontes, lavadoiros, antigas canalizacins... e o seu patrimonio inmaterial. Auga que precisou e precisa a cidade para vecianza e visitantes, auga para beber e auga para regar as valgadas onde se producan os alimentos. Santiago cidade de ros (entre o Sar e o Sarela, Compostela), que hoxe conforman parques de distintos usos e potencialidades.

189

Elvira Cienfuegos Lpez

Parques equilibradamente distribudos e de composicin e caractersticas diferentes. Parques histricos (a Alameda e San Lourenzo), parques con historia, vinculados Cidade Vella (Belvs, Bonaval), parques que salientan pola supercie que ocupan (Campus Universitario Sur, Carlomagno, Eugenio Granell....), parques de barrio (Alexandre Bveda, Fermn Bouza Brey, San Caetano, A Almciga...), xardns entre as pedras da Cidade Histrica (Pazo de Fonseca). Unha ampla rede de espazos pblicos que sitan a Compostela cabeza do Estado en zonas verdes por habitante e que cumpren distintas funcins: a funcin paisaxstica, a funcin ambiental (calidade do aire e da auga), a funcin patrimonial, a funcin social e a funcin produtiva.

As hortas urbanas de Belvs: acondicionamento, regulamentacin e cesin de usos


O parque de Belvs, situado na cidade histrica, cumpre con todas e cada unha das funcins que sinalabamos. Con 72.000 metros cadrados unha valgada asimtrica que descende desde o convento de Belvs (sculo XIV) e o Seminario Menor at o Regato do Canceln, para despois achegarse s ra da Virxe da Cerca ou do Olvido. Os distintos espazos, diferenciados por vellos muros, sebes vivas, equipamentos, restos de antigas vivendas... conforman un parque con rea deportiva, rea infantil, labirinto,... e un espazo de froiteiras que noutro tempo fora tamn zona de cultivos, aproveitando a auga que baixaba do convento e a que subministraba o regato. Neste contexto, a idea de incorporar hortas pblicas urbanas xorde coa perspectiva de atender conxuntamente a distintos obxectivos: diversicar os aproveitamentos dos parques; posibilitar neles usos tradicionais anda vivos na cidade, como o cultivo das hortas; contribur posta en valor da agricultura ecolxica, conservacin das variedades hortcolas, valoracin do consumo de alimentos sans e de calidade; proporcionar vecianza, especialmente s persoas maiores, unha ocupacin saudable e graticante para o tempo de lecer e favorecer a convivencia interxeracional e o intercambio de coecementos e experiencias. A escolla do Parque de Belvs para iniciar a experiencia respondeu, basicamente, sa proximidade a unha zona habitada e habitualmente participativa, como o barrio de San Pedro; s caractersticas do parque, nas que se identicaba unha zona que fora de hortas e que no novo deseo non sufrira alteracins importantes e existencia de pequenas construcins susceptibles de rehabilitacion e uso. Denido o espazo, procedeuse delimitacin e acondicionamento da zona de hortas que se situou nunha cota lixeiramente superior ao espazo colindante, separada del por unha sebe de vellos loureiros. Deste espazo utilizronse algo mis de 2000 metros cadrados para delimitar 29 hortas de 60 metros cadrados, supercie suciente para producir alimento para unha familia; conservronse as rbores froiteiras da rea colindante e incorpranse

190

Entre Hortas: As Hortas de Belvs: recuperar usos, rendibilizar espazos

mesas e bancos no permetro das hortas. Nunha cota superior e no espazo delimitado por vellos muros ubicouse unha horta experimental e restaurronse as sas vellas edicacins para que servisen para vestiario, para gardar os tiles de labranza e para aseo. Simultaneamente, traballouse na denicin dos destinatarios do programa de hortas municipais as coma nos criterios de cesin e utilizacin das hortas. Tendo en conta as caractersticas sociodemogrcas da contorna, cunha elevada taxa de persoas xubiladas e prexubiladas, decidiuse priorizar esta franxa de poboacin na procura de proporcionarlles un xeito san de ocupar o seu tempo de lecer, de facilitarlles un espazo de convivencia e posibilitarlles a transmisin interxeracional dos seus coecementos hortcolas. Dado que se trata dun programa eminentemente social, que non leva aparellado nimo de explotacin econmica, optouse pola frmula da autorizacin temporal de uso destes espazos pblicos regulamentando, a travs da Ordenanza reguladora do uso de hortas municipais constitudas en espazos pblicos e o seu outorgamento das sas autorizacins de uso, os criterios para a adxudicacin das autorizacins, os usos das hortas e os dereitos e deberes derivados da cesin. As autorizacins de uso concdense, mediante concurso, despois da apertura pblica dun perodo de solicitudes no que as persoas interesadas teen que achegar instancia na que se solicita formar parte do concurso, documento de identidade da solicitante e, de ser o caso, documento acreditativo da condicin de persoa xubilada ou prexubilada. Formada a lista de solicitantes e concludo o prazo para a presentacin de reclamacins, o concurso de cesin por un perodo de 2 anos renovable, reslvese en aplicacin do disposto no artigo 5 da Ordenanza: 1. Toda persoa vecia de Santiago de Compostela ter dereito a ser usuaria das hortas municipais s que se rere esta Ordenanza. Non obstante, hora da adxudicacin, tern preferencia por orde de prelacin: a) As persoas vecias do barrio e da contorna do espazo pblico municipal habilitado para hortas que estean xubiladas ou prexubiladas. De ser maior o nmero de solicitantes que o de hortas, estas hanse adxudicar mediante sorteo.

No caso de que non se cubran as hortas coas persoas que renan as condicins citadas no apartado anterior, a orde de prelacin ser a seguinte: a) As persoas que estean xubiladas ou prexubiladas b) As persoas vecias do bario e da contorna do espazo pblico municipal habilitado para hortas. c) As persoas vecias de calquera outro barrio de Santiago de Compostela.

191

Elvira Cienfuegos Lpez

De ser maior o nmero de solicitantes que o de hortas, estas hanse adxudicar mediante sorteo por grupos de prelacin. 2. Cada persoa concesionaria, s poder ser usuaria dunha horta. No tocante aos usos das hortas, o Captulo III da Ordenanza establece, entre outros, os seguintes criterios: A plantacin de froiteiras s se efectuar nos bordos da parcela e en ningn caso poder ocupar unha supercie superior ao 25% da parcela. Non se permite o uso, cra ou explotacin animal. Non se permite a construcin de cabanas, invernadoiros... e outros elementos que deterioren a paisaxe e non poidan ser retirados ao nal da campaa. O Concello promover o uso da agricultura ecolxica, mediante a formacin e apoio s persoas interesadas, as como mediante o establecemento de medios materiais que fomenten o seu uso. Para canalizar as relacins entre a Concellara de Medio Ambiente e os usuarios das hortas estes debern constiturse en agrupacin, comunidade ou outra frmula semellante que garanta en todo momento dispoer dun interlocutor responsable ante o Concello (art. 11 da Ordenanza). Aprobada a Ordenanza e aberto o prazo de solicitudes rexistrronse un total de 60 demandas de autorizacin, das que s 2 foron desestimadas por non cumprir os requisitos cando unha lista de espera de 29 persoas que poderan acceder ao uso das hortas no caso de que algn dos 29 adxudicatarios, na sa maiora xubilados e prexubilados, tivera que renunciar. Nun acto pblico que tivo lugar o 19 de xuo de 2008 procedeuse entrega das hortas cada unha delas identicada cun nmero e o nome da persoa que a cultiva e presentacin dos espazos comns: un local con aseos, vestiarios, ferramentas para traballar a terra, regadeiras, auga para regar, mesas e bancos, taboleiro de anuncios... e un horto comn e experimental onde se plantaron tomates, pementos, cebolas, repolos, couve-or... ademais dun xardn con plantas aromticas como o romeu, lavanda ou menta.

Dous anos das hortas de Belvs


Tentando resumir nunha frase estes dous anos de experiencia das hortas de Belvs diriamos que son un espazo vivo, vivido e visitado. Vivo porque neste tempo as hortas experimentaron diferentes mudanzas. Nomeadamente, as inherentes aos ciclos produtivos das diferentes especies cos conseguintes cambios na sionoma e na paisaxe das hortas e algns cambios nas titularidades das cesins, cos lxicos movementos na lista de agarda.

192

Entre Hortas: As Hortas de Belvs: recuperar usos, rendibilizar espazos

Vivido pola comunidade de usuarios e a sa contorna mis prxima, que xeron das hortas un punto de encontro no que revivir lembranzas, contrastar experiencias e tcnicas de cultivo, trocar sementes e produtos, preparar e consumir alimentos, e desenvolver unha actividade san e saudable nun marco de convivencia. Visitado na medida en que as hortas se converteron nun dos puntos de atraccin tanto para as persoas asiduas ao Parque de Belvs coma para moitas outras que se achegaron por vez primeira ao Parque para coecer de primeira man a experiencia das hortas.

Os Mercados do luscofusco
Coa perspectiva de contribur a promocionar a agricultura ecolxica e as diferentes funcins que deben cumprir os parques e espazos verdes pblicos, dende a Concellara de Medio Ambiente colaboramos con diferentes asociacins de produtores (Eirado, Andaime, Lentura e A Hortia da Ponte) na posta en marcha dunha iniciativa, Os Mercados do Luscofusco, que se desenvolven con periodicidade semanal no propio Parques de Belvs, nas proximidades das hortas. Poden participar con postos de venda todos os produtores que renan as seguintes condicins: 1. Compromiso de participacin no mercado. Este requisito implica o establecemento dunha frecuencia de participacin estable e a contribucin dos gastos derivados (seguros e taxas). 2. Os produtos postos venda deben cumprir os seguintes requisitos: a) Seren ecolxicos. Non se esixe o selo da CRAEGA. No caso de que o produtor/ asociacin que desexe participar nos mercados non dispoa do selo, as entidades organizadoras exercern como organismo certicador basendose no criterio de conanza, reservndose o dereito a visitar os lugares de producin. b) Seren locais e de tempada. O criterio de proximidade do lugar de producin considrase altamente relevante, as como o respecto polos ciclos de producin da terra e o fomento do consumo de produtos de tempada. c) Venda directa do produtor ao consumidor. d) No caso de produtos de comercio xusto, tern que se axustar aos principios que rexen este comercio. e) No caso de produtos artesns, cumprir na medida do posbel os criterios anteriores, sobre todo o de venda directa ao consumidor.

193

Elvira Cienfuegos Lpez

As perspectivas de futuro
A boa acollida das hortas urbanas e a crecente demanda da vecianza levounos a comezar a estudar a ampliacin da experiencia e a sa extensin neste e noutros parques municipais, proceso no que nos achamos na actualidade.

Ciberbibliografa
Ordenanza reguladora do uso de hortas municipais constitudas en espazos pblicos e o seu outorgamento das sas autorizacins de uso http://bop.dicoruna.es/bop/2008/05/16/08-5891-0.htm

As hortas nas webs municipais http://www.compostelaviva.org/espazos_vivos/hortas_de_belvis/ http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=6441&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=6126&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=6093&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=3757&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=3738&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=3675&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=3305&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=3240&lg=gal

As hortas na Rede http://torrevixia.blogspot.com/2010/03/visita-as-hortas-de-belvis-compostela.html http://www.xornal.com/artigo/2009/07/15/sociedad/xornal-de-veran/hortasmunicipais-xubilados/2009071503054297031.html http://www.zentolos.com/?p=1811 http://elprogreso.galiciae.com/nova/58302.html?lang=gl http://www.lavozdegalicia.es/santiago/2007/10/02/0003_6191991.htm?utm_ source=buscavoz&utm_medium=buscavoz http://www.lavozdegalicia.es/deza/2010/06/29/0003_8580348.htm?utm_ source=buscavoz&utm_medium=buscavoz http://www.lavozdegalicia.es/santiago/2010/01/08/0003_8213327.htm?utm_ source=buscavoz&utm_medium=buscavoz http://www.lavozdegalicia.es/deza/2008/02/16/0003_6572797.htm?utm_ source=buscavoz&utm_medium=buscavoz

194

Entre Hortas: As Hortas de Belvs: recuperar usos, rendibilizar espazos

AS HORTAS EN IMAXES
O parque de Belvs e a Cidade Histrica

Plano da zona de hortas

195

Elvira Cienfuegos Lpez

O acondicionamento das parcelas

Panormica das hortas en funcionamento

Un espazo vivo, vivido e visitado

As hortas en Youtube
http://www.youtube.com/watch?v=MXwMD8KA56k http://www.youtube.com/watch?v=lozIhwcbmMs

196

A horta ecolxica como recurso didctico nas escolas viguesas


Teresa Gonzlez Snz
TRILLIUM CONSULTORES

A. Fundamentacin. A horta ecolxica como recurso didctico.


A creacin dunha horta na escola e o seu aproveitamento non algo novo. Basta tomar como referencia que xa no ano 1925 D. Jos Lpez Otero, agrnomo e profesor pontevedrs, publicou o folleto Los jardines escolares coa intencin de mostrar un xeito alternativo de facer escola. Emporiso, se ben o concepto de horta escolar non novo, contina a ser unha gran oportunidade, xa que dota aos centros dun privilexiado observatorio a travs do cal dar a coecer aos nenos e nenas as estreitas relacins existentes entre a natureza e o ser humano, ao tempo que permite o traslado dos contidos tericos prctica. Nas ltimas dcadas existe unha reivindicacin da utilidade da horta na educacin primaria como va para sensibilizar aos rapaces na necesidade de preservar o medio ambiente, como nexo dos nenos coa natureza e como medio para desenvolver as competencias bsicas reectidas na LOE. A presente comunicacin tcnica pretende plasmar a nosa experiencia como educadores ambientais ao longo dos ltimos anos, razn pola que se presenta, de xeito moi resumido, unha anlise dos principais obxectivos e benecios do programa desenvolvido nos centros, para continuar presentando a esencia da metodoloxa de traballo seguida e as principais tarefas realizadas polos educadores ambientais. A comunicacin remata plasmando as principais conclusins e as cifras de participacin obtidas nos ltimos anos.

B. Obxectivos do proxecto desenvolvido


O conxunto do proxecto desenvolvido procura acadar obxectivos en diversas reas, prevalecendo os criterios formativos e didcticos sobre os do rendemento agrcola. 1. Entre outros, como principais obxectivos, atpanse: CURRICULAR - Utilizacin da horta como recurso educativo e instrumento

197

Teresa Gonzlez Sanz

prctico no desenvolvemento competencial en diversas reas do currculo, especialmente en coecemento do medio. MEDIOAMBIENTAL- Optimizacin dos recursos naturais do centro, ao mesmo tempo que se mellora o entorno fsico da escola. TICO - Transmisin dunha conciencia ecolxica e sostible. NUTRICIONAL - Mellora dos hbitos alimentarios dos nenos e nenas. SOCIAL Cohesin da comunidade educativa.

Mellora dos hbitos alimentarios dos nenos e nenas

Cohesin da comunidade educativa

HORTA ECOLXICA ESCOLAR

Apoio real do desenvolvemento competencial

Orientacin dos recursos mediambientais do centro O obxectivo principal , nembargantes, o de crear un proxecto medioambiental integral, que permita transmitir ao alumnado o respecto pola natureza e os traballos no campo, as coma ensinar a valorar dun xeito crtico os hbitos sociais prexudiciais para o medio ambiente. O mtodo de traballo proposto pola nosa organizacin basase na procura dos seguintes obxectivos concretos: Transmitir coecementos bsicos de xardinera aos nenos/as. Presentar ao alumnado as distintas variedades de verduras e hortalizas que poden ser plantadas no noso clima, a sa estacionalidade e as sas caractersticas nutricionais bsicas. Orientar aos centros educativos sobre a importancia de aproveitar os xardns e espazos comns coma un recurso educativo. Fomentar nos nenos/as a valorizacin do traballo do campo.

198

A horta ecolxica como recurso didctico nas escolas viguesas

Comprender como afectan as caractersticas do solo, as horas de insolacin e a pluviometra ao desenrolo da vida na horta. Transmitir ao alumnado ideas bsicas sobre a contaminacin e o desenrolo sostible: Cambio climtico, escaseza e contaminacin da auga, polucin... Ofrecendo respostas axeitadas: Aforro de auga, prevencin do despilfarro da auga na casa e no colexio, o consumo de materias primas, compostaxe, etc.

C. Benecios do proxecto
Para que o proxecto ambiental integral ao que se pretende dar vida en cada centro educativo resulte exitoso faise precisa a motivacin do alumnado, a colaboracin do claustro e a participacin das AMPAS. Isto dar lugar ao enriquecemento do currculo do centro e a posibilidade de intercambiar experiencias enriquecedoras con outros centros educativos. No seguinte grco rectense os principais benecios do traballo na horta:

Traballo na horta

Enriquecemento do curriculo

Mestres e alumnado

Familias dos alumnos e alumnas. AMPA

Intercambio e colaboracin con outros centros

D. Requisitos iniciais esixidos aos centros participantes


O proxecto educativo, nado baixo o auspicio do Concello de Vigo, deseouse coa intencin de permitir a participacin dos centros educativos interesados en poer en marcha unha horta escolar, sempre que se garantise o cumprimento dunha serie de requisitos mnimos:

199

Teresa Gonzlez Sanz

a. Total implicacin no proxecto da comunidade educativa. b. Dispoibilidade dun terreo de 80m2 libres, preferiblemente illado da zona de xogos habitual dos nenos/as e cunha insolacin suciente. c. Contar cun punto de abastecemento de auga prximo horta. d. Ter dispoible un almacn para gardar as ferramentas e produtos da horta fora do alcance dos pequenos e baixo chave. e. Contar cunha zona cuberta para a realizacin de actividades alternativas (sementar en sementeiros, elaborar perfumes, etc.) durante os das de choiva nos que resulta desaconsellable traballar fora.

E. Metodoloxa de traballo
A metodoloxa desenvolvida pola organizacin basase nos seguintes aspectos bsicos: Transmisin do coecemento a travs da prctica. Atencin personalizada do alumnado participante. Divulgacin escalonada dos contidos de xeito que se esperte a conciencia ecolxica dos rapaces e se incremente a sa sensibilizacin ambiental. Tratamento de temas transversais (a familia, as desigualdades, o papel da muller, a alimentacin correcta do neno/a, etc). Fomento da participacin da familias dos nenos/as, profesores e membros das ANPAs. Coordinacin constante cos responsables dos centros.

E. Qu tarefas se realizan para facilitar o proceso nos centros?


Para facilitar o xito do programa realzanse as seguintes actividades, orientadas a facilitar a posta en marcha do programa educativo no centros: Acondicionamento inicial do terreo e preparacin do solo (desbrozado ou aporte de terra en funcin das necesidades do terreo). Adquisicin de ferramentas e equipos para os traballos na horta: angazos, sachos, etc. Material de rego: regadeiras de pouca capacidade para facilitar o seu manexo, bidns, etc. Deseo da horta. Preparacin e marcado dos bancais iniciais. Seleccin das especies axeitadas.

200

A horta ecolxica como recurso didctico nas escolas viguesas

Desenvolvemento pedagxico do proxecto (clases en funcin das programacins acordadas). Merca e subministro de sementes, plntulas, bulbos, abonos orgnicos. Actividades de mantemento. Compostaxe. Etc.

F. Centros participantes
O proxecto educativo vense desenvolvendo en diversos CEIP do Concello de Vigo dende o ano 2004. Ata o momento, teen participado un total de 3.465 nenos e nenas dos seguintes centros educativos:
Centro Tempo no proxecto Alumnado participante Primaria Infantil e primaria Infantil e primaria Infantil Infantil e primaria Infantil Infantil e primaria Media anual alumnos

CEIP Escultor Acua CEIP Mestres Goldar CEIP A.R. Castelao CEIP Sobreira CEIP Eduardo Pondal CEIP Garcia Barbn CEIP O Sello

Curso 2004/05 Curso 2005/06 Curso 2005/06 Curso 2006/07 Curso 2007/08 Curso 2007/08 Curso 2007/08

250 140 145 140 60 300 120

G. Avaliacin e conclusins.
A experiencia obtida nos ltimos anos permitiunos comprobar que nos centros onde existen hortas escolares permanentes faise mais doado integrar os contidos que precisa a aprendizaxe competencial, posibilitando a interpretacin crtica e construtiva da sociedade e do mundo que rodea aos cativos e incorporando unha visin transversal a todas as reas do currculo. Ademais de axudar a entender o entorno, estimular o traballo en grupo e a colaboracin mutua, a horta ofrcelles s escolas un modelo didctico diferente, que fomenta o mantemento dos vnculos co pasado e o desenvolvemento dun futuro sostible. A resposta do alumnado e da comunidade educativa ao longo destes anos foi realmente positiva, xa que se acadou un alto grao de implicacin e de asuncin de responsabilidades.

201

Teresa Gonzlez Sanz

A seguimento do proxecto constante durante o curso escolar. Ademais realzanse unha serie de enquisas ao comezar e nalizar o curso escolar que contestan os docentes, os pais e nais e o alumnado. A anlise dos resultados das entrevistas e enquisas realizadas nos ltimos anos reicten as seguintes ideas: Os mestres falan de: Maior e mellor comprensin dos conceptos relacionados co medio natural. Aprendizaxe social: traballo en grupo, organizacin, compartir, etc. Mellora do traballo a nivel psicomotriz: axeitada gradacin da forza e dos movementos. Mellora do coecemento das lingua galega: as sesins formativas imprtense en galego. Incremento do vocabulario: ensnaselle aos cativos os nomes das ferramentas e tiles da horta en casteln e ingls. Atencin especca ao grupo do alumnado con problemas de aprendizaxe. Os pais e nais transmiten que existe unha maior aceptacin dos rapaces a hora de consumir hortalizas na casa. En especial os pais destacan que o incremento da conciencia ecolxica dos nenos e nenas a hora de facer a compra e ao tratar os restos orgnicos na casa. Na horta o alumnado amosa unha curiosidade inesgotable. Os nenos e nenas participan encantados do traballo na horta, e mesmo fan os seus propios experimentos na casa ou na clase. Nos centros nos que se leva desenvolvendo o proxecto dende fai mais tempo, os cativos amosan un xeito mais positivo de valorar o rural e acadan unha maior conciencia ambiental. Por todo o anterior polo que creemos rmemente na existencia dunha horta ecolxica en todos os centros educativos, ocupando un espazo establecido, do mesmo xeito co ximnasio ou a biblioteca. Aplaudimos iniciativa do Concello de Vigo, por crer e apoiar o proxecto.

202

O papel da horticultura urbana sustentable ante o declive do petrleo. A experiencia de Culleredo


Carlos Traviesas Sampedro e Pedro Rocha
(Concello de Culleredo)

Xabier Vzquez Pumario e Ruth Carams Blanco


(Habitaq, S.L.)

INTRODUCIN
Os expertos sinalan que seran necesarios vinte anos de cambio tecnolxico para mitigar o efecto da raricacin e encarecemento do petrleo. Hai organismos internacionais de prestixio que inician a sa preocupacin ben coecido neste senso o movemento das cidades en transicin ou transition towns. Dos gobernos europeos, tan s o Britnico ten unha comisin gobernamental ocial sobre este problema. Lonxe de mensaxes catastrostas, cada vez son mis as voces que alertan da posibilidade de que por este motivo as cidades, onde se aglutina a maior parte da poboacin, cheguen a ter, nun futuro prximo, problemas para seren abastecidas de produtos de primeira necesidade. E, a pesar de que as causas son radicalmente diferentes, non sera a primeira vez na que as cidades se viran ante esta tesitura: ao longo da historia, por motivos moi diversos, que van dende guerras ata desastres naturais, moitas cidades encontrronse en situacins lmite de desabastecemento de alimentos. A inercia dos seres humanos pola supervivencia foi a que, por exemplo, nunha situacin semellante descrita, por motivos polticos de sobra coecidos, levou a poboacin cubana a organizarse para o establecemento de hortas urbanas que producisen froitas e hortalizas na Habana e outras cidades. Coecidas como Unidades Bsicas de Producin Cooperativa (UBPC), hoxe producen mis do 50% das hortalizas e froitas frescas que se consumen na Habana. Podera dicirse, polo tanto, que os cubanos e cubanas, se ben obrigados pola necesidade, van un paso por diante de ns neste eido e estn mellor adaptados nova situacin que se avecia. Un argumento mis a prol da horticultura urbana sustentable vn dado polo carcter intensivo da agricultura industrial, que consume inxentes cantidades de enerxa, en grande parte para o transporte dende o lugar de producin ao lugar de comercializacin e consumo. Segundo a organizacin GRAIN, a agricultura industrial xera entre o 44 e o

203

Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Pumario e Ruth Carams Blanco

57% das emisins de gases efecto invernadoiro polo seu elevado consumo de enerxa, fundamentalmente en transporte: As pois, sen pretender espallar o pnico ou propiciar lecturas politizadas, parece evidente que a estratexia a seguir polos pases mis desenvolvidos neste sentido debe pasar por levar a cabo iniciativas semellantes posta en marcha na Habana. Mais, coma todos os grandes cambios, o ideal que o proceso conte cun perodo de adaptacin no que se inclan necesariamente actividades formativas e de investigacin experimental. A travs da formacin, a poboacin urbana pode aprender as tcnicas agrcolas bsicas do mesmo xeito que, por constituren unha necesidade vital, noutrora se foron transmitindo estes coecementos no entorno rural. E, por outro lado, mediante a investigacin e a proba-erro posible depurar as tcnicas cara a procesos mis sustentables. Nesta lia, a modo de ensaio do que sern os modelos urbanos post-petrleo, o Concello de Culleredo est a desenvolver unha iniciativa de horticultura urbana dirixida a todos os sectores da poboacin e que se enmarca nun programa mis amplo a prol do desenvolvemento sustentable no Concello. A Rede de Hortas Urbanas de Culleredo estase a levar a cabo en Vilaboa, no Pazo Vila Melania, mais a aceptacin que est a ter entre os vecios fai pensar na posibilidade de replicar a idea e xa existen propostas viables para novas ubicacins. O proxecto de horticultura urbana de Vilaboa incle un programa de formacin terico-prctica previo e un servizo de asesoramento simultneo actividade hortcola posterior. O terreo habilitado conta con 1150m2 divididos en 23 parcelas individuais de 50m2 cada unha que son adxudicadas aos usuarios por tres anos prorrogables a dez, segundo o regulamento de uso e os criterios de adxudicacin denidos. A iniciativa ten das compoentes: unha de tipo terico e outra de carcter prctico. Deste xeito as persoas que desenvolvan a actividade poden, ante situacins de alerta allimentaria nas cidades, converterse en suxeitos activos chave para o cambio, pois son vectores da transmisin de coecemento aos vecios e a sa comunidade, pois este tipo de actuacins permitiralles acumular coecementos e experiencia nos contextos urbanos. O proxecto conta co apoio da Fundacin Biodiversidad por canto contribe proteccin da biodiversidade e a promocin do desenvolvemento sustentable

O programa de sustentabilidade ambiental no concello de Culleredo


O proxecto no que se envolve a Rede de Hortas Urbanas incle unha ampla listaxe de actuacins enfocadas cara a un desenvolvemento mis sustentable:

204

O papel da horticultura urbana sustentable ante o declive do petrleo. A experiencia en Culleredo

I Denicin da Rede de Hortas Urbanas


1. Elaboracin do Proxecto Tcnico 2. Establecemento do Regulamento Tcnico das hortas

II. Captacin e seleccin de participantes


1. Presentacin do proxecto ante os medios de comunicacin 2. Reunins de sensibilizacin 3. Outras actuacins de sensibilizacin 4. Seleccin de participantes: convocatoria pblica 5. Seleccin de participantes: adxudicacin das hortas

III. Deseo e desenvolvemento da pxina web


1. Creacin da pxina web 2. Mantemento da pxina web

IV. Execucin das obras


1. Acondicionamento do terreo e creacin das hortas

V. Formacin
1. Formacin terica: Sesin 1 e 2 2. Formacin prctica: Sesin 3

VI. Posta en marcha da Rede de Hortas Urbanas


1. Uso e desfrute das hortas por parte dos adxudicatarios 2. Asesoramento tcnico, control e avaliacin continua de actividades

VII. Avaliacin
1. Anlise do proceso e avaliacin de resultados

VIII. Rede de Familias sustentables


1. Creacin da rede de familias sustentables, seguimento e avaliacin 2. Elaboracin Manual Boas Prcticas no fogar

205

Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Pumario e Ruth Carams Blanco

Nestes momentos estanse a nalizar as obras de acondicionamento e creacin das hortas e est en proceso a adxudicacin das mesmas. Por outra banda, estanse a asentar as bases para o artellamento da Rede de Familias Sustentables.

Denicin da rede de hortas urbanas


Nun primeiro momento, o terreo de Vila Melania, ubicado nun entorno netamente urbano, era unha zona de cspede con arborado ornamental e rbores frutais novos. A dimensin total da nca era de 10.450 m, dos que caban dispoibles para o proxecto 3.657m. Na nca haba ademais un antigo semilleiro, cuxa recuperacin e reutilizacin se incluu no proxecto tcnico. A supercie total destinada a hortas en sentido estrito de 1.150 m, 50 m cada horta. O antigo semilleiro ocupa 37 m. Reservouse unha supercie de 105 m para colocar un composteiro e 951.75 m para os camios de acceso s hortas. Pensouse en habilitar unha zona para aloxar taquillas (58.32 m) e preveuse que os frutais, cando fosen adultos, ocuparan unha supercie de 300 m (Estn pendentes de seren transplantados). O resto de espazo libre deixouse sen ningn tipo de intervencin, xa que pertence a arborado, cspede e zonas menos aptas para o cultivo. Respectronse a maiora de rbores preexistentes, inda que se propuxo a eliminacin dalgns debido, na maiora dos casos, ao seu mal estado sanitario ou sa mala ubicacin para os propsitos do proxecto. A primeira vista a parcela tia unha orientacin ptima para un proxecto deste tipo, mais atopronse varias dicultades: Grande cantidade de sombra por mor do arborado e tamn pola presenza de dous grandes edicios situados na parte suroeste da nca. Empozamento do terreo. As medidas que se propuxeron foron as seguintes: Practicarlle un desmochado aos pltanos (ao longo de dous anos) para reducirlles a copa pouco a pouco e de paso reducir a sombra. Isto require dun mantemento como moito cada dous anos. Construcin dun sistema de drenaxe en espia de peixe A continuacin amsanse os correspondentes planos da situacin inicial e da situacin transformada:

206

O papel da horticultura urbana sustentable ante o declive do petrleo. A experiencia en Culleredo

Plano da situacin inicial

Plano da situacin transformada

207

Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Pumario e Ruth Carams Blanco

Regulamento tcnico da cesin das hortas


A Normativa de uso resmese nos seguintes puntos: O Concello de Culleredo encargarase de: Tramitar a concesin das hortas e coordinar o proxecto Habilitar o terreo e manter as instalacins comns Xestionar as actividades formativas Os usuarios tern dereito a: Un carn acreditativo do titular e cotitular por cada horta Traballar a parcela adxudicada e desfrutar dos seus produtos Dispor dun espazo cuberto para gardar apeiros, roupa e outros Os usuarios estarn na obriga de:  Facer un uso correcto das instalacins e manter a parcela limpa e coidada Manter relacins cordiais cos outros usuarios Non vender os produtos que obtea da horta Asistir s actividades e xuntanzas da Rede de Hortas Urbanas Duracin do contrato de concesin: En xeral, as parcelas adxudicaranse por 3 anos, prorrogables ata 10 Os Criterios de adxudicacin das hortas sintetzanse en: Requisitos: Estar empadroado no Concello dende fai mis de 6 meses Estar capacitado para coidar unha horta sen que supoa un risco para a sa sade Non estar traballando outra horta particular, propia ou cedida 3 Grupos de destinatarios: Xubilados e maiores de 65 anos Xente nova entre 18 e 35 anos Poboacin adulta en xeral (maiores de 36 anos) Adxudicacin: Farase por sorteo dun nmero de parcelas proporcional entre os tres grupos de destinatarios

208

O papel da horticultura urbana sustentable ante o declive do petrleo. A experiencia en Culleredo

Formacin e sensibilizacin
As actuacins formativas iniciais desenvolvronse ao longo de tres sesins, das tericas e a terceira de carcter prctico, baixo o nome: Achegndonos Terra. O programa formativo, que se impartiu a dous grupos heteroxneos de quince persoas, incluu os seguintes temas: 1. Orixe da agricultura Domesticacin das plantas silvestres Primeiros cultivos 2. Agricultura.Tipos Tradicional, industrializada, cultivos transxnicos, permacultura, agricultura ecolxica, agroecoloxa 3. O solo Formacin, composicin e funcins Textura e estrutura do solo Disolucin do solo 4. As plantas Nutricin Fotosntese Reproducin 5. Abonado da terra Ciclo da materia orgnica Abonos orgnicos e minerais Abonos verdes Compostaxe e vermicompostaxe 6. Deseo do horto ecolxico Orientacin Entorno natural Funcins das sebes Rego 7. Asociacins e rotacins de cultivos. Biodiversidade no espazo (asociacins) Biodiversidade no tempo (rotacins) agricultura biodinmica,

209

Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Pumario e Ruth Carams Blanco

Relacins entre diferentes cultivos Calendario de cultivos Sementeira, transplante e colleita 8. Medidas preventivas fronte s enfermidades dos cultivos Fomento da biodiversidade Manexo do solo Manexo das herbas Remedios ecolxicos 9. Produtores/consumidores ecolxicos Cooperativas de consumo ecolxico Consumo responsable Sementes ecolxicas de variedades tradicionais Soberana alimentaria De entre os asistentes s sesins formativas, sairn os futuros adxudicatarios das hortas. Ademais das actuacins formativas, celebrronse das xornadas de sensibilizacin, que se acompaaron da edicin de folletos e cartelera, coa nalidade de introducir os cidadns na importancia e necesidade de emprender iniciativas deste tipo. Se ben se tentou atraer o maior nmero de persoas s xornadas de sensibilizacin, estas complementronse con notas de prensa e presentacins aos medios coa intencin de achegar o proxecto a toda a poboacin.

A rede de familias sustentables


Para levar a cabo esta iniciativa, seguirase un esquema de actuacins semellante ao levado a cabo no caso da Rede de Hortas Urbanas, inda que se procurar que os participantes sexan diferentes, xa que a intencin sensibilizar ao maior nmero posible de cidadns. As pois, logo das actividades de sensibilizacin, captacin, seleccin das familias e formacin s escollidas, realizarselles un test inicial para coecer as emisins de CO2 xeradas a travs da sa actividade diaria; farselles un seguimento durante seis meses, que permitirn nalmente obter unha estima do aforro, tanto en termos econmicos como ambientais. Durante o tempo que dure a iniciativa, que se tentar que tea a maior difusin posible para ser emulada por outras familias non participantes, farase ncap na importancia do consumo de alimentos locais e da conveniencia de consumir alimentos de agricultura ecolxica, relacionando a Rede de Familias Sustentables coa Rede de Hortas Urbanas e,

210

O papel da horticultura urbana sustentable ante o declive do petrleo. A experiencia en Culleredo

en xeral, con todas as actividades a prol da sustentabilidade que se vaian desenvolvendo, tentando que non sexan actuacins illadas, senn que se consiga obter unha perspectiva global da problemtica ambiental. Os resultados do seguimento das familias servirn para a elaboracin dun Manual de Boas prcticas no fogar.

Conclusins
Parece evidente que a non moi longo prazo o contexto enerxtico vai favorecer o desenvolvemento de prcticas hortcolas nas cidades, as como outras actuacins dirixidas ao autoabastecemento e o aforro de enerxa. por isto que experiencias coma a que se est a desenvolver no Concello de Culleredo son de grande interese de cara a favorecer o perfeccionamento tcnico futuro, as como polo seu papel divulgativo e exemplicador.

Referencias
BILL MOLLISON e RENY MIA SLAY: Introduccin a la permacultura. Tagari, 1999. CITYHUERTO (Traducin ao galego pola Asociacin Galega de Horticultura Urbana, AGHU): Manual Bsico de Horticultura Urbana. http://www.cityhuerto.es/CityhuertoManualHorticulturaUrbana.pdf DOLDN GARCA, X.R: A situacin enerxtica galega no contexto europeo, Revista Galega de Economa, vol. 17, nm. extraord. (2008), pp. 241-262. GRAIN, Accin Internacional por los Recursos Genticos: www.grain.org HOPKINS, ROB: The Transition Handbook: from oil dependency to local resilience. Greenbooks. UNIVERSIDAD DE LA HABANA, Colectivo de autores: Unidades Bsicas de Produccin Cooperativa. Desarrollo rural y participacin (1996).

211

Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Pumario e Ruth Carams Blanco

ANEXO FOTOGRFICO

Vista da situacin inicial 1 (Xaneiro 2010)

Vista da situacin inicial 2 (Xaneiro 2010)

Vista da situacin transformada 1 (Abril 2010)

Vista da situacin transformada 2 (Abril 2010)

212

HORTICULTURA URBANA EN GALICIA, ORIXES, VALORES E SITUACIN ACTUAL


Asociacin Galega de Horticultura Urbana (AGHU) Ftima Silva, Ramn Paz

Resumo
O novo movemento de horticultura urbana no mundo ven a mobilizar as persoas que vivimos nas cidades para reclamar e traballar por recuperar a nosa soberana alimentaria, recoecendo o noso dereito a decidir que queremos comer e a producir parte dos nosos alimentos, garantindo, para poder cultivalos, o acceso terra, a auga e as sementes naturais, locais e ecolxicas. Recuperarase as, non s unha maior autonoma e seguridade, senn tamn o contacto coa vida e o ciclo natural.

Orixes
Os orixes da horticultura urbana remntanse tan atrs como os inicios das primeiras cidades. Nun principio non foi a horta a que chegou cidade, senn que pequenos ncleos rurais creceron para acabar formando urbes. Dentro desas urbes quedaron atrapadas pequenas granxas e terras, e pequenas hortas que resistiron o paso dos anos e a especulacin urbanstica e permaneceron ata hoxe, sendo o mis antigo referente de horticultura dentro das urbes. Dentro do propio casco vello das cidades mis histricas de Galicia pdense topar antigas casas que inda hoxe en da teen xardns e hortas nos patios de atrs e nos patios interiores. A causa da especulacin urbanstica, o crecemento dos edicios en proximidade, tamao e masicacin, as zonas verdes nos ncleos urbanos tenderon a desaparecer e o acceso terra para a maiora dos habitantes das cidades quedou anulado. No ltimo sculo foise producindo unha paulatina despoboacin das zonas rurais, coas novas xeracins mudndose para s cidades en busca de outras oportunidades laborais e de crecemento. As hortas familiares quedaron relegadas s casas dos avs e foron desaparecendo a medida que estes desaparecan.

213

Ftima Silva, Ramn Paz

O costume de cultivar a terra estase a perder coas novas xeracins, polo que e indispensable achegar a terra as cidades, onde vive a maiora da poboacin, ca esperanza de que esa toma de contacto engada unha nova perspectiva nosa visin da sociedade actual. O termo horticultura urbana utilzase para referirse a tdalas prcticas de cultivo de hortalizas dentro das zonas urbanas. Comprende tanto hortos en zonas axardinadas de edicios, xardns municipais e parcelas abandonadas, como o cultivo en recipientes (testos, sacos, mesas de cultivo...) nas terrazas, patios, tellados, balcns e ata sobre os solos de formign de prazas e ras. Unha das sas caractersticas principais o aproveitamento do espazo ao mximo, sendo as densidades de cultivo e os rendementos que se obteen por metro cadrado xeralmente moi elevados. Tamn as dicultades son maiores ao intentar construr micro ecosistemas illados, rodeados de asfalto e formign, nos que o alcanzar equilibrios case unha arte en si mesma. Existen moitos tipos de hortos urbanos, algns exemplos seran: Hortos de integracin social: nos que colectivos desfavorecidos cultivan os seus propios alimentos, tendo acceso a zonas de terra cedidas polos seus propietarios e xestionadas por asociacins sen nimo de lucro. Hortos de cruzamento xeracional: as parcelas son xestionadas conxuntamente por dous membros de xeracins distintas, pretende poer en contacto os coecementos da terceira idade coas inquedanzas de futuro das novas xeracins. Hortos nas escolas, para que os nenos aprendan nas escolas as tcnicas bsicas de cultivo, os ciclos da natureza, a estacionalidade das colleitas... Hortos para a terceira idade: promovidos normalmente pola administracin, con obvios benecios para a sade dos participantes. Iniciativas para a producin de alimentos para grupos desfavorecidos, xestionadas e traballadas por voluntarios e con terreos cedidos polos seus propietarios. Hortos de asociacins de vecios. Hortas periurbanas salvaxes. Hortos en recipientes: buscan aproveitar calquera espazo iluminado dispoible (balcns, terrazas, patios...), engadindo solo frtil onde non o hai, e producindo, a pequena escala, para autoconsumo.

A AGHU
Dende Xullo do 2009, a Asociacin Galega de Horticultura Urbana (AGHU), ven traballando por crear unha rede social de contacto entre as persoas interesadas na horticultura urbana en toda Galicia.

214

Horticultura urbana en Galicia, orixes, valores e situacin social

Usando internet como ferramenta indispensable nesta tarefa, a asociacin conta xa con asociados nas principais cidades galegas e con unha rede de contactos que estn a formar grupos de traballo local en cada unha das cidades. Nun momento de crise enerxtica e nanceira, son moi necesarias iniciativas que fomenten cambios nos nosos estilos de vida de modo progresivo, actuando a todos os niveis: consumo, producin, mobilidade, aproveitamento de recursos e minimizacin do impacto ambiental e da xeracin de residuos. A travs da web www.hortaurbana.info e do foro da asociacin, os membros da rede poden permanecer en contacto, organizndose e reunndose para levar adiante actividades en comn en pro da horticultura urbana en Galicia. Todas as persoas e colectivos interesados son libres de formar parte da AGHU, tendo as indicacins de como facelo a travs da web. Os ns da asociacin son os seguintes: a) Estudo, investigacin e desenvolvemento da Horticultura Urbana ecolxica, libre de pesticidas, fertilizantes ou conservantes qumicos e libre de transxnicos (OXMs). b) Difusin pblica dos coecementos adquiridos mediante charlas, cursos, obradoiros, documentacin fsica ou/e electrnica, etc. c) Promocin e xestin de hortas urbanas privadas e pblicas. d) Fomento da soberana alimentar das urbes e do consumo de alimentos ecolxicos de proximidade xeogrca. e) Proteccin e utilizacin de sementes ecolxicas e a defensa da biodiversidade hortcola local. Para a consecucin destes obxectivos, desenvolve e desenvolver as seguintes actividades: Reunins organizativas e divulgativas. Actividades de investigacin e desenvolvemento tcnico da horticultura urbana. Colaboracin con outras asociacins ou institucins pblicas ou privadas en pro dos ns da asociacin. Xornadas de traballo e estudo para asociados e simpatizantes. Charlas e obradoiros para a divulgacin dos coecementos adquiridos. Organizacin de eventos de troco de coecementos, excedentes e sementes. Constitucin de grupos locais de traballo da asociacin nas principais cidades. Creacin e fomento para a creacin de hortas urbanas.

215

Valores
En cidades de todo o mundo estanse a levar a cabo programas de fomento da autosuciencia enerxtica e alimentaria co obxecto de asegurar unha estabilidade social e laboral que tamn respecte o contorno. A AGHU pretende crear modelos que dende o mbito local, fomenten espazos ecientes para o desenrolo dunha vida mis sostible e que recupere o contacto coa terra. A horticultura urbana est directamente enfocada cara soberana alimentar das urbes, pois defende o dereito dos urbanitas a traballar e defender a sa soberana alimentar a travs da creacin de lugares e tcnicas de producin ecolxica de alimentos, dentro ou cerca do entorno das cidades. O que se busca que o maior porcentaxe posible de produtos frescos que se consumen na cidade sexan producidos de forma local, ecolxica e sostible. As razns polas que se crean hortos urbanos son moi variadas, a maiora non contan cun tamao suciente como para suplir as necesidades dunha familia, pero si que permiten achegar unha parte dos alimentos frescos. En calquera caso, separadamente da producin de alimentos, os hortos urbanos poden xerar unha riqueza moi diferente nos barrios onde se leven a cabo, contribundo ao tecido social da zona ao ser lugares de encontro, intercambio e aprendizaxe. Desde a AGHU o noso obxectivo a corto prazo non sera a autosuciencia, senn un achegamento da poboacin urbana producin de alimentos e aos agroecosistemas. Se queremos avanzar na autonoma alimentaria, xerar conciencia da importancia dun consumo local e da existencia e mantemento dunha estrutura produtora de alimentos propia, necesario aproximar esa realidade aos consumidores, e unha forma sinxela de facelo inicindose no cultivo hortcola. Ao cultivar, anda que sexa a pequena escala, aprendemos sobre o coidado do solo e da estacionalidade dos produtos da nosa zona, xa que para afacernos a consumir produtos dos que poder dispor sen necesidade de grandes transportes, moi importante saber das sas pocas de cultivo. Tamn crucial para achegarnos as dicultades que entraa o traballo dun agricultor (o control de pragas e enfermidades, o manexo da diversidade e a xeracin de equilibrios...), para que logo saibamos valorar os produtos que se nos ofrecen e sexamos conscientes do tipo de modelos que apoiamos ca nosa cesta da compra. As, o principal obxectivo da asociacin a transmisin de coecementos e de recursos para unha xeracin de hortos que fomenten ese re-aprendizaxe. Busca a creacin de iniciativas tamn individuais pero, sobre todo, tendendo formacin de grupos, sendo o aspecto social unha parte bsica. Os hortos poden usarse para a organizacin de pequenos ncleos en barrios e comunidades de vecios. Trtase de proxectos de baixa complexidade, con mltiples

216

posibilidades e responsabilidades, cos que sinxelo crear estruturas de apoio que despois poden ser utilizadas noutras iniciativas veciais. A AGHU ten pouco tempo de vida pero a sa constitucin coincide cun momento no que estn xurdindo proxectos en toda Galiza. Queremos proporcionar un lugar de encontro, con materiais, modelos e exemplos facilmente adaptables a diferentes situacins que sirvan para a creacin e dinamizacin de hortas urbanas, por exemplo, proporcionando modelos de contratos para a cesin de terras, modelos de proxectos para hortos cos concellos, deseos, e tamn informacin sobre o cultivo en si, adaptada a Galiza, tanto en hortos como en recipientes. Tamn queremos fomentar a comunicacin directa, poendo a disposicin de calquera persoa un foro no que poder resolver dbidas ou pedir unha axuda mis concreta. Creemos que fundamental crear unha rede de apoio da que formar parte e que poder acudir para compartir experiencias e ideas A asociacin defende ante todo a paz, os dereitos humanos e animais, un modelo de vida ecolxico e sostible e a soberana alimentar dos pobos.

Situacin Actual
A asociacin quere prover modelos de producin de alimentos cun impacto ecolxico mnimo nos que primen o reciclaxe, a reutilizacin e o uso eciente da auga e da enerxa. Coidar o contorno e as persoas que vivimos nel son aspectos prioritarios nos proxecto a desenrolar, pretendndose xerar movementos sociais baseados na sustentabilidade e a autoxestin. A AGHU unha asociacin moi nova, anda en proceso de consolidacin, pero que nace con moita enerxa. Na actualidade estanse constitundo grupos locais, chamados Alcouves, nas principais cidades galegas. Estes grupos teen total autonoma pero contan co respaldo da asociacin para o desenvolvemento dos seus proxectos. Algns dos proxectos que se estn a levar a cabo:

Horta Urbana do Alcouve de Santiago:


O grupo de Santiago de Compostela est preparando un proxecto de horta urbana, en terreos do concello, que pretende servir como experiencia piloto para a creacin de hortas desde cero, que funcione como espazo de participacin social. Todo o material xerado neste traballo ser posto a disposicin da comunidade para que sirva como modelo adaptable a outras iniciativas semellantes. Enfcase como unha horta comunal e ecolxica dentro do entorno da cidade, autoxestionada, e destinada educacin e ao autoconsumo.

217

Ftima Silva, Ramn Paz

A parcela ten unha extensin de 950m cadrados. A diferenza de outros proxectos de horticultura urbana, encntrase no casco urbano da cidade, exposta aos axentes contaminantes xerados nas nosas cidades e contra os que hai que protexela. O proxecto ideado pola AGHU contempla das fases ben diferenciadas en canto xestin da organizacin e da participacin. Nunha primeira fase (os dous primeiros anos de vida do proxecto), seran de posta en marcha e consolidacin, xestionado e realizado polos compoentes fundadores. Deste xeito, pretendemos manter unha coherencia na aplicacin dos valores da asociacin cultivo e deseo da horta, e tamn presentar s posibles participantes un proxecto ben establecido, consolidado e en funcionamento. A AGHU asume a organizacin do mesmo, cun grupo de traballo de perl heteroxneo, no que est presente persoal formado no eido da agricultura natural, a horticultura urbana, a educacin ambiental, as enerxas renovables, a compostaxe, e a permacultura . Xa na primeira fase da implantacin considrase facer actividades abertas nas que se presentar o proxecto s asociacins e comunidades de vecios prximas. Nunha segunda fase, traballarase para a implicacin e participacin de outras persoas e grupos de vecios, cos que se pretender establecer vnculos e compromisos coa propia AGHU. Temos en conta tamn, que como primeira horta da AGHU en Santiago, esta ser de tipo experimental (horta piloto), na que poder dar cursios, obradoiros, etc. Ao longo do proceso, qurense documentar os pasos seguidos na creacin da horta: a identicacin e cesin dos terreos, a preparacin e redaccin do proxecto, o deseo preliminar da horta (pechadura, acceso auga, zonas de cultivo, plan de compostaxe, accesos...), a anlise do solo, a preparacin do terreo, a eleccin dos cultivos, das asociacins e rotacins, o control de pragas, modelos de xestin do traballo, planicacin e organizacin, etc.

218

Horticultura urbana en Galicia, orixes, valores e situacin social

Horto urbano do Alcouve de Ourense:


O grupo de Ourense ten en marcha un horto de recente creacin nunha parcela, a carn da cidade, cedida por un dos membros da asociacin. Trtase duns 2600 m. cadrados que estn traballando dende cero entre cinco membros do Alcouve.

Hortas urbanas en Vigo (AVCD Lavadores):


A Asociacin Vecial, Cultural e Deportiva de Lavadores (Vigo) integrada dentro da rede da AGHU, est a promover un proxecto, sen nimo de lucro e con ns sociais e educativos, sobre agricultura urbana ecolxica no concello de Vigo. O obxectivo deste proxecto dinamizar a relacin dos habitantes da cidade de Vigo co entorno natural mediante o estudo, a experimentacin, a difusin e a promocin da agricultura urbana ecolxica. Esta idea xorde percibir a necesidade de realizar accins que permitan non s recuperar senn tamn transmitir o coecemento da agricultura que se realizaba nas casas dun xeito natural. O proxecto vaise levar a cabo nunha parcela situada en Cotogrande (preto de Peinador) cunha extensin de 5000 m2 e dotada cas seguintes instalacins: unha aula, un alpendre, pozo e balsa de auga e un invernadoiro de 500 m2. Nesa parcela, vanse realizar prcticas agrcolas con escolares e outros colectivos tanto no invernadoiro como nas parcelas no exterior. Por outra banda, outra zona da parcela (aprox. 1500 m2) vaise destinar a pequenos hortos individuais que van ser cedidos durante un prazo mnimo dun ano a persoas interesadas en realizar a sa propia horta para o autoconsumo. O proxecto iniciouse a nais do ano 2009, e na actualidade estn a acondicionar o invernadoiro. A seguinte fase ser a preparacin das parcelas no exterior, que contan iniciar no mes de xuo. En canto participacin, a AVCD de Lavadores convida a toda aquela xente interesada en participar e formar parte desta iniciativa. Para obter mis informacin, os

219

Ftima Silva, Ramn Paz

datos de contacto son: AVCD de Lavadores, Ra Ramn Nieto 302, 36210 Vigo, e-mail: villagalicia@terra.es.

Cursio para formadores en Horticultura Urbana


A AGHU organiza un cursio para preparar formadores en horticultura urbana este vern. Ser na granxa de Millo e Landras, en Vilasantar, o n de semana do 17 de Xullo deste ano. O cursio constar de tres partes, que sern impartidas por tres persoas con experiencia na materia: Sbado 17 pola ma de 10:00 a 13:00: Cursio xeral de horticultura en chan. Impartido por Vctor e Marta (donos de Millo e Landras) e Antonio (Permacultor). Sbado 17 pola tarde de 16:00 a 19:00: Cursio de compostaxe impartido por Marta Domnguez (Experta en compostaxe). Domingo 18 pola ma de 10:00 a 13:00: Cursio de horticultura en testos e mesas de cultivo. Impartido por Ramn Paz (Especialista en mesas de cultivo). Tras o cursio, cada alumno elixir un titor que supervisar un proxecto tutelado de horticultura urbana que ter que levar adiante para demostrar e practicar o aprendido. Aqueles que consigan levar adiante os seus proxectos recibirn un ttulo de recoecemento da AGHU. A idea e preparar formadores para despois organizar un aula itinerante para toda Galiza que a AGHU xestionar en colaboracin con Verdegaia. Estes formadores encargaranse de dar charlas con antelacin para ir anunciando os cursios, coordinar o cursio na sa cidade e impartir as clases chegado o momento. Cabe sinalar que xa que os cursios son gratutos, o que se prepare como formador ase de comprometer, dentro das sas posibilidades, a encargarse de colaborar coa aula itinerante de horticultura urbana.

Ciclo de charlas sobre horticultura urbana


Charlas de presentacin da AGHU e de introducin horticultura urbana, celebradas durante os meses de marzo a maio nas principais cidades galegas.

Colaboracin con cooperativas de consumo


A AGHU est a organizar unha mesa redonda para a creacin e consolidacin duns procedementos de horticultura urbana directamente orientados s cooperativas de consumo. O que se busca e orientar as cooperativas de consumo no camio de poder producir, dentro do entorno urbano, parte dos alimentos frescos que consumen os socios. Esta actividade comeza o 24 de Xuo cunha primeira presentacin e mesa redonda en Panxea, cooperativa de consumo responsable de Santiago de Compostela.

220

Horticultura urbana en Galicia, orixes, valores e situacin social

Outras actividades
Ademais na AGHU traballamos activamente na difusin dos nosos valores organizando intercambios de plantas e sementes, participando en mesas redondas, xornadas e entrevistas, e tamn, mediante o material dispoible na nosa pxina web, ademais de incentivar e axudar aos socios e socias a practicar a horticultura urbana na casa.

221

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 5

Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte CabaLar.
F. Barreiro Carracedo1, J.I. Romar Corts2
1

O presente traballo constte unha ampliacin actualizada do presentado co ttulo O proceso social da cooperativa Monte Cabalar: anlise da estrutura de oportunidades no I Congreso Internacional de Valorizacin Integral do Monte, novembro 2008 en Compostela. 2 Sociedade Cooperativa Galega Monte Cabalar, A Somoza, A Estrada, 36684, Galiza, e-mail: montecabalar@montecabalar.com

Resumo
Monte Cabalar unha cooperativa de explotacin comunitaria da terra que agrupa aproximadamente 3.600 propiedades de mis de 1.000 propietarios nunha explotacin gandeira en extensivo con mis de 700 ha de monte fechadas nas parroquias de Somoza, Tabeirs, Nigoi, Arca e Souto (concello dA Estrada), e que desenvolve unidades de xestin forestal co obxectivo comn de intervir sobre o abandono e o minifundio. A repercusin obtida rearmou a pertinencia do modelo e lexitimouno como un proceso oportuno que facilitaba o uso de recursos propios. Por este motivo faise unha reexin sobre o proceso social xerado a partir de marzo de 2006 que culminou positivamente na constitucin da cooperativa. Para o estudo do proceso social analsase o capital social entendndoo como acumulacin de diferentes activos que cristalizan nun comportamento cooperativo mutuamente benecioso para as persoas que participan e para o conxunto da sociedadeque se tia acumulado, e analsase a estrutura de oportunidades que neste proceso foi visualizada pola comunidade: Oportunidade organizativa: modelo endxeno no que poden participar a totalidade dos afectados directa ou indirectamente. Oportunidade do modelo de xestin: baseado no silvopastoralismo, na sustentabilidade, na producin tradicional e ecolxica. Oportunidade econmica: modelo de valorizacin do monte e de recuperacin da propiedade perdida, cun obxectivo produtivo, de rendibilidade econmica a medio prazo, con capacidade de xacin de emprego e baseado no principio da economa social.

225

F. Barreiro Carracedo, J.I. Romar Corts

Oportunidade ecolxica: modelo cun valor ecolxico, ambiental e paisaxstico engadido. Oportunidade social: perspectiva de cambio xeracional e social que leva comunidade a participar no proceso reforzando a accin colectiva. Oportunidade poltica: contexto poltico de relevo na administracin e que abre a estrutura de oportunidades. Palabras clave: minifundio, abandono, comunitaria, cooperativo, unidade de xestin, endxeno.

Limiar
Un tpico xa, referido a Monte Cabalar, a pregunta: Como posbel pr de acordo a case 1.000 propietarios para agrupar nunha nica explotacin unhas 3.600 propiedades?. Mesmo se pode formular, e teno feito propios e forneos, como o antiparadigma da nosa idiosincrasia: Como se poden pr de acordo 330 galegos falando de leiras?, partindo, xa que logo, dun apriorismo baseado no suposto de que o individualismo sera un dos operadores para denir a nosa identidade colectiva, cando non deixa de ser unha manifestacin mis do individualismo agrario baseado na forza da propiedade que Marc Bloch xa no 1933 deniu para a conformacin do novo campesiado propietario da Franza do sculo XVIII. O obxectivo analisar o proceso social Monte Cabalar coa perspectiva de termos participado na fundacin e dinamizacin do mesmo, de termos previamente formulado a nivel terico a estrutura de oportunidades do proceso que presentamos, de telo concebido como un ensaio necesario na procura de alternativas partindo de que, cando menos, no que atinxa s caractersticas denidoras e, agora xa, consecuente s primeiras conclusins tiradas da nosa experiencia, podera ter unha validez xeral.

Mtodo
Recrrese socioloxa actual, en particular metodoloxa de anlise dos movementos sociais e das accins colectivas, e teora do desenvolvemento. Sistematzase unha conceptualizacin bsica: movementos sociais, proceso social, capital social, estrutura de oportunidades polticas, estrutura de oportunidades, teora da mobilizacin de recursos, etc. Proponse como mtodo estabelecer unha correlacin entre dous procesos que afectan ao rxime de propiedade (o noso obxecto) partindo de contextos econmicos e sociais moi diferentes. Anda que prximos no tempo, son opostos na solucin, particin / integracin, mais, ao cabo, semellantes no obxectivo: O proceso que levou particin do monte vecial en man comn (1870-1920) porque abra unha estrutura de oportunidades para as familias.

226

Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar

O proceso que promove a actual xestin integral cooperativizada de Monte Cabalar porque de novo abre unha estrutura de oportunidades. A correlacin, pois, entre un proceso histrico e un actual, debera permitir o distanciamento necesario para acadar perspectiva e precisin analticas.

Desenvolvemento
Os movementos sociais (MS)
Sidney Tarrow (1994) dene o MS como accin que realiza un grupo de persoas que comparten vivencias, obxectivos comns, que estn relacionados por vnculos de solidariedade e que fan fronte a unha autoridade. Manuel Antonio Garretn (2004) fala de movementos sociais, en plural, como accins colectivas relativamente estbeis e cun mnimo nivel de organizacin, orientados mudanza ou conservacin da sociedade ou dalgunha esfera dela responden a tensins ou contradicins especcas e tentan resolvelas, diferencindoos do Movemento Social, en singular, referido ao nivel histricoestrutural dunha determinada sociedade e denindo o seu conito central. Coincide deste xeito co movemento societal que propn Alain Touraine (1998) asociado ao seu concepto de historicidade como o traballo que a sociedade moderna cumpre sobre si mesma, inventando as sas normas, as sas institucins e as sas prcticas. Para o estudo dos movementos sociais actuais ambos autores superan o paradigma terico da accin social colectiva sustentado na nocin da estrutura econmica como determinante dos movementos sociais e integran novos conceptos: Touraine, o suxeito e a vontade do individuo en armarse como actor; Garretn, a integracin da dimensin das subxectividades: a identidade e os factores socioculturais, o mundo da vida.

A loita antiforal: un movemento social


As revoltas campesias que salpican a historia de Galiza no XIX e que teen a loita antiforal como motivo central, evolen cara un movemento organizado, o agrarismo do 1 terzo do sculo XX, un exemplo preciso do que un movemento social que acaba resolvendo a contradicin especca atravs da redencin dos foros, anda que non da abolicin, ao longo dun proceso que denitivamente se determina coa Lei de Redencin Foral de 1926. Cunha perspectiva mis ampla, este movemento ten mesmo un sentido de historicidade traballando na construcin da sociedade burguesa contempornea na medida en que transforma o dereito da propiedade vinculada, desde unha condicin de inalienabilidade ou de extra commercium a causa da vinculacin dos morgados e da propiedade colectiva das comunidades, e da amortizacin do patrimonio eclesitico- a unha propiedade plena, libre e perfecta, a travs de dous procesos de carcter liberal:

227

F. Barreiro Carracedo, J.I. Romar Corts

a) a eliminacin da pluralidade de dominios sobre a mesma cousa, e b) a privatizacin dos espazos comunais en precisa sntese de Ramn Villares (1994). A loita polo acceso propiedade plena da terra e a diculdade para xuntar o capital con que redimila forzando solucins a travs do sobreemprego (canteiros, segadores, tecedeiras), de hipotecas e, sobre todo, da emigracin, foron, xa que logo, interiorizando colectivamente un plus de valor afectivo, non convertbel en valor de mercado e menos asequbel que este, valor que se corresponde co que Garretn chama a integracin da dimensin das subxectividades. Esta mentalidade posesiva (xogando co concepto de Macpherson), conformada tan s un sculo atrs e polo tanto anda viva na memoria familiar, axuda a explicar a falta dun mercado de terras real e a acumulacin de propietarios absentistas.

Proceso social, estrutura de oportunidades e mobilizacin de recursos


A tendencia da socioloxa contempornea non a de traballar sobre un proceso social xeral que abranga a totalidade dos feitos sociais, senn a de estudar os diferentes procesos especcos. Tndese a un concepto xenrico do proceso social para aplicalo a un sen nmero de procesos diferentes, marxe de procesos fundamentais para un grupo social como poden ser a subsistencia, seguridade, etc. Podemos as denir o proceso social como unha dinmica de accins relacionadas desenvolvidas por unha comunidade. Dinmica que para Tarrow, desde a perspectiva do racionalismo americano, est moi condicionada polo concepto de estrutura de oportunidades polticas (EOP) os condicionamentos estruturais do contexto poltico que impoen restricins ou que abren oportunidades para a accin colectiva. Cunha focaxe xa mis estrutural xeneralizouse este concepto como estrutura de oportunidades (EO), entendndose como a interaccin presente entre as distintas esferas constite unha estrutura de oportunidades que determina de forma diferencial o grao de acceso aos recursos dispersos no territorio. Por outro, a accin das distintas instancias e as estratexias dos distintos suxeitos pode modicar o grao de abertura ou fechamento da estrutura de oportunidades para os distintos colectivos. Finalmente, a teora da mobilizacin de recursos (TMR) enfatiza os recursos cos que contan as organizacins para realizar a accin colectiva, ben como a inuencia de actores externos que fan posbel dita accin.

Oportunidades no proceso de particin do noso monte: 1870/1920


Rubn Kaztman (2000), desde a perspectiva da vulnerabilidade e exclusin social, dene a EO como probabilidades de acceso a bens, servizos ou oportunidades que inciden sobre o benestar do fogar porque lle facilitan o uso de recursos propios ou lle subministran recursos novos, teis para a mobilidade e integracin social a travs das canles existentes.

228

Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar

Efectivamente, os montes en man comn foron vistos como recursos propios que instrumentalizados directamente favoreceran a mobilidade. Xa que logo, incardinado na dinmica do movemento social, entre dous sculos, de loita para acceder plena propiedade da terra e perante a necesidades de aumentar a base territorial, as comunidades desenvolveron un proceso social especco, no noso caso, o Cabalar, entre 1870 e 1920, o da particin dos montes comunais que permita acceder xestin privada e directa dese recurso. Este proceso de particin da propiedade comunal do monte desenvolveuse porque, aln de concorrer na historicidade da construcin da sociedade burguesa, abra oportunidades: ampliou a base territorial de cada explotacin familiar garantindo a subsistencia ao primar a diversificacin de cultivos e usos permitindo un aproveitamento mis intenso e mis directo do monte aplicando un principio de xustiza social: a cada un segundo o seu traballo

Monte Cabalar: situacin de partida


A transformacin, iniciada a ns dos 60, do agrosistema tradicional nun agrosistema industrial baseado na intensicacin e na mecanizacin, xunto diculdade orogrca, levaron a desaproveitar a alta capacidade produtiva dos montes. O primeiro en abandonarse foron as zonas altas de menor aptitude forestal, posteriormente o abandono chegou tamn aos bosques de ladeira, s fragas e aos agros. Como solucin, en parte, optouse pola intensicacin, sen criterios de ordenacin, da producin forestal coa introducin de especies pirtas creando grandes masas monoespeccas, en xeral, sen xestin do estrato arbustivo. O abandono rompeu, as, o equilibrio entre capacidade de producin de biomasa e o control da mesma, que pasou a acumularse en forma de carga combustbel. Consecuencia disto son o desaproveitamento de recursos, a imposibilidade de identicacin da propiedade, os incendios, a erosin e, polo tanto, a destrucin da propiedade e dos recursos. Mais, en ltima instancia, o abandono consecuencia da historicidade (Touraine) ou, mis matizadamente, da dimensin histrico-estrutural que pugna polos valores e orientacins xerais da sociedade (Garretn), entre os que podemos inclur industrializacin, desruralizacin, sociedade de benestar e servizos, etc. Finalmente o efecto combinado de minifundio, como estrutura da propiedade, e de abandono, como tendencia social, levou a unha situacin de terras en mans mortas provocando: a aparicin de pasivos, como barreira, material e non material, para o emprego de certos recursos do fogar (Kaztman, 2000) que impide a acumulacin de activos, como conxunto de recursos materiais e inmateriais sobre os cais os fogares e as persoas teen control e cuxa mobilidade permite mellorar a

229

F. Barreiro Carracedo, J.I. Romar Corts

calidade de vida (Silvia Lpore, 2006); o fechamento de oportunidades, reforzado, en todo caso, pola falta de diagnstico e intervencin do contexto poltico, facendo que, por pasiva, a EOP impuxese restricins; a integracin da dimensin das subxectividades, neste caso a angustia pola perda da propiedade de facto e pola imposibilidade de garantir a transmisin do patrimonio familiar non identicado. Estes factores no seu conxunto asentaron unha conciencia colectiva de crise e abriron espectativas que favorecesen solucins de adecuacin entre a propiedade e as tendencias sociais dominantes.

Proceso social Monte Cabalar


Marina Farinetti (2002) referndose aos estalidos sociais fai a seguinte observacin Atopar a unidade subxectiva que sostn unha accin colectiva necesita dunha anlise que non debe restrinxirse conciencia dos actores, neste senso o proxecto nunca foi focado como unha iniciativa individual cuxo desenvolvemento puidese descansar no prestixio ou capacidade dun actor concreto. Pola contra, identicouse o suxeito colectivo comunidade no seu conxunto, propietarios, residentes, etc- como a unidade subxectiva do noso proceso que, sa vez, se arma na estrutura de oportunidades que a propia accin colectiva abre ao participar no proxecto cooperativo, desenvolve o capital social acumulado ou herdado e crea novo capital social empoderando a comunidade. Asi, partindo do fundamento da nova socioloxa histrica de que o proceso social constreno os seres humanos a travs das sas accins, desde que no mes de febreiro de 2006 se comezou a desear o proxecto, se presentou a actores sociais en marzo, se socializou nas asembleas parroquiais en maio, se constituu a cooperativa en xullo cun amplo Consello Reitor que procura representar a complexa extensin territorial, e se iniciaron os traballos en novembro, estamos a construr o proceso social Monte Cabalar. Anda que, volvendo a Kaztman, efectivamente detrs deste proceso non hai pretensin de mobilidade social polo seu curto alcance e limitada capacidade real de repercusin econmica sobre os seus actores; non obstante, si certo que todos propietarios, residentes e amigos (deslocalizados) de Monte Cabalar-, lexitimrono como un proceso oportuno que facilitaba o uso de recursos propios. Sinteticamente poderiamos realizar a seguinte caracterizacin do proceso: Conciencia, asentada na comunidade, de crise e de fin dun modelo, abrndose perspectivas de relevo xeracional e de mudanza social colectivo: asembleario na fase inicial e cooperativista posteriormente baixo a frmula de cooperativa de explotacin comn da terra democrtico, participativo e deliberativo, asembleario e directo na fase inicial e garantido por estatutos no funcionamento cooperativo

230

Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar

pluralismo de actores, interxeracional e interprofesional, integrados na comunidade e con coecemento do territorio acta como un movemento social, cando menos nesta fase inicial, reforzando a vertebracin social e integrando as marxes sociais fundamntase e desenvolve a economa social procura unha mudanza que afecta ao conxunto da comunidade constite un grupo aperturista de presin perante a comunidade e a Administracin

Capital social (CS) herdado


Fronte aos cativos resultados de diferentes inicativas relacionadas co desenvolvemento rural, considrase unanimemente a importancia de desenvolver varibeis non estritamente econmicas, unha delas, o valor do CS. Depois das primeiras conceptualizacins de Bordieu, Putnam ou Coleman, Durston (1995) defneo como normas, institucins e organizacins que promoven a conanza e a cooperacin entre as persoas, nas comunidades e na sociedade no seu conxunto. Diferencia entre capital social individual consta do crdito que acumulou unha persoa na forma de reciprocidade difusa que pode reclamar en momentos de necesidade a outras persoas para as que realizou, directa ou indirectamente, servizos ou favores en calquer intre no pasado; e capital social comunitario: consta das normas e estruturas que conforman as institucins de cooperacin grupal. O CS un intanxbel que se vn considerando, en expresin de Alba Zambrano (2006), como un potencial que reside nos recursos socioculturais de un grupo e que se activa como capital en canto certas oportunidades permiten producin de benecios. Os efectos beneciosos do CS poden estimularse en boa parte por circunstancias e condicins externas aos mesmos grupos que as posen Polo tanto mide a sociabilidade dunha comunidade e os factores polos que permiten prosperar a colaboracin e as oportunidades que xorden nestas relacins sociais para a accin colectiva e o benestar do grupo. O CS herdado no noso caso permitiu acadar unha alta porcentaxe de asociabilidade, o 85% da poboacin das parroquias; e crear mis CS ao ser valorado cun 70% polas comunidades vecias como unha experiencia positiva na que estaran dispostos a participar.

Estrutura de oportunidades: o propio proceso


Cunha precisa visin Carlos Filgueira (2001) di que calquera forma de asociabilidade, de accin colectiva e organizacin da comunidade, de participacin do individuo nas mesmas, xunto con todas as formas de accin poltica, poden considerarse como parte da estrutura de oportunidades.

231

F. Barreiro Carracedo, J.I. Romar Corts

Obxectivamente, en todo proceso que se inicia, a primeira oportunidade que se abre a do proceso en si: somos ns mesmos, o noso proxecto, o noso modelo, os nosos recursos humanos incorporados ao traballo cooperativo, a nosa entrega e ilusins... a oportunidade visualizada pola comunidade.

Oportunidade poltica (ou da importancia da ocasin)


Foi Tarrow quen caracterizou a estrutura da oportunidade poltica: os condicionamentos estruturais do contexto poltico que impoen restricins ou que abren oportunidades para a accin colectiva, considerando mesmo que a mudanza na estrutura da oportunidade poltica era a varibel principal. Filgueira, referndose ao rol do estado, di as institucins teen sa vez un papel central na conformacin das oportunidades, as cais, a travs do seu impacto directo ou indirecto, inciden sobre a estrutura de oportunidades. Pois ben, o relevo producido na administracin no 2005, coa chegada do nacionalismo Consellara do Medio Rural, logo do esclerosamento da anterior administracin, modica a EOP. Psase dun contexto que se fora fechando progresivamente a un no que o relevo abre a competencia poltica, implica maiores e novas marxes de participacin e as expectativas sociais incremntanse. Tamn certo que se crearon mis expectativas que posibilidades reais de transformacins por canto o novo contexto foi o resultado dunha mera alternancia poltica sen modicacin do marco xurdico-institucional. Facendo xa balanzo, as iniciativas desenvolvidas entre 2005 e 2009 abriron oportunidades modicando positivamente a estrutura das mesmas, como foi o caso do BANTEGAL, UXFOR, Proxectos Singulares, etc.

Estrutura de oportunidades xerada pola accin colectiva


De acordo con Tarrow a xente smase aos movementos sociais como unha resposta s oportunidades polticas, e a continuacin crea outras novas a travs da accin colectiva, xa que logo, a EO son recursos que o individuo non controla e sobre os que non incide e, se o fai, de forma marxinal (indirecta, ou mediatizada por estruturas intermedias compartidas con outros individuos), por canto son oportunidades que se visualizan e se plasman nun proceso colectivo, non individual. No noso caso foi a garanta de compromiso da Administracin, como EOP, o que nos levou a dar o paso seguro de presentar o proxecto comunidade. E as, desde as primeiras xuntanzas cos vicios vimos armando que neste ensaio, necesariamente colectivo, converxen diferentes intereses que se complementan nunha complexa EO con capacidade de satisfacer a todos e cada un dos actores: produtivistas que ven supercies recuperadas, o individualismo agrario que recupera, identica e ordena a propiedade, ecoloxistas, ruralistas, consumidores, paisaxistas, cazadores, ecoturistas, vecios, etc. EO que sntese da dialctica xerada entre a accin colectiva e tendencias sociais actuais. Vela:

232

Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar

Oportunidade organizativa: cooperativismo


Modelo endxeno, que xorde da experiencia e do interese dos propios vecios e propietarios beneciarios directos da intervencin-, instrumentalizado por un sistema cooperativo aberto cooperativa de explotacin comunitaria da terra-, cunha xestin democrtica e transparente garantida por estatutos e a lexislacin respectiva- e de carcter integrador no que poden participar a totalidade dos afectados directa ou indirectamente. Modelo, entre outros, que resolve a ecuacin basilar: propiedade fragmentada e xestin integral; que resolve proporcionalmente, a travs do retorno cooperativo, a participacin voluntaria de cada socio; que resolve a fragmentacin territorial dun monte partillado por catro parroquias con conito de intereses, tratndoo como un ecosistema integral.

Oportunidade do modelo de xestin


Cadrando coa crise do agrosistema industrial consecuencia dunha intensicacin desbocada (pensos hormonados, vacas tolas, transxnicos) e unanimemente cuestionada, cadrando coa intensicacin dos desequilibrios ocasionados polo comercio agrario internacional e polas grandes corporacins, polo encarecemento da enerxa e dos insumos; e, doutra banda, coa crecente preocupacin dos consumidores polos produtos locais e pola calidade e autosuciencia alimentarias, resulta totalmente oportuno, e mesmo didctico, que, entre ns, un proxecto cooperativo tan dimensionado desenvolva un modelo de xestin que recupera o equilibrio agroforestal tradicional desenvolvendo un sistema multifuncional cuxa sustentabilidade se fundamenta na extensicacin e no silvopastoreo.

Oportunidade econmica
Modelo de valorizacin do monte e de recuperacin da propiedade perdida que incorpora un monte abandonado aos circutos de producin, cun obxectivo produtivo de rendibilidade econmica a medio prazo, con capacidade de xacin de emprego e baseado no principio da economa social con capitalizacin a travs de achegas voluntarias dos socios, con redistribucin do retorno cooperativo en concepto de anticipo laboral, rendemento da terra e do capital social, e con investimento en formacin, investigacin e divulgacin.

Oportunidade ecolxica
A paisaxe tradicional era unha paisaxe cultural congurada por un modelo agroforestal antrpico cuxo funcionamento se baseaba no equilibrio entre os diferentes elementos. O abandono da actividade xunto s alteracins introducidas no modelo forestal crearon unha secuencia cclica acumulacin de biomasa, lume, erosin- que provocou o colapso do ecosistema. Fronte a grandes masas de toxo e eucalipto, a recuperacin e ordenacin dun macizo de 1.200 ha, co obxectivo de gaar a batalla do lume e manter os estndares de producin en ecolxico, abre unha oportunidade de xestin do territorio que favorece a biodiversidade, a mellora ecolxica, ambiental e paisaxstica.

233

F. Barreiro Carracedo, J.I. Romar Corts

Oportunidade social
En todo o exposto subxace un contexto de reaxustes estruturais no sector primario, de relevo xeracional (coa prctica totalidade dos propietarios incapaces xa de transmitir a identicacin dos leiros) e de mudanza social. Contexto no que Monte Cabalar ensaiou diferentes lias na direccin desta perspectiva de cambio, empatizando cos propietarios e residentes ao abrir a oportunidade de volver a recuperar o monte, e cos propietarios non residentes ao acharen un motivo ilusionante de reencontro coa terra (redimidos agora da angustia de perda da propiedade ao poderen participar coa supercie respectiva, independentemente da sa localizacin, na explotacin cooperativizada), o que levou comunidade a participar na conducin do proceso reforzando, cunha actitude de compromiso co rural, a accin colectiva.

Conclusins
O proceso que estamos a desenvolver, o mesmo que sucedera hai 130-90 anos, un proceso necesario, oportuno, positivo e, nos seus elementos denidores cando menos, irreversbel. Cmpre seguir avanzando na reflexin sobre a propiedade. Superar concepcins inmobilistas e acadar unha concepcin dinmica e corresponsabilizada da propiedade que permita, mediante diferentes instrumentos, recuperar a producin, sendo especialmente importante e lexitimador que xurda este obxectivo fra do mbito terico ou lexislativo e se produza na base, a nivel da comunidade. Volvendo importancia dada por Tarrow EOP e condicin previa de que non hai proceso sen actores sociais, desde a nosa experiencia consideramos necesario afastar o debate ideolxico da denicin e aplicacin de reformas estruturantes do rural para evitar a demora das mesmas por canto anda contamos con actores sociais no territorio, instrumento indispensbel para o xito de reformas dinamizadoras, de xeito que de novo as institucins poidan crear as condicins que abran oportunidades para accins colectivas. O proceso Monte Cabalar demostrou que existe un importante stock de CS que activbel ao transformarse en capital econmico, que amplibel o crear mis CS, e que transferbel dentro da propia comunidade (sobre todo nas seguintes xeracins) e cara o exterior, actuando como modelo. A poltica pblica pode contribur ao fortalecemento de CS, empoderando poboacin rural a travs do apoio de proxectos endxenos de desenvolvemento rural a travs da accin contra o abandono, e do fomento d estruturas intermedias. En todo caso, Monte Cabalar pode ser tomado como un pequeno microcosmos representativo de boa parte do 67,9% dos montes en mans de propietarios

234

Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar

particulares, e, nesa medida, como unha experiencia, entre outras, extrapolbel e pertinente para acometer a valorizacin do monte galego.

Agradecementos
A vora Barreiro, con cuxo estmulo iniciamos este traballo; aos socios de Monte Cabalar, depositarios do capital social, por canto constiten a accin colectiva e son o proceso en si mesmo; aos socios traballadores: construtores da nova paisaxe Monte Cabalar; os amigos, moitos e diversos, consello e nimo impagbel.

Bibliografa
Aguirre, A. e M. Pinto, (2006), Asociatividad, Capital Social y Redes Sociales, Revista Mad, Universidad de Chile, n 15, pp. 74-92. Farinetti, Marina (2002), La conictividad social despus del movimiento obrero, Nueva Sociedad, Buenos Aires, n 182, pp. 60-75. Filgueira, Carlos H. (2001), Estructura de oportunidades y vulnerabilidad social. Aproximaciones conceptuales recientes. En Seminario Internacional: Las diferentes expresiones de la vulnerabilidad social en Amrica Latina y el Caribe (20 e 21 de xuo de 2001, Santiago de Chile) Ed. Naciones Unidas- CEPAL, pp. 2-36. Garretn, Manuel A., M. Cavarozzi, P. Cleaves e J. Hartlyn (2004), Amrica Latina en el siglo XXI. Hacia una nueva matriz sociopoltica, Santiago de Chile, LOM ediciones. Kaztman, Rubn (2000), Notas sobre la medicin de la vulnerabilidad social, IPES, Coleccin Aportes Conceptuales n 2, Montevideo. Lpore, Silvia (2006), )La vulnerabilidad social de los sectores pobres del AMBA y la estructura de oportunidades del sistema, III Congreso Nacional de Polticas Sociales, Buenos Aires, en prensa. Luque, Emilio (2003), Del capital social a la poltica: las capacidades pblicas como articuladoras de las comunidades democrticas, UCM, Madrid Tarrow, Sidney (1997), El poder en movimiento: los movimientos sociales, la accin colectiva y la poltica, Madrid, Alianza Editorial. Touraine, Alain (1995), Produccin de la sociedad, Mxico, UNAM. Touraine, Alain (2005), Un nuevo paradigma para comprender el mundo de hoy, Barcelona, Ed.Paids Villares, Ramn (1994), Desamortizacin e rxime de propiedade, Vigo, Edicins A Nosa Terra Villares, Ramn (1994), Desamortizacin e rxime de propiedade, Vigo, Edicins A Nosa Terra Zambrano, Alba (2006), Liderazgo para el empoderamiento comunitario, Universidade de Barcelona, en rede.

235

RANHA LUPA DE QUILMAS; COMO UN MOVEMENTO SOCIAL PDE-SE PROXECTAR NUNHA ALTERNATIVA CONTRA A DESTRUCIN DO TERRITORIO
Cooperativa Rainha Lupa, ADEGA; Cooperativa Rainha Lupa, ADEGA; Cooperativa Rainha Lupa, ADEGA . Palabras chave: Agro-ecoloxa; Saberes tradicionais; Territorio; Custodia; Contaminacin acstica, qumica, paisaxstica; Biodiversidade; Sustentable; Autoconsumo; Soberana alimentar.

Xos Manuel Casais Gonzlez. Luca Ferreira Fernndez. Adela Figueroa Panisse.

Localizacin e tradicin agrcola de Quilmas


A localizacin xeogrca especial do pobo de Quilmas e a sa Agra sitao entre as abas do Macizo do Pindo que ollan cara o suroeste do Ocano Atlntico; provocou que os seus habitantes forxaron durante sculos unha gran tradicin na cultura labrega, montaesa e marieira. Coma en toda a costa galega a agricultura supuxo para os habitantes de Quilmas un xeito de buscar por vida, mentres os homes an ao mar, as mulleres quedaban na casa ao coidado das crianas e das leiras. A alimentacin basebase en produtos do mar coma peixes e mariscos e da terra coma couves, millo, trigo (ac faria branca deste cereal anda chamada escaina polos mis vellos) e centeo, patacas (castes adaptadas, as chamadas papas e de rin), cebolas, cabazas melns, sandas e fabas garbanzos, que eran conservados nos faiados e nas numerosas e grandes cabaceiras. A mais, o Monte de Quilmas traballbase en forma de Mancomunidade, nel, pastaba o gando (crabas, ovellas e vacas) e del, extraase a balumada (toxos, xestas, herba, carqueixas e carrouchas) das rozas para ser utilizada coma cama para o gado e posteriormente coma argeiro. Dende sempre, foron aproveitados para o abono dos terreos de cultivo, materiais orgnicos que provian destes dous ecosistemas; do mar, as algas, e do monte o toxo e outras matogueiras, a mais do humus que se topaba baixo das carballeiras que antes poboaban todo o Monte Pindo. A transformacin destes ricos materias desenrolbase de 3 xeitos diferentes: Mediante a elaboracin das caeiras, pilas de comps, con algas e balumada. Usados para o abono de hortalizas, patacas e cereal.

237

Xos Manuel Casais Gonzlez, Luca Ferreira Fernndez, Adela Figueroa Panisse

Comps pouco maduro de algas lavadas pola chuva e amolecidas durante un par de meses nunhas cuncas feitas de pedra redonda (bolos) dispostas beira dos terreos moi preto da praia, despois espallbanse polos terreos de cultivo onde remataban a sa descomposicin. Usado principalmente para pataca. Tamn eran engadidos direitamente aos terreos adubos animais (feces das crabas, vacas, ovellas, burros e porcos) procedentes das cortes e o humus das carballeiras.

Os valados no manexo da auga


Respeito ao manexo da auga, toda a Agra vese atravesada de Leste a Oeste, por un sistema de drenaxe mediante canles de pedra abertos, valados, que dirixen nas pocas de chuva auga cara o mar evitando asolagamentos. Tamn cocese a presencia subterrnea dos canos, feitos tamn de pedra, que saan dos valados en forma de espina de peixe e que an cara as leiras para abastecer de auga aos cultivos en pocas de dcit, ou para canalizala ata o mar en pocas de abondosa chuva. Os canos, anda que algns estn localizados, ao estar baixo terra, resultan de difcil e custosa recuperacin. Debido a perda e envellecemento da poboacin en todo o Concello dende os anos 50, moitas das leiras da agra foron abandonadas. A sementes de millo do pas e de pataca, perdronse no tempo e foron suplantadas por variedades comerciais pouco adaptadas, diuuse no ar o sabor da pataca e as sas boas caractersticas de conservacin e resistencia s enfermidades, o millo hbrido do camin non xermina dun ano pra outro e non resiste tan ben a falta de auga dos meses de vern. Debido ao abandono, en moitas terras medraron pieiros, onde antes haba hortalizas, e silvas e toxos onde o centeo bailaba co vento. No ano 2005 e 2006 Quilmas foi arrasada polo lume. A xente de Quilmas, que sufru a emigracin e a pobreza de despois da guerra e a falta de recursos e a marxinacin cara o entorno rural da poltica levada a cabo durante o sculo pasado, denota un gran apego terra que seguen a cultivar, un espazo que polo de agora permanece case virxe, dos que quedan poucos no litoral...

Unha resposta social pola ameaza da ocupacin dos terreos pola ampliacin da piscifactora
Coa aprobacin do Plan de Tecnoloxa Alimentaria (asinado por Fraga, xa en funcins) no ano 2005 dse carta branca a empresa noreguesa Stol Sea Farm para a construcin de novas plantas acucolas de reproducin e cra de rodaballo e a ampliacin das xa existentes, entre elas a situada en Quilmas, que na actualidade conta cunha supercie 25.000 m2 e pretende multiplicar 10 veces o seu tamao. Esta fbrca de peixes pretenda ocupar a maiora do terreo comprendido entre as casas da aldea e o mar e os vecios eran

238

Ranha Lupa de Quilmas; como un movemento social pde-se proxectar nunha alternativa contra a destrucin do territorio

extorsionados para a venda a prezos irrisorios das sas leiras e ameazados coa expropiacin forzosa, xera que moitos vecios de Quilmas xunten as sas forzas nun movemento social de loita para evitar que dita ampliacin arrase 25 Ha de solo agrcola cultivado, dende hai sculos polos poboadores deste lugar. Dende o ano 2005 en Quilmas viviuse unha revolucin, a Plataforma pola Defensa do Patrimonio Cultural de Quilmas non deixa un intre a loita, organizando protestas e reivindicando o dereito natural de poder conservar as agras, a costa, o medio ambiente e a paisaxe tal e coma as recibiron dos seus devanceiros e entregarllas as aos seus llos. Despois de dous anos de batallar coas diferentes administracins (Concello de Carnota, Xunta de Galicia, Augas de Galicia), presentando alegacins aos diferentes Plans de Acuicultura (revisins, etc...) sen recibir resposta, chamando ao dilogo aos mandatarios responsables, recibindo ameazas e coaccins de representantes da industria produtora de rodaballo para a venda dos terreos coa sombra da expropiacin, despois de ter realizado numerosas denuncias polas verteduras descontrolados dos euentes da piscifactora, con cargas de pensos visibles e produtos qumicos enviados ao mar; os vecios deciden, sempre apoiados e asesorados por ADEGA que colaborou dende o principio na planicacin do proceso e na loita contra a ampliacin coma nas denuncias por contaminacin e na realizacins das anlises por verteduras que demostraron ser contaminantes e estar fra das normas vixentes, tomar outra postura activista e pragmtica e emprenden un proxecto alternativo para protexer o territorio, e as blindalo.

O desenvolvemento da experiencia cooperativa


No ano 2006 xurde a idea da creacin dunha explotacin agrcola sostible, de cultivo ecolxico en forma de cooperativa. Esta ten coma obxectivos: Recuperar os saberes, castes de sementes, e infraestructuras tradicionais asociadas agricultura (valados, cabaceiras, camios, cuncas, caeiras, etc...). Manexar dun xeito ecolxico o territorio. Protexer o patrimonio cultural e natural do Lugar, fomentando a biodiversidade. En denitiva, crear un agroecosistema sustentable, unha empresa sostible e xeradora de postos de emprego de calidade. Comercializar alimentos de calidade no eido da proximidade, promovendo a conanza mediante o coecemento do sistema produtivo por parte dos consumidores. Reducir a erosin e o risco de lumes producidos polo abandono. Evitar a perda de solo agrcola e protexer o territorio fronte a especulacin industrial. Os vecios coecen a contaminacin producida pola piscifactora, porque esta leva instalada no lugar dende hai 20 anos, esto , viven de primeira man a contaminacin acstica, paisaxstica, lumnica, qumica, etc...

239

Xos Manuel Casais Gonzlez, Luca Ferreira Fernndez, Adela Figueroa Panisse

Esta cooperativa representa a alternativa sostible baseada na tradicin e nos coecementos da agroecoloxa fronte a un desenvolvemento economicista e predador do territorio, representado polo granxa de acuicultura Stolt Sea Farm.

A unin das terras


A partires deste intre, comeza outro tipo de traballo derivado da resistencia e da forza das persoas a non perder o que deles/ de todos, e polo convencemento de que estaban a construr unha alternativa de futuro. Os terreos que hoxe ocupa a cooperativa pertencen a diferentes vecios de Quilmas onde a propiedade est moi atomizada. Foi preciso unha labor de convencemento intensa e de revisin de conceptos para conquerir a cesin de terreos particulares, e xuntalos nunha producin global que facilitara o uso de instrumentos mecnicos coma un pequeno tractor e optimizar o espazo para o cultivo. As constitese unha comunidade de bens entre os vecios; os que non utilizan as terras, cdenas cooperativa para o aproveitamento do solo na producin de alimentos.

Adecuacin dos terreos para o cultivo


As labouras na Agra encomenzan coas rozas da maleza que a cubra en gran parte das leiras abandonadas, (a poboacin no Concello de Carnota decrece cada ano, e os nicos que anda cultivan as terras era xente maior, xubilados a maiora, para o autoconsumo), e coa limpeza dos valados/regos que sucan a agra de leste a oeste, derivando as augas procedentes do Monte Pindo ata o mar. Isto de suma importancia nun territorio cun rxime de chuva marcadamente estacional, tpico da Costa da Morte. Os torrentes que proceden do monte no inverno producen erosin e asolagamentos no inverno, e as carencias do vern, a mais da estrutura areosa moi porosa da terra, fan que a auga percole e sexa decitaria para o cultivo. Paralelamente vaise debuxando unha nova paisaxe, descubrindo mananciais, sebes e rbores que facilitarn as decisins dos usos das diferentes zonas.

A importancia da formacin
A formacin d@s cooperativistas en tcnicas de agricultura ecolxica, non se desatendeu, realizronse diversos cursos de horta ecolxica (enfocados a recuperar das labregos e vecios as tcnicas agrcolas tradicionais e incorporalas ao cultivo ecolxico das terras), de fruticultura, poda, compostaxe, etc... realizados por tcnicos da Consellera do Medio Rural e por ADEGA. Con estas primeiras experiencias levuse prctica un horto ecolxico, no que se proban os cultivos mis adecuados ao solo e comzase a artellar o sistema de organizacin do territorio e a distribucin do traballo.

240

Ranha Lupa de Quilmas; como un movemento social pde-se proxectar nunha alternativa contra a destrucin do territorio

A formacin contina ata o de agora, no que vai de ano desenrolronse en Quilmas un curso de manipulador de alimentos e outro de apicultura, coa instalacin de 3 colmeas con ns produtivos (complemento horta), e incremento na polinizacin nos cultivos.

O desenvolvemento do agroecosistema
A necesidade de conservar a biodiversidade e de realizar un manexo ecolxico dos cultivos e do solo, marcou a planicacin e a estructura do agroecosistema, onde os obxectivos a conquerir foron os seguintes:

OBXECTIVOS Ocupacin da mxima supercie do territorio

COMO SE ESTN A REALIZAR Plantacin de cultivos herbceos (cereal) e perennes coma froiteiras autctonas e a introducin do cultivo do esprrago. Manter illas de vexetacin autctona (xestas, toxos, xunqueiras, silveiras) usadas coma sebe controlada, Reproducir rbores e arbustos autctonos para a creacin dun sistema de sebes (sabugueiros, salgueiros, abruos, etc) Diversicar as castes cultivadas, sempre preferindo s de carcter autctono ou adaptado (cebola e allo de Quilmas, faba de ollo de perdiz, froiteiras e cereal do pas) Compostaxe de restos vexetais procentes da poda e roza dos terreos e de restos dos cultivos.

Diversicar a vexetacin

Manter e incrementar a fertilidade do solo

Rotacins en funcin do uso de nutrientes dos cultivos (pex. Nabizas (estercado) Pataca cedo Faba) Retomar o uso das algas coma abono. Uso de abonos verdes (avea, alfalfa, trebo, etc...)

Crear un ambiente favorable para os cultivos, instalalos nos terreos mis apropiados e obter producins sustentables.

Proxecto de conservacin e instalacin de sebes cortaventos. Os terreos ridos e areosos sanse para centeo, gueiras e aromticas. As zoas de maior pendente para froiteiras. Uso de insectos para a polinizacin (abellas, abellns). Favorecer o equilibrio entre fauna beneciosa e plagas (sebes, rot. Cultivos,etc..). Uso de leitos orgnicos para os cultivos que protexan ao solo da erosin polo vento e da evaporotranspiracin.

Con este plantexamento elaborouse un deseo espacial radial de ocupacin por tipo de cultivo. Digamos que partindo coma centro dos arcos concntricos tpase o invernadoiro e a horta, no seguinte aro/arco estn os cultivos extensivos despois as producins perennes (esprragos, froiteiras e aromticas) e na ltima franxa o cereal, tendo en conta a periodicidade das operacins/labouras precisas e accesibilidade. Neste cadro pdese apreciar a supercie aproximada da Agra ocupada pola Cooperativa Ranha Lupa S.C.G.:

241

Xos Manuel Casais Gonzlez, Luca Ferreira Fernndez, Adela Figueroa Panisse

TIPO DE CULTIVO FROITEIRAS* Maceiras Pereiras Cerdeiras Figueiras Ctricos e granados ESPRRAGOS CEREAL Trigo Pas** Trigo Callobre** Trigo Castellano Centeo** CULT. EXTENSIVOS CULT. HORTCOLAS*** COMPOSTAXE SEBES TOTAL

S ano 2010 (m2) 8031 m2 5.019 m2 1.085 m2 1.427 m2

S prevista ano 2011 (m2) 12.631 m2 5.019 m2 2.185 m2 1.427 m2 2.000 m2

500 m2 2.331 m2 20.000 m2 3.000 m2 9.000 m2 3.000 m2 5.000 m2 3.000 m2 2.500 m2 500 m2 300 m2 36.662 m2

2000 m2 2.331 m2 30.000 m2 8.000 m2 10.000 m2 3.000 m2 9.000 m2 4.000 m2 3.000 m2 1.000 m2 3.000 m2 55.962 m2

*Todas as froiteiras plantadas, excepto os ctricos e os granados, son de castes autctonas en recuperacin. **O trigo do pas e o centeo proceden de Carballo, rea mis prxima onde se topou a variedade, supuxronse as de mis similitude cultivada en Quilmas. O Callobre topuse en no Centro de Investigacion Agraria de Mabegondo. ***Para a horta inclese 500 m2 de invernadoiro.

Banco de sementes
Coma un dos obxectivos principais da cooperativa o uso de material xentico autctono, dende o comezo tdolos vecios aportaron sementes prpias. Destas primeiras sementes e das seleccionadas despois da primeira colleita, e outras que pouco a pouco fronse xuntando, estase a elaborar un banco de sementes, para a conservacin de variedades e intercambio entre os vecios. Exemplos destas castes en recuperacin Cebola de Quilmas Cebola de Ameixenda

242

Ranha Lupa de Quilmas; como un movemento social pde-se proxectar nunha alternativa contra a destrucin do territorio

Faba de ollo de perdiz Faba raxada Faba de caldo Faba verdina Allos de Quilmas Nabiza de Vadebois Porro de Carnota Millo branco etc...

O traballo de tdolos das


As terras trabllanse en conxunto, a colaboracin nas tarefas de horta tamn forma parte da tradicin de Galicia. Na cooperativa fanse grupos de traballo para as plantacins e mantemento destas, deste xeito, polo traballo solidario puidronse realizar os grandes pasos dados pola cooperativa en menos de 2 anos. En ocasins, onde o traballo excesivo ou particularmente dicultoso, organzanse xornadas de voluntariado con ADEGA ou coa Cooperativa de Consumo ZOCAMIOCA de Corua e voluntarios annimos e amigos que sempre achegan unha man. Os comezos supuxeron un grande esforzo fsico e material por parte de tdolos cooperativistas; para fornecer cooperativa de cartos iniciais, antes de que os cultivos deran o seu froito, comercializouse coma verde ornamental, polas de sebes estendidas polo lugar coma o loureiro real, a camelia, leilandi e a melaleuca, entre outros. A comercializacin dos alimentos faise a travs de cestas semanais, que os consumidores recollen na explotacin ou que lles son levadas ata as casas; unha vez semana envase polo transporte pblico (bus) ata A Corua, alimentos para a Coop. Zoca Mioca e os venres, sobre todo no vern, desplgase un posto no mercado de Muros. Tamn de xeito espontneo achgase xente ata a horta e o invernadoiro e realizan directamente as mercas, polo que non se descarta a medio prazo adecuar algn local para a venda dos produtos en Quilmas. Os resultados do traballo de tres anos, anda estn en proceso de consolidacin, pero resaltan: a cohesin vecial coma un dos maiores logros da Cooperativa. En segundo termo a recuperacin para o uso agrcola da maior parte da zoa, pola Cooperativa e polo vecios, que volveron a cultivar as sas terras, ocupando pequenas leiras para o autoconsumo. A reparacin dos valados, fundamental para a conservacin da fertilidade do solo da Agra e para a reducin da erosin. A comunicacin co exterior e o coecemento da zoa, pola proxecin meditica do proxecto, moi apoiado por ADEGA e persoas vinculadas ao mundo da ecoloxa.

243

Xos Manuel Casais Gonzlez, Luca Ferreira Fernndez, Adela Figueroa Panisse

A producin de alimentos de forma sustentable que permitiu, ata o de agora, unha nova incorporacin profesional ao rxime especial agrario. Creacin dunha estrutura organizada que afronta novos retos, solicitar a parte do monte que antes eran de uso comunal, para o manexo polos vecios coma un complemento agrcola, recuperando o seu uso tradicional fornecedor de materias primas e como recurso para a xeracin de emprego. Na faldra do Pindo, tense detectado a presencia de bosquetes de Quercus lusitanica, carballo anano, que debido s xestins da Cooperativa, dos vecios e de ADEGA, xa foi declarado especie protexida pola anterior Xunta de Galicia, na Direcin Xeral da Conservacin da Natureza. Isto unha das mltiples acins asociadas Ranha Lupa na sa prctica ecolxica.

Conclusins
A cooperativa demostrou que se pode facer unha explotacin agrcola de carcter ecolxico con posibilidades de sustentabilidad. Que o traballo comunitario posible e graticante. Tamn que a recuperacin de saberes tradicionais pode ser un elemento de riqueza e de cohesin vecial. Tamn que posvel unha xestin integrada do Territrio incorporando valores econmicos e culturais : Cultivo das agras, recuperacin do monte vecial, posta em valor do porto medieval de Quilmas. Toda esta actividade presidida pla mole impresionante do Monte Pindo que domina o territrio ,denindoo e protexendoo ca sua maxestuosidade. Pensamos, que con esta iniciativa poderemos aanzar poboacin no medio rural, compensando a dramtica sangra demogrca que este medio est a sufrir en Galiza. Coa esperanza posta en poder incrementar os socios/as, proceder a un renovo de traballadores e crear unha estrutura slida que afronte novos retos e o paro da ampliacin da piscifactora. Quilmas Vive!

244

A CHAMADA DA TERRA Asociacin A Hortia da Ponte


Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Graio,Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera
Este conxunto de palabras, frases, ideas, vivencias, sensacins que dende aqu queremos transmitir e compartir, veen englobadas nun sentir que resume o titulo, A CHAMADA DA TERRA, a chamada da terra como algo que nos trouxo ata aqu, que xo que en cada un de nos medraran as ganas, a necesidade o desexo de facer algo, de cambiar os nosos modos de vida e retornar a terra, de achegarse a ela con respecto e valorando o que Natureza signica en todo o que tea que ver coa vida. Esta chamada e unha demanda da natureza, do planeta, da sociedade, cada un de nos coas sas circunstancias esta aqu por un romper, por un buscar, por un revelarse no camio, nun camio onde o ser humano atrancouse e sabendo que non imos ben e o momento de escoitar, de escoitar esa chamada en cada un e voltar a disfrutar da natureza e da vida que ela transmite e d.

Introduccin: quen somos


A Asociacin a Hortia da Ponte esta formada por tres granxas de Horta dos concellos da Estrada, Cerdedo e Forcarei, das aldeas de Cora, Pedre e A Ponte, que nas casualidades da vida nos atopamos e decidimos compartir inquietudes parecidas, xuntarnos e crear un proxecto que englobe un modo de vida de respecto cara a Natureza, cara o noso entorno, as nosas hortas e nos mesmos. Creemos que hoxe en da, a necesidade de apostar por un modelo de agricultura ecolxica e sostible para o medio ambiente e que produza alimentos sans e nutritivos para a xente unha demanda da nosa sade e da natureza, animados por esta crenza vital e por buscar un modo de vida relacionado co campo iniciamos este proxecto. Parcenos importante tamn resear que este grupo variado e diverso de xente que formamos, aposta polo cooperativismo como forma de vida, as o noso funcionamento est baseado nun compartir e axudarse, cada un dando o mellor de si, e facendo posible o crecemento entre todos.

245

Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Grao, Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera

Para todo isto contamos no grupo con coecementos moi variados e complementarios, e as a formacin e coecementos abarcan dende os campos da bioloxa e medioambiente, a hostalera e repostera, msica, psicoloxa, fsica, electricidade e enerxas renovables Cada persoa do grupo chega a partir dun percorrido vital e aposta por esta nova vida no rural, con respecto e ilusin, aportando o seu coecemento e ganas de compartir.

Traxectoria
A asociacin parte dun recorrido e dunha experiencia por parte de cada unha das granxas, onde fronse dando unha serie de pasos; dende acondicionamento de cada vivenda intregada en ncleos do rural co intento de xar vida nel; dende anlise e inscricin de terras e parcelas no consello regulador de agricultura ecolxica o C.R.A.E.G.A., a preparacin das hortas en base a unhas maneiras de respecto e equilibrio, aplicacin de saberes tradicionais, sementes autctonas, recuperacin de mananciais de auga para o rego, deseo de bancais con pasillos para poder traballar entre eles sen debilitar e pisar o chan, aporte de compos e acolchado natural con restos vexetais, desbroces, follas, asociacins entre plantas beneciosas entre si, rotacins de cultivos, creacin de rincns con prantas medicinais, recuperacin de peches con vexetacin natural, plantacin de rbores frutais Na actualidade contamos con tres invernadoiros, un deles est en fase de construcin, 200 m2, 400 m2 e 800 m2 situados un en cada granxa e varias parcelas a horta diseadas con bancais e pasillos, temos tamn frutais, frutos silvestres, polos, galias, ovellas.., logrando ter as unha gran diversidade entre todos. Fai un ano formamos unha asociacin de produtores de horta en ecolxico. Asociacin A Hortia da Ponte. Participamos en feiras sustentables, organizadas en distintos concellos e a partir de las foi a maneira tamn de entrar en contacto con distintos particulares e cooperativas de consumo ecolxico interesadas nos nosos productos de temporada que logramos con toda ilusin sacar das nosas hortas. Empezamos a ir a plaza de abastos da Estrada, os das de feira para levar os nosos produtos, para ir buscando un sitio xo, e agora xa dispoemos tamn de dous locais alugados dentro da praza, para traballar o ncleo mis cercano e potenciar os mercados locais. Despois de ver a demanda dos consumidores dos nosos produtos, decidimos entre as tres granxas dar un paso mis e empezar a organizarnos como unha cooperativa de traballo asociado

246

A Chamada da Terra. Asociacin A Hortia da Ponte

Obxectivos
A cooperativa ter como obxectivo a producin de distintos cultivos de horta de temporada de forma ecolxica, co mximo respecto cara natureza, medioambiente, ns mesmos e o noso entorno. Ditos produtos comercializaranse de forma conxunta mediante distintas frmulas; facendo cestas da compra variadas, sadas a feiras, mercados, venta a tendas, cooperativas de consumidores, empresas transformadoras de produtos ecolxicos A situacin xeogrca da Estrada, Forcarei e Cerdedo no centro de Galicia facilita que poidan facerse repartos semanais nas vilas e cidades prximas (Santiago, Pontevedra, O Carballio, A Estrada, Laln, etc.

Educacin e concienciacin
Ademais da comercializacin dos produtos pretndese ofertar unha serie de actividades relacionadas coa educacin, concienciacin cara o medioambiente e interacin co noso medio e entorno. Consideramos moi importante amosar e poder transmitir uns valores e recuperar unhas formas de facer, nuns momentos onde o medio rural sufre un profundo abandono, e atopmonos que tanto no cultivo, os saberes, a cultura e os coecementos que estes conlevan, como na maneira de chegar os produtos os consumidores de forma local e sustentable nos mercados e prazas de abastos, existe un baleiro no relevo xeneracional, e o perigo da perdida de todo este modo de vida. Na actualidade a media de idade que te atopas en calquera aldea Galega do interior ou praza ou mercado e moi avanzada e necesario amosar que existe unha demanda para encher ditos ocos co a gran perda que isto supora de non facerse, as novas xeracins teen no rural e no respecto pola natureza un posible modo de vida. Dentro das actividades de educacin- concienciacin, ofertaramos amosar as nosas hortas e granxas con percorridos explicativos sobre as nosas formas de facer, maneiras baseadas en ensinanzas de deseo de hortas ecolxicas con asociacins, rotacins de cultivos, acolchado, compostaxe Comentar que algunha membro da Asociacin conta coa experiencia de dar diversos talleres de deseo de hortas, compostaxe, preparados naturais, taller de marmeladas, obradoiros de emprego de agricultura ecolxica, a formacin dos distintos compoentes da Asociacin e rica e variada en temas de horta, cultivos innovadores, agroecoloxa, cra de aves, repostera e cocia con produtos ecolxicos e naturais, construcin e electricidade , sistemas de rega, tendo en conta os sistemas de enerxas renovables, aforro enerxtico, bioconstrucin e sustentabilidade.

247

Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Grao, Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera

Cooperativa, crecemento e oportunidade


A asociacin a partir do sentir do importante do traballo en o crecemento do mesmo, como de cada membro en aprendizaxe, experiencia quere dar o paso de constiturse como cooperativa e esprito, cooperativa como forma de entender o traballo, organizarse e esa unin de inquietudes e obxectivos comns. grupo, tanto para en compartir, en profundizar neste entenderse dende

E cooperativa como oportunidade para mis xente das nosas zonas do rural ou que se incorporen a l, persoas que poidan atopar unha oportunidade onde desenvolver as sas inquietudes nun facer de respecto cara a natureza e o mediambiente. Agora imos a presentarvos cada unha da traxectoria mis persoal da xente que imos a formar a cooperativa:

A GRANXA DE CORA Mara, Toms e Isra


Distinta e a vida que fai hoxe a mia familia, soamente dez anos despois de deixar o pobo natal, un pobo do alto Sil no que nacemos, crecemos e formamos dita familia. Un pobo que desapareceu ca reconversion industrial que sufriu a conca mineira e con l a maior parte da xente, entre moitos os meus. Tras facer as maletas, chegamos a Euskadi, o Euskadi industrial dos cartos-tempo, as presas, as fbricas, alimentos de plstico sen sabor e contaxiados por un milleiro de males O mundo industrial no seu esplendor A vida segue, xa acostumados o sistemas de horarios e as presas, sentimos non estar cmodos descolocados naquel mundo frentico. A verdade, anda que nunca fomos agricultores, pertenciamos o mundo do rural, entre outras, agora xa non temos a bodega onde a avoa gardaba todo o que produca na sa horta, iso botbase de menos, non tia o mesmo sabor, xa non haba ovos caseiros, nin patacas todo entraba a cambio dos cartos e os cartos do tempo, a chamada da terra eclipsou o noso novo mundo, con moita ilusion volvemos a terra dos nosos avs, deixando atrs o sector industrial e os seus quebradeiros diarios. Adaptarse non foi problema, anda que todo custou o seu tempo e esforzo pero pouco despois de chegar a esta terra xa sabamos que o seguinte reto sera a agricultura, unha agricultura limpa e s, anda non coecida agricultura ecolxica, anda que xa desenrolada dende fai tempo co n de producir alimentos ss e naturais sen causarlle mal ningn o medio que nos rodea. Ese era o reto, tras consultar, ver,investigar e practicar puxmonos a cultivar os nosos produtos. O tempo xo pasar das colleitas mentres o solo enriquecase debido a falta de agricultura convencional. A terceira colleita foi abundante e fermosa.

248

A Chamada da Terra. Asociacin A Hortia da Ponte

Das colleitas despois cos seus desafos, alegras e desgustos tamn pasando por algunha terra e experimentando ca venta directa, decidiuse subir un peldao e abrir un punto de venta directa no mercado da Estrada DA EIRA A NOS convertendo a nosa horta familiar nunha forma de vida no rural producindo alimentos moi saudables diferenciando o plstico que estamos acostumados a ver. O pouco tempo de abrir, coecemos a uns compaeiros que xa tian un posto no mercado e unha forma de vida moi parecida a nosa, eran produtores e facan venta directa polo que co tempo os nosos camios fronse unindo ata que chegado un punto, tras coecernos mellor e compartir experiencias, decidimos subir o mesmo carro, emprender un viaxe conxunto ca xente da HORTIA DA PONTE co n de compartirnos o esforzo e as satisfaccins que van dando os pasos percorridos. Un novo membro da nosa familia adrian compaeiro dende que chegamos e sempre disposto a botar unha mao cando xo falta, tamn subiu o carro que diriximos en conxunto e con moita ilusin mia familia e a hortia, co n de demostrar e revindicar que unha agricultura tradicional e posible, un rural vivo que produza alimentos sans e naturais, non perxudiciais para a nosa sade nin a natureza, esa e a nosa losofa e a do proxecto que emprendemos con enerxa e gaas de cambialo establecido.

Adrin
Eu nacn nun pequeno pobo marieiro chamado Porto do Son, si, ochedes ben, Porto Do Son. Anda que a mia familia era marieira por parte de mia nai traballabamos a terra, eu pouco faca xa que daquela era un cativo, pero non pensedes, debullaba o millo, abralle a corte os animais, sachaba as patacas no tempo... Pouco a pouco mentres ia facendo maior, pensaba eu, fun deixando de ir aldea, unha decisin moi pouco axeitada xa que agora poda ter un maior coecemento do funcionamento dos ciclos da terra. Pouco a pouco ia deixando a aldea ia tirando cara ao mar, os pais non lle gustaba moito a idea de ir o mar, pero ollos que non ven,corazn que non sinte. Foi pasando o tempo e os trece anos funme para Santiago, al non xen mais que perder o tempo e acabar de quitar o graduado escolar. O rematar na escola, dediqueime a sacar ttulos relacionados coa hostalera, pxenme a traballar en restaurantes, panaderas... Levando anos, xa estaba cansado de botar horas e horas traballando para esperar por un soldo a n de mes. Coecn unha familia que empezaba unha vida nova moi preto de onde eu viva. Co tempo fmonos coecendo, sen darme conta que an dndome bos consellos e ensinndome pouco a pouco como se traballaba a terra. Antes de deixar o traballo de cocieiro, nunhas festas no barrio de San Pedro, Santiago, coecn a das parellas de mozos que tian unha ilusin pola vida tradicional e por facer as cousas ben. Por cousas da vida, os mozos e a familia atopronse na estrada, xa que cada quen tia un posto no mercado da A Estrada.

249

Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Grao, Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera

Pola mia parte, canso da cocia decidn deixalo e probar algo novo.Tiven sorte que naEstrada xa estaban dndolle voltas as cousas, entre outras exista a posibilidade de asociarse e formar una cooperativa xa que non era factible traballar so, repartindo o traballo, sendo as mais levadeiro, so cabe dicir que pensaron ter un cocieiro a sa beira e vela estou eu.

A GRANXA DE PEDRE Elena, Isidro e os seus rapaces Lino e Cobe


Hai 9 anos escoitei o nome de agricultura ecolxica e decidn buscar informacin daquel termo que tanto me chamaba a atencin e observei que en Catalua e no Pas Vasco haba varias referencias que unha poda consultar, mentres que na nosa terra a penas haba informacin e pregunteime: Cmo era posible que nunha terra como a nosa, cos nosos devanceiros dedicados xeracins tras xeracins a cultivar a terra houbera cada vez mis e mis abandonos?, ou porqu a sabedora dos nosos avs era cambiada polos nosos pas coa introducin dos abonos qumicos, das sementes etiquetadas e mercadas na tenda, ou tamn o uso dos sulfatos, ese produto tan nefasto que nin sequera nace a herba al onde se bota?. Todos estes aspectos complementronse cos produtos que a mercar no supermecado, nos que va por exemplo unha maz, tan roxa, tan apetitosa, e cando a levabas para casa e a comas, dbame conta de que non saba a nada e o segundo da xa comezaba a podrecer, mentres que coma unha que colla al nas hortas que haba arredor, entre aquelas paredes tiradas que os seus donos abandonaron para ir facer a Amricas, e esta non tia nada que ver coa outra que mercara. Todo isto levoume cada vez mis a interesarme pola agricultura ecolxica, que era, en qu consista e en medio de todo, descubrn que haba unha pequena tenda en Pontevedra. A mia curiosidade fxome achegarme a ela; despois dunha pequena conversa, decidn mercar os produtos, logo ao comer a leituga e os tomates desa muller decateime da satisfaccin e o pracer que produca o seu sabor e sobre todo que estaba coidando a mia sade e a dos meus llos, e coas conseguintes visitas a sa explotacin, empecei pouco a pouco a comprender en pequena medida o que era a agricultura ecolxica, un termo tan interesante, benecioso, e algo que te ensina a ser autosuciente, autosostible; recollendo os coecementos dos nosos devanceiros e cos recursos da terra, poderase practicar dita agricultura. Pero, por motivos que non vale a pena recordar, tiven que emigrar da terra deixando as mias ilusins de poder dedicarme a traballar a terra. Tres anos despois, retornei mia casa coa idea mis forte de poder dedicarme producin de horta en ecolxico e tiven a sorte de meterme nun obradoiro de agricultura ecolxica na que puiden adquirir coecementos tericos e prcticos.

250

A Chamada da Terra. Asociacin A Hortia da Ponte

Durante dito curso decidn meterme cun grupo de compaeiros e compaeiras a reealizar un proxecto, chamado A Hortia da Ponte, pasio a pasio dito proxecto vai sando adiante, con l quero conseguir que a agricultura ecolxica sexa o meu medio de vida. A tarefa de convencer sociedade, longa pero non imposible. Aqu, na Terra de Montes, temos que lograr convencer pouco a pouco para que os pequenos agricultores deixen de mercar os sulfatos, os herbicidas que contaminan e destren cada vez mis as nosas terras, para que recuperen eses coecementos que antigamente utilizaban os nosos avs. Coa prctica da agricultura ecolxica promoveremos unha serie de tcnicas e mtodos cos que faremos fronte degradacin progresiva do medio ambiente e as poder mellorar a calidade da nosa vida e a dos achegados.

A GRANXA DA PONTE Aurora e Julio


Fai anos que levamos na cabeza este proxecto, despois de intentalo en varias ocasins, agora chegou o momento de poder levar a cabo o noso sono con esa chamada da terra, despois de un recorrido moi preto da agricultura ecolxica, fai dous anos nos atopamos en Terra de Montes un grupo de persoas, e entre elas nos. E dunha maneira moi sinxela empezou todo este movemento, tan esperado por nos, comezamos a xuntarnos para ir a montar as ncas e ca ledicia de entre todos ir poendo as ncas de cada un, a funcionar dun xeito acorde ca propia natureza, chegou o momento de empezar a recoller os produtos que se nos estaban dando as nosas terras, decidimos empezar a ir a feiras, a primeira no barrio de San Pedro en Santiago, al xa contactamos ca Cooperativa de consumidores de produtos en ecolxico, Eirado, nos animamos moito e case cada n de semn a unha feira, todas pertio a nosa zona, e pouco a pouco case sen darnos conta xa estbamos programando os nosos cultivos, porque casi non nos chegaba o que puxramos, vamos que nos estaban demandando mis do que tiamos. Isto nos levaba a estar mis ilusionados e xa nos estabamos planteando montar unha asociacin socio-cultural de produtores en ecolxico, porque ademais de producir tamn vamos a necesidade a nivel social e cultural de promover unha recuperacin da tradicin costumes de antes, todo unido a valorizacin do medio e o entorno rural. Todo vivimos en ncleos rurais, que van mermando de vida, e queremos formar parte da dinamizacin da vida rural. Iniciamos conxuntamente o proxecto con as axudas a incorporacin medio rural, e as puidemos montar un invernadoiro con amplitude suciente para poder ter os nosos produtos de temporada.

251

Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Grao, Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera

Buscamos ter unha comercializacin de venta directa, e nos animamos a solicitar un posto na praza de abastos da Estrada, dous das a semn, a resposta da xente foi moi boa, e al foi onde nos atopamos a Mara e Toms (de Cora) e Adrin, que estaban cun proxecto moi similar o noso, nos fumos coecendo e xunto con nos os da Hortia da Ponte, (Julio e Aurora [da Ponte], Elena e Isidro [de Pedre]) decidimos unir as forzas de todos e nos encamiamos xa a xuntar os postos da Estrada e a participar xuntos nas feiras, e organizarnos como unha cooperativa de traballo asociado, para as poder disfrutar anda mis o que estamos vivindo, e colaborar no que poidamos, en poder ofertar produtos sans a xente que os necesita. En todo este camio, tamn se sumaron a cooperativa de consumidores de productos ecolxicos, A Gradicela, de Pontevedra, e un grupo de consumidores tamn de ecolxico, no instituto da Xunqueira en Pontevedra, tamn consumidores da Estrada que veen directamente a plaza da Estrada, as nosas familias e amigos. As que cada da estamos moito mis contentos e animados, de poder levar este sono realidade e compartila con todos vs. Sen mis despedmonos coa ilusin de seguir no camio, realizando os nosos soos e dar un servizo a natureza e sociedade. Unha aperta da xente da Hortia. Bicos e sados. Comentar que dispoemos dun correo e dunha blog en internet; ahortinhadaponte@gmail.com ahortinhadaponte.blogspot.es

252

NUEVAS REALIDADES EN EL MEDIO RURAL: EXPERIENCIAS COMUNITARIAS AGROECOLGICAS


Francisca Ruiz Escudero Instituto de Sociologa y Estudios Campesinos (ISEC) Departamento de CC. Sociales y Humanidades. Univ. de Crdoba
ruizpaquita@gmail.com

Introduccin: qu est pasando en nuestros pueblos?


El modelo de desarrollo urbano-industrial, fundamentalmente a partir de la segunda mitad del s. XX, ha provocado profundos cambios en nuestra sociedad. Sin lugar a dudas, el campo ha sido el gran damnicado del modelo de desarrollo urbano-industrial a escala global. El conjunto de transformaciones territoriales van desde procesos de despoblacin, conocido como xodo campo-ciudad, (segn Camarero Rioja, ser entre los aos 1955 y 1965 cuando se produzca el mayor despoblamiento rural1), a la prdida de patrimonio local y conocimiento tradicional agrcola o erosin de los agroecosistemas y la consecuente prdida de biodiversidad, entre otros. La despoblacin es quizs uno de los elementos centrales de la actual crisis del medio rural, de ah que desde redes sociales crticas, como Plataforma Rural2, se proponga la necesaria recuperacin de un mundo rural vivo (como es el caso tambin del objetivo general de este mismo congreso en su propuesta de transformacin del medio rural alejndose de las tendencias de abandono). En los aos 90, comienza, segn Camarero, un proceso en el medio rural por el que se romper la relacin biunvoca entre ruralidad y agricultura para abrir camino a una tendencia obligada de progresiva diversicacin de las actividades, y, a la vez, de la ruralidad (Camarero, 1991). Se empezar a hablar entonces, desde los crculos acadmicos, de una nueva ruralidad. Sin embargo y a pesar de los cambios, cabe sealar que el campo espaol continua inmerso en una profunda depresin de sus usos y ocios tradicionales, en una continua crisis (Camarero, 2009). Como comentan Carlos Moya y Josechu Mazariegos

Camarero Rioja, A. (1991): Tendencias recientes y evolucin de la poblacin rural en Espaa, en Poltica y Sociedad, n 8, p. 23. Destacamos de este socilogo rural, que ha trabajado en temas relacionados con los cambios en el medio rural, entre otros Paisajes sociales y metforas del lugar: una exploracin de la ruralidad itinerante en Navarra (2002) Pamplona. Universidad de Pamplona. Plataforma Rural es una alianza de personas, organizaciones campesinas-agrarias, movimientos sociales por la soberana alimentaria y asociaciones de consumidores y consumidoras comprometidas con el mundo rural. Ms informacin en: <www.nodo50.org/plataformarural>.

253

Francisca Ruiz Escudero

(1991), estamos sumidos en un proceso de transnacionalizacin del territorio donde aparecen como vestigios la cultura rural. Se da paso a una renovada cultura rural, las masas de urbanos tienen tambin su escape en el campo, en un pueblecito... El medio rural est, en muchos casos, siendo receptor de oleadas de urbanitas venidos de las ciudades, lo que acrecienta su dependencia respecto al medio urbano, en un proceso de cierto consumo de la cultura rural (Sanz, 2007). Este hecho junto a la escasa poblacin rural, comentada anteriormente, terminan generando una relacin campo-ciudad dependiente. Segn Camarero Rioja, el campo al disminuir su funcin productiva en favor de la reproduccin de las poblaciones urbanas, ha aumentado su dependencia (1991:23). Ante esta panormica y producto de los numerosos riesgos, en palabras de Beck (1998), de la actual sociedad capitalista que desemboca en insatisfacciones profundas y desafecciones variadas (Calle, Soler y Vara, 2009), surgen movimientos de personas venidas, tanto de zonas rurales como de urbanas (principalmente), que plantean volver al campo, como estrategia de vida. En este sentido y a partir de los aos 80, observamos un cierto resurgir de esa ruralidad despoblada en la medida en que empiezan a aparecer nuevos modelos convivenciales, nuevas formas de vida fundamentadas, principalmente, en un retorno al campo (Nates y Raymond, 2007). El neorruralismo aparece, entonces, como una mezcla de protesta social, bsqueda de nuevos modelos sociales o de visiones arcadianas de experiencias comunitarias predecesoras. Algunos autores han intentado, a pesar de la complejidad del objeto de estudio (dada la tremenda hetereogeneidad de las experiencias, perles individuales, valores, novedosidad del fenmeno, entre otros aspectos), plantear una cierta clasicacin de estas experiencias neorrurales. Lo cierto es que encontramos diferentes enfoques de planteamiento que terminan cercando en mayor o menor medida el objeto de estudio. En este sentido, encontramos la aportacin de Mara Jess Rivera (2009:419-430) quien realiza un estudio minucioso de las nuevas redeniciones de lo rural y atendiendo, especialmente, al caso de Navarra; mientras que Andrs de Blas Rodrguez y Xos Elas Trabada (1991:76-78) han intentado establecer una cierta tipologa, a partir de dos variables: motivaciones y modelo organizativo. Para estos autores, las iniciativas repobladoras pueden estar impulsadas por motivaciones ecologistas, economicistas o de refugio; mientras que la disposicin del grupo humano, como segundo criterio de clasicacin, congura modelos nucleares, de comuna o de comunidad. La fusin de ambas clasicaciones podra dar lugar a numerosas combinaciones, tales como comunas con motivaciones ecologistas, asociaciones nucleares con enfoque economicista o comunidades de refugio. En relacin a la propuesta de Mara Jess Rivera, distinguimos tres tipos de neorruralidad: pragmtica (dominio del hogar), de refugio (dominio de la comunidad) y de arraigo (dominio de la naturaleza). En la primera de ellas, el campo es una salida obligada (ejemplo de las zonas periurbanas ms econmicas donde terminan residiendo personas con menores recursos imposibilitados de vivir en la ciudad); en el segundo caso, el cambio de residencia de la ciudad al pueblo es voluntaria pero contina guardando las relaciones con el espacio urbano (ejemplo de las personas que marchan al pueblo pero hacen toda su vida en la ciudad); y por ltimo, la autora seala la opcin

254

Nuevas realidades en el medio rural: experiencias comunitarias agroecolgicas.

de quienes deciden marchar al pueblo como cambio de vida y crtica a la ciudad. Lo interesante de estas aportaciones es, en denitiva, reejar la diversidad como elemento angular del caleidoscopio que representa el fenmeno neorrural.

Agroecologa y vnculos comunitarios


Actualmente, el fenmeno neorrural est adoptando una cierta relevancia dada la cantidad de experiencias de encontramos en este sentido, aunque son slo una minora de estas experiencias (neorrurales) entienden su prctica como una va de transformacin social (Autora Colectiva, 2006:174), y es ah en ese punto donde entroncan las experiencias que aqu queremos destacar. De entre la diversidad actual de iniciativas dentro de dicho fenmeno, este breve artculo pretende centrarse en aquellas que renen en la actualidad dos criterios: vnculos comunitarios y enfoque agroecolgico. A estas experiencias innovadoras y tremendamente heterogneas de desarrollo rural sostenible (reactivas en muchos casos al modelo de desarrollo propuesto desde la nueva ruralidad, entendida en trminos pseudoproductivos donde las actividades agropecuarias-forestales pierden importancia) vamos a dedicarle preferencia en este trabajo desde una ptica descriptiva y reexiva, entendiendo que resulta imprescindible dinamizar y equilibrar las divisiones de los espacios de produccin y reproduccin que imponen las sociedades posindustriales (Camarero, 1991:23). Y ello es debido a la conviccin de partida de es preciso un equilibrio territorial que nos permita mantener nuestros paisajes y gentes y poder alimentarnos desde lgicas locales, participativas y coevolutivas con el medio (Guzmn Casado et al, 2000 y Lpez y Lpez, 2004). El enfoque de este trabajo parte, en consecuencia, de la conviccin de que, como apunta Silvia Prez-Vitoria (2005 y 2010), necesitamos que las agricultora y agricultores retornen, precisamos del campesinado y la cultura campesina como actores clave de resistencia frente a los valores de la modernidad, necesitamos que nuestro territorio mantenga un tejido social activo, necesitamos, en consecuencia, nuestros pueblos poblados de vida3. Y estas experiencias son, a mi entender, pequeas iniciativas que recuperan la condicin campesina y trabajan, fundamentalmente, desde medios rurales desfavorecidos4. Las iniciativas que queremos abordar en este trabajo son, en denitiva, aquellas experiencias de grupos de personas que consciente y voluntariamente deciden compartir su
3 4 Referencia al texto del VI Foro de Plataforma Rural Nuevos desafos para una sociedad que necesita de pueblos con vida www.nodo50.org/plataformarural. Cabe sealar que el paraguas de lo neorrural es entendido aqu, no desde el enfoque estrictamente geogrco, sino desde la dimensin sociopoltica, por lo que si bien hay una amplia mayora de experiencias que se dan en las zonas rurales (producto tambin de las circunstancias territoriales en cuanto a despoblacin rural que comentamos anteriormente), lo cierto es que encontramos iniciativas que, desde espacios cercanos a la ciudad, plantean rebasar esa dicotoma campo-ciudad estableciendo sinergias rurbanas. Un ejemplo de iniciativa rurbana sera, entre otras, Can Masdeu situada en la zona periurbana de Barcelona, con algunas propuestas prcticas en esta lnea, como la Ocina Rurbana (ver www.canmasdeu.net). La rurbanidad reeja la bsqueda de nuevas gramticas (fruto de esas nuevas prcticas, discursos y representaciones) de los nuevos movimientos globales. Ver, entre otros, Calle (2005); Cattaneo C. y Gavald, M. (2008) La experiencia autogestionaria, en Ecologa Poltica. Cuadernos de debate internacional. n 35. pp 73-75; Lpez y Lpez (2004); o Autora Colectiva (2006).

255

Francisca Ruiz Escudero

tiempo, ideas y valores y, con ese n, vivir juntas (bajo diferentes modelos de organizacin comunitaria); y que practican un estilo de vida sostenible en un sentido profundo. En este sentido, las experiencias5 que encontramos son, fundamentalmente, okupaciones rurales, repoblacin de pueblos abandonados o algn modelo ecoaldeano, minoritarias en la nebulosa de la neorruralidad no politizada. Las distintas experiencias forman parte de diferentes redes o coordinadoras, entre las que podemos destacar dos fundamentalmente: la red ibrica de ecoaldeas (en adelante RIE) y las okupaciones rurales y rurbanas (agrupadas bajo los encuentros de okupacin y preokupacin rural). Anteriores a estas redes, encontramos dos organizaciones extintas ya: el Movimiento Alternativo Rural (MAR) surgido en 1984, movimiento que agrupaba a colectivos repobladores de todo el territorio nacional y la Federacin Anarquista de Colectividades del Campo (FACC) surgida en 1990 a partir de un grupo de colectivos de diferentes partes de la pennsula [Los Arenalejos (Mlaga), A Noitia (Len), Manzanares (Soria)] que vieron la necesidad de coordinacin entre comunidades rurales. La RIE realiza anualmente un encuentro peninsular de experiencias de vida en comunidad, coincidiendo con la temporada estival, siendo el ltimo de ellos en un proyecto fallido de ecoaldea Samara (Requena, Valencia)6. Congregan, en unos cuatro das, a numerosas personas (la auencia de personas ha variado pero aproximadamente entre 200-400 personas acuden a los encuentros de ecoaldeas) dispuestas a aprender en los inmumerables talleres sobre autosuciencia rural, terapias alternativas, crecimiento personal, relaciones humanas, monedas complementarias, educacin libre, resolucin de conictos, la propia RIE... y otros que surgen in situ. Por otro lado, desde el actual movimiento de okupacin rural se vienen celebrando numerosos encuentros como el ltimo celebrado en la Alta Garrotxa (Girona) a nales de junio de este ao. Ambas redes (tanto la RIE como las experiencias de okupacin rural) responden, a grandes rasgos y asumiendo la debilidad de las generalizaciones, a dos perles distintos: por un lado, las experiencias que vienen de la okupacin y la accin poltica antisistema y, por otro lado, las propuestas ms cercanas al ecologismo y la espiritualidad. Estas diferencias forman parte de la herencia de estos proyectos comunitarios, ya que encontramos en el surgimiento del movimiento hippie en los aos 60 una distincin parecida entre aquellos proyectos que estaban motivados por cierto compromiso poltico o social (ejemplos actuales de Longo Mai y Fellowship Intentional Communities), y en otros casos por una voluntad de bsqueda espiritual y crecimiento personal (comunidades del Arca de Lanza del Vasto o la ecoaldea de Findhorn) (Escorihuela, 2008). Vamos a apuntar brevemente algunos de los elementos caractersticos, a partir de los dos ejes principales (modelos comunitarios de vida y enfoque agroecolgico), de

Las tres experiencias con las que ms he trabajado son el proyecto Escanda Espacio Social Colectivo para la Autogestin, la Diversidad y la Autonoma (Ronzn, Valle de Lena, Asturias), el proyecto de okupacin rurbana de Can Masdeu (Barcelona) y el pueblo okupado y recuperado de Lakabe (Valle de Arce, Navarra). Para ms informacin, ver entre otros materiales, Colectivo Malayerba (1999). Colectividades y okupacin rural. Madrid. Tracantes de sueos; y Asociacin Vida Comunitaria. (2001). Pueblos vivos: experiencias de vida comunitaria, ao 2000/2001. Cdiz. Ed: Vida Comunitaria. Para ms informacin, ver la pgina de la RIE www.ecoaldeas.org.

256

Nuevas realidades en el medio rural: experiencias comunitarias agroecolgicas.

las experiencias comunitarias agroecolgicas. En este trabajo se entiende la agroecologa como el manejo ecolgico de los recursos naturales desde dinmicas de accin colectiva, que caminan hacia el fortalecimiento del potencial endgeno de los territorios para el mantenimiento de la biodiversidad sociocultural de los mismos (Sevilla Guzmn, 2006), deconstruyendo, por otro lado, el discurso ecotecnocrtico de la sostenibilidad. En este sentido, destacar que desde la agroecologa se considera que las cuestiones tcnicoagronmicas ligadas al manejo de los agroecosistemas, estn inmersas en un paraguas poltico-cultural (Cullar y Sevilla, 2009) que incluye las relaciones de poder que se dan en el contexto sociopoltico. Asimismo, desde el paradigma de la agroecologa, se parte del rechazo a la concepcin respecto al mito de la superioridad del mundo urbano industrial sobre el mundo rural, ya que ste ha sido una parte esencial de los argumentos utilizados para justicar la destruccin de las culturas campesinas e indgenas como una condicin fundamental para la modernizacin de la agricultura (Altieri, 1987). En este sentido, estas iniciativas trabajan desde el manejo ecolgico de los recursos naturales, recuperando prcticas agrcolas y ganaderas de los territorios donde estn insertas (lo que implica, en muchos casos, un rescate del conocimiento tradicional en los usos y constumbres del lugar), por lo que es bastante recurrente encontrar huertas, vacas, cerdos y dems animales, elaboracin de pan, conservas, autoconstruccin con materiales locales o artesanas variadas; en un intento tambin de revitalizar espacios rurales despoblados. La componente ecolgica de estos proyectos camina de la mano de la vertiente social planteando, estas experiencias, duras crticas al actual modelo de sociedad (Autora Colectiva, 2006). La apuesta, en consecuencia, de estos proyectos por rescatar los aspectos positivos tanto sociopolticos como ambientales de lo que histricamente ha sido el campesinado (Sevilla y Soler, 2009), es una va de incidencia y transformacin social en el territorio. En este sentido y como decamos anteriormente, estos proyectos entienden su planteamiento comunitario de vida natural, simple y sostenible como una va de transformacin social, conectando asimismo con buena parte de las nuevas reivindicaciones de los nuevos movimientos sociales al apostar por una forma de vida que se inspira en pilares que chocan con los criterios de competitividad, acumulacin materialista o autoritarismo que encontramos hoy como valores sociales (Calle, 2005:255). Y es, en este sentido, donde podemos considerar a estas iniciativas como resistencias y alternativas al actual modelo de desarrollo rural. Los aspectos comunitarios estriban en la apuesta por generar lazos desde el cotidiano que permitan recuperar el sentido de comunidad, como apunta Escorihuela7 todas estn recorridas por un mismo deseo que las coloca en una igualdad de partida: acabar con el individualismo de la sociedad occidental y buscar formas de vida ms participativas, ms comunitarias, con mayor integracin social y con el entorno (). En denitiva, todas las respuestas reinventan a su manera la nocin de comunidad (2008:79-

Para ms informacin sobre cuestiones de vida en comunidad, ver, entre otros, Escorihuela (2000) Recuperar el futuro: II Encuentro Estatal de Ecoaldeas. Zaragoza. Ed: La Carrucha Cultural; Escorihuela (2008); Skinner (2007) 23 edicin. Waden dos: hacia una sociedad cientcamente construida. Madrid. Martnez Roca.

257

Francisca Ruiz Escudero

80). En este sentido, hay una apuesta por compartir y repartir los trabajos, elemento muy cercano a la aportacin en trminos de convivencialidad de Illich (1974). Se apuesta por el funcionamiento asambleario y existe una preferencia mayoritaria por el consenso como toma de decisiones inclusiva. Las tareas cotidianas suelen rotar y es normal las reuniones semanales operativas de trabajo. El enfoque comunitario de los proyectos no slo redunda en los trabajos desarrollados sino tambin en la economa de estos lugares y el uso de los recursos propios. En este sentido, los modelos econmicos van desde economas comunitarias profundas a modelos mixtos con partes comunitarias pero tambin pequeas economas individuales. Estos vnculos comunitarios amplios en el da a da de estas experiencias refuerzan y retroalimentan la perspectiva agroecolgica en cuanto accin social colectiva, recuperando la proximidad y la necesaria construccin desde lo local. En denitiva, este tipo de experiencias, reejo en buena medida de nuevas prcticas y discursos de los nuevos movimientos sociales, seran experimentos que hibridan lo que Calle, Soler y Vara (2009) llaman estilos agroalimentarios, cultivos sociales y nuevos movimientos globales, en la medida que practican una agricultura diferente (parte tcnico productiva de la agroecologa), satisfacen sus necesidades desde lgicas de cooperacin y solidaridad (mediante modelos comunitarios de vida) y se posicionan polticamente dentro de redes sociales crticas frente a la mundializacin actual (dimensin poltico-cultural de la agroecologa).

A modo de conclusin
Este pequeo trabajo introductorio pretende visibilizar los nuevos escenarios que se estn dando en nuestro medio rural. El estudio se enmarca, en consecuencia, en las reexiones propias en torno al devenir y revalorizacin del medio rural ibrico y cmo del surgimiento de estas novedosas experiencias de desarrollo rural sostenible, enmarcadas en el paraguas de la alternatividad rural, pueden generarse nuevas dinmicas sociales desde lo rural. No son recetas de nada, son respuestas variadas y diversas al actual modelo de sociedad consumista, recuperando la condicin campesina y los trabajos agroganaderos y forestales, trabajando desde la cooperacin y el apoyo mutuo, fundamentalmente, desde la voluntad de habitar un mismo espacio y querer compartir; todo ello como apuesta de incidencia poltica y de transformacin social (lejos del folklorismo rural y apostando por hacer del medio rural un espacio digno de vida). El trabajo permite reexionar sobre los nuevos escenarios que se plantean en la redenicin de los espacios rurales principalmente. No cabe duda de que estas experiencias entran a formar parte de los nuevos procesos en el medio rural y su estudio invita a una reexin sobre renovadas estrategias de desarrollo rural sustentable con enfoque agroecolgico.

258

Nuevas realidades en el medio rural: experiencias comunitarias agroecolgicas.

BIBLIOGRAFA:
Altieri, M (1987): Agroecologa. Bases cientcas para la agricultura sustentable. Valparaso (Chile). CETAL. Beck, U. (1998): La sociedad del riesgo. Hacia una nueva modernidad. Barcelona. Paids. Calle Collado, A. (2005). Nuevos movimientos globales: hacia la radicalidad democrtica. Madrid. Editorial Popular. Calle Collado, A., Soler Montiel, M. y Vara Snchez, I. (2009). La desafeccin al sistema agroalimentario: ciudadana y redes sociales. I Congreso Espaol de Sociologa de la Alimentacin, 25 y 26 de mayo, Gijn. Camarero Rioja, A., (1991): Tendencias recientes y evolucin de la poblacin rural en Espaa, en Poltica y Sociedad, n 8, pp. 13-24. Camarero Rioja (2009): La sostenible crisis rural. En Documentacin Social. n 155, Monogrco La crisis del medio rural: procesos: procesos sustentables y participativos. pp. 13-22. Cullar, M. y Sevilla, E. (2009). Aportando a la Construccin de la Soberana Alimentaria desde la Agroecologa, en Ecologa Poltica, 38, pp 43-51. Escorihuela, J.L. (2008). Camino se hace al andar. Del individuo moderno a la comunidad sostenible. Manual para transicioneros. Crdoba. Editorial Nous. Guzmn Casado, G.; Gonzlez de Molina y Sevilla Guzmn, E. (2000). Introduccin a la agroecologa como desarrollo rural sostenible. Madrid. Mundi-Prensa. Lpez, D. y Lpez, J.A. (2004). Con la comida no se juega: alternativas autogestionarias a la globalizacin capitalista desde la agroecologa y el consumo. Madrid. Tracantes de Sueos. Illich, I. (1974). La convivencialidad. Barcelona. Ed. Barral. Autora Colectiva (2006) Los pies en la Tierra. Reexiones y experiencias hacia un movimiento agroecolgico espaol. Madrid. Ed. Virus. Moya, C. y Mazariegos, J.V., (1991): Viajes y retornos de una y otra parte, en Poltica y Sociedad, n 9, pp. 97-107. Nates Cruz, B. y Raymond, S (2007). Buscando la naturaleza. Migracin y dinmicas rurales contemporneas. Madrid. Anthropos. Prez-Vitoria, S. (2005) Les paysans sont de retour. Arles. Actes Sud. Prez-Vitoria, S. (2010) La riposte des paysans. Arles. Actes Sud. Rivera, J.M (2009): La neorruralidad y sus signicados: el caso de Navarra en RIS, vol 67 n2. pp.413-433. Rodrguez Eguidazabal, A.B. y Trabada Crende, X. E. (1991): De la ciudad al campo: el fenmeno social neorruralista en Espaa, en Poltica y Sociedad, n 9, pp. 7386.

259

Francisca Ruiz Escudero

Sanz Hernndez, MA. (2007). El consumo de la cultura rural. Zaragoza. Prensas Universitarias de Zaragoza Sevilla Guzmn, E., (2006). De la Sociologa Rural a la Agroecologa. Barcelona. Icaria Editorial. Sevilla Guzmn, E y Soler, M. (2009) Del desarrollo rural a la agroecologa. En Documentacin Social. n 155, Monogrco La crisis del medio rural: procesos: procesos sustentables y participativos. pp. 13-22.

260

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo


Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Smon Fernndez

Resumen
Durante las ltimas dcadas, el proceso de modernizacin de la produccin agroalimentaria en Europa ha tenido como resultado una creciente desconexin de la produccin agraria y de la base de recursos local. En aos recientes, no obstante, tiene lugar el crecimiento de sistemas alimentarios alternativos, de carcter local. Central para estos sistemas es la integracin de la base de recursos locales en la produccin agroalimentaria as como el gradual desarrollo de canales cortos de comercializacin. Consideramos que el proceso de desarrollo de la agricultura ecolgica en un polder holands y en un rea montaosa de Galicia. En ambas regiones los productores han desarrollado una produccin ganadera basada en el aprovechamiento de recursos localmente disponibles. Las sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo las capturamos en trminos de co-produccin entre hombre y naturaleza y las analizamos en trminos de novelties y novelty production. Palabras clave: produccin ganadera, agricultura ecolgica, desarrollo endgeno, agroecologa, recursos naturales, paradigma de desarrollo rural, novelties, novelty production, transiciones.

Introduccin
En Europa se han venido construyendo diferentes modelos de desarrollo durante las ltimas dcadas. Marsden (2003) distingue entre la modernizacin acelerada y la industrializacin de los procesos produccin y procesado de alimentos (el modelo agroindustrial); la creciente conversin del campo en espacio de consumo, explotado por los urbanitas (el modelo post-productivista); y la integracin de la agricultura, naturaleza, biodiversidad, ocio y provisin de servicios rurales pblicos y privados, la ampliacin de la identidad de agricultores y ganaderos, ms all de la simple produccin de alimentos (el modelo de desarrollo rural sostenible). En el caso de los dos primeros modelos, tanto la produccin agroalimentaria como la provisin de servicios rurales pblicos y privados estn separados en el espacio. La produccin agraria est basada en el desarrollo exgeno,

261

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

es decir, en la tecnologa y capital nanciero. En el modelo de desarrollo rural sostenible, las diferentes actividades estn integradas. La produccin est basada en un desarrollo endgeno, es decir, en el uso y reproduccin de recursos (naturales) localmente disponibles. El crecimiento de sistemas alimentarios locales alternativos tiene lugar dentro del paradigma de desarrollo rural sustentable. Es en este modelo donde encajan las experiencias de desarrollo agrario alternativo que mostramos en este trabajo y que potencian en mayor medida que otros modos de agricultura la soberana alimentaria de los pueblos. Los sistemas alimentarios alternativos aunque son pocos en nmero (en lo estadsticamente medible), son no obstante, los portadores de las semillas de transicin hacia la produccin y consumo de alimentos alternativos a los industriales y muy interesantes desde un punto de vista sustentable. Aunque es difcil de predecir, la bsqueda y anlisis de iniciativas alternativas exitosas ayudarn a distinguir las caractersticas de esta transicin y a promoverla. Esto requiere la adaptacin tanto del marco institucional poltico como cientco a las necesidades y condiciones de los productores que estn construyendo estas formas alternativas de produccin. El carcter para promover desarrollo y la dinmica de estas iniciativas lo capturamos partiendo de un marco conceptual que combina conceptos como la co-produccin, novelties y novelty production. Sus lmites los explicaremos utilizando las estructuras prospectivas y el apoyo institucional. En este trabajo por lo tanto, procedemos a ilustrar estas nociones desde la teora y desde la prctica, a travs del anlisis de dos iniciativas de produccin de ecolgica (por lo tanto alternativas a la produccin en su mayora convencional), e igualmente exitosas aunque haya tenido lugar en dos contextos territoriales totalmente diferentes: el Noordoostpolder en los Pases Bajos, y la Comarca de Verin, en la provincia de Orense (Espaa).

Aproximacin terica
Nuestro marco conceptual para recoger el desarrollo de iniciativas agroalimentarias alternativas al modelo agroindustrial y que nos acerquen a la soberana alimentara se alimenta principalmente de tres conceptos: la coproduccin, la novelty y la produccin de novelties o novelty production. Todos ellos limitados o potenciados por el conjunto de estructuras prospectivas y el apoyo institucional. El enfoque general ser el orientado al actor o actor-oriented approach en terminologa inglesa.

Co-produccin
La co-produccin que es la interaccin especca entre hombre y naturaleza y su mutua transformacin como consecuencia de esa interaccin (Toledo 1990) recurre a un proceso de Produccin en el que la naturaleza es transformada en bienes y servicios nales (para el consumo). En este proceso los productores actan como conectores (brokers) entre la naturaleza y la sociedad, o all donde se encuentran la sociedad y el ecosistema natural:

262

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo

en un ecosistema articial, o agroecosistema. A travs de la co-produccin estn de manera creciente y continua (re)produciendo, remodelando y mejorando los recursos naturales (van der Ploeg 1997; 2003; 2008, Gerritsen 2002, Swagemakers 2008).

Novelties y novelty production


Una novelty es un pequeo, a menudo casi inapreciable cambio en una o ms de las partes interconectadas de la explotacin. A primera vista, las novelties son difciles de comprender y pueden pasar fcilmente inadvertidas. Un ejemplo de novelty, tomado el caso de la explotacin holandesa, es un alambre a lo largo de una acequia. Las acequias en Holanda son muy comunes para canalizar el agua que se drena del terreno y han servido como vallas naturales de las praderas. La ventaja de una acequia es el granjero puede ahorrarse una valla o un muro para evitar que el animal escape del prado. Entonces, por qu aadir el alambre, o el pastor? Por varias razones: (1) al estar el alambre, los animales no pueden destruir las orillas, evitando que la tierra, el barro caigan al agua. Se evita tambin que los animales puedan alcanzar la acequia y meterse en ella, removiendo el fondo y ensuciando el agua. Por lo tanto el granjero se ahorra tener que pagar a alguien para limpiarla y/o reconstruirla, ya que estas acequias son obligatorias para drenar el agua y por lo tanto hay que conservarlas; (2) dado que los alambres se colocan a unos 50-60 cm del agua se crea un espacio natural en la orilla de la acequia donde crecen una gran variedad de plantas que permiten al granjero recibir subvenciones de medidas agroambientales (se genera biodiversidad); (3) adems del alambre, algunos granjeros construyeron plataformas de madera en algunas partes de la orilla para que los animales sin destruir las orillas ni el interior de la acequia pudiesen acercarse a beber ms fcilmente. El granjero lo explicaba as: se levant el alambre para prevenir que las vacas pisoteasen las orillas de la acequia y se removiese el fondo. As se evita que la acequia tenga que ser drenada y reparada cada uno o dos aos. Aunque el alambre tiene un coste (los postes, el alambre y el mantenimiento), permite ahorrar tambin, ya que contratar a alguien que repare las acequias es un coste alto en zonas donde hay mucha agua. Adems los fertilizantes qumicos no llegan a las orillas, lo que lleva al desarrollo de una gran variedad de plantas y permite la presencia de Pita acutica (Stratiotes aloides) en el agua, una planta que es capaz de absorber nutrientes y ser utilizada como abono. El proceso continuo de bsqueda de un nuevo equilibrio dentro del proceso de produccin hace que aparezcan nuevas novelties, o lo que es lo mismo la produccin de novelties. Una explotacin es una entidad compleja que lleva a cabo diversas tareas, y en la que tienen lugar diferentes procesos de crecimiento, ciclos ecolgicos y un amplio abanico de relaciones con el entorno o mundo exterior. La productividad de un cultivo por ejemplo depende de una amplia serie de factores de crecimiento como el contenido de nutrientes

263

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

del suelo, la velocidad a la que los nutrientes son transportados en el suelo, su composicin, la facilidad con la que se pueden retirar races, la disponibilidad de agua, calor, luz, y tambin de los insumos qumicos como nitrgeno, fsforo, potasio, calcio, magnesio, etc. La produccin agraria debe optimizar el equilibrio entre estos factores de crecimiento. En los sistemas agroalimentarios basados en desarrollo endgeno los productores adaptan los factores productivos a los recursos naturales localmente disponibles para que el resultado sea ptimo, creando gradualmente un nuevo equilibrio. Crear el equilibrio correcto entre diferentes factores de crecimiento tiene lugar a cuatro niveles: al nivel del productor, de los diferentes dominios del trabajo dentro de la explotacin, al nivel del medioambiente y al nivel de los principios ordenadores es decir, la suma de opiniones, valores y estndares de los productores. Estos son los motores dentro de la produccin de novelties.

Control sobre los factores de crecimiento por parte de los productores


La primera cuestin fundamental es que el productor manipula cada uno de los factores de crecimiento. El contenido de nutrientes del suelo es en parte el resultado de la fertilizacin, cuando y como el fertilizante se aplic, etc. Lo mismo sucede con el transporte de nutrientes en el suelo, que depende de cmo este se cultive y de si la estructura del suelo se degrada con el uso de maquinaria pesada (algo muy usual en el suelo holands). La disponibilidad de agua depende de los mtodos de irrigacin y drenaje y del nivel de agua de las acequias. La facilidad para retirar las races depende del tipo de cultivo y de la variedad escogida. Los productores manipulan los diferentes factores de crecimiento y por medio de ellos todo el proceso de produccin. Adaptar los factores de crecimiento es un proceso de bsqueda, consejo, diseo, intentos, novelties adaptadas y por ltimo la aplicacin de todo ello a una escala mayor. La coordinacin es vital a lo largo de todo el proceso de produccin. Para obtener un mayor productividad y/o reducir los costes cada uno los factores de crecimiento debe estar en equilibrio con los otros. La produccin de novelties alimenta este continuo proceso de coordinacin que a su vez genera o puede generar otras novelties.

La coordinacin entre los dominios de trabajo agrario


La coordinacin es importante no slo dentro del actual proceso de produccin sino entre los diferentes procesos de produccin y otras reas o dominios de la explotacin: el dominio de la reproduccin de la familia y de la comunidad local, y el de las relaciones econmicas e institucionales. El dominio de la produccin sita a los productores como brokers-intermediarios entre hombre y naturalaza. El dominio de la reproduccin se reere al futuro, al largo plazo. La continuidad depende por ejemplo de la disponibilidad de semillas, del conocimiento sobre que cultivos pueden ser o no cultivados en ese terreno, del mantenimiento de la maquinaria, y del mantenimiento y mejora de la fertilidad del suelo. En cuanto al dominio de la familia y de la comunidad es evidente que las explotaciones

264

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo

no podran trabajar sin trabajo familiar, acuerdos familiares. Lo mismo ocurre con la comunidad local. En cuanto al dominio de las relaciones econmicas e institucionales, cada explotacin tendr que adaptarse para cumplir regulaciones de tipo medioambiental, responder a demandas de los consumidores, sociedad, etc. Las novelties tambin son necesarias en el segundo nivel de coordinacin. Supongamos que se toma la decisin de incluir un cultivo intensivo en trabajo humano, o se quiere simplemente cambiar a un manejo ms intensivo en este tipo de trabajo, como es el caso de la produccin ecolgica. Esto slo es posible a travs de cambios y/o coordinacin con los otros dominios. Por ejemplo si no hay trabajo familiar suciente para esta estrategia y el mercado de trabajo no es capaz de cubrir esta necesidad, ser difcil llevarla a cabo sin encontrar una nueva novelty. En este caso una de carcter organizativo. En suma, es necesaria la coordinacin de todos los dominios para poder desarrollar novelties.

Coordinacin de cambios en el entorno de la explotacin


Las explotaciones a menudo se enfrentan con cambios o con un medio especco de manera que soluciones que han funcionado en otras explotaciones o contextos no son aplicables o funcionaran de la misma manera. Esto ocurre a menudo en el caso la aplicacin de normas o leyes generales que no siempre se adaptan o van a ser efectivas cuando se aplican a casos reales particulares. En los Pases Bajos un ejemplo de esto que ha dado lugar a gran discusin y controversia es el de la legislacin sobre la aplicacin de abono y la fertilizacin. Uno de los factores de crecimiento es por ejemplo el insumo de nitrgeno, sufre restricciones por que slo se puede aplicar en unas determinadas fechas. Esta restriccin genera un desequilibrio en la explotacin. Por otro lado, este desequilibrio puede y de hecho ha generado la creacin de novelties. As algunos productores han buscado nuevas maneras de mantener la fertilidad del suelo con una aplicacin menor de fertilizantes a travs de la mejora del abono animal, utilizando abono verde (una especie de cubierta vegetal primaria capaz de generar una cubierta orgnica con alto valor fertilizante), o compost.

Principios ordenadores
El cuarto motor para la produccin de novelties es la confrontacin de nuevos principios ordenadores (Law 1994). Esto ocurre cuando la explotacin se plantea un cambio radical en su direccin y debe estructurarse de manera diferente. En este caso nuevamente reaparece la necesidad de las novelties. El nuevo principio ordenador es el motor de la novelty y acaba materializndose en una novelty.

Evaluando novelties y novelty production


El desarrollo de novelties es un proceso continuo. Tan pronto como un factor de crecimiento se ve alterado otros van a tener que sufrir cambios tambin. Los cambios en un dominio a menudo exigen cambios en otros dominios. El xito o fracaso de una novelty

265

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

tendr una inuencia en el desarrollo de nuevas novelties. Como apuntbamos antes, el xito solo tiene lugar cuando se mejora la coordinacin entre factores Los costes y benecios de una novelty nunca pueden calculares de forma precisa, o en detalle. Un cambio en la fertilizacin puede tener consecuencias sobre la ora y fauna e inuir en la calidad de la alimentacin del ganado, mejorar su saludo y/o reducir el exceso de nutrientes de forma que se paguen menos impuestos. Cada explotacin es una unidad compleja y los efectos positivos o negativos de un cambio pueden reejarse en diferentes partes del negocio. Por lo tanto, una novelty se puede denir tambin como una nueva manera de hacer o pensar. A veces, las novelties son modicaciones o rupturas de las rutinas existentes dando lugar a nuevas prcticas, conocimiento, y a inesperados pero interesantes resultados. Las novelties necesitan tiempo. Necesitan de una ordenacin especca y por lo tanto del desarrollo de un contexto particular. Se pueden interpretar como una manera que incrementa la posibilidad de hacerlo mejor (Ploeg et al. 2004; 2008). Siguiendo a Rip y Kemp (1998) una novelty puede entenderse como una nueva y prometedora conguracin que va a funcionar. Es el proceso de continua bsqueda por un nuevo equilibrio dentro del proceso de produccin, sea cual sea el producto que resultar de esa novelty. Segn estos autores, las novelties estn estrechamente relacionadas con expectativas y resultarn en un amplio programa de novelties interrelacionadas y reforzadas mutuamente, a pesar o incluso en el caso de que algunas individualmente fracasen. Por lo tanto, el resultado o la utilidad de una produccin de novelties solo puede evaluarse despus de pasado un tiempo. La agricultura, alimentada por la produccin de novelties, toma forma a travs de una explotacin siempre y cuando exista coordinacin entre los diferentes dominios del trabajo el segundo motor de la produccin de novelties.

Estructuras prospectivas y apoyo institucional


Cada novelty tiene su propio pasado e historia y est conectada con otras novelties dentro de la explotacin. Todas ellas forman conjunto que puede ser interpretado como una senda de desarrollo a travs de la cual y como consecuencia de la friccin que tiene lugar en la prctica todava orientada hacia la situacin inicial, cada adaptacin exige una serie o conjunto de nuevas novelties. Paso a paso se va creando el futuro. A continuacin, comienza el proceso evolutivo de renovacin de la explotacin y de las actividades que tienen lugar en la misma y que va a estar orientado por la estructura prospectiva del productor innovador; el xito del desarrollo de esta estructura viene determinado por la agencia: por la conanza en el propio conocimiento y capacidades (Van der Ploeg 2003). Como deca Van Lente 1993:236: la estructura prospectiva es una estructura que tendr que ser rellenada por la agencia. Tiene el poder de una poderosa ccin, y crea espacio para la accin. Como decamos antes, la produccin de novelties es intrnseca a la produccin de alimentos a travs del continuo proceso de remodelacin de los recursos dentro de la interaccin evolutiva entre hombre y naturaleza (Ploeg et al. 2006). Es la capacidad de

266

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo

mejorar continuamente el proceso de produccin, productos y patrones de cooperacin, y es posible a travs del uso de recursos siguiendo un patrn especco y gracias a la capacidad para reforzar las conexiones territoriales del conjunto de recursos locales. Todas y cada una de las conexiones implica negociaciones, renegociaciones y posiblemente la creacin de relaciones institucionales (Ploeg et al. 2009). Mientras no se institucionalizan, las estructuras prospectivas individuales son frgiles. En las ltimas dcadas, tanto la poltica y su marco regulatorio, como la investigacin cientca han estado a menudo orientadas por la estructura prospectiva construida bajo los auspicios de la modernizacin y la industrializacin de la produccin y procesos agroalimentarios. A menudo las normas impuestas (la gramtica) que responden a un compromiso coherente y a un complejo saber cientco () y las maneras de tratar con personas y artefactos, la manera de denir los problemas dieren de las propuestas e implementadas por los productores y organizadores de nuevas actividades (Rip y Kemp 1998). Consecuentemente, los productores innovadores se enfrentan a restricciones que limitan y/o evitan que se haga realidad su propia estructura prospectiva.

Investigacin cualitativa
La exploracin emprica de la interaccin entre hombre y naturaleza, novelties, y produccin de novelties est basada en mtodos de investigacin cualitativa. Estos mtodos son de gran utilidad en varias situaciones pero sobre todo si es precisa la exploracin de nuevos conceptos, si existe poca informacin disponible, y si el objeto de estudio, la realidad es compleja y est sujeta a continuos cambios. La investigacin cualitativa es un proceso iterativo en el que diferentes enfoques y fuente de informacin pueden y deben ser utilizadas. Concretamente aqu, utilizamos estudios de caso que ofrecen un adecuado contexto para el anlisis en profundidad del fenmeno que queremos investigar (Yin 1984). Se adapta especialmente bien al caso que nos ocupa, y al estudio de las novelties que surgen y a su vez facilitan el desarrollo de sistemas alimentarios locales alternativos (Campbell 1975, Flyvbjerg 2006). Adoptamos as mismo un enfoque etnogrco (Spradley 1979) que incluye la observacin directa, el anlisis de documentos disponibles y la entrevista etnogrca.

Experiencias de desarrollo agrario


En este trabajo vamos a estudiar el proceso de desarrollo agrario alternativo a travs de las iniciativas de productores individuales en dos regiones europeas: en uno de los polders ms recientes de los Pases Bajos, el Noordoostpolder; y en un rea montaosa de la Comarca de Vern en Orense, Espaa. El objeto de estudio es la interaccin entre hombre y naturaleza, y los actores que participan en este proceso que abordamos utilizado el enfoque orientado al actor (Long

267

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

2001). Este enfoque parte de la realidad (emprica), de la experiencia (Glaser y Strauss 1967), y que tiene como objetivo llegar a conocer la dinmica de estas regiones a travs de iniciativas particulares. La investigacin se mueve en el contexto del desarrollo de sistemas alimentarios alternativos, locales que integran la base local de recursos en el proceso de produccin y el gradual desarrollo de canales cortos de comercializacin. En denitiva, vamos a hablar de la agencia de dos granjeros, uno en Holanda y otro en Galicia, y de cmo a partir de sus ideas, valores, opiniones (estructuras prospectivas) han desarrollado y puesto en marcha novelties que han llevado a otras novelties. Todo esto va a concluir con un incremento de su autonoma, de una mejora socio-econmica, y es una contribucin importante a la soberana alimentaria.

Agricultura ecolgica en el Polder de Noordoost (Pases Bajos)


Situada en el Polder Noordoost (Nordeste) en lo que antes era una playa, esta explotacin comenz su andadura en 1942 produciendo leche de vaca. Era lo que se conoce en Holanda como una granja experimental estatal, situada en un suelo arenoso, de fcil erosin y poco productivo. Entre 1956 y 1987: la explotacin fue manejada de forma convencional e intensiva por el padre del actual granjero. Para mejorar el contenido de materia orgnica del suelo (un suelo pobre, arenoso) se utilizaron intensivamente fertilizantes qumicos. Durante ese periodo, se lleg a aadir al suelo 450 kilogramos de nitrgeno (N) articial por hectrea, con prdidas de 560 kilogramos de N por hectrea. El pasto (hierba) no se renovaba y como consecuencia de ello el humus se incremento del 0 al 2% entre 1942 y 1983. En 1987 el actual granjero (que ya manejaba junto con su padre la granja desde 1983) convierte la produccin a ecolgico, combinando la produccin de leche y la de queso (procesado en la propia explotacin) Durante los aos que siguen, la actividad se diversica ampliamente: se abre una tienda en la explotacin, se inicia la entrega a domicilio, la venta en mercados de diferentes ciudades holandesas, y nalmente se amplia la produccin hacia productos hortcolas. Hoy la explotacin cuenta con 60 vacas, con una produccin total de 360.000 kilos de leche al ao, de los cuales alrededor de 300.000 kilos son procesados en la propia explotacin. El resto de la produccin se enva a una fbrica o a otro granjero para que lo comercialice en uno de sus circuitos cortos. Se mantienen unos 15 animales al ao para la reproduccin del rebao, una mezcla de Holstein Frisona, brown Swiss y Yersey. La granja dispone de 25 hectreas alrededor del edicio principal (alquiladas al estado) y los establos, y otras 10 hectreas alquiladas al estado o de propiedad pero lejos del edicio principal (entre 3 y 5 kilmetros). Las vacas pastan fuera la mayor parte del ao, excepto en invierno. Las terneras pastan en los campos que ms alejados de la explotacin y son trados de nuevo cuando entran en la fase productiva de ordeo. La granja es un lugar de paso para mucha gente con necesidades temporales de trabajo, y de otros pases sobre todo Romana para aprender sobre produccin ecolgica.

268

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo

Actualmente emplea a 8 personas jas. Muchas de ellas combinan este trabajo con otros dentro de la produccin agraria. Hay 7 personas contratadas temporalmente, durante los meses de verano y cuando la siembra y cosecha demandan una mayor cantidad de trabajo. El trabajo se organiza de acuerdo a las diferentes unidades de negocio presentes en la explotacin y que estn organizadas de tal manera que encajan perfectamente con la actividad inicial de produccin de leche. A su vez, se intenta que la produccin lctea se adapte/coordine a nuevas actividades que van surgiendo. La infraestructura de la granja est formada por la casa principal donde vive la familia, y est situada la tienda y el almacn de los quesos. Alrededor de la casa se sita el almacn para el heno, el de la maquinaria, el de fro para mantener las hortalizas frescas, los corrales para pollos y cerdos, y en verano tambin para las vacas (que pueden pastar cerca de la granja durante esta estacin)

Principios ordenadores
El grajero cree la produccin ecolgica reduce el impacto medioambiental de la actividad agraria adems de mejorar las condiciones de vida de los animales, pero sobre todo de las personas que trabajan en la explotacin, y de otras en diferentes partes del mundo: Yo utilizo mi explotacin para dar forma a una idea () La del trabajo conjunto. Debemos ser responsables tambin para con otras partes del mundo. Esta granja, esta tierra, est determinando en cierta medida lo que ocurre en otras partes del mundo. Esta visin implica o conlleva una transformacin total de la explotacin, de la forma de entender la actividad (principios ordenadores): se limita la produccin; se limita el tamao del rebao o no crece; se diversifica la produccin combinando produccin de queso y leche ; se ponen en marcha nuevas: produccin hortcola; se establecen nuevas formas de comercializacin: los canales cortos de comercializacin se utilizan por dos razones. Por un lado para reducir las prdidas de energa y por otro para que las rentas ms bajas tengan acceso a los alimentos ecolgicos se desarrollan diferentes unidades de negocio respondiendo a dos ideales: que los trabajadores se sientan motivados con su trabajo y que se responsabilicen por los recursos naturales de la explotacin

Produccin Ecolgica en la Comarca gallega de Vern (Orense, Espaa)


La explotacin comenz su actividad en 1984 en una pequea aldea perteneciente a la Comarca de Vern en la provincia Ourense y cerca de la frontera con Portugal. El granjero se traslad de la ciudad a la aldea de donde sus padres haban emigrado en la dcada de los 60. Siguiendo el consejo de los Servicios de Extensin Agraria, la granja tena como

269

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

principal y nica orientacin la produccin de leche con un rebao inicial de 6 vacas. Las subvenciones para la mejora de infraestructuras e inversin en maquinaria hicieron que la explotacin alcanzase en 1998 los 150.000 kg de produccin anual de leche. La disponibilidad de tierra fue una de las dicultadas a las que hubo de enfrentarse este granjero. En la dcada de los 80 haba numerosos granjeros dedicados a la misma actividad y no se poda alquilar tierra ms all de la disponible dentro de la familia. Las parcelas siguiendo el patrn minifundista de la zona eran pequeas y estaban diseminadas. En 1998 el granjero particip en un viaje organizado por el Ministerio de Agricultura para jvenes agricultores para visitar otras explotaciones en otros pases europeos. Este viaje y su insatisfaccin personal con la actividad intensiva que estaba realizando le convencieron para dar el paso hacia la produccin ecolgica. El productor esperaba con este paso dejar atrs las mltiples enfermedades y consecuentemente el uso de medicamentos, de su rebao, y aumentar su calidad y ciclo de vida. Despus del viaje comenz su bsqueda de razas autctonas, mejor adaptadas al entorno natural de la explotacin, para la produccin de carne ecolgica. Comenz buscando Vienesas por su capacidad para alimentarse con una dieta pobre en hierba. Al mismo tiempo en 1998 comenz el contacto con otros productores para crear una cooperativa para la comercializacin de la carne ecolgica. La explotacin tiene actualmente 100 vacas, la mayora de raza Vienesa, y una supercie de 100 hectreas que rodea el edico principal de la explotacin. La tierra pertenece en su mayor parte a la familia del granjero (tos, abuelos) pero desde hace unos aos ha podido alquilar tierras a otros vecinos que han abandonado la actividad agraria. Adems est utilizando diferentes tipos de tierra, el monte incluido, reproduciendo parte de las funciones que este tena dentro del manejo agro-silvo-pastoril tradicional. La produccin de carne ecolgica se vende a travs de la cooperativa. Tiene contratado un trabajador para controlar el ganado que pasta fuera casi todo el ao con excepcin de algunas semanas en invierno Hay maquinaria disponible para realizar silos para los meses de invierno.

Principios Ordenadores
Este granjero se convirti en tal cuando decidi trasladarse a la aldea. Su visin del espacio rural era romntica. Siempre estuvo interesado en la produccin ecolgica pero esta no exista en Galicia cuando comenz su actividad. Por supuesto la experiencia adquirida durante los aos, le ha hecho cambiar un poco aquella visin romntica, pero sigue convencido de la necesidad de producir ecolgicamente: Yo vine aqu con una idea en mi cabeza, teora Tena una idea idlica de lo que era el campo que yo creo que se form durante mi niez. Mis padres emigraron a Vigo cuando yo tena siete aos y de aquel tiempo recuerdo ir a los campos con mi padre, cuidar de las vacas y de la tierra. Debi ser una buena vida porque la idea de belleza de todo aquello se qued dentro de mi. Por lo tanto, cuando este granjero regres al campo, tena una idea contraria a la que tena la gente que nunca haba salido de all. El cree que la mayora de la gente que vive en su aldea, pensaban y piensan que no merece la pena vivir all y/o dedicarse

270

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo

al campo. l tena unos ideales: vivir una buena vida cuidando y disfrutando del medio ambiente aunque al principio le faltaban conocimientos que fue adquiriendo con el tiempo y la prctica, y los cursos. Los principios ordenadores para el desarrollo de las actividades de esta explotacin son: (1) produccin ecolgica, (2) canales cortos de comercializacin, (3) utilizar la tierra disponible y abandonada, utilizar el monte, (4) recuperacin de razas autctonas, (5) extender el mensaje de la necesidad de recuperar razas locales, (6) reduccin de enfermedades y problemas estructurales del rebao, (7) desarrollo de sistema extensivo. (8) a largo plazo contribuye a proteger razas autctonas organizando carne de calidad para cubrir la demanda de algunos consumidores

Novelties en la explotacin holandesa Procesado de la leche en la propia explotacin


Qu y cmo: Convertir la leche en queso, yogur, mantequilla y venderlo en la propia explotacin hace que la produccin de leche genere un alto valor aadido. La granja procesa cada da unos 1100 litros de leche. Cada ao 295.000 litros de leche se transforman en 33 toneladas de queso. Un tercio de la produccin se venden al por mayor y dos tercios tercio en la tienda de la explotacin y en los mercados y ferias. El procesado dentro de la propia explotacin y la gran capacidad de almacenaje permiten obtener un producto de alta calidad, y buen sabor, lo que da al granjero poder para negociar los precios en el mercado al por mayor. Costes y benecios: el procesado de la leche, y la produccin de queso y almacenamiento requiere una gran cantidad de trabajo. El almacenaje tiene altos costes energticos para mantener la temperatura adecuada. Por otro lado, se espera que las mquinas para el procesado y almacenaje tengan una vida til larga, se reducen los costes de transporte dado que la comercializacin se realiza en parte en la tienda y en mercados cercanos, o a travs de circuitos lo ms cortos posibles. El resultado es que este queso ecolgico est disponible para una gran cantidad de gente con un precio muy ajustado. En general el valor aadido es un 50% mayor que el creado por la leche convencional. En el caso de la venta de leche fresca se vende a un precio un 10% mayor que el de venta a fbrica. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2, 3 y 8.

271

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

Nuevas razas
Qu y cmo: el objetivo es criar una vaca ms pequea que d menos litros de leche pero de mayor calidad y contenido de protena y grasa. Un kilogramo de queso en este caso necesita unos 8,5-9 litros de leche, mientras que convencionalmente se emplean 9,5 litros. El resultado es que se obtienen ms queso con un litro de leche. Dado que el tipo de protena diere para cada raza, los Holstein (ricas en AA-Kappa-casein) se mezclan con pequeas vacas de Yersey (leche rica en BB Kappa-casein), porque sta necesita menos alimentacin para mantenerse y es por lo tanto ms eciente desde el punto de vista energtico. El granjero lo explica as: Una Holstein-Friesian da unos 9000 litros de leche con un 3,4% de protena y 4,2% de grasa, es decir unos 570 kg de grasa y protena. Por lo tanto, las Holstein tiene una gran produccin. Utilizan para ello unos 2430 kg de concentrados, lo que supone un 27% de su produccin; la Yersey lo hace al 20% por 1200 kg. Por lo tanto una diferencia de 100kg de protena y grasa y 1200 kg de concentrados. Para mi, mezclar Holstein y Yersey es muy interesante: ahora cro una vaca que con menos concentrado produce un poco menos de protena y grasa pero da 7000 litros de leche. Costes y benecios: lo que se cosecha e trminos de grasa y forraje se utiliza como alimento del ganado de leche. Como consecuencia los costes relacionados con la compra de concentrado son bajos y el benecio de la produccin de leche alto. En general, los costes de veterinario tambin son bajos. La estrategia de cra de nuevas razas demanda por otro lado una atencin mayor que tiene su coste en tiempo. La ventaja es trabajar por algo que persigues y la satisfaccin si nalmente lo logras. La produccin de carne (terneros) y en general no da buen resultado, aunque algunas de las vacas menos productivas se sacriquen. Esta novelty se relaciona con las novelties 1 y 3.

Canales cortos de comercializacin


Qu y cmo: cuando el queso procesado en la explotacin se vende directamente a travs de la tienda de la propia explotacin o en mercados cercanos, el valor aadido generado por la produccin de leche se incrementa. En la tienda de la explotacin se venden adems otros 600 productos tanto de la propia explotacin como de comercio justo, y ecolgicos. Costes y benecios: La tienda comenz porque no exista un circuito de comercializacin para los productos ecolgicos y porque era difcil vender el queso. Los costes iniciales de crearla se han visto compensados por el benecio que se queda en la explotacin actualmente, ya que las ventas de queso se han incrementado y aanzado. Esta mayor disponibilidad de liquidez permite mantener una mayor independencia de los procesos de incremento de la produccin. Se genera por lo tanto una mayor autonoma. Esta novelty se relaciona con las novelties 1, 4, 6 y 8

272

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo

1. Aprovechando actividades de pequea escala Qu y cmo: La tienda junto con la diversicacin de la produccin permite aprovecharse de subproductos que tambin generan un benecio econmico. Se trata por ejemplo del suero del queso que se utiliza para alimentar a los cerdos, las gallinas y la carne de animales que ya no son productivos se venda en la tienda de la explotacin. Costes y benecios: Algunas actividades son poco rentables por s solas pero no cuando se las combina con otras. As, la produccin a pequea escala de cerdos y pollos puede resultar costosa por ejemplo porque genera costes veterinarios. En cambio utilizando las sinergias comentadas anteriormente se genera un benecio econmico directo o indirecto a travs del aprovechamiento del abono derivado para la produccin hortcola. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 3 y 6. 2. Manejo del estircol Qu y cmo: se construy un establo profundo ha permitido crear adems de un confortable cobijo una buena fuente de estircol slido. Todos los das se aade paja a la cama de los animales, con especial cuidado de que estos estn limpios, lo que es imprescindible para la necesaria higiene del proceso de produccin de queso. Costes y benecios: Los costes de construir el establo ms profundo, el almacn para la paja y la inversin in maquinaria fueron mayores que en otros casos. As mismo la recogida del paja, esparcirla en el pajar y en el establo diariamente exige una mayor cantidad trabajo humano. Ahora bien, la calidad del estircol slido es mejor que la del estircol lquido. El primero es especialmente importante para mejorar la fertilidad del suelo destinado a la produccin hortcola ya que sta demanda mucho nitrgeno y rpido (al facilitar el crecimiento se reduce al mismo tiempo el riesgo de enfermedades). El resultado es un manejo eciente en trminos de nutrientes: se observa una reduccin en las emisiones y vertidos a manantiales y aguas subterrneas. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 7, 11, y 12. 3. Cultivos de caja Qu y cmo: parar mejorar la jacin de nitrgeno en el suelo se plantearon plantar trbol e las praderas, pero este no germin lo suciente para alcanzar el 30-35%. Entonces se decidi arar las praderas y plantar directamente una mezcla de trbol y hierba pero al arar se dieron cuenta de que ya que haban levantado la hierba podran plantar otros cultivos forrajeros. Sin embargo al cabo del tiempo el granjero se da cuenta de es mejor plantar cultivos hortcolas que pueden servir de alimentos a los animales pero sobre todo a los humanos. Es el comienzo de la nueva actividad hortcola. Costes y benecios: la inversin en suelo (supercie) y maquinaria (tractores, almacenes, carretilla elevadora) gener costes nancieros pero la rentabilidad del suelo es

273

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

mayor una vez que se diversic la produccin hacia la huerta. Por ejemplo, la carretilla elevadora se utiliza para trasportar las cajas con hortalizas al y desde el almacn, se utiliza tambin en la unidad de negocio lechera para esparcir el forraje en el pasillo donde se alimentan las vacas. Los cultivos de caja se venden directamente en la tienda de la explotacin y directamente a domicilio, pero la mayor parte se vende a travs de 5 mayoristas. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10 y 12. 4. Cooperacin Qu y cmo: la cooperacin con vecinos y colegas hace que la fuerza de trabajo y la maquinaria estn disponibles de manera ms exible. Cuando se cosechan los cereales y otros cultivos como las patatas por ejemplo, esto demanda maquinaria especial y mano de obra extra. Costes y benecios: la disponibilidad de los otros, exige tambin la disponibilidad de uno mismo. La conanza es bsica para garantizar una buena relacin. Conseguido esto, se pueden realizar un mayor nmero de actividades, y el trabajo es ms ameno y fcil. Las inversiones en maquinaria se pueden retrasar o dirigir a actividades especcas de mayor inters para el productor. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 8 y 4. 5. Movilizacin del trabajo Qu y cmo: conseguir que la gente trabaje en la explotacin demanda responsabilidad. Es por ello que se ha dividido la explotacin en unidades de negocio separadas, especializadas pero interrelacionadas y que comparten trabajo cuando es necesario. Asociaciones de tipo general son las formulas para que la gente se sienta involucrada y responsable de la explotacin. El granjero armaba que: en cuanto a la organizacin del trabajo, yo hago las cosas de manera diferente a como se suelen hacer por aqu. Generalmente el granjero toma todas las decisiones en lo que concierne a su granja. A mi no me gusta hacerlo as. Yo tengo la experiencia de que es mejor trabajar con unidades de negocio, que la gente se especialice en algo, aunque despus colaboremos y nos ayudemos. Dentro de una asociacin la gente siente que tienen una responsabilidad, un inters, algo que le motiva y le estimula. Los factores que demandan grandes inversiones de capital dentro de una unidad de negocio estn tambin disponibles para otras. El valor se traduce en trminos de tiempo trabajado. Tanto la persona que trabaja en una unidad de negocio especca como el granjero del resultado econmico de la unidad de negocio, y el riesgo es compartido por ambos. Aqu no se alquila simplemente la maquinaria y la tierra sino que se cede su uso pero conociendo su valor en horas de trabajo (por ejemplo el granjero tiene 500 horas por la maquinaria, 500 por la tierra y el que trabaja como encargado de la unidad de negocio

274

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo

tiene que poner 2500 horas de trabajo por trabajar a tiempo completo). El salario por hora se calcula despus de la cosecha y la venta del producto. Por lo tanto, si la produccin y/o su venta es buena, el benecio es alto para los dos, en caso contrario bajo para los dos. Costes y benecios: La gente debe estar dispuesta a echar una mano en otras unidades cuando es necesario. Por otro lado, se rompe la dependencia del trabajador que puede hacerse cada vez ms autnomo del propietario de los medios de produccin. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 3, 6, y 7. 6. Uso compartido de maquinaria Qu y cmo: En la granja hay varios tractores viejos y uno nuevo que se utilizan para arar y segar la hierba, o para recoger la paja. Inicialmente el tractor para el trabajo ms pesado no perteneca a la explotacin y era utilizado por diferentes explotaciones. Cambios en la unidad familiar exigieron la compra de un tractor de segunda mano potente para ser utilizado en la explotacin. Los tractores ms pequeos se utilizan para traer la paja que cubre el establo y en la huerta. Costes y benecios: Un tractor ms potente trabaja al doble de velocidad: se pasa de trabajar 2 hectreas a trabajar 5 en una hora, utilizando una cantidad similar de combustible. La compra del tractor tienen lugar cuando hay dinero disponible: Soy muy crtico a la hora de invertir en maquinaria y me jo en su utilidad. Para una inversin rentable hay que tener en cuanta los costes por hora y hectrea. La cooperacin reduce la necesidad de compra y por lo tanto los costes de maquinaria. Si tienes unas 600-700 horas de trabajo con tractor al ao es razonable comprar uno de segunda mano. Para comprar uno nuevo calculo unas 1000 horas de trabajo al ao. En horticultura solo se utilizan unas 300-400 horas al ao. Uno nuevo no es rentable. Pero para limpiar adventicias necesitas mquinas, sino el trabajo es demasiado Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 4, 6, 7, y 8. 7. Produccin de forraje en reservas naturales Qu y cmo: el granjero alquila una parcela de 3 hectreas de reserva natural para hacer heno y alimentar a los terneros que se mantienen en la explotacin para incrementar el rebao y compensar as una productividad lctea menor. De esta manera parte de la supercie de la explotacin se puede dedicar tambin a huerta. Costes y benecios: producir heno en las tres hectreas de reserva natural exige lo mismo que hacer silo en 22 hectreas en la parte trasera de la explotacin. Producir heno es ms barato que hacer silo y tambin es ms barato que llevar los terneros a la reserva natural en invierno. Utilizar la que est cerca de la explotacin es sin embargo ms rentable en el caso de la huerta. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2, 6, 7, y 11.

275

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

8. Optimizando el paisaje y los valores naturales Qu y cmo: en una parte de uno de los campos se crea un estanque con agua para que los animales beban, y que recoge el agua que se drena agua de otras partes del campo. La hierba alrededor del estanque est en malas condiciones debido a las pisadas de los animales y no es aprovechable para el granjero, pero funciona como zona de forraje para los pjaros. A lo largo de la carretera que bordea los campos se plantan rboles y matorrales. Costes y benecios: una pequea parte de la cosecha de hierba se pierde. El mantenimiento del estanque se paga a travs del servicio verde proveniente del servicio para la proteccin de aves. No obstante, el estanque permite que el resto de la tierra permanezca seca y accesible en las temporadas de lluvia, y esto es ms rentable. Los rboles actan como barrera protectora en el suelo arenoso contra la proteccin del viento y dan abrigo y cobijo a las vacas protegindolas del calor y del fro. Tambin perciben subvenciones por mantenimiento y proteccin del paisaje. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2 y 7 9. Aumento del contenido de material orgnica Qu y cmo: la fertilidad del suelo es una importante caracterstica del explotacin ecolgica. En el caso de los suelos arenosos, estos pierden gran cantidad de material orgnica y es preciso encontrar nueva materia para mejorar la calidad del suelo. Es por ello que se esparcen unas 10000 toneladas de compost sobre 50 hectreas de tierra para cinco aos. Tanto la huerta como la pradera demandan diferentes cantidades de compost por hectrea. As se cierran ciclos pues por un lado la produccin hortcola y lctea encuentran su camino hacia la sociedad, y esta le devuelve los desechos a travs del composta. Costes y benecios: las 10000 toneladas de compost son equivalentes a 300 camiones y son un experimento que se lleva a cabo en esta explotacin; nunca antes se haba aplicado compost por espacio de un periodo tan largo. Los resultados estn por comprobar pero se espera que sean mejores (que se incremente el humus del suelo arenoso) que el uso de fertilizantes orgnicos que no jan materia orgnica. This novelty directly relates to novelty 6.

Novelties en la explotacin gallega


1. Motor de la creacin de la cooperativa de comercializacin de carne ecolgica Qu y cmo: esta explotacin (o el granjero que la maneja) ha sido el motor de la creacin de una cooperativa de productores para la comercializacin de carne ecolgica. Ha sido as mismo, el motor para la creacin de otras explotaciones de carne ecolgica en la regin y sobre todo de la promocin del uso de razas autctonas.

276

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo

Costes y benecios: los mayores costes fueron los de puesta en marcha y organizacin, as como los de bsqueda de mercados y distribuidores del producto. Los benecios son hoy da el establecimiento de un red de distribucin para la comercializacin de la produccin tanto a nivel regional como nacional. La cooperativa se ha convertido en un potente actor para la difusin de la agricultura y ganadera ecolgicas. This novelty directly relates to novelties 2, 3, 4, 7, and 8. 2. Adaptacin de la dieta de los animales Qu y cmo: los elementos qumicos en concentrados tienen como objetivo reducir los riesgos de que las vacas coman demasiado y no sean capaces de hacer la digestin, pudiendo morir. En esta explotacin sin embargo estos protectores qumicos del sistema digestivo fueron sustituidos por ingredientes naturales en la dieta: utilizaba bicarbonato y extracto de yuca. Costes y benecios: tanto la demanda como la oferta de ingredientes naturales alternativos exige una actitud abierta por parte de los granjeros que tiene que experimentar con nuevas estrategias de alimentacin que todava no han probado sus benecios. En cualquier caso, el experimento tiene como resultado un animal ms sano con mayor longevidad, y un producto ms sano tambin. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 6, y 7. 3. Cambiar produccin de leche a carne Qu y cmo: obviamente fue necesario cambiar la raza del animal, vender el ganado de leche y comprar el ganado de carne que mejor se adaptase a las condiciones del terreno local (rea montaosa, monte) Costes y benecios: nalizar la actividad de produccin de leche supone al principio una reduccin importante del ingreso y de la liquidez de la explotacin. Adems la venta de carne necesita de la exploracin de un nuevo mercado. Por el contrario, el ganado se cra en condiciones ms naturales, el producto es de alta calidad, y el precio por kilo de la carne ser mayor que el de su homlogo convencional. El benecio tambin es mayor que con la venta de leche. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 2, 7, y 8. 4. Criando Ganado de carne autctono Qu y cmo: las razas autctonas se adaptan mucho mejor al entorno natural de la explotacin. Cuando decidi el cambio a carne ecolgico, el granjero se decidi por la raza Vienesa y comenz a criar un rebao con ella. La primera vaca que compr tena 20 aos y solamente vivi dos aos ms. Se consiguieron ms animales y la mejora de la raza tras

277

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

una intensa bsqueda personal y la colaboracin con el centro para la preservacin de razas autctonas en peligro de extincin de Fontez en Ourense. Costes y benecios: al principio fue complicado y costoso encontrar vacas de esta raza, pero paso a paso se consigui. El establecimiento de subvenciones para la cra de razas autctonas del gobierno de la comunidad autnoma fue de gran ayuda. La eliminacin de esta subvencin va a limitar la recuperacin y supervivencia de estas razas autctonas, acabando con la labor y esfuerzos de la ltima dcada en este sentido. Por otro lado, al buscar razas adaptadas al entorno local, la disminucin del consumo de concentrados (solamente se utilizan en los ltimos meses de engorde) y de medicamentos resulta en una importante reduccin de los costes ligados a insumos externos a la explotacin. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2 y 8. 5. Arreglando el acceso a la tierra Qu y cmo: es importante que la tierra, las parcelas estn juntas. El granjero aprovech que otros productores vecinos estaban retirndose de la actividad agraria y/o cerrando sus explotaciones y negoci para conseguir nuevas tierras, y realizar intercambios para poder tener sus 100 hectreas todas juntas. Esto unido a las tierras procedentes de la familia le permite tener una explotacin de carne ecolgica con un rebao de 100 cabezas, lo que 10 aos antes hubiese sido imposible. Costes y benecios: el mantenimiento de las relaciones sociales puede ser complicado. Adems no hay garantas de largo plazo de poder seguir usando la tierra o mantener los acuerdos de intercambios, al no haber casi contratos formales. La posibilidad de reunir las tierras, le da una mayor autonoma y acceso a monte, lo que le permite aumentar la biodiversidad y reducir el riesgo de incendios. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 3, 6, 7, y 8. 6. Sistema extensivo de pastos Qu y cmo: los animales pastan fuera la mayor parte del ao. Solo en agosto y algunas semanas en invierno (las ms calurosas y las ms fras) permanecen en el establo y se alimentan del silo y del heno recogidos en el mes de junio. Los pastos se combinan con el monte para alimentar al ganado. Costes y benecios: las inversiones en maquinaria y en trabajo estacional (durante la cosecha). Normalmente la hierba es suciente para mantener las necesidades energticas del ganado. Raramente se ofrece concentrado a los animales y solo en el caso de los terneros para que engorden dos meses antes de entregarlos al matadero. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 3, 5, 7 y 8.

278

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo

7. Plantas medicinales en el Monte Qu y cmo: los animales pastan fuera donde se pueden alimentar de brezo y otras plantas medicinales que tienen por ejemplo funciones antiparasitarias: Mis vacas no comen solamente hierba, tambin se alimentan de las ramas ms bajas de los rboles, y de monte bajo. Algunos de estos arbustos les ayudan a eliminar parsitos Costes y benecios: los costes son nulos, los benecios son la reduccin de medicinas y por lo tanto de costes veterinarias, adems de un ganado ms sano. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2 y 5. 8. Razas autctonas y carne de calidad Qu y cmo: casi el 90% del rebao es Vienesa que es una vaca que se adapta tanto a pasto como a monte. Por ejemplo, otras razas como la Cachena se adaptan al monte, o la Frieiresa a pastos altos y clima seco. Costes y benecios: razas como la Limousine y la Rubia, son competencia directa para razas autctonas; en el caso que nos ocupa para la Vienesa. Esto es porque los animales autctonos pesan menos normalmente y por lo tanto son menos rentables en este sentido. Para compensar esta reduccin de precio estn las subvenciones. No obstante, stas como apuntbamos ms arriba van a desaparecer. De esta manera se va a perder la ventaja de mantener razas como la Vienesa, la Cachena y Caldel y consecuentemente se va a rerducir la oferta y la satisfaccin de la demanda especca de algunos consumidores hacia razas particulares por su sabor, textura etc. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2, 4, y 7. 9. Contenido de materia orgnica en la hierba Qu y cmo: el granjero decidi vender el arado y la tierra y slo se remueve el suelo con el cultivador. En el caso del monte, se puede arar por que la tierra es ms dura, pero al fertilizar en lugar de utilizar fertilizantes ratifcales, se mejor utilizar Retama o Xesta en gallego. Costes y benecios: Adems de reducir los costes relacionados con el trabajo de la tierra (tanto de maquinaria como de personal) la capa superior del suelo es ms rica. Inicialmente (en el cambio hacia ecolgico) el suelo necesita un tiempo para regenerarse y los niveles de produccin caen. Hoy da, el suelo de la explotacin tiene suciente capacidad para proveer suciente hierba y forraje para el ganado. El tiempo que se ahorra al no tener que dispensar continuos cuidados al suelo, se puede invertir en mejorar el producto nal, en generar un mayor valor aadido por kilo, en ocio, etc. La biodiversidad de la explotacin en cuanto a las variedades vegetales del terreno es enorme, y segn el granjero hace que la carne sea ms sabrosa. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 4, 5, 6, y 10.

279

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

10. Compostaje Qu y cmo: el compostaje se realiza utilizando un catalizador especial creado en Alemania. Se realiza con una base de 2 a 3 metros y una altura de 1,5 metros. El catalizador estimula la aparicin de lombrices que transforman el estircol en humus. Costes y benecios: el compostaje requiere trabajo (y por lo tanto ms tiempo) pero el uso del catalizador mejora la fertilidad del suelo y nalmente la calidad del pasto. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 4, 5, 6, y 9.

Conclusiones
En este trabajo analizamos dos experiencias productivas de desarrollo agrario alternativo en las que la utilizacin de la base natural de recursos y la produccin ecolgica son entre otros los principios ordenadores que nos llevarn no slo por una senda de desarrollo ms sustentable sino ms justa en trminos alimentarios. Partiendo de contextos en principio totalmente diferentes (un polder en los Pases Bajos y un rea de la montaa del sureste de Orense) nos encontramos con puntos de partida similares en un proceso de transicin hacia ese sistema productivo y agroalimentario ms sustentable. En ambos casos se propone un proceso de cambio o ruptura con la actividad tal y como se vena desarrollando y se entra en un proceso de creacin de novelties para realizar una transicin hacia un sistema productivo ms sustentable. En el Noordoostpolder la transformacin a ecolgico se combina con el procesado de queso dentro de la propia explotacin y se acompaa a lo largo de de los aos de una creciente diversicacin de actividades. La produccin de novelties es continua afectando al tipo de actividad y al manejo. En el caso de la explotacin gallega se ponen en marcha sistemas de pasto extensivos y se produce carne de calidad potenciando el uso de razas autctonas. Adems se generan canales cortos y largos de distribucin a travs de la creacin de una cooperativa de productores de carne ecolgica. En ambos situaciones el medio natural juega un papel fundamental en las actividades que se llevan a cabo. En los Pases Bajos suelos considerados marginales son utilizados y optimizados para funcionar dentro de la explotacin; en Galicia, el monte se pone en valor y se estimula la cooperacin entre los productores. El resultado es un espacio rural ms atractivo que provee a cientcos y polticos con informacin para poder construir un marco institucional que apoye y benecie a sistemas alimentarios alternativos por un lado; y un desarrollo rural sustentable en el ms amplio sentido de la palabra, por otro. Sistemas que se pueden ayudar a construir sendas de desarrollo que potencian la soberana alimentaria local y global.

280

Sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo

References
Campbell, D.T., 1975. Degrees of freedom and the case study. Comparative Political Studies 8 (1), 178-191. Flyvbjerg, B., 2006. Five misunderstandings about case-study research. Qualitative Inquiry 12 (2), pp. 219-245. Geels, F.W. and R. Kemp, 2000. Transities vanuit socio-technisch perspectief. Achtergrondrapport voor het vierde nationaal milieubeleidsplan (NMP-4). Maastricht Economic Research Institute on Innovation Technology (MERIT), Maastricht. Gerritsen, P.R.W., 2002. Diversity at stake. A farmers perspective on biodiversity and conservation in western Mexico. PhD Thesis, Wageningen University, Wageningen. Glaser, B.G. and A.L. Strauss, 1967. The discovery of grounded theory. Strategies for qualitative research. Chicago: Aldine. Law, J., 1994. Organizing modernity. Blackwell, Oxford. Lente, H. van 1993. Promising Technologies. The dynamics of expectations in technological developments, University of Twente, Enschede . Lente, H. van and A. Rip, 1998. Expectations in technological developments; an example of prospective structures to be lled in by agency, in: C. Disco and Barend van der Meulen (eds.), Getting new technologies together; studies in making socio-technical order, Walter de Gruyter, Berlin / New York, , pp 203229. Long, N., 2001. Development sociology. Actor perspectives. Routledge, London. Ploeg, J.D. van der, 1997. On rurality, rural development and rural sociology, in: Haan, H. de en Long, N. (eds), Images and ruralities of rural life. Wageningen Perspectives on Rural Transformations. Van Gorcum, Assen, pp. 39-73. Ploeg, J.D. van der, 2003. The virtual farmer. Van Gorcum, Assen. Ploeg, J.D. van der, 2008. The new peasantries. Struggles for autonomy and sustainability in an era of empire and globalisation. Earth Scan, London. Ploeg, J.D. van der, J. Bouma, A. Rip, F.H.J. Rijkenberg, F. Ventura, and J.S:C. Wiskerke, 2004. On regimes, novelties, niches and co-production. In: J.S.C. Wiskerke, and J.D. van der Ploeg (eds), Seeds of transition. Essays on novelty production, niches and regimes in agriculture. Assen: Van Gorcum, pp. 1-30. Ploeg, J.D. van der, Verschuren, P., Verhoeven, F., and Pepels, J., 2006. Dealing with novelties. A grassland experiment reconsidered. Journal of environmental policy and planning 8 (3), pp. 199-218. Ploeg, J.D. van der, Broekhuizen, R. Van, Brunori, G., Sonnino, R., Knickel, K., Tisenkopfs, T., and Oostindie, H., 2009. Towards a framework for understanding regional rural development. In: J.D. van der Ploeg and T. Marsden (eds), Unfolding webs. The dynamics of regional rural development. Assen: Van Gorcum, pp. 1-28.

281

Paul Swagemakers, Lola Domnguez Garca y Xavier Simn Fernndez

Rip, A. y Kemp, R., 1998. Technological change. In: Rayner, S. and Malone, E.L. (eds), Human choice and climate change vol. 2. Battle, Colombus, Ohio, pp. 327-399. Spradley, J.P., 1979. The ethnographic interview. Holt Rhinehart Winston, New York. Swagemakers, P., 2008. Ecologisch kapitaal. Over het belang van aanpassingsvermogen, exibiliteit en oordeelkundigheid. PhD thesis, Wageningen University, Wageningen. Toledo, V.M., 1990. The ecological rationality of peasant production, in: Altieri, M.A. and Hecht, S.B. (eds), Agroecology and small farm development, CRC Press, Florida, pp. 53-60. Yin, R.K., 1984. Case study research: design and methods. Sage, London.

282

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 6

Reforma agrria e agroecologia no Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da regio metropolitana de Porto Alegre
Luis Alejandro Lasso Gutirrez
Doutorado em Cincias Humanas CFH/Universidade Federal de Santa Catarina

Paulo Freire Vieira


Professor Doutor CFH/Universidade Federal de Santa Catarina

Introduo
O Brasil hoje em dia enfrenta as conseqncias sociais, culturais, econmicas, polticas e ecolgicas da implantao e desenvolvimento de uma estrutura fundiria que historicamente se centrou na grande propriedade. O problema fundirio do pas remonta a 1530, com a criao das capitanias hereditrias e do sistema de sesmarias - grandes glebas distribudas pela Coroa portuguesa a quem se dispusesse a cultiv-las dando em troca um sexto da produo. A nascia o latifndio. Com a independncia do pas em 1822 o quadro piorou, porque no campo, em relao posse e controle das terras, certamente reinou a lei do mais forte. Mesmo em 1850, numa tentativa de governabilidade, foi estabelecida a Lei das terras que proibia a ocupao de terras pblicas, podendo adquiri-las somente mediante pagamento em dinheiro, reforou-se o poder dos latifundirios ao tornar ilegais as posses de pequenos produtores. J na poca da instaurao da Repblica, com o poder poltico dos latifundirios consolidado, cou ainda mais difcil qualquer discusso em relao questo Agrria. No entanto, ao longo de toda a historia brasileira surgiram vrios movimentos sociais questionando a disposio do rural e reivindicando o direito a terra. A constante desse processo todo foi o tipo de resposta dado pelos latifundirios; a violncia como mecanismo para dizimar qualquer organizao e luta social no campo. Inclusive, o surgimento das Ligas Camponesas no nordeste e uma certa re-estruturao do Estado com a criao da Superintendncia de Reforma Agrria (Supra), foram fatores importantes e fortemente combatidos dentro do quadro que propiciou o golpe militar de 1964.

285

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Paulo Freire Vieira

Contraditoriamente, foi no inicio do regime militar que foi institudo o Estatuto da Terra1, que desde 1964 estabelece os princpios da reforma agrria, criando o Instituto Brasileiro de Reforma Agrria (Ibra) e o Instituto Nacional de Desenvolvimento Agrrio (Inda), em substituio Supra. No ano de 1966, com o Decreto n 59.456 o Brasil instituiu o primeiro Plano Nacional de Reforma Agrria, que no saiu do papel. J em julho de 1970, o Decreto n 1.110 criou o Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria -INCRA2, fusionando o Ibra com o Inda. Vale a pena ressaltar que naquele momento o intuito de dita reforma agrria era principalmente impulsionar o processo de colonizao da regio amaznica, articulado a interesses do regime como a industrializao e o incentivo a grandes empreendimentos agropecurios, mas no era modicar o quadro existente de altssima concentrao fundiria. No caminho redemocratizao, um intenso perodo de transio, a discusso sobre a reforma agrria permanece em voga no cenrio nacional, e h fortes presses de movimentos sociais, do sindicalismo de trabalhadores rurais e da mesma Igreja Catlica. O governo do momento cria o Ministrio da Reforma Agrria e Desenvolvimento, e mediante o Decreto n 97.766, de 10 de outubro de 1985, instituiu o Plano Nacional de Reforma Agrria, com a meta de destinar 43 milhes de hectares para o assentamento de 1,4 milhes de famlias at 1989. Consolida-se a gura de Assentamento de reforma agrria como novo instrumento de ordenamento fundirio e de aplicao de polticas pblicas. Certamente houve proliferao de discursos, nos quais, o Assentamento tornou-se instrumento fundamental de participao discursiva na agitada arena de discusso sobre a Reforma Agrria. Com esse pano de fundo, e diante do pobre alcance da implementao do Plano Nacional de Reforma Agrria, intensicam-se os conitos no campo que necessariamente passaram a ser debatidos por inuentes instncias de mediao ganhando espao no debate da mdia nacional, propiciando o aumento da visibilidade poltica da proposta de reforma agrria de movimentos sociais como o Movimento dos trabalhadores rurais sem terra MST, que se consolidou como o agente visvel de dinamizao da Reforma Agrria e da luta pela terra.

A Lei 4504, de 30 de novembro de 1964 dispe sobre o Estatuto da Terra, e d outras providncias estabelecendo no seu artigo primeiro que: Esta Lei regula os direitos e obrigaes concernentes aos bens imveis rurais, para os ns de execuo da Reforma Agrria e promoo da Poltica Agrcola. E dene a Reforma agrria como o conjunto de medidas que visem a promover melhor distribuio da terra, mediante modicaes no regime de sua posse e uso, a m de atender aos princpios de justia social e ao aumento de produtividade. (BRASIL, 2010). O Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria (Incra) uma autarquia federal criada pelo Decreto n 1.110, de 9 de julho de 1970 com a misso prioritria de implementar a reforma agrria, realizar o ordenamento fundirio nacional mantendo e o cadastro nacional de imveis rurais e administrar as terras pblicas da Unio. Est implantado em todo o territrio nacional por meio de 30 Superintendncias Regionais.

286

Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre

Contudo, na arena de discusso poltica em torno dos Assentamentos, claramente o fator central de debate a viabilidade econmica. Os defensores da reforma agrria os apresentam como demonstraes de ecincia produtiva e de democratizao do acesso terra. Os detratores os denem como a prova do fracasso das polticas pblicas (BUTH, F. e CORRA, W.K.; 2006MARTINS, 1997; OLIVEIRA, 2009) Porm na ltima formulao em 2004 do Plano Nacional de Reforma Agrria, um dos elementos centrais reside em um novo padro de desenvolvimento para o meio rural assentado na Reforma Agrria e no fortalecimento da agricultura familiar. Onde a ao compartilhada do Estado e da sociedade civil capaz de desconcentrar a propriedade da terra, alterar a estrutura agrria, criando condies para a eccia das polticas de fomento produo, de garantia da sustentabilidade ambiental e de universalizao do acesso a direitos3. Certamente a orientao desse plano promove uma compreenso mais ampla da questo agrria brasileira e abre a possibilidade para a incorporao de modelos alternativos de produo e organizao. Vejamos, ento, como a evoluo do dito debate, somado ao aparecimento da questo ambiental no panorama das discusses no mbito rural, propiciaram o ingresso da Agroecologia discusso e implementao da reforma agrria no Brasil pelos diversos atores sociais vinculados.

O caminho do vnculo reforma agrria meio ambiente: a agroecologia em questo


A discusso poltica e ideolgica no interior dos movimentos sociais, a mudana paradigmtica do conhecimento cientco, o auge da questo ambiental, somadas s particularidades da dinmica socioeconmico em diversos momentos histricos foram os veculos para que nos assentamentos de reforma agrria comea-se a ser discutida a agroecologia como estratgia de desenvolvimento. Lembremos que o Assentamento se consolidou como o instrumento central dos discursos em debate sobre a reforma agrria, e que a varivel preponderante dentro de ditos debates foi a viabilidade econmica dos assentamentos. Essa condio determinou claramente o descompasso entre o auge da questo ambiental e sua apario, propriamente dita, no cerne da reforma agrria brasileira. Fruto da preponderncia da viabilidade econmica como eixo do debate agrrio, emerge o imperativo da produtividade. Isso faz com que, embora a problemtica ambiental tenha sido incorporada cedo na agenda nacional, sua explicitao no bojo da reforma agrria, seja no mbito da academia, das polticas pblicas ou dos movimentos sociais, se d, portanto, com grandes diculdades.

II Plano Nacional de Reforma Agrria. Ministrio de Desenvolvimento Agrrio. Repblica Federativa do Brasil. 2004. Disponvel em http://sistemas.mda.gov.br/arquivos/PNRA_2004.pdf

287

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Paulo Freire Vieira

A principal organizao envolvida nos processos de luta pela terra atualmente no Brasil, o MST, tornaria a viabilizao dos assentamentos uma de suas principais frentes de ao. Assim, perante o panorama de predomnio do latifundirio e do agronegcio, a orientao fundamental relacionava-se com a forma de organizao da produo agropecuria nos assentamentos. (MARTINS, 1997; MST, 20010) A compreenso da cooperao no interior do MST teve importantes mudanas ao longo do tempo. Inicialmente buscava-se organizar os assentamentos a partir da constituio de pequenos grupos associativos com aes pontuais de cooperao organizados entorno de acesso e utilizao de maquinas, equipamentos ou pequenas unidades agroindustriais. Com a evoluo do debate consolida-se a constituio de cooperativas agrcolas coletivas, onde o conjunto dos meios de produo estariam coletivizados e as famlias assentadas organizar-se-iam e passariam a construir e gerenciar empresas agropecurias, buscando assim maior escala de produo e ampliao da capacidade poltica e econmica (BUTH, F. e CORRA, W.K.; 2006MARTINS, 1997; OLIVEIRA, 2009). Certamente os modelos de produo imperantes no mbito rural descendentes da reconhecida revoluo verde, orientavam tanto aos grandes produtores agropecurios, quanto aos militantes da luta pela terra, parecendo ser o nico caminho capaz de dar conta da lgica do imperativo da produtividade como mdio para atingir a viabilidade econmica. Entretanto, timidamente comeava a discutir-se a agroecologia numa outra faceta do discurso da luta pela reforma agrria, a dinamizao da mudana de matriz tecnolgica que signicasse uma resposta dependncia gerada pelo pacote tecnolgico oriundo do modelo convencional de produo agrcola. O CETAP, primeiro Centro de Tecnologias Alternativas e Populares, foi constitudo pelo MST em 1986, em conjunto com outras organizaes do campo. Na poca, tornouse a principal referencia do MST no debate, formao e elaborao sobre a temtica da agroecologia. Posteriormente foram articuladas a Rede de sementes crioulas e a rede PTA (Projetos de tecnologias alternativas). (MST, 2010) Entretanto, um aparente grande avano na consolidao dos assentamentos como foi o PROCERA (Programa de Credito Especial para a Reforma Agrria), que certamente dinamizou a produo nos assentamentos, resultou, por outro lado, sendo um entrave para a consolidao de sistemas de produo diferentes daqueles advindos da agricultura convencional com alto uso de insumos. Isso porque a formulao dos projetos para o crdito mantinha um vis produtivista infundido por bancos e agencias de extenso e fomento rural promotoras de modelos convencionais de produo. Os projetos de credito facilitaram no interior dos assentamentos o estabelecimento e consolidao de criaes especializadas, monoculturas, seleo gentica com padres convencionais tudo com nfase na insero no mercado. Questes como a segurana alimentar e a promoo de sistemas de produo adaptados as singularidades de cada

288

Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre

contexto permaneceram subjugadas perspectiva de induzir as famlias para a produo comercial. Na primeira metade da dcada de 1990, em meio a um cenrio de polticas neoliberais, a situao era de crise nos assentamentos. O MST demonstrou estar sem estratgia clara para avanar com eles, sendo que as inmeras cooperativas que haviam sido constitudas estavam em grande crise econmica e de organizao poltica. Com o m dos crditos subsidiados e sem poltica de desenvolvimento, o MST intensicou a discusso a respeito do modelo de agricultura que estava em curso, e as possveis estratgias de resistncia e superao do atual momento. Foi nesse perodo que o MST percebeu que o modelo agrcola industrial altamente imprprio para os assentamentos e se torna necessrio discutir e elaborar estratgias de desenvolvimento que permitam fortalecer a acumular foras dentro do projeto poltico do Movimento que estejam em sintonia e coerncia com projeto popular para o campo. Em 1996 comeam as primeiras experincias agroecolgicas do MST, caracterizandose pela produo de hortalias sem agrotxicos e adubos sintticos e na participao de feiras ecolgicas. O surgimento dessas primeiras experincias de produo agroecolgica permitiu que o MST comeasse a construir com maior consistncia o debate sobre a agroecologia e sua articulao nos assentamentos. Por sua parte, a legislao, tambm avanando no seu prprio processo de incorporao da questo ambiental, estabeleceu uma srie de critrios associados aos estabelecimentos de reforma agrria denindo as Licencias ambientais4 (LIO) peridicas para os assentamentos. A tendncia de ditas polticas, de forma geral, mantinha-se na linha da exigncia e punio, em detrimento da linha da ilustrao-promoo-transformao. Em relao s polticas pblicas, existe um amplo nmero de iniciativas desarticuladas nas lneas de segurana alimentar, agregao de valor ao produto, feiras locais e regionais, entro outros, mas, no uma slida proposta de mudana do modelo convencional de produo articulado dinmica da reforma agrria aparelhada para a implantao de assentamentos. Em linhas gerais a questo ambiental introduzida nos assentamentos de reforma agrria por um conjunto de atores como o MST, organizaes no Governamentais de cunho ambientalista e pelos centros acadmicos, principalmente. Com uma avanada discusso da interrelao assentamento de reforma agrriamedio ambiente, tanto o MST como outras organizaes interessadas, questionam hoje em dia a principal poltica do Governo Lula para a agricultura familiar, a reconhecida

A licena ambiental um instrumento para proteo dos ecossistemas e melhoria da qualidade ambiental, consistindo na obrigao de prvia autorizao dos rgos ambientais para a implantao e operao de atividades potencialmente poluidoras (na prtica, as principais atividades econmicas e sociais dependem hoje de licenciamento). O licenciamento no apenas a emisso de um documento, mas uma srie de atividades complexas que abrange, entre outros, a anlise tcnica preliminar, a abertura de espaos e promoo do debate pblico e a scalizao posterior do atendimento aos termos da licena ambiental.

289

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Paulo Freire Vieira

ampliao da oferta de credito. A crtica se centra em que dita poltica tem promovido o aprofundamento do modelo industrial de produo, a seletividade dos agricultores e o endividamento dos mesmos, pois no tem sido acompanhada de outras polticas que permitissem a mudana de matriz tecnolgica como um todo O panorama atual demonstra que devido a todo esse conjunto de entraves colocados no panorama nacional, no est sendo possvel a consolidao da dimenso ambiental nos fundamentos da poltica de reforma agrria brasileira, nem um avano na integralidade da viso que rege seus pressupostos. Certamente, so as iniciativas nos nveis local e territorial, as que esto comandando o avano e a gerao de embries de um novo modelo de produo coerente com a realidade rural brasileira e como o esprito essencial da reforma agrria e da luta pela terra, e que se preocupam em atingir a complexidade das dinmicas scias dos assentamentos de forma a integrar todas suas dimenses (social, cultural, ambiental, econmica, tecnolgica e poltica).

Dinmicas conitivas e cooperativas nas aes coletivas locais: o surgimento do Grupo Gestor do Arroz Orgnico.
Para ilustrar o fenmeno mencionado acima, apresentada a continuao a trajetria do grupo gestor do Arroz orgnico dos Assentamentos da Regio Metropolitana de Porto Alegre5 estado do Rio Grande do Sul. Na dcada de 1980 vrios foram os Assentamentos de Reforma Agrria estabelecidos nessa regio metropolitana, e apesar das singularidades de cada um deles, compartilham o fato de possurem alguma porcentagem da sua rea representada por Vrzea. Esta condio determina fortemente as possibilidades produtivas da rea, pois so terras aptas s para certo tipo de atividades de interesse humano. Certamente era o arroz a cultura consolidada localmente entre os latifundirios. As famlias ali assentadas alem de chegar e se encontrar com um regime privado de uso e controle dos recursos, por se tratar principalmente de grandes fazendas improdutivas, tiveram que obrigatoriamente assumir o passo abrupto para um regime de uso e controle comunitrio dos recursos naturais. Poucas das famlias ali assentadas tinham conhecimento de manejo produtivo do arroz, produto consolidado na regio, por se tratar de famlias advindas de regies com outras vocaes agrcolas. Assim, algumas delas j nos primeiros anos deixam os assentamentos por no conseguirem obter sua renda dos lotes mediante a reproduo de seus conhecimentos produtivos.
5 A Regio Metropolitana de Porto Alegre a rea mais densa do Estado do Rio Grande do Sul, concentrando 37% da populao, em 31 municpios.e inclui rea das Bacias Hirdogrcas do Lago Guaba, do rio Gravata, do rio Sino e do Litoral Mdio, rodeando a zona norte da Laguna dos Patos. Uma caracterstica fundamental desta regio que est constituda por reas planas e mal drenadas conhecidas como Vrzeas. Na regio metropolitana de Porto Alegre existem 24 assentamentos de Reforma Agrria, 10 de jurisdio do INCRA, 13 do Estado do Rio Grande do Sul e um do convnio INCRA-Estado/RS.

290

Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre

Entretanto, alguns grupos de famlias com conhecimento e experincia prvia em produo de arroz irrigado convencional comearam ou assumindo o risco da falta de experincia produtiva, comearam a reproduzir tanto os sistemas produtivos existentes nas antigas fazendas desapropriadas, quanto s formas de apropriao do meio, particularmente dgua. Lembremos que o imperativo era a viabilidade econmica. Isto signicou, inicialmente, um aumento vertiginoso das reas plantadas e um conjunto de conitos associados ao domnio sobre os sistemas de irrigao existentes na regio, ao arrendamento de reas assentadas a produtores externos e concorrncia com os grandes produtores de arroz locais e provenientes de outros estados como Santa Catarina. No inicio da dcada de 1990, procurando entrar no mercado regional e consolidar a rizicultura nos assentamentos, comearam a operar cooperativas de produtores de arroz nos assentamentos da regio, ainda utilizando o modelo produtivo convencional de arroz. Neste perodo, os agricultores familiares assentados acessaram uma linha de crdito para as cooperativas constitudas, incorporando tecnologias necessrias ao cultivo do arroz, tais como a compra de colheitadeira, tratores e outros implementos e benfeitorias como silos. Por questo de escala em relao aos grandes produtores j bem estabelecidos na regio, e pelos efeitos das polticas agrrias do governo da poca, as cooperativas como a Cooperativa dos Assentados da Regio de Porto Alegre comearam colapsar, falindo em 1999 quando o preo do arroz no lhes permitiu repor o investimento. Segundo relatos dos assentados que vivenciaram esse fato, a crise ocorreu pelos altos custos de produo, desencadeados pelo uso de tecnologias altamente dependentes de energia externa unidade produtiva e pela medida poltico-econmica assinada pelo Estado brasileiro mediante acordo com a Argentina e o Uruguai, que em 1999, resolveu baixar as tarifas aduaneiras de alguns produtos, entre eles o arroz. De forma paralela, no interior da estrutura regional do MST vinha se desenvolvendo a j referenciada discusso relacionada s caractersticas do modelo tecnolgico-produtivo predominante nos assentamentos. Uma das concluses de tal processo foi apontar a necessidade de eliminar a evidente dependncia de insumos agrotxicos, adubos e sementes produzidos por grandes empresas transnacionais, das quais os assentados se viam obrigados a utilizar dentro do modelo produtivo convencional. Prevalecendo, ento, uma viso com fundamento em interesses econmicos. No entanto, reexes sobre a qualidade de vida e a sade dos assentados tambm foram decisivas para a converso agroecolgica. Pela primeira vez estava sendo percebido um risco ambiental na atividade produtiva por parte dos agricultores assentados e por parte de organizaes como o MST. Os inseticidas e fungicidas eram aplicados por avies agrcolas. Com a inalao da deriva destes agroqumicos ocorreram diversos casos de intoxicao gerando inclusive pedidos de afastamento das cooperativas. Esse conjunto de fatores descritos, associados necessidade de se produzir um produto diferenciado, como estratgia perante a diculdade de escala produtiva (imperativo produtivista), foram

291

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Paulo Freire Vieira

determinantes para a mudana de concepo das tcnicas e tecnologias desenvolvidas pelos agricultores familiares assentados. Um desdobramento de tal posicionamento poltico foi a implantao de hortas orgnicas nos assentamentos e a produo de sementes orgnicas. Este trabalho foi promovido pelas entidades prestadores de assistncia tcnica aos assentamentos, como a Cooperativa de Prestao de Servios Tcnicos LTDA - COPTEC e a Empresa de Assistncia Tcnica e Extenso Rural - EMATER, vinculada ao Estado do Rio Grande do Sul, consolidando um espao de discusso e aprendizado dos princpios agroecolgicos de produo de alimentos. No ano de 1999 a produo de arroz orgnico nos Assentamentos de Reforma Agrria na Regio da Grande Porto Alegre-RS, iniciou com pequenas experincias em reas de trs a quatro hectares no Assentamento da Capela (municpio de Nova Santa Rita), com a Cooperativa de Produo agropecuria Nova Santa Rita LTDA- COOPAN e no Assentamento Lagoa do Junco (municpio de Tapes) com a Cooperativa de Produo Agropecuria de Tapes - COOPAT Durante os trs anos seguintes, se avanou em tal processo resultando na entrada gradual de vrios assentamentos na produo orgnica de arroz irrigado e na conformao do Grupo Gestor do arroz orgnico, entidade que agrupa vrios assentamentos. Na safra 2002/2003, o grupo iniciou o processo de certicao das unidades de produo, a partir da possibilidade de transaes de arroz ecolgico obtendo a certicao internacional de produo orgnica. Na atualidade o grupo do arroz ecolgico se compe de 180 famlias somando cerca de 900 pessoas, organizadas em 76 unidades de produo, numa rea total de 2844 hectares das quais, 1254 hectares representam a produo de arroz ecolgico certicados. A estimativa de produo de arroz ecolgico certicado ou em processo de certicao eleva-se a 5324 toneladas. A agroeologia se consolidou como o veculo para a percepo da complexidade das dinmicas rurais e no caso particular, da complexidade de cenrios com a presena de uma ampla diversidade de atores sociais e entidades de carter pblico e particular como os assentamentos da regio metropolitana de Proto Alegre. Atualmente o grupo considera ter avanado sucientemente nas questes tcnicas da produo e na apreenso da agroecologia com uma viso mais complexa e, certamente, diversas dinmicas em relao aos modos de apropriao, regras de uso e processos de gesto dgua vm acontecendo na regio. Porm, como uma das concluses das discusses no interior do Grupo Gestor do Arroz Orgnico, e promovida por uma compreenso mais ampla de agroecologia, reconheceu-se a necessidade da ampliao da compreenso do uso e gesto da gua para alm da questo produtiva do arroz, sendo a apropriao da legislao em torno dos recursos naturais de uso comum a prioridade para a consolidao da gesto integral e participativa dos recursos naturais, particularmente o recurso hdrico.

292

Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre

Vimos como o caminho foi traado pela agroeocologia que numa ampliao e complexicao da sua compreenso, passou de um intuito tcnico produtivista, a uma perspectiva de compreenso da complexidade rural. Esse processo ainda embrionrio e muito frgil, porm, abrem-se novas possibilidades de participao e mediao dos conitos existentes, tornando mais legtimas as decises e dando voz aos agricultores familiares, parcela da populao pressionada pelas formas de apropriao, uso e controle dos recursos utilizados pelos grandes fazendeiros e arrendatrios, promotores do agronegcio, do extrativismo de curto prazo que prioriza os interesses econmicos em detrimento da resilincia do sistema vrzea e sustentando a dinmica conitiva pelo uso da gua. Uma grande parcela dos conitos na regio de inuncia do grupo gestor do Arroz, refere-se ao uso e controle da gua que ui nos distritos de irrigao. Grandes produtores de arroz brigam pelo domnio da distribuio da gua desconhecendo os mecanismos legais para sua administrao. Um dos grandes desaos do grupo gestor do arroz orgnico, pioneiro na mobilizao de alternativas de desenvolvimento local e territorial, est na promoo de processos de dilogo e convergncia de interesses em torno da gesto da gua. Um desdobramento de tal desao na participao, na constituio e na manuteno da estabilidade e legitimidade dos conselhos das bacias hidrogrcas, dos conselhos de irrigao locais e de outras entidades territoriais como APAs6, porque certamente a instalao deste tipo de processos tem intensicado os conitos relacionados gesto de recursos comuns. Neste sentido importante apontar que a Regio metropolitana de Porto Alegre apresenta um quadro muito debilitado em relao s instituies e autoridades locais do mbito rural e ambiental. Claramente as inovaes tecnolgicas implementadas em grande escala favoreceram uma explorao mais brusca dos recursos das reas alagveis ou vrzeas. Assim, est se dando um ritmo muito acelerado de mudanas na socioeconmica local devido acelerada urbanizao; e h instabilidade institucional nos nveis superiores do sistema poltico do Estado, o que vem afetando o desempenho da gesto do desenvolvimento local.

Uma rea de proteo ambiental (APA) uma rea em geral extensa, com um certo grau de ocupao humana, dotada de atributos abiticos, biticos, estticos ou culturais especialmente importantes para a qualidade de vida e o bem-estar das populaes humanas, e tem como objetivos bsicos proteger a diversidade biolgica, disciplinar o processo de ocupao e assegurar a sustentabilidade do uso dos recursos naturais. Pode ser estabelecida em rea de domnio pblico e/ou privado, pela Unio, estados ou municpios, no sendo necessria a desapropriao das terras. No entanto, as atividades e usos desenvolvidos esto sujeitos a um disciplinamento especco. Pode ter em seu interior outras unidades de conservao, bem como ecossistemas urbanos, permitindo a experimentao de tcnicas e atitudes que conciliem o uso da terra e o desenvolvimento regional com a manuteno dos processos ecolgicos essenciais. Toda APA deve ter zona de conservao de vida silvestre (ZVS). As reas de proteo ambiental pertencem ao Sistema Nacional de Unidades de Conservao, regulado pela Lei 9.985 de 18 de julho de 2000.

293

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Paulo Freire Vieira

Por outro lado, importante lembrar que os assentamentos de reforma agrria precisam adquirir periodicamente a licencia ambiental (LIO) perante a FEPAM7, em atendimento Lei Estadual 10.350/94 ou Lei das guas, para garantir sua continuidade. Nas LIO so estabelecidas todas as exigncias em relao lei ambiental federal que cada assentamento deve cumprir. Isto se constitui um desao em relao aos processos de resoluo de conitos socioambientais internos e locais. Como foi mencionado, no conjunto de assentamentos da regio metropolitana de Porto Alegre existe um avanado processo de transformao dos antigos modelos produtivos, promovido pela organizao poltica do MST e motivado por fatores econmicos e tcnicos. Ressalta-se que a resposta est mais avanada quando relacionada a fatores tcnicos da produo, como a capacidade produtiva do solo e eliminao da dependncia de insumos externos como agrotxicos. Efetivamente o objetivo do grupo respondia equacionadamente aos imperativos impostos pela lgica de mercado dominante no espao rural, a viabilidade econmica, coerentemente, tais mudanas se concentraram em solucionar problemas associados produo e ao mercado do arroz irrigado. Porm, nessa compreenso ampla da agroecologia e do desenvolvimento rural recente a preocupao com a gesto integrada e participativa dos recursos de uso comum, particularmente dgua. Os instrumentos de lei existentes, a esse respeito so de recente conhecimento e apropriao por parte das lideranas nos assentamentos, como recente tambm a discusso sobre a complexidade da questo ambiental no MST. Apesar da relevncia desta situao, atualmente no existe um registro estruturado do conjunto de processos e dinmicas singulares na regio em questo, nem uma anlise minuciosa dos padres de interao entre os atores sociais, demonstrando que a gesto integrada e participativa da gua ainda um iderio. No entanto, sendo isto uma prioridade agroecolgica, na compreenso do grupo gestor do arroz orgnico, existem vrias tentativas de consolidao de processos organizativos em torno dos conitos associados a apropriao e controle do uso da gua para a produo de arroz irrigado, articulando o grupo gestor do Arroz Orgnico, o conselho gestor da bacia do Rio Guaba e mais recentemente, o conselho gestor do sistema de irrigao e barragens. Por exemplo, o assentamento Filhos do Sep, localizado no municpio de Viamo, possui uma srie de particularidades, como o fato de estar inserido na rea de Proteo Ambiental - APA do Banhado Grande, criada em outubro de 1998 e que tambm em 2002, foi instituda a Unidade de Conservao Refugio de Vida Silvestre Banhado dos Pachecos. Este tipo de singularidades, hoje em dia, motivam ao Movimento dos Trabalhadores Rurais sem Terra MST a multiplicar e potencializar as experincias exitosas de produo

FEPAM. Fundao Estadual de Proteo Ambiental Henrique Luiz Roessler RS. a instituio responsvel pelo licenciamento ambiental no Rio Grande do Sul. Desde 1999, a FEPAM vinculada Secretaria Estadual do Meio Ambiente - SEMA.

294

Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre

orgnica certicada de arroz, mas com o intuito de transform-las em experincias modelo de transio agroecologica, numa compreenso ampla da questo socioambiental, promovendo a consolidao de embries de gesto Integrada e participativa de recursos de uso comum como a gua, como forma de promover articulados processos de desenvolvimento local autnomo e descentralizado. Entretanto, as discusses e exerccios de diagnstico deixam entrever que os sistemas de gesto da vrzea vigentes na regio de interesse ainda no conseguem promover processos acertados de resoluo dos conitos socioambientais existentes, nem se consolidar como orientadores de processos de desenvolvimento nos assentamentos. Constata-se, entre outras razes, que a falta de incentivo para a conservao e empoderamento sobre os Recursos Naturais na regio, impede seu manejo integrado ou atrasa iniciativas surgidas no interior de alguns Assentamentos. Assim como a falta de articulao de processos trans escalares de desenvolvimento dicultam a consolidao, ampliao, fortalecimento e multiplicao de tais iniciativas, como a da produo agrecolgica de arroz. Entretanto necessria pesquisa avance na compreenso dos problemas socioambientais locais e na compreenso dos fatores que atualmente condicionam o uso resiliente e equitativo dos recursos comuns. A criao desses espaos de gesto dos recursos comuns aponta que existe potencial nesse territrio, mas, certamente um processo embrionrio, que vem encontrando diversos desaos de natureza socioeconmica, institucional, cultural e tambm cognitiva.

CONCLUSSO
O grupo gestor do arroz orgnico pretende consolidar-se no s como referncia da produo agroecolgica, mas como embrio de slidos processos de gesto integrada e participativa da gua e de processos de ordenamento ambiental do territrio, visando a posta em marcha de aes para a resoluo de conitos socioambientais e a consolidao do desenvolvimento territorial sustentvel, no s para os assentamentos da regio metropolitana como tambm para assentamentos de todo o pais, com o propsito fundamental de promover a articulao entre a agroecologia, as polticas de reforma agrria e o desenvolvimento dos assentamentos. Existe uma nova dinmica do rural e todo um processo de construo de um novo modelo de desenvolvimento. Em muitas dessas compreenses a problemtica tecnolgica ganha peso, propondo a adoo de prticas produtivas opostas quelas da agricultura convencional. Surge, por outro lado, nesta discusso a necessidade de se conhecer e potencializar as estratgias locais de desenvolvimento em comunidades heterogneas e em transformao como os prprios assentamentos. Assim, luta pela Reforma Agrria, somase a necessidade da obteno de respostas tecnolgicas que permitam a permanncia e a reproduo do assentado rural. Certamente o avano dar-se- na medida em que a

295

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Paulo Freire Vieira

articulao Poltica de Reforma Agrria Meio Ambiente se concretize em mecanismos que facilitem e promovam a implementao de todo esse conjunto de propostas altamente elaboradas pelos movimentos sociais e todo o conjunto de atores articulados na compreenso da crise scio ambiental e na dinamizao da reforma agrria. Hoje a discusso concentra amplos esforos para avanar na consolidao de um saber que integre e articule valores, princpios e saberes tradicionais acerca dos recursos naturais nos assentamentos, com os demais saberes que fundamentam as proposies e estratgias dos distintos atores sociais envolvidos na luta pela terra, nos conitos scioambientais, e na constituio da racionalidade ambiental nestes espaos.

BIBLIOGRAFIA
BRASIL.Governo Federal Lei Federal 9.433/97. Disponvel em: http://www.pmf.sc.gov.br/portal/meioambiente/pdf/legislacao/Lei_ Federal_N_9_433_97.pdf BUTH, Fernanda e CORRA, W.K. Assentamentos: elementos de recongurao territorial de um movimento social. In: Expresses geogrcas No. 2, p. 24-33. Junho de 2006. CARVALJO T. C. et al. Perl scio-ambiental das famlias que implantaram projetos agroecolgicos no Assentamento Itamarati I, Mar de Ponta Por, MS. In: Revista Brasileira de Agroecologia. Vol 3 Suplemento especial. 2008. Disponvel em: http://www.aba-agroecologia.org.br/ojs2/index.php/rbagroecologia. LASSO, L A. G. Caderno de Campo. Projeto de doutorado. Prospectiva da gesto de recursos hdricos para o desenvolvimento territorial sustentvel em assentamentos do mst. Doutorado Interdisciplinar em Vincias Humanas CFH UFSC. 2010 MARTINS,Jos da Silva. A questo agrria basileira e o papel do MST. In STDILE, J.P. (org.). A Reforma Agrria e a Luta do MST. Petrpolis: Vozes, 1997. MOVIMENTO DOS TRABALHADORES RURAIS SEM TERRA MST. Quem somos. 2010. Disponvel em: http://www.mst.org.br/taxonomy/term/324 OLIVEIRA de, Marcela S. C. T. Reforma Agrria e Desenvolvimento Sustentvel Ocupar, Resistir, Produzir e Preservar: O Caso do Assentamento Terra Conquistada. IV Encontro Nacional da Associao Nacional de Ps-graduao e pesquisa em Ambiente e Sociedade ANPPAS. 2009 Disponvel em: http://www.anppas.org.br/encontro4/cd/ gt9.html STEDILE, Joo Pedro. preciso um novo modelo Agrcola. 10 de agosto de 2009. Disponvel em: http://www.mst.org.br/node/7818 VIEIRA, P. F. Gesto Integrada e Participativa de Recursos Naturais. Conceitos, mtodos e experincias. Paulo Freire Vieira, Fikret Berkes e Cristina S, Seixas. Florianpolis : Secco APED, 2005.

296

Agroecologia: a construo do saber atravs do exerccio da inter e transdisciplinaridade


Luis Alejandro Lasso Gutirrez1, Fernanda Savicki de Almeida2 e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas3.
A patologia da razo a racionalizao que encerra o real num sistema de idias coerente, mas parcial e unilateral, e que no sabe nem que uma parte do real irracionalizvel, nem que a racionalidade se encarrega de dialogar com o irracionalizvel. Edgar Morin (1990)

Resumo
Hoje a humanidade enfrenta uma srie de conseqncias negativas de ordem global nas dimenses ambiental, social, cultural e poltica. Isso se deve, entre outros fatores igualmente importantes, ao pensamento analtico-reducionista adotado para o avano da sociedade humana ocidental predominante. Impressionantes avanos tecnolgicos foram apresentados nas diversas reas da Cincia, no entanto, para alcan-los foram necessrias transformaes planetrias, muitas delas irreversveis. Tambm no mbito do rural, na medida em que se solucionavam supostas diculdades especcas com resposta disciplinares e nicas, como na agricultura convencional e na reconhecida revoluo verde, certamente negligenciava-se a complexidade que rege o planeta nas suas distintas dimenses sejam elas ecolgica, social, poltica, ambiental etc. Entendendo que sistemas complexos necessitam abordagens que traspassem a fronteira disciplinar e alcancem o que est entre e alm das disciplinas, a interdisciplinariedade e transdisciplinariedade surgem como preceitos bsicos e, at mesmo ticos para relacionar-se com a complexidade. Para o rural, a agricultura de hoje deve adotar uma viso e atitude transdisciplinar que d conta dos desaos e das implicaes de uma crise socioambiental de escala global. Palavras Chave: Agroecologia, Transdisciplinaridade, Interdisciplinaridade.
1 2 3 Doutorando do Programa de Ps-graduao Interdisciplinar em Cincias Humanas Centro de Filosoa e Cincias Humanas (CFH)/Universidade Federal de Santa Catarina (UFSC)- alejoscout98@gmail.com. Doutoranda do Programa de Ps-graduao em Recursos Genticos Vegetais Centro de Cincias Agrrias (CCA)/UFSC fernanda_savicki@hotmail.com. Professor Dr. do Programa de Ps-graduao em Agroecossistemas CCA/UFSC ccribas17@hotmail.com.

297

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

Introduo
Hoje amplamente reconhecido que inspirada e fundamentada no pensamento racionalista de Descartes, a modernidade se caracteriza pelo racionalismo da existncia dando base para a construo de muitas utopias sociais, polticas e tecnolgicas por meio do mtodo cientco, a racionalizao das estruturas sociais e o incremento da produo. O pensamento de Descartes levou percepo de que todos os seres humanos so seres especiais, com alma separvel do corpo. O Cartesianismo, bem aqum de Descartes, separou o ser especial do restante da natureza. Assim, desde as origens da modernidade at as mais recentes propostas de globalizao, observamos como a cincia se ultra especializou na base da coisicao da Natureza, denindo-a como objeto, cenrio no qual o homem se pregoa como dono e senhor da Terra para explor-la e administr-la sua vontade. Em conseqncia disso, hoje passamos por uma crise do vnculo Homem-natureza. Essa separao dicotmica, que tempo atrs parecia to clara, hoje a mesma cincia a desmancha, revelando uma crise de paradigma. Perdeu-se a possibilidade de manejar o que nos une, o que nos liga ao animal, ao ser vivo, natureza, mas tambm o que nos distingue. Entretanto, muitos tm sido os esforos para repensar esta relao e descobrir esses limites. Hoje, com quase todo o sculo XX como precedente, o conceito de Complexidade apontado como base da mudana paradigmtica, e a interdisciplinaridade e transdisciplinaridade como caminho para atingir tal propriedade emergente nos sistemas existentes na Terra e no universo.
Uma das revolues conceituais desse sculo veio, paradoxalmente, da cincia, mais particularmente da fsica quntica, que fez com que a antiga viso da realidade, com seus conceitos clssicos de continuidade, de localidade e de determinismo, que ainda predominam no pensamento poltico e econmico, fosse explodida. Ela deu luz a uma nova lgica, correspondente, em muitos aspectos, a antigas lgicas esquecidas. Um dilogo capital, cada vez mais rigoroso e profundo, entre a cincia e a tradio pode ento ser estabelecido a m de construir uma nova abordagem cientca e cultural: a transdisciplinaridade (BERGER, R. et al, 1991).

Sabemos que prvias interdisciplinaridade e transdisciplinaridade foram pretendidos caminhos como o da pluri ou multidisciplinariedade que propem o estudo de um objeto de uma nica disciplina por diversas disciplinas ao mesmo tempo, promovendo a formao de generalistas, que no aprenderam a investigar a profundidade, e a conformao de equipes multidisciplinares, que caram na justaposio de especialistas produzindo conjuntos de trabalhos especializados. Certamente seu propsito continuou respondendo a quadros de pesquisa disciplinar. Perante a complexidade, estas tentativas resultaram insucientes. No mbito da agricultura, essa viso racionalista ou analtico-reducionista da Cincia Moderna se apresentou na forma da Revoluo Verde, que muito avanou na

298

Agroecologia: a construo do saber atravs do exerccio da inter e transdisciplinaridade

dimenso produtividade, atravs de incrementos cientcos das chamadas disciplinas duras e compartimentalizadas, entretanto, as dimenses ecolgicas, sociais, pedaggicas e culturais se tornaram marginalizadas, alm das conseqncias ambientais que os resultados das novas prticas no campo trouxeram. Isso porque, nessa viso analtico-reducionista, as solues partem de questes pontuais e no se busca compreender a complexidade atrelada ao manejo dos agroecossistemas. Assim, as evidentes insucincias dessa forma de compreender os agroecossistemas levaram emergncia de propostas alternativas, que culminaram no surgimento da Agroecologia. No entanto, os primeiros estudos baseavam-se apenas em alternativas tcnicas, porm j apontando para a necessidade do entendimento de sistemas complexos. Na medida em que se foi avanando na busca de solues que considerassem as interaes dos componentes do agroecossistema, percebeu-se, tambm, a necessidade de interaes de conhecimentos advindos de uma srie de cincias e espaos at ento dicilmente articulados, que no s respondessem a supostos problemas especcos de sua rea de conhecimento, mas sim avanassem para a construo de uma interface que tivesse a propriedade de ler a complexidade. Deste modo, a Agroecologia passa a ser entendida no apenas como meras prticas agrcolas alternativas ao pacote tecnolgico da Revoluo Verde, mas sim como uma concepo inter e transdisciplinar dos agroecossistemas, avesso viso analticoreducionista. A presente reexo sustenta que para o verdadeiro avano nas dimenses cientca e pedaggica da Agroecologia, devem-se consolidar a interdisciplinaridade e a transdisciplinaridade como princpios fundamentais em sua construo.

Traspassando a barreira disciplinar no pensar e agir: Interdisciplinaridade e Transdisciplinaridade


Uma boa forma de referir inicialmente a Interdisciplinariedade apontar uma caracterstica que lhe atribuda em todas as suas acepes. Em todo exerccio interdisciplinar acontece a transferncia dos mtodos de uma disciplina outra, atingindo uma maior complexidade tanto metodologia de anlise quanto na prpria compreenso do sistema de interesse ou to referida realidade. Na viso de Lenoir e Hasni (2004) so distinguidos trs conceitos de interdisciplinaridade baseados no que poderia ser reconhecido como movimentos interdisciplinares. O primeiro est centrado na lgica racional e na busca de signicado (viso francesa). O segundo, centrado na lgica instrumental, preocupa-se com a funcionalidade e utilidade social (viso estado unidense). E um terceiro, centrado nas dimenses humanas e afetivas, que o aproximam a uma lgica subjetiva preocupada com o ser (viso brasileira). importante ressaltar que o interesse fundamental o avano do conhecimento em suas diversas manifestaes.

299

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

Para Cupani (2008), a interdisciplinaridade tem um objetivo prtico, mas no deve ser entendida como propsito da pesquisa e sim como uma necessidade, uma forma de trabalhar interdisciplinarmente, referindo-se transferncia de metodologias e integrao-complexicao emergentes. Por outro lado, na literatura h concordncia em que a prtica interdisciplinar contrria a qualquer homogeneizao e/ou enquadramento conceitual (CUPANI, 2008; LEIS, 2005; VIEIRA, 2005; MORIN, 2000; GARCIA, 1994), nascendo com uma preocupao particular sobre as fronteiras articiais do conhecimento. Da mesma forma, parece existir acordo em que qualquer demanda ou tentativa por uma denio unnime e denitiva do conceito de interdisciplinaridade deve ser rejeitada, por tratar-se de uma proposta que inevitavelmente construda a partir de divises disciplinares existentes. Nesse sentido e em concordncia com Leis (2005), a interdisciplinaridade pode ser entendida como um ponto de cruzamento entre atividades (disciplinares e interdisciplinares) com lgicas diferentes, de forma a fazer com que o conhecimento seja emprico, interpretativo e crtico ao mesmo tempo, como reivindicado por Bernstein (apud LEIS, 2005). O exerccio interdisciplinar de produo de conhecimento uma postura, uma atitude, um interesse com a aproximao de linguagens na busca de complementaridade, articulao e convergncia de interesses, de perspectivas e rumos. A interdisciplinaridade emerge ento, da forma de interatuar de todos os interessados por atingir a complexidade da questo abordada. Em todo caso, a forma atribuda interdisciplinaridade permanece inscrita na pesquisa disciplinar. Mas, o que est entre, atravs e alm de toda disciplina? Certamente esse questionamento vinculado a um conjunto de consideraes sobre a complexidade do nosso mundo e do caminho do homem, sobre as conseqncias da hiper especializao e da tecnocincia, motivaram a formulao da Carta da Transdisciplinaridade, elaborada no Primeiro Congresso Mundial da Transdisciplinaridade, realizada em Portugal em novembro de 1994. O campo da transdisciplinaridade apontado como aquele que motiva o reconhecimento de outras realidades cruzando as fronteiras das disciplinas e estabelecendo uma ponte que permite estudar fenmenos que se situam fora e alm do mbito das disciplinas existentes. Na Carta da Transdisciplinaridade (1994) insiste-se em que esta no nem uma nova cincia nem uma cincia das cincias e que no diz respeito nem ao mtodo, nem justaposio de conhecimentos que fazem parte de uma disciplina j existente, ante tudo um posicionamento. Uma atitude e viso transdisciplinar fundamentalmente rigorosa, aberta e tolerante, porque:
O rigor na argumentao, que leva em conta todos os dados, a melhor barreira contra possveis desvios. A abertura comporta a aceitao do desconhecido, do inesperado e do

300

Agroecologia: a construo do saber atravs do exerccio da inter e transdisciplinaridade

imprevisvel. A tolerncia o reconhecimento do direito s idias e verdades contrrias s nossas (Carta da Transdisciplinaridade, 1994).

Assim, exercendo um papel fundamental, a tica transdisciplinar recusa toda atitude que se negue ao dilogo e discusso, seja qual for sua origem - de ordem ideolgica, cientca, religiosa, econmica, poltica ou losca. Acreditamos que precisamente a possibilidade de abrir espaos de dilogo entre diversas vises da realidade o que, em primeira instncia, ampliar nossa compreenso da complexidade da dinmica rural. Por tal razo consideramos que com essa postura que a Agroecologia pode responder a seus novos desaos, potencializando seu o j consolidado reconhecimento das inter-relaes e interaes dos agroecossistemas.

Agroecologia: atingindo a complexidade do meio rural mediante a interdisciplinaridade e a Transdisciplinaridade.


Desde as dcadas de 60/70 at os dias de hoje, tem sido crescente o debate sobre os sistemas produtivos preconizados pela Modernizao da agricultura e suas implicaes. A cada dia, os efeitos negativos sobre a qualidade do ambiente causados pela produo agrcola convencional so mais evidentes e distinguidos entre a populao mundial. amplamente reconhecido que um dos equvocos da proposta de agricultura convencional foi oferecer solues tecnolgicas homogneas para problemas de mesma categoria em agriculturas realizadas em diversos cenrios biogeogrcos. Deste modo, por exemplo, tendo como preocupao prioritria a produtividade, foram implementadas tecnologias em zonas tropicais totalmente desenhadas e adaptadas a outras regies. Esta situao desencadeou inumerveis efeitos negativos principalmente para o contexto rural em suas dimenses ambiental, socioeconmica e cultural. A Agroecologia nasce inspirada na necessidade de atingir a complexidade, outrora negligenciada pela simples viso produtivista do modelo de agricultura convencional acima mencionado, questionando a viso causa efeito e sugerindo inicialmente o exerccio interdisciplinar de integrar o conhecimento, para dar conta no s do problema da produo de alimentos, mas sim do complexo conjunto de interesses de todo sistema scio-ambiental. Nesse sentido, carrega consigo a idia de complexidade que motiva interdisciplinaridade e transdisciplinaridade. De fato, o fator que se identica como similar entre os conceitos de Agroecologia elaborados por alguns dos mais importantes estudiosos da temtica no Brasil e no mundo , justamente, a noo (muitas vezes no explcita) de interdisciplinaridade e de transdisciplinaridade (HECHT, 1999; GLIESSMAN, 2005; FINKLER, 2006; CAPORAL; COSTABEBER, 2007; SEVILLA GUZMN, 2008). As bases cientcas compartimentadas que envolveram a agricultura at o momento respondem apenas s demandas capitalistas como produtividade e lucro, contudo os

301

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

inmeros problemas ambientais, sociais e polticos esto muito aqum de ser equacionados. Segundo Caporal, Costabeber e Paulus (2006), a Agroecologia contempla trs dimenses centrais: a) ecolgica e tcnico-agronmica; b) socioeconmica e cultural e; c) sciopoltica, todas interagem e inuenciam-se o tempo todo. Sir Albert Howard (2007: p.53), j em 1943 considerava em seu livro clssico Um Testamento Agrcola que a agricultura deveria ser estudada atravs de uma abordagem que perceba a vida como um conjunto de fatores interligados e no (...) um conglomerado de coisas sem a mnima relao. Todas as fases do ciclo da vida esto estreitamente relacionadas; todas esto integradas nas atividades da natureza; todas so importantes e nenhuma deve ser omitida. Baseado nesses fatores, a Agroecologia considerada como uma nova cincia para muitos pensadores, pois se alimenta de conhecimentos advindos de outras disciplinas cientcas, alm de conhecimentos empricos dos prprios agricultores, estabelecendo novos conceitos, metodologias e estratgias. Entretanto, para alm dessa viso restrita ao campo disciplinar, que a transforma numa cincia distinta, propomos entender a agroecologia no como a procura do domnio sobre as vrias outras disciplinas voltadas ao rural, mas sim abertura de todas elas quilo que as atravessa e as ultrapassa. Portanto, o que muitos autores apresentam como o estabelecimento de uma nova cincia, ns acreditamos tratar-se do exerccio da transdisciplinaridade. Com todas as melhores intenes, os cientistas pretendem arm-la como cincia, para que seja validada e legitimada no meio cientco, porm justamente essa atitude que a mantm no mbito da disciplinaridade, apesar da potencialidade terica. Contudo, vale a pena ressaltar os atributos da transdisciplinaridade presentes nos princpios fundadores da agroecologia como apresentado pelos autores NOOGARD (1989), apud Caporal; Costabeber (2007:14), que apontam a evoluo humana e do meio ambiente sendo explicadas uma atravs da outra. So eles: 1. Os sistemas biolgicos e sociais tm potencial agrcola; 2. Este potencial foi captado pelos agricultores tradicionais atravs de um processo de tentativa, erro, aprendizado seletivo e cultural; 3. Os sistemas sociais e biolgicos co-evoluram de tal maneira que a sustentao de um depende estruturalmente do outro; 4. A natureza do potencial dos sistemas social e biolgico, pode ser melhor compreendida dado o nosso presente estado do conhecimento formal, social e biolgico, estudando-se como as culturas tradicionais captaram esse potencial; 5. O conhecimento formal, social e biolgico, o conhecimento obtido do estudo dos sistemas agrrios convencionais e a experincia com instituies e tecnologias agrcolas ocidentais podem se unir para melhorar tanto os agroecossistemas4
4 Unidade fundamental de estudo, nos quais os ciclos minerais, as transformaes energticas, os processos biolgicos e as relaes scio-econmicas so vistas e analisadas em seu conjunto (CAPORAL; COSTABEBER, 2007).

302

Agroecologia: a construo do saber atravs do exerccio da inter e transdisciplinaridade

tradicionais quanto os modernos, e; 6. O desenvolvimento agrcola, atravs da Agroecologia, manter mais opes culturais e biolgicas para o futuro e produzir menos deteriorao cultural, biolgica e ambiental que os enfoques das cincias convencionais por si ss. Visivelmente o distintivo de todos esses princpios o reconhecimento do intrincado e fundamental conjunto de interaes que constituem todo sistema na natureza. Dito de outra forma, esses princpios atendem a complexidade e de forma intrnseca esto promovendo uma postura transdisciplinar na, e atravs da agroecologia. Assim, sendo que o princpio fundador de uma tica transdisciplinar o dilogo e a discusso entre saberes de todas as ordens (ideolgica, cientca, religiosa, econmica, poltica ou losca), o saber compartilhado deveria conduzir a uma compreenso compartilhada, baseada no respeito absoluto das diferenas entre os seres, unidos pela vida comum sobre uma nica e mesma Terra (FREITAS, L.; MORIN, E.; NICOLESCU, B., 1994). Nessa perspectiva, para Corra (2007), a representao da Agroecologia baseiase em um conjunto abstrato de fundamentos loscos e valores ticos relacionados sustentabilidade socioambiental. E, para manter coerncia com suas bases epistemolgicas, a agroecologia deve ser capaz de atender, de maneira integrada, aos seguintes critrios segundo Gliessman (2005) e Caporal Costabeber (2007): - Baixa dependncia de insumos externos; - Uso de recursos renovveis localmente acessveis; - Utilizao dos impactos bencos ou benignos do meio ambiente local; - Aceitao e/ou tolerncia das condies locais; - Manuteno, em longo prazo, da capacidade produtiva; - Preservao da diversidade biolgica e cultural; - Utilizao do conhecimento e da cultura da populao local; - Produo de mercadorias para consumo interno e para exportao. Claramente tanto os princpios fundadores, quanto os critrios estabelecidos comportam a transdisciplinaridade. Essa propriedade fundamental ao processo de converso da agricultura convencional para de base Agroecolgica, processo esse extremamente complexo tecnologicamente, metodologicamente, organizacional e politicamente. Nesse processo, Gliessman (2005) pondera o estabelecimento de nveis de sustentabilidade, para os quais sugere trs patamares: 1 Aumento da ecincia de prticas convencionais a m de reduzir o uso e o consumo de insumos escassos, caros ou ambientalmente danosos; 2 Substituio dos insumos e prticas convencionais, por prticas alternativas; 3 Redesenho do agroecossistema de forma que ele funcione baseado em um novo conjunto de processos ecolgicos. (GLIESSMAN, 2005: p. 573 e 574).

303

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

No entanto, consideramos a necessidade de agregar um patamar adicional que proponha estabelecer a base poltica e cultural para o desenvolvimento de uma agroecologia totalizante. nesse sentido que a nossa compreenso de sustentabilidade no enfoque agroecolgico, aprimora ainda mais o pensamento de Gliessman. Assim, para a Agroecologia a preocupao no est no conjunto de disciplinas interagindo para solucionar problemas de seu interesse em cada uma dessas dimenses, mas sim na anlise das interaes que se do num sistema complexo entre os componentes e processos que determinam seu funcionamento. E superando as barreiras das disciplinas, preocupando-se pelo que h transversal a elas e para alm delas, consolidando a viso transdisciplinar.

Concluso
A Agroecologia no possui uma denio ltima e consideramos pertinente reetir sobre a relevncia da obteno dessa denio. Certamente o que cabe ressaltar a busca coerente da Agroecologia por compreender e responder a complexidade dos contextos para os quais foi pensada, o que certamente implica numa postura transdisciplinar. Assim, longe de propor solues homogneas aos problemas abordados, a Agroecologia expressa a quebra do paradigma cientco emprico reducionista, apropriandose da singularidade de cada contexto em que implementada para em conseqncia, propor solues coerentes e adaptadas a tais singularidades. Uma postura tica que preocupada com a complexidade, dinamiza as constataes da cincia e promove a emergncia de uma postura interdisciplinar e transdisciplinar na sociedade. Para nalizar, gostaramos ressaltar que na agroecologia a interdisciplinaridade certamente uma emergncia, fruto da postura de cada olhar disciplinar e leigo (como o do produtor rural), dispostos a assimilar os efeitos e as implicaes das interaes entre os diversos componentes e dimenses de seus sistemas de interesse. Assim, a interdisciplinaridade se reete na integralidade das propostas feitas e na maneira em como seus efeitos respondem de forma coerente com a sustentabilidade do sistema. Entretanto para o avano fora do mbito da academia, necessrio consolidar uma postura transdisciplinar na agroecologia e atravs da agroecologia no meio rural. Uma postura que reconhea vrios nveis de realidade e a complexidade das dimenses ambiental, poltica, social, econmica e tica, entre outras, promovendo antes de tudo, o dilogo e discusso de saberes, que emerge no reconhecimento da co-responsabilidade global do ser humano como habitante da Terra.

304

Agroecologia: a construo do saber atravs do exerccio da inter e transdisciplinaridade

Referncias Bibliogrcas
BERGER, R. et alli. Cincia e Tradio: Perspectivas Transdisciplinares para o Sculo XXI. Paris: UNESCO, 1991. CAPORAL, F. R.; COSTABEBER, J. A. Agroecologia: alguns conceitos e princpios. Braslia: MDA/SAF/DATER-IICA, 2007. CAPORAL, F. R.; COSTABEBER, J. A.; PAULUS, G. Agroecologia: Matriz disciplinar ou novo paradigma para o desenvolvimento rural sustentvel. Braslia: MDA, 2006. Texto disponvel em: www.pronaf.gov.br/dater. CORRA, C. MST en marcha hacia la Agroecologia: una aproximacin a la construccin histrica de la Agroecologa en el MST. Crdoba: Dissertao (Maestria en Agroecologia: un enfoque sustentable de la agricultura ecolgica). Universidad Internacional de Santa Luca e Universidad de Crdoba, 2007 CUPANI, A. Algumas reexes sobre a interdisciplinaridade. Comentrios em classe. Florianpolis: PPGDICH/UFSC, 2008. DAGOSTINI, L. R. al do Saber Sem Sabor. Florianpolis: Ed. do Autor, 2004. FINKLER, C. N. A Necessidade de Cooperao na Produo Ecolgica. In: 5 Jornada Paranaense de Agroecologia, 2006. Cascavel: Cartilha da 5 Jornada Paranaense de Agroecologia. Editora Grca Popular, p. 18-20, 2006. FREITAS, L.; MORIN, E.; NICOLESCU, B. Carta da Transdisciplinariedade. Portugal: I Congresso Mundial da Transdisciplinariedade, 1994. GARCIA, R. Interdisciplinaridade e Sistemas Complexos. 1994. GLIESSMAN, S. Agroecologia: Processos ecolgicos em agricultura sustentvel. Porto Alegre: EdUFRGS, 2 edio, 2001. HECHT, S. B. La Evolucin del Pensamiento Agroecolgico. In: ALTIERI, M. Agroecologia: bases cientcas para una agricultura sustenible. Montevideo: Editorial NordanComunidad, p. 16-30, 1999. HOWARD, A. Um Testamento Agrcola. So Paulo: Expresso Popular, 2007. LENOIR, Y. & HASNI, A. La interdisciplinaridad: por un matrimonio abierto de la razn, de la mano y del corazn. In: Revista Ibero-Americana de Educacin, No. 35 (2004). LEIS, H. R. Sobre o conceito de interdisciplinaridade. In Cadernos de pesquisa Interdisciplinar em Cincias Humanas. No. 73 Florianpolis, Agosto de 2005. MORIN, E. Introduo ao pensamento complexo. Lisboa: Piaget, 1990. MORIN, E. Os sete saberes necessrios educao do futuro. 2. ed. So Paulo : Cortez ; Braslia, DF : UNESCO, 2000.

305

Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

SANTOS P. Renato, Transdisciplinaridade. Revista Cadernos de Educao, No 8. 1995 p. 2, Disponvel em: http://www.miniweb.com.br/educadores/artigos/pdf/transdisciplinaridade.pdf PINHEIRO, S. Mercantilizao do Patrimnio Natural. In: 3 Jornada Paranaense de Agroecologia, 2004. Ponta Grossa: Cartilha da 3 Jornada Paranaense de Agroecologia. Editora Grca Popular, p. 88-96, 2004. SEVILLA GUZMN, E. La Agroecologa como Estrategia Metodolgica de Transformacin Social. 2008. Texto disponvel em: http://www.agroeco.org/brasil/material/ EduardoSevillaGuzman.pdf. STDILE, J. P.; RIBAS, C. E. D. C.; PINHEIRO MACHADO, L. C. Agroecologia: da Teoria Prtica. Texto de circulao restrita, 2008. VIEIRA, P. F. Rumo ao desenvolvimento territorial sustentvel: esboo de um roteiro metodolgico participativo. In: Eisforia, 4(4): Florianpolis. p. 249-310, 2003.

306

AGROECOLOGIA: O ENSINO DE PS-GRADUAO VINCULADO AOS CAMPONESES E LUTA PELA REFORMA AGRRIA1
Professor Doutor da Ps-Graduao em Agroecossitemas Universidade Federal de Santa Catarina - Brasil ccribas17@hotmail.com Mestre em Agroecossistemas. Universidade Federal de Santa Catarina Brasil fernanda_savicki@hotmail.com Mestre em Educao. Universidade Federal de Santa Catarina Brasil akorosue@hotmail.com

Clarilton E. D. C. Ribas,

Fernanda Savicki de Almeida,

Aline Korosue

Resumo
Um dos grandes desaos enfrentados pelos Movimentos Sociais do campo brasileiros a qualicao do modelo produtivo desenvolvido nos assentamentos e acampamentos da Reforma Agrria, isto se d pela necessidade de formao de um conjunto de agricultores que compreenda as comunidades rurais e que v alm das questes ligadas a produo. nessa perspectiva que o Curso de Especializao em Agroecologia surge como formador quarenta pessoas em treze estados e presentes em todas as Regies do Brasil, com nvel superior em curso de Cincias Agrrias ou reas ans que estejam efetivamente contribuindo junto aos assentamentos de Reforma Agrria ou demais Movimentos Sociais, que tenham condies de discutir e implementar a Agroecologia nos assentamentos e nas comunidades camponesas. Alm da qualicao do trabalho tcnico e poltico voltado Agroecologia, todos os educandos formados pelo Curso tm a possibilidade de atuar como formadores e multiplicadores da Agroecologia, nas escolas, estados e regies brasileiras das quais so oriundos. Palavras-chave: <Educao do Campo> <Movimentos Sociais do campo> <Agroecologia> <Ps-Graduao>

Texto referente aos resultados da concluso do Curso de Especializao em Agroecologia, nanciado pelo Programa Nacional de Educao na Reforma Agrria PRONERA, vinculado ao Ministrio do Desenvolvimento Agrrio - MDA, em parceria entre a Via Campesina, Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria INCRA/ SC e Universidade Federal de Santa Catarina UFSC, atravs do Laboratrio de Educao do Campo e Estudos da Reforma Agrria - LECERA.

307

Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse

Introduo
Historicamente os camponeses do Brasil estiveram estruturalmente alijados do ensino superior pbico. Regra geral camponeses empobrecidos sempre tiveram, e continuam tendo, muita limitao material para nanciar estudos de seus lhos em escolas pblicas de ensino superior, quase sempre em uma capital ou grande cidade, para o que dois fatores entre muitos outros, impuseram estes limites: o elevado custo de manuteno de um jovem na cidade e a perda de fora de trabalho na pequena propriedade rural. No ramo cientco de produo de alimentos saudveis concluiu-se na Universidade Federal de Santa Catarina UFSC, um curso de ps-graduao orientado exclusivamente para agricultores e tcnicos vinculados Reforma Agrria, qualicando esta clientela para a produo de alimentos limpos, ou seja, livres de insumos de sntese qumica, com prticas agrcolas de respeito natureza, combinando com isto sustentabilidade social, econmica e ambiental. Trata-se de uma proposta de ensino de ps-graduao na qual camponeses e camponesas detentores de diplomas de curso superior tm a oportunidade de aperfeioar seus conhecimentos com o que h de mais avanado na cincia agronmica. A proposta pedaggica do curso implica em uma complexa combinao entre cincia agronmica, histria e sociedade. Tendo em vista esta concepo de agroecologia, puderam freqentar o curso estudantes das mais diversas reas do conhecimento, alm das clssicas cincias da natureza como agronomia, zootecnia, veterinria etc. Freqentaram o curso pedagogos, gegrafos, bilogos, economistas, entre outras reas, cujo nico pr-requisito para aceitao consiste em ter vnculo com a produo agrcola e com a luta pela democratizao do acesso a terra em nosso pas. A proposta metodolgica aproxima-se da pedagogia da alternncia, segundo a qual parte dos estudos realizada dentro da sala de aula e outra parte realizada no que se denomina tempo comunidade, que o espao de aprendizagem onde o ps-graduando retorna sua comunidade de origem para testar, na prtica, suas hipteses de trabalho. Com isto pretende-se garantir um processo educativo rmemente vinculado realidade objetiva de cada educando. Todo o processo educacional est submetido aos rigores cientcos e formais da Universidade, processo este que culmina com uma banca de avaliao composta por prossionais com formao j concluda em mestrado e/ou doutorado. O curso foi nanciado pelo Ministrio do Desenvolvimento Agrrio MDA, atravs de fundos do PRONERA, assumindo a totalidade dos custos de deslocamento dos psgraduandos, alm de alimentao e hospedagem, exceo feita aos professores que nada receberam de remunerao, o que implica que sua contribuio advm de um comprometimento poltico dos professores universitrios com a luta poltica da agroecologia e da reforma agrria.

308

Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria

A Agroecologia como estmulo formao tcnica e transformao social.


Durante a ltima dcada do Sculo XX, as contradies produtivas e sociais existentes nas reas de assentamentos e acampamentos por todo o Brasil, levaram a direo do MST a aprofundar na discusso sobre alternativas matriz tecnolgica difundida internamente. As famlias reproduziam nos lotes conquistados pela luta do campo a mesma lgica que anteriormente os expulsaram e os trouxeram ao MST. Assim, internamente ao movimento deniu-se a Agroecologia como nova matriz tecnolgica s reas de Reforma Agrria. Para tanto necessitava conhece-la e estudla, uma vez que a Agroecologia fundamenta-se em elementos opostos agricultura convencional. O MST cria ento estratgias para apropriao e estmulo adoo da nova matriz tecnolgica. Nascem os trs frentes para a difuso da Agroecologia nas reas do MST, sendo que a ltima a que interessa, principalmente, ao Curso: a) Centros Irradiadores do Manejo da Agrobiodiversidade (CIMAs) - localizados em reas de grande concentrao de assentamentos, utilizam uma rea de uso coletivo (centros de formao, escolas) intensicando as prticas de promoo e sensibilizao das famlias quanto ao manejo da agrobiodiversidade. b) Rede de Pesquisa em Agroecologia Organiza aes junto aos ncleos de base, constituindo unidades regionais de pesquisa. Objetiva buscar e formular demandas e proceder pesquisa inovadora em conjunto com os camponeses, a partir da realidade local. c) Programa de Formao de Tcnicos a ao de maior dimenso. Organiza diversas atividades que podem ser formadoras de prossionais orgnicos ao Movimento. A partir de 2004, o MST passou a priorizar e ampliar a organizao de dezenas de cursos prossionalizantes com enfoque na Agroecologia. nesse programa que se insere o Curso de Especializao em Agroecologia, nanciado pelo Programa Nacional de Educao na Reforma Agrria - PRONERA e promovido pela UFSC, atravs do LECERA. Objetiva a formao dos prprios tcnicos do MST, comprometidos com a reforma agrria e a Agroecologia, na perspectiva de atuao em longo prazo nas reas de assentamentos, utilizando metodologias adequadas e dinamizando a sustentabilidade nesses espaos.

Trajetria inicial do Curso


A partir de meados de 2004, os Movimentos Sociais do campo passaram a ter contato com a Universidade Federal de Santa Catarina, por meio de contato com professores vinculados ao Programa de Ps-Graduao em Agroecossistemas (PGA). Interessou Via Campesina o dilogo com o PGA devido ao perl interdisciplinar j existente no curso de Mestrado Acadmico em Agroecossistemas, que possibilitou a elaborao de uma proposta

309

Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse

mais adequada demanda dos Movimentos Sociais do campo, principalmente no que se refere construo da Agroecologia, Desenvolvimento Rural Sustentvel, formao tcnica diferenciada voltada ao desenvolvimento dos assentamentos da Reforma Agrria. Essa aproximao resultou na elaborao do projeto do Curso de Especializao em Agroecologia desenvolvido por professores do Departamento de Zootecnia e Desenvolvimento Rural da UFSC e integrantes do MST, para posterior aprovao nesse mesmo departamento da Universidade no incio de 2005. Ao mesmo tempo em que se deu a discusso da proposta do curso junto Universidade, tambm houve articulao com os estados para o processo de seleo do pblico participante junto s comunidades. Em seguida o projeto foi apresentado ao Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria - INCRA nesse mesmo ano, para aprovao e nanciamento por seu Programa Nacional de Educao na Reforma Agrria PRONERA. Este nanciamento foi aprovado somente em dezembro de 2006, possibilitando iniciar as atividades nanciadas no primeiro perodo letivo de 2007. Entretanto, neste meio tempo entre 2005 e incio de 2007, mesmo sem nanciamento, o Curso iniciou e funcionou apenas com recurso advindo dos Movimentos Sociais e com a vontade poltica dos coordenadores, educandos e militantes desses movimentos. Nesse perodo, os alunos tiveram aulas luz de velas, acesso a poucos alimentos (o que havia era contribuio das famlias assentadas), alm das diculdades materiais como livros, materiais didticos, recursos audiovisuais. Esse intervalo entre as aprovaes e todo o processo de efetivao do curso, dicultou a manuteno dos educandos militantes, j que a proposta foi de abrangncia nacional e para os movimentos sociais foi tarefa difcil encaminhar seus educandos vindos de estados distantes s etapas presenciais.

A Proposta Metodolgica
Foram levados em conta na proposta pedaggica os princpios da pedagogia da alternncia, que alterna momentos de formao distribudos entre a sala de aula, as vivncias dos estudantes em seus prprios locais de moradia ou trabalho, os dias de campo, os laboratrios. Os perodos presenciais de aula so chamados de Tempo Escola - TE e os perodos de vivncia nas comunidades de onde os educandos so oriundos, so conhecidos como Tempo Comunidade - TC. Uma etapa completa

Foto 1: Aula a luz de Vela no Centro de Desenvolvimento Sustentvel e Capacitao em Agroecologia - CEAGRO, localizado no municpio de Cantagalo/PR. Fonte: Arquivos do Curso de Especializao (2005).

310

Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria

do curso compreende o Tempo Escola e o Tempo Comunidade que o segue. Durante o TC, os educandos continuam a ter acompanhamento de suas atividades, atravs de trabalhos encaminhados durante o TE, leituras preparatrias e insero nas atividades polticas dos locais de trabalho. Alm do acompanhamento virtual, os educandos so acompanhados diretamente por um dirigente poltico do estado no qual trabalham, que para o TE seguinte deve encaminhar um parecer sobre a estadia do educando na comunidade. Esse mtodo evita a concentrao exagerada de horas de sala de aula, com o devido tempo para as leituras, visitas tcnicas, aulas a campo etc., de forma que no haja um peso demasiado nas atividades expositivas que ponha em risco a assimilao dos contedos, leituras e debates por parte dos estudantes. Pretendeu-se, portanto, fazer um balanceamento inteligente entre as atividades, de forma a tornar o curso o mais dinmico possvel.

O Desenvolvimento do Curso
O Curso de Especializao em Agroecologia foi dividido em cinco etapas, cada uma com um tema central, isto , formou-se blocos de disciplinas ans que envolviam a temtica estabelecida. A carga horria total do Curso durante as etapas presenciais soma 540 horas/aula. A coordenao do Curso foi realizada por uma equipe, a Coordenao PolticoPedaggica - CPP, formada pelo Coordenador Geral do Curso (professor da UFSC), representantes da UFSC, da Via Campesina e dos Movimentos Sociais que fazem parte. Salienta-se que a proposta do Curso prega a autogesto por parte dos educandos. Portanto, a CPP s encaminha as orientaes. Outra considerao a ser feita em relao ao desenvolvimento do Curso est nos locais onde foram realizados os Tempos Escola. Procurou-se intercalar entre a Universidade e Centros de Formao ou escolas do MST. Isso porque se buscava em um momento a insero dos Movimentos Sociais do campo dentro do espao da Universidade Pblica brasileira, trazendo mais uma vez a pauta da questo agrria e da Reforma Agrria no mbito da Academia. No entanto, as etapas nos espaos de formao do MST tambm eram igualmente importantes, porque mantinha acesa a chama da disciplina militante. Quando a etapa se dava nesses locais, os educandos eram inseridos na dinmica de funcionamento do Centro ou Escola, ou seja, tinham que contribuir com a limpeza, trabalhos dirios etc. As etapas presenciais se realizaram em cinco Tempos Escola, descritos a seguir.

1 Tempo Escola: B  ASE HISTRICA E FILOSFICA DA CINCIA AGRONMICA E DA AGROECOLOGIA


Neste primeiro bloco os estudantes foram matriculados em nove disciplinas, ministradas por professores vinculados a departamentos do Centro de Cincias Agrrias e por convidados de outras entidades envolvidas com a temtica da Agroecologia, como a

311

Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse

Embrapa Clima Temperado, Epagri Sede, Epagri Lages/SC e MST Nacional. As atividades envolveram sadas de campo, aulas expositivas e prticas, palestras, seminrios internos e abertos. Realizou-se uma viagem tcnica ao interior do estado, onde foram abordados temas de criao animal, sistemas silvos-pastoris, manejo e conservao de solo e gua. Tambm como atividade a campo, foram feitas duas visitas em Florianpolis: uma caminhada Costa da Lagoa, como atividade da disciplina Histria da Agricultura e visita a Ratones, onde foram trabalhados temas como sistemas de policultivo, horticultura orgnica, criao animal agroecolgica, conservao de recursos naturais, processamento e comercializao de produtos agroecolgicos, entre outros. Os estudantes tambm estiveram presentes em atividades de outros cursos de PsGraduao. Estas atividades compreenderam participao em seminrios do Programa de Ps-Graduao em Agroecossistemas PGA/UFSC e as aulas inaugurais dos Cursos de Especializao em Educao de Jovens e Adultos e em Educao do Campo e Desenvolvimento Territorial (tambm nanciados pelo PRONERA). Alm disso, a comunidade universitria foi convidada para uma palestra intitulada Questo agrria e soberania alimentar.

2 Tempo Escola: B  ASES CIENTFICAS E METODOLGICAS DA AGROECOLOGIA


Esta etapa foi realizada no Centro Formao CEAGRO, municpio de Cantagalo/ PR. Neste segundo bloco, os estudantes foram matriculados em seis disciplinas, ministradas por professores vinculados a departamentos do Centro de Cincias Agrrias e por convidados de outras entidades envolvidas com a temtica da Agroecologia, como ICA (Instituto de Criao Animal) - Cuba e MST Nacional. As atividades envolveram sadas de campo, aulas expositivas e prticas, palestras, seminrios internos e abertos. Realizou-se uma viagem tcnica Curitiba, para o Seminrio Paranaense sobre Biocombustveis, onde foram abordados temas relacionados como combustveis fsseis, matrizes energticas alternativas, entre outros.

3 Tempo Escola: TCNICAS AGROECOLGICAS


Este Tempo Escola aconteceu no Centro de Formao Sep Tiaraju, municpio de Viamo/RS. Neste terceiro bloco temtico, os estudantes foram matriculados em quatro disciplinas, ministradas por professores vinculados a departamentos do Centro de Cincias Agrrias e por convidados de outras entidades envolvidas com a temtica da Agroecologia. A etapa tambm conferiu aos educandos espaos de debates de seus projetos de pesquisa com seus respectivos orientadores.

312

Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria

Realizaram-se aulas de campo durante o tempo escola. A primeira foi sobre Produo Animal com Enfoque Agroecolgico, onde foram abordados temas pertinentes ao assunto em questo; a segunda foi sobre Dilogo de Saberes, prtica sobre metodologia de trabalho a campo; e a terceira sobre Manejo Ecolgico de Solo e Planta. Todas elas foram realizadas no prprio assentamento ou em assentamentos prximos do Centro de Formao. Nesta etapa aconteceram seminrios com assessores externos abordando assuntos pertinentes formao poltica, cientca e pedaggica dos estudantes do curso.

4 Tempo Escola: GESTO, PLANEJAMENTO E LEGISLAO


Neste quarto bloco os estudantes foram matriculados em disciplinas ministradas por professores vinculados a departamentos do Centro de Cincias Agrrias e por convidados de outras entidades envolvidas com a temtica da Agroecologia. As atividades envolveram aulas expositivas e prticas, palestras, seminrios internos e abertos. Os estudantes se envolveram tambm, nas atividades do PGA Programa de PsGraduao em Agroecologia, como os seminrios semanais e tambm da 1 Edio do Poltica e Pipoca, evento que prope a exposio e discusso de lmes com contedo poltico, organizado pelo Laboratrio de Educao do Campo e Estudos da Reforma Agrria - LECERA. Os educandos ainda participaram da VII SEPEX Semana de Ensino, Pesquisa e Extenso da Universidade Federal de Santa Catarina, atravs de estande do Curso de Especializao em Agroecologia, onde foram apresentados 28 psteres dos trabalhos de pesquisa realizados por eles. Os momentos mais marcantes dessa etapa foram caracterizados pelas bancas de qualicao de trabalhos, assim como de defesas de monograa das pesquisas nalizadas; e tambm pelo estudo e seminrio objetivando discutir e teorizar sobre todo o conhecimento adquirido sobre Agroecologia, culminado na elaborao de documento onde haja a contribuio dessa turma na construo da Agroecologia nos Movimentos Sociais do campo, principalmente (e nesse caso) o MST.

5 Tempo Escola: DEFESA DAS MONOGRAFIAS


Neste quinto bloco temtico os estudantes foram matriculados nas duas ltimas disciplinas que abordavam metodologias de trabalho de base vinculado agroecologia. Entretanto o grande foco dessa etapa foi a nalizao das monograas com suas respectivas defesas. Para tanto, os estudantes tiveram espaos para orientaes nais, fechamento dos trabalhos, antes das datas das defesas.

313

Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse

Resultados e Avaliao do Curso


O curso teve 62 estudantes matriculados, dos quais 40 obtiveram o ttulo de especialista. Foram, ao todo, 19 professores da UFSC envolvidos no processo e mais 18 professores e assessores de outras Universidades e instituies nacionais e internacionais, que contriburam na formao desses 62 educandos. Quase a totalidade dos professores de altssimo nvel, com doutorado e ps doutoramento, conferencistas internacionais, autores e livros e, em certos casos, os melhores em suas respectivas reas no Brasil. A avaliao do Curso de Especializao em Agroecologia foi realizada a partir de discusses que resultaram em relatrios pela Coordenao Poltico-Pedaggica e de avaliao feita pelos educandos em sala de aula. Os objetivos do curso foram atendidos na medida em que existe uma implementao estratgica da agroecologia na regio da qual o educando oriundo, tendo em vista que cada estudante vem de uma regio diferente, com dinmica diferente de trabalho a campo e acompanhamento no perodo do tempo comunidade. Os objetivos do curso dinamizaram a incorporao dos estudantes no trabalho a campo nas reas de reforma agrria. ainda um desao para os Movimentos Sociais do Campo transformar a agroecologia em um tema transversal, que deve ser trabalhado em todos os espaos de formao e produo, incluindo nos currculos dos mais diferentes cursos realizados. Consideramos um dos resultados mais exitosos dessa experincia a qualidade dos trabalhos de concluso de curso. As monograas mostraram a elevao do nvel cientico e cultural dos educandos, que conseguiram se apropriar de conceitos fundamentais da agroecologia que podem se transformar em tcnicas quando forem colocadas em prtica. As pesquisas realizadas pelos educandos durante a trajetria do curso foram importantes tanto na construo dos Trabalhos de Concluso de Curso, como na ampliao da compreenso do espao em que os educandos esto inseridos, possibilitando uma interveno tcnica e poltica mais qualicada. Porm, houve diculdades referentes a algumas dimenses do desenvolvimento do processo da pesquisa, tais como: - Mtodo de Trabalho Cientco: a descontinuidade dos educadores que foram trabalhando esse tema, a diferena no mtodo. - Variao entre as formaes acadmicas e inseres em pesquisas cientcas durante a graduao dos estudantes, dos quais muitos no haviam realizado ainda nenhuma pesquisa acadmica. O nivelamento se fez necessrio, o que impossibilitou um maior aprofundamento no tema. Apesar dos percalos, o desenvolvimento da pesquisa durante o curso contribuiu para exercitar a forma de pensar, com avanos na concepo poltica dos Movimentos Sociais quanto ao tema, que para os estudantes algo extremamente complexo que necessita de um maior aprofundamento.

314

Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria

Os estudantes fazem uma crtica, discorrendo sobre a necessidade de um instrumento que possibilite a construo do Mtodo do Trabalho Cientco durante os perodos em que esto nas comunidades. Essa crtica importante, principalmente coordenao polticopedaggica, uma vez que isso pode contribuir para uma melhor formulao dos projetos poltico-pedaggicos elaborados neste tipo de curso. As ferramentas propostas no Projeto Pedaggico so: Plano de atividades (PA), onde cada estudante planeja, em conjunto com a comunidade, as atividades a serem desenvolvidas nesse perodo, incluindo atividades de estudo, propostas pelos professores da Universidade, enviando para a CPP, nos prazos estabelecidos em cada etapa. Tambm estava previsto um relatrio do Tempo Comunidade, baseado nos Planos de Atividades, que os educandos traziam a cada retorno ao Tempo Escola, culminando em um Seminrio de Avaliao do Tempo Comunidade, no incio de cada etapa. Sabe-se tambm que essa crtica est relacionada qualidade do acompanhamento feito no Tempo Comunidade. Entende-se que necessrio aprofundar o que pesquisa para academia e para o MST, a pesquisa dialtica e a apropriao dos instrumentos. Tambm necessrio ampliar a discusso e reexo do que se quer com a pesquisa e qual a contribuio/retorno desta realidade pesquisada. Quanto ao currculo, os estudantes consideram prioritria a disciplina de Metodologia do Trabalho Cientco. Compreenderam e reforaram a contribuio das cincias sociais para o melhor entendimento da importncia da Agroecologia no contexto da reforma agrria. Consideram tambm que deve haver mais carga horria para o que se refere ao posicionamento poltico da Agroecologia para os Movimentos Sociais, principalmente voltado ao Materialismo Histrico Dialtico. Tambm sugerem a incluso do Mtodo de Validao Progressiva e a ampliao do estudo dos Princpios da Gesto Agrcola e Elaborao Implantao de Projetos. Alm do que foi construdo antecipadamente, o Curso propicia a adaptao do currculo junto aos estudantes, com a apresentao de suas demandas, possibilitando aprofundar temas que estes consideram importantes. Os seminrios temticos foram demandas dos prprios estudantes, tanto em questes tericas como prticas. Conseguiuse contemplar a maior parte das demandas apresentadas nesse curso, o que enriquece o currculo e extrapola os objetivos de formao previstos. As ocinas tambm foram relevantes na apreenso de tecnologias mais apropriadas ao desenvolvimento da agroecologia. Nesse sentido, o mtodo pedaggico do curso relaciona-se com a agroecologia porque ajuda a dialogar com o coletivo e constri o debate entre os estudantes, coordenao pedaggica e os professores - no caso do Tempo Escola. A proposta era a realizao dos tempos-escola, em espaos variados, alternando centros de formao em agroecologia e o espao acadmico universitrio, fazendo o dilogo

315

Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse

entre eles. Entretanto, o recurso advindo do PRONERA por aluno/ano no viabiliza esta itinerncia, sendo realizado em sua maior parte na UFSC, onde foi possvel diminuir o custo das etapas. As etapas realizadas nos Centros de Formao em Agroecologia foram produtivas no que se refere apropriao do mtodo pedaggico e a vivncia de experincias semelhantes realidade em que atuam. Conforme a avaliao dos estudantes o contedo oferecido durante o curso contribuiu com a adoo da agroecologia nas comunidades. As metodologias do dilogo dos saberes, o mtodo Campesino a Campesino, contriburam para avanar no mtodo de trabalho de base junto s famlias assentadas. Entende-se que no existe metodologia apropriada, se desconsiderarmos a realidade e seu contexto. Buscou-se trabalhar com vrias metodologias de abordagem, e acreditase que os mtodos apresentados acrescentaram maior conhecimento aos estudantes, no entanto o curso no visava o aprofundamento de uma metodologia em especco. A opo pelas ferramentas feita individualmente, atravs da anlise da realidade de cada um, at mesmo com a possibilidade de construo de uma nova, utilizando as diferentes abordagens, adaptando a realidade. Conforme os estudantes, poder-se-ia desenvolver exerccios que possibilitassem maior reexo nos Ncleos de Base (forma como se organizam os estudantes para as atividades no Tempo Escola), leituras em Ncleos, maior discusso, maior uso do espao da biblioteca, quando h acesso a ela. Sugerem que haja leitura prvia dos documentos a serem estudados nos blocos temticos. Algumas diculdades foram encontradas no que se relaciona com as aulas tericas. Houve a necessidade de aproximao prvia e conquista da conana de muitos professores para que estes desenvolvessem as disciplinas para o curso. Um fato que contribuiu para essa aproximao foi a qualicao dos trabalhos de pesquisa, na qual os professores puderam visualizar a qualidade e relevncia das pesquisas desenvolvidas. Para o Curso, isso foi um aspecto muito positivo, uma vez que gerou uma maior aproximao entre a Universidade e os Movimentos Sociais do Campo. Entretanto, houve problemas em fazer a conexo entre contedo desenvolvido com a prtica e no deslocamento de alguns professores do ambiente acadmico, para o desenvolvimento das aulas nos Centros de formao, exigindo o remanejamento de algumas disciplinas, passando de um bloco a outro, para que estas fossem executadas nas etapas realizadas em Florianpolis. Houve a possibilidade de trazer pessoas de outros espaos acadmicos e no acadmicos para contribuir nas disciplinas. Especialistas em determinados temas, inclusive contribuio de professores de Cuba. A contribuio destes ltimos se deu no desenvolvimento dos seguintes temas: Mtodo Campesino a Campesino e tambm na rea de controle biolgico.

316

Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria

Consideraes Finais:
Um dos grandes desaos enfrentados a qualicao do modelo produtivo desenvolvido nos assentamentos, isto se d pela necessidade de formao de um conjunto de agricultores que compreenda as comunidades rurais e que v alm das questes ligadas produo. Neste sentido, o Curso de Especializao em Agroecologia teve como foco formar pessoas que possuam nvel superior em curso de Cincias Agrrias ou reas ans que estejam efetivamente contribuindo junto aos assentamentos de Reforma Agrria ou demais Movimentos Sociais, que tenham condies de discutir e implementar a Agroecologia nos assentamentos e nas comunidades camponesas. Ao nal, tem-se formados e atuando nos Movimentos Sociais do campo de todo Brasil, 40 (quarenta) Especialistas que, alm da atuao tcnica esto devidamente qualicados como formadores em Agrocologia. O Curso teve papel importante no sentido de pautar na Universidade Pblica os movimentos sociais, a reforma agrria, a agroecologia, na medida em que se constroem relaes entre comunidade, movimentos sociais e universidade. Outra contribuio foi na reexo da prpria Universidade de seu papel com relao a sociedade. O curso tem uma base geral que possibilita o seu desenvolvimento em qualquer realidade. Nesse sentido, essa experincia que serve como modelo a ser executado em outras regies do pas, envolvendo outras Universidades. A avaliao nal que fazemos extremamente positiva: nosso esforo deste tempo todo colocou nos assentamentos da reforma agrria, em vrios estados da federao, prossionais altamente habilitados na produo de alimentos num esquema produtivo que combina sustentabilidade social, econmica e ambiental. Isto, alm de ir ao encontro das necessidades reais de fortalecimento da reforma agrria no Brasil inteiramente compatvel com as demandas ditadas pela urgncia ambiental em que vive o planeta. Os efeitos nais deste convnio so de duas naturezas: primeiro transformar a vida de dezenas de prossionais qualicando-os em agroecologia; segundo pelo to extraordinrio quanto impondervel efeito multiplicador que estes prossionais certamente exercero ao longo de suas trajetrias de trabalhadores da reforma agrria, portanto de um pas mais justo, e na construo de uma relao dialgica com a natureza, transformadora, revolucionria, tal como o exigem estes tempos destrutivos.

317

Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse

Referncias Bibliogrcas
CORREA, C. MST en marcha hacia la Agroecologa: una aproximacin a la construccin histrica de la Agroecologa en el MST. Crdoba: Dissertao (Maestria en Agroecologia: un enfoque sustentable de la agricultura ecolgica). Universidad Internacional de Santa Luca e Universidad de Crdoba, 2007. Frente de Formao Tcnica Formal. Proposta curricular dos cursos de Agroecologia do MST. Mimeo, 2004. LECERA. Relatrio Final do PRONERA Curso de Especializao em Agroecologia. Florianpolis: Universidade Federal de Santa Catarina, 2009. LOMBARDI, Jos Claudinei. Educao, ensino e formao prossional em Marx e Engels. In: LOMBARDI, Jos Claudinei e SAVIANI, Demerval (Org.). Marxismo e Educao: debates contemporneos. So Paulo: Ed. Autores Associados, 2005. MELLO, Dario Fernando Milanez de. Agroecologia e educao: aes pedaggicas do Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra MST. Florianpolis: Dissertao (Mestrado em Agroecossistemas). Universidade Federal de Santa Catarina, 2006. MOVIMENTO DOS TRABALHADORES RURAIS SEM TERRA. Pedagogia do Movimento Sem Terra: Acompanhamento s escolas. Veranpolis: Boletim da Educao n. 8. 1. Ed. Instituto Tcnico de Capacitao e Pesquisa da Reforma Agrria-ITERRA, 2001. ______. Princpios da educao no MST. So Paulo: Caderno de educao n. 8. 3, 2002. PISTRAK, M. M. Fundamentos da Escola do Trabalho. So Paulo: Ed. Expresso Popular. 224p. 2004. RIBAS, C. E. D. C.; MELO, D. F. M.; MARTINS, A. F. G. Projeto do Curso de Especializao em Agroecologia. Florianpolis: Universidade Federal de Santa Catarina, 2005. SOARES, R. D. A concepo Gramsciana do estado e o debate sobre a escola. Iju: Ed. UNIJU, 2000. 488p. VIA CAMPESINA-BRASIL. Educao do Campo: Direito Nosso, Dever do Estado! In: Memria do II seminrio de Educao do Campo. 2006.

318

Las Aulas de Agroecologa como herramienta de investigacin participativa.


Rubn Snchez Cceres
ISEC Universidad de Crdoba Colaborador Externo IFAPA Chipiona ruben.sanchez.ext@juntadeandalucia.es

La agroecologa como nuevo enfoque terico, ve en los procesos participativos de investigacin el enfoque necesario para modicar las relaciones entre investigadores y la realidad estudiada. El agricultor como sujeto interesado, debe de tener protagonismo en los procesos de construccin del conocimiento y elaboracin de tecnologas, para as superar los habituales procesos verticales y tecnocrticos. El nuevo paradigma de la agroecologa supone una superacin del pragmatismo productivo para incluir otros parmetros sociales y ambientales. Este nuevo enfoque va a suponer unos resultados vinculados a otros estilos de tecnologas alternativas. Se asume el carcter tico de la ciencia y, en cuanto a la tecnologa, la no existencia de una nica forma optimizada de proceder (taylorismo). El presente trabajo tiene como objetivo sistematizar y comunicar, a travs de una reexin acadmica, la experiencia de las denominadas Aulas de Agroecologa desarrolladas en IFAPA Chipiona por un periodo de 7 aos. La Produccin Ecolgica, vista desde las bases de la agroecologa, tambin requiere de un cambio de paradigma en los procesos de formacin y experimentacin. Se describe un proceso de construccin y redenicin constante, que trata de amoldarse a dinmicas ms participativas y horizontales.

1. Antecedentes y desarrollo
Como origen precursor de lo que hoy denominamos Aula de Agroecologa se presentaban el Programa de Formacin Continua en la Sierra de Cdiz en la cual participaba la Sociedad Cooperativa La Verde y productores del entorno de Villamartn. El modelo presentaba ya ciertos elementos de formacin participativa para posteriormente incorporarles elementos de experimentacin participativa. Fue en 2007, cuando se inicia en la Costa noroeste de la provincia, ya con la denominacin de Aula de Agroecologa, partiendo de los productores del entorno de la Asociacin de Consumidores y Productores La Borraja,

319

Rubn Snchez Cceres

productores de Jerez de la Frontera, y otros contactos de la comarca. Es en este aula donde el modelo contina denindose y alcanza su mayor desarrollo. Se inician tambin algunos procesos de exportacin de la experiencia a otras comarcas. En este periodo se ha visto como el modelo ha generado un impacto positivo en la transicin agroecolgica de ncas tanto a nivel productivo como de comercializacin.

2. Objetivos de las aulas de agroecologa.


La propuesta agroecolgica surge como enfoque terico metodolgico para afrontar las diferentes crisis que presenta el mundo rural, estudiando la actividad agraria desde una perspectiva ecolgica y social. La agricultura ecolgica se ha descrito como la plasmacin ms consistente de este enfoque que est permitiendo a los productores permanecer en la actividad agraria a la vez que regenerar el estado de los recursos naturales (Ploeg, 2002). Pero la propuesta de la agroecologa presenta una serie de barreras que dicultan los procesos de transicin (Guzmn et al, 2007). Existen problemas de carcter tcnico, sociales, de mercado y legales que desorienta al productor entre los diferentes enfoques y estrategias muy especialmente en los procesos iniciales donde adems se siente especialmente solo. Por todo ello los objetivos que iniciaron el proceso de construccin de las aulas fueron los siguientes: Crear espacios que permitan la formacin continua y participativa. Generacin de conocimientos contando con los agentes interesados a travs de la investigacin participativa. Generar un punto de encuentro a modo de forum abierto y continuo.

3. Qu es un Aula de Agroecologa?
Se ha denido formalmente como un programa de formacin continua en produccin ecolgica con elementos de experimentacin participativa desde un enfoque agroecolgico. La palabra Aula, segn la denicin formal, hace referencia al lugar fsico donde se realiza una clase. El Aula de agroecologa no es tanto un lugar material, sino un espacio de encuentro, donde cooperar con la nalidad de realizar un proceso de aprendizaje colectivo. Para ello se anan elementos de formacin continua con la investigacin participativa, en tanto que tambin se generan y producen conocimientos para incorporarlos al propio

320

Las Aulas de Agroecologa como herramienta de investigacin participativa

proceso de aprendizaje. El contenido o materia prima procede tanto de la investigacin secundaria (bsqueda bibliogrca) como primaria (ensayos de campo, entrevistas, experiencias personales, etc.) y el sujeto investigador el propio grupo debidamente dinamizado. Hay un objetivo estructural de cambio de modelo de aprendizaje enmarcado en la bsqueda de lo que se ha venido denominando como la sustentabilizad fuerte en contraposicin de la sustentabilidad dbil ms factorial y reduccionista. Los procesos participativos no son una nalidad sino un medio para alcanzar cambios estructurales profundos que impliquen unos resultados alternativos.

4. La estructura de trabajo
Tal y como se observa en la gura 1, las aulas de agroecologa presentan los siguientes elementos: Encuentros: En cada sesin (de periodicidad mensual y en un horario muy adaptado a la disponibilidad del grupo), habr una parte terica, otra de foro abierto de discusin y reexin colectiva y a veces tambin se participa de alguna prctica. Se trata de un espacio informal donde no existe exigencia de asistencia y todos estn presentes por una nalidad formativa. Seleccin de las temticas a tratar: existe una corresponsabilidad en cuanto a la seleccin de los temas que se van a ir abordando y para ello se muestra diferentes procedimientos: escribir sobre una hoja en blanco individualmente y contrastamos o puede surgir en el propio foro consensuadamente. Bsqueda de documentacin y otras experiencias (investigacin secundaria): una vez seleccionado el tema, el investigador-dinamizador realizar una bsqueda bibliogrca en profundidad buscando contenidos aplicables a la Produccin Ecolgica desde el paradigma de la agroecologa: artculos de revistas, participaciones en congresos, experiencias de ONGs, boletines e informes de organizaciones, libros, etc. Para este ejercicio de investigacin secundaria hay un plazo de un mes. Las informaciones obtenidas se sistematizan en una presentacin que dar inicio al prximo encuentro. En este proceso se hace necesario tamizar los contenidos para dejarlos limpios de tecnicismos ininteligibles para el grupo. Base de datos documental: los resultados de la bsqueda bibliogrca se almacenan fsicamente y se sistematizan en una base de datos. Esta se pone a disposicin de todos los miembros del aula para su posible consulta.

321

Rubn Snchez Cceres

Figura 1. Estructura terica de las Aulas de Agroecologa.

Experimentacin: a partir de los temas tratados, se disean experiencias a modo de ensayos a realizar en el propio centro de investigacin. Estas pueden repetirse en ncas de los agricultores colaboradores. Los ensayos adquieren la funcin de generadores de observaciones acercando la experimentacin a los ritmos del productor y a su modo de aprendizaje. Las observaciones generadas adquieren una notable importancia, al igual que la discusin e interpretacin de los mismos por parte de todos. Encontramos dos tipos de ensayos empleados: Ensayos preliminares: se hace necesario, para aquellos problemas que se abordan por primera vez sin encontrarse trabajos previos. Estos, al contrario que los ensayos crticos, no precisan de mucha base estadstica. El objetivo es construir hiptesis, establecer metodologas, generar observaciones, etc. Ensayos demostrativos: consiste en repetir experiencias para que el grupo pueda contrastar lo que ya se ha ensayado en otras zonas. El investigador no es ms que un dinamizador que trabaja la densidad conectiva del grupo (Garrido, 2007) aprovechando todos los elementos y recursos disponibles. Las metodologas participativas de investigacin persiguen la construccin del conocimiento a travs de los principales agentes interesados. El proceso participativo es la herramienta

322

Las Aulas de Agroecologa como herramienta de investigacin participativa

para la elaboracin de otro estilo de conocimiento que derive en tecnologas alternativas a partir de elementos ms endgenos y polismicos.

4. Fundamentos justicativos y epistemolgicos


De entre los fundamentos justicativos existen diferentes puntos a favor de la implantacin de las aulas de Agroecologa. 1. Necesidad de conocimientos, habilidades y aptitudes para afrontar los procesos de transicin. 2. Los conocimientos necesarios para una transicin agroecolgica estn muy condicionado por factores socionaturales locales, hacindose necesario construir, rescatar y compartir conocimientos desde lo local. 3. Los sistemas agroalimentarios con bases agroecolgicas requieren de un importante manejo de la complejidad. A nivel de nca, cada uno de los elementos del sistema adquieren todo su protagonismo al no someterse a la simplicacin continua mediante insumos agresivos. Pero la lgica de la comercializacin cercana, ms sostenible, tambin prescinde de la simplicacin que supone la concentracin productiva para abastecer a los grandes centros de consumo. Esto genera unos sistemas productivos ciertamente complejos que adoptan personalidades que los hacen nicos. 4. La necesidad de desaprender por parte de todos una gran cantidad de principios que la ciencia-tcnica impuso, a travs de un proceso que se ha venido a denominar tecnocracia. 5. Necesidad de reconstruir conocimientos desde procesos horizontales donde el agricultor forma parte de la generacin y transmisin de conocimientos. El principal fundamento epistemolgico parte de aquella cuestin crtica e ineludible del hecho cientco como actividad social que se autoarma a travs de un mtodo para ejercer tambin parcelas de poder. Este hecho deriva en tecnocracia y presentar en la agricultura unos impactos negativos. Aporta el reconocimiento de otros paradigmas de ciencia como el paradigma ecolgico de Capra (1992), como huda del reduccionismo totalitario. Existe otro fundamento, donde la antropologa ha aportado una mayor sensibilidad, y es esa puesta en valor de los conocimientos locales ampliamente impactados en la actualidad. Esto justica la participacin real de los agentes implicados en el proceso de investigacin en pro de otro paradigma de desarrollo endgeno. El Aula de Agroecologa pretende dar respuesta a todas estas cuestiones y necesidades. Para ello se propone la unin de los procesos formativos con los de la investigacin desde una ptica participativa, no como un binomio, sino como un continuo en la generacin de conocimientos.

323

Rubn Snchez Cceres

Este continuo formacin-investigacin se fundamenta, en primer lugar, en que ambos conceptos no son estancos sino difusos, con espacios en los cuales existen diferentes grados de pertenencia a ambos conjuntos. Una formacin participativa que se hace preguntas, y que construye respuestas comparte elementos de investigacin. El proceso formativo puede ser visto, como nos apunta Paulo Freire (Barreto, 1998) acerca de la educacin, como elemento siempre poltico en el sentido que acomoda a la gente al mundo o las releva para su transformacin (libera o domestica). Se persigue una educacin poltica pero no partidista, porque esta dara ya respuestas y soluciones. La dimensin poltica es la puesta en valor de los elementos colectivos ampliamente impactados por el individualismo estructural muy presente en nuestra sociedad. Desde esta ptica, es una condicin indispensable que las cuestiones y problemas a investigar se construyan, se analicen y se resuelvan por el propio grupo interesado (Pazos, 2005). Se trata de una superacin de la verticalidad de la ciencia que produce desde arriba un conocimiento que transere hacia abajo para asumir una horizontalidad y generar otros conocimientos desde lo local. Se asume el reto de abordar el conocimiento de la complejidad, al estilo de Edgar Morin (1999), en tanto que asume al hombre y sus actividades como un hecho totalmente biolgico y totalmente social sin separaciones. La separacin clsica del myto y el logo, para centrarnos en los conocimientos lgicos y separados de las ciencias, nos ha hecho olvidar la multitud de mitos, no lgicos ni medibles, que nos pueden inspirar: participacin, cooperacin, etc. Explica Raoul A. Robinson en Self-Organising Agro-Ecosystems (1996) como la visin reduccionista de la ciencia con sus mtodos, no puede ver las propiedades emergentes de los sistemas que se encuentran en los niveles superiores, pasando totalmente desapercibidos. As, la resolucin de un problema puede ser abordada desde las siguientes visiones: 1. Visin cartesiana: el reduccionismo ha caracterizado toda la historia de nuestra ciencia. Ha sido til para elementos inferiores del sistema a niveles moleculares, reacciones qumicas, etc. Pero poco apto para estudiar elementos ms complejos como por ejemplo los ecosistemas o la sociedad. 2. Visin integral: consiste en ser consciente de que los problemas pueden tener diferentes soluciones. Una visin integral es un avance, porque reconoce que las cosas dependen de varios factores. 3. Visin sistmica: no solo reconoce que el problema depende de varios factores, sino que adems reconoce su complejidad. Supone el tomar consciencia de que en sistemas, dos ms dos nunca son cuatro, que existen sinergias, cajas negras, equilibrios, etc.

324

Las Aulas de Agroecologa como herramienta de investigacin participativa

4. Visin Holstica: las visiones holsticas tradicionales han generado percepciones del todo a travs de modelos de interpretacin. Los conocimientos indgenas y la etnologa presentan muchos modelos holsticos de manejo e interpretacin que nuestra cultura erosiona en la actualidad y que van a ser decisivos en la construccin de la sustentabilidad. El ir recorriendo estas visiones supone afrontar un sesgo cultural que ha marcado especialmente a nuestra sociedad. Esta liberacin va a ser un proceso progresivo en el cual es frecuente que las inquietudes iniciales sean las de tener respuestas tecnolgicas a problemas concretos (binomio problema-solucin). Posteriormente se va descubriendo que el paquete tecnolgico actual est muy al servicio del mercado que homogeniza y erosiona conocimientos campesinos locales muy basados en manejos de los agroecosistemas y de la complejidad. Estos conocimientos, ms sistmicos y a veces holsticos, plantean soluciones ms sostenibles y locales. Se hace importante indagar en la crtica a la ciencia imperante y su reduccionismo para liberar de ciertas fuerzas de poder. Para la superacin de este sesgo se hace necesario no quedarse en lo meramente tcnico, sino adentrarse en las dimensiones sociales que suponen la ciencia y lo rural. Es importante apuntar otro sesgo frecuente que este modelo debe superar. El sesgo temporal (Guzman et al, 1996) por el cual estamos condicionados por la metodologa empleada. Los diagnsticos pueden aportar una fotografa de la situacin en un momento determinado. En un proceso continuo y horizontal no es preciso tener inicialmente un diagnostico denitivo, sino que la visin de la situacin se va construyendo continuamente desde diferentes pticas. Resulta importante la reexin acerca de la importancia de los conocimientos locales campesinos para la restauracin de la sustentabilidad. Despus de una deslocalizacin del sistema alimentario (Delgado, 2006) que aleja la produccin del consumo, as como los conocimientos y tecnologas necesarios para la produccin, se hace necesario relocalizar el sistema alimentario. El conocimiento campesino tena una estrecha relacin con los agroecosistemas tradicionales que dieron cuenta de una sustentabilidad por un largo periodo de la historia como es el caso de la mayetera en Rota o los navazos de Sanlcar de Barrameda (Snchez, 2005). No se trata de volver al pasado sino de construir otro modelo de desarrollo a travs de la puesta en valor de otros paradigmas de conocimientos. Apunta Bauman (2000) como nuestra sociedad ha pasado de una sociedad de artesanos a una sociedad de trabajadores, para posteriormente convertirnos en una sociedad de consumidores. En el mundo rural el campesino es un artesano, que pas a ser un trabajador-productor. En este proceso se da una ruptura entre lo que hay que hacer, segn dicta la tecnocracia y lo que sera ms digno de ser hecho segn la tica del artesano. Posteriormente el agricultor se ha convertido en un consumidor de insumos y en el objetivo de un fuerte despliegue comercial. La mercantilizacin llega incluso a comercializar la vida (organismos beneciosos) trasformndolos en insumos desde una misma tica tecnocrtica, reduccionista y deslocalizada.

325

Rubn Snchez Cceres

5. Metforas de las Aulas de Agroecologa.


Aplicando el Anlisis de Posicionamiento Social (Snchez, 2010), se generan las distintas dimensiones que presentan las Aulas de Agroecologa. Dicho modelo consiste en el cruce de los aspectos individiales/colectivos frente a las acciones concretas/signicados. La articulacin de lo material y lo simblico que lo congura como hecho social se desglosa en sus dimensiones individuales y colectivas. Se generan cuatro metforas donde resulta especialmente interesante el posicionar cada elemento de las Aulas en sus respectivos cuadrantes.

Figura 2. Anlisis de Posicionamiento Social aplicado a las Aulas de agroecologa

Signicados-colectivos: esta metfora representa la dimensin poltica. Desde aqu se construyen los elementos crticos hacia el modelo convencional del binomio ciencia y tcnica. Se ponen tambin en valor los aspectos colectivos que tanto impacto sufren por causa del individualismo metdico de nuestro modelo econmico (medio ambiente, semillas locales, etc.). La reexin comn como habilidad grupal es la que permite que los procesos participativos seleccionen los problemas de estudio, adems de analizarse y resolverse en un proceso polismico. Acciones-colectivas: es la parte ms pragmticamente organizativa del proceso de cooperar para la formacin e investigacin en un proceso de corresponsabilidad. El grupo debe de generar tambin estas habilidades grupales de cooperacin para la generacin de este conocimiento alternativo. Acciones-individuales: se trata de la puesta en prctica de las tcnicas y conocimientos generados grupalmente. Signicados-individuales: las motivaciones, las experiencias de vida, los valores, son un motor importante de los procesos que tambin deben de ser analizados. Tambin

326

Las Aulas de Agroecologa como herramienta de investigacin participativa

se encuentra aqu los sesgos culturales en forma de visiones reduccionista que debemos desaprender en un procesos de transicin de paradigma.

6. Algunas Experiencias realizadas


Para cada una de las temticas abordadas se ha seguido una estructura similar. Se parte de una necesidad o promemtica detectado grupalmente y que justica el trabajo. Se inicia con contenidos tericos a partir de la investigacin secundaria prestando atencin a los diferentes enfoques tericos existentes y que da paso a la discusin. Se despliegan ensayos como proceso de investigacin primaria generando observaciones locales que enriquezcan la discusin e interpretacin a modo de conclusiones preliminares. En la mayora de los casos surgen relaciones con otras temticas ya abordadas que contribuyen a la construccin de un conocimiento adems de endgeno, sistmico. Este proceso se realiza mediante la construccin de nuevas hiptesis y planteamientos que se tamizarn con las observaciones futuras en un proceso continuo.

6.1 Variedades locales


La necesidad o problemtica de partida ha sido diversa: dependencia de las casas de semillas, necesidad de material vegetal rstico y adaptado a las condiciones locales, prdida de biodiversidad agrcola local, etc. (elementos tanto individuales como colectivos). Los contenidos tericos han tratado por una parte de enlazar de lo material a lo simblico de la semilla, observando los fuertes enlaces entre lo natural y social. En los encuentros ms iniciales se ha partido de la presentacin de las diferencias entre variedades Locales, Hibridas y Transgnicas como tres grandes tipologas. Despus de ver

Figura 3. Anlisis de posicionamiento social aplicado a las semillas

327

Rubn Snchez Cceres

las caractersticas tcnicas, se hace interesante la reexin acerca de los tres modelos de agricultura que cada una de ellas ha generado. La agricultura campesina, industrial y biotecnolgica son tres modelos diferentes que nos hacen pasar de la semilla, a sus diferentes tcnicas de produccin y los diferentes paradigmas de conocimiento que los generan. Es un ejemplo de cmo la dimensin sociolgica puede generar una visin ms sistmica y liberadora de ese sesgo tecnolgico. Analizando los impactos que generaron la aparicin de los hbridos, en cuanto a prdida de biodiversidad agrcola, cabe reexionar sobre los posibles impactos de una tecnologa aun ms agresiva, como es la biotecnolgica. Pero no hay que olvidar otros impactos en trminos de dependencia tecnolgica y de soberana alimentaria. Si generamos las metforas de las semillas observamos que se hace necesario abordarlo desde un enfoque global que incluya acciones concretas y signicados tanto de los aspectos colectivos como individuales. De esta forma las motivaciones para cultivarlas, la politizacin de la semilla, la cooperacin para la conservacin, mejora e intercambio, su cultivo y conocimientos asociados a la misma pueden tomar cuerpo en un continuo ujo entre los cuadrantes. De nada va a servir generar un protocolo de mejora por seleccin masal si no hay motivaciones que estimule la reexin comn y la cooperacin para su conservacin. Los experimentos iniciales en esta lnea consistieron en la caracterizacin de algunas variedades locales de tomate, meln, etc. Esto responde a la inquietud y necesidad de conocer para conservar. Los ensayos comparativos de producciones e incidencias patolgicas constataba la importancia determinante de la eleccin varietal. Se observaba tambin, en la parcela experimental de Chipiona, como las variedades de la Sierra nunca se daban bien en la costa y las locales se mostraban especialmente adaptadas y sin problemtica alguna. Los elementos culturales de la semilla se han visto como especialmente importantes y determinantes a partir del ejemplo de la variedad de tomate Roteo. Tras la realizacin de entrevistas a los mayores del lugar se concluye principalmente que la conservacin de los conocimientos asociados a la variedad eran tan importantes como la propia semilla. Solo as se pudo entender que se trata de una variedad especialmente hecha para producir tempranamente o tardamente (su cultivo estival estaba generando muchos problemas de perdidas de ores). La mayetera es un agrosistema tradicional de Rota y su nombre provena del mayeto, el hortelano que en mayo recoga tomates. La presin gnica de seleccin que realizaba los campesinos generaba esa relacin de coevolucin. Se iba llegando tambin a una importante conclusin, se hace difcil conservar sin mejorar continuamente. El campesino siempre someti a su variedad a una cierta presin selectiva y se hizo necesario seguir profundizando en contenidos tericos que dieran luz a la problemtica de estudio. A la hora de profundizar en los enfoques tericos de la mejora vegetal se parti de los interesantes trabajos de Raoul A. Robinson (1996b) donde se expone un paralelismo entre dos escuelas; los biometristas y los mendelianos.

328

Las Aulas de Agroecologa como herramienta de investigacin participativa

Ambos protagonizaron un importante debate cientco que perdurar unos treinta aos hasta descubrirse la causa de porqu ambas teoras funcionaban igualmente, aun siendo diferentes. Los biometristas trabajaban con seleccin masal (campana de Gauss), con las que se obtienen resistencias polignicas (resistencia horizontal) y variedades abiertas. Los mendelianos aplican las leyes de Mendel a la seleccin por pedigr con cruces controlados y obteniendo resistencias verticales (monognicas). Las variedades resultantes son cerradas, en el sentido de que la segunda ley de Mendel explica el proceso de hibridacin y la tercera explica el porqu su descendencia no es viable. Esta ltima ha sido la teora que ha dominado toda la mejora vegetal del ltimo siglo. Resulta especialmente interesante el ver la intencionalidad de la ciencia y la tcnica. Qu resultados persigue? No existe una nica forma de hacer las cosas como la ms optima, sino que existe una tica e intencionalidad en la bsqueda del conocimiento y sus aplicaciones. Por tanto la ciencia presenta unos elementos ticos sumamente importantes. La sociologa nos aporta tambin ese esquema de trabajo por el cual se realiza una seleccin del enfoque terico en el cual nos apoyamos para nuestros trabajos, en contraposicin a las disciplinas ms tcnicas con una nica forma establecida de proceder. Pero hasta las cuestiones ms tcnicas tambin se pueden fundamentar en diferentes enfoques tericos tal y como se observa para el caso de la mejora vegetal. Ambas teoras son ciertas y desarrollan semillas bien distintas y por tanto modelos de agricultura realmente diferentes.
Comparativa de los dos enfoques tericos descritos en mejora vegetal
MENDELIANOS Trabajan con las leyes de Mendel Trabajan con cruces controlados de individuos aislados (por pedigr). Su tcnica mas empleada es la Hibridacin para obtener variedades cerradas Buscan caracteres que dependen de un solo Gen porque solo con ellos pueden trabajar Desarrollo de resistencias verticales La plaga puede saltar este gen generando la perdida de la resistencia. Originan plantas dependientes de insumos Se necesitan grandes inversiones con equipo de laboratorio y cientcos por lo cual solo pueden hacerlo grandes empresas Solo puede trabajar este mtodo grandes casas de semillas BIOMETRISTAS Trabajan con la campana de Gauss Trabajan con poblaciones (seleccin masal). Trabaja con variedades locales abiertas Se trabajan con caractersticas polignicas (lo ms comn en la naturaleza) Desarrollo de resistencias horizontales La resistencia horizontal no se pierde, solo se erosiona si no se contina con una adecuada presin gnica. Originan plantas que no necesiten tratamientos No necesita un gran despliegue tecnolgico, solo una gran cantidad de plantas y ciertos conocimientos. Solo puede trabajar este mtodo un grupo organizado de agricultores

329

Rubn Snchez Cceres

Los trabajos experimentales han sido posteriormente de seleccin masal principalmente con la variedad sanluquea de tomate Melillero. Se trata de una de las variedades que los agentes de extensin agraria de la zona decidieron cambiar por otras variedades mas homogneas y comerciales en los periodos iniciales de la industrializacin de la agricultura. Hoy en da los antiguos extensionistas jubilados nos informan de multitud de cosas acerca de este tomate. Reconocen que era productivo y sabroso pero que en aquel tiempo tenan una especie de imposicin, la de la modernizacin. En su primer ensayo se observaron entre otras caractersticas su resistencia a virosis que tan solo atacaba a algunas plantas aisladas sin contagiarse el resto. Robinson (1996) explica cmo las sucesivas hibridaciones en tomates haban erosionado su resistencia horizontal a las virosis y ciertamente podemos decir que tenemos aqu a un tomate que no ha sufrido esa erosin descrita. Los procesos iniciales han consistido en seleccionar todas las caractersticas deseadas a la vez, para posteriormente centrarnos en alguna ms concreta. Hay observaciones realmente curiosas. Por ejemplo, el tomate Melillero en cultivo de verano se muestra realmente resistente a virosis, pero cultivado fuera de temporada en invernadero se muestra sensible. El roteo es exactamente a la inversa, en pleno verano se muestra sensible y fuera de temporada ms vigoroso y resistente. Estas complejas observaciones nos hacen apuntar a enfoques ms sistmicos y holstico que nos ayuden a su comprensin y discusin. Se ha encontrado en la escuela biometrista descrias por Robinson las bases terica al igual que las herramientas grupales necesarias para trabajar la mejora vegetal desde unja ptica ms agroecolgica. Pero vamos a tratar de indagar en otros enfoques tericos que nos ayuden a explicar y razonar las observaciones generadas. En la teora de la trofobiosis (Chabousou, 2006) encontramos el concepto de la resistencia muy vinculado al metabolismo. La planta ser atacada solamente en la medida que su estado bioqumico, determinado por la naturaleza y cantidad de sustancias solubles nutricionales, correspondan con las exigencias trcas del parsito en cuestin En este nuevo marco terico, posicionado en un plano superior del sistema al considerar ms elementos, encontramos ciertas reivindicaciones cientcas no carentes de sentido. As Chaboussou recuerda que no deberamos de olvidar que los genes no son ms que uno de los

330

Las Aulas de Agroecologa como herramienta de investigacin participativa

factores que gobiernan el metabolismo de la planta. Los factores capaces de actuar sobre la proteosintesis y, por tanto, sobre la resistencia de la planta son; los factores intrinsecos (variedad y edad), factores abioticos (clima), y los factores culturales (suelo, fertilizacin, injertos, tratamientos, etc.). Chaboussou reivindica un concepto de resistencia ms sistmico y denuncia trasladando las palabras de Grossmann (1968) la dominacin exclusiva del concepto por parte de la mejora vegetal. Desde esta concepcin los genes son las instrucciones para gobernar el metabolismo de la planta. El metabolismo adecuado no depende de genes adecuados a secas sino que depende de genes adecuados a los factores extrnsecos, sea, a factores edafoclimticos locales, a los manejos culturales de la zona, a perturbaciones en cada uno de los anteriores, etc. Este enfoque nos permite entender las observaciones acerca de la distinta incidencia de virus registrados en funcin de la poca de cultivo para cada una de las dos variedades. No podemos armar tan rpidamente que una variedad es susceptible o resistente a virosis. Sino que la resistencia depende de muchos otros factores. La resistencia puede darse cuando existe una correlacin entre el tipo metablico que genera los genes y los factores abiticos y culturales concretos de la zona que inuyen en el metabolismo. Una semilla localmente adaptada, va a suponer unos genes que producen un metabolismo en consonancia con las condiciones edafoclimaticas locales y su relacin con el elemento social, el manejo del campesino. El cultivar melillero fuera de temporada o roteo en verano ha producido un desequilibrio metablico y por tanto prdida de esa resis-

331

Rubn Snchez Cceres

tencia metablica a los virus. Un desequilibrio metablico supone presencia de aminocidos libres que necesita los virus para proliferar. Esta es la hiptesis construida grupalmente que sin duda ser enriquecida por futuras observaciones y discusiones grupales.

6.2. Micorrizas arbusculares


El abordar esta temtica surgi de forma consensuada dando continuidad al estudio de la biologa de suelo, nutricin y salud de las plantas. Las micorrizas es un tema que despierta inters rpidamente y se decidi dedicarle algunas sesiones. En el primer Aula, se v una introduccin terica y se plantea una experiencia basada en el mtodo de Munro et al (1999) de multiplicacin de inoculos micorrticos arbusculares a bajo coste. Ensayo en semillero: La prctica consiste en capturar las micorrizas de un suelo natural cercano, donde se prevea su presencia, mediante semillas de especies altamente micorrticas en contenedor. El resultado es un inculo de una mezcla de diversas especies autctonas que empleamos en semillero de lechuga y puerro. Los semilleros tendrn tres tratamientos: micorrizas autoproducidas, micorrizas comerciales y testigo. Estos semilleros se someten a estrs hdrico peridicamente, observndose que no sobreviven los puerros del testigo (muy pocos ejemplares). Igualmente las plntulas de lechuga del testigo tambin se ven muy perjudicadas con un alto ndice de perdidas. Los otros dos tratamientos no presentan diferencias signicativas. Estos resultados se interpretan grupalmente. Ensayo en campo: posteriormente estas plantas inoculadas van a pasar al campo tanto en el centro como en ncas colaboradoras. Los resultados en lechuga no presentaron diferencias signicativas con las micorrizas comerciales y si con las testigos aunque muy bajas. Ya con los datos de campo se realiza la discusin de los resultados. Se argument el hecho de que las plantas no haban estado sometidas a ningn estrs. De entre las conclusiones ms relevantes para todos ha sido el descubrir la importancia de los microorganismos del suelo para las plantas. Ver como las empresas tratan de generar insumos a partir de estas atribuyendo que son mejoradas (desde la visin reduccionista). La poca compatibilidad de las micorrizas arbusculares con la agricultura industrial, sobre todo con los nitratos, es la causa de su amplio desconocimiento. Al mismo tiempo, se muestra como algo fundamental para la produccin ecolgica. Se hace necesario el tener presente las micorrizas en el diseo de la rotacin para incluir plantas micorrizantes. Tambin es interesante leer las arvenses, puesto que en funcin de las familias predominantes podemos preveer si tenemos buena poblacin de micorrizas (observar y leer la complejidad).

6.3. Manejo de la Flora Arvense


El manejo de la ora arvense se mostr como la actividad a la que nuestros agricultores hortelanos dedican ms tiempo. Inicialmente la mayor preocupacin radicaba

332

Las Aulas de Agroecologa como herramienta de investigacin participativa

en el control de plagas y enfermedades, pero posteriormente se centra en las arvenses. La juncia o Cyperus rotundus es habitualmente descrita como el que presenta peores problemas de infestaciones. Se disearon diversos ensayos entre los que se destaca el muestreo de especies y supercie de cobertura en cuatro manejos de suelo diferentes. Los tratamientos fueron acolchado- no acolchado (con restos vegetales) cruzados con laboreo-no laboreo. Las unidades muestrales eran de 20 metros cuadrados y repetidos 4 veces por cada uno de los tres bloques. Lo ms interesante era constatar que en cada uno de los manejos proliferaban unas especies diferentes. Empleando el criterio de periodo crtico de competencia cada tratamiento generaba una sucesin vegetal distinta alcanzndose importantes niveles de infestacin con el tiempo. El sistema ora arvense se mostraba como un sistema sumamente complejo, donde aporta tambin importantes benecios en cuanto a poblaciones de insectos beneciosos (ms que el seto en la mayora de los casos), donde se hace necesario un manejo adecuado. La estrategia propuesta despus de varias discusiones ha sido el tratar de romper estas sucesiones mediante la rotacin de manejos. Se puede cambiar el manejo de suelo, pero lo que realmente obtena mejores resultado era la rotacin en el uso del suelo. Cuando la nca tambin requera granos o forraje para el ganado (avcola por ejemplo) la rotacin hortcolaforraje se mostraba muy limpiante. Con la juncia se ha observado como prolifera en sistemas donde hay una gran exposicin solar con poco sombreo. El maz supone un importante cultivo a incluir en la rotacin en parcelas muy infestadas. En esta ocasin se han realizado ensayos preliminares con diferentes cultivos sombreantes (maz y girasol), muestreo de incidencia de su parasito natural (el tortrcido del genero Bactra), empleo de gansos, acolchados bien establecidos, etc. Entre las conclusiones ms interesantes cabra destacar las siguientes informaciones preliminares: la juncia no quiere sombreo, ni tampoco acolchados bien establecidos. Bactra puede llegar a importantes niveles de incidencia y en la mayora de los binados realizados tan solo se consigue un desparasitado. Los gansos con el tiempo aprenden a sacar los bulbos basales limpiando gran cantidad de supercies, aunque no son compatibles con la mayora de los cultivos. Es interesante la construccin de nuevas hiptesis en las cuales se viene trabajando como resultado de unir unos temas trabajados con otros. La juncia pertenece a las ciperceas. Estas, junto a las crucferas, son las dos familias no micorrizables. Las especies ms competitivas con la juncia coincide con las especies ms micorrizables. Al mismo tiempo se ha constatado gran nivel de juncia en las parcelas con suelos ms empobrecidos microbiologicamente. En el caso concreto de haber realizado importantes movimientos de tierra para la nivelacin. Es aqu donde construimos esta nueva hiptesis. Con un manejo en el cual incrementemos el nivel de las polisimbiosis generadas a travs de las micorrizas arbusculares

333

Rubn Snchez Cceres

podramos bajar la incidencia de la juncia proliferando otras con un sistema radicular menos evolucionado y por tanto ms fciles de manejar.

6.4. Otras temticas abordadas


Se ha trabajado tambin el empleo de bioles para la nutricin vegetal, lombricultivo, apicultura, artrpodos beneciosos, el sistema agroalimentario, sociedad de consumo y canales alternativos de comercializacin, etc. Esto ha supuesto ir de lo concreto a nivel de nca hasta los factores socioeconmicos constatandose la importante relacin del modelo de comercializacin con los factores productivos. Una explotacin basada en la gran distribucin genera una nca menos diversicada que las basadas en los canales cortos de comercializacin. Estos necesitan una produccin continuada de un nmero variado de productos para su mejor venta. Las variedades locales son ms valoradas en canales cortos que en grandes distribuciones. La dimensin socioeconmica resulta por tanto determinante tambin a nivel de nca y por tanto no debe de ser ignorada

7. Conclusiones
La experiencia de las Aulas de agroecologa ha supuesto la adecuacin progresiva de un modelo de formacin y experimentacin hacia formulas ms acordes con el paradigma agroecolgico. Es posible reproducir la experiencia desde diferentes entornos e iniciativas grupales que persigan la generacin de un proceso cognitivo desde la ptica agroecolgica. El formato debe de ser abierto y generar formulas distintas en cada lugar. Un proceso de aprendizaje alternativo va a suponer tambin una tecnologa alternativa. No existe un nico camino y formula de hacer las cosas. La tica e intencionalidad que se ponga en los procesos van a inuir en los resultados. El entrono generado ha sido realmente enriquecedor en cuanto a que despiertan inquietudes, preguntas y discusiones. Pero no es un modelo que desde el primer da se muestre en su plenitud, sino que se requiere de un espacio de tiempo importante para ir generando los procesos grupales deseados. Todos tenemos que aprender a cooperar para conocer.

Bibliografa
Alonso, L. E. (2005) La era del consumo, Madrid, Siglo XXI de Espaa Editores S.A. Alonso Mielgo, A.; Sevilla Guzmn, E; Guzmn Casado, G.I. (2002) Propuestas alternativas a la agricultura industrializada: el caso de la agricultura ecolgica en Espaa Gmez Benito, C.; Agricultura y Sociedad en el Cambio de Siglo, Madrid, McgrawHill/Interamericana de Espaa, S.A., pp 677-708.

334

Las Aulas de Agroecologa como herramienta de investigacin participativa

Barreto, V. (1998) Paulo Freire para educadores So Paulo, Arte & Cincia. Bauman, Z. (2000) Trabajo, consumismo y nuevos pobres, Barcelona, Gedisa. Capra, F. (1992): O ponto de mutao. So Paulo, Cultrix. 447 p. Chaboussou, F. (2006) Plantas doentes pelo uso de agrotxicos, novas bases de uma preveno contra doenas e parasitas, a teoria da trofobiose. So Paulo, expresso popular. Delgado Cabeza, M. (2006) La agricultura industrial, en las antpodas de los principios de la economa ecolgica. Revista de Estudios Agrosociales, n 211. Foster, C.; Green, K.; Bleda, M.; Dewick, P.; Evans, B.; Flynn A.; Mylan, J. (2006) Environmental Impacts of Food Production and Consumption: A report to the Department for Environment, Food and Rural Affairs, London, Defra. Garrido, F. (2007) Sobre la Epistemologa Ecolgica Garrido, F; Gonzlez, M; Serrano, J.L; Solana, J.L. El Paradigma Ecolgico de las Ciencias Sociales, Barcelona, Icaria, pp 31-53. Guzmn, G; Alonso, A; Pouliquen, Y; Sevilla, E. (1996) La metodologa Participativa de Investigacin: un aporte al desarrollo local endgeno, II Congreso SEAE, Pamplona, pp 301-315. Guzmn, G.I.;Alonso, A.M. (2007). La investigacin participativa en agroecologa: una herramienta para el desarrollo sustentable. Ecosistemas 16 (1): 24-36. http://www. revistaecosistemas.net/articulo.asp?Id=466 Morin, E. (1999) L intelligence de la complexit en LHarmattan, pp 43-77. Munro, R.C; Wilson, J; Jefwa, J; Mbuthia, K.W. (1999) A low-cost method of mycorrhizal inoculation improves growth of Acaca tortilis seedlings in the nursery en Forest Ecology and Management 113, pp 51-56. Pazos, C. (2005) Apuntes Sobre Investigacin Participativa - Una revisin de antecedentes, proposiciones polticas y de metodologa. Consultado en: http://www.inia.org.uy/ online/les/contenidos/link_05062006103256.pdf Ploeg, J.D. van der, Long, A., y Banks, J. (Eds.). 2002. Living Countrysides. Rural Development Processes in Europe: The State of the Art. Elsevier. Doetinchem, The Netherlands. Robinson, R.A. (1996) Self-Organising Agro-Ecosystems. En http://www.sharebooks.ca/ system/les/Self-Organising-Agro-Ecosystems.pdf Robinson, R.A. (1996); Return to Resistance; Breeding Plants to Reduce Pesticide Dependence. Ag Access, Davis, California, 480pp. Sanchez, R. (2005) El Navazo, un ejemplo de patrimonio rural en Terralia ao 9, no 48, pp 48-54. Sanchez, R. (2010) Aproximaciones tericas al consumo agroecolgico. Estudio de caso UNIA http://dspace.unia.es/bitstream/10334/209/1/0089_Sanchez.pdf

335

La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura
Flvia Charo Marques; Dcio Cotrim; Fbio Kessler Dal Soglio
Programa de Ps-Graduaco em Desenvolvimento Rural Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Porto Alegre, Brasil. avia.marques@ufrgs.br

Introduccin
El presente trabajo presenta una reexin a cerca de los procesos colectivos de generacin de conocimiento que tienen potencial en contribuir con la construccin de sostenibilidad en la agricultura. El anlisis hace parte de los estudios sobre transiciones, que se establecen desde el marco del abordaje de las transiciones socio-tcnicas, suponiendo posibilidades multidimensionales de la capacidad de agencia de los actores individuales o colectivos en distintos niveles estructurantes de la accin. Con esto se espera traer, adems de la reexin sobre procesos y practicas en curso, una contribucin para ampliaciones de posibilidades tericas y metodolgicas para el campo de la Agroecologa. La base emprica sobre la cual se apoya el anlisis es el proceso de sistematizacin de experiencias en construccin de conocimiento agroecolgico, puesto en marcha por la Associaco Brasileira de Agroecologia (ABA) durante el ao de 2009. Para dicha sistematizacin fueron elegidas experiencias agroecolgicas en cada una de las regiones brasileas, ellas fueron descritas y analisadas por sus participantes para presentacin posterior en seis seminrios regionales y luego en un debate en nivel nacional. El anlisis est privilegiando el proceso ocurrido en la Regin Sur, que comprende experiencias de los Estados de Paran, Santa Catarina y Rio Grande do Sul, cuyos resultados fueron debatidos en el Seminrio Regional Sul sobre Construo do Conhecimento Agroecolgico, ocurrido en Porto Alegre, en octubre de 2009. As, el objetivo es analisar la contribucin de la construccin de conocimiento agroecolgico para las transiciones hacia la sostenibilidad en la agricultura, teniendo en cuenta los actores y organizaciones involucrados, las acciones de generacin de conocimiento, las fortalezas y vulnerabilidades evaluadas collectivamente durante el proceso de sistematizacin y debate, conducido bajo metodologas participativas.

337

Flvia Charo Marques; Dcio Cotrim; Fbio Kessler Dal Soglio

Elementos para Pensar la Transicin


Transicin puede ser denida como un proceso gradual e continuo de cambio estructural dentro de una sociedad o cultura (ROTMANS et al., 2001), es una nocin fundamental para profundizar estudios sobre la co-evolucin de la tecnologa y de la sociedad. La idea de transicin socio-tcnica, entonces, introduce la comprensin de que las transiciones son resultados de desarrollos en mltiples niveles y de arreglos en distintos dominios, como los sistemas tecnolgicos, los mercados, las redes sociales, las organizaciones o mismo en las reglas e instituciones1. De esta manera, se considera que las nociones sobre transicin socio-tcnica son complementarias para el anlisis de la `transicin agroecolgica, denida por Costabeber e Moyano Estrada (2000, p. 54) como: proceso social orientado a la obtencin de niveles ms equilibrados de sostenibilidad, productividad, estabilidad y equidad en la actividad agraria, bajo estilos de agricultura ms respetuosos al medio ambiente y suponiendo articulaciones entre las dimensiones social, ecolgica y econmica en constante proceso de adaptacin y retro-alimentacin. Los sistemas socio-tcnicos tienen estabilidad, pues, estn internalizados en la sociedad, las personas adaptan sus estilos de vida y sus practicas cotidianas a ellos, incluso, creando dependencias y reproduciendo las contingencias del propio sistema. Adems, para mantener y alimentar los sistemas dominantes son especialmente creados ajustes institucionales favorables con las correspondientes infraestructuras y regulaciones formales necesarias. As que, muchas de las nuevas tecnologas, que se podra considerar ambientalmente amigables o, por lo menos, con mejores benecios ambientales, no son utilizadas por razones econmicas, pero tambin por razones sociales, culturales, infraestructurales y reglamentarias (GEELS et al., 2004). Esto refuerza el carcter multidimensional de las transiciones tecnolgicas ms all de las conversiones al nivel de las ncas. Las mltiples dimensiones son resultados de intrincadas relaciones sociales, muchas veces, generadoras de conictos, que pueden dicultar transiciones, por otro lado, pueden dinamizar procesos de resistencia que llevan a los cambios (GONZLEZ de MOLINA y SEVILLA GUZMN, 1993). Si se considera la transicin para la agricultura sostenible desde los principios agroecolgicos, se habr que tomar en cuenta que son imprescindibles los procesos de accin colectiva para la construccin de una alternativa tecnolgica u organizacional (COSTABEBER y MOYANO ESTRADA, 2000). El abordaje de las transiciones socio-tcnicas aporta contribuciones importantes para una mejor comprensin de dichas construcciones colectivas hacia el cambio, ya que est fundamentada en la visin de que las evoluciones tecnolgicas son procesos multilineales y involucran mltiples actores (BERKHOUT et al., 2004). De esta manera, se consolida la idea de que el carcter de la transicin es multidimensional, as que entendrsela es
1 Se est utilizando el trmino institucin como regla o pactos establecidos a travs de distintos procesos sociales que delimitan u orientan acciones en los ms distinto mbitos de la actividad humana. Importante notar que el trmino diere de organizacin.

338

La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura

considerar que los procesos de cambio no son deterministas, tampoco, hay mtodos para predicciones de trayectorias. La transicin es ms que todo un proceso de aprendizaje (KEMP et al., 1998).

Construyendo la idea de Conocimiento Agroecolgico


Las estructuras de poder generadas alrededor de los complejos agro-industriales que han cambiado sustancialmente los procesos de produccin hacia estilos de agricultura los cuales son social y ambientalmente perjudiciales lideran la erosin de conocimiento local de manejo de recursos naturales, perjudicando el cumplimiento de tareas tradicionales de la agricultura, fragmentando instituciones sociales tradicionales y disminuyendo la accin social colectiva (WOODGATE et al., 2000). Por otro lado, Petersen et al. (2009) consideran que la situacin brasilea contempornea muestra apertura de espacios para la perspectiva agroecolgica en las instituciones de enseanza, investigacin y extensin, ms all, consideran que existen seales de cambios en la academia movidos por la constatacin de los efectos negativos de la modernizacin agrcola sobre la sociedad y la naturaleza. Los autores arman que el proceso de cambio an no ha podido re-orientar las concepciones y prcticas de las organizaciones, pero, las semillas de los cambios estn esparcidas y germinan a travs de la accin de educadores, investigadores y extensionistas que, individual o colectivamente, innovan en la forma de entender y de participar de la produccin y de la socializacin de conocimientos para el desarrollo rural. Tales semillas constituyen un abanico de expresiones y potenciales de la internalizacin de sostenibilidad en la agricultura. En trminos prcticos, se puede identicar una agenda que incluye actividades de: involucracin de redes de agricultores, de comunidades, de organizaciones sociales, de agencias de gobierno y organizaciones no gubernamentales, movilizadas para identicar y apoyar iniciativas agrcolas y de consumo alternativas; defender los conceptos de diversidad ecolgica y cultural como punto clave para el hecho de la sostenibilidad; para avanzar en las luchas ticas y polticas que valoricen grupos sociales marginados, el potencial endgeno, los sistemas de conocimiento y las identidades locales. Teniendo en cuenta la perspectiva de conectar conocimientos locales y cientcos para la gestin de los agroecosistemas hacia la sostenibilidad fue emergiendo el concepto de Construccin del Conocimiento Agroecolgico, especialmente desde las prcticas en la agricultura de base ecolgica orientada por los principios de la Agroecologa. Esto signica, esencialmente, un proceso de mediacin social donde estn involucrados mltiples actores, cuya capacidad de agencia es desarrollada bajo una gran diversidad de aspectos ecolgicos, sociales, econmicos, tcnicos, polticos e institucionales, creando una variabilidad de interacciones potencialmente generadoras de espacios para el avance del cambio tecnolgico y, ante todo, arreglos socio-tcnicos innovadores.

339

Flvia Charo Marques; Dcio Cotrim; Fbio Kessler Dal Soglio

La construccin del conocimiento agroecolgico ocurre, entonces, por la articulacin sinrgica entre los distintos saberes y reemplaza la innovacin local como dispositivo metodolgico necesario para la creacin de ambientes de interaccin entre los acadmicos y los agricultores (PETERSEN et al., 2009).

Sistematizar para Reexionar


Las contra-tendencias2 van surgiendo en la forma de diversas respuestas a las determinaciones universalizantes, tanto de los sistemas econmicos, como de los tecnolgicos. Las prcticas, experiencias y nuevos procesos cognitivos estn siendo construidos en varios niveles, partiendo de actores individuales y, mismo, de esfuerzos poltico-organizacionales colectivos; son dinmicas, caractersticamente, propugnadas desde abajo hasta arriba, pero son identicables diferentes grados de aceptacin, institucionalizacin y avance. As que, las motivaciones que impulsan la bsqueda de respuestas a los efectos de la modernizacin conservadora de la agricultura, a veces, son puramente por las ventajas econmicas comparativas, pero tambin por la exigencia de adecuacin a las leyes ambientales, por una eleccin ideolgica, por la inuencia de los movimientos ambientalistas, por fuerza de compromisos con las luchas sociales, para mantener modos de vida o, necesariamente, en reaccin a situaciones de marginalizacin y exclusin. Sevilla Guzmn y Martinez-Alier (2006) identican movimientos disidentes en muchas partes del mundo que reivindican polticamente alternativas a la globalizacin neoliberal, y prcticamente construyen resistencias hacia la creacin de espacios para el desarrollo endgeno de la agricultura. En Brasil, los cuestionamientos a los procesos homogeneizadores de la produccin hacen que los actores asuman posiciones crticas ante la desestructuracin de los ecosistemas y los continuos procesos de exclusin social, de prdida de identidad y masicacin cultural (BRANDENBURG, 2005). Los caminos alternativos, las novedades, la construccin de resistencias por los agricultores y otros actores transforman las relaciones sociales y, potencialmente, parecen estar contribuyendo para las transiciones hacia estndares aceptables de sostenibilidad para el desarrollo, mientras ni siempre sean ampliamente articuladas, divulgadas y bien conocidas. Aunque el enfoque agroecolgico, desde del nal los 80 en Brasil, est posibilitando la ampliacin del alcance del abordaje de los problemas rurales y contribuyendo en la discusin del productivismo y del reduccionismo en las Ciencias Agrarias, se identican dicultades en establecer enlaces entre distintas experiencias, calicar procesos reexivos sobre las prcticas y superar el aislamiento de los avances.
2 La idea de contra-tendencias est basada en el reconocimiento, primer, de que la gente tiene capacidad de agencia aunque que sometida a las estructuras sociales homogeneizadoras y limitantes; segn, que los distintos grupos sociales reaccionan diferentemente a la llegada de la modernidad, generando todo tipo de repuestas y resistencias (ARCE e LONG, 2000).

340

La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura

As es que la Associao Brasileira de Agroecologia3 (ABA), como parte de su misin institucional, estableci el objetivo de mejorar los mtodos volcados a la construccin del conocimiento agroecolgico, profundizando la propuesta de revisin de los tradicionales abordajes difusionistas. Esta sociedad cientca ha organizado dos seminarios especcos4, donde fue posible identicar una gran cantidad de metodologas de trabajo, experiencias, adems de constatar que era necesario descentralizar el proceso preparatorio, pues las diferencias regionales brasileas crean contextos muy distintos. De esta manera, el III Seminrio Nacional sobre Construo do Conhecimento Agroecolgico (III SNCCA), ocurrido en Curitiba/Paran (octubre de 2009), integradamente a el VI Congresso Brasileiro de Agroecologia y el II Congreso Latino-Americano de Agroecologa, fue organizado teniendo como base la sistematizacin previa de experiencias a partir de los actores involucrados en las regiones, favoreciendo la interactividad y constituyendo en si mismo un proceso de construccin de conocimiento. Para la ejecucin de la propuesta la ABA ha trabajado conjuntamente con el Grupo de Trabalho sobre Construo do Conhecimento Agroecolgico de la Articulao Nacional de Agroecologia5 (GT-CCA/ANA) y tambin con el proyecto en red llamado Transio Agroecolgica de la EMBRAPA (Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuria). El documento para la llamada pblica de sumisiones de trabajos ha denido la sistematizacin de experiencias de construccin del conocimiento agroecolgico como un proceso de auto-reexin y anlisis crtica sobre un proceso vivido en la relacin directa entre grupos y/u organizaciones cientco-acadmicas (enseanza, investigacin y extensin) con comunidades rurales. Una sistematizacin debe ser realizada, siempre que posible, con la participacin de los representantes de todos los actores involucrados, de manera que sean aprehendidas las variadas percepciones e interpretaciones de los participantes sobre la prctica comn y el signicado de sus resultados. La expectativa expresada es estimular procesos de aprendizaje o socializacin del conocimiento de modo a crear espacios y procesos reexivos que puedan proponer mejoras continuas en las acciones futuras, adems de documentar y organizar los aprendizajes ya desarrollados6.

La Associao Brasileira de Agroecologia fue fundada el ao 2004, durante el II Congresso Brasileiro de Agroecologia, en la ciudad de Porto Alegre. Hacen parte de la sociedad principalmente investigadores, extensionistas, professores y estudiantes, pero contribuyen tambin agricultores y otros profesionales; el principal objetivo es incentivar y contribuir para la produccin de conocimiento cientco para el campo de la Agroecologa. Sitio: <http://www.aba-agroecologia.org.br/aba2/>. Seminrios sobre Construo do Conhecimento Agroecolgico, ocurridos durante los Congressos Brasileiros de Agroecologia (Belo Horizonte/Minas Gerais, noviembre de 2006; Guarapari/Esprito Santo, octubre de 2007). La Articulao Nacional de Agroecologia (ANA) rene movimientos, redes y organizaciones involucradas en experiencias de promocin de la agroecologia, de fortalecimiento de la produccin familiar y de construccin de alternativas sostenibles de desarrollo rural. Fue creada en diciembre del 2002, despus del primer Encontro Nacional de Agroecologia (I ENA) y propone fortalecer la capacidad del movimiento agroecolgico en reexionar sobre sus experiencias. Sitio: <http://www.agroecologia.org.br>. El proceso de inscripcin estuvo basado en el principio de la auto-identicacin y fue realizado a travs de un formulario relacionado a creacin de un banco de datos nacional integrado a el sistema Agroecologia em Rede, disponible en el sitio <www.agroecologiaemrede.org.br>.

4 5

341

Flvia Charo Marques; Dcio Cotrim; Fbio Kessler Dal Soglio

Una muestra surea de la diversidad


Los Estado de Paran, Santa Catarina y Rio Grande do Sul constituyen la a Regin Sur de Brasil, bien conocida por la inuencia de la inmigracin europea, los portugueses y espaoles en un primer momento y, luego, los alemanes, italianos y poloneses. Tambin, representa una de las regiones brasileas donde la modernizacin de la agricultura fue temprana y muy intensa. De esta manera, al nal de los 70 y empiezo de los 80, en cuanto an se expanda la frontera agrcola hacia el norte del pas, los efectos del uso intenso de los insumos modernos y de la mecanizacin ya revelaban sus impactos, adems de las desigualdades socio-econmicas generadas en el proceso. As, es tambin en esta regin que empieza tempranamente las reacciones y movilizaciones sociales denunciando el otro lado de la trayectoria modernizante de la agricultura, creando una densidad de organizaciones con gran capacidad para la accin colectiva. Costabeber (1998), por ejemplo, apunta que del encuentro del movimiento ambientalista y las organizaciones de los agricultores surge, en la dcada de 1980, un tendencia agroecolgica en sur, reaccionando a la modernizacin de la agricultura y a los problemas ambientales de ella decurrentes. Esta tendencia ha generado avances muy signicativos en la agricultura de base ecolgica, incluso, la produccin altamente mercantilizada, evolucionando para procesos de certicacin y logstica diferenciados. Pero, se imponen lmites por la propia acentuacin de la globalizacin, por dicultades en los cambios en los estndares de consumo y por la segunda hola de la modernizacin, que tambin es fuerte es esta regin, de modo que el avance de los cultivos transgnicos y el monocultivo de eucalipto siguen generando conictos y disputas importantes. Es en este escenario general que emergen o se consolidan experiencias y prcticas agroecolgicas que son justamente el foco y la motivacin del proceso de construccin del conocimiento. La descentralizacin de la sistematizacin, descrita anteriormente, ha creado posibilidades metodolgicas variadas en la distintas regiones, en la Regin Sur, despus de la seleccin de las experiencias sometidas, fue organizado, por la seccin surea de ABA, el seminario regional, donde algunas experiencias fueron presentadas y debatidas bajo metodologa participativa, es decir, el grupo organizador reunido con antelacin estableci cuestiones que, posteriormente, han orientado del debate. En la ltima fase del proceso, fueron evidenciados avances, problemas y nuevos directrices, siempre tomando por base las experiencias concretas all presentadas y manteniendo la propuesta de trabajo de construccin colectiva, especialmente a travs de tcnicas visuales con uso de tarjetas, carteles, fotografas, etc. El conjunto de las experiencias participantes estn en la Tabla 1, de estas 10 fueron presentadas y debatidas presencialmente y, por lo menos, siete sern prximamente publicadas en libro7. Las experiencias son diversas, involucran temas como acceso y

La ABA y EMBRAPA han rmado, al nal de 2009, un convenio para la publicacin conjunta de una serie de libros intitulada Srie Transio Agroecolgica, el primer volumen va a contener justamente de las experiencias sistematizadas.

342

La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura

proteccin a la biodiversidad, seguridad y soberana alimentaria, mejoras productivas, generacin de nuevas tecnologas, educacin y otros. Pero el destaque es que, en su gran mayora, enlazan acciones de investigacin, enseanza y extensin. Esta es una primera seal de cambio, pues las actividades, aunque de naturalezas distintas, son llevadas en conjunto y, especialmente, pensadas y planeadas de modo complementario. A partir de la lectura de los formularios rellenados, se puede identicar un gran nmero de organizaciones involucradas de una u otra manera en las experiencias. En sntesis, fueron mencionadas en la documentacin organizaciones gubernamentales como el Ministrio de Desenvolvimento Agrrio (MDA); el Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria (INCRA); EMBRAPA; Empresa de Pesquisa Agropecuria e Extenso Rural de Santa Catarina (EPAGRI); Associao Riograndense de Empreendimentos de Assistncia Tcnica de Extenso Rural (EMATER/RS). Existe el trabajo directo de siete organizaciones no gubernamentales de asesoramiento tcnico y/o capacitacin, as como de seis universidades. Se identica la participacin de 28 sindicatos de trabajadores rurales; 19 asociaciones de agricultores; 18 cooperativas, adems de 23 cooperativas del Sistema de Cooperativas de Leite da Agricultura Familiar com Interao Solidria (SISCLAF) y 15 cooperativas del Sistema de Cooperativas de Comercializao da Agricultura Familiar (SISCOOPAFI); nueve grupos de agricultores, mujeres o artesanos; dos escuelas; dos movimientos sociales (Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra - MST y Movimento dos Pequenos Agricultores - MPA). Se considera que hay un crecimiento signicativo de involucracin de las organizaciones en los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico, lo que crea una capilarizacin de las acciones y un gran nmero de nuevos actores individuales trabajando en distintos dominios, desde el compromiso directo con la accin en el campo hasta agentes distantes, como es el caso de los profesionales relacionados a la implementacin de las polticas pblicas. Otro efecto multiplicador asociado es por la participacin creciente de estudiantes, sea directamente en acciones de enseanza o por el trabajo en la investigacin. En las distintas experiencias sistematizadas y analizadas se nota que existen compromisos sociales creadores de vnculos entre actores de distintos dominios, como investigadores, extensionistas, agricultores, profesores, estudiantes, consumidores, agentes de polticas y otros. Dichos vnculos son fundamentales en la promocin de las transiciones, si se considera la necesidad de transformar las relaciones socio-tcnicas ms all de los cambios tecnolgicos y de los logros econmicos. Sin embargo, se puede antever que empieza a ocurrir un proceso recproco, donde la construccin de conocimiento agroecolgico promueve cambios, pero tambin al nivel de las instituciones los cambios amplican los espacios para los senderos alternativos de generacin de avances. Por otro lado, los dominios de la accin son muchos, es decir, los roles y los espacios sociales y tcnicos por donde se mueven (o por donde actan) los actores son muy variables, as como sus capacitaciones, expectativas, objetivos e intereses

343

Flvia Charo Marques; Dcio Cotrim; Fbio Kessler Dal Soglio

son diversos, entonces, queda claro se crean acciones jerarquizadas en distintos niveles. La diversidad de actores y acciones establece condiciones favorables para la formacin de redes, que son transversales al proceso de construccin de conocimiento, pero muchas veces, no son especcamente creadas con esta nalidad.
Tabla 1. E  xperiencias sistematizadas durante el processo del Seminario de Construccin del Conocimiento Agroecolgico de la Region Sur de Brasil (2009).
Accin* E I X Ex X

Experiencia Sistematizada Fortalecimento da Cadeia Leite no Planalto Norte Catarinense a partir da construo de uma matriz produtiva a base de pastagem perene com manejo agroecolgico Canteiro ecolgico biointensivo Rede de Agroecologia do Territrio Serra Catarinense Projeto Pr-orgnico de Citricultura Familiar no Oeste de SC Grupo de Produtores de Plantas Medicinais Nova Esperana Escola Latino-Americana de Agroecologia ELAA Grupo de Citricultura Ecolgica Desenvolvimento e Implementao da Homeopatia na Agropecuria Catarinense

Organizacin responsable1 EPAGRI Estao Experimental de Canoinhas

EPAGRI - Estao Experimental de Ituporanga Centro Vianei de Educao Popular ACACITROS EPAGRI Estao Experimental de Canoinhas ICA EMATER/RS Montenegro EPAGRI Estao Experimental de Lages

X X

X X X X X X X X X X X X

X X X

Construo de Metodologias para transio agroecolgica e aplicao junto COOPERIGUAU a Agricultura familiar e camponesa via Redes Locais de Extenso Rural. Rede de pesquisa participativa para a transio agroecolgica da agricultura familiar do territrio Sul do RS Metodologia participativa para a denio de indicadores de sustentabilidade para o manejo de rea de Reserva Legal Projeto Leite Sul Um Sonho Familiar - Conquista da Terra, Paga com seus Frutos Ecolgicos EMBRAPA - Clima Temperado EMBRAPA - Florestas MPA EMATER/RS - So Domingos do Sul X X X X X X

X X X X X

Produo de Sementes Crioulas na Agricultura Familiar na Regio Sul do RS UNAIC Kit Diversidade A Experincia de Guaraciaba/SC na Produo de Alimentos EPAGRI - Guaraciaba para o Autoconsumo Banco de Sementes Crioulas *E = Enseanza; I = Investigacin; Ex = Extensin. EMATER/RS - Mampituba

De esta manera, se evidencia que el ritmo del avance ni siempre es el esperado, y hay dicultades en la capacidad institucional de adaptarse a las dinmicas en red y a la apertura de espacios para nuevos actores, antes alijados del proceso de generacin de conocimiento. El incentivo a la accin colectiva basada en la interactividad horizontal entre

344

La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura

instituciones y en la creatividad emergente de la pluralidad metodolgica que representa la construccin de conocimiento agroecolgico (PETERSEN, 2007) encuentra barreras para su consolidacin, o mejor, expansin. La consolidacin de un movimiento de cambio ms generalizado que logre una amplicacin de ambientes para innovaciones depende de un fortalecimiento de los compromisos institucionales, especialmente en el dominio tcnico-cientco, en lo cual se identican impermeabilidades. Moors et al. (2004) apuntan que el establecimiento de expectativas comunes entre los distintos actores es potencialmente generador de nuevos compromisos institucionales, donde relaciones ms estables amplan la credibilidad en las redes y mismo la capacidad de movilizar recursos adicionales para dentro de las organizaciones.

Reexionando conjuntamente
Durante las presentaciones de las experiencias en el seminario regional los participantes, como 40 personas, fueron provocados a identicar: 1) las estrategias que pueden ser utilizadas para ampliacin de la comunicacin y participacin de los agricultores en las experiencias; 2) los instrumentos utilizados para mejora de la comunicacin y participacin; 3) procesos que favorecen la apropiacin de las experiencias por parte de los agricultores; 4) los canales de intercambio de conocimiento; 5) estrategias de articulacin con las polticas pblicas; 6) el rol de la sistematizacin en la construccin del conocimiento agroecolgico. Ante eses elementos identicables los cuestionamientos y el debate fueron emergiendo. La riqueza de aspectos identicados fue muy grande, pues las experiencias son muy diversas, como se muestra en la Tabla 1. Aqu, se destacan algunos ejes transversales a los elementos identicados, pues hay una natural imbricacin entre ellos. Como punto nodal se puede decir que el proceso de construccin de conocimiento no aparece desconectado de otras esferas como el mercado, la certicacin, las polticas de crdito, los reglamentos sanitarios, las polticas de enseanza y de ciencia y tecnologa. As que, la reexin conjunta parece apuntar que los avances estn muy relacionados a la creacin de redes de articulacin, el contacto ms cercano al sector pblico, la utilizacin de nuevos instrumentos y tecnologas de comunicacin, la creacin de nuevos espacios institucionalizados de enseanza en todos los niveles y la ampliacin de procesos autogestionarios en los grupos. Las vulnerabilidades en la construccin del conocimiento estn muy relacionadas a falta de personal capacitado para el trabajo con metodologas participativas, pero asociada a la incapacidad institucional de interiorizar nuevos mtodos de trabajo, en los cuales la valorizacin de los conocimientos locales es parte relevante en el proceso. Como arguye Ploeg (2008), se puede identicar, por lo menos, dos aspectos relacionados a las principales dicultades en transformar el sistema experto de la modernizacin de la agricultura a otro, plural, diverso y localizado. El primer aspecto es metodolgico, pues

345

Flvia Charo Marques; Dcio Cotrim; Fbio Kessler Dal Soglio

tcnicos y cientcos estn acostumbrados a estudiar fenmenos a travs del aislamiento de factores, especialmente por el uso de ensayos controlados y por el establecimiento de modelos para previsin de respuestas, as que, cuando se incorpora las mltiples coyunturas relacionadas a la produccin de novedades, hay dicultades en encontrar reglas generales. El segn aspecto es terico, mientras la investigacin cientca ha tratado de comprender los recursos involucrados en la produccin agrcola como cosas de caractersticas inmanentes explicadas por leyes generales, de otra parte, en el local, sitio donde los recursos son combinados, re-moldados y re-interpretados, no caben las generalizaciones, punto focal del esfuerzo cientco contemporneo. Pese el gran compromiso de los actores con la construccin de nuevos caminos para la agricultura y el conocimiento asociado (o demandado), se nota que hay otaciones desde el polo de total despliegue de las instituciones establecidas, hasta otro polo de total incorporacin del proceso a las estructuras vigentes. As, se nota que hay ancos abiertos, pues la organizacin social alrededor de los varios procesos involucrados en el tema del conocimiento agroecolgico parece an necesitar del establecimiento de comprensiones compartidas, de manera a establecer una dinmica cognitiva que venga a denir intervenciones intencionales (ENGEL, 1995), es decir, amplicar las capacitaciones para, ante la complejidad de los problemas, mejorar el proceso de decisin y gobernanza. La construccin del conocimiento agroecolgico hace parte de los nuevos movimientos por la sociedad sostenible, as la actividad poltica se confunde con la vida social y las actividades cotidianas, la transicin hacia la sostenibilidad parece depender, entonces, de pasar de una situacin que moviliza contingentes limitados y aislados de actores a otro momento, en el que se plantee espacios ms amplios de aprendizaje y negociacin colectiva. Visvanathan (2005) sugiere que hay una relacin directa entre la supervivencia y las formas de conocimiento, esto es una cuestin de justicia cognitiva, la cual garantiza no solo el derecho de discordar de los cientcos, pero tambin el derecho por epistemologas alternativas. De alguna manera esto constituye el reconocimiento de que la pluralidad de sistemas de conocimiento est asociada a modos y estilos de vida. Es en este contexto que las polticas para la enseanza, investigacin y/o extensin no deben estar articuladas con abordajes monocromticas de conocimiento.

Consideraciones nales
La articulacin de mltiples procesos de aprendizaje volcados a la construccin del conocimiento agroecolgico est creando espacios importantes de cambios y movilizacin social. Se puede considerar a los procesos de sistematizacin de experiencias agroecolgicas como contribuyentes hacia la transicin por promover activo aprendizaje colectivo, poniendo en contacto distintos conocimientos y actores, incluso, permitiendo la emergencia de nuevas identidades, como los agricultores-investigadores o los investigadores-mediadores, y mismo los estudiantes-campesinos.

346

La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura

El anlisis permite identicar algunos de los principales elementos que contribuyen para las transiciones, como: el crecimiento de participacin de agricultores en la generacin de conocimientos y tecnologas; ampliacin de compromisos entre investigadores, extensionistas y agricultores; mejor organizacin para acceder a programas de fomento, crdito y otras polticas pblicas. Por otro lado, hay deciencias en la apropiacin de las metodologas participativas, dicultades en crear oportunidades de visibilidad para los avances, lograr continuidad en los procesos y promover refuerzos el las redes sociales que dan suporte a las acciones. Petersen et al. (2009) relacionan la construccin de conocimiento agroecolgico a la sustitucin del modelo directivo y vertical del difusionismo tecnolgico por el modelo constructivista, basado en el dilogo entre distintos saberes. Pero, a partir la observacin al nivel emprico de la variabilidad de las acciones, actores y contextos que constituyen el proceso de construccin de conocimiento y los cambios sociales y tcnicos asociados, va quedando ms lejos la idea de que se est tratando de una sustitucin de modelo. Las fuerzas polticas emergentes y los cambios cognitivos involucrados en las nuevas epistemologas surgidas por dentro del proceso mismo de construccin de conocimiento parecen no dibujar parmetros modelares, sino el opuesto; la naturaleza heterognea de los procesos no conforman un vector nico de cambio, presentan una multiplicidad de caminos que, consecuentemente, demandan mltiples espacios y distintas negociaciones, donde las institucionalidades reejen la localidad y los contextos particulares. Considerando la transicin hacia la sostenibilidad en la agricultura como multidimensional, involucrando distintos grupos de actores que dinmicamente movilizan una serie de recursos, haciendo emerger redes y articulaciones, naturalmente, el proceso puede est asociado a diversas y heterogneas relaciones sociales, cuyas inmensas posibilidades de re-conguraciones le coneren fuerza. Mientras tanto, se crea una paradoja, pues la debilidad de la transicin parece referirse justamente a la dicultad de denir objetivos y expectativas compartidas debido a la gran diversidad de contextos, culturas y cogniciones involucradas. De esta manera, parece an oscuro como precisamente se puede asegurar que un particular conjunto de actores comprometidos con el desarrollo del conocimiento agroecolgico haga reejar sus construcciones sobre las instituciones dominantes establecidas. Las transiciones son complejas e inciertas, especialmente porque los cambios radicales son vistos como anomalas, pero ellas pueden ser virtuosamente transformadas en descubrimientos (REMMERS, 2004, p.280) por la creacin de condiciones sociales y polticas de aproximacin de las instituciones acadmicas y la sociedad. En esencia, la transicin, tanto cuanto la sostenibilidad, es un proceso de aprendizaje, que incluye cambios objetivos en prcticas, habilidades y estructuraciones socio-institucionales, pero, ante todo, comprende cambios profundos en los procesos de generacin de conocimiento y su gobernanza.

347

Flvia Charo Marques; Dcio Cotrim; Fbio Kessler Dal Soglio

Referencias Bibliogrcas
ARCE, A.; LONG, N. Reconguring modernity and development from an anthropological perspective. In: ARCE, A.; LONG, N. (eds.) Anthropology, Development and Modernities. Exploring discourses, counter-tendencies and violence. Routledge: London, 2000. p.1-31. BERKHOUT, F.; SMITH. A.; STIRLING, A. Socio-technological regimes and transitions contexts. In: ELZEN, B. G.; GEELS, F. W.; GREEN, K. (eds.). System Innovation and the Transition to Sustainability: theory, evidence and policy. Cheltenham: Edward Elgar, 2004. p. 48-75. BRANDENBURG, A. Cincias Sociais e ambiente rural: principais temas e perspectivas analticas. Ambiente e Sociedade, v.8, n.1, p.51-64, 2005. COSTABEBER, J. A. Accin colectiva y procesos de transicin agroecolgica em Rio Grande do Sul, Brasil. 1998. (Tesis de Doctorado). Programa de Doctorado en Agroecologa, Campesinato e Historia, ISEC-ETSIAM, Universidad de Crdoba, Espaa, 1998. COSTABEBER, J. A.; MOYANO ESTRADA, E. Transio agroecolgica e ao social coletiva. Agroecologia e Desenvolvimento Rural Sustentvel, n.4, p. 50-60, 2000. ENGEL, P. Facilitating Innovation. An Action-Oriented Approach and participatory Methodology to Improve Innovative Social Practice in Agriculture. (PhD Thesis). 1995. Wageningen Universiteit, Wageningen, Nederland, 1995. GEELS, F. W. From sectoral systems of innovation to socio-technical systems. Insights about dynamics and change from sociology and intitucinal theory. Research Policy, n. 33, p. 897-920, 2004. GONZLEZ DE MOLINA, M.; SEVILLA GUZMN, E. Ecologa, campesinado e historia. Para una reinterpretacin del desarrollo del capitalismo en la agricultura. In: SEVILLA GUZMN, E.; GONZLEZ DE MOLINA, M. (eds.). Ecologa, Campesinado e Historia. Madrid: La Piqueta, 1993. P. 23-129. KEMP, R.; SCHOT, J.; HOOGMA, R. Regime shifts to sustainability through processes of niche formation: the approach of Strategic Niche Management. Technology Analysis & Strategic Management, v. 10, n. 2, p. 175 196, 1998. MOORS, E.; RIP, A.; WISKERKE, J. S. C. The dynamics of innovation: a multilevel coevolutionary perspective. In: WISKERKE, J. S. C.; PLOEG, J. D. van der. Seeds of Transition. Assen: Van Gorcun, 2004. P. 31-56. PETERSEN, P. Introduo. In: PETERSEN, P. (ed.) Construo do Conhecimento Agroecolgico. Novos papis, novas identidades. Rio de Janeiro: Articulao Nacional de Agroecologia, 2007. P. 5-16. PETERSEN, P.; DAL SOGLIO, F.; CAPORAL, F. R. A Construo de uma Cincia a Servio do Campesinato. In: PETERSEN, P. (org.). Agricultura familiar camponesa na construo do futuro.Rio de Janeiro: AS-PTA, 2009. P. 85-103

348

La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura

PLOEG, J. D. van der. The New Peasantries. Struggles for autonomy and sustainability in an era of empire and globalization. London: Earthscan, 2008. REMMERS, G. G. A. On Serendipity, Rural Development and Innovations: the birth of new cheeses in an old mountain environment in rural Spain. In: WISKERKE, J. S. C.; PLOEG, J. D. van der. Seeds of Transition. Assen: Van Gorcun, 2004. P. 265-284. ROTMANS, J.; KEMP, R.; ASSELT, M. van. More evolution than revolution: transition management in public policy. The Journal of Futures Studies, Strategic Thinking and Policy, v. 3, n. 1, p. 1-17, 2001. SEVILLA GUZMN, E.; MARTINEZ ALIER, J. New rural social movements and agroecology. In: CLOKE, P.; MARSDEN, T.; MOONEY, P. (eds.). Handbook on Rural Studies. London: Sage, 2006. VISVANATHAN, S. Knwoledge, Justice and Democracy. In: LEACH, M.; SCOONES, I.; WYNNE, B. Science and citizens. Globalization and the challenge of engagement. London: New York: Zed Books, 2005. P. 83-94 WOODGATE, G.; AMBROSE-OJI, B.; FERNANDEZ DURN, R., GUZMN, G.; SEVILLA GUZMN, E. Alternative Food and Agriculture Networks: an agroecological perspective on responses to economic globalisation and the New Agrarian Question. In: REDCLIFT, M.; WOODGATE, G. New Developments in Environmental Sociology. Cheltenham: Elgar Publisher, 2000. P. 586-609

349

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 7

O PASTOREO MELLORA O PERFIL DE CIDOS GRAXOS DO LEITE E FAI AS EXPLOTACINS MAIS SOSTIBLES E COMPETITIVAS
Instituto Galego de Calidade Alimentaria (INGACAL) Centro de Investigacins Agrarias de Mabegondo (CIAM)

A. I. Roca Fernndez e A. Gonzlez Rodrguez

RESUMO
Galicia unha zona produtora de leite por excelencia, xa que dispn dunha supercie forraxeira favorable para unha producin con recursos propios; aglutina o 56% das explotacins leiteiras espaolas, conta co 41% das vacas en producin e pose o 36% da cota nacional. Nestes tempos para acadar unha producin de leite competitiva preciso baixar custes facendo un maior uso dos recursos forraxeiros existentes nas explotacins. Os custes de alimentacin, que supoen o 68% dos custes directos asociados ao sistema de producin, o primeiro captulo que convn reducir. A alimentacin que aproveita os pastos frescos custa tres veces menos que o uso de forraxes conservadas (ensilaxes de herba e/ ou de millo) e cinco veces menos que a compra de concentrado, segundo os datos de xestin econmica. necesario, pois, un aproveitamento e manexo racional das praderas, dando sempre prioridade s forraxes en pastoreo e suplementando s en pocas crticas da lactacin cando a cantidade e/ou calidade do pasto en oferta non resulte suciente para a producin de leite. Un bo manexo incrementa a calidade do pasto e pode lograr un leite con alto valor engadido, que debe repercutir nun mellor prezo o gandeiro. Os estudios actuais atopan unha mellora no perl de cidos graxos no leite das vacas con unha alimentacin baseada en forraxes verdes. Mesmo nas actuais condicins galegas de supercie agraria til, pouca e dividida, e posible producir forraxes de calidade na propia explotacin e conseguir unha menor dependencia na compra de insumos externos, buscando conxugar as necesidades nutritivas e os requirimentos enerxticos do rabao leiteiro coa capacidade produtiva do pasto, tendo en conta ademais a variacin na calidade da herba ao longo do ano. Os traballos de investigacin da Seccin de Producin de leite do CIAM consisten en facer unha avaliacin das forraxes frescas producidas na explotacin, praderas e millo, ao mesmo tempo que se cuantican as necesidades produtivas do rabao ao longo do ciclo de lactacin. Establecemos o que chamamos un orzamento forraxeiro que da prioridade ao pastoreo, cando posible, polo menos 6 meses cada ano, logo s forraxes conservadas, silo

353

A. I. Roca Fernndez, E. A. Gonzlez Rodrguez

de herba ou millo, e nalmente ao concentrado. Trtase, en denitiva, de utilizar a mellor e mais barata fonte de alimentacin para o gando vacn, o pasto, anda que non se logren os mximos potenciais produtivos dos animais. Os sistemas sustentables de producin en pastoreo ofrecen importantes benecios socioeconmicos e agro-ambientais (sendo, susceptibles de primas), aumentando ademais o nivel de benestar animal e a calidade do leite producido. Segundo a supercie produtiva existente en cada explotacin e en funcin do nmero total de animais (includas as vacas secas, a recra e reposicin) posible planicar a carga gandeira da explotacin, cerca de 2 vacas/ha, e avaliar a cantidade de pasto necesaria para manter ao rabao en producin. A presin de pastoreo non tanto o nmero de animais por supercie, senn a cantidade de materia seca da pradara que se oferta ao animal por da. O control desta presin resulta un factor de interese nas explotacins leiteiras, xa que grazas a ela posible lograr unha alta inxestin de nutrientes de calidade, achegados polo pasto fresco. Unha parte da herba sobrante na primavera dbese ensilar e outra parte da supercie forraxeira total pdese dedicar a facer silo de millo, alimento altamente enerxtico para momentos crticos da lactacin, sobre todo naquelas reas que se atopen mais lonxe da sala de muxido e resulten de difcil acceso para as vacas en producin. O manexo do pasto un conxunto de operacins que dirixen a interaccin pastoanimal cara un determinado nivel. O pastoreo rotacional, por exemplo, unha ferramenta moi til para modicar o estado vexetativo e a composicin morfolxica das praderas, e acadar unha producin de herba de calidade, con alto contido en follas e baixo en talos e espigas, que repercuta nunha producin de leite en cantidade e de calidade. Un bo manexo pode manter tamn un alto contido en leguminosas, como o trevo branco, sobre todo na segunda metade da primavera, para lograr unha racin con alto contido en protena e dixestibilidade. A maiores o pastoreo pode ser un elemento clave nestes sistemas sustentables por mellorar o perl de cidos graxos do leite, xa que incrementa o contido do cido linoleico conxugado (CLA). ste un cido graxo poliinsaturado benecioso para a sade, que permanece nos produtos lcteos frescos ou elaborados que se produce no leite da propia explotacin, polo que o valor engadido pode quedar nela. Os primeiros datos galegos dos ensaios no CIAM mostran un contido de CLA na graxa do leite ata tres veces mais elevado nas vacas en pastoreo que as que se alimentan con forraxes conservadas ou con doses altas de concentrado. O pastoreo demostrou ser, pois, o factor mais determinante para aumentar o contido de CLA no leite. Palabras clave: orzamento forraxeiro, manexo do pasto, calidade da herba, inxestin de MS, presin de pastoreo, vacn de leite, cido linoleico conxugado.

354

O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas

Produccin de leite en Galicia


A situacin actual que o sector lcteo est a afrontar en Galicia pon de manifesto unha forte crise de prezos que necesita dun consenso entre produtores, industria, distribuidores e administracin para lograr darlle estabilidade a todos os integrantes da cadea produtiva e que o leite non resulte un mero produto reclamo dos distribuidores. En Galicia dende 1986 houbo un continuo descenso no nmero de explotacins, no 2008 desapareceron 1.050, o que representa unha reducin do 7,2% (gura 1a). As que quedan, unhas 14.000, representan o 56% das de Espaa e teen a pretensin de continuar na sa labor, involucrando a todo o sector na realidade que se est a vivir, buscando que se favorezan as infraestruturas e as regras de xogo para baixar os custes de producin e poder mellorar a competitividade das explotacins mantendo unha producin de leite sostible a longo prazo e que resulte economicamente rendible para a rexin. Entre 1990-2008, descendeu o nmero de vacas en producin en Espaa, de 1.600 a 960 miles de vacas muxidas (gura 1b), mentres case se duplicou o rendemento medio de 3.560 a 6.440 litros/ano. No 2008 producronse en Espaa 6.157,20 millns de litros de leite, cuns prezos medios pagados ao produtor de 39,1 /100 litros, con extremos de 45,8 /100 litros a nais de 2007 (considerada como unha etapa da extraordinaria bonanza) a 25,0 /100 litros en xullo de 2009. O aumento da producin por vaca acadouse por unha certa mellora xentica, e sobre todo por un gran incremento na cantidade de concentrado empregado na alimentacin. En Galicia, no mesmo perodo, o nmero medio de animais por explotacin aumentou de 8,7 a 13,0 vacas, coincidindo cunha cada drstica no nmero de explotacins nas mais pequenas (as mais numerosas) e que contaban cun menor nmero de vacas a favor das de maior tamao con mais vacas. En 2009 temos s a metade das vacas que haba hai tan s 12 anos, concentradas sobre todo nas provincias da Corua e Lugo, e representan o 44% do gando bovino total existente nas explotacins galegas.

EVOLUCIN DO NMERO DE VACAS E O RENDEMENTO MEDIO POR ANO EN ESPAA


RENDEMENTO MEDIO POR VACA (kg de leite/ano)

1.650 1.550
VACAS DE ORDEO (miles)

6.500

6.000 1.450 5.500 1.350 1.250 1.150 4.500 1.050 4.000 950 850 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ANO 3.500 5.000

Figura 1. (a) Evolucin do nmero de explotacins e da cota media por explotacin (kg) en Galicia (web da Consellera do Medio Rural) (b) e do nmero de vacas e o seu rendemento medio no perodo 19902008 en Espaa (Anuario de Estatstica, 2008).

355

A. I. Roca Fernndez, E. A. Gonzlez Rodrguez

Xestin econmica das explotacins galegas


Os resultados do programa de xestin das explotacins de vacn de leite de Galicia demostran que a competitividade das explotacins galegas depende fundamentalmente da sa capacidade para controlar e reducir os custes de producin, xa que o prezo do leite e dos insumos veen dados. O gasto en alimentacin animal representa o 68,3% dos custes directos, e resulta moi elevado en relacin coa media da UE (14,2 sobre 9,3 /100 kg de leite). As explotacins irlandesas, includas no programa de xestin da EDF, son as que obteen os mellores resultados en toda Europa grazas a eciencia dos seus sistemas produtivos, de baixo custe, baseados nun aproveitamento dos recursos forraxeiros a travs do pastoreo. Este pas debera ser un exemplo a seguir, pero en moitos casos sera preciso ampliar a supercie forraxeira das explotacins galegas para poder diminur os custes de alimentacin, e a dependencia exterior na compra de insumos, as como aumentar a produtividade do traballo. As explotacins leiteiras galegas son moi vulnerbeis s oscilacins dos prezos, tanto do leite como dos factores de producin, polo que precisamos un bo control dos ingresos e gastos, semellando que o aumento de dimensin nas explotacins non est sempre a signicar unha mellora da xestin. Os mellores datos econmicos das granxas da tboa 1 foron acadados nas de producin media, ata 20.000 L/ha, sobre as mais grandes.
Tboa 1.  Datos das explotacins galegas, no programa de xestin da Xunta de Galicia en 2008, que dispoen de 300 T de cota, segundo o aporte de concentrado (Barbeyto e Lpez, 2010).
Concentrado/Leite (g/L) Producin/SAU (L/ha) Compra de concentrado (/100 L) Marxen neta (/100L) Benecio (/100L) < 300 11.134 8,30 18,75 11,26 300-349,9 12.766 10,07 16,77 10,19 350-399,9 12.792 11,49 14,17 8,27 400-499,9 15.075 13,27 11,57 6,21 >500 11.544 17,36 6,39 -0,94

Os datos de xestin mostran que nin o tamao, nin o volume de ingresos, nin o grao de intensi cacin do sistema explican as diferenzas de resultados entre explotacins. A maior dimensin non est a traducirse nunha mellora na xestin, de feito, as de maior tamao, que son as mais intensi cadas, como indican as cargas gandeiras, rendementos leiteiros e consumos de concentrado, son incapaces de aproveitar as vantaxes que ofrece a sa maior base territorial. Sen embargo, son as explotacins menos intensivas e de menor tamao, as situadas con mellores benecios no 25% de cabeza, atendendo aos resultados de rendemento leiteiro, produtividade por unidade de supercie, consumo de concentrado por vaca ou cantidade de leite producido sen concentrado. Parece ser que o tamao vai unido ao sistema de producin mais intensivo e precisarase un cambio de mentalidade para aplicar un modelo mais sustentable para Galicia. Se baixa o prezo do leite ou sube o dos insumos, as explotacins con maior endebedamento poden atoparse con serias dicultades para subsistir.

356

O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas

Pobilidades do pastoreo en Galicia para a producin de leite


As polticas agrarias ata agora desenvolvidas pola UE estaban baseadas no fomento dunha agricultura produtivista e intensiva, que convn ir esquecendo a favor dunha correcta xestin do territorio e da paisaxe rural. Isto pode axudar a evitar o deterioro do medio ambiente e o abandono das terras agrcolas sendo, a agricultura e a gandera ecolxica uns sistemas de producin cos que resulta posible acadares este obxectivo polo seu respeto polo medio rural e a bsqueda continua de produtos naturais e de calidade diferenciada que repercutan na sade dos consumidores. Tanto no manexo convencional como ecolxico, preciso que os gandeiros leven a cabo un uso eciente dos recursos dispoibles nas explotacins de vacn de leite. O emprego da herba para alimentar o gando (tanto en producin como en reposicin), facendo uso dun axeitado manexo dos pastos, resulta ser unha estratexia competitiva sobre os altos custes dos sistemas intensivos que dependen moito do prezo do concentrado. A sustentabilidade dos sistemas de producin en pastoreo est demostrada en pases de zonas hmidas como Irlanda e Nova Zelanda, sempre que se consiga cubrir as necesidades nutritivas e os requirimentos enerxticos do rabao leiteiro, cunha adecuada inxestin de nutrintes provintes da herba, como fonte mais barata para alimentar ao gando vacn, adaptando as curvas de crecemento do pasto, con cantidade e calidade suciente de herba, a curva de lactacin. As provincias de A Corua e Lugo (gura 2), teen o maior censo vacn (gura 3) da Espaa hmida e as porcentaxes mais elevadas da SAU dedicada a praderas (gura 4) e a millo forraxeiro (gura 5). Estes mapas fannos pensar que factible unha producin de leite utilizando os nosos recursos forraxeiros. Sen embargo, consttase nas estatsticas unha entrada masiva de concentrado polos portos galegos de A Corua e Marn, para a alimentacin dos ruminantes.


Figura 2. Distribucin municipal das explotacins de gando vacn en Galicia (Anuario de Estatstica Agraria de Galicia de 2005).

357

A. I. Roca Fernndez, E. A. Gonzlez Rodrguez


Figura 3. Distribucin municipal do censo de gando vacn de leite en Galicia (Anuario de Estatstica Agraria de Galicia de 2005).


Figura 4. Distribucin municipal da porcentaxe de pradera respecto da SAU en Galicia (Anuario de Estatstica Agraria de 2005).


Figura 5. Distribucin municipal da porcentaxe de millo forraxeiro respecto da SAU en Galicia (Anuario de Estatstica Agraria de 2005).

A estrutura da propiedade da terra, pouca supercie e dividida, foi o principal atranco que xo que a maiora das explotacins acadasen un modelo produtivo cunha alta intensicacin dependendo de insumos externos con custes crecentes, que na crise actual, fai cuestionar a viabilidade de moitas explotacins. Convn, por tanto, ir modicando este modelo, sempre que sexa posible, buscando reducir ao mximo os custes de producin, aproveitando as favorables condicins climticas para unha producin de leite eciente usando os recursos propios. As praderas en Galicia representan o 12% da sa supercie total e o 44% da sa supercie agraria til. Os rendementos medios das praderas sementadas adecuadamente fertilizadas, poden situarse ao redor das 12-13 T de MS/ha en moitas das explotacins das reas de producin leiteira de Galicia, o que as aproxima producin de millo para silo, 12-18 T MS/ha, con menor contido de protena, que preren os sistemas intensivos

358

O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas

de leite. A mellor xestin para unha producin a base de forraxes verdes levar a cabo un axeitado aproveitamento a travs do pastoreo das supercies forraxeiras, facendo ensilados de herba e/ou de millo cando non haxa pasto fresco. Os aportes de concentrado ou compras fora da explotacin dbense deixar para momentos crticos da lactacin, contando ca alta versatilidade das praderas, que poden ser utilizadas tamn en outono cas vacas en producin ou ca recra. Calquera forraxe producido ten que ter calidade e debe satisfacer os requirimentos do rabao en cada momento da lactacin, para transformalo en leite, de a a importancia da xestin do alimento, a travs dun axeitado manexo dos alimentos producidos na propia explotacin.

Interrelacin pasto-animal: importancia do manexo do pasto


O manexo do pasto fresco un factor estratxico de control nos sistemas sustentables de producin animal, debido sa inuencia sobre a inxestin e a calidade do pasto, para convertelo na principal fonte de alimentacin da vaca. Temos que ter unha idea da curva de crecemento da herba para controlar a cantidade de herba dispoible na explotacin en cada poca do ano (gura 6).
CURVA DE CRECEMENTO DA HERBA EN GALICIA

100 90

Crecemento de primavera (Vexetativo, follas)

% DE CRECEMENTO DA HERBA

80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 SEMANA
Crecemento de outono (Vexetativo, follas) Crecemento de primavera-vern (Reprodutivo, talos)

Figura 6. Curva de crecemento da herba aplicable s explotacins de Galicia.

O exceso de producin de herba na primavera debe ser ensilado e supn unha suplementacin adecuada para cando non haxa herba fresca dispoible. En pocas crticas, como no pico da lactacin, para acadar os niveis de producin desexados, pdese recorrer o concentrado. O animal produce leite cando inxire o pasto crecido nos ltimos 20-30 das e non produce tanto se ten que inxerir o pasto en oferta que pode vir de rotacins anteriores dunha calidade inferior. Cando a oferta de pasto moi elevada o animal selecciona o alimento que est a inxerir, e prodcese entn un descenso na sa porcentaxe de utilizacin, que repercute nunha peor calidade do rebrote nas sucesivas rotacins de pastoreo.

359

A. I. Roca Fernndez, E. A. Gonzlez Rodrguez

A cantidade de materia seca (kg) que se oferta por animal e da, chamada presin de pastoreo, depende do nmero de animais por unidade de supercie produtiva, e xoga un papel fundamental no manexo destes sistemas sustentables de producin de leite en pastoreo. Este o factor que nos permite lograr unha alta inxestin de nutrientes de calidade para cubrir as necesidades do rabao ao longo da sa lactacin, con alimentos producidos na propia explotacin anda que non se explote todo o potencial xentico produtivo do animal. Na primavera e vern do 2007 xronse ensaios no CIAM con catro grupos de vacas frisonas: dous, de partos de primavera (A1 e A2) e dous, de partos de outono (B1 e B2) sometidos a das presins de pastoreo: baixa (4,3 vacas/ha) e alta (5,8 vacas/ha), en pastoreo rotacional de praderas de raigrs ingls e pouco contido de trevo branco. A alta presin de pastoreo xo descender o aporte e a inxestin de pasto (15,5 e 12,5 kg MS/vaca/ da, respectivamente), aumentando a porcentaxe de utilizacin (80,6%) respecto a baixa presin. Cando tiamos menos vacas por supercie, baixa carga, logrouse un maior aporte de herba e unha maior inxestin (18,1 e 13,8 kg MS/vaca/da, respectivamente) cunha menor porcentaxe de utilizacin (76,7%). A pesares da menor inxestin na carga alta, houbo unha compensacin por unha maior calidade do pasto (tboa 2), e un consumo de MS e de nutrientes suciente para manter unha boa producin de leite (22,4 e 21,9 kg/vaca/da nos grupos con baixa e alta presin, respectivamente). Resulta, pois, recomendable levar a cabo este aumento da presin de pastoreo nas explotacins leiteiras, cando se suplementa con algo de concentrado na primavera, xa que mellora a calidade do pasto, e fai diminur os efectos substitutivos do concentrado (Roca et al., 2008).
Tboa 2.  Variacins na calidade do pasto en oferta en funcin da poca do ano en pastoreo e da diferente presin de pastoreo.
Etapa I-Vexetal Follas: Marzo-Abril Presin de pastoreo (vacas/ha) Materia orgnica (%) Protena bruta (%) Fibra cido deterxente (%) Fibra neutro deterxente (%) Carbohidratos solbeis (%) Dixestibilidade in vivo (%) Dixestibilidade in vitro (%)
1

II-Reproductiva Talos: Maio Baixa 4,3 90,5 14,0 28,9 50,9 16,6 73,8 78,2 Alta 5,8 90,4 15,3 27,5 49,6 16,8 74,5 78,6

III-Reproductiva Espigas: Xuo-Xullo Baixa 4,3 90,2 13,8 33,7 57,3 10,9 69,1 71,5 Alta 5,8 89,8 14,5 32,8 56,8 11,8 70,7 73,6 NS NS * NS NS * NS Presin

Signicacin1

Baixa 4,3 90,8 14,5 23,9 44,6 21,8 77,9 84,0

Alta 5,8 90,5 15,4 22,9 42,9 22,6 78,9 85,9

Etapa

Interaccin

NS NS *** *** *** *** ***

NS NS NS NS NS NS NS

Signicacin= NS, Non existen diferenzas signicativas; * P<0.05; **P<0,01; ***P<0,001.

Entre os meses de marzo a outubro de 2008 fxose outro ensaio en Moorepark Dairy Production Research Centre (Irlanda), durante unha estancia predoutoral, para ver como as diferenzas na oferta da herba (L, 1600 e H, 2400 kg MS/ha) e dispoibilidade do pasto (L, 15

360

O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas

e H, 20 kg MS/vaca/da) afectan composicin morfolxica do pasto, a inxestin de herba e a producin de leite de catro grupos de vacas Holstein-Friesian en pastoreo rotacional de reas independentes de praderas de raigrs ingls. Conxugando baixa oferta de pasto (1600 kg MS/ha) con alta dispoibilidade da herba (20 kg MS/vaca/da) obtivronse os maiores rendementos de leite tanto por vaca (20,1 kg/vaca/da) como por unidade de supercie (16.890 kg por ha), cun alto contido de slidos en suspensin no leite (1.270 kg por ha), debido a unha mellora na calidade do pasto que se ofertaba e que era inxerido polos animais. Esta herba tia un alto contido de follas e unha baixa proporcin de talos e pouco material senescente, follas vellas e mortas, durante as sucesivas rotacins de pastoreo o que se traduciu tamn nunha mellora no leite producido (tboa 3) (Roca et al., 2009).
Tboa 3. E  fecto da oferta de pasto (HM) e do aporte diario de herba (DH) sobre a altura (pre- e postpastoreo), a porcentaxe de utilizacin e a composicin morfolxica do pasto (> e <4cm) durante o pastoreo de primavera-outono.
Tratamentos Oferta de pasto (kg MS/ha) Dispoibilidade da herba (kg/v/d) Aporte diario de herba (kg/v/d) Altura pre-pastoreo (cm) Altura post-pastoreo (cm) Utilizacin da herba (%) Altura >4cm MS total do pasto (kg) Proporcin de follas (%) MS das follas (kg) Proporcin de talos (%) MS dos talos (kg) Proporcin de senescente (%) MS do material senescente (kg) Altura <4cm MS total do pasto (kg) Proporcin de follas (%) MS das follas (kg) Proporcin de talos (%) MS dos talos (kg) Proporcin de senescente (%) MS do material senescente (kg) 2429 0,24 598 0,37ab 870 0,39 960 2486 0,22 539 0,33b 813 0,45 1134 2305 0,22 511 0,39ab 872 0,39 921 2410 0,21 504 0,41a 952 0,38 954 204,6 0,04 116,4 0,032 86,2 0,05 170,4 NS NS NS * NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS 1601a 0,75 1211a 0,14 216
a

Signicacin1 2400 kg

1600 kg LL 14,8
a

LH 19,5
b

HL 14,8
a

HH 19,6
b

SED 0,26 0,60 0,10 0,02

HM NS *** *** NS

DH *** NS *** ***

HM*DH NS NS *** NS

11,9a 4,2a 97,7


a

11,5a 4,7b 91,3


b

14,4b 4,2a 98,2


a

14,3b 5,2c 88,2


c

1592a 0,74 1201a 0,15 226


a

2375b 0,71 1690b 0,16 392


b

2403b 0,72 1707b 0,15 384


b

147,3 0,03 122,6 0,02 61,5 0,02 33,6

*** NS *** NS *** NS ***

NS NS NS NS NS NS NS

NS NS NS NS NS NS NS

0,11 174a

0,11 166a

0,13 295b

0,13 312b

1Signicacin= NS, Non existen diferenzas signicativas; * P<0.05; **P<0,01; ***P<0,001.

361

A. I. Roca Fernndez, E. A. Gonzlez Rodrguez

Ambos ensaios non fan mais que demostrar a importancia que ten un axeitado manexo do pasto da explotacin para unha producin de herba de calidade que se mantea nas sucesivas rotacins e que repercuta nunha producin de leite en cantidade e de calidade ao longo da curva de lactacin do animal.

ORZAMENTO FORRAXEIRO PARA GANDO VACN DE LEITE


Un orzamento forraxeiro consiste en casar a provisin de forraxe e os requirimentos nutritivos do rabao leiteiro, tanto en cantidade como en calidade, para cubrir as necesidades de producin da explotacin durante cada poca do ano. Se avaliamos todas as fontes de nutrientes dispoibles na explotacin e os requirimentos enerxticos do rabao ao longo da sa curva de lactacin, vemos as posibilidades desta voda. Isto axdanos ao establecemento de prioridades na alimentacin da cabana leiteira, permitindo facer un maior uso das forraxes verdes, e obter a viabilidade e competitividade destes sistemas sustentables. (1) Denimos a proporcin de forraxe-concentrado na racin diaria do gando necesaria para obter unha producin desexada por vaca en funcin do seu estado de lactacin. Cando se prima a forraxe producida na propia explotacin, podemos ter unha proporcin do 70-30% ou ben, 80-20%. O concentrado resrvase s para as pocas de dcit enerxtico nas vacas, xa sexa no pico de lactacin ou na xestacin, coa posibilidade de reducilo se o gando est en pastoreo e cando a resposta en leite resulta marxinal. (2) A cantidade de forraxe ofertada en cada momento da lactacin, ten que estar unida ao coecemento da sa calidade e a forma dispoible para o animal. O pasto debe ser adecuado s necesidades da vaca para obter o nivel de producin desexado (non necesariamente o mximo) e dbese recorrer suplementacin cando non se cumpran estes obxectivos, por falta de forraxe ou necesidades de alta producin, primeiro con forraxes (herba seca ou silo) e logo con concentrado. O pasto de calidade o mellor alimento que se lle pode dar aos ruminantes e que ademais leva aparellado unha alta calidade nutritiva do leite. A gura 7 recolle dous orzamentos forraxeiros para vacas de partos agrupados na primavera e no outono. Procurase darlle prioridade ao pastoreo, o silo herba, o silo millo e ao nal o concentrado para cubrir os requirimentos enerxticos do rabao leiteiro duns 7.500 kg/vaca/ano. As cantidades totais expresadas na tboa 4 corresponderan a unha carga gandeira de entorno a 2 vacas/ha.

362

O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas

Tboa 4. N  ecesidades anuais de pasto, silo (herba e millo) e concentrado por vaca con partos de primavera (xaneiro-marzo) e outono (setembro novembro).
Partos (a) primavera (b) outono Leite (kg/da - Kg/ano) 25 - 7.515 23 - 7.405 Pasto fresco (kg/vaca/ano) 2.880 2.700 Silo de herba (kg/vaca/ano) 1.425 1.290 Silo de millo (kg/vaca/ano) 1.095 1.650 Concentrado (kg/vaca/ano) 1.020 1.080

Estes dous orzamentos poden aplicarse tamn a un rabao de partos durante todo o ano pero separando entre grupos de alta e de baixa producin que corresponderan cas grcas (a) e (b) da gura 7. Trtase de minimizar os gastos de concentrado (o mais escuro) e maximizar o pasto (o mais claro na cima da grca) para cubrir cun mnimo custe unha curva de lactacin desexada.
(a) MS (kg/vaca/da)
20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
xan-01 feb-01 mar-01 abr-01 maio-01 xuo-01 xullo-01 ago-01 sep-01 out-01 nov-01 dec-01

Leite (kg/vaca/da)
S-m illo S- herba Concentrado Pasto Leite

35 30 25 20 15 10 5 0
dec-31

(b) MS (kg/vaca/da)
20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
xan-01 feb-01 mar-01 abr-01 maio-01 xuo-01 xullo-01 ago-01 sep-01 out-01

Leite (kg/vaca/da)
S- m illo S- herba Concentrado Pasto Leite

35 30 25 20 15 10 5 0
nov-01 dec-01 dec-31

Figura 7. O  rzamento forraxeiro das curvas de lactacin con vacas de partos de (a) primavera e (b) outono, dando prioridade ao pasto, silo de herba, silo de millo e ao nal o concentrado, con datos dos sistemas en pastoreo do CIAM.

363

A. I. Roca Fernndez, E. A. Gonzlez Rodrguez

Dende un punto de vista prctico, os orzamentos forraxeiros fanse de acordo coas necesidades do rabao ou do grupo de vacas que queremos alimentar nun determinado momento da lactacin. Por iso, bo facer lotes de pastoreo, separando polo menos, entre: (a) vacas recen paridas ou en pico de lactacin, as mais produtivas, (b) vacas ao nal da lactacin, as de menos leite, e (c) vacas secas con a recra e/ou reposicin que poden pastar as parcelas que se atopan mais lonxe da sala de muxido. O pastoreo consiste en ofertar aos animais unha cantidade de forraxe determinado, controlada con cercas ou fo elctrico, que sexa consumida nun da ou dous como mximo. Consguese as unha inxestin de nutrientes de calidade e unha alta porcentaxe de utilizacin do pasto, que xerar alta calidade do rebrote na seguinte rotacin sen necesidade de facer cortes de limpeza, que diminen a eciencia da producin do pasto. Cando temos demasiada oferta e alta dispoibilidade do pasto, a utilizacin resulta baixa, e obtense moitos rexeitamentos, sobre todo na poca do espigado, que comprometen o seguinte rebrote que sera de mala calidade. Neste caso, resulta recomendable realizar cortes de limpeza ou pastar estas parcelas con outros animais que non se atopen dentro do grupo de alta producin.

A calidade do leite e o perl de cidos graxos


Os sistemas de producin de leite en pastoreo mostran unha calidade do leite moi variable ao longo do ano sobre todo nos seus contidos de graxa e protena, con valores mnimos en xullo e mximos en xaneiro e decembro. Estas variacins son debidas a cambios na alimentacin dos animais e ao manexo do rabao. Na gura 8 (a-b) comparase a calidade do leite en explotacins de Galicia e dos Pases Baixos en 2005, tendo en conta as variacins xenticas. Nos sistemas intensivos hai menor utuacin pola racin mais uniforme, que as centrais leiteiras preren incentivar, para manter unha calidade homoxnea do leite.

CALIDADE DO LEITE NAS EXPLOTACINS DE GALICIA


Graxa (g/kg) 40 39 38 47,00 37 36 35 34 33 46,00 32 31 30 xan-01 feb-01 mar-01 abr-01 maio-01 xuo-01 xullo-01 ago-01 sep-01 outubro-01 nov-01 dec-01 45,75 45,50 46,75 46,50 46,25 Protena (g/kg) Lactosa (g/kg) 47,50 47,25

364

O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas

CALIDADE DO LEITE NAS EXPLOTACINS DOS PAXES BAIXOS


Graxa (g/kg) 46 45 44 43 42 41 40 39 38 37 36 35 34 33 32 31 30 xan-01 feb-01 mar-01 abr-01 maio-01 xuo-01 xullo-01 ago-01 sep-01 outubro-01 nov-01 dec-01 44,5 44,75 45 45,25 45,5 Protena (g/kg) Lactosa (g/kg) 45,75

Figura 8. V  ariacins na graxa, protena e lactosa en leite das explotacins de (a) Galicia (Anuario Estatstica Galicia, 2006) e (b) Pases Baixos no ano 2005.

O control da alimentacin de cada sistema e o factor mais importante para conseguir manter unha determinada calidade do leite ao longo do ano. Por iso, e porque cada vez existe unha maior preocupacin por parte dos consumidores por levar unha dieta saudable, na actualidade aumentaron os traballos de investigacin nos que se trata de coecer e mellorar o perl de cidos graxos do leite a travs de cambios na alimentacin do gando vacn de leite. O cido linoleico conxugado, coecido como CLA (C18:2 cis-9 trans-11) un cido graxo poliinsaturado (AGPI) con dous dobres enlaces conxugados que se atopa presente nos forraxes verdes, algns grans, froitos secos e produtos de orixe animal, como o leite e a carne. Frmase como resultado dunha biohidroxenacin microbiana incompleta no rumen polo que un constitunte natural dos produtos lcteos e da graxa dos rumiantes (Gonzlez e Vzquez, 2006). Existen diferentes factores que afectan ao contido deste AGPI no leite de vaca, entre os cales pdense destacar os seguintes: factores de tipo intrnseco (relativos ao xenotipo animal, a variacin individual e ao estado siolxico do animal) e factores de tipo extrnseco (relacionados coa poca do ano, as variacins rexionais e as estratexias de alimentacin, onde o pastoreo un elemento clave debido a sa grande inuencia no nivel deste AGPI no leite). A raza afecta a composicin de cidos graxos do leite con diferenzas tamn entre animais de diferente mrito xentico (Coulon et al., 2001). Nembargantes, convn ter en conta que a raza explica tan so o 1% da varianza total observada no contido graxo do leite , encontrando diferenzas individuais do triplo de CLA no leite de animais alimentados coa mesma racin (Kelsey et al., 2003). O rango de variacin no contido de CLA amplo, para Elgersma et al. (2004) oscilou entre 14 e 36 g/kg cunha dieta baseada en pastos, e de 4,0 a 5,8 g/kg na segunda semana despois do cambio a unha racin de pasto/ensilado de millo. Resultados anlogos foron atopados por Peterson et al. (2002) entre 12,4 e 27,8 g/kg de CLA en pastoreo, e de 4,0 a 8,6 g/kg con ensilado de millo xa catro das despois do perodo

365

A. I. Roca Fernndez, E. A. Gonzlez Rodrguez

de transicin. En xeral, os niveis de CLA diren entre vacas, pero os patrns de resposta a cambios na alimentacin dos animais son semellantes (Elgersma et al., 2006). Os resultados obtidos sobre o contido de CLA na graxa do leite segundo o estado de lactacin dos animais son contraditorios, mentres MacGibbon et al. (2001) encontraron mais altas concentracins ao inicio e ao n da lactacin que na metade en vacas en pastoreo, Auldist et al. (1998) atoparon un incremento dun 23% no CLA da graxa do leite a medida que avanza a lactacin. En referencia ao nmero de lactacin, Lal e Narayanan (1984) encontraron menor contido de cidos graxos poliinsaturados cando aumenta a idade da vaca. Nembargantes, Stanton et al. (1997) non atoparon este efecto en vacas con 2 e mais de 4 lactacins alimentadas exclusivamente con pasto (5,47 e 5,67 g/kg na graxa do leite, respectivamente). De igual xeito, ao suplementar con aceite de semente de colza tampouco atoparon efecto algn sobre o contido de CLA no leite entre vacas na sa primeira lactacin (5,69 g/kg na graxa) e vacas de 2 a 4 lactacins (5,96 g/kg na graxa) ou mais de 4 lactacins (6,16 g/kg na graxa do leite). Nos Pases Baixos, Heck et al. (2009) mostraron a existencia de variacins estacionais do CLA na graxa do leite que atriburon a cambios na alimentacin ao pasares dun sistema en estabulacin con ensilado nos meses de inverno a outro en pastoreo no vern. Estableceron dous perodos de transicin (primavera e outono) nos que o cambio dun tipo de alimentacin a outra motivaron o aumento e descenso, respectivamente no contido de CLA. Semellantes resultados foron acadados por Khanal (2004) que encontrou que a concentracin de CLA mais baixa no inverno e mais alta no vern, coincidindo co mximo aproveitamento dos pastos. As variacins estacionais no contido de CLA no leite foron atopadas tamn por Auldist et al. (1998) en ensaios en pastoreo en Nova Zelanda e Lock e Garnsworthy (2003) no Reino Unido. Tamn Reklewska et al. (2003) encontraron concentracins de CLA no leite maiores en vern (8,4 g/kg) e outono (8,9 g/kg) que no inverno (6,3 g/kg). En pastoreo rotacional entre xuo e setembro, outros autores (Jahreis et al., 1997; Stanton et al., 1997; Dhiman et al., 1999) tamn atoparon un forte incremento no contido de CLA na graxa do leite. Jahreis et al. (1997) estudaron explotacins en manexo convencional (vacas estabuladas con ensilado de millo) e ecolxica (vacas en pastoreo no vern), e observaron que a variacin no contido de CLA na graxa do leite foi importante (0,26 a 1,14% do total de AG) e dependente da estacin do ano, atopndose os niveis mais altos de maio a setembro. Butler et al. (2008), en sistemas de producin ecolxica no Reino Unido, mostraron concentracins maiores de cidos graxos insaturados e de CLA e menores de cidos graxos saturados no leite en marzo e maio que en agosto e outubro. Resultados semellantes foron tamn obtidos por Rego et al. (2008), de xeito que, a variacin no perl de cidos graxos do leite segundo a estacin do ano relacionase coa alimentacin de maneira signicativa (Castillo et al., 2006). Nunha revisin, Jensen (2002) atopou amplas variacins rexionais no perl de cidos graxos do leite cunhas concentracins promedio de CLA na maiora dos pases entre 4-10 g/kg, e uns niveis de 2 a 3 veces mais altos durante

366

O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas

a alimentacin con pastos que con ensilado. Resultados semellantes foron atopados nos ensaios realizados no CIAM no ano 2008 ao comparares dous grupos en pastoreo (12 ou 24 horas) fronte a un sistema intensivo de estabulacin as 24 h con ensilado de herba e millo (Gonzlez et al., 2009). O rabao estabulado 24 h con ensilado mostrou o nivel mais baixo de CLA na graxa do leite, 4,5 g/kg, mentres que o grupo que pastou medio da acadou uns 9,1 g/kg de CLA e os animais que pastaron durante todo o da obtiveron o contido mais alto, 12,5 g/kg de media de CLA no leite, amosando tamn un incremento no contido de AGPI (gura 9 a-b).

Figura 9. Contido total de cidos graxos (a) saturados (C4:0-C18:0) e insaturados (C18:1-C18:3) e (b) de cido linoleico (C18:3) e CLA (C18:2) na graxa do leite de vacas en pastoreo (12 h ou 24 h) ou ensilado (24 h) en Galicia.

Os maiores contidos de CLA na graxa do leite atpanse en pases, onde a herba a principal fonte de alimentacin do gando vacn de leite, como son Irlanda, Nova Zelandia e Suza (Elgersma et al., 2006). En queixos italianos, producidos a partires de leite de vacas en pastoreo de zonas de montaa, hai mais altos contidos de CLA, 16,7 g/kg, comparados cos 7,1 g/kg que apareceron en queixos de vacas alimentadas en estabulacin con silo (Innocente et al., 2002). Dhiman et al. (1999) atoparon un aumento no CLA (8,9; 14,3 e 22,1 g/kg no leite) conforme se incrementa a proporcin de pasto (33, 66 e 100% da MS respectivamente). Elgersma et al. (2003) pensaron que a concentracin de protena na forraxe, a proporcin de follas ternas e a extensin do perodo de rebrote ou o novo

367

A. I. Roca Fernndez, E. A. Gonzlez Rodrguez

crecemento da cobertura vexetal, sera o que podera afectar a concentracin da graxa e o perl de cidos graxos na herba. Dewhurst (2003) concle que o contido de follas resulta moi importante na determinacin do contido de cidos graxos. Existe unha relacin lineal positiva entre as concentracins de cidos graxos totais e cido linolnico coa concentracin de N na forraxe (Elgersma et al., 2003). Boufaed et al. (2003) aplicaron 120 vs. 0 kg N/ ha sobre o eo, phleum pratense, logrando un incremento dun 26% na concentracin de cidos graxos totais. Elgersma et al., (2006) propoen coecer a resposta dos factores ambientais sobre o perl de cidos graxos das forraxes, asociado a prcticas de manexo baseadas no momento ptimo de aproveitamento (corte ou pastoreo), axudara ao desenrolo de estratexias de manexo que logren un incremento dos precursores dos AGPI nos produtos obtidos a partires dos rumiantes. Os resultados correspondentes os ensaios realizados no CIAM atpanse dispoibles na sa paxina web: www.ciam.es

Conclusins
Para acadar unha producin de leite eciente, competitiva, sostible e rendible a longo prazo en Galicia resulta preciso levar a cabo unha explotacin racional dos recursos forraxeiros existentes nas explotacins galegas que quedan. Trtase de reducir os custes de producin, o primeiro deles a alimentacin, que supn o 68% dos custos directos sendo imprescindible, para iso, lograr un axeitado aproveitamento das forraxes verdes, a ser posible en pastoreo, por ser a fonte mais barata para alimentar ao gando vacn de leite. O manexo dos pastos a gran ferramenta da explotacin xa que pode modicar o estado vexetativo e a composicin morfolxica das praderas no senso de incrementala calidade da racin. Un bo uso do pastoreo rotacional aporta mais nutrientes e permite manter un alto nivel de leguminosas, con alto contido en N e alta dixestibilidade, facendo mais competitivos estes sistemas sustentables. Os sistemas en pastoreo poden acadar ademais primas medioambientales, e introducir unha mellora no perl de cidos graxos do leite, debido a presenza dun maior contido do cido linoleico conxugado (CLA) e dos cidos graxos poliinsaturados, que permanecen nos produtos lcteos frescos ou elaborados, e son considerados beneciosos para a sade humana. O valor engadido do produto nal destes sistemas sustentables baseados nun aproveitamento eciente dos pastos, pode quedar na propia explotacin e ten que vir paralelo a reducin dos custes da alimentacin do gando para garantir o futuro dos sistemas de producin de leite en Galicia.

Agradecementos
Ao INIA polo nanciamento do proxecto de investigacin RTA2005-00204-00-00 e das estancias predoutorais realizadas por A. I. Roca Fernndez en Irlanda e Holanda, e ao LAFIGA e o LIGAL polos anlises de calidade do leite.

368

O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas

Referenzas bibliogrcas
ANUARIO DE ESTADSTICA AGRARIA DE 2005. (2008) Xunta de Galicia. Santiago, Espaa, 244 pp. ANUARIO DE ESTADSTICA DE 2008. (2009) Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino. Secretara General Tcnica. Madrid, Espaa, 1199 pp. AULDIST, M.J.; WALSH, B.J.; THOMSON, N.A. (1998) Seasonal and lactational inuences on bovine milk composition in New Zealand.J. Dairy Res. 65, 401-411. BARBEYTO-NISTAL, F.; LPEZ-GARRIDO, C. (2010) Resultados do Programa de Xestin de Vacn de Leite en Galicia en 2008. Consellera do Medio Rural. Xunta de Galicia, 99 pp. BOUFAED, H.; CHOUINARD, P.Y.; TREMBLAY, G.F.; PETIT, H.V.; MICHAUD, R.; BLANGER, G. (2003) Fatty acids in forages. I. Factors affecting concentrations. Can. J. Anim. Sci. 83, 501-511. BUTLER, G.; NIELSEN, J.H.; SLOTS, T.; SEAL, C.H.; EYRE, M.D.; SANDERSON, R.; LEIFERT, C. (2008) Fatty acid and fat soluble antioxidant concentrations in milk from high- and low-input conventional and organic systems: seasonal variation. J. Sci. Food Agric. 88, 1431-1441. CASTILLO, R.A.; TAVERNA, A.M.; PEZ, R.R.; CUATRN, A.; COLOMBATTO, D.; BARGO, F.; GARCA, T.P.; CHVEZ, M.; BEAULIEU, D.A.; DRACKLEY, K.J. (2006) Fatty acid composition on milk from dairy cows fed fresh alfalfa based diets. Anim. Feed Sci. Technol. 131, 241-254. COULON, J.B.; DUPONT, D.; POCHET, S.; PRADEL, P.; DUPLOYER, H. (2001) Effect of genetic potential and level of feeding on milk protein composition. J. Dairy Res. 68, 569-577. DEWHURST, R.J. (2003) Fatty acids in milk fat from organic dairy farms. Elm Farm Research Centre, Hamstead Marshall. Newbury, Berks, UK. DHIMAN, T.R.; ANAND, G.R.; SATTER, L.D.; PARIZA, M.W. (1999) Conjugated linoleic acid content of milk from cows fed different diets. J. Dairy Sci. 82, 2146-2156. ELGERSMA, A.; ELLEN, G.; van der HOST, H.; MUUSE, B.G.; BOER, H.; TAMMINGA, S. (2003) Comparison of the fatty acid composition of fresh and ensiled perennial ryegrass (Lolium perenne L.), affected by cultivar and regrowth interval. Anim. Feed Sci. Technol. 108, 191-205. ELGERSMA, A.; ELLEN, G.; van der HOST, H.; MUUSE, B.G.; BOER, H.; TAMMINGA, S. (2004) Quick changes in milk fat composition after transition from fresh grass to a silage diet and effects on consumer health benets. Anim. Feed Sci. Technol. 117, 13-27. ELGERSMA, A.; TAMMINGA, S.; ELLEN, G. (2006) Modifying milk composition through forage. Anim. Feed Sci. Technol. 131, 207-225.

369

A. I. Roca Fernndez, E. A. Gonzlez Rodrguez

GONZLEZ-RODRGUEZ, A.; VZQUEZ-YEZ, O.P.; ROCA-FERNNDEZ, A.I.; FERNNDEZ-CASADO, J.A. (2009) Contenido de cido linoleico conjugado (CLA) en leche de vacuno en sistemas de produccin en pastoreo en zonas hmedas. Libro de Actas de la XLVIII Reunin Cientca de la SEEP. Huesca, 15-18 Junio, Espaa. 519-526. GONZLEZ-RODRGUEZ, A.; VZQUEZ-YEZ, O. (2006) Cmo conseguir unha composicin do leite de maior calidade e san: o cido linoleico conxugado (CLA). Revista Cooperacin 79. Ed. AGACA. Cadernillo divulgacin tcnica, 16 pp. HECK, J.M.L.; van VALENBERG, H.J.F.; DIJKSTRA, J.; van HOOIJDONK, A.C.M. (2009) Seasonal variation in the Dutch bovine raw milk composition. J. Dairy Sci. 92, 4745-4755. INNOCENTE, N.; PRATURLON, D.; CORRADINI, C. (2002) Fatty acid prole of cheese produced with milk from cows grazing on mountain pastures. Ital. J. Food Sci. 14, 217-224. JAHREIS, G.; FRITSCHE, J.; STEINHART H. (1997) Conjugated linoleic acid in milk fat: high variation depending on production system. Nutr. Res. 17, 1479-1484. JENSEN, R.G. (2002) Invited review: the composition of bovine milk lipids: January 1995-December 2000. J. Dairy Sci. 85, 295-350. KELSEY, J.A.; CORL, B.A.; BAUMAN, D.E. (2003) The effect of breed, parity, and stage of lactation on conjugated linoleic acid (CLA) in milk fat from dairy cows. J. Dairy Sci. 86, 2588-2597. KHANAL, R.C. (2004) Dietary Inuence on conjugated linoleic acid content of milk and consumer acceptability of milk and cheese naturally enriched with conjugated linoleic acid. Thesis PhD. Logan, Utah, USA, Utah State University. LAL, D.; NARAYANAN, K.M. (1984) Effect of lactation number on the polyunsaturated fatty acids and oxidative stability of milk fats. Indian J. Dairy Sci. 37, 225-229. LOCK, A.L.; GARNSWORTHY, P.C. (2003) Seasonal variation in milk conjugated linoleic acid and delta (9)-desaturase activity in dairy cows. Livest. Prod. Sci. 79, 47-59. MacGIBBON, A.K.H.; van der DOES, Y.E.H.; FONG, B.Y.; ROBINSON, N.P.; THOMSON, N.A. (2001) Variations in the CLA content of New Zealand milk fat. Aust. J. Dairy Technol. 56, 158. PETERSON, D.G.; KELSEY, J.A.; BAUMAN, D.E. (2002) Analysis of variation in cis9, trans11 conjugated linoleic acid (CLA) in milk fat of dairy cows. J. Dairy Sci. 85, 2164-2172. REGO, O.A.; REGALO, S.M.M.; ROSA, H.J.D.; ALVES, S.P.; BORBA, A.E.S.; BESSA, R.J.B.; CABRITA, A.R.J.; FONSECA, A.J.M. (2008) Effects of Grass Silage and Soybean Meal Supplementation on Milk Production and Milk Fatty Acid Proles of Grazing Dairy Cows. J. Dairy Sci. 91, 2736-2743.

370

O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas

REKLEWSKA, B.; BERNATOWICZ, E.; REKLEWSKI, Z.; NALECZ-TARWACKA, T.; KUCZYNSKA, B.; ZDZIARSKI, K.; OPRZADEK, A. (2003) Concentration of milk functional components in Black-and-White cows, depending on the season and feeding system in Polish. Zeszyty Naukowe Przegladu Hodowlanego 68, 85-98. ROCA-FERNNDEZ, A.I.; GONZLEZ-RODRGUEZ, A.; VZQUEZ-YEZ, O.P. (2008) Efecto de la carga ganadera y de la suplementacin en pastoreo sobre la produccin sostenible de leche. Libro de Actas de la XLVII Reunin Cientca de la SEEP. Crdoba, 21-24 Abril, Espaa. 469-476. ROCA-FERNNDEZ, A.I.; ODONOVAN, M.; CURRAN, J.; GONZLEZ-RODRGUEZ, A. (2009) Efecto de la oferta y disponibilidad diaria de hierba sobre la composicin morfolgica del pasto. Libro de Actas de la XLVIII Reunin Cientca de la SEEP. Huesca, 15-18 Junio, Espaa. 503-510. STANTON, C.LAWLESS, F.; KJELLMER, G.; HARRINGTON, D.; DEVERY, R.; CONNOLLY, J.F.; MURPHY, J. (1997). Dietary inuences on bovine milk cis-9, trans-11conjugated linoleic acid content. J. Food Sci. 62, 1083-1086. VAN DORLAND, H.A.; KREUZER, M.; LEUENBERGER, H.; WETTSTEIN, H.R. (2008) Comparative potential of white and red clover to modify the milk fatty acid prole of cows fed ryegrass based diets from zero-grazing and silage systems. J. Sci. Food Agric. 88, 77-85.

371

Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo?
Yann Pouliquen
Xestin Agrogandeira e Natureza S.L.

Introducin
Non este o lugar axeitado, dadas as limitacins de espazo propias do formato do Congreso de Agroecoloxa, para ir describindo detalladamente cal a situacin do sector lcteo nos ltimos tempos: ben sabido que os prezos seguen unha baixada importante, con perdas econmicas moi signicativas para o sector. Fronte a esta situacin, a producin ecolxica europea segue a aumentar, e dentro dela, a producin de leite e lcteos tamn. Na Galiza, anda que asistimos a unha pequena parada no consumo, evidenciada pola rebaixa dos prezos do leite comercializado pola empresa que maior volume envasa, a producin xa comprometida no Consello Regulador da Agricultura Ecolxica de Galicia (CRAEGA) mantvose. Existe unha crecente demanda de informacin e vontades de reconversin, que se notou nas empresas que asesoran aos produtores e produtoras, que probablemente non se traduza en maiores inscricins no CRAEGA por mor da parada comercial. Noutras verbas: existe unha demanda crecente por parte do sector produtor acerca desta producin, o que evidencia que esta producin estase amodo enfocando como alternativa producin de leite intensiva. O presente artigo pretende axudar a xar as ideas ao redor do interese econmico de facer unha producin ecolxica, a travs do estudo da evolucin de varias explotacins ecolxicas, e da sa comparacin con explotacins convencionais. O estudo non ten vocacin cientca convencional, baseada en anlise estatstica, nin en estudos de caso detallados, senn que ten un carcter prctico e exploratorio, por das razns: por unha banda, a pouca difusin da producin ecolxica na Galiza non permite ter datos que reicten elmente unha situacin media, senn que expresan mis ben situacins individuais ou, como moito, tendencias ou intuicins; e pola outra banda porque os datos son anda moi recentes, dado que falamos do ano 2009 que, a nivel de resultados econmicos, acaba de rematar practicamente. Insistimos, pois, no carcter introdutorio do presente traballo.

373

Yann Pouliquen

MATERIAIS E METODOS
A mostra: explotacins
O estudo levouse a cabo por Xestin Agrogandeira e Natureza SL (en diante XAN), dentro da sa labor de asesoramento a explotacins. O asesoramento realizado caracterzase por unha clara orientacin de cara desintensicacin das explotacins, entendida en das dimensins: a) por unha banda, desintensicacin tcnica, que implica orientacin de cara producin ecolxica, a pastoreo e traballo con animais menos forzados; e b) pola outra banda, reducin de custos de producin en xeral. O grupo asesorado agrupa explotacins ecolxicas, en reconversin, e explotacins convencionais. Dentro das explotacins convencionais, aproximadamente a metade esta traballando con sistemas extensivos en pastoreo. Os resultados destas explotacins son os que se pretenden estudar. Para ter unha interpretacin vlida, preciso ir situando os resultados econmicos no seu entorno natural, social e econmico; de al que o estudo se apoie tamn en resultados obtidos en Galiza. Concretamente, usronse os resultados do programa de xestin de vacn de leite en Galiza, elaborado por Fernando Barbeito Nistal e Claudio Lpez Garrido dentro das actividades do Centro de Investigacins Agrarias de Mabegondo (CIAM). As explotacins certicadas en Galiza non son anda numerosas, e poucas traballan con XAN. Incorporronse nos ltimos anos unhas poucas en reconversin. Polo tanto, para termos unha imaxe correcta da rendibilidade da producin ecolxica, preciso ter unha imaxe dinmica, con un estudo de varios anos. Para que esta comparacin tia un mnimo de sentido estatstico, dado que se traballa con grupos pequenos, necesario que haxa constancia nas explotacins estudadas, polo que o estudo limitase s explotacins que tiveron datos nais dos anos 2007, 2008 e 2009. data de redaccin deste traballo, non estn dispobeis os datos do CIAM para o ano 2009. A mostra nal ven detallada na tboa 1. A tboa 2 ofrece a modo de introducin un resumo breve dalgns indicadores no ano de partida da anlise (ano 2007), na que se pode apreciar como a supercie media de todas as explotacins ronda as 27 hectreas, con poucas variacins entre os sistemas produtivos. S escapan a esta regra as explotacins ecolxicas, debido a que unha delas ampliou a sa base territorial de xeito importante. Polo tanto, dispomos aqu dun elemento de moito interese: as explotacins estudadas dispoen dunha base territorial semellante en extensin; en consecuencia, o estudo tamn reicte as posibilidades tcnico-econmicas de explotacins semellantes, baixo mtodos de producin distintos.

374

Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo

Tboa 1: Composicin da mostra


Tipo producin Convencional Convencional Reconversin Ecolxica N 117 8 4 2 Orixe dos datos CIAM Xestin Agrogandeira e Natureza SL Xestin Agrogandeira e Natureza SL Xestin Agrogandeira e Natureza SL Cd. Galiza CIAM Convencional XAN Reconversin Ecolxica

Tboa 2: Indicadores medios dos grupos no ano 2007


tipo de producin Indicador Supercie (ha) Leite producido (I) Intensicacin (l/ano/ Ha) Carga gandeira (UGM / Ha) Nmero de vacas Leite / vaca / ano ecolxico 25 220.633 8.636 1,6 35 6.982 reconversin 27 185.418 6.889 1,3 26 7.105 convencional XAN 28 302.609 11.134 2,0 45 7.098 Galiza CIAM 26 404.263 15.522 2,7 48 8.376

En canto situacin xeogrca, as explotacins estn repartidas principalmente nas provincias de Lugo e A Corua.

Datos
Os datos foron recollidos de cara elaboracin de ndices tcnicos e dunha conta de resultados. A tal efectos, procedeuse ao rexistro do inventario de cada explotacin, e ao rexistro sistemtico de custos e ingresos. Paralelamente, rexistrronse varibeis tcnicas, como o nmero de animais presentes ou a producin mensual de leite. Os datos, apuntados polos produtores e produtoras ou pola equipa tcnica da empresa, foron periodicamente revisados, mediante un mnimo de 4 visitas por explotacin e ano. A clasicacin de custos e ingresos usada por XAN procede en grande medida da metodoloxa empregada pola equipa do CIAM, polo que non se presentan problemas de compatibilidade entre os datos hora de seren analizados. A Marxe Neta calculada o resultado de restarlle aos ingresos os custos xos e os custos varibeis. A continuacin, descrbese brevemente os datos recollidos:

375

Yann Pouliquen

produto bruto: ingresos Contempla as vendas de leite, compra-venda de animais, indicador tcnico de variacin de inventario de animais, e ingresos imputbeis actividade leiteira, includas as subvencins producin e renda, ags as subvencins a plans de mellora e incorporacin actividade agraria. Custos fixos Incorporan os custos de seguridade social da man de obra familiar, as rendas da terra alugada, os seguros, os xuros e as cotas xas. Non incle retribucin algunha da man de obra familiar, unha decisin metodolxica que non cabe debater no presente artigo. Incorporan asemade os custos de amortizacin, uniformizados (a 10 anos para a maquinaria, e 20 anos para as construcins) Custos varibeis Incorporan o resto dos custos: alimentos de vacas e recras, sanidade animal, custos de producin forraxeira e outros. Por decisin metodolxica, tamn se inclen como custos varibeis os custos de luz elctrica e mantemento de maquinaria e construcins.

Anlise dos datos


Cabe facer varias reexins previas: o tamao moi reducido dos subconxuntos, as como a variabilidade de tamao dos mesmos, non permite en absoluto realizar anlise estatstica algunha, dado que as diferenzas non seran practicamente nunca estatisticamente signicativas. A poboacin inicial de explotacins ecolxica moi reducida, polo tanto, a falta de validez dunha anlise estatstica non debe ser argumento para non traballar con datos minimamente agrupados. E evidente que os datos medios cos que se vai a traballar tern unha inuenza moi importante das situacins particulares; pero tamn certo que un clculo de datos medios permite identicar posbeis tendencias. En producin convencional intensiva, con animais sempre confinados en estabulo, e con grandes volumes de alimentos mercados, a variabilidade entre explotacins queda moito mis reducida que en explotacins onde o terreo e o clima tean moita importancia, como no caso das explotacins ecolxicas e en sistemas pastors. Polo tanto, anda que se obtean resultados medios, hai que sinalar que a rendibilidade da explotacin ecolxica ten unha variabilidade moito maior que a das explotacins convencionais. Pola mesma argumentacin, esta claro que as explotacins ecolxicas descritas non conforman unha mostra estatisticamente representativa das explotacins ecolxicas galegas.

376

Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo

En especial, debemos sinalar que as das explotacins ecolxicas tiveron evolucins atpicas, con aparicin de problemas alleos tcnica, ou con investimentos ou cambios importantes ao longo do perodo. Polo tanto, como se ver, moitos dos datos que ofertan deben ser seriamente matizados. Con estas limitacins, decidiuse realizar unha anlise de datos baseada en observacin do comportamento de medias, coas debidas matizacins que permiten coecer moi de cerca as situacins particulares. A anlise parte do estudo comparativo da marxe neta media de cada grupo, nunha perspectiva dinmica nos 3 anos considerados. O paso seguinte consiste en desglosar as compoentes da marxe neta por unidade de produto vendido, neste caso o leite, para tentar identicar os postos de custo e ingreso que diferencian os distintos mtodos de producin.

Resultados e discusin
Marxe neta das explotacins
Os resultados expresados nas grcas 2 e 1 inicia o que ser unha lia argumental bsica. Pdese apreciar como, con volumes extremadamente distintos de producin, as marxes poden seren semellantes. Cabe destacar en especial que a marxe das explotacins convencionais do grupo de XAN semellante, sempre, do grupo galego do CIAM, con unha pequena diferenza tcnica: obtense esta marxe con 100.000 litros de producin menos! Esta diferenza dbese que o grupo XAN incle explotacins con pastoreo e estratexia de reducin de custos. As explotacins ecolxica e en reconversin non presentan, nestas grcas, resultados interesantes, dado que a sa marxe nitidamente inferior. Esta reexin debe ser amplamente matizada. En primeiro lugar, sinalemos que as explotacins do grupo ecolxico certican dende o ano 2007; a baixada de marxe no ano 2009 debese a factores alleos s tcnicas de producin; polo tanto, non se deben comparar estas 2 explotacins co resto, polo menos a nivel de datos tan agregados.
70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza 117 2007 2008 2009 450.000 400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM

2007 2008 2009

Grca 2: Marxe Neta total media dos grupos (euros)

Grca 1: Producin total media dos grupos (litros)

377

Yann Pouliquen

Pola outra banda, as explotacins en transicin iniciaron a mesma no ano 2008. Cabe observar que, xa dende ese ano, presentaban niveis de rendibilidade inferiores s explotacins convencionais, con niveis de producin tamn moito menores. Polo tanto, a diferenza nas marxes totais non estrictu senso debida reconversin produtiva, senn sobre todo a situacins de partida. A observacin da evolucin da marxe neta mostra unha reducin das diferenzas entre grupos. As, namentres o grupo convencional, entre 2007 e 2009, perdeu un 40% da sa marxe neta, no grupo de reconversin esta perda s foi do 20%. Esta observacin suxire que, nun contexto de prezos baixos, a competitividade dos sistemas ecolxicos e convencionais poderas acadar niveis semellantes. Voltaremos mis adiante sobre esta cuestin, que necesita ser mis precisada cos datos desglosados. A grca 3 permite visualizar que a marxe neta das explotacins en reconversin moi superior das explotacins convencionais, con 2 a 3 cntimos mis de benecio en cada litro de leite (c/l) se comparamos co grupo convencional menos intensivo; esta diferenza supera os 8 c/l se comparamos co grupo do CIAM para o ano 2008. Resulta entn imprescindbel realizar un estudo mis fondo da elaboracin da marxe neta.

Ingresos
A grca 4 destaca o efecto da prima obtida polo leite en reconversin (inicio do pagamento en 2008), e en ecolxico, con unha diferenza nos ingresos de 4c/l e 12c/l respectivamente. Considerando unicamente o prezo do leite, estas diferenzas veen sendo de 3,16c/l e 10,5, respectivamente, dando lugar a un resultado certamente curioso. A explicacin debe ser procurada no pagamento das subvencins producin ecolxica. En efecto, as explotacins ecolxicas, polo menos algunha, empezaron a recibir axudas agroambientais no perodo, namentres as explotacins en reconversin, no ano 2009, anda non percibiran os importes aprobados para o ano 2008. Vela unha cuestin de suma importancia: en todos os datos ofrecidos das explotacins en transicin, non se ten en conta os ingresos ligados estritamente a esta producin que proceden do contrato de explotacin sustentbel. Tamn voltaremos mis adiante sobre esta cuestin.
25

70 60 50

20

15 2007 2008 2009

40 30 20

10

2007 2008 2009

10 0
convenciona l X AN reconvers ion G a liza C IAM

convenciona l X AN ecolxico

reconvers ion

G a liza C IAM

Grca 3: Marxe Neta por litro (c/L)

Grca 4: Produto bruto medio (c/l)

378

Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo

9.000 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009

14 12 10 8 6 4 2 0 convenciona l X AN reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009

Grca 5: Produtividade media dos animais (l/vaca/ano)

Grca 6: Custos xos medios (c/l)

Os ingresos por litro de leite soben asemade polo concepto de gando vendbel, que recolle as vendas, compras, e variacin de inventario do gando. Este concepto ven reectindo, por unha banda, o xito da reproducin do rabao, e pola outra, o xito das estratexias de reposicin e a duracin de vida dos animais. Nas explotacins ecolxicas e en reconversin, incrementase este benecio en 1 c/l, debido fundamentalmente menor reposicin, pero tamn a menor intensicacin das vacas (grca 5).

Custos xos
O comportamento dos custos xos algo sorprendente: agardarase, segundo da teora econmica mis bsica, que canto mis grande a explotacin, menor peso de custos xos. Pois ben, nestes grupos estudados non acontece as. O primeiro elemento de explicacin ven dado polo feito de que non se contempla, na metodoloxa empregada, os custos de persoal familiar. Non este o lugar para debater se as vantaxes e inconvenientes de traballar con este enfoque, evidentemente; pero si cabe insistir en que, na comparacin de grupos e da sa evolucin, permite un estudo vlido. O elemento de mis peso para explicar este fenmeno ven dado pola necesidade, nas explotacins mis grandes do grupo do CIAM, de contratar man de obra ou servizos alleos (carro mesturador), e, tamn, por un sobre-equipamento endmico nas explotacins mis modernas. A menor producin das explotacins en reconversin supn-lle un incremento de custos xos en 1 c/l en amortizacins. O resto do diferencial existente entre as explotacins convencionais e ecolxicas debese sobre todo a que as explotacins en reconversin teen persoal contratado.

Custos varibeis
Queda claro que os custos varibeis das explotacins mis extensivas moito menor (grca 8). A grca mostra claramente a subida dos custos varibeis no ano 2008, con un sobre-gasto habitual na producin de leite convencional cando a conxuntura positiva, e do efecto contrario no ano 2009. Pero tal baixada non acontece nas explotacins en reconversin, o que merece ser estudado con mis detalles.

379

Yann Pouliquen

30 25 20

3 15 10 5 0 convenciona l X AN reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009 2007 2008 2009

0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM

Grca 7: Custos varibeis medios por litro (c/L)

Grca 8: Custos medios en sanidade (c/l)

Custos varibeis varios


Non existen diferenzas moi signicativas neste apartado, que agrupa varios servizos, luz, mantemento de construcins, etc... Podemos mencionar un incremento en torno a 1 c/l, como consecuencia do pago aos servizos de aconsellamento, requisito obrigatorio para o cobro das axudas do Contrato de Explotacin Sustentbel.

Sanidade
Nos estudos realizados con anterioridade, o posto de custos en sanidade non mostraba unha situacin clara; neste estudo, tampouco identicaremos unha tendencia clara. Non explicamos o aumento de custos do grupo CIAM sen termos datos do ano 2009. O aumento ao que asistimos no grupo de reconversin debese, probablemente, entre o ano 2007 e 2008 mellora da recollida de informacin, e unha menor perda de recollida de gastos. No ano 2009, o aumento debese sobre todo ao efecto dunha nica explotacin, que se evidencia en medias calculadas con poucas explotacins. S posbel conclur que semella haber un custo menor en explotacin ecolxica ao redor de 1c/l.

Producin e compra de forraxes


700 600 500 400 300 200 100 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009

Grca 9: Custos de producin forraxeira medios (/Ha)

Vela un posto de custo que debera mostrar diferenzas importantes entre sistemas de manexo, e isto o que aparece na grca 9. Comprobase o nivel de gasto semellante entre explotacins en reconversin e ecolxicas, con unha diferenza de tendencia no ano 2008: o maior custo de producin forraxeira das explotacins en reconversin debese en grande

380

Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo

medida s necesidades de renovacin e implantacin de praderas de longa duracin no paso producin ecolxica, e a esforzos na implantacin do pastoreo. A semellanza entre o custo do grupo convencional XAN e as explotacins ecolxicas no 2009 debe ser tratada con sumo coidado, dado que responde,m ante todo, nun aforro moi importante do primeiro grupo en abonos, como consecuencia da situacin de crise; moi probbel que este nivel de custo non se repita nos vindeiros anos. A baixada dos custos de producin forraxeira no grupo convencional XAN debese, pola outra banda, no progreso destas explotacins no camio da desintensicacin (grca 10). En conclusin, a producin ecolxica realizarase con un custo por hectrea inferior en uns 100 . Pero o custo debe ser mirado tamn por litro producido, dado que as explotacins ecolxicas ou en pastoreo son menos intensivas (grca 10), con niveis ao redor de 6-7000 litros/Ha. Neste caso, apreciase un aumento de custos das prcticas ecolxicas fronte s convencionais, que ciframos ao redor de 2c/l. Resulta importante apuntar que nas explotacins en reconversin o paso a producin ecolxica non semella supor no medio prazo un incremento de custo por litro respecto da situacin inicial.
18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009 5 4 3 2 1 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009 7 6

Grca 10: Intensicacin media (l/Ha/ano)

Grca 11: Custos medio de producin forraxeira (c/l)

En canto a compras de forraxes fra da explotacin, as explotacins ecolxica ou en reconversin non realizan ese gasto, cando nas explotacins convencionais se sita entre 0,4 e 1 c/l.

Alimentos concentrados para recra


4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009

Grca 12: Custo de concentrados para recra (c/l)

381

Yann Pouliquen

Unha vez mis, o que reicten os datos (grca 12) queda escondido debaixo de situacins individuais. Os problemas de manexo das explotacins ecolxicas, con unha carga de alimentacin en base a concentrados alta, mostran custos moi altos coa entrada da obriga de traballar con pensos ecolxicos. Pola contra, sistemas de recra en comn nas explotacins ecolxicas non permiten ver este custo xa que o trasladan ao posto de gando vendbel. Entendemos, en calquera caso, que a tendencia a un aforro importante no custo de recra sempre e cando se realice un manexo en base a niveis de concentrado baixos.

Alimentos concentrados para vacas


14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009
0,400 0,350 0,300 0,250 0,200 0,150 0,100 0,050 0,000 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009

Grca 13: Custo en concentrados para vacas (c/l)

Grca 14: Consumo de concentrado por litro de leite (kg/l)

A grca 13 recolle o gasto en concentrado de vacas, con unha lixeira modicacin: aplicouse s explotacins en reconversin, para o ano 2009, o custo de concentrado ecolxico. O interese desta operacin radica na comparacin coas explotacins ecolxicas certicadas. Os custos deberan ser semellantes, o que non acontece; temos, pois, outra mostra de que o traballo con medias de moi poucas explotacins non permiten senn sacar situacins individuais que poden dar lugar a interpretacins erradas. Polo tanto, preferimos empregar o grupo de reconversin para o estudo da alimentacin de vacas. O aumento ao que asistimos ao longo dos anos debe-se en realidade incorporacin da alimentacin ecolxica no segundo ano de transicin, e ao incremento moi importante do prezo dos pensos no ano 2008. Estes dous factores esconden literalmente o proceso de desintensicacin claro que seguen as explotacins ao longo dos anos de experiencia en producin ecolxica, con unha diminucin moi importante do consumo de concentrados (grca 14). Esta grca conrma tamn que os malos resultados do grupo ecolxico lganse a un consumo de concentrados alto. O aforro en custo de concentrados de 1,5 c/l fronte a explotacins do grupo XAN, e de 3c/l fronte ao grupo do CIAM. Lembremos que o aforro consguese con unha reducin da produtividade individual dos animais (grca 5).

382

Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo

25

20

15 2007 2008 2009

10

0 convenciona l X AN reconvers ion G a liza C IAM

Grca 15: Custo medio de alimentacin total (c/l)

Alimentacin en conxunto
Nunha sorte de resumo de alimentacin, interesante comparar o resultado nal do manexo, onde se calcula un custo de alienacin total que agrupo o custo en alimentos para vacas, para recra, e os custos varibeis de producin forraxeira (grca 15). Os datos mostran nalmente que, considerando un concentrado de 400/Tm, mesmo considerando unha intensicacin moi baixa, da orde de 6500 l/Ha/ano, o custo total non supera os 15 c/l, cando en producin convencional rebasa os 16,5c/l.

Conclusin
A tboa 3 un intento de proxectar unha explotacin media galega de cara sa reconversin, cos datos obtidos anteriormente. Vemos que o balanzo nal sera dun incremento de marxe neta duns 10 c/l de mellora respecto da situacin inicial vai parello a un aumento semellante do prezo do leite, anda sendo a estrutura de custos distinta entre convencional e ecolxico. Este dato debe ser usado como un indicador do potencial das explotacins para a reconversin rendbel; a reducin de producin at traballar con 7000l/ Ha/ano, con vacas de 6000 l/ano, debe ser compensada por este ingreso.
Tboa 3: Proxeccin da variacin nos indicadores econmicos coa reconversin
variacin prezo do leite gando vendbel amortizacins sanidade producin de forraxes compra de forraxes concentrados recra concentrados vacas BALANZO 10,50 1,00 1,00 -1,00 2,00 -0,40 -1,00 -1,50 10,60

383

Yann Pouliquen

No contexto dun prezo de leite de 30c/l, a ecuacin redcese a saber se producindo 2/3 da sa producin actual, a explotacin acada un nivel de intensicacin de 7000l/ha. En todo o estudo, deixamos de lado, voluntariamente, a cuestin das subvencins. No seguinte, realizamos unha simulacin, cos datos do ano 2009, sobre a marxe neta total das explotacins, aplicando s explotacins en reconversin os criterios seguintes: subvencin media por Contrato de Explotacin Sustentbel: 9000; prezo do concentrado: 400/Tm. A falta de datos do grupo CIAM para o ano 2009, aplicamos a sa marxe neta total do ano 2008 a mesma porcentaxe de reducin que sufriu o grupo convencional XAN entre o 2008 e o 2009. O resultado ven expresado na tboa 4:
Tboa 4: Marxe neta nal (euros)
GRUPO CONVENCIONAL XAN ECOLXICO GALIZA CIAM 2009 (T) 33.680 33.053 32.510

Aln de cantas aproximacins se poden realizar, esta tboa ven suxerir a hiptese de que, nun contexto de prezos baixos, a producin ecolxica poda ter a mesma rendibilidade ca producin convencional, nunha mesma base territorial. Evidentemente, formular esta reexin obrigar a afondar, nos anos vindeiros, no estudo, e a consolidar, xa con explotacins totalmente reconvertidas, os datos obtidos.

Bibliografa citada
BARBEITO NISTAL, Fernando; LOPEZ GARRIDO, Claudio (2010): Resultados do programa de xestin de vacn de leite en Galicia en 2008. Xunta de Galicia. Consellera do Medio Rural

384

Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos
Lpez-Alonso, M.; Blanco-Penedo, I.; Miranda, M.; Castillo, C.; Hernndez, J.; Benedito, J.L.
Dpto de Patoloxa Animal. Facultade de Veterinaria de Lugo. 27002 Lugo.

Resumo
Un dos piares dos sistemas de producin en gandera ecolxica situase na alimentacin do gando con produtos ecolxicos procedentes da propia explotacin ou en explotacins ecolxicas vecias. Isto, vez que evitar a contaminacin ambiental, especialmente de recursos naturais como o solo ou a auga, vai permitir un aproveitamento dos recursos locais, convertndose nun elemento crtico para o desenvolvemento do medio rural. Dende o punto de vista do metabolismo mineral, e en zonas pouco contaminadas como Galiza, posible que os animais en sistemas de producin ecolxicos presenten unha menor exposicin a elementos contaminantes; o cadmio (Cd) presente nos fertilizantes fosfatados ou nos suplementos minerais para animais, cuxo uso est restrinxido nos sistemas ecolxicos, a principal fonte de contaminacin nos sistemas de producin convencionais. Nembargante, tamn posible que en determinadas rexins xeogrcas ocorran certas carencias minerais ou faltas de dispoibilidade, as como desequilibrios entre elementos esenciais, que poden ir acompaadas de deciencias clnicas, ou incluso subclnicas difciles de diagnosticar, causando problemas de sade aos animais, as como unha diminucin das sas producins. O obxectivo deste estudo avaliar a inuencia do sistema de producin ecolxico sobre os niveis de residuos de elementos contaminantes (As, Cd, Pb e Hg) as como sobre o estatus mineral (Co, Co, Cr, Fe, Mn, Mo, Ni, Se e Zn) en gando vacn de carne en distintos sistemas de producin ecolxica en Galiza, comparndoo con animais procedentes de sistemas convencionais e intensivos. Para elo, recollronse mostras de solo, alimento (forraxe e concentrado) e tecidos animais (fgado e ril, n=165) en distintos tipos de explotacins (ecolxicas, convencionais

385

M. Lpez Alonso, I. Blanco Penedo, M. Miranda, C. Castillo, J. Hernndez, J.L. Benedito

e intensivas) en tres zonas de Galiza (Baralla, Montederramo e Vilalba) (3x3; n=9) representativas dos distintos modelos produtivos en Galiza (distintos grados de pastoreo e complemento con pensos). As mostras sometronse a unha dixestin cida e os niveis de metais foron determinados por ICP-OES a ICP-MS. Os nosos resultados indican que existe unha variacin signicativa nos niveis de residuos de elementos contaminantes nos tecidos animais ao longo de Galiza, sendo en xeral esta variacin dependente das prcticas de manexo que implican un alto grao de pastoreo. Os maiores niveis de residuos atopronse nos animais procedentes de granxas tanto ecolxicas como convencionais cun alto grado de pastoreo, o que posiblemente est asociado a unha inxesta de solo mentres que pacen. En relacin aos elementos esenciais, os nosos resultados indican que as prcticas gandeiras que supoen un alto grao de emprego de forraxes locais con un baixo ou nulo uso de suplementos minerais pode levar a deciencias minerais nos animais. Un bo manexo destas dietas imprescindible para garantir os requirimentos nutricionais destes animais, e polo tanto evitar deciencias subclnicas e descensos das producins.

Introducin
O aumento da intensicacin da producin animal, co propsito de conseguir unha elevada producin a baixos custos pero coa imposicin de axentes estresantes ambientais para o animal, desencadeou a creacin dun sistema de producin ecolxico alternativo, cuxas prcticas gandeiras son conscientes de que o benestar animal unha prioridade (Sundrum, 2001; Sehested et al., 2003). Neste sentido, as granxas ecolxicas estn baseadas no respecto polas necesidades siolxicas e polo comportamento natural do gando e nunha alimentacin con produtos de boa calidade (IFOAM, 2002; Lund, 2006). Para conseguir estes obxectivos, son posibles diferentes prcticas agronmicas, anda que na maiora dos casos as granxas ecolxicas supoen un retorno s prcticas gandeiras das granxas tradicionais na mesma rexin. Un dos piares dos sistemas de producin en gandera ecolxicos situase na alimentacin do gando con produtos ecolxicos procedentes da propia explotacin ou en explotacins vecias. Isto, a vez que evitar a contaminacin ambiental, especialmente de recursos naturais como o solo ou a auga, vai permitir un aproveitamento dos recursos locais, convertndose nun elemento crtico para o desenvolvemento do medio rural. Dende o punto de vista do metabolismo mineral, e en zonas pouco contaminadas como Galiza, posible que os animais en sistemas de producin ecolxicos presenten unha menor exposicin a elementos contaminantes; o cadmio (Cd) presente nos fertilizantes fosfatados ou nos suplementos minerais para animais, cuxo uso est restrinxido nos sistemas ecolxicos, a principal fonte de contaminacin nos sistemas de producin convencionais (Lpez-Alonso et al., 2000)

386

Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos

Nembargante, ao basearse nunha alimentacin fundamentalmente de orixe local, frecuente que nas explotacins ecolxicas aparezan desequilibrios minerais na dieta, inclundo deciencias minerais en reas onde os solos posen un contido mineral baixo ou con baixa biodispoibilidade (Sundrum, 1997; Underwood e Suttle, 2002; Hayashida et al., 2004). Isto non soe pasar nos sistemas intensivos, onde os suplementos minerais se incorporan ao concentrado e xeralmente aseguran que o animal estea recibindo os minerais que require (Chldek e Zapletal, 2007). Estas racins son a mido formuladas con elevadas marxes de seguridade de maneira que os nutrientes poden exceder amplamente os requirimentos nutricionais; polo contrario, os suplementos minerais a concentracins superiores aos requirimentos aumentan de forma signicativa as perdas nas excretas do gando, as que debera evitarse esta situacin para previr posibles problemas ambientais asociados cos fenmenos de escorrenta ou a aplicacin das excretas no chan (Vasconcelos et al., 2006). O obxectivo deste estudo avaliar a inuencia do sistema de producin ecolxica sobre os niveis de residuos de elementos contaminantes (As, Cd, Pb e Hg) as como sobre o estatus mineral (Co, Co, Cr, Fe, Mn, Mo, Ni, Se e Zn) en gando vacn de carne en distintos sistemas de producin ecolxica en Galiza, comparndoo con animais procedentes de sistemas convencionais e intensivos.

Material e Mtodos
Neste estudo participaron explotacins ecolxicas, intensivas e convencionais de gando vacn das localidades de Baralla, Montederramo e Vilalba. A informacin detallada das granxas seleccionadas, inclundo prcticas de alimentacin e de manexo presntase na Tboa 1. Todos os compoentes da dieta estaban en consonancia coas prcticas e normativa caracterstica de cada sistema (CEE 1804/1999; CEE 183/2005). En cada explotacin recollronse mostras de solo e alimento (concentrado e forraxe) en xuo do 2003. As mostras de solo estaban formadas por 5 rplicas de solo mediante reas de mostraxe de 1x1 m2 en mltiples campos a 15 cm de profundidade. As mostras de concentrado foron recollidas directamente en cada granxa mediante un procedemento de recollida de mostras estandarizadas (CEE 2005/6). As mostras de tecido animal (fgado e ril) recollronse no momento do sacricio dos animais (con idades comprendidas entre 7 e 10 meses) entre o vern e outono do 2003. As mostras sometronse a unha dixestin cida nun sistema de dixestin en microondas (Milestone, Ethos Plus). As concentracins de cobalto (Co), cromo (Cr), cobre (Cu), ferro (Fe), manganeso (Mn), molibdeno (Mo), niquel (Nin), selenio (Se), e zinc (Zn) determinronse mediante Espectroscopa de Emisin con Fonte de Plasma Acoplado (ICPMS; Perkin Elmer Optima 4300 DV) e Espectroscopa de Masas con Fonte de Plasma Acopaldo (ICP-MS; VGElemental PlasmaQuad SOption). Durante todo o estudo realizouse un exhaustivo programa de control de calidade analtica.

387

M. Lpez Alonso, I. Blanco Penedo, M. Miranda, C. Castillo, J. Hernndez, J.L. Benedito

As anlises estatsticas levronse a cabo mediante o programa SPSS para Windows (v.15.0). Para calcular as concentracins medias de cada metal nos diferentes tecidos, s mostras con niveis por debaixo do lmite de deteccin asignuselles un valor igual metade do lmite de cuanticacin. A distribucin normal dos datos comprobouse mediante o test de Kolmogorov-Smirnov. En xeral, as mostras de fgado e ril non presentaban unha distribucin normal e transformronse logartmicamente antes da anlise. Empregouse unha Anlise de Regresin de pasos cara a atrs para analizar a relacin entre a concentracin de metais traza en tecido animal, solo e alimento.

Resultados e Discusin
Elementos txicos
As concentracins de metais txicos nos tenreiros do noso estudo (Figura 1) foron, en xeral, baixas e similares s concentracins descritas en gando vacn en zonas rurais a nivel mundial (para revisin vxase Lpez-Alonso et al., 2000; 2003a). Ningunha das mostras en fgado e ril excedeu os lmites establecidos para produtos de orixe animal pola Unin Europea (CEE 1881/2006). Os nosos resultados estn en consonancia coas baixas concentracins de metais txicos descritos nos solos de Galiza (vxase tamn Kabata Pendias e Pendias, 2001) e nas dietas inxeridas polos animais (Tboa 3), que se sitan no rango inferior de residuos en alimentos para ruminantes establecido en Europa (EFSA, 2004a, b; 2005) e, en todos os casos, foron moi baixos en relacin aos niveis mximos establecidos para materias primas en alimentacin (CEE 2002/32). Os niveis de metais txicos no chan (Tboa 2) das granxas ecolxicas foron xeralmente mis baixos que os das convencionais e intensivas da mesma zona a pesar dos curtos perodos de conversin das granxas ecolxicas do noso estudo (2 anos antes do experimento). Esta tendencia non se viu acompaada cunha diminucin nos niveis de metais txicos no forraxe das granxas ecolxicas, quizais porque as concentracins de metais txicos nas plantas non estn directamente relacionadas co contido do metal no chan; as, a inxesta do metal txico nas plantas est afectada especicamente pola fraccin mineral que existe no chan, o contido de materia orgnica, a permeabilidade dos solos e as propiedades qumicas principalmente o pH (Jorhem e Slanina, 2000). Ademais, a concentracin de metais txicos aparente maior nalgunhos forraxes comparadas cos concentrados resulta xeralmente de contaminacins falsas mis que da presenza de metais txicos en si nas materias vexetais (EFSA, 2004a, b; 2005), e a mido prodcese polo uso de fertilizantes qumicos ou purns que conteen concentracins elevadas de metais, ou procede directamente da contaminacin do solo. No noso estudo os concentrados non se produciron localmente en ningunha granxa. A pesar disto, as concentracins de metais txicos tenderon a ser mis baixas nos concentrados empregados nas granxas ecolxicas, posiblemente en gran parte pola prohibicin de suplementacin mineral nos concentrados

388

Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos

ecolxicos (IFOAM, 2002) que estn considerados como unha das maiores fontes de metais txicos para o gando (EFSA, 2004a, b). Est ben establecido que en zonas rurais pouco contaminadas, como o caso de Galiza, a dieta constite a principal fonte de exposicin de metais para os animais (Nordberg et al., 2007). Ademais, debido s restricins no emprego de fertilizantes qumicos e purns, as como na suplementacin mineral dos concentrados nos sistemas ecolxicos, sera esperable que os animais procedentes de granxas ecolxicas mostrasen niveis menores de contaminacin que os das convencionais, e especialmente das intensivas. Nembargante, os nosos resultados indican que os animais procedentes de sistemas ecolxicos presentan en xeral niveis maiores de residuo en comparacin cos outros sistemas, a pesar de ter concentracins similares ou incluso menores na dieta. Os resultados do modelo de regresin para analizar a relacin entre as concentracins de metais txicos nos solos, concentrados, forraxes e proporcin de concentrado na dieta (como ndice do grao de manexo extensivo con acceso a pasto local) nos niveis de residuo a nivel tisular presntanse na Tboa 4. Nin as concentracins de metais txicos nos solos nin nos concentrados mostraron signicacin nos modelos. A proporcin de concentrado na racin presentou unha relacin inversamente proporcional coa concentracin de As e Cd no ril, sendo un factor signicativo no modelo estatstico que explicou un 63 e 55% da variabilidade respectivamente; no fgado, encontrouse un patrn similar anda que sen signicacin. A proporcin de concentrado na racin resultou ser tamn importante para explicar a asimilacin de Hg, cunha relacin inversa entre a proporcin de concentrado e a concentracin de mercurio no fgado, explicando o 80% da variabilidade dos residuos de Hg entre granxas. Os nosos resultados indican que os maiores niveis de residuos de metais txicos os presentan os animais procedentes de sistemas en pastoreo, independentemente do sistema produtivo do que procedan. posible que a maior acumulacin de metais txicos en animais que pastan poida estar relacionada coa inxestin de solo. O gando vacn pode inxerir de forma voluntaria ata un 18 por cento da materia seca da sa dieta diaria en forma de solo (a cantidade inxerida vese afectada por factores tales como especie, densidade gandeira, lonxitude da herba e condicins ambientais; Thornton e Abrahams, 1983). As concentracins de metais txicos en solos no noso estudo foron 10-1000 veces superiores que as atopadas en forraxes o que contribe notablemente exposicin total do gando.

Elementos esenciais
En termos globais de nutricin dos elementos esenciais (Figura 2), un 13% dos animais no noso estudo presentaron concentracins hepticas de Cu por debaixo do rango descrito como axeitado (25-100 mg/kg peso fresco; Puls, 1994) sendo un 95% deses animais das granxas ecolxicas de Montederramo (ME) e Baralla (BE). Unha elevada proporcin (50%) dos animais da granxa ME presentou ademis concentracins de Se consideradas marxinais (0.12-0.25 mg/kg peso fresco; Puls, 1994.), e niveis de Co (38%) marxinais-decientes (20-85 g/kg peso fresco; Puls, 1994).

389

M. Lpez Alonso, I. Blanco Penedo, M. Miranda, C. Castillo, J. Hernndez, J.L. Benedito

As concentracins de metais traza nos solos do noso estudo presntanse na Tboa 2. Para a maiora dos elementos, os niveis de concentracin mis baixos observronse na localidade de Montederramo, onde as concentracins medias de metais traza nos solos tenderon a ser similares. As concentracins de metais traza no chan determinadas no noso estudo estn dentro dos rangos descritos no Atlas Xeoqumico de Galicia (Xunta de Galicia, 1992). Dentro de cada localidade, observronse variacins moderadas dentro dos lmites ou intervalos que mostra o Atlas Xeoqumico, anda que non se puido establecer ningn patrn ou gradiente de concentracin entre os solos das granxas intensivas, ecolxicas ou convencionais, coa excepcin das concentracins de Cu nas granxas BE e ME que eran mis de 3 e 7 veces mis baixas que nas granxas intensivas e convencionais da mesma zona. Estes resultados poden explicarse tendo en conta a suplementacin excesiva de Cu nos concentrados convencionais: o exceso de Cu non absorbido polo animal excretado, producindo un excretas enriquecidas en Cu (Jondreville et al., 2003). Cando estes purns se empregan como fertilizantes no pasto de vacn en extensivo ou na producin de forraxe poden conducir ao aumento de concentracin de Cu no chan (Bengtsson et al., 2003), que podera ser txico para as plantas e microorganismos. Neste sentido, o Cu quizais o micronutriente que mellor exemplica o conito entre a busca da sustentabilidade do benestar do animal a curto prazo (que podera involucrar a provisin de suplementos nos alimentos) e a sustentabilidade da fertilidade do solo a longo prazo (Gustafson et al., 2007). En xeral, as concentracins de metais traza en forraxes (Tboa 3) estn dentro das concentracins descritas como axeitadas (Puls, 1994; Kabata Pendias e Pendias, 2001; Underwood e Suttle, 2002). Non se aprecian diferenzas no contido de metais traza nos forraxes por zonas coa excepcin de niveis de Cu, Zn e Mn lixeiramente superiores en Montederramo. Dentro de cada zona, non se observaron diferenzas consistentes entre as granxas intensivas, ecolxicas ou convencionais. Nos concentrados as concentracins de metais traza mostraron unha gran variabilidade comparndoos cos forraxes. Para a maiora dos elementos traza, os concentrados das granxas ME e VE presentaron as concentracins mis baixas, mentres que o contido de metais traza na granxa BE do concentrado ecolxico foi moito mis alto, moi similar aos concentrados empregados nas granxas intensivas e convencionais que mostraron concentracins minerais 12 veces por riba das observadas nos forraxes locais. Cando se avaliou a inxesta diaria de metais traza polos animais (estimada a partir da concentracin de metais traza no forraxe e concentrado e a cantidade inxerida de forraxe e concentrado por da) observouse que os requirimentos mnimos establecidos pola NRC (2001) foron acadados para todos os elementos, ags para o Cu nas granxas ecolxicas (ME: 76%, VE: 68% e BE: 70%). O concentrado foi o principal contribuidor da inxesta mineral, e en xeral garante os requirimentos siolxicos minerais totais coa excepcin do Cu na maiora das granxas e para os outros elementos traza (Fe, Mn e Zn) nas granxas ecolxicas de Montederramo e Vilalba. A inxesta mineral nunca excedeu as concentracins mximas toleradas para o gando vacn (NRC, 2001). Anda que a estimacin da concentracin de Cu na dieta total est por debaixo dos requirimentos animais en todas as granxas,

390

Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos

especialmente nas ecolxicas, s se observaron niveis marxinais ou subptimos nos animais da granxa ME, nos que a dieta estaba constituda por un 90% de forraxe local. Nas outras zonas, a porcentaxe de Cu no concentrado con respecto dieta total alto (>30%). Neste contexto, est ben descrito que o Cu procedente do concentrado mis dispoible para os animais que o do forraxe (Suttle, 1986). Os nosos resultados ademais suxiren que avaliar a satisfaccin dos requirimentos siolxicos dietticos en base concentracin total de Cu impreciso, e debido probablemente a que deste xeito non se valora a biodispoibilidade do Cu, e que os tenreiros alimentados con pouco concentrado, como ocorre tipicamente nas granxas ecolxicas, son susceptibles de sufrir deciencias de Cu. As concentracins de Cu no concentrado explican mis dun 80% da variabilidade na acumulacin de Cu nos animais do noso estudo (Tboa 4): os animais que consumiron mis concentrado presentaron maiores concentracins de Cu no fgado. Pola contra, a proporcin de concentrado na racin asociouse negativamente coa concentracin heptica e renal de Fe, as, os animais que reciban baixas concentracins de concentrado, ou o que o mesmo, pastaban mis, tian as maiores concentracins de Fe en ambos tecidos. Estes resultados indican que as prcticas gandeiras relacionadas co pastoreo nos sistemas ecolxicos poderan ter un efecto positivo ou benecioso no estatus de certos elementos como o Fe. As concentracins de Fe nos animais criados de forma ecolxica no noso estudo foron signicativamente mis altas tanto en fgado coma en ril en comparacin coas concentracins dos animais dos sistemas convencionais e intensivos, a pesar de ter as concentracins xeralmente mis baixas de Fe na dieta, suxerindo que os animais en rxime ecolxico asimilan maiores niveis de Fe a travs do pastoreo. Isto podera reectir a inxestin e asimilacin de Fe procedente do solo. Anda que o Fe procedente do solo probablemente menos dispoible que o procedente da dieta, as concentracins situronse aproximadamente entre 30 e 230 veces superiores no solo que no forraxe ou concentrado. Finalmente, cmpre mencionar que os concentrados empregados nas granxas convencionais e intensivas no noso estudo presentaron concentracins de metais traza mis altas (ata 12 veces) que os forraxes. Tendo en conta que para a maiora dos metais traza os concentrados presentan xeralmente niveis mis baixos que os forraxes (Underwood e Suttle, 2002) os nosos resultados posiblemente indican que a principal fonte de metais traza no concentrado non-ecolxico constitena os suplementos minerais (vxase tamn Li et al., 2005). Estes suplementos minerais garanten que na maiora dos casos a posible deciencia mineral dos forraxes se poida corrixir. De feito, no noso estudo estimouse que as concentracins de metais traza nos concentrados de granxas convencionais e intensivas, incluso cando os animais reciban unha baixa proporcin na racin (30% nas granxas convencionais), satisfacan os requirimentos siolxicos dos metais traza. Pola contra os concentrados empregados en das das tres granxas ecolxicas do noso estudo foron xeralmente baixos e non garantiron os requirimentos mnimos de metais traza cando o contido mineral foi baixo. Para estas explotacins, calquera deciencia mineral podera ser exacerbada en certos momentos do ano tendo en conta que as concentracins de metais traza no forraxe presentan importantes variacins estacionais (Underwood e Suttle, 2002;

391

M. Lpez Alonso, I. Blanco Penedo, M. Miranda, C. Castillo, J. Hernndez, J.L. Benedito

Socha et al., 2002). Os nosos resultados indican a necesidade nas granxas ecolxicas de empregar suplementos de elementos traza e/ou concentrados con minerais, particularmente en rexins onde o forraxe particularmente deciente en elementos traza (vxase tamn Govasmark, 2005). Ademais, consideramos imprescindible un bo manexo destas dietas para garantir os requirimentos nutricionais, e polo tanto evitar deciencias subclnicas e descensos das producins.

Referencias
Bengtsson, H., born, I., Jonsson, S., Nilsson, I., Andersson, A. (2003). Field balances of some mineral nutrients and trace elements in organic and conventional dairy farminga case study at jebyn, Sweden. Eur. J. Agron. 20: 101-116. CEE 1804/1999. Reglamento del Consejo de 19 de julio de 1999, por el que se completa, para incluir las producciones animales, el Reglamento (CEE) 2092/91 sobre la produccin agrcola ecolgica y su indicacin en los productos agrarios y alimenticios. Diario Ocial de CEE 183/2005. Directiva del Parlamento europeo y del Consejo de 12 de enero de 2005, por el que se jan requisitos en materia de higiene de los piensos. Diario Ocial de la Unin Europea L 35/1-22 CEE 1881/2006. Directiva de la Comisin de 19 de diciembre de 2006, por el que se ja el contenido mximo de determinados contaminantes en los productos alimenticios. Diario Ocial de la Comisin Europea L364/5-24. CEE 2002/32. Directiva del Parlamento europeo y del Consejo de 7 de mayo de 2002, sobre sustancias indeseables en la alimentacin animal. Diario Ocial de las Comunidades Europeas L140/10-21. CEE 2005/6. Directiva de la Comisin de 26 de enero de 2005, por la que se modica la Directiva 71/250/CEE en lo relativo a la presentacin de informes y a la interpretacin de los resultados analticos conforme a los requisitos de la Directiva 2002/32/CE. Diario Ocial de la Unin Europea L24/33-34. Chldek, G., Zapletal, D. (2007). A free-choice intake of mineral blocks in beef cows during the grazing season and winter. Livest. Sci. 106: 41-46. EFSA (2004a). Opinion of the Scientic Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the Commission related to cadmium as undesirable substance in animal feed. (Request N EFSA-Q-2003-033). Adopted on 2 June 2004. The EFSA Journal (2004) 72, pp. 1-24. EFSA (2004b). Opinion of the Scientic Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the Commission related to lead as undesirable substance in animal feed. (Request N EFSA-Q-2003-032). Adopted on 2 June 2004. The EFSA Journal (2004) 71, pp. 1-20.

392

Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos

EFSA (2005). Opinion of the Scientic Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the Commission related to arsenic as undesirable substance in animal feed. (Request N EFSA-Q-2003-031). Adopted on 31 January 2005. The EFSA Journal (2005) 180, pp. 1-35. Govasmark, E. (2005). Trace element status of soil and organically grown herbage in relation to animal requirements. Ph. D. Thesis. Norwegian University of Life Sciences. Gustafson, G., Salomon, E., Jonsson, S. (2007). Barn balance calculations of Ca, Cu, K, Mg, Mn, N, P, S and Zn in a conventional and organic dairy farm in Sweden. Agric. Ecosyst. Environ. 119: 160-170. IFOAM (2002). IFOAM Norms. II. IFOAM Basic Standards for organic production and processing. International Federation of Organic Movements, Tholey-Theley, Germany. Disponible en: http://www.ifoam.org/standard/norms/ibs.pdf. Jondreville, C., Revy, P.S., Dourmad, J.Y. (2003). Dietary means to better control the environmental impact of copper and zinc by pigs from weaning to slaughter. Livest. Prod. Sci. 84: 147-156. Jorhem, L., Slanina, P. (2000). Does organic farming reduce the content of Cd and certain other trace metals in plant foods? A pilot study. J. Sci. Food Agric. 80: 43-48. Kabata Pendias, A., Pendias, H. (2001). Trace Elements in Soil and Plants. (3 Ed.). CRC Press. Boca Raton, Florida. Li, Y., McCrory, D.F., Powell, J.M., Saam, H., Jackson-Smith, D. (2005). A Survey of Selected Heavy Metal Concentrations in Wisconsin Dairy Feeds. J. Dairy Sci. 88: 2911-2922. Lpez Alonso, M., Benedito, J.L., Miranda, M., Castillo, C., Hernndez, J., Shore, R.F. (2000). Arsenic, cadmium, lead, copper and zinc in cattle from Galicia, NW Spain. Sci. Total Environ. 246: 237-248. Lpez Alonso, M., Benedito, J.L., Miranda, M., Fernndez, J.A., Castillo, C., Hernndez, J., Shore, R.F. (2003a). Large-scale spatial variation in mercury concentrations in cattle in NW Spain. Env. Pol. 125: 173-181. Lund, V. (2006). Natural living a precondition for animal welfare in organic farming. Livest. Sci. 100: 71-83 . Nordberg, G., Fowler, B.A., Nordberg, M., Friberg, L. (2007). Handbook on the toxicology of metals. (3 Ed.) Nordberg, G., Fowler, B.A., Nordberg, M., Friberg, L. (Eds.). Academic Press. San Diego. NRC (2001). Nutrient Requirements of Beef Cattle. (7 Ed. Revisada). National Academic Press. Washington, DC. Puls, R. (1994). Mineral levels in animal health. (7 Ed.). Sherpa International, Clearbrook. Canad.

393

M. Lpez Alonso, I. Blanco Penedo, M. Miranda, C. Castillo, J. Hernndez, J.L. Benedito

Sehested, J., Kristensen, T., Segaard, K. (2003). Effect of concentrate supplementation level on production, health and efciency in an organic dairy herd. Livest. Prod. Sci. 80: 153-165. Socha, M.T., Tomlinson, D.T., Rapp, C.J., Johnson, A.B. (2002). Effect of nutrition on claw health. In: Proceedings of the Society of Dairy Cattle Veterinarians, New Zealand Veterinary Association Conference, Foundation for Continuing Education of the NZ Veterinary Association, Massey University,Palmerston North, NZ. pp. 73-91. Sundrum, A. (1997). Assessing animal welfare standards of housing conditions-possibilities and limitations. Srensen, J. (Ed.). Livestock Farming Systems. More than Food Production. EAAP, Publ. 89: 238-246. Sundrum, A. (2001). Organic livestock farming. A critical review. Livest. Prod. Sci. 67: 207-215. Suttle, N.F. (1986). Copper deciency in ruminants: recent developments. Vet. Rec. 119: 419-422. Thornton, I., Abrahams, P. (1983). Soil ingestiona major pathway of heavy metals into livestock grazing contaminated land. Sci. Tot. Environ. 28: 287294. Underwood, E.J., Suttle, N.F. (2002). Los minerales en la nutricin del Ganado. (3 Ed.). Acribia. Zaragoza, Espaa. Vasconcelos, J.T., Greene, L.W., Cole, N.A., Brown, M.S., McCollun, F.T., Tedeschi, L.O. (2006). Effects of phase feeding of protein on performance, blood urea nitrogen concentration, manure nitrogen:phosphorus ratio, and carcass characteristics of feedlot cattle. J. Anim. Sci. 84: 3032-3038. Xunta de Galicia. (1992). Atlas Geoqumico de Galicia. Consellera de Industria e Comercio, Direccin Xeral de Industria.

394

Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos

Taboa 1. D  etalles das granxas participantes no estudo (B: Baralla, M: Montederramo, V: Vilalba, C: Convencional, E: Ecolxica, I: Intensiva)
BI sistema estabulacin BE BC MI ME
extensivo

MC
extensivo

VI
estabulacin permanente sen pastoreo

VE

VC

estabulacin estabulacin estabulacin estabulacin permanente permanente permanente permanente

semiextensivo semiextensivo

tipo manexo do sen pastoreo sen pastoreo sen pastoreo sen pastoreo pasto rea granxa [ha] proporcin concentrado compra alimento densidade gandeira* tamao explotacin animais estudados *n animais/[ha]
45 38 50 -

pastoreo intenso 65

pastoreo intenso 260

pastoreo con acceso corte 25

pastoreo con acceso corte 80

27

alta

baixa

media

alta

baixa

media

alta

baixa

media

concentrado concentrado concentrado

todo

concentrado concentrado concentrado

concentrado

concentrado

0,8

0,8

0,3

0,5

1,3

0,7

120

31

40

100

20

131

140

33

54

22

17

18

21

22

19

18

20

Tboa 2. C  oncentracins de metais txicos e esenciais no solo. (B: Baralla, M: Montederramo, V: Vilalba, I: Intensiva, E: Ecolxica C: Convencional)
BI As (g/kg) Cd (g/kg) Hg (g/kg) Pb (g/kg) Co (g/kg) Cr (g/kg) Cu (mg/kg) Fe (mg/kg) Mn (mg/kg) Mo (mg/kg) Ni (g/kg) Se (mg/kg) Zn(mg/kg) 19428 106 ND 14194 3615 48402 20,5 21446 206 1,41 13866 700 51,4 BE 16488 149 ND 11569 7690 52013 6,43 20337 228 1,06 15918 625 25,7 BC 24417 147 ND 22802 11550 47244 21,2 24117 580 1,49 17936 350 57,4 MI * * * * * * * * * * * * * ME 33542 164 ND 12571 1309 6013 3,65 7452 81,3 0,56 2598 ND 33,5 MC 10219 185 ND 14269 2582 11802 28,1 10771 224 1,28 6248 ND 113 VI 8430 159 ND 17033 11306 47164 25,5 25102 662 2,34 25349 ND 70,7 VE 4972 220 ND 13058 6322 33843 10,5 19076 296 1,05 15670 660 44,8 VC 7578 216 ND 15216 4202 32294 7,43 14420 139 1,17 11470 550 32,1

* solo de MI non mostrado. ND= No detectado.

395

M. Lpez Alonso, I. Blanco Penedo, M. Miranda, C. Castillo, J. Hernndez, J.L. Benedito

Tboa 3.  Concentracins de metais txicos e esenciis en alimentos (forraxe e concentrado). (B: Baralla, M: Montederramo, V: Vilalba, I: Intensiva, E: Ecolxica C: Convencional)
BI Forraxe As (g/kg) Cd (g/kg) Hg (g/kg) Pb (g/kg) Co (g/kg) Cr (g/kg) Cu (mg/kg) Fe (mg/kg) Mn (mg/kg) Mo (mg/kg) Ni (g/kg) Se (mg/kg) Zn (mg/kg) Concentrado As (g/kg) Cd (g/kg) Hg (g/kg) Pb (g/kg) Co (g/kg) Cr (g/kg) Cu (mg/kg) Fe (mg/kg) Mn (mg/kg) Mo (mg/kg) Ni (g/kg) Se (mg/kg) Zn (mg/kg) 378 46 ND 447 1439 2808 21,8 383 100 1,51 9176 ND 117 243 201 ND 362 1094 4886 9,08 380 194 1,04 3500 ND 153 148 120 ND 214 572 3913 19,7 266 115 1,22 4524 ND 169 104 200 ND 329 672 3388 15,5 268 69 1,68 2100 ND 97,6 71 23 ND 177 103 2264 5,3 174 65 0,63 1462 ND 42,5 203 35 ND 282 693 1591 13,1 335 81 1,59 2034 ND 78 197 47 ND 263 1076 2207 9,8 394 121 1,34 2116 ND 154 27 62 ND 162 566 3369 10,2 150 56,9 1,11 1934 ND 66,1 198 97 ND 486 828 5763 16,3 529 92 1,72 3199 ND 102 27 45 ND 709 118 3318 6,07 275 215 1,43 1627 ND 39,4 50 35 ND 178 125 1027 5,96 89,4 156 0,56 1325 ND 32,2 103 39 ND 360 169 3894 4,58 139 263 0,4 2342 ND 32,7 * * * * * * * * * * * * * 125 51 ND 611 143 3195 7,85 214 327 1,18 1649 ND 73,1 62 32 ND 377 164 2555 10,3 193 624 0,51 1860 ND 55,4 80 68 ND 1863 267 3229 9,92 204 238 0,72 1678 ND 71,5 41 65 ND 794 184 2000 5,24 197 247 0,37 1539 ND 38,8 27 43 ND 281 169 2128 4,66 116 233 0,42 1496 ND 32,8 BE BC MI ME MC VI VE VC

* Forraxe de MI no mostrado. ND=no detectado.

396

Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos

Tboa 4.  Resumo do modelo de regresin (anlise mltiple de pasos cara a atrs) para o estudo da inuencia das concentracins de metais txicos en solos, concentrados, forraxes e proporcin de concentrado na racin nas concentracins tisulares. S se presentan as signicacins estatsticas do modelo
Variable dependente As ril Variable independente As forraxe prop. conc. prop. conc. Cd ril prop. conc. 0.635 0.557 F(1,7)=10,442 F(1,7)=7,608 0,018 0,033 R2 0.780 F F(2,7)=5,775 P 0,050 Coeciente As forraxe prop. conc. prop. conc. prop. conc. t 1,019 -2,436 -3,231 -2,758 p 0,355 0,059 0,018 0,033

Hg fgado Cu fgado

prop. conc. Cu en conc. Cu en forraxe prop. conc. Cu en conc. Cu en forraxe Cu en conc.

0.806 0.849

F(1,7)=24,446 F3,7 =7,514

0,002 0,040

prop. conc. Cu en conc. Cu en forraxe prop. conc.

-4,995 1,203 -1,051 0,899 4,013 -0,605 4,987 -3,006 -0,948 1,096 4,884 1,678 4,841 4,059 0,519 1,740 -3,640 2,051 -5,685

0,002 0,295 0,352 0,420 0,010 0,572 0,002 0,024 0,397 0,335 0,008 0,154 0,005 0,007 0,631 0,157 0,022 0,096 0,002

0.819

F2,7 =11,30

0,014

Cu en conc. Cu en forraxe

0.806 0.604 0.860

F1,7 =24,86 F1,7 =9,039 F3,7 =7,841

0,002 0,024 0,035

Cu en conc. prop. conc. Mn en conc. Mn en forraxe Mn en solo

Fe fgado Mn fgado

prop. conc. Mn en conc. Mn en forraxe Mn en solo Mn en forraxe Mn en solo Mn en solo

0.829

F2,7 =10,209

0,012

Mn en forraxe Mn en solo

0.733 0.875

F1,7 =16,472 F3,7 =9,318

0,007 0,028

Mn en solo Fe en conc. Fe en forraxe prop. conc.

Fe ril

Fe en conc. Fe en forraxe prop. conc. Fe en forraxe prop. conc.

0.866

F2,7 =16,212

0,007

Fe forraxe prop. conc.

397

M. Lpez Alonso, I. Blanco Penedo, M. Miranda, C. Castillo, J. Hernndez, J.L. Benedito

Figura 1.  Concentracins de metais txicos en fgado e ril (suma total, en peso fresco) nas granxas do noso estudo. (B: Baralla, M: Montederramo, V: Vilalba, C: Convencional, E: Ecolxica, I: Intensiva)

BC BE BI MC ME MI VC VE VI
0 50 100 150 200 250

As Cd Hg Pb

300

Figura 2. C  oncentracinshepticasdemetaistraza(expresadascomoconcentracinrelativaenrelacin granxa que presenta o valor mximo). (B: Baralla, M: Montederramo, V: Vilalba, C: Convencional, E: Ecolxica, I: Intensiva)

BC BE BI MC ME MI VC VE VI
0

Co100 Cr

200

Cu

300

Fe

400

Mn

500

Mo

600

Ni

700

Se

800

Zn

900

398

SITUACIN Y EVOLUCIN DE LA GANADERA ECOLGICA EN ESPAA Y GALICIA


Garca Lara, I. 1; Snchez Salgado, E.
1

Dpto. Anatoma y Produccin Animal. Facultad de Veterinaria. 27002 Lugo. E-mail: ignacio.garcia.lara@usc.es

CRAEGA, Director Tcnico. Rua Circunvalacin s/n. 27400 Monforte de Lemos. Lugo. E-mail: ernesto@craega.es

Introduccin:
Hoy en da se puede decir que estamos lejos de las cifras primordiales que brindaba el entonces MAPA en sus informes sobre estadstica de la produccin ecolgica en Espaa. Valga de ejemplo los 346 productores y los correspondientes 50 operadores (productores y elaboradores) que concurran en el ao 1991 en el conjunto del territorio espaol. A lo largo del presente estudio pretendemos en primer lugar, dar cuenta de la situacin y evolucin de los principales indicadores numricos que enmarcan el escenario de la agricultura ecolgica (AE) en el conjunto de Espaa. Para ello analizaremos las evoluciones acaecidas a lo largo del periodo enmarcado entre los aos 2004 y 2009 en los parmetros o indicadores generales de la supercie agraria total y el nmero de operadores. En segundo lugar pasaremos a analizar la sucesin de datos observados en el periodo de estudio y referentes a la Ganadera Ecolgica (GE); para tal n examinaremos los parmetros tales como la supercie dedicada a pastos y forrajes, el nmero de explotaciones, la cabaa ganadera en general y en particular por especies productivas. Finalizamos dando cuenta de la evolucin acaecida en las industrias relacionadas con la G.E.

I. PARTE
Supercie agraria de Agricultura Ecolgica de Espaa
Para poder analizar la evolucin de la supercie dedicada a tal n se presenta la graca 1. Como se puede observar en el ao 2004 la supercie dedicada a la A.E se cifraba en 773.182 ha. Segn fuentes del Ministerio (MARM) la supercie total dedicada a la AE en Espaa en el ao 2009, se sita en 1.602.868 ha. lo que representara el 4,54% de la SAU. Las ultimas referencias a nivel Europeo situaban a nuestro pas en segundo lugar del

399

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

ranking de Europa despus de Italia, actualmente los referidos valores sitan a Espaa a la cabeza de los pases de Europa en supercie dedicada a la A.E.
Graco 1: Evolucin de la supercie dedicada a agricultura ecolgica en Espaa (2004-2009)
1800000 1600000 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 Superficie ha 733182 926390 807569 988322 1317751 2004 2005 2006 2007 2008 2009

1.602.868

Rerindonos al avance de la supercie dedicada a la AE, en el periodo de aos comprendido 2004-2009, se puede advertir como ha experimentado un incremento total de 869.686 ha. en el conjunto del territorio nacional (Tabla1). Este valor total representa una media, en el incremento medio de la supercie, de 173.937 ha. / Anuales lo que supone un incremento medio anual del 23,72% con respecto al valor de partida del ao 2004. En la Tabla 1, observamos como la evolucin realizada en la extensin de la supercie de AE ha sido desigual en funcin de los aos analizados. A pesar de ello este hecho es particularmente espectacular en el ltimo periodo bianual del 2007-2008, llegando a suponer un incremento del 33,32 % en la extensin dedicada a tal n, al igual que ocurre en el ltimo periodo 2008-2009 que representa un incremento del 21,63%.
Tabla 1: E  volucin de la supercie incrementada de Espaa dedicada a la Agricultura ecolgica. Periodo 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 S. INCREMENTADA 74.387 118.821 61.933 329.329 285.117 % INCREMENTO 10,14 14,71 6,68 33,32 21,63

Si hacemos mencin a la evolucin de la supercie dedicada a la AE referida al conjunto de la SAU de Espaa, podemos observar (Graco 2) como la evolucin suscrita para el referido indicador contina siendo positivo a lo largo del periodo estudiado. Como ya habamos indicado con anterioridad este valor llega a suponer el 4,54% en el ao 2008. Si tenemos en consideracin el incremento efectuado, desde el 2004 al 2008, puede armarse como ha llegado a duplicarse, tomando como valor de referencia el obtenido

400

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y Galicia

en el ao 2004 (2,23%). Por otro lado tambin podemos considerar como este indicador presenta incrementos diferentes en funcin de los aos de referencia; este hecho tiene lugar de la misma manera que ocurra en la evolucin de la supercie agraria ecolgica, tratado con anterioridad. En lo referente a lo acontecido en los ltimos aos del estudio 2007-2008, observamos como el incremento ha sido superior a 1,3 puntos sobre el valor obtenido en el ao 2007 (4,54 vs. 3,2%).
Graco 2: Importancia relativa de la supercie agraria ecolgica (sobre la SAU) en Espaa
5 4,5 4 3,5 3 3,2 4,54

2,96 2,23 2,51

% SAU

2,5 2 1,5 1 0,5 0

2004 2005 2006 2007 2004 2005 2006 Aos 2007 2008 2008

No obstante, al igual que acontece con respecto a la evolucin de la extensin rural dedicada a tal n, nosotros podemos armar rerindonos al parmetro analizado, como la evolucin del referente a la SAU de Espaa continua en incesante avance. Si bien a pesar que dicho indicador presenta valores que se pueden considerar bajos, actualmente se encuentran muy prximos a la media de la U.E cifrada en el 4,2 % para el ao 2005. (Alonso, M.A et al 2007??)

Nmero de productores y elaboradores de la agricultura ecolgica


Como se puede ver en la Tabla 2, exceptuando el valor negativo sufrido en el periodo 2004-2005 (-2,01%) debido a la falta de implantacin (ayudas... etc.), para el resto de los aos estudiados el incremento ha sido notorio. Este incremento es sobretodo tangible en los ltimos periodos comprendido entre el 2007-2008 que alcanz un ampliacin superior a los 3.000 productores (16,8%) y los referidos al ultimo bienio 2008-2009 el cual ha representando un incrementado en 4.000 productores lo que establece un aumento del 18,78%. Aun as el incremento medio surgido a lo largo del periodo de referencia ha sido de un 11,54% anual (Referido a valores del ao 2004); lo cual supondra en valores cuantitativos un incremento medio anual de 1.855 productores. La evolucin interanual de este parmetro no sigue una tendencia lineal, no obstante podemos armar con respecto a los aos analizados que la evolucin en su conjunto ha sido tangible. A la vista de los resultados aportados precedentemente, queda patente la evolucin positiva que viene experimentado tal indicador teniendo en cuenta que el ao 2004 haba en Espaa 16.013 productores y a fecha del 2009 contamos con un total de 25.291 lo que ha supuesto un incremento neto de 9.275 productores.

401

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

En lo referente al nmero de elaboradores que existan en el ao 2004 se cifraban en 1.635 pasando a ser en el ao 2009 de 2.465. Esto ha supuesto un incremento medio de 166 elaboradores/ ao para el periodo comprendido 2004-2009. Este aumento ha supuesto un incremento medio del 10,15 % anual con respecto a los valores del ao 2004; lo que supone un incremento neto de 830 elaboradores desde el ao 2004. (Tabla 2)
Tabla 2. Evolucin del nmero de productores y elaboradores de la Agricultura ecolgica del 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO PRODUCTORES -323 1521 1012 3065 4000 % INCREMENTO -2,01 9,69 5,87 16,8 18,78 INCREMENTO ELABORADORES 129 178 119 107 295 % INCREMENTO 7,88 10,09 6,1 5,19 13,69

Si tenemos en cuenta los valores indicados, se puede observar como ambos han tenido una respuesta positiva como era de esperar, en consonancia a como lo efectuaba la supercie agraria total dedicada a la A.E.

Supercie de pastos y forrajes a lo largo del periodo 2001-2009


Uno de los indicadores que nos pueden servir para comprender la importancia y evolucin de la G.E en Espaa es jarnos en el parmetro de la supercie dedicada a pastos y forrajes en la geografa espaola bajo la denominacin de ecolgico. Como puede observarse en el Graco 2, la evolucin de ste parmetro, a primera vista, va en consonancia al incremente de la supercie total dedicada a la A.E.
Graco 3. Evolucin de la supercie total de A.E y de la G.E a lo largo del periodo 2001-2009
1800000 1600000 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
S pas tos y f orrajes T OT A L S .

S pastos y f orrajes 199346 197752 227518 239935 268239 378820 429133 666032 758.793 TOTAL S. 485078 665054 725254 733182 807569 926390 988322 1317751 1.602.86

Si nos jamos en la evolucin particular de este parmetro durante el periodo de tiempo del 2004-2009 (Tabla 4), podemos aseverar que ha sido bastante relevante tanto en valores porcentuales medios, como en el incremento medio efectuado en el periodo analizado (44,39 % / anual y 106.524 ha/ ao respectivamente). Recordemos que los

402

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y Galicia

incrementos medios alcanzados por el conjunto de la A.E., para este mismo periodo, fueron respectivamente del 19,93% anual y 146.142 ha. /Anuales)
Tabla 4. Evolucin del incremento efectuado por la supercie de pastos y forrajes del 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO S.pastos-forraje 28.304 110.581 50.313 236.899 92.761 % INCREMENTO 11,79 41,22 13,28 53,21 14,04

El total de supercie acumulada en la A.E. en el referido periodo (2004-2009) fue de 869.686 ha. (Tabla 1) de las cuales el incremento de supercie dedicada a pastos y forrajes ha sido de 519.858 ha. En base a lo valores precedentes, podemos armar como el analtico porcentual alcanzado es el 59,66 % de la supercie acumulada en los ltimos 5 aos est dedicada a la explotacin ganadera; es decir mas de la mitad de la supercie incrementada en A.E., en los ltimos 5 aos, estara dedicada a la G.E. Ante estos valores podemos aseverar como el incremento de la supercie dedicada a la G.E toma una mayor relevancia en el periodo analizado del 2004-2009 con respecto al total dedicado a ecolgico. De la misma forma, para poder tener un mejor dictamen de la evolucin de la G.E en Espaa, a continuacin pasaremos a analizar los valores porcentuales que suponen la G.E. con respecto al total de la supercie cultivada bajo ecolgico (Graco 4). De la observacin de los resultados obtenidos podemos advertir como la tendencia general de este valor es de aumentar porcentualmente a lo largo de los ltimos 5 aos. Esto indicara claramente como la G.E. va retomando con respecto a la A.E, un lugar ms destacado.
Graco 4. Evolucin de la supercie dedicada a pastos y forrajes (% sobre supercie total A.E)
% SUPERFICIE

60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00


2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 % SUPERFICIE

% SUPERFICIE 41,10 29,73 31,37 32,73 33,22 40,89 43,42 50,54 47,34

Los valores porcentuales conseguidos en la implicacin de la supercie dedicada a pastos y forrajes en el ao 2008 (50,54%) y 2009 (47,34%) representaran alrededor de la mitad de la supercie total utilizada en A.E. Por consiguiente podemos armar como la

403

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

A.E. tiene una vinculacin hacia la explotacin ganadera. Este valor llega a casi igualar la media de la U.E. que supone el 45% de la SAU.

Evolucin del nmero de explotaciones de ganadera ecolgica en Espaa


Hay que partir de la premisa que la G.E. se ha desarrollado en Espaa de forma distinta a como lo ha hecho en su conjunto la A.E. es decir de forma mas tarda en el tiempo. Le evolucin aclarativa observada en el nmero de explotaciones que entran a formar parte la G.E. se puede conocer en la Graca 5. Si repasamos la evolucin general desde que existen datos de referencia periodo 2001-2009 podemos detectar una clara tendencia positiva en el nmero de explotaciones con vinculacin ganadera.
Graco 5. Evolucin del nmero de explotaciones ganaderas. Periodo 2001-2009.
5.000 4.500 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 2001 2002 2003 2004 2005 Aos 2006 2007 2008 2009 1.327 1.776 1751 1777 1.879 2.428 3.053 TOTAL 3.813 4.548

Con el n de realizar un estudio ms pormenorizado de la evolucin del nmero de explotaciones presentamos la Graca 5, que recoge mediante columnas agrupadas, comparando valores entre categoras (especies y aptitud), desde el ao 2001 hasta el 2009. A primera vista se puede advertir como el referido incremento efectuado ha sido desigual segn especies explotadas, as se observa como el aumento observado es mayor para las especies de vacuno y ovino de carne, por el contrario es uctuante segn aos en el caso de la avicultura, tanto de aptitud crnica como de produccin de huevos.
Graco 6.  Evolucin del nmero de explotaciones por especies ganaderas y aptitudes productivas. Periodo 2001-2009
2500
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

2000 1500

1000 500

0
carne leche carne leche carne leche porcino carne huevo apicultura otros vacuno ovino caprino avicultura

404

N de explotaciones

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y Galicia

Con respecto al periodo objeto de estudio 2004-2009 se determina una clara tendencia siempre en positivo en el crecimiento del nmero de explotaciones dedicadas a G.E. Se puede armar como en el cmputo general se ha llegado a multiplicar 2,5 veces el nmero de explotaciones a lo largo de estos ltimos aos. (Graco 7)
Graco 7. Evolucin nmero de explotaciones de ganadera ecolgica 2004-2009
Total explotaciones 5000 4000 3000 2000 1000 0 Total 2004 1777 2005 1.879 2006 2.428 2007 3.053 2008 3.813 2009 4.548 Total

Aos

Con el n de evaluar la tendencia general y particularizada en el periodo objeto de estudio hemos elaborado la tabla 5. De la observacin de la misma se advierte como el incremento anual expresado en porcentaje es desigual segn aos. Pese a ello se observa un notable incremento en los ltimos cuatro aos analizados 2005-2009, lo que se corresponde en valores tanto numricos como porcentuales. El incremento medio efectuado en nmero de explotaciones a lo largo del periodo 2004-2009 se cifra en 554 explotaciones/ao; lo que le correspondera un valor porcentual medio del 31,18% anual con respecto al 2004.
Tabla 5. Evolucin del incremento del numero de explotaciones ganaderas en el periodo 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N Exp. ganaderas 102 549 625 760 735 % INCREMENTO 5,74 29,21 25,74 24,89 19,27

El nmero total de explotaciones incrementadas en dicho periodo ha supuesto el montante de 2.771 ganaderas con respecto a las existentes en el ao 2004. Lo acontecido en la evolucin de explotaciones ganaderas en el periodo objeto de estudio (2004-2009) se ha representado mediante Graco 8. De tal modo podemos observar como la tendencia general sigue siendo idntica a observada para un periodo ms amplio de tiempo (20012009). Ahora bien, el impulso observado para este parmetro es mucho ms evidente en el periodo objeto del presente estudio con respecto al efectuado en aos precedentes, (Graco 4-5) sobre todo en lo acontece a las especies de vacuno y ovino de aptitud crnica. Por

405

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

otro lado, en el caso particular de la avicultura en su doble aptitud productiva se aprecian uctuaciones segn aos analizados. Estos hechos mencionados con anterioridad sern tratados con mayor rigor en el apartado dedicado a especies ganaderas.
Graco 8. Evolucin del nmero de explotaciones segn especies ganaderas y aptitudes 2004-2009
2500 2000 1500
2004

1000 500 0
carne leche carne leche carne leche porcino carne huevo carne apicultura otros vacuno ovino caprino avicultura

2005 2006 2007 2008 2009

Evolucin del nmero de animales-colmenas de ganadera ecolgica


La evolucin del nmero de animales-colmenas a lo largo del periodo analizado est representado mediante un graco en columnas agrupadas, lo que nos permite comparar valores entre categoras (por especies y aptitudes productivas) y la evolucin del nmero de animales y colmenas para el caso de la apicultura (Graca 10). Se advierte como se ha llegado casi a duplicar el censo de G.E en lo ltimos 5 aos Puede indicarse, como ocurra en el anlisis del nmero de explotaciones, como en el caso de la avicultura presenta oscilaciones claras segn aos analizados, sin embargo este hecho no ocurre de la misma forma para el resto de las especies productivas (vacuno, ovino, caprino, abejasetc.). La tnica general es paralela a la presentada y analizada con anterioridad para el indicador del nmero de explotaciones de ganadera ecolgica.
Graco 10. Evolucin del nmero de animales-colmenas explotados. Periodo 2004-2009
450000 400000

350000

300000

2004 2005

250000

2006 2007

200000

2008 2009

150000

100000

50000

0 carne leche carne leche carne leche porcino carne huevo apicultura otros

vacuno

ovino

caprino

avicultura

En la tabla 6 podemos ver como el incremento efectuado del nmero de animales y de colmenas en el periodo analizado ha sido generalizado para el conjunto del periodo

406

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y Galicia

examinado. Tanto en lo que se reere al nmero de animales como al nmero de colmenas que entran a formar parte de la G.E. la evolucin es claramente positiva
Tabla 6. E  volucin numero de cabezas explotados segn especies ganaderas en ganadera ecolgica (20042009) (Fuentes MAPA y MAPYA 2004-2009)
VACUNO AOS carne leche OVINO carne leche CAPRINO carne leche PORCINO AVICULTURA carne huevo APICULTURA OTROS TOTALES TOTALESAPICULTURA

2004 2005 2006 2007 2008 2009

51.350 54.176 79.100 82.806 97.667 124.026

2.338 2.525 2.371 2.792 3.581 3.978

142.457 131.050 204.169 208.446 321.709 442.054

4.216 6.781 8.021 9.309 23.782 17.310

10.918 11.886 18.470 20.484 27.844 38.084

6.774 6.587 7.637 8.932 11.414 12.404

8.455 10.665 13.549 15.462 17.076 8.052

38.493 39.095 51.598 27.086 37.380 62.015

56.648 66.661 59.300 68.051 64.269 92.122

20.853 28.315 43.068 45.390 57.633 54.419

1.766 1.455 1.939 3.310 3.886

344.268 359.196 489.222 492.068 666.241

323.415 330.881 446.154 446.678 608.608 800.045**

413.395* 1267859

Observaciones: *ao 2009 se incluye acuicultura y equinos en otros (409.961 y 3351 respectivamente). ** descontando valores de otros y apicultura.

En la tabla 7 hemos representado los incrementos efectuados en el periodo de estudio en cuanto al numero de animales y colmenas. El nmero total de animales incrementado en el periodo analizado es de 923. 591, si bien la acuicultura representa 409.061 (n peces) lo cual supondra una media anual del 19,95% en el incremento efectuado; si bien este incremento anual vara segn distintos aos analizados. Cabe destacar el alto incremento efectuado por el nmero de colmenas a lo largo del periodo (2004-2009), cifrndose el total en 36.780 colmenas en los 5 aos; una media de 9.195 colmenas/ao. Lo que supondra una media de incremento del 44,09% anual en el periodo evaluado con respecto al ao 2004.
Tabla 7. Evolucin del incremento del nmero animales y colmenas. Periodo 2004-2009
AOS INCREMENTO N ANIMALES N animales 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 7.466 115.273 524 161.990 191.437 % incremento 2,30 34,83 0,11 36,26 INCREMENTO N COLMENAS N colmenas 7.462 14.753 2.322 12.243 -3.314 % incremento 35,78 52,10 5,39 26,97 -

Podemos concluir armando como los resultados obtenidos en este apartado van en consonancia, como era de esperar, con respecto a la evolucin del nmero de explotaciones analizadas en el punto anterior.

407

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

II. PARTE
A. Situacin y evolucin de las explotaciones de vacuno El nmero de explotaciones
Como se puede observar en el graco 11, el incremento de ganaderas de vacuno ha sido muy superior en el caso de aptitud de carne vs. leche. As la tnica general ha sido muy positiva y continuada a lo largo de los 5 ltimos aos para el primer casi sin embargo en el caso de vacuno de leche no ha presentado resultados paralelos.
Graco 11. Evolucin del nmero de explotaciones en vacuno carne y leche. Periodo2004-2009.
2500 2. 033 2000 1500 1. 074 1000 500 43 0 car ne vacuno leche 42 51 55 71 83 716 805 1. 329 2004 1. 600 2005 2006 2007 2008 2009

Si analizamos con mayor detalle la evolucin de las explotaciones de vacuno Tabla 7, podemos percibir que en el periodo analizado el total de explotaciones incrementadas ha sido de 1307, lo que ha supuesto un incremento medio de 261 explotaciones/ ao. Este valor en porcentaje supondra un valor medio de incremento del 36,45% con respecto al ao 2004. Sin embargo este hecho no es de la misma magnitud en el caso de vacuno lechero, sobretodo si se observan los valores absolutos (40 explotaciones incrementadas en los 5 aos) ya que en el caso de los indicadores porcentuales pueden dar una visin equivocada. Ha supuesto un incremento medio de 8 explotaciones/ao, lo que traducido en porcentaje supondra el 18,60 % de media con respecto al ao de referencia.
Tabla 8. E  volucin del incremento y expresin porcentual de la evolucin del numero de explotaciones Periodo 2004-2009
Vacuno carne AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N EXPLOTACIONES 89 269 255 271 423 % INCREMENTO 12,42 33,41 23,74 20,39 26,43 Vacuno leche INCREMENTO N EXPLOTACIONES -1 9 4 16 12 % INCREMENTO -2,32 21,4 7,84 29,09 16,90

408

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y Galicia

El nmero de efectivos explotados.


En la graca 12 se ven reejados la evolucin, en el periodo objeto de estudio, del nmero total de explotaciones acogidas a G.E. de vacuno.
Graco 12. Evolucin del nmero de cabezas de vacuno lechero y de carne. Periodo 2004-2009

140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0


v a c uno lec he v a c uno c a rne 2004 2338 51 350 2005 2.525 54.1 76 2006 2.371 79.1 00 2007 2.792 82.806 2008 3.581 97.667 2009 3.978 1 24.026 v a c uno lec he v a c uno c a rne

La evolucin del nmero de explotaciones la especie vacuna en general (leche y carne) podemos armar que ha sido positiva. Ahora bien no se lleva a cavo de igual forma segn la aptitud productiva de la especie. Como podemos apreciar en la tabla 9, donde se incluyen los paramentos estadsticos de incremento en nmero y el correspondiente valor porcentual efectuado durante el periodo 2004-2009, observamos como el incremento llevado a cabo por el vacuno de aptitud carnica es muy superior al realizado por el lcteo. (Carne: 14.535 /ao versus leche: 327 animales/ao). Es preciso puntualizar en los valores numricos alcanzados en el incremento de animales, los cuales rearman como este tipo de produccin de aptitud carne, sigue manifestando un elevado crecimiento a lo largo de los aos. Los valores porcentuales medios anuales para vacuno de carne representan el 28,18 vs. 13,98 % en el caso de aptitud lechera con respecto al ao 2004.
Tabla 9. Evolucin del incremento efectuado en vacuno de carne y vacuno de leche. Periodo 2004-2009
Vacuno carne AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 008-09 INCREMENTO N ANIMALES 2.826 24.924 3.706 14.861 23.360 % INCREMENTO 5,50 49,00 4,68 17,94 26,98 Vacuno leche INCREMENTO N ANIMALES 187 -154 421 789 395 % INCREMENTO 8,00 -6,48 17,75 28 28

409

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

B. Situacin y evolucin de las explotaciones de ovino El nmero de explotaciones.


En el graco 13, se observa como las tendencias apreciadas son positivas. Sin embargo habra que diferenciar la ocurrida en el caso de carne, muy superior numricamente al ovino de leche.
Graco 13. Evolucin del nmero de explotaciones de ovino lechero y de carne. Periodo 2004-2009

1400 1200 1000 800 600 400 200 0 c ar ne 454 421 894 598 681

1168 2004 2005 106 2006 40 2007 2008 l ec he ovi no 2009

20

24

27

39

De la observacin de la tabla 10, advertimos como en ovino de carne el incremento total del periodo analizado ha sido de 714 explotaciones, lo que se traduce en una media de 143 explotaciones/ ao. Este valor supone un porcentaje del 31,49 % anual de incremento con respecto a 2004. En el caso de lo efectivos de aptitud lechera, los incrementos totales fueron menores, cifrndose en 20 explotaciones en el total de periodo analizado, lo que supone una media de 4 explotaciones /ao, lo que traducido a porcentaje supondra el 20%. Este valor ha se ha visto disminuido a la desplome importante efectuado en el ultimo periodo 2008-09 (de 106 a 40 explotaciones).
Tabla 10. Evolucin del incremento del nmero de explotaciones en ovino. Periodo 2004-2009
OVINO CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N EXPLOTACIONES -33 168 92 213 274 % INCREMENTO -7,26 39,90 15,61 31,27 30,64 OVINO LECHE INCREMENTO N EXPLOTACIONES 4 3 12 67 -66 % INCREMENTO 20 12,5 44,44 171,79 -3,77

En resumen podemos armar al comparar las evoluciones, realizadas en los ltimos 5 aos, de ambas aptitudes productivas debemos sealar como siempre son superiores numricamente en el caso de carne vs. leche; a pesar de partir de valores numricos a favor de los primeros.

410

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y Galicia

El nmero de efectivos explotados.


Con respecto a los valores analizados de la explotacin ovina (leche y carne), en la graco 14 se puede advertir como el incremento efectuado en las dos aptitudes productivas ha sido desigual. El incremento total realizado en ovino de carne es de 179.249 versus 19.566 cabezas para los de aptitud lechera.
Graco 14. Evolucin del numero de efectivos ovino. Periodo 2004-2009
500000 450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 442.054 2004 2005 2006
208.446 204.169 142457 131.050

321.709

2007 2008 2009


23.782 17.310 4216 6.7818.0219.309

carne ovino

leche

En el caso de ganaderas vinculadas a la produccin de carne el incremento ha sido muy superior con respecto a las de leche. (46317 vs. 1243 animales/ anuales). Queremos resear como el indicador de nmero de animales incrementados es muy ampliamente superior en el caso de carne con respecto al valor obtenido en ovino de leche, a pesar de que los indicadores porcentuales supongan valores que podran no reejar este hecho. (31,45 vs.116% respectivamente).
Tabla 11. E  volucin del incremento del numero de animales de ovino de carne y leche. Periodo 20042009
OVINO CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N ANIMALES -11.407 73.119 4.277 113.263 % INCREMENTO -8 55 2,09 54 OVINO LECHE INCREMENTO N ANIMALES 2.565 1.240 1.285 14.476 % INCREMENTO 60,83 18,28 16,02 155

A pesar de ello, debemos destacas como el incremento porcentual efectuado en el caso del ovino de aptitud lechera ha sido de los altos del conjunto de las distintas especies analizadas, siendo debido al incremento en numero de efectivos (14.476) que tubo lugar en el ultimo bienio ( 2007-2008) lo que supuso un incremento porcentual del 155%.

411

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

C. Situacin y evolucin de las explotaciones de caprino El nmero de explotaciones.


Caprino carne: incremento total de 95 explotaciones, Incremento anual medio de 23,75 expl. Supone porcentual un incremento anual del 21,39 % Caprino de leche: incremento total de 17 explotaciones, media anual de 4,25 explotaciones, supone el 56,66 % Incremento total
Graco 15. Evolucin del numero de efectivos caprino. Periodo 2004-2009
400 350 300 250 200 150 100 50 0 carne caprino leche 30 23 30 135 111 109 122 34 47 42 206

335 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Tabla 12. Evolucin del incremento del numero de explotaciones de caprino. Periodo 2004-2009
CAPRINO CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N EXPLOTACIONES -2 13 13 71 % INCREMENTO -1,8 11,92 10,65 52,59 CAPRINO LECHE INCREMENTO N EXPLOTACIONES -7 7 4 13 % INCREMENTO -23,33 30,43 13,33 13,33

El numero de efectivos explotados.


Tabla 1. Evolucin del numero de animales de la G.E. de caprino de carne y leche
40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 carne caprino leche
27.844

38.084

2004 2005 2006 2007 12.404 11.414


6774 6.587 7.637 8.932

20.484 18.470 10918 11.886

2008 2009

412

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y Galicia

Tabla 15.  Evolucin del incremento del nmero de animales de Caprino de carne y leche. Periodo 2004-2009
CAPRINO CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N ANIMALES 968 6.584 2.014 7.360 % INCREMENTO 8,86 55,39 10,90 35.93 CAPRINO LECHE INCREMENTO N ANIMALES -187 1.050 1.295 2.482 % INCREMENTO -2,76 15,97 16,95 27,78

Incremento Medio 4.231 cabezas/ao MEDIA ANUAL 38,75 % Incremento Medio 1.160 cabezas/ao MEDIA ANUAL 17,12 %

D. Situacin y evolucin de las explotaciones de porcino El nmero de explotaciones FALTABA 2009


Se observa como la evolucin del numero de explotaciones es utuante a lo largo de los aos en Incremento total de 7 explotaciones en 4 aos, Media anual 1,75 al ao. Incremento porcentual 1,71%
Graco 16. Evolucin del numero de explotaciones de porcino. Periodo 2004-2009
160 140 120 100 80 60 40 20 0 porcino 102 100 108 93 90
2004 2005 2006 2007 2008 2009

145

Tabla 16. Evolucin del incremento del numero de explotaciones de porcino. Periodo 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N Animales -2 -7 -3 18 % INCREMENTO -1,9 -7 -3,22 20

413

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

El nmero de efectivos explotados.


Incremento total de 8621 animales. Incremento medio anual de XXXXX animales, lo que supone un XXXXXX % anual, Exceptuando los valores recogidos en 2009, la tendencia fue positiva en el resto del periodo analizado.
Grco 17. Evolucin del nmero de efectivos de porcino. Periodo 2004-2009
por ci no

20000 13 . 5 4 9 15 0 0 0 8455 10 0 0 0 5000 0 2004 2005 2006 10 . 6 6 5

15 . 4 6 2

17 . 0 7 6

2004 2005 8. 052 2006 2007 2008

2007

2008

2009

2009

Tabla 17. Evolucin del incremento del nmero de efectivos de porcino. Periodo 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N Animales 2.210 2.884 1.913 1.614 % INCREMENTO 26,13 27,04 12,37 10,43

E. Situacin y evolucin acaecida en las explotaciones de Avicultura El nmero de explotaciones


Avicultura carne: subida de 7 expotaciones 1,75 expl/ao 5% incremento anual medio Avicultura huevos: subida de 19 explotaciones 4,74 expl/ao 4,84% subida
Grco 18. Evolucin del numero de explotaciones de avicultura de carne y huevos. Periodo 2004-2008
160 140 120 100 80 60 40 20 0 c ar ne avic ultur a huevo 35 38 42 42 46 83 98 110 119 82 117

137 2004 2005 2006 2007 2008 2009

414

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y Galicia

Tabla 18. E  volucin del incremento del numero de explotaciones de avicultura de carne y huevos. Periodo 2004-2009
AVICULTURA CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N EXPLOTACIONES 3 4 41 -41 % INCREMENTO 8,57 10,52 97,61 -50,60 AVICULTURA HUEVOS INCREMENTO N EXPLOTACIONES 12 9 -37 35 % INCREMENTO 12,24 8,18 -31,09 42,62

El nmero de efectivos explotados.


Podemos observar en la graca 16, la uctuaciones acaecidas a lo largo de los aos estudiados, tanto en la avicultura de carne como en la de puesta.
Graco 19. Evolucin del nmero de aves en avicultura de carne y huevos. Periodo 2004-2009
100000 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 92.122 68.051 66.661 64.269 59.300 2004 2005 2006 2007 2008 2009 c ar ne avic ultur a huevo

62.015 51.598 38493 39.095 37.380 27.086

56648

Avicultura carne: Ha existido una disminucin de ----- animales en 5 aos... Anualmente --- de media.. Negativo porcentaje de 0,72 Avicultura huevo: aumento de 7621 aves. Una media 1905 ao3,36% anual
Tabla 19. E  volucin del incremento nmero de animales en avicultura de carne y huevos. Periodo 20042009
AVICULTURA CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N ANIMALES 602 12.503 -24.512 10.294 % INCREMENTO 1,56 31,98 -47,50 38,00 AVICULTURA HUEVOS INCREMENTO N ANIMALES 10.013 -7.361 8.751 -3.782 % INCREMENTO 17,67 -11,04 14,75 -5,55

415

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

F. Situacin y evolucin acaecida en las explotaciones de Apicultura El nmero de explotaciones


El nmero de explotaciones dedicadas a la Apicultura ha incremento su nmero a lo largo del periodo analizado, siendo.--------.
Grco 20. Evolucin del nmero de explotaciones apicultura. Periodo 2004-2009
250 200 150 100 50 0 a pi c ul tur a 91 131 184 179 194 2004 2005 2006 2007 2008

En el estudio detallado segn aos Tabla 20, se observa como la incremento de apicultores en 5 aos. apicultores/ao. % anual

Apicultura

Tabla 20. Evolucin del incremento del numero de explotaciones de apicultura. Periodo 2004-2009
AVICULTURA CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N EXPLOTACIONES 40 53 13 -3 % INCREMENTO 43,95 40,45 7,06 -1,52

El nmero de colmenas.
La evolucin del nmero de colmenas ha sido creciente durante los 5 ultimos aos, exceptuado, segn datos recogidos por el Ministerio en el ao 2009, con una disminucin que supone
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N colmenas 7.462 14.753 2.322 12.243 % INCREMENTO 35,78 52,10 5,39 26,97

416

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y Galicia

Grco 21. Evolucin del nmero de colmenas. Periodo 2004-2009


70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 apicultura 28.315 20853 43.068 45.390 57.633 54.419 2004 2005 2006 2007 2008 2009

En el estudio anual del periodo objeto de estudio se observan incrementos medios de ----- que Incremento total de ----- en 5 aos. Incremento Medio -----colmenas /ao MEDIA ANUAL ------ %

H. Evolucin del nmero de industrias relacionadas con la G.E.


VOLVER A ANALIZAR TODO, INCLUYENDO DATOS 2009
Graco 24. Evolucin del nmero de industrias relacionadas con la G. E. Periodo 2004-2009
500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 n industrias 267 289 367 2004 2005 2006 2007 2008 409 430

Incremento total de 163 industrias en 4 aos. Media de 40,75 /ao. Supone el 15,26% anual.
Tabla 24. Incremento del nmero de industrias relacionadas con la G.E. Periodo 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N industrias 22 78 42 21 % INCREMENTO 8,23 26,98 15,73 5,13

417

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

Graco 25. E  volucin de la industria relacionada con la Produccin vegetal y Produccin animal. Periodo 2004-2009
2500 2174 1977 2000 1713 1597 1500 1807

1000

500

267

289

367

409

430

0 2004 2005 2006 2007 2008

Prod vegetal Prod. Animal

Graco 26. E  xpresin de la evolucin del porcentaje de la industria relacionada con la Produccin animal con respecto al total de actividades de A.E. Periodo 2004-2009
Prod. Animal 25,00 20,31 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 16,72 16,87 20,69 19,78

Tabla 25. Numero de industrias y explotaciones de G.E. por comunidades Ao 2008


COMUNIDAD ANDALUCIA ARAGON ASTURIAS BALEARES CANARIAS CANTABRIA CASTILLA LA MANCHA CASTILLA LEON CATALUA EXTREMADURA GALICIA MADRID MURCIA NAVARRA LA RIOJA PAIS VASCO C VALENCIANA TOTAL % IND.P.A 16,3 1,9 9,5 7,9 2,3 4,0 2,8 6,0 22,6 2,1 6,5 3,9 3,5 2,1 2,6 3,0 3,0 100,0 N INDUS. P.A 70 8 41 34 10 17 12 26 97 9 28 17 15 9 11 13 13 430 N EXPLOT 2.073 14 244 334 19 72 140 36 380 121 169 15 10 58 18 76 34 3813 RATIO NEXP/ N INDUS 29,6 1,8 6,0 9,8 1,9 4,2 11,7 1,4 3,9 13,4 6,0 0,9 0,7 6,4 1,6 5,8 2,6 8,9 N ANIMALES/ n industrias 5,11 1,00 0,45 0,82 0,26 0,23 5,09 0,77 0,52 4,98 1,28 0,14 0,22 0,82 0,47 0,53 0,77 1,55

418

Situacin y evolucin de la ganadera ecolgica en Espaa y Galicia

Graco 27. Relacin del nmero industrias con respecto al numero de explotaciones de G.E:
Relacion numero de industrias numero de explotaciones
120 2500

80

N IND P.A N EXPLOT


1500

60 1000 40 500

20

Graco 28. Ratio del numero de explotaciones / numero de industrias 2008


RATIO N EXPLOTACIONES/ N INDUSTRIAS 2008
35,0 30,0 25,0 29,6

RATIO

20,0 15,0 10,0 6,0 5,0 0,0 1,8 1,9 9,8 6,0 4,2 1,4 3,9 0,9 0,7 1,6 6,4 5,8 2,6 13,4 11,7 8,9

COM UNIDADES

Graco 2
120 100 2004 80 60 40 20 0 2005 2006 2007 2008

numero de explotaciones

100

2000

numero de industrias

419

I. Garca Lara, E. Snchez Salgado

Tabla 26. R  esumen del incremento efectuado en el nmero de explotaciones y numero de animales periodo 2004-2008
NUMERO EXPLOTACIONES/AO ESPECIE VACUNO CARNE VACUNO LECHE OVINO CARNE OVINO LECHE CAPRINO CARNE CAPRINO LECHE PORCINO AVICULTURA CARNE AVICULTURA PUESTA APICULTURA OTROS N MEDIO 221 7 110 21,5 23,75 4,25 1,75 1,75 4,75 25,75 87,75 % INCREMENTO 30,86 16,27 24,22 107,4 21,39 56,66 1,75 5 4,84 28,29 113,96 NUMERO DE ANIMALES/AO N MEDIO 11.579 310 44.812 4.891 4.231 1.160 2.155 -278 1.905 9.195 530 % INCREMENTO 16,22 11,35 31,45 116 38,75 17,12 25,49 -0,72 3,36 44 30,01

Conclusiones
1. Incremento de la supercie dedicada a la A.E y en paralelo a la G.E. 2. Incremento del nmero de productores y elaboradores con valores medios de falta 2009 3. Se duplica el numero total de explotaciones y por ende de animales en g.e. en los ltimos 5 aos 2004-2009. 4. Los mayores incrementos efectuados en el numero de explotaciones se concentran en vacuno de carne y ovino de carne, seguidos de la apicultura. 5. En los ltimos 5 aos los mayores incrementos porcentuales son para el ovino de leche caprino de leche falta 2009 6. En lo referente al nmero de aimales, los mayores crecimientos son para: bovino de carne y ovino de carne. 7. Porcentualmente los mayores incrementos son para la apicultura 44% incremento medio anual. Seguidos de caprino de carne y ovino de carne. 8. Incremento del nmero de industrias relacionadas con la produccin animal ecolgica ratio volver a recalcular 2009

Bibliografa
ESTADSTICAS AGRICULTURA ECOLGICA 2004-2005-2006-2007-2008-2009 MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE Y MEDIO RURAL Y MARINO

420

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 8

O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba SC.
Bacharel em Agronomia Renata Gomes Rodrigues
Organizao - Universidade Federal de Santa Catarina- Brasil re_solg@hotmail.com

RESUMO
A adoo das propostas apresentadas pela agricultura moderna desencadeou conseqncias claramente perceptveis nos dias de hoje. Alm das evidncias da degradao dos recursos naturais, desequilbrio dos ecossistemas agrcolas, impacto social, cultural e econmico, pode-se destacar o grande impacto negativo no estoque milenar de agrobiodiversidade. Na tentativa de aderirem s inovaes do novo modelo agrcola, as comunidades rurais perdiam a diversidade de estratgias de subsistncia. A perda da biodiversidade tornou os agricultores familiares cada vez mais dependentes de produtos externos propriedade, inclusive na alimentao. A partir da nota-se a importncia do resgate, conservao, manejo e uso de variedades e raas crioulas por comunidades rurais, para uma maior autonomia dos agricultores em relao aos sistemas de produo, garantindo assim, a segurana e soberania alimentar do estabelecimento rural familiar. No municpio de Guaraciaba, no Oeste catarinense, o kit de diversidade foi utilizado como ferramenta no projeto de resgate da agrobiodiversidade elaborado pela Associao de Desenvolvimento da Microbacia, do Projeto Microbacias 2. Este kit resultado da reunio de sementes de diversos cultivos e variedades produzidos em sua maioria por agricultores locais e vem sendo adotado como estratgia para a motivao do uso e conservao de variedades crioulas por comunidades rurais na regio de Guaraciaba. Para este m, o kit de diversidade foi distribudo em quatro comunidades pertencentes a duas microbacias hidrogrcas, totalizando em 300 famlias rurais. Com o intuito de subsidiar um diagnstico da conservao da biodiversidade agrcola pelas comunidades no municpio em questo, buscou-se atravs deste trabalho, detectar

423

Renata Gomes Rodrigues

a existncia de uma rede de trocas de material gentico entre os agricultores, caracterizar seu funcionamento e avaliar qual a importncia desta para a conservao da biodiversidade agrcola local e para os agricultores desta localidade. Com o propsito de alcanar os objetivos propostos pelo trabalho, foram elaborados um roteiro de entrevista, um questionrio e uma pesquisa sociomtrica que foram aplicados a 13 agricultores, produtores de sementes para a formao do kit, assim como foram feitas visitas guiadas s propriedades e registros fotogrcos. A partir dos resultados obtidos notou-se que os motivos e tipos de trocas realizadas pela maioria dos agricultores so bastante variados. Normalmente junto com a troca ou fornecimento de sementes, h tambm um intercmbio de conhecimento. Foi detectada uma rede pouco desenvolvida no municpio de Guaraciaba, encontrando-se esta de certo modo frgil. Considerando-se o grupo de agricultores entrevistados no trabalho como uma unidade responsvel pela conservao da biodiversidade agrcola local, ele no apresenta uma estratgia eciente para garantir a manuteno desta agrobiodiversidade. A partir das reunies realizadas pelos tcnicos do Projeto Microbacias e da implantao do kit de diversidade, as famlias comearam a ter mais contato e as trocas voltaram a uir. O kit funcionou como uma estratgia de troca mais geral, mais ampla, com a participao de muitas pessoas e diversas variedades ao mesmo tempo, sendo este uma ferramenta relevante no resgate, uso e conservao da biodiversidade local. Palavras-chaves: <agrobiodiversidade>; <resgate, uso e conservao de recursos genticos>; <rede de trocas>; <kit de diversidade>.

Introduo
A perda da biodiversidade tornou os agricultores familiares cada vez mais dependentes de produtos externos propriedade, inclusive na alimentao. Segundo Altieri et al. (2002), na tentativa de aderirem s inovaes do novo modelo agrcola, as comunidades rurais perdiam a diversidade de estratgias de subsistncia. A biodiversidade agrcola, ou agrobiodiversidade, engloba todos os componentes de diversidade biolgica ligados agricultura e alimentao; a variedade e variabilidade de plantas, animais e microorganismos, as espcies e os ecossistemas necessrios para realizar funes essenciais no agroecossistema, suas estruturas e processos (COOPER, CROMWELL e MULVANY, 2003). produto da interveno humana nos ecossistemas e o principal impulso da produo agrcola, resultando na variedade de sabores, texturas e cores na alimentao (BERGER e MULVANY, 2003). A agrobiodiversidade extremamente importante e essencial para toda a populao mundial, j que possibilita a produo sustentvel de alimentos e outros produtos agrcolas,

424

O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.

incluindo a proviso de insumos para a evoluo ou melhoramento de novas variedades teis de cultivo; apoio biolgico produo, por exemplo mediante a biota do solo, polinizadores e predadores; servios ecolgicos mais amplos, proporcionados pelos agroecossistemas , tais como a proteo da paisagem, proteo do solo e da sade, do ciclo e qualidade da gua e da qualidade do ar (COOPER, CROMWELL e MULVANY, 2003). O conhecimento local e cultural considerado parte integral da biodiversidade agrcola, j que so as atividades humanas na agricultura que conservam esta biodiversidade. Muitos cultivos de plantas j no so mais capazes de prosperar sem ajuda humana, pois vm perdendo seus mecanismos originais de disperso de sementes em conseqncia da domesticao (COOPER, CROMWELL e MULVANY, 2003). Tradies culturais e crenas religiosas esto intimamente ligadas biodiversidade, onde a cultura alimentar baseada na biodiversidade faz parte da identidade de comunidades ao redor de todo planeta. Segurana, auto-sucincia, relaes sociais e liberdade de escolhas e de aes so alguns outros benefcios, no materiais, associados com a biodiversidade. Estes benefcios porm, esto longe de ser completamente utilizados por todas as pessoas (BIOVERSITY INTERNATIONAL, 2007). Constata-se assim, a importncia do resgate, conservao, manejo e uso de variedades e raas crioulas por comunidades rurais, para uma maior autonomia dos agricultores em relao aos sistemas de produo, garantindo assim, a segurana e soberania alimentar do estabelecimento rural familiar. Levantamentos comparativos feitos no Nepal revelaram que a contribuio de sementes locais tem importncia signicativa para a segurana alimentar. Em ambientes marginais, a dependncia de variedades locais para a segurana alimentar signicativamente mais alta (100%) comparada aos sistemas de produo de alto potencial (17%). Identicou-se ainda que as redes sociais de material gentico so uma fonte segura de sementes de variedades localmente adaptadas, sendo assim, recursos de extrema importncia para agricultores no-capitalizados (BANIYA et al., 2007). De acordo com Alves e Ogliari (2007), o elevado ndice de pobreza e xodo rural encontrado na regio Oeste de Santa Catarina, se deve em parte eroso gentica dos recursos locais e do conhecimento tradicional. No municpio de Guaraciaba, Oeste do Estado de Santa Catarina, o kit de diversidade est sendo utilizado como ferramenta no projeto de resgate da agrobiodiversidade elaborado pela Associao de Desenvolvimento da Microbacia, do Projeto Microbacias 2. Este kit resultado da reunio de sementes de diversos cultivos e variedades produzidos em sua maioria por agricultores locais e vem sendo adotado como estratgia para a motivao do uso e conservao de variedades crioulas por comunidades rurais na regio de Guaraciaba. Para este m, o kit de diversidade foi distribudo em quatro comunidades pertencentes a duas microbacias hidrogrcas, totalizando em 300 famlias rurais.

425

Renata Gomes Rodrigues

O propsito deste trabalho foi buscar detectar dentre os agricultores produtores de sementes para o kit de diversidade a existncia de uma rede de trocas de material gentico, caracterizar seu funcionamento e avaliar qual a importncia desta para a conservao da biodiversidade agrcola local e para os agricultores desta localidade, com o intuito de subsidiar um diagnstico da conservao da biodiversidade agrcola pela comunidade.

Justicativa
Em meados do sculo XIX, polticas de modernizao da agricultura foram implementadas em diversos locais do planeta, acarretando signicativas mudanas no cenrio agrcola mundial. Entre estas mudanas, pode-se citar o grande impacto negativo no estoque milenar de agrobiodiversidade (MULVANY & BERGER, 2003). Das 27 mil espcies de plantas superiores, cerca de 7 mil so utilizadas na agricultura, mas somente 150 espcies so importantes comercialmente, sendo que, cerca de 103 espcies representam 90% dos cultivos alimentcios do mundo. Apenas trs cultivos (trigo, arroz e milho) proporcionam 60% das calorias e 56% das protenas derivadas das plantas do mundo inteiro (THRUPP, 2003). A biodiversidade agrcola tambm est ameaada pelas mudanas nos sistemas produtivos. Mais de 90% das variedades de cultivos foram perdidas dos campos de agricultores no sculo passado. As raas animais esto desaparecendo a uma taxa de 5% ao ano. Os consumidores procuram alimentos mais homogneos e uniformes produzidos a partir de uma limitada categoria de variedades desenvolvidas, de propriedade de companhias de tomelhoramento e corporaes de biotecnologia, ao invs de optarem por alimentos mais variados dentro da diversidade de cultivos que os agricultores oferecem (BERGER e MULVANY, 2003). Juntamente com a perda de espcies animais e vegetais e a eroso gentica, houve a eroso do conhecimento local em comunidades indgenas e de agricultores familiares, o que tambm contribuiu para limitar o nmero de espcies e variedades anteriormente utilizadas em potencial pelo homem. A eroso gentica e do conhecimento tradicional contribuiu para um comprometimento da produo mundial de alimentos e mostra-se atualmente uma ameaa garantia de oferta de alimentos, assim como sobrevivncia da espcie humana (ALVES e OGLIARI, 2007). A biodiversidade sofre processos naturais de transformao, dentro de um equilbrio tendendo a uma evoluo. No caso da agricultura, a diversidade vem sendo moldada pela forma de viver do ser humano, que vem utilizando, modicando e desenvolvendo os recursos biolgicos disponveis at ento. Nestes processos naturais e humanos a biodiversidade vem apresentando ganhos e perdas contnuos. Porm, nota-se que nas ltimas dcadas esse equilbrio tornou-se negativo (BOEF, 2007). As causas da perda de biodiversidade so biolgicas, mas a raiz do problema, assim como nas orestas, inclui processos sociais, econmicos e polticos que operam em escala

426

O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.

mundial (BOEF, 2007). Atravs de aes diretas individuais e conjuntas, agricultores e consumidores podem contribuir para inverter a tendncia atual, reetindo diretamente nas condies em que vivem, melhorando assim a qualidade de vida de todos principalmente nas futuras geraes (BOEF, 2007). Segundo Machado (2007), a aproximao integrada de uso e conservao da agrobiodiversidade dentro de um enfoque agroecolgico a chave para a busca de estratgias que visem uma agricultura mais segura e justa. A biodiversidade pode ajudar a grande massa de agricultores pobres, nos pases em desenvolvimento, permitindo que estes atinjam a auto-sucincia alimentar durante todo o ano, reduzindo a dependncia dos dispendiosos insumos externos, tornando-os mais autnomos e desenvolvendo sistemas de produo que restabeleam a capacidade produtiva de suas pequenas propriedades (ALTIERI, 2002). Segundo Boef et al. (2007), o manejo de recursos genticos por agricultores promove a manuteno de variedades de cultivos dentro dos sistemas agrcolas locais. Estas variedades so mantidas continuamente no local de produo especco dos agricultores, tornando-se altamente adaptadas ao ambiente local, podendo conter assim, alelos adaptados localmente. O acesso agrobiodiversidade, assim como a sementes e a diversidade de espcies e variedades fundamental para se alcanar a sustentabilidade e conseqentemente a segurana e soberania alimentar. O acesso inadequado a estes itens, assim como ao conhecimento, so as principais barreiras enfrentadas pelos agricultores menos favorecidos economicamente (GAUTAM et al., 2007). Segundo Chaudhary, Sthapit e Subedi (2003), no Nepal, as prticas sociais existentes entre os agricultores, inuenciam no sistema de manejo de sementes, armazenamento e mecanismos de participao. Este sistema de manejo de sementes inuenciado pelo uxo informal de materiais genticos, que contribui fortemente na criao de diversidade no estabelecimento rural. Este uxo de materiais genticos ocorre atravs das redes sociais de agricultores. A explorao e o mapeamento dos uxos de germoplasma e dos processos includos na manuteno da diversidade em uma comunidade podem ser feitos ecazmente mediante o enfoque de anlise de redes. Em comunidades no Nepal, alguns agricultores mantm uma gama mais ampla de diversidade do que outros, na mesma comunidade. Estes agricultores cumprem um papel signicativo no uxo de materiais genticos e so denominados agricultores de enlace porque ocupam uma posio relativamente mais notria na rede informal de manejo da biodiversidade (STHAPIT et al., 2003). Os agricultores de enlace so guras-chave nas redes da comunidade para a manuteno da diversidade de cultivos no Nepal, e dos processos includos nesta. Selecionam e mantm alta diversidade de cultivares nos estabelecimentos individuais, assim como a nvel de paisagens e freqentemente fazem intercmbios de cultivares com

427

Renata Gomes Rodrigues

um nmero relativamente grande de pessoas, alm de introduzirem nova diversidade de diferentes fontes e atuarem como fonte de conhecimento e informao na comunidade (STHAPIT et al., 2003). De acordo com Chaudhary, Sthapit e Subedi (2003), a compreenso dos modelos das redes sociais e a identicao dos agricultores de enlace em uma comunidade, contribui no aprimoramento dos esforos de conservao. Os agricultores de enlace identicados mediante este processo, podem ser focados para um trabalho de manejo e conservao de recursos togenticos teis, por manterem um alto nvel de diversidade. O fortalecimento dos vnculos entre estes agricultores e os outros membros da comunidade ajudar a melhorar a conservao da biodiversidade agrcola local. Da a importncia de se identicar os agricultores de enlace nas comunidades rurais, assim como as redes de troca de material gentico e seu funcionamento, possibilitando o diagnstico da real situao da conservao da agrobiodiversidade local e tomada de deciso para promover a melhoria dos esforos de conservao e conseqentemente melhoria da qualidade de vida dos agricultores e comunidades.

O kit de diversidade
Dentre as ferramentas utilizadas para o estmulo do manejo da agrobiodiversidade nas comunidades rurais est o kit de diversidade. Este kit resultado da reunio de sementes de diversos cultivos e variedades produzidos em sua maioria por agricultores locais e so distribudos entre os agricultores pelas organizaes na comunidade como um programa anual regular. Os kits de diversidade tm como objetivo resgatar espcies e cultivares diversos visando incrementar a diversidade nos estabelecimentos rurais, assim como reduzir a vulnerabilidade de pragas e doenas. So considerados uma abordagem bastante fcil, j que no h um procedimento nico para estes (Gautam et al., 2007). Instituies locais so incentivadas a construrem os seus prprios kits com o intuito de funcionarem como ferramenta alternativa da diversidade na sua vizinhana. Nestes casos interessante utilizar preferencialmente sementes e mudas locais, pois deste modo haver a gerao imediata de renda aos possuidores destes materiais genticos e auxiliar na obteno de novos materiais para outros agricultores (Gautam et al., 2007). A abordagem do kit de diversidade facilita a evoluo do manejo da agrobiodiversidade na unidade de produo, proporcionando uma melhor qualidade de vida na comunidade rural. A distribuio dos kits de diversidade freqentemente focada nos agricultores mais favorecidos economicamente, porm, se corretamente implementado, este mtodo pode atuar como um modo de incluso social, assegurando acesso e igualdade (Gautam et al., 2007).

428

O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.

Este mtodo vem sendo adotado como estratgia para a motivao do uso e conservao de variedades locais por comunidades rurais no municpio de Guaraciaba- SC. O trabalho foi elaborado por quatro tcnicos da Associao de Desenvolvimento da Microbacia, do Projeto Microbacias 2. Aps a elaborao do projeto, os representantes de famlias que ainda detinham alguma diversidade gentica e os que estavam interessados em participar do projeto foram convidados para uma reunio que tinha como objetivo identicar variedades e espcies que deveriam ser inclusas no kit. Durante este processo, foram apresentados aos agricultores o conceito de kit de diversidade e seus objetivos e de forma dinmica foram surgindo discusses em torno dos materiais esquecidos e

Fig.1 Variedades de arroz Fig.2 Kit de diversidade

perdidos no local, das espcies que eles gostariam que fossem resgatadas, etc. As espcies e variedades foram denidas por meio de um processo participativo de tomada de deciso em cada comunidade e as atividades foram distribudas para os representantes das famlias de acordo com seu interesse e cada um assumiu a responsabilidade de produzir sementes de alguma variedade que posteriormente seriam distribudas entre os participantes do projeto (CANCI e KIST, 2006). Aps montado, o kit composto por sementes distintas de variedades de milho, arroz, feijo e legumes foi distribudo em quatro comunidades pertencentes a duas microbacias hidrogrcas, totalizando em 300 famlias rurais. Nesta regio em especco, o trabalho do kit de diversidade visou preservar a diversidade gentica de espcies, aumentar o nmero de variedades e espcies resgatadas, renovar sistematicamente os estoques de sementes, aumentar a diversidade dentro das hortas da comunidade, incorporar o sistema de troca de sementes como uma atividade rotineira, despertar a conscincia das pessoas para a produo de alimentos sem agrotxicos, melhorar a renda e as condies de sade e bem-estar das famlias envolvidas no projeto e estimular a independncia dos agricultores em relao s instituies envolvidas no projeto (CANCI, KIST e COSSA, 2007).

429

Renata Gomes Rodrigues

Agricultores produtores de sementes para o kit de diversidade


Durante o trabalho de campo, foram entrevistados treze agricultores residentes no municpio de Guaraciaba, distribudos em trs microbacias, totalizando cinco comunidades. Estes foram escolhidos por terem produzido sementes de variadas espcies e variedades para compor o kit de diversidade que foi distribudo para mais de trezentas famlias da regio, por possurem variedades e espcies diversas de sementes locais e conhecimento referente estas, destacando-se assim na comunidade. A grande maioria dos agricultores descende de alemes, porm h tambm grande nmero de italianos. Os agricultores visitados so todos agricultores familiares; proprietrios de seus estabelecimentos e responsveis pelos meios de produo referente este. Encontramse em pequenos estabelecimentos rurais, onde a rea mdia das propriedades de 13,4 hectares, sendo que estas vo de 5 hectares a 41 hectares. A estrutura fundiria dos estabelecimentos constituda por cerca de 39% com rea inferior a 10 hectares, 46% com rea entre 10 e 20 hectares e 15% com rea superior a 20 hectares. Dentre as atividades que proporcionam a maior parte da renda para as famlias esto o fumo, a pecuria leiteira e a produo vegetal incluindo o cultivo de milho, feijo, arroz, mandioca, trigo e pipoca. Todos os agricultores entrevistados produziram sementes que j possuam consigo h algum tempo, alguns h mais de trinta anos. Alguns destes agricultores, produziram alm das sementes que j obtinham, sementes que no eram suas, as quais foram obtidas atravs dos tcnicos locais.

Metodologia
A realizao do trabalho, ocorreu no municpio de Guaraciaba, localizado no Extremo Oeste do Estado de Santa Catarina, regio Sul do Brasil, juntamente com facilitadores do Projeto Microbacias 2, sendo um destes um dos precursores do trabalho de resgate da agrobiodiversidade neste municpio, denominado Kit Diversidade, e 13 agricultores produtores de sementes para o kit. Com o propsito de alcanar os objetivos propostos pelo trabalho, a metodologia adotada para este m, consistiu de trs etapas: 1) entrevista semi-estruturada, questionrio e pesquisa sociomtrica com 13 agricultores; 2) visita guiada; 3) registro fotogrco; A primeira etapa consistiu na elaborao de um roteiro de entrevista, um questionrio e uma pesquisa sociomtrica que foram aplicados a 13 agricultores, os quais foram os

430

O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.

responsveis pela produo de sementes para a formao do kit, devido ao fato de possurem variedades e espcies locais e interesse em reproduzi-las, com o intuito de detectar a existncia de uma rede de trocas de germoplasma, caracterizar seu funcionamento e avaliar qual a importncia desta para a conservao da biodiversidade agrcola local e para os agricultores do municpio em questo. Neste trabalho, o questionrio foi utilizado para contemplar perguntas bastante diretas ou quantitativas, que foram utilizadas juntamente com a entrevista semi-estruturada como base de dados para posterior anlise. A pesquisa sociomtrica a fonte mais comum para se obter dados sobre uma rede, atravs da qual se obtm dados relacionais entre indivduos em um sistema social. De acordo com este mtodo, os entrevistados indicam os nomes das pessoas que fazem parte da sua relao sociomtrica, no caso em questo, identicando os agricultores localmente ativos, que mais conhecem sobre assuntos relacionados conservao de sementes locais, seleo de bons materiais, mais procurados para trocas de material e conhecimento, etc (BANIYA et al., 2007). Para a segunda, foi feita uma visita guiada, que consistiu de uma caminhada pelos estabelecimentos rurais, juntamente com os agricultores, com o intuito de conhecer as propriedades em questo, assim como a realidade dos agricultores e obter alguns dados adicionais que no foram colhidos atravs da entrevista; A terceira etapa foi o registro fotogrco, que teve como objetivo fazer o registro visual das propriedades, suas benfeitorias, o armazenamento de sementes, algum cultivo, etc., para posterior anlise, se necessrio.

Resultados e discusso
1. Manejo da produo
Com relao s estratgias de manejo da produo, cada famlia demonstrou conhecimento e prticas bastante particulares, adquiridas de seus familiares antecessores, porm, muita similaridade em alguns itens foi observada entre a maior parte das famlias. Observou-se que os conhecimentos ligados herana cultural so muito levados em considerao, como o exemplo da inuncia lunar nas prticas culturais, desenvolvimento das plantas, melhor poca de colheita para determinado uso da planta em questo, prticas de controle alternativas, entre outros.

2. Busca por diferentes variedades


interessante comentar que todas as famlias que receberam o kit plantaram as sementes. Uns plantaram todas as variedades inclusas, outros plantaram as que tinham

431

Renata Gomes Rodrigues

preferncia ou interesse. Mesmo contendo um nmero relativamente grande de variedades locais, a maioria das famlias plantou todas as variedades disponveis no kit. A partir destes dados, pode-se inferir que h interesse por parte destas famlias de estar experimentando e utilizando novas variedades e espcies de sementes que antes no faziam parte dos seus cultivos. A busca por variedades melhores, mais produtivas, que sejam resistentes ao sol, que sejam mais saborosas e que dem lucro est presente em grande parte das famlias. O interesse por variedades de sementes que os agricultores ouvem falar pela vizinhana que so de boa qualidade bastante intenso em algumas das famlias visitadas. Foi constatado, que a maioria dos agricultores est interessada na busca de novas variedades para eles mesmos, para enriquecer a diversidade dentro do seu estabelecimento agrcola e no com o intuito de adquirir novos materiais para compartilhar com outras pessoas. Certamente, este fato no est presente em todas as famlias.

3. Intercmbio de germoplasma
Atravs das entrevistas foi constatado que dos treze agricultores entrevistados oito vendem e todos compram sementes, a maioria de agropecurias. Em relao troca de sementes, apenas um armou no realizar. Os motivos e tipos de trocas realizadas pela maioria so bastante variados. Estas trocas normalmente ocorrem com o propsito de adquirir variedades consideradas diferentes ou de melhor qualidade. Muitos agricultores disseram trocar para experimentar novas variedades por curiosidade e para comparar com as que j possuem. Armaram trocar sementes tambm quando a produo no apresenta resultados satisfatrios. As trocas acontecem tambm quando os mesmos so procurados por outras pessoas em busca de sementes. Uma famlia colocou que realiza troca de sementes nas reunies do Microbacias, aonde as pessoas se comunicam e um pede para o outro a semente que est interessado. No entanto, uma parte dos agricultores armou trocar sementes apenas por variedades especcas, j conhecidas e desejadas. Constatou-se que as trocas no se do necessariamente pela mesma espcie ou variedade e s vezes nem pelo mesmo produto. Alguns agricultores armam j ter trocado sementes por trabalho, calados, vesturio, sendo que um deles arma que troca pelo que der!. Na maioria das vezes no ocorre troca no sentido literal da palavra. Segundo um agricultor, as pessoas pegam quando precisam e do quando podem ou quando outros pedem. Quando se troca no precisa necessariamente dar algo em troca. Isto revela que ocorrem na maior parte das vezes doaes e pedidos do que realmente uma permuta de produtos. Alguns agricultores alegaram no ter o hbito de trocar, sendo que a maioria doa as sementes. Muitos agricultores informaram pedir ou pegar sementes quando se interessam por uma determinada variedade, o que ocorre muitas vezes com o intuito de resgate.

432

O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.

4. Troca de conhecimentos
Normalmente junto com a troca ou fornecimento de sementes, h tambm um intercmbio de conhecimento, principalmente relacionado poca de plantio e caractersticas da semente. Porm, alguns agricultores armaram que mesmo trocando por uma variedade desconhecida nem sempre necessrio pedir informaes, pois sabem como cultivar a espcie (a poca de plantio, tudo muito parecido). No entanto, quando os agricultores apresentam alguma dvida quanto ao cultivo, seleo, sementes, estes procuram pessoas da famlia (normalmente as mais velhas) ou os tcnicos locais.

5. Rede de troca de sementes


Grande parte das trocas ocorre com pessoas da famlia e com vizinhos, sendo que a maioria nunca trocou com pessoas de outras localidades mais distantes. Porm, muitos agricultores dizem no trocar sempre com as mesmas pessoas, armando que as trocas so muito variadas, no havendo uma regularidade quanto ao perodo, tipo de produto e at pessoas, evidenciando um carter de aleatoriedade nas trocas. Isto tambm se conrma pela inuncia da identidade tnica na determinao (escolha) das pessoas com quem se buscar efetivar trocas, como no caso de uma famlia de origem alem quando menciona que se for a mesma pessoa que vem pedir porque relaxada, ou seja, no cuidou bem das suas sementes, no as reproduziu. Banyia et al. (2007) destacaram dois tipos de rede existentes no Nepal: uma caracterizada por todos os agricultores conectados, onde as variedades de sementes uem atravs do sistema informal de sementes entre os estabelecimentos individuais e os grupos sociais da comunidade; a outra apresenta-se com vnculos e trocas considerados fracos, pois os intercmbios de sementes ocorrem em grupos de agricultores que de certo modo esto isolados da comunidade. Baseando-se nesses aspectos abordados por Baniya et al. (2007) e nas percepes obtidas atravs das entrevistas com os agricultores, poderamos considerar que a existncia de uma rede se d dentro de um espectro, uma espcie de um contnuo gradativo entre dois plos. Um extremo aonde no existe nenhum evento de troca, caracterizando a inexistncia total de uma rede. No outro extremo a existncia de uma rede propriamente dita, caracterizada teoricamente pelo uxo das variedades entre todos os indivduos integrantes de uma determinada comunidade. Portanto, com os dados adquiridos nas entrevistas, foi detectada uma rede pouco desenvolvida no municpio de Guaraciaba. Isto se deve pelo fato de que as trocas so isoladas e no envolvem sempre as mesmas pessoas. No existe um grupo certo de pessoas que efetuam as trocas entre si. No h um ciclo de trocas, uma rede entre as mesmas pessoas na comunidade. As trocas acontecem de forma espordica, inconstante, e atravs de diferentes situaes e motivos. Somente uma famlia relatou trocar sementes sempre com o mesmo vizinho.

433

Renata Gomes Rodrigues

A partir da anlise das relaes entre os agricultores, nota-se que estas encontramse de certo modo frgeis. As variedades no esto circulando continuamente atravs de toda a extenso da comunidade, encontrando-se concentradas nas mos de poucos, o que possibilitaria, caso estes venham a perder ou a abandonar estas variedades concentradas, a extino destas ltimas na comunidade. Portanto, se considerarmos este grupo de agricultores como uma unidade responsvel pela conservao da biodiversidade agrcola local, ele no apresenta uma estratgia eciente para garantir a manuteno desta agrobiodiversidade preservada.

6. Conseqncias do kit
Notou-se atravs dos depoimentos obtidos que as famlias estavam muito isoladas umas das outras e assim isolando suas variedades tambm. A comunicao entre os agricultores estava muito restrita s suas comunidades. A partir das reunies realizadas pelos tcnicos do Projeto Microbacias e da implantao do kit de diversidade, as famlias comearam a ter mais contato e as trocas voltaram a uir. O kit funcionou como uma estratgia de troca mais geral, mais ampla, com a participao de muitas pessoas e vrias variedades ao mesmo tempo. A permuta de espcies tambm proporciona uma maior adaptao das variedades a diversos e diferentes ambientes, garantindo assim uma menor vulnerabilidade dos cultivos, o que de extrema importncia para a perpetuao da diversidade agrcola local. Outro aspecto relevante a diminuio drstica da necessidade de gastos com custeio da produo. Isso se deve por um lado, ao fato de o material de propagao ser proveniente de um sistema informal isento de cargas tributrias e valores referentes s propriedades de patentes, como os royalties. Por outro, pela caracterstica inerente variabilidade dos recursos genticos agrcolas locais: a alta adaptao s condies edafoclimticas das localidades, tornando desnecessrio o investimento e adoo a um conjunto de pacotes agrotecnolgicos de alto custo. A melhoria da sade e da auto-estima das famlias tambm visualizada, j que estas esto consumindo o que produzem e sem a utilizao de insumos qumicos. A integrao entre as famlias durante as trocas tambm muito importante na vida social dos agricultores, pois possibilita alm da troca de sementes e de conhecimento, a troca de ajuda e de amizade.

7. O sistema informal de sementes


Atravs das entrevistas pde-se notar que o papel do sistema informal de troca de sementes na conservao da biodiversidade agrcola local de grande importncia. As trocas de material gentico entre as famlias proporcionam uma maior diversidade de espcies e variedades nas unidades produtivas, o que resulta numa maior variedade de

434

O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.

alimentos na mesa do agricultor e uma maior segurana alimentar, tanto pela qualidade nutricional como pela sustentabilidade do sistema produtivo. Alm disso, as trocas no s possibilitam, como constituem o prprio processo de resgate de variedades e espcies antes cultivadas que por algum motivo saram do domnio das famlias.

Concluso
Primeiramente devemos ressaltar o fato de os agricultores entrevistados no comporem uma amostra da comunidade em termos estatsticos, mas um grupo j prestabelecido por um critrio, portanto, os dados adquiridos no retratam a totalidade das famlias da regio e sim, famlias selecionadas por terem produzido sementes para o kit de diversidade e por possurem ainda algumas variedades tradicionais. Considerando que os agricultores entrevistados possuem, manejam e selecionam variedades de espcies agrcolas tradicionais por um perodo de tempo bastante considervel, em alguns casos por at algumas geraes, podemos inferir que todos os entrevistados atuam como mantenedores da agrobiodiversidade local. No entanto, alguns atuam mais efetivamente por manter e selecionar uma ampla diversidade de variedades nas suas unidades produtivas, por buscar material gentico fora da comunidade, por possurem um grande conhecimento relacionado aos cultivos e de certa maneira compartilh-lo com a comunidade. Um outro ponto a ser destacado o potencial que este grupo mais efetivo apresenta de atuar como atores chaves em estratgias de conservao da agrobiodiversidade local, o que poderia ser enfatizado pela extenso rural da regio. Estes agricultores podem atuar como grandes disseminadores de conhecimento na comunidade, incentivando os sistemas informais de sementes e conseqentemente, incrementando a diversidade nos estabelecimentos rurais familiares da regio, promovendo uma maior autonomia dos demais agricultores quanto s suas sementes e seus sistemas de produo. Os principais aspectos levantados pelos agricultores em relao importncia do uso e conservao da agrobiodiversidade local demonstram as caractersticas de uma prtica tradicional de agricultura, de um enlace entre recurso gentico vegetal e herana (tradio) cultural, que reetem a preocupao com a segurana alimentar, a conana e conhecimento existentes em relao s sementes que possuem, a autonomia quanto aos meios de produo e a satisfao quanto s caractersticas organolpticas do alimento e ao baixo custo de produo. As redes de troca de material gentico mostraram-se pouco desenvolvidas e fragilizadas em seus laos, o que demonstra uma certa suscetibilidade em relao s variedades, principalmente as escassas. Portanto, os agricultores precisam ser aproximados para que as variedades sejam disseminadas, manejadas e conservadas por uma maior gama de pessoas, o que contribuiria na diminuio do risco de extino de muitos recursos genticos.

435

Renata Gomes Rodrigues

Mesmo encontrando-se ainda frgil, o intercmbio de material gentico foi revitalizado atravs da aplicao da ferramenta do kit de diversidade pelos facilitadores do Projeto Microbacias no municpio. Os agricultores foram aproximados e estimulados a trocar, produzir e conhecer novos materiais, tornando as trocas mais habituais e importantes para os mesmos. Este pequeno passo j inuenciou na vida destes agricultores que passaram a possuir uma maior diversidade de variedades em seus cultivos contribuindo com uma alimentao mais saudvel, uma maior segurana em relao produo e um gasto muito menor com a compra de alimento. Contudo, as iniciativas de apoio aos processos de manejo e conservao da agrobiodiversidade local, embora se faam presentes, carecem de um planejamento que contemple estratgias de longo prazo, com o propsito de edicar uma conscincia slida sobre a importncia de manter vivo no seio das famlias o lao que liga essas variedades sua identidade cultural.

Referncia Bibliogrca:
ALTIERI, M. Agroecologia: bases cientcas para uma agricultura sustentvel. Guaba: Ed. Agropecuria, 2002. ALVES, A. C.; OGLIARI, J. B. Manejo e uso de variedades de milho como estratgia de conservao em Anchieta. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.226-234. BANIYA, B., SUBEDI A., STHAPIT, B., RANA R. B., PAUDEL D., SINGH D., SHRESTHA P. Anlise participativa de redes sociais de sementes. . In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.168-175. BERGER, R.; MULVANY P. Biodiversidade agrcola: cuando los agricultores mantienen la red de la vida. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Entendiendo la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 1. p.14-21. Bioversity International: neglected no more. 2007. 19p. Disponvel em web site: www. bioversityinternational.org. Acesso em 04/09/2007. BOEF, W. S. de. Estratgias de conservao em unidades de produo familiares. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.45-52. BOEF, W. S. de. Biodiversidade e Agrobiodiversidade. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.36-40.

436

O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.

CANCI, A.; KIST, V.; COSSA, D. O kit de Diversidade motivao para usar e conservar variedades crioulas. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p. 148. CANCI, A.; KIST, V. Estratgias participativas de manejo da agrobiodiversidade no municpio de Guaraciaba: O kit de diversidade como instrumento para motivar agricultores a conservar e usar variedades crioulas. In: KIST, V.; SANTOS, K. L. Estratgias Participativas de Manejo da Agrobiodiversidade. Relatrios Municipais. NEABio. Florianpolis, 2006. CHAUDHARY, P.; STHAPIT, B; SUBEDI, A. Manteniendo la diversidad gentica del cultivo em la nca a travs de ls redes de agricultores. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Entendiendo la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 1. p.276-283. COOPER, D.; CROMWELL, E.; MULVANY, P. Deniendo la biodiversidad agrcola. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Entendiendo la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 1. p.5-13. GAUTAM, R.; STHAPIT B.; SUBEDI, A. Ferramentas prticas que estimulam o manejo comunitrio da agrobiodiversidade. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.136-153. MACHADO, A. T. Biodiversidade e Agroecologia. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.40-45. STHAPIT, B.; SUBEDI, A.; GYAWALI, S.; JARVIS, D.; UPADHAYA, M. Conservacin in situ de la biodiversidad agrcola mediante tomejoramineto participativo em Nepal. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Fortaleciendo el Manejo Local de la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 2. p.331-341. STHAPIT, B.; RIJAL, D; DE NGOC, N; JARVIS, D. Um Rol para las Ferias de Diversidad: Experincias de Nepal y Vietnam. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Fortaleciendo el Manejo Local de la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 2. p.289-294. THRUPP, L. A. El rol central de la biodiversidad agrcola: tendncias y desaos. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Entendiendo la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 1. p.22-35.

437

Potencial de nabizas e grelos na agricultura ecolxica: uso das variedades locais


Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco
Misin Biolgica de Galicia, Carballeira 8 Salcedo. Pontevedra Consejo Superior de Investigaciones Cientcas (CSIC)

1.  Caractersticas xerais de Brassica rapa. Cultivo e producin de nabos, nabizas e grelos.


En Galicia a especie Brassica rapa est representada polos nabos, nabizas e grelos. Os nabos son as races ou hipocotilos engrosados da planta, as nabizas son as follas vexetativas tenras e os grelos son os brotes ou primordios orais xunto cos tallos orais e coas follas que os acompaan e se colectan antes de que aparezan as ores. Estes cultivos pertencen ao xnero Brassica, da familia das crucferas, que tamn incle outras plantas hortcolas ben coecidas, das que se consumen follas, inorescencias ou races e entre as que se atopan o breco, as coles de Bruxelas, a colior ou o repolo. Brassica rapa un cultivo hortcola importante e, en menor medida, un cultivo de semente oleaxinosa. Dentro desta especie existe unha gran variabilidade debido diversicacin dos cultivos en diferentes zonas do mundo, principalmente no continente asitico. Baseado principalmente na parte da planta utilizada, anda que tamn no seu aspecto morfolxico, pdense distinguir un gran nmero de cultivos (Diederichsen, 2001). O grupo oleifera comprende cultivos oleaxinosos utilizados pola sa semente coecidos como nabina ou colza. Outros dous grupos tamn de cultivos para a producin de aceite son os grupos trilocularis e dichotoma ao que pertencen os tipos sarson e toria cultivados na India. O grupo rapa ou rapifera, distribudo por toda Europa, caracterzase polo engrosamento do hipocotilo que pode presentar diversas formas e cores e ten un uso hortcola e forraxeiro. Dentro deste mesmo grupo atpanse as nabizas e os grelos, amplamente utilizados na cocia tradicional en Galicia, Portugal e Italia. Neste ltimo pas son coecidos como broccoletto ou cima di rapa. Na China, consmense tamn as ores e chmanse caixin ou caitai. Anda que estes ltimos presentan un hbito de crecemento similar aos grelos, teen un sabor moi diferente, polo que, probablemente, evolucionaron de forma independente. Este grupo , probablemente, un dos mis antigos dos tipos cultivados da especie B. rapa. O grupo mais diverso o grupo dos cultivos hortcolas de folla. Entre eles, os repolos chinos

439

Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco

(grupo pekinensis) caracterzase por ter follas grandes cunha supercie rugosa e por formar cabezas de diferentes formas. As follas de pak-choy ou bok-choy, tamn chamado col china (grupo chinensis), non forman cabeza e son lisas. O wutacai (grupo narinosa) constite un subtipo dos cultivos de pak-choy polo aspecto plano e abundantes follas escuras. No Xapn, os cultivos de B. rapa consumidos polas sas follas son moi variados, poden ter follas anchas e de marxen enteiro coma a komatsuna (grupo perviridis), estreitas e incisas coma a mizuna ou enteiras coma a mibuna (ambas pertencentes o grupo nipposinica) e son xeralmente utilizadas en cru nas ensaladas (Tboa 1).
Tboa 1. Descricin dos grupos taxonmicos que existen dentro de B. rapa.
Grupo chinensis dichotoma narinosa nipposinica oleifera pekinensis perviridis rapa ou rapifera trilochularis Cultivos col china ou pak-choy ou bok-choy sarson marrn, toria wutacai ou heibaicai mibuna, mizuna nabina ou colza repolo chino komatsuna nabo, nabiza, grelo sarson amarela Zona de cultivo China India China Xapn China China Xapn Espaa, Italia, Portugal, China India Parte utilizada follas sementes follas follas sementes follas follas races, follas e tallos orais sementes

Anda que a orixe da especie B. rapa descoecida, estudos moleculares suxiren a existencia de dous centros de orixe diferentes, Europa e Asia. As formas oleaxinosas seran as que predominaban no centro de Europa mentres que as hortalizas de folla, probablemente foron domesticadas en Asia, sendo China o primeiro centro de diversicacin. Posteriormente, e ao longo de milleiros de anos, o cultivo desta especie estendeuse polas diferentes partes do mundo, feito que deu lugar ao incremento da enorme variacin xentica dentro da especie e, polo tanto, a unha grande diversidade de cultivos en funcin dos rganos da planta consumidos, producndose as o arraigo dos distintos morfotipos en funcin da seleccin feita polo agricultor conforme as preferencias locais (Zhao e outros, 2005). Na cultura popular galega son moitas as cantigas, adivias, refrns e frases feitas que, en referencia planta do grelo ou aos pratos que con el se elaboran, expresan crenzas ancestrais. Os cultivos de B. rapa estn presentes na agricultura galega dende hai mis de 5.000 anos, sendo polo tanto dende moi antigo un alicerce bsico na nosa agricultura, tanto para o consumo humano como para alimentacin animal. Os nabos destnase exclusivamente alimentacin animal e as nabizas e os grelos, son uns dos produtos mis representativos da gastronoma galega. As nabizas entran en producin a partires dun mes e medio despois do transplante, mentres que o grelo comeza a aparecer xeralmente no

440

Potencial de nabizas e grelos na agricultura ecolxica: uso das variedades locais

mercado despois das xeadas de novembro-decembro. Son polo tanto hortalizas de alta estacionalidade con pocas de recoleccin especcas. A forma tpica de comercializacin en fresco, nos tradicionais feixes cun peso aproximado de entre 0,5 e 1,0 kg. En Espaa, os nabos forraxeiros son un cultivo en descenso anda que en Galicia anda amosan unha certa importancia. A sa supercie alcanzou na nosa comunidade en 2007 as 993 hectreas (ha), sobre un total en Espaa de 1.510 ha (MARM, 2009). As nabizas e os grelos son, en cambio, un cultivo en alza. Segundo os datos da Consellera de Medio Rural, cada ano, recllense en Galicia ao redor de 100.000 toneladas de grelos. Anda que non se dispn de datos ociais, calclase que en Galicia existen unhas 6.500 ha dedicadas ao cultivo de grelos e nabizas para consumo humano. Esta supercie podera estar infravalorada debido a que moi difcil cuanticar o nmero total de hectreas dedicadas a estas hortalizas nas hortas familiares. No tocante agricultura ecolxica, coecemos que en Galicia hai aproximadamente unhas 9.600 ha dedicadas producin orgnica anda que ata o momento soamente 80 ha dedcanse ao cultivo de hortalizas (MARM, 2009). Ante a importancia que o cultivo de grelos ten para Galicia, a Consellera do Medio Rural e os produtores de grelos impulsaron unha marca de calidade que foi recoecida pola Unin Europea a travs da correspondente publicacin do seu rexistro no Diario Ocial da Unin Europea (DOUE) o 30 de Outubro de 2009. Posteriormente, tras o nomeamento do Consello Regulador e a sa publicacin no Diario Ocial de Galicia, con data do 8 de Xaneiro de 2010, os grelos de Galicia obtiveron o rexistro denitivo como Indicacin Xeogrca Protexida Grelos de Galicia (IXP). O produto amparado pola IXP de Galicia defnese como a parte vexetativa da especie Brassica rapa L. Var. Rapa das variedades correspondentes aos ecotipos de Santiago e Lugo, as coma das variedades comerciais rexistradas Grelos de Santiago e Globo blanco de Lugo destinadas ao consumo humano. Estas variedades defnense por ter unha cor verde intensa, mis acentuada cando se aproxima o momento da oracin. Caracterzanse ademais por ter un sabor lixeiramente cido combinado con certo amargor. Ao ser moi recente a aprobacin da IXP Grelo de Galicia, no Consello regulador anda non existen datos estatsticos sobre o nmero de cultivadores, empresas e produto comercializado. Actualmente a tendencia do mercado vai cara a unha maior diversicacin das formas de presentacin do produto. Debida por un lado ao carcter perecedoiro dos grelos e, por outro lado, ao corto perodo de colleita o procesado de grelos unha interesante forma de ofrecer ao consumidor, durante todo o ano, un cultivo tradicional. Nos ltimos anos, empresas conserveiras, algunhas de fora de Galicia, incorporaron os grelos como un novo produto hortcola na sa oferta, podendo atopar grelos envasados, liolizados ou conxelados, convertendo as esta hortaliza nun cultivo en auxe, ofrecendo a posibilidade de ser, se cabe, mis coecidos e apreciados noutras zonas de Espaa e incluso en Europa dado o seu peculiar sabor e as sas saudables caractersticas nutricionais. As nabizas e os grelos, o mesmo que outros cultivos de brsicas, son produtos de baixo nivel calrico debido ao seu baixo contido en cidos graxos e hidratos de

441

Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco

carbono. Son ademais unha boa fonte de minerais, especialmente potasio e calcio. Teen un elevado contido en bra e vitaminas, particularmente en antioxidantes e vitamina C e en aminocidos. Todos estes compostos estn relacionados co retraso do envellecemento celular, a prevencin de certas enfermidades e a reducin dos niveis de colesterol sanguneo. Ademais de aportar nutrientes conteen unha serie de sustancias que interveen no metabolismo secundario da planta chamados compostos toqumicos. Os mis destacados son os compostos fenlicos (avonoides e cidos hidroxicinmicos) e os glicosinolatos. Os compostos fenlicos son sustancias comns en outros vexetais como as froitas e verduras, nembargante os glicosinolatos estn presentes s en especies da familia das crucferas. Estes compostos, en presenza dunha enzima hidroltica chamada mirosinasa, son transformados nunha serie de produtos de degradacin como isotiocianatos, oxazolidina e

Fotografa 1. Danos causados pola podremia do tallo (esquerda) e a podremia negra (dereita) en plantas de nabiza.

indol-3-carbinol que xogan un papel decisivo nas propiedades organolpticas (olor, sabor amargo) e nos efectos prexudiciais e beneciosos atribudos aos cultivos desta familia. Entre os efectos beneciosos, cabe destacar o seu efecto anticancerxeno. Ten sido probado nos ltimos anos unha relacin directa entre o consumo de brsicas e unha diminucin de diversos tipos de cancro (Cartea e Velasco, 2008). Ademais, importante destacar o seu papel como mecanismo de defensa fronte a diversas pragas e enfermidades (Giamoustaris e Mithen, 1996; Rosa e outros, 1997). Estes toqumicos poden variar a sa concentracin na planta dependendo das condicins ambientais, a idade da mesma, as propiedades do cultivo e o mtodo de conservacin e preparacin. Unha das principais caractersticas destes cultivos a sa susceptibilidade fronte a numerosas pragas e enfermidades bacterianas, fnxicas, vricas ou causadas por nematodos (Urquijo e outros, 1971; Lema e outros, 2008a) que provocan importantes perdas na colleita. Entre as mais destrutivas e mis amplamente distribudas a nivel mundial caben destacar das enfermidades, a podremia negra causada pola bacteria Xanthomonas campestris pv. campestris (Pammel) Dowson e a podremia do tallo causada polo fungo Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary (Fotografa 1). Respecto das pragas, a mais importante nos cultivos de B. rapa est causada por un dptero, a mosca da col (Delia radicum L.). As larvas deste insecto alimntanse das

442

Potencial de nabizas e grelos na agricultura ecolxica: uso das variedades locais

pequenas races de plantas novas e acaban por destrur plantacins enteiras. O control de pragas e enfermidades pode levarse a cabo mediante o emprego de produtos qumicos, medidas culturais e a utilizacin de variedades resistentes. Neste sentido, segundo os nosos recentes traballos de investigacin, entre as variedades locais posible encontrar certo grado de resistencia xentica s das enfermidades anteriormente citadas, o que pode ser de grande interese para o control destes patxenos en condicins de agricultura ecolxica, onde queda completamente excluda a utilizacin de produtos qumicos de sntese.

2. Denicin, utilidade e conservacin das variedades locais.


Unha variedade local pode ser denida como aquela poboacin cunha alta variabilidade, xeneticamente dinmica e en equilibrio co medio ambiente e os patxenos ou tamn como unha variedade con una alta capacidade para tolerar estreses biticos e abiticos o que resulta nunha grande estabilidade no tocante ao rendemento e unha producin media baixo un sistema agrcola de baixos insumos. Dun xeito xeral, as variedades locais caracterzanse por seren o produto da seleccin por parte do agricultor, estar adaptadas a condicins de cultivo locais, presentar unha alta diversidade xentica e ser tolerantes a estreses biticos e abiticos. No seu desenvolvemento, producido dende os comezos da agricultura no Neoltico, intervieron tanto a seleccin natural (factores ambientais) coma a humana (ambientes de cultivo e seleccin exercida polos agricultores sexa casual ou intencionada), ocorrendo s veces de xeito simultneo (Cleveland e Soleri, 2007). A adaptacin das razas locais a diferentes e, en ocasins, extremas condicins de cultivo, foi posible grazas diversidade xentica existente dentro delas no tocante a carcteres agronmicos, fenolxicos, siolxicos e morfolxicos. Dita variabilidade asegura unha mellor resposta destes materiais a condicins ambientais variables e cambiantes e, polo tanto, aumenta a sa adaptacin, o que se traduce nunha boa estabilidade produtiva. A variacin xentica dentro das razas locais especialmente elevada en especies de polinizacin cruzada (algamas) como o caso de B. rapa. As razas locais representan unha das principais reservas de variabilidade til para a mellora xentica vexetal. Nelas se atopan os xenes que foron seleccionados polos agricultores ou pola natureza para adaptacin, produtividade ou resistencia a diferentes tipos de estrs. Polo tanto, estes materiais poden contribur obtencin de novas variedades supoendo tanto fontes de carcteres individuais (por exemplo aqueles que conren resistencia a insectos e patxenos) coma fontes de diversidade para ampliar a base xentica nun programa de mellora ou xermoplasma no que basear o desenvolvemento de variedades adaptadas localmente. Por ltimo, tamn poder ser utilizadas directamente, a travs da sa multiplicacin e distribucin aos agricultores. Por outra banda, o feito de que a adaptacin e evolucin das variedades locais se levara a cabo nunhas condicins de reducido uso de prcticas culturais, fertilizacin e proteccin sanitaria proporcinalles unha gran estabilidade produtiva e grandes posibilidades

443

Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco

de seren utilizadas en sistemas agrcolas sostibles. De feito, o uso das variedades locais considerase imprescindible para unha agricultura sostible. sta defnese coma a utilizacin e o manexo dun agrosistema de xeito que non degrade os recursos sen posibilidade de recuperacin e que permita un uso indenido mantendo a sa integridade biolxica e a sa funcionalidade (Love e Spaner, 2007). As variedades locais mantidas polos sistemas agrcolas tradicionais son unha fonte importante de recursos toxenticos (Pujol e outros, 2007) e a sa diversidade axuda aos agricultores destes sistemas tradicionais a manter unha relativa estabilidade sobre o rendemento a pesares da sa limitada capacidade para controlar a variacin ambiental. Si se quere contar nun futuro coa riqueza xentica xerada durante sculos e tendo en conta o risco de erosin xentica que existe, necesario a conservacin das variedades locais en bancos de xermoplasma. Entndese por erosin dos recursos xenticos a perda de diversidade xentica, inclundo a perda de xenes individuais e de combinacins particulares de xenes, xunto desaparicin das prcticas e coecementos adquiridos polos agricultores respecto ao manexo, utilizacin e conservacin dos seus cultivos. Isto pode supoer a longo prazo unha seria ameaza seguridade alimentaria mundial ao diminur o potencial das especies para enfrontarse a diferentes tipos de estrs. A principal causa da perda de diversidade sufrida polos cultivos e os seus parentais silvestres a substitucin das razas locais por variedades melloradas (Gotsch e Rieder, 1995). Segundo a FAO (1996) outros factores que tamn contriben erosin xentica son a destrucin dos hbitats de cultivo, a sobreexplotacin dos recursos toxenticos, as inadecuadas prcticas culturais, a utilizacin masiva de plantas silvestres, os desastres naturais, a polucin, a introducin inadvertida de novas pragas e enfermidades, a presin demogrca, a guerra e as revoltas civs e as presins econmicas. Nas ltimas dcadas iniciouse, a nivel mundial, un importante movemento conservacionista destinado a preservar a diversidade xentica de razas locais e materiais silvestres mediante o establecemento de coleccins de xermoplasma. Ditas coleccins se denen como unha serie de mostras de xenotipos de especies domesticadas e das sas formas silvestres, que se manteen en forma de sementes, de plantas ou in vitro, e que serven coma material de partida a investigadores e melloradores de plantas. Habitualmente, a xestin das coleccins de xermoplasma incle a conservacin, caracterizacin e avaliacin dos recursos xenticos que conteen (Clark e outros, 1997).

3.  A coleccin de Brsicas da Misin Biolgica de Galicia (MBGCSIC): recoleccin, multiplicacin, caracterizacin, avaliacin e conservacin das variedades locais.
Ante a evidencia do abandono por parte dalgns agricultores galegos do material autctono de brsicas por cultivares comerciais, co conseguinte risco de seren perdidas para sempre (Ords e Baladrn, 1985), comezouse nos anos 80 na MBG (centro pertencente ao

444

Potencial de nabizas e grelos na agricultura ecolxica: uso das variedades locais

Consejo Superior de Investigaciones Cientcas CSIC) unha prospeccin de variedades locais, establecndose as a coleccin de brsicas do devandito centro. Como resultado desta recoleccin inicial, que se contina no momento actual, coecemos que en Galicia se cultivan tres especies do xnero Brassica: B. oleracea, B. napus e B. rapa, destinadas ao consumo hortcola e forraxeiro. No momento actual se conservan neste banco 212 entradas de B. rapa dun total de 520 variedades de brsicas (Figura 1). Actualmente o banco de especies de brsicas da MBG se pode considerar un banco activo ao dispor de material tanto para a sa conservacin como para a sa utilizacin, dada a sa capacidade de subministro de material xentico a agricultores e melloradores, sendo a MBG un dos cinco centros espaois que conserva semente de cultivos de brsicas (http://www.mbg.csic.es/ esp/index.php). A continuacin detallase cmo se levan a cabo as tarefas de recoleccin, multiplicacin, caracterizacin, avaliacin e conservacin na devandita coleccin.

Brassica napus (49)

A Corua (56)

Lugo (43)

Brassica oleracea (259)

Brassica rapa (212)


Ourense (91)

Pontevedra (22)

Figura 1. Variedades de Brsicas conservadas na MBG.

Recoleccin
Nos anos 80, na Misin Biolgica de Galicia, pxose en marcha un programa de recoleccin de variedades locais de brsicas, recollendo semente directamente dos agricultores a partir de mostras procedentes de materiais sen seleccionar. Se tomaron mostras representativas das catro provincias galegas, contando na actualidade con 212 entradas de B. rapa de diversa procedencia (Figura 2).

Multiplicacin
Para evitar a perda de variabilidade das mostras almacenadas no banco de xermoplasma se debe proceder a sa multiplicacin. Previo multiplicacin das entradas contidas na coleccin realzanse probas de xerminacin. stas consisten en situar, nunha estufa a 25 C, 100 sementes de cada entrada en placas Petri e sobre papel de ltro humedecido. Transcorridos 7 das se conta o nmero de sementes que xerminaron, establecndose as a porcentaxe de xerminacin. Se unha entrada presenta unha porcentaxe de xerminacin

445

Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco

inferior ao 60% se debe proceder sa inmediata multiplicacin. Anualmente na MBG, no marco do proxecto do INIA Conservacin de la coleccin de germoplasma de brsicas hortcolas, multiplcanse un nmero determinado de entradas, dando prioridade a aqueles materiais que presenten un porcentaxe de xerminacin mis baixo.

Figura 2. Orixe xeogrca das 212 variedades locais de Brassica rapa conservadas no banco de xermoplasma da MBG.

No caso da multiplicacin das variedades de B. rapa, especie algama de polinizacin entomla, se precisan parcelas illadas, dicir, cunha separacin mnima de 200 metros con cultivos da mesma especie ou ben casas de malla, que proporcionan un illamento completo, no que se instalan colmeas de abellns que se encargan de efectuar a polinizacin entre as plantas da mesma variedade.

Caracterizacin
Se rere ao rexistro (observacin) daqueles carcteres identicativos cualitativos e cuantitativos altamente herdables que poden observarse facilmente de visu e que son capaces de expresarse en calquera medio ambiente. Algns dos carcteres que se tomaron para caracterizar a coleccin de B. rapa da MBG foron: vigor temprano, hbito de crecemento e altura da planta, engrosamento hipocotilar (formacin de nabo), nmero de follas por planta, pilosidade da folla, lonxitude e anchura da folla, porcentaxe de masa seca, anchura mxima da planta, anchura mxima do tallo, n da oracin, inicio da formacin de vainas, colleita ou nal da maduracin de vainas, lonxitude da slicua, nmero de sementes por slicua e peso de 100 sementes, entre outros.

446

Potencial de nabizas e grelos na agricultura ecolxica: uso das variedades locais

Avaliacin
Se rere ao rexistro (observacin) daquelas caractersticas adicionais consideradas importantes por aqueles que van a utilizar o xermoplasma, por exemplo, carcteres agronmicos (rendemento de semente, oracin, madurez da semente), resistencia ou susceptibilidade a estreses biticos (enfermidades e pragas) ou abiticos (seca, xeadas, etc.) e carcteres qumicos e nutricionais (protena, bra, calcio e glicosinolatos en follas e composicin en cidos graxos e contido de aceite da semente) e sensorais (sabor, brosidade, amargor, pilosidade, textura e dulzor) tanto das partes verdes coma das sementes.

Conservacin
As sementes se conservan en cmaras de fro, a 4C de temperatura e 60% de humidade relativa. Segundo diferentes autores, a reducin do contido de humidade incrementa a vida da semente, sen embargo, anda que as condicins de temperatura da cmara sinxelo e pouco custoso de controlar, a baixada de humidade require equipamento especco adicional e de maior custo. Por este motivo, para o control da humidade das sementes deben utilizarse recipientes hermticos e impermeables. No banco da MBG a curto e medio prazo a semente consrvase en sobres de papel debidamente pechados. Sen embargo, a longo prazo, e como medida de seguridade, a semente mantense en tubos de vidro selados chama seguindo o procedemento establecido por Gmez-Campo (2002). Dito procedemento asegura a conservacin das entradas ante calquera situacin imprevista, coma a absorcin accidental de auga, que doutro xeito podera danar irreversiblemente semente.

4.  Potencial de nabizas e grelos. Resultados dos traballos de investigacin realizados na MBG.


O coecemento xentico da biodiversidade nas poboacins locais de brsicas unha das lias de investigacin do grupo de Xentica e Mellora de Brsicas da MBG. Se estudou a diversidade xentica en variedades de B. rapa mediante caracterizacins morfoagronmicas (Padilla e outros, 2005) e moleculares (Soengas e outros, en publicacin) as como a calidade nutritiva, centrada fundamentalmente no estudo na composicin cualitativa e cuantitativa en glicosinolatos e compostos fenlicos (Padilla e outros, 2007; Francisco e outros, 2009a). Un dos obxectivos futuros consiste na determinacin dos factores ambientais e xenes implicados na biosntese destes compostos. Outro dos obxectivos deste grupo de investigacin o coecemento da incidencia das principais pragas e enfermidades que afectan a estes cultivos en Galicia (Lema e outros, 2008a; Cartea e outros, 2009) as coma a busca de fontes de resistencia nos cultivos de B. rapa fronte a pragas e enfermidades. A gran variabilidade a nivel morfolxico e agronmico das variedades de nabizas e grelos autctonas galegas ponse de manifesto nos distintos usos e ciclos de cultivo. O

447

Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco

estudo de diferentes carcteres relacionados coa producin hortcola de 120 variedades da coleccin de B. rapa da MBG, permitiu a diferenciacin de variedades aptas para producin de nabos, nabizas ou grelos as como a identicacin de variedades idneas para un dobre aproveitamento de nabizas-grelos (Padilla e outros, 2005) (Tboa 2). Para a producin de nabiza interesan variedades vigorosas e con rpido crecemento areo vexetativo. Para a obtencin de grelos, as variedades adoitan ter abundante ramicacin do tallo principal cun alto nmero de inorescencias ou brotes. Outras caractersticas importantes na producin son a precocidade e a sincrona de oracin. Os estudos levados a cabo polo grupo de brsicas da MBG puxeron de manifesto a existencia dunha gran variabilidade no tocante aos ciclos de producin de grelo. Mentres unhas variedades comezan a formar os botns orais 3 meses despois do transplante outras non entran en producin de grelo ata pasados os 6 meses. No tocante calidade nutritiva, sabemos que estas variedades son ricas en minerais coma potasio, fsforo, ferro e calcio (Tboa 3). A dispoibilidade de calcio moi elevada, similar porcentaxe de absorcin da leite o que as converte nun alimento valioso en individuos con osteoporose ou con intolerancia lactosa. Presentan uns valores medios de bra e protena similar ao doutras brsicas forraxeiras. No tocante composicin e calidade do aceite da semente, estas variedades locais presentaron un contido medio en aceite, ao redor do 47,5% respecto ao peso seco da semente, sendo o cido ercico (C22:1) o cido graxo mis abundante. Estes valores fan que o aceite destas variedades sexa moi adecuado para aplicacins industriais pero inviable para alimentacin.
Tboa 2.  Rango de variacin e medias dos carcteres agronmicos mis importantes en 120 variedades locais dentro de cada cultivo de Brassica rapa realizado nas localidades de Pontevedra e Pontecaldelas durante 2002-03.
Carcter Vigor temprano Peso da raz Aspecto xeral da raz Peso fresco Follas por plantas Tallos secundarios Dimetro da planta Floracin Periodo de oracin (1-5) (g) (1-9) (g) (n) (n) (cm) (das) (das) Rango 1,5-4,6 20-400 2,3-8,1 1,3-29,8 8,9-76,4 0,9-9,8 10-60 85-234 27-112 NaBo 183 3,7 340 7,3 11,8 24,2 3,0 40 141 63 256 4,2 360 7,8 23,4 63,6 0,2 79 194 43 82 3,6 --29,8 47,7 4,2 52 218 370 NaBiza 184 3,5 --24,8 47,5 1,0 52 211 42 143 3,3 --7,8 47,5 6,8 44 112 86 Grelo 173 3,5 --7,1 76,4 9,8 48 150 47 401 3,4 280 6,2 8,6 56,7 6,0 45 141 52

(Fonte: Padilla e outros, 2005)

448

Potencial de nabizas e grelos na agricultura ecolxica: uso das variedades locais

No tocante composicin nutricional e respecto destes compostos caractersticos das crucferas chamados glicosinolatos, sabemos que nesta especie predominan os glicosinolatos alifticos, destacando gluconapina e glucobrasicanapina como os maioritarios anda que tamn estn presentes os glicosinolatos indlicos, entre o que destaca a glucobrasicina (Tboa 3) (Padilla e outros, 2007; Francisco e outros, 2009a). Estudos organolpticos mediante un panel de cata sensorial de grelos, puxeron de manifesto a relacin entre a gluconapina e o amargor tpico de nabizas e grelos (Francisco e outros, 2009b). A glucobrasicina o glicosinolato precusor do indol-3-carbinol, un composto moi estudado polas sas propiedades beneciosas na sade humana. importante resaltar a presenza de glucorafanina en determinadas variedades, xa que a este glicosinolato atribense propiedades anticancerxenas (Farnham e outros, 2004). Por outro lado, estes cultivos presentan unha cantidade importante de compostos fenlicos como os avonoides kaempferol e quercetina cun importante papel antioxidante, as como cidos hidroxicinmicos derivados dos cido cloroxnico e sinpico (Tboa 3). No seu conxunto, estes compostos presentes nas nabizas e grelos teen un efecto positivo sobre a sade xa que o consumo deste tipo de vexetais est intimamente relacionado coa inhibicin de certos tipos de cancro e enfermidades cardiovasculares.
Tboa 3. Contido de nutrientes presentes en 12 variedades locais de B. rapa conservadas no banco de xermoplasma da MBG.
Minerais (mg/100g de material fresca) Boro Calcio Cobre Ferro Fsforo Magnesio Manganeso Potasio Zinc Fibra (% de materia seca) Fibra cido deterxente Fibra bruta Glicosinolatos (mol/g de materia seca) 1,5 Glucobrasicanapina 119 Glucobrasicina 0,04 Gluconapina 1,9 Gluconasturtina 57,3 Glucorafanina 22,7 4-hidroxiglucobrasicina 0,9 Neoglucobrasicina 335 Progoitrina 0,5 Glicosinolatos totais 2,10 1,27 13,6 1,47 0,28 1,00 0,98 1,03 21,7

Compostos fenlicos (mol/g de materia seca) 21,0 cidos hidroxicinmicos 11,0 Flavonoides Fenois totais 23,8 17,1 40,9

Protena (% de materia seca) Protena bruta

Vitaminas (mg/100g de materia fresca) 26,0 Vitamina C 68,1

(Fonte: Padilla e outros, 2007; Francisco e outros, 2009a)

449

Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco

A coleccin de brsicas mantida na MBG constite un reservorio de xenes interesante como fontes de resistencia s principais pragas e enfermidades. Na actualidade se est comezando unha nova lia de investigacin encamiada a resolver a problemtica que supn a praga da mosca da col (causada por D. radicum) nos cultivos de nabizas e grelos no sur de Galicia, sendo na actualidade o factor mis limitante para a sa producin na zona mencionada (Fotografa 2). Respecto a enfermidades, se estudou a incidencia e diversidade da bacteria X. campestris pv. campestris (axente causal da podremia negra) en Galicia e se avaliou toda a coleccin da MBG para resistencia esta importante enfermidade a nivel mundial, atopando resultados prometedores que indican certo grao de resistencia nos nosos materiais (Lema e outros, 2008a,b) e identicando variedades prometedoras pola sa alta resistencia raza 4 e intermedia raza 1 (Tboa 4). Se pretende a medio prazo a busca de material resistente, o que redundara nun control tosanitario que excle a aplicacin de produtos qumicos nos cultivos. Neste momento, estase a proceder ao estudo do comportamento das variedades locais fronte a outra importante enfermidade chamada podremia do tallo, causada polo fungo S. sclerotiorum. Este fungo xeneralista pode atacar mis de 400 especies de plantas (inclundo importantes especies agrcolas coma o repolo, a colza, o feixn, o chcharo ou o xirasol) e de difcil control xa que, ademais de infectar a moitas especies adventicias dos cultivos, produce unhas estruturas asexuais chamadas esclerocios moi difciles de destrur e que poden permanecer no solo, esperando o momento ptimo para o seu desenvolvemento, durante mis dunha dcada. Na actualidade, o grupo de brsicas da MBG ten en vigor unha serie de proxectos que permitirn ampliar os coecementos adquiridos ata o momento, as coma afondar en novos aspectos que repercutirn positivamente no desenvolvemento da nosa agricultura. En resumo, e a partir de todos os estudos arriba mencionados, coecemos cales son os cultivos de B. rapa presentes en Galicia, cales son as sas caractersticas morfo-agronmicas e nutricionais as como a sa adaptacin a diferentes condiciones edafo-climticas e ciclos de cultivo e o seu grado de resistencia a certas enfermidades. Na tboa 4 presntanse as variedades locais mis salientables e prometedoras para o seu cultivo respecto a diversos carcteres de interese.

Fotografa 2. Aspecto de plantas de nabiza tras o ataque da mosca da col.

450

Potencial de nabizas e grelos na agricultura ecolxica: uso das variedades locais

A medio prazo ser posible obter novas variedades melloradas, con maior produtividade e adaptacin e menores requisitos de insumos (auga, fertilizantes e pesticidas), o que as convertera en variedades prometedoras para a producin en fresco en condicins de cultivo ecolxicas. Como se mostra, esta coleccin representa un exemplo mis da reserva de xenes tiles gardados no xermoplasma local de moitos cultivos, o cal pode ser utilizado con xito para mellorar a produtividade, a adaptacin e a resistencia a patxenos vexetais.
Tboa 4. V  ariedades locais de B. rapa mis prometedoras respecto a caractersticas agronmicas, organolpticas e nutricionais conservadas na MBG.
Carcteres de interese Bo comportamento agronmico e alta concentracin de glicosinolatos totais Bo comportamento agronmico e alta concentracin de fenois totais Bo rendemento agronmico e resistencia a condicins de estres (baixos insumos) Producin de grelo Entradas do banco da MBG MBG-BRS0082, MBG-BRS0132, MBG-BRS0163, MBG-BRS0173, MBGBRS0184, MBG-BRS0197 MBG-BRS0143, MBG-BRS0163, MBG-BRS0197 MBG-BRS0163, MBG-BRS0197 MBG-BRS0082, MBG-BRS0143, MBG-BRS0173, MBG-BRS0401, MBGBRS0472, MBG-BRS0550 Producin de nabiza Producin de nabo Resistencia podremia negra (causada pola bacteria Xanthomonas campestris pv. campestris) MBG-BRS0082, MBG-BRS0163, MBG-BRS0184, MBG-BRS0550 MBG-BRS0183, MBG-BRS0256 Raza 1:

MBG-BRS0479, MBG-BRS0427 Raza 4:

MBG-BRS0026, MBG-BRS0081, MBG-BRS0116, MBG-BRS0124, MBGBRS0256, MBG-BRS0259, MBG-BRS0296 Razas 1 e 4:

MBG-BRS0155, MBG-BRS0427, MBG-BRS0479, MBG-BRS0507 Resistencia podremia do tallo MBG-BRS0082, MBG-BRS0190 (causada polo fungo Sclerotinia sclerotiorum)

451

Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco

5. Conclusins nais
Como vimos ao longo deste captulo, os xenes presentes nunha determinada variedade local, neste caso nas variedades pertencentes especie B. rapa, poden contribur mediante a incorporacin de xenes favorables resistencia a pragas e enfermidades, adaptacin a estres abiticos (tolerancia salinidade, seca ou fro), incremento da produtividade, factores de calidade nutricional e sensorial e factores culinarios e de importancia cultural. Os agricultores galegos, que dende hai sculos veen cultivando xeracin tras xeracin diferentes variedades desta especie, foron quen de ir seleccionando aquelas plantas que mellor se adaptaban s sas condicins de cultivo (referidas ao manexo, solo ou factores climticos ou ambientais) dependendo das sas necesidades e prioridades. Co obxectivo de preservar a variabilidade xentica til presente nas variedades locais cultivadas en Galicia, como legado de gran valor por parte dos nosos antepasados, se conservan na coleccin da MBG 212 variedades locais de B. rapa, que doutro xeito poderan chegar a desaparecer, que representan a meirande parte da diversidade existente en ditos cultivos nas catro provincias galegas. Moitas destas variedades foron avaliadas polo grupo de Xentica e Mellora de Brsicas da MBG evidenciando que inclen carcteres de interese agronmico, nutricional e de resistencia fronte a patxenos e que poden ser de utilidade para o seu cultivo e producin en sistemas de agricultura ecolxica. Ditas variedades locais estn dispoibles no banco da MBG e poden ser subministradas aos agricultores ou produtores interesados nas mesmas. Nos ltimos anos a agricultura ecolxica demostrou ser un dos sectores agrcolas mis dinmicos na Unin Europea, cun ndice de crecemento anual do 25%. En Espaa, en menos de das dcadas a supercie de producin agrcola ecolxica pasou de algo mais de 4.000 ha en 1991 a mais de 1.300.000 ha en 2008 (MARM, 2009), isto supn que a supercie destinada ao cultivo ecolxico creceu mis de 300 veces en menos de 20 anos. Sen embargo, en Galicia, que parece ser unha zona idnea para agricultura ecolxica non so polo sas condicins climticas e edcas senn tamn polo manexo tradicional e polas caractersticas das explotacins (minifundio), durante o ano 2006 tan so o 1% da supercie agrcola utilizada, aproximadamente unhas 9600 ha, estivo dedicada a agricultura ecolxica (MARM, 2009). No mbito da producin ecolxica, pode ser de interese facer seleccin nos campos e condicins especcas para cada agricultor, dicir, para cadanseu rea de cultivo e tipo de manexo e coa participacin destes en canto a seleccin e mellora destes materiais. Isto que se chama mellora participativa tamn axudara conservacin in situ dos recursos xenticos as coma conservacin dos mtodos agrcolas e as diversas estruturas locais que deron lugar s distintas variedades. Isto contribuira, sen dbida, ao mantemento das variedades locais nos seus lugares de cultivo (e polo tanto a manter a sa diversidade) e evitarase a extincin dunha grande cantidade de coecemento acumulado ao longo de centos de anos. Existen algns exemplos de cmo as variedades que foron obtidas mediante mellora participativa est dando bos resultados, coma o caso dalgunhas variedades de arroz desenvolvidas polos agricultores no Nepal (Joshi e outros, 2001) ou

452

Potencial de nabizas e grelos na agricultura ecolxica: uso das variedades locais

de millo polos de Oaxaca en Mxico. Nestes casos, as decisins de cmo e qu cultivar estn mediadas polos agricultores, en troques de estar baseadas nos benecios econmicos como ocorre cando se desenvolven as variedades modernas (Hammer e outros, 2003). Deste xeito tamn se axuda ao desenvolvemento rural, a proteccin do medio ambiente e a conservacin da biodiversidade, dun xeito el cos cimentos e obxectivos fundamentais da agricultura ecolxica.

Por ltimo, cmpre sinalar que, nos derradeiros anos e como consecuencia de diversos fenmenos coma a globalizacin, o denso uxo migratorio humano e a imparable degradacin do medio ambiente do planeta, redenronse os obxectivos de mellora para os cultivos, conando en que a diversidade xentica presente desde
sempre nas razas locais poda proporcionar carcteres valiosos capaces de satisfacer algns dos desafos do futuro, como son a adaptacin dos cultivos s novas condicins climticas ou aparicin de novas pragas e enfermidades.

Referencias bibliogrcas
Cartea M.E., G. Padilla, M. Vilar, P. Velasco. 2009. Incidence of the major Brassica pests in Northwestern Spain. J. Econ. Entomol. 102:767-773. Cartea M.E. e P. Velasco. 2008. Glucosinolates in Brassica foods: Bioavailability in food and signicance for human health. Phytochemistry reviews 7:213-229. Clark R.L., H.L. Shands, P.K. Bretting e S.A. Eberhart. 1997. Germplasm regeneration: developments in population genetics and their implications. Managing large diverse germplasm collections. Crop Sci. 37:1-6. Cleveland D.A. e D. Soleri. 2007. Extending Darwins analogy: Bridging differences in concepts of selection between farmers, biologists, and plant breeders. Econ. Bot. 61:121-136. Diederichsen A. 2001. Cruciferae: Brassica. En: Hanelt P, Institute of Plant Genetics and Crop Plant Research (eds.) Mansfelds encyclopedia of agricultural and horticultural crops. Springer, Berlin, pp. 14351446. FAO. 1996. Global plan of action for the conservation and sustainable utilisation of plant genetic resources for food and agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Roma, Italia. Farnham M.W., P.E. Wilson, K.K. Stephenson e J.W. Fahey. 2004. Genetic and environmental effects on glucosinolate content and chemoprotective potency of broccoli. Plant Breed. 123:60-65. Francisco M., D.A. Moreno, M.E. Cartea, F. Ferreres, C. Garca-Viguera e P. Velasco. 2009a. Simultaneous identication of glucosinolates and phenolic compounds in a representative collection of vegetable Brassica rapa. J. Chromatogr. A 1216:66116619.

453

Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco

Francisco M., P. Velasco, A. Romero, L. Vzquez e M.E. Cartea. 2009b. Sensory quality of turnip greens and turnip tops grown in northwestern Spain. Eur. Food Res. Technol. 230:281-290. Giamoustaris A. e R. Mithen. 1996. Genetics of aliphatic glucosinolates. IV. Side-chain modication in Brassica oleracea. Theor. Appl. Genet. 93:1006-1010. Gmez-Campo C. 2002. Long term seed preservation: the risk of selecting inadequate containers is very high. Monographs ETSIA, Univ. Politcnica de Madrid 163:110. Gotsch N. e P. Rieder. 1995. Biodiversity, biotechnology, and institutions among crops: situation and outlook. J. Sustain. Agr. 5:5-40. Hammer K., T. Gladis e A. Diederichsen. 2003. In situ and on-farm management of plant genetic resources. Eur. J. Agron. 19:509-517. Joshi K.D., B.R. Sthapit e J.R. Witcombe. 2001. How narrowly adapted are the products of decentralised breeding? The spread of rice varieties from a participatory plant breeding programme in Nepal. Euphytica 122:589-597. Lema M., P. Soengas, M. Francisco e P. Velasco. 2008a. Diseases affecting Brassica crops in Northwestern of Spain. Crucifer. Newsl. 27:24-26. Lema M., P. Soengas e P. Velasco. 2008b. Assessment of a collection of vegetable Brassica crops for Xanthomonas campestris pv. campestris resistance. Proceedings of the 18th EUCARPIA General Congress 18:415. Love B. e D. Spaner. 2007. Agrobiodiversity: Its value, measurement, and conservation in the context of sustainable agriculture. J. Sustain. Agr. 31:53-82. MARM. 2009. Anuario de Estadstica Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino 2008. Secretara General Tcnica. Subdireccin General de Estadstica. Madrid. Ords A. e J.J. Baladrn. 1985. Collecting of brassicas in northwestern Spain. Crucifer. Newsl. 10:14. Padilla G., M.E. Cartea, V.M. Rodrguez e A. Ords. 2005. Genetic diversity in a germplasm collection of Brassica rapa subsp. rapa L. from northwestern Spain. Euphytica 145:171-180. Padilla G., M.E. Cartea, P. Velasco, A. De Haro e A. Ords. 2007. Variation of glucosinolates in vegetable crops of Brassica rapa. Phytochemistry 68:536-545. Pujol B., F. Renoux, M. Elias, L. Rival e D. McKey. 2007. The unappreciated ecology of landrace populations: Conservation consequences of soil seed banks in Cassava. Biol. Conserv. 136:541-551. Rosa E.A.S., R.K. Heaney, G.R. Fenwick e C.A.M. Portas. 1997. Glucosinolates in crop plants. Hort. Rev. 19:99-215.

454

Potencial de nabizas e grelos na agricultura ecolxica: uso das variedades locais

Soengas P., M.E. Cartea, M. Francisco, M. Lema e P. Velasco. Genetic structure and diversity of a collection of Brassica rapa subsp. rapa L. revealed by simple sequence repeat markers. Conserv. Genet. (en publicacin). Urquijo P., J.R. Sardia e G. Santaolalla. 1971. Patologa vegetal agrcola. Enfermedades de las plantas. Segunda edicin. Ed. Mundi-prensa, Madrid. Zhao J., X. Wang, B. Deng, P. Lou, J. Wu, R. Sun, Z. Xu, J. Vromans, M. Koornneef e G. Bonnema. 2005. Genetic relationships within Brassica rapa as inferred from AFLP ngerprints. Theor. Appl. Genet. 110:13011314.

455

Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no Assentamento Rural Timbaba em So Mateus do Maranho
Merval Ribeiro da Silva Filho1 Altamiro Sousa de Lima Ferraz Jr.2

Resumo
No Assentamento Rural Timbaba, o modo de preparar a terra para o plantio o sistema itinerante de corte e queima adquirido do conhecimento tradicional indgena. As caractersticas destes solos se constituem basicamente por 85% de areia e dos quais 70% so de areia na, e baixa fertilidade natural (EMBRAPA 1999, Ferraz Jr. 2000). A produtividade dos cultivos considerada baixa, ocasionada por diversos fatores como edafo-climticos e pelo ataque de pragas e doenas. Com o objetivo de caracterizar a condio produtiva, hbitos alimentares e de bem estar, foram aplicados questionrios semi-estruturados, aberto e quanti-qualitativos, para uma amostra de 60 famlias (21,2%) de um universo de 283 famlias residentes. Na investigao de campo, mediante observao participante, durante os anos de 2006, 2007 e 2008, utilizou-se mtodos qualitativos (Taylor y Bogdan, 1987), (Sanmartn, 2003) y (Mella, 1998), para captar o discurso do agricultor nas tarefas e nas tcnicas empregadas ao sistema de corte e queima. Foram aplicadas entrevistas informais e em profundidade com agricultores distintos, identicados como informantes chaves, para se obter informaes mais detalhadas ao tema. Diante dos dados revelados pelas informaes oferecidas, assim como do acompanhamento direto com os agricultores, pde-se concluir que o sistema de corte e queima no atende as necessidades alimentrias destes agricultores, levados por inmeros fatores como os edafo-climticos combinando com os fatores fsico-qumicos do solo, a ausncia da oferta de novas tecnologias para contrapor o sistema de corte e queima, a falta de assistncia governamental para implementar polticas como a do credito rural, dentre outros. Palavras chave. Conhecimento tradicional, corte e queima, agricultura familiar.

1 2

Doutorando do Programa de Doctorado en Agroecologia, Sociologa y Desarrollo Rural Sostenible UCO/ES. mribeiro40@yahoo.com.br . Professor do Programa de Mestrado em Agroecologia UEMA. Aferrazjr.@yahoo.com

457

Merval Ribeiro da Silva Filho, Altamiro Sousa da LIma Ferraz Jr.

Introduo
O conhecimento tradicional produzido de forma coletiva com base em ampla troca e circulao de idias e informaes transmitidas oralmente de uma gerao outra (Santilli, 2005; Linhares, 2009), e, para Albuquerque (2005), e Linhares (2009), este conhecimento no se restringe aos organismos, mas inclui percepes e explicaes sobre a paisagem, geomorfologia e a relao entre diferentes seres vivos com o ambiente fsico. Para explicar o manejo de grupos de agricultores que detm o conhecimento tradicional, o conceito por alguns estudiosos de que os sistemas agrcolas existentes hoje se enquadram em uma de duas grandes tradies: a dos agricultores e a cientfcomercantil. A respeito das tradies agrcolas foi no decorrer da histria da agricultura que foram estabelecidas as condies distintivas das diferentes categorias de agricultores. Estes agricultores estruturam e operam seus sistemas agrcolas de formas distintas, o que s possvel a partir de processos de constituio desses mesmos grupos ao longo da histria (Azevedo, 2007). As atividades agrcolas passaram a ser feitas h aproximadamente 10 mil anos (Mazoyer e Rodart, 2001), e as transformaes na forma de alimentos aconteceram de forma independente, em diferentes regies do globo, j mais ou menos bem denidas e duraram aproximadamente um milnio, e a partir da a agricultura partiu dos centros primrios de origem e se disseminou pelo resto do mundo (Minc e Vandermeer, 2001). Conforme Diamond e Bellwood (2003), a expanso da agricultura a partir de seus centros de disperso parece ter ocorrido de duas formas: pela migrao das populaes de proto-agricultores, ocupando os territrios dos coletores-caadores e por intermdio de um complexo processo socio-cultural de sua incorporao cultura dos novos agricultores. Para Azevedo (2007), o sistema agrcola da derrubada e queima talvez a forma protptica de se fazer agricultura, uma vez ter sido de uso generalizado em todas a regies do mundo em algum momento da histria (Beckerman, 1987; Grigg, 1974; Manshard, 1974; Mazoyer e Roudart, 1977); na America do Sculo XVI (Dean, 1996, Ewell e MerrilSands, 1987; Grig, 1987), amplamente praticada na Eursia em um passado mais remoto (Conklin, 1961; Beckerman, 1987) e ainda hoje forma comum de ocupao de territrio agrcola em varias partes do globo, especialmente nas regies tropicais e subtropicais (Kleinman et al. 1995). No caso da agricultura no Brasil, frente a uma natureza desconhecida, os portugueses e a populao brasileira formada ao longo do empreendimento colonial, abraaram tcnicas adaptativas dos indgenas. Deles incorporaram a base alimentar, constituda pelo plantio do milho, mandioca, abbora, feijes, etc. Isso implicou a adoo de tcnicas de plantio indgenas (roa consorciada, itinerante, com base na queimada). O Estado do Maranho se destaca no cenrio brasileiro como grande produtor de arroz (Oriza sativa) em sistema de agricultura familiar. A mesorregio do Mdio Mearim possui forte vocao agrcola para essa cultura, apesar de se constituir de solos arenosos com baixa

458

Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho

fertilidade natural e no suportar mecanizao pesada pela fragilidade que apresenta. Dentre os municpios que compem a mesorregio, So Mateus do Maranho est situado na Formao Barreiras/Itapecuru que se constituem basicamente por 85% de areia dos quais 70% so de areia na (EMBRAPA, 1986; Ferraz Jr, 2000), apresentando produo familiar signicativa, embora utilize tcnicas de manejo tradicional de corte e queima e plantio para subsistncia. No municpio de So Mateus, onde est localizado o Assentamento Rural Timbaba, o modo de preparar a terra para o plantio o tradicional sistema itinerante de corte e queima. Neste sistema, os pequenos agricultores manejam a terra implantando o policultivo, desta forma aproveitam toda a energia produzida na rea, atravs do plantio de culturas alimentares diversicadas para a sua subsistncia. A produtividade destes cultivos considerada baixa e vem declinando ano aps ano, em funo do colapso do modelo de agricultura itinerante, proporcionado principalmente pela concentrao fundiria que induz ao encurtamento do perodo de pousio e limita as reas disponveis para queima. Associado a essa estrutura fundiria, as condies climticas desfavorecem a produo de culturas alimentares de ciclo curto, pois durante o perodo chuvoso de dezembro a maio h um grande excedente hdrico, combinado com baixa luminosidade. E durante o perodo seco de junho a novembro, o dcit hdrico acentuado em pelo menos trs meses impede o desenvolvimento de lavouras, ou mesmo o crescimento de plantas de cobertura para a formao de palhada (Ferraz Jr. et al, 2001; Arajo, 2003). Dentre as culturas que melhor se adaptam a essas condies destaca-se o arroz. As variedades tradicionais plantadas pelos agricultores familiares no sistema de corte e queima apresentam baixo valor econmico para o agricultor familiar tendo em vista a baixa qualidade dos gros, sendo na maioria das vezes, consumido pela famlia, pela criao de pequenos animais ou vendido para o mercado local por preos irrisrios. Segundo Gliessman (2001), a agricultura de subsistncia parece ter pouco poder contra o avano da agricultura industrial. Cultivos em pequena escala no podem bancar o custo de atualizar seu equipamento e tecnologia agrcola para competir, de maneira bem sucedida, com as operaes da produo em grande escala. A fragilidade do ecossistema no permite a adoo de modelo agrcola preconizado pela Revoluo Verde para a agricultura familiar. Essa Revoluo Verde se propunha em aumentar a produtividade na agropecuria aps a Segunda Grande Guerra Mundial para os paises do Terceiro Mundo providos de solos pobres e agricultura itinerante. O seu pacote tecnolgico abrange a mecanizao e a utilizao de agroqumicos modernos, destinados para a agricultura intensiva. Tais implementaes fracassaram prejudicando ao pequeno agricultor, marginalizando-o e restringindo-o cada vez mais para a agricultura de subsistncia em reas marginais (Altieri, 2002; Silva Filho, 2003; Costabeber & Caporal, 2004).

459

Merval Ribeiro da Silva Filho, Altamiro Sousa da LIma Ferraz Jr.

Guzmn (2001), prope a necessidade de gerar conhecimento que seja simultaneamente holstico, sistmico, contextualizado, subjetivo e pluralista, a partir dos conhecimentos locais, com o desenvolvimento de tecnologias agrcolas, e orientao que permita fortalecer a capacidade local de experimentao e inovao por parte dos agricultores. Sendo assim, a condio exeqvel para os agricultores do municpio de So Mateus utilizar os recursos que dispem com o manejo tradicional aplicados ao cultivo. A pesquisa objetivou analisar a condio produtiva, hbitos alimentares e condio de bem estar associado ao conhecimento tradicional dos agricultores no Assentamento Rural Timbaba.

Localizao e caracterizao da rea de estudo


A pesquisa foi desenvolvida em rea da mesorregio centro maranhense desapropriada e administrada pelo Instituto Nacional de Reforma Agrria INCRA, para Projeto de Assentamento no Municpio de So Mateus do Maranho denominado Timbaba. O Assentamento Timbaba pertence ao Municpio de So Mateus que est localizado a latitude 39 (sul) e longitude -44,6 (oeste), Estado do Maranho, Regio Nordeste da Repblica Federativa do Brasil. Timbaba apropria uma rea de 1.248,7422 hectares e possui 283 famlias residentes no local, sendo 144 famlias cadastradas e 139 ocupantes consideradas excedentes. O Censo IBGE 2006, aponta para este municpio uma populao de aproximadamente 38.235 pessoas e rea territorial de 783,224 km2, integra a Mesorregio Centro Maranhense e a Microrregio Mdio Mearim na Amaznia Oriental brasileira (Atlas do Maranho, 2002).

MAPA DE LOCALIZAO DO MUNICPIO DE S. MATEUS - MARANHO

02 38 42 44 16 35

460

Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho

Clima
Segundo a classicao proposta por Thorntwaite (Atlas do Maranho, 2002), as condies climticas em So Mateus se apresentam como clima sub-mido (C2), com temperatura mdia superior a 27 durante o ano todo. A precipitao das chuvas denida com um total pluviomtrico em torno de 1600 a 2000 mm anual, donde essa precipitao apresenta um pico temporal de 80 por cento de janeiro a maio. Devido a estas variaes climticas, so denidas duas estaes: uma de perodo seco e outra de perodo chuvoso. A umidade relativa do ar varia entre 76 por cento a 79 por cento.

Bacia hidrogrca e vegetao


O municpio de So Mateus est incrustado na Bacia Hidrogrca do Itapecuru. O Assentamento Timbaba servido pelo Rio Tapuio e pelo Crrego Limo, ambos de natureza temporria. A vegetao do Assentamento Timbaba constituda por uma mescla de Florestas Abertas, com ocorrncia predominante da Floresta Subpereniflia Dictilo Palmcea com babau (Orbignya phalerata sp.).

Formao Geolgica
O municpio de So Mateus Martins (2006), citando CRPM (1995), arma que a Formao Itapecuru composta de rochas de duas unidades litoestratigrcas de idades cretceas e trcio-quatrenria. constituda por arenitos nos, avermelhados e rseos, cinza argilosos, geralmente com estraticao horizontal.

Solo
Na rea de desenvolvimento da pesquisa do assentamento Timbaba, segundo a Embrapa (1999), o solo foi classicado como Plintossolo Argilvico Distrco, epieutrco, tpico A, moderado, textura mdia relevo plano.

Metodologia
Com o objetivo de caracterizar, hbitos alimentares e de bem estar, e a condio produtiva foram aplicados questionrios semi-estruturados, aberto e quanti-qualitativos, para uma amostra de 60 famlias (21,2%) de um universo de 283 famlias residentes. Na investigao de campo, mediante observao participante, durante os anos de 2006, 2007 e 2008, utilizou-se mtodos qualitativos (Taylor y Bogdan, 1987), (Sanmartn, 2003) y (Mella, 1998), para captar o discurso do agricultor nas tarefas e nas tcnicas empregadas ao sistema de corte e queima. Foram aplicadas entrevistas informais e em profundidade com agricultores distintos, identicados como informantes chaves, com a nalidade de se obter informaes mais detalhadas ao tema. Tambm foram coletados dados secundrios publicados em livros em revistas cientcas.

461

Merval Ribeiro da Silva Filho, Altamiro Sousa da LIma Ferraz Jr.

Resultados e Discusso
A populao centro norte do Maranho teve sua origem a partir da ocupao de migrantes oriundos do serto nordestino dos Estados da Bahia, Cear e Piau, e so descendentes miscigenados das etnias branca portuguesa, do negro e do ndio. Os agricultores desta regio onde se encontra localizado o Assentamento Rural Timbaba no municpio de So Mateus, so considerados populao tradicional no indgena, embora utilizem tcnicas de manejo para o plantio que so as mesmas utilizadas pelos ndios como o sistema itinerante de corte e queima. Os dados da pesquisa revelam que estes agricultores aparecem numa faixa etria dos 40 aos 80 anos de idade, onde se encontra um numero maior de pessoas que detm o conhecimento tradicional. E dentro deste grupo, se destaca um numero elevado de migrantes dentro e fora do Estado que se estabeleceram em Timbaba. Para que se possa ter uma idia, numa amostra dos 60 agricultores entrevistados entre homens e mulheres, apenas 6 nasceram em So Mateus, sendo 39 agricultores nascidos em municpios do Maranho, e outros 17 agricultores vieram dos Estados vizinhos do Piau e Cear (Quadro 1).
Faixa Etria Homem 0 - 20 21 - 40 41 - 60 61 - 80 4 11 7 Migrao no Estado Mulher 11 6 Migrao de Outros Estados Homem 4 3 Mulher 2 3 5

O nvel de escolaridade destas pessoas muito baixo, pois apresentou um valor expressivo nos grupos de analfabetos e analfabetos funcionais que so aquelas pessoas que assinam somente o nome e de forma precria. Com relao aos analfabetos, a mulher que se apresenta em nmero maior neste grupo (Figura 1). Os agricultores que informaram ter o ensino fundamental incompleto aparecem na terceira colocao para o nvel de escolaridade, e nenhum agricultor disse ter concludo somente o ensino fundamental. No ensino mdio e superior, apenas 2 agricultores foram identicados respectivamente como concludentes.
9 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Homem Mulher Analfabeto 4 3 Analfabeto funcional Ens Fund Incompleto 6 6 9

462

Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho

A renda destas famlias constituda basicamente por diversicados servios prestados para terceiros sob a forma de jornada laboral, a aposentadoria, os programas de assistncia social promovidos pelo Governo feral como o Bolsa Famlia ou o Vale Gs, e por ltimo a renda da agricultura resultante do excedente. Apesar de a aposentadoria e os programas assistenciais terem proporcionado nos ltimos 10 anos, certa melhora na condio de vida destes agricultores, considera-se ainda incipiente estas fontes de renda para auferir qualidade de vida digna para estas pessoas. Por outro lado, nem todos estes agricultores renem as condies de acesso destas rendas familiar, e mais precisamente, a maioria depende da oferta de trabalhos ocasionais que eles qualicam como dirias para poderem comprar a alimentao para um ou dois dias e poder sobreviver. Ainda assim, mesmo com a formulao de renda incipiente destes agricultores, a aquisio de bens utilitrios (Figura 3) que podem promover na famlia condio de conforto e de bem estar, no unnime a todos eles, embora tenha sido registrado nestes lares, 42 foges a gs, 40 geladeiras, e 53 televisores. A posio expressiva de aquisio de bens da bicicleta que registra um numero de 58, demonstrando que 97% destes agricultores possuem a bicicleta como meio de locomoo para pequenas distancias e para o carregamento de sua pequena produo trazida de suas roas. Estas condies podem estar relacionadas com a migrao temporria que alguns agricultores mais jovens ou os seus lhos, quando se deslocam procura de emprego em outros Estados, e quando retornam, trazem consigo o capital que foi poupado e que muitas vezes se destina a compra destes bens.

70 60 50 40 30 20 10 0 3 3 24 10 58 42 40 31 53 37 Srie1

ov el

or

ei ra

om

ta

ta

o vi s le Vi de oc as

ific ad

le

le

di

ad

cic

ip

el

oc

to

.S

ic

Eq u

Au

qu

Fo

A alimentao destas famlias melhorou em termos energticos e se modicou consideravelmente em relao aos ltimos 30 anos por diversos fatores. A aquisio destes alimentos, em grande maioria, provinha da disponibilidade sazonal do que a natureza ofertava, e a dieta alimentar se compunha de frutas, do pescado, em raras ocasies de pequenas criaes, e dos gros e tubrculos plantados em suas roas. Todos estes alimentos para serem produzidos, so dependentes ainda hoje do perodo das chuvas que proporciona maior variedade de alimentos. Mormente, estes alimentos no eram disponveis para todas

Li

ot

Te

Bi

id

se

te

463

Merval Ribeiro da Silva Filho, Altamiro Sousa da LIma Ferraz Jr.

as famlias, dado que muitos destes agricultores eram extremamente pobres, e no podiam adquirir o leite, ou o po ou a carne de gado frequentemente. Em linhas gerais, a dieta alimentar h 30 anos atrs, era composta basicamente no desjejum, de uma farofa com caf puro ou gua. No almoo, o arroz que fora plantado ou doado entre eles, era a principal refeio, s vezes este arroz era acompanhado de peixe, ou ento por legumes como abbora, maxixe ou quiabo, cozidos no arroz, ou guisado em separado. Quando nenhum destes alimentos estavam disponveis em suas dispensas, o chib que um tipo de caldo elaborado pelos indgenas e composto com a farinha de mandioca, gua, sal e umas gotas de limo, saciava a fome e era a alimentao de todo o dia. No jantar era o arroz cozido puro, ou um mingau de araruta, ou de farinha de milho, ou de arroz pilado, ou qualquer outra farinha, e quando possvel, completava as trs refeies dirias destas pessoas. Para completar este quadro, o isolamento pela falta de estradas no permitia a chegada de mercadorias, nem uma maior comunicao com a sede municipal ou vice versa, to pouco a oferta de transporte motorizado se fazia presente nestas regies. Certamente no existia comunicao por telefone pblico muito menos energia eltrica, e os agricultores no eram aposentados como trabalhador rural. Fatos como estes ainda esto presentes em regies longnquas de povoados no meio rural do Brasil. Entretanto, nos dias hoje quando o agricultor reete o seu modo de vida em relao ao passado, ele considera que melhorou, por considerar que as intervenes do governo atravs da aposentadoria, de programas sociais de assistncia, assim como o desenvolvimento modesto e sem planicao das cidades sedes destes municpios. O agricultor aponta ainda como contribuio, a transferncia de seus lhos para estudar na capital e adquirir melhor condio de vida que tambm puderam lhes ajudar, e somados a outras particularidades, foram de fundamental importncia para o acesso de uma condio de vida melhor na atualidade. Atualmente muito destes agricultores tem na sua dieta alimentar variadas opes como o frango, a carne de gado, o leite, o po dentre outras iguarias que lhes permite o acesso pelo poder de compra. O que se observou das condies produtivas em Timbaba que a agricultura familiar pode estar deixando de implantar suas roas. O que se observou que o arroz e a mandioca em cultivo solteiro que so a base alimentar destes agricultores, foram plantadas por apenas 5 e 6 agricultores respectivamente. A medio das reas plantadas foram: 1, 2, 3, 3 e 4 linhas3 para o arroz, e, 1, 1, 1, 2, 2 e 4 linhas para a mandioca. O feijo solteiro foi plantado em 1, 1, 1, por 3 agricultores, e o milho a rea plantada foi de apenas 1, 2 linhas por 2 agricultores. No plantio consorciado milhomandioca, 1 agricultor plantou em 2 linhas; milhofeijo, 1 agricultor plantou em 2 linhas; milhoarroz, 4 agricultores plantaram em 2, 2, 5 e 5 linhas; e, macaxeirafeijomandioca em 1 linha, plantado por 1 agricultor.
3 Linha uma medida utilizada pelos agricultores e se refere a um tero de um hectare. Portanto mede 33,33m2.

464

Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho

Quando vai escolher a rea...


Para o plantio de seus cultivares, que geralmente so a macaxeira, a mandioca, a abbora, o milho, o feijo e o arroz, o agricultor dene como principal observao quela rea onde ele pode aproveitar o melhor rendimento energtico. Atravs da combinao dos vrios saberes, a sua percepo indicar se determinada terra boa, por exemplo: quando ele identica naquela rea a existncia de uma espcie de planta que requer terra frtil para a robustez de seu desenvolvimento. Todavia, se naquela rea se apresentarem ervas daninhas que so plantas que eles conhecem e que requer pouca exigncia para se desenvolverem, e que se adaptam em solos alcalinos. Os agricultores atravs desta identicao sabero que a terra no boa para plantar seus cultivares, e logo abandonaro esta rea. Outra aplicao do seu saber diz respeito a escolha de uma capoeira grossa que to somente uma parte da oresta que foi queimada e utilizada para o plantio, abandonada durante o pousio, que e se encontra em fase de regenerao. Portanto um local adensado de plantas, onde j existe um razovel material decomposto de galhos e folhas formando uma camada de serrapilheira, que servir para a instalao da sua roa. A combinao destes saberes, dentre outros, signica que o agricultor ter que escolher uma rea onde o terreno no seja baixo e no alague para plantar a macaxeira que no se adapta com o excesso de umidade, mas tambm que possa plantar o milho, o feijo e o arroz consorciados.

O calendrio agricultvel
Baseado no conhecimento tradicional adquirido de seus antepassados e da sua experincia atravs da observao, o ano agricultvel em Timbaba comea no ms de setembro e encerra no ms de junho. Neste perodo sucedem as varias etapas de preparo da terra at o plantio por conta das condies climticas na regio, antecedendo o perodo chuvoso, ainda no perodo seco. No inicio do ms setembro aps terem escolhido uma determinada rea para o plantio, o agricultor inicia a limpeza da rea com a derrubada das plantas como arbustos e as palmeiras que esto se decompondo. Aps a derrubada, estas plantas permanecero no solo por todo o ms de setembro e outubro, para aguardar que troncos, galhos e folhas quem secos o suciente para a queima imediata. A vegetao que foi derrubada, seca rapidamente devido ausncia de precipitao das chuvas, das elevadas temperaturas, combinando com as espcies locais que por serem jovens concentram pouca quantidade de massa vegetal na parte area, ou por no reter considervel quantidade de lquido na sua composio lenhosa. Nos primeiros dias do ms de novembro, o agricultor iniciar a queima da vegetao derrubada na rea escolhida para o seu plantio. Antes de atear fogo, o agricultor retira da

465

Merval Ribeiro da Silva Filho, Altamiro Sousa da LIma Ferraz Jr.

borda desta rea, todo o resduo de potencial combusto, limpando com gadanho e enxada a uma distancia de mais ou menos trs metros da rea a ser queimada. Esta interveno deixa completamente limpa uma pequena faixa de terra entre a rea a ser plantada e o restante da vegetao, das quais tem a nalidade de evitar que o fogo se propague para as reas do entorno que no sero utilizadas para o plantio, e a esta tcnica os agricultores chamam de aceiro (Figura 4). Imediatamente ao aceiro, outra medida a ser tomada a confeco de leiras do material seco, dentro da rea que foi derrubada e que os agricultores chamam de camaleo. Estes camalees sero dispostos na rea de tal maneira que promova a queima uniforme. Desta forma, o agricultor queima um pequeno feixe de folhas de palmeiras seguro mo, e percorre a rea ateando fogo nos camalees, que por sua vez dissipam o fogo no restante do material seco (Figura 5). Os agricultores somente ateiam fogo no inicio da manha ou no nal da tarde quando o vento est mais brando, com a inteno de evitar que o vento dissipe fagulhas para o restante da vegetao do entorno que no foi derrubada. A prxima atividade acontece no outro dia aps a queimada quando o agricultor retorna a rea para vericar se o material seco queimou na totalidade. Se o material no queimou todo, o agricultor coleta os restos que ele chama de garrancho e promove uma outra pequena queimada. Do resultado da queimada, sobraram as cinzas, donde alguma parte se incorporar ao solo propiciando algum tipo de fertilizao (Figura 6). O ms de dezembro traz consigo o incio das primeiras chuvas com precipitao suave e suciente para alertar o agricultor que j hora de plantar. Tomados pela crena alguns agricultores semeiam na lua nova por acreditarem que esta fase lunar promover na germinao das sementes um vigor maior. Outros plantam no dia 8 de dezembro que o dia de Nossa Senhora da Conceio, me de Jesus concebido, desta forma, as sementes pela terra sero concebidas sem perdas. Por m, h agricultores que plantam no dia 25 de dezembro associando o nascimento de Jesus a uma boa colheita das sementes que foram semeadas neste dia.

466

Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho

Geralmente entre 15 a 20 dias aps a germinao das sementes os agricultores promovem a limpeza da rea atravs da capina, para retirar as plantas competidoras que eles chamam de daninhas. A capina poder ser feita mais 2 ou 3 vezes num espao de 15 dias ou 1 ms, dependendo da resiliencia das plantas competidoras e dos fatores edafoclimticos que podem ou no contribuir para o seu desenvolvimento. Se durante o desenvolvimento das cultivares tudo transcorrer bem, sem a perturbao natural como a falta de chuva ou o ataque de pragas e doenas, o agricultor ter boa colheita, pois semeou o suciente para a me natureza levar a semente que no quis nascer, dar aos pssaros e outros animais o que comer, e o que sobrou, o suciente para ele sobreviver.

Algumas consideraes
O manejo de corte e queima, para os agricultores de Timbaba a maneira mais prtica e simples que eles dispem para lidar com a terra. Neste sistema itinerante de produo agrcola, o agricultor investe pouco em termos nanceiros se a sua proposta for a de executar sozinho, as tarefas para a implantao das suas roas. De outra forma e em algumas ocasies, o agricultor pode requerer a ajuda da famlia, ou dos vizinhos em forma de parceria, de tal maneira que ele trabalhar na roa do vizinho, em troca do servio prestado por este ultimo. Como estratgia, e baseado no conhecimento pela observao durante anos, ele no planta em reas muito extensas, por sabe que no ter condies de colher o que plantou. A produo familiar de gros em Timbaba vem declinando por fatos constatados na pesquisa. Esta condio pode estar sendo assistida por diversos fatores como os fenmenos climticos, as condies naturais pelo ataque de pragas e doenas, o envelhecimento dos agricultores tradicionais, ou mesmo pela interveno do governo Federal pela insero de programas assistenciais, que pode em termos, estar contribuindo para minimizar a pobreza no campo e o abandono de atividades tradicionais na agricultura. Tambm fato que somente programas assistenciais no suprem as necessidades destes agricultores. Percebe-se a ausncia do governo Federal para fomentar mais efusivamente as linhas de crditos para a agricultura familiar, como tambm da necessidade premente de tecnologias alternativas para estas regies que sejam de baixssimo custo para que estes agricultores possam ter acesso.

Referencias
Albuquerque, Ulysses P. de. Etnobiologia e biodiversidade. Recife: NUPEEA / Sociedade Brasileira de Etnobiologia e Etnoecologia, 2005.

467

Merval Ribeiro da Silva Filho, Altamiro Sousa da LIma Ferraz Jr.

Altieri, Miguel A. Agroecologia: bases cientcas para uma agricultura sustentvel. Guaba, Ed. Agropecuria. 2002. Arajo, Melquesedec Pontes. Controle da eroso no sistema de produo de arroz em sequeiro na mesorregio centro maranhense. So Luis. Universidade Estadual do Maranho. 2003, 33 p. Monograa (Graduao em Agronomia). Atlas do Maranho. Gerencia de planejamento e desenvolvimento Econmico. Laboratrio de Geoprocessamento UEMA. So Luis: GEPLAN, 2002. Azevedo, Rodrigo A. B. Anlise de sistemas agrcolas: teorias para no naturalizao da agricultura. Revista Verde (Mossor RN Brasil), v. 2, n 2, p.01 -26. julho/ dezembro de 2007. Beckerman, S. Swidden in Amazonia and the Amazon Rim. In: Turner II, B. L. e Brush, S. B. Comparative Farming Systems. New York: Gilford Press, 1987. p. 55-94. Caporal, Francisco R. & Costabeber, J.A. Agroecologia: Alguns conceitos e princpios. Braslia, MDA/SAF/DATER-IICA. 2004. 24 p. Conklin, H. C. The study of shifting cultivation. Current Anthropology, v.2, n.1, p. 27-61, feb., 1961 CPRM Companhia de Pesquisas de Recursos Minerais. Ministrio de Minas e Energia/ Servio Geolgico do Brasil. Programa Levantamentos Geolgicos Bsicos do Brasil. Folha SA.23-Z-C. Braslia 1995. Org.: Olinto Gabriel Lovato e outros. Dean, W. A Ferro e Fogo: a histria e a devastao da Mata Atlntica brasileira. So Paulo, Companhia das Lestras, 1996. 884 p. Diamond, J. e Bellwood, P. Farmers and their languages: The rst expansions. Science, v. 300, April 25, p. 597-603, 2003. EMBRAPA Centro Nacional de Pesquisa de Solos. Rio de Janeiro. Sistema Brasileiro de Classicao de Solos. Braslia, 412 p., 1999. Ewell, P. T. e Merril-Sands, D. Milpa in Yucatn: a long-fallow maize system and its alternatives in the Maya peasant economy. In: Turner II, B. L. e Brush, S. B. Comparative Farming Systems. New York: Gilford Press, 1987. p. 95 -129. Ferraz Jr. Altamiro S. L. Arroz de sequeiro em alias de leguminosas sobre solo de baixa fertilidade natural. 2000 126 p. Tese (Doutorado em Agronomia). Universidade Federal Rural do Rio de Janeiro. Seropdica. _______. O cultivo em alias como alternativa para produo de alimentos na agricultura familiar do trpico mido. Em: Agroambientes de transio entre o trpico mido e o semi - rido do brasil. So Luis: UEMA, 312 p. 2004. Fundao Instituto Brasileiro de Estatsticas IBGE. Censo agropecurio 2006. Disponvel em http://www.ibge.gov.br. Acesso em 03.05.2010. Gliessman, Stephen R. Agroecologia: processos ecolgicos em agricultura sustentavel. 2. ed. Porto Alegre: Ed. Universidade/UFRGS. 2001.

468

Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho

Grigg, D. B. The Agricultural Systems of the World: an evolutionary approach. Cambridge: Cambridge University Press, 1974. 358 p. Guzmn, Eduardo S. Uma estrategia de sustentabilidade a partir da agrocologia. Agroecol.e Desenv.Rur.Sustent.,Porto Alegre, v.2, n.1, jan./mar.2001. Kleinman, P. J. A.; Pimentel, D. e Bryant, R.B. The ecological sustainability of slash-andburn agriculture. Agriculture, Ecosystems and Environment, v. 52, p. 235-249, 1995. Linhares, Jairo F.P. Populaes tradicionais da amaznia e territrios de biodiversidade. Revista Ps Cincias Sociais. V.1 n. 11 So Luis/MA, 2009. Manshard, W. Tropical Agriculture: a geographical introduction and appraisal. New York, Logman, 1974. 226 p. Mazoyer, M. e Roudart, L. Histria das agriculturas do mundo: do neoltico crise contempornea. Lisboa: Instituto Piaget, 2001. 519p Minc, L. D. e Vandermeer, J. H. The origin and spread of agriculture. In:Carrol, C. R.; Vandermeer, J. H. e Rosset, P. M. (Eds). Agroecology. New York: McGraw-Hill, 1990. p. 65-111. Santili, Juliana. Socioambientalismo e novos direitos. So Paulo: Peirpolis, 2005. Silva Filho, Merval R. da. Avaliao da gerao de resduos industriais e orgnicos na ilha de So Lus e do potencial de reutilizao na agricultura. So Luis: Universidade Estadual do Maranho. 2003, 80 p. Dissertao de Mestrado.

469

Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil
Bacharel em Agronomia - Susi Mara Freddi
Organizao - Universidade Federal de Santa Catarina- Brasil

Marcelo MARASCHIN
Professor PhD da Ps-graduao em Recursos Genticos Vegetais - Universidade Federal de Santa Catarina - Brasil

Nas ltimas duas dcadas surgiu uma preocupao tanto nacional quanto internacional pela conservao da biodiversidade. Isso, por sua vez, coincidiu com o crescimento em importncia do conceito de desenvolvimento sustentvel como uma forma de conciliar os processos de desenvolvimento econmico com a conservao da natureza. Um aspecto relevante a ser considerado na questo da devastao das orestas tropicais refere-se perda do conhecimento milenar quanto ao uso teraputico tradicional pelas populaes, de inmeras plantas que compem estas orestas. Durante milnios, o homem descobriu as potencialidades das plantas medicinais e soube valer-se delas, observando a natureza e testando em si o efeito de inmeras espcies para tratar de seus males. Legado de recursos genticos naturais nativos e espcies exticas/introduzidas bagagem de colonizadores e imigrantes das mais variadas etnias, principalmente europias a ora brasileira possui uma quantidade inumervel de plantas medicinais. Estas plantas, juntamente com a sabedoria popular no uso das mesmas, representam uma fonte de grande valor e diversidade para estudos etnobotnicos e/ou farmacolgicos. Muito desse conhecimento emprico secular encontra-se atualmente disponvel e constitui o nico recurso teraputico de muitas comunidades tnicas. Considerando-se o valor das plantas medicinais no apenas como recurso teraputico, mas tambm como fonte de recurso econmico para a comunidade, de grande valia estabelecer linhas de ao voltadas a estudos etnobotnicos e etnofarmacolgicos. Tendo em vista o resgate e a preservao da cultura popular referente ao uso das plantas medicinais, os assentamentos da reforma agrria so importantes centros de diversidade de conhecimentos, pois abrigam populaes das mais variadas origens tnicas, como descendentes alemes, italianos, indgenas, caboclos, etc. Alm disso, a utilizao das plantas medicinais para o tratamento de doenas

471

Susi Mara Freddi, Marcelo Marasvhin

constitui um vasto campo de pesquisas que pode angariar importantes subsdios geradores de mudana, reaproximao do homem com a natureza, valorizao e recuperao do saber popular e a promoo da sade. Analisando ponderamente a importncia do resgate de conhecimentos e saberes sobre plantas medicinais empregadas pelas populaes desde a antiguidade e visando contribuir promoo da sade, este trabalho foi desenvolvido tendo como objetivo realizar o levantamento etnobotnico de espcies medicinais utilizadas no Assentamento Domingos de Carvalho, no municpio de Rio Negrinho, Estado de Santa Catarina - Brasil. Atravs de um levantamento etnobotnico e etnofarmacolgico, foi realizado um estudo comparativo entre as doenas constatadas na comunidade-alvo, e.g., espcies freqentemente utilizadas, forma de aquisio (cultivo, doao, etc.), freqncia; juntamente com o que h disponvel e comprovado na literatura tcnica-cientca, como forma de validao de uso. Esta abordagem analtica visou gerar subsdios, levando-se em conta as aspiraes da populao do assentamento, para propostas, aes ou alternativas produo de toterpicos, corroborando a promoo da sade e a melhoria da qualidade de vida dos assentados Os dados foram obtidos por meio de entrevistas e aplicao de questionrios semi-estruturados s 30 famlias residentes no assentamento. Foram registradas 33 espcies de plantas medicinais que so amplamente empregadas pela populao, predominando Chamomilla recutita (L.) Rauschert (camomila). A Fitoterapia considerada a primeira forma de tratamento por 70% das famlias. Dentre as formas de obteno de plantas medicinais, 93% das famlias destacaram o cultivo prprio. A forma de preparo mais comum o ch, sendo folhas, ores e casca as partes mais utilizadas. O maior nmero de indicaes foi feita para as afeces respiratrias, destacando-se gripes e resfriados como distrbios mais freqentes em todas as faixas etrias da populao. A partir dos dados obtidos, foram selecionadas 23 espcies de plantas medicinais para a criao de uma farmcia viva, visando atender as necessidades bsicas entre os sintomas de patologias mais corriqueiros na populao e, conseqentemente, promover a sade. Palavras-chaves: <promoo da sade>; <etnobiologia>; <plantas medicinais>; <assentamentos da Reforma Agrria>.

Introduo
Tendo em vista que a estrutura fundiria do Brasil ainda injusta, que o atual sistema de Reforma Agrria lento e que as verbas destinadas ao Sistema nico de Sade (SUS), para atender comunidades rurais carentes, so repartidas de forma desigual (ou mal administradas!), muitas famlias assentadas carecem de trabalho, renda e sade. Principalmente no quesito sade, os assentamentos conguram um contexto de vulnerabilidade social, pois evidencia-se a total carncia e a precariedade, no apenas dos servios de sade, como da prpria informao dos interessados sobre o setor. Assim sendo, as famlias recorrem a alternativas populares e naturais para atendimento primrio de suas necessidades/enfermidades.

472

Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil

O presente trabalho foi desenvolvido no Assentamento da Reforma Agrria Domingos de Carvalho, localizado no municpio de Rio Negrinho, planalto norte de Santa Catarina. Atravs de um levantamento etnobotnico e etnofarmacolgico, foi realizado um estudo estabelecendo-se um quadro demonstrativo das doenas constatadas na comunidade-alvo, espcies freqentemente utilizadas, forma de aquisio (comrcio, doao, etc.), freqncia de uso e formas de preparo. As informaes coletadas foram relacionadas quelas disponveis na literatura tcnico-cientca como forma de validao das prticas toterpicas. Esta abordagem analtica visa gerar subsdios, levando-se em conta as aspiraes da populao do assentamento, para propostas e aes produo de toterpicos, corroborando promoo da sade e a melhoria da qualidade de vida dos assentados.

Justicativa
A regio a qual o presente trabalho refere, caracteriza-se por apresentar o menor ndice de Desenvolvimento Humano do estado IDH. A maioria das famlias assentadas na regio do planalto norte de Santa Catarina, destacando-se para ns deste trabalho de concluso de curso o Assentamento Domingos de Carvalho no municpio de Rio Negrinho, retratam a condio de baixo desenvolvimento produtivo. Via de regra, os assentamentos esto localizados em reas distantes dos centros urbanos escoadores da produo, apresentando diculdades de acesso pela precariedade das estradas, bem como inacessibilidade ao atendimento primrio de sade, educao, cultura e lazer. Tal cenrio condiciona determina uma situao em que as famlias assentadas tm diculdade de reproduzir sua existncia e, no conseguindo produzir para sua prpria reproduo social, utilizam como estratgia para se manter no meio rural o trabalho externo. Ainda, para amenizar a precariedade e inabrangncia do sistema local de sade, essas famlias fazem uso dos recursos naturais disponveis, no caso plantas com virtudes teraputicas, atravs dos conhecimentos acumulados ao longo de geraes pela medicina popular (LECERA, 2008). Segundo registros histricos de diferentes civilizaes e culturas que se sucederam em nosso planeta, o ser humano iniciou o uso de plantas imitando os animais, guiado por instinto, e depois, empiricamente, associando o poder curativo destas s prticas mgicas, msticas e ritualsticas, num processo de seleo contnua de plantas medicinais (CORRA JR. et al., 1991; MING, 1994). Nesse contexto, os estudos relacionados ao saber medicinal popular tm merecido cada vez maior ateno, em virtude da gama de informaes e esclarecimento cincia (SOUZA, 2007). Sabe-se que em torno de 99% da ora brasileira desconhecida quimicamente (GOTTLIEB et al., 1996) e que mudanas no uso da terra, devido desagregao dos sistemas de vida tradicionais que acompanha a devastao do ambiente, destroem o habitat natural das plantas.

473

Susi Mara Freddi, Marcelo Marasvhin

Muitas espcies correm srios riscos de desaparecer (MING et al, 2002). Cerca de 15 a 17% de todas as espcies medicinais da biosfera foram estudadas cienticamente (SOEJARTO, 1996, citado por SILVA JNIOR, 2003), e 74% de 119 substncias qumicas extradas de plantas e usadas pela medicina foram obtidas atravs da Etnobotnica/ farmacologia (CERNAGEM INFORMA, 1992, citado por SILVA JNIOR, 2003). Assim sendo, a medicina tradicional poderia ser utilizada como base para a pesquisa cientca sobre plantas medicinais, contribuindo com os prossionais da rea de sade no sentido de buscar subsdios introduo de espcies em programas de toterapia na rede de sade (ALBUQUERQUE, 1989). Poderia ainda contribuir para o sistema local de sade e subsidiar a promoo da sade no assentamento, uma vez que, segundo Di Stasi (1996), 80% da populao brasileira, principalmente a de baixa renda, encontra nos produtos de origem natural, especialmente nas plantas medicinais, a nica fonte de recurso teraputico. A situao econmica e a busca de uma melhor qualidade de vida tm constitudo alguns dos principais fatores associados divulgao do uso de plantas para a cura de doenas. Desta forma, torna-se essencial inventariar o potencial medicinal da ora do pas, atravs do resgate do conhecimento popular, para sua preservao e uso sustentvel. Alm disso, a utilizao das plantas medicinais para o tratamento de doenas constitui um vasto campo de pesquisas que pode fornecer importantes subsdios geradores de mudana, reaproximao do homem com a natureza, valorizao e recuperao do saber popular e promoo da sade.

OBJETIVO GERAL
Considerando a importncia do resgate de conhecimentos e saberes sobre plantas medicinais empregadas pelas populaes desde a antiguidade e visando contribuir promoo da sade, este trabalho foi desenvolvido tendo como objetivo realizar o levantamento etnobotnico/farmacolgico de espcies medicinais utilizadas no Assentamento Domingos de Carvalho, no municpio de Rio Negrinho, Estado de Santa Catarina.

METODOLOGIA
4.1. rea de estudo
O assentamento Domingos de Carvalho localiza-se na poro oeste do municpio de Rio Negrinho, localizado no estado de Santa Catarina, regio Sul do Brasil, e encontrase ocialmente parcelado em 34 lotes/famlias, sendo que outras 12 famlias vivem na condio de parentes e agregados, totalizando uma populao de aproximadamente 42 famlias.

474

Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil

A metodologia adotada para tanto consistiu basicamente em 5 etapas: a) denio, de forma participativa, da proposta deste trabalho: A proposta deste trabalho foi denida de forma participativa com a comunidade-alvo. No dia 05/08/2008 transcorreu na sede do assentamento Domingos de Carvalho Rio Negrinho/ SC, uma reunio onde se zeram presentes trs representantes da comunidade, mulheres que atuam como agentes de sade, no qual foi estabelecido o cenrio real e atual do assentamento nas questes referentes sade (patologias freqentes, acesso ao atendimento primrio de sade do municpio, etc.), plantas medicinais (necessidades, conhecimentos, freqncia de uso, etc.) e as aspiraes da populao em relao ao uso e produo de toterpicos no assentamento. Por nal, foi sugerido pelas agentes representantes do assentamento que este trabalho gerasse subsdios para futuras aes ou propostas de implantao de uma farmcia viva, com espcies de plantas medicinais sugeridas pelo conhecimento dos assentados, referenciadas na literatura tcnico-cientca. b) elaborao dos questionrios: partindo de um cenrio pr-estabelecido quanto realidade do assentamento, foram elaborados questionrios semi-estrurados que contemplam questes relacionadas situao scio-estrutural da famlia, sade, toterapia, etc. A famlia foi denida como a unidade amostral deste trabalho. c) aplicao dos questionrios junto s famlias do assentamento: deu-se na forma de dilogo, seguindo um roteiro bsico atravs de pesquisa exploratrio-descritiva envolvendo entrevistas semi-estruturadas. d) pesquisa bibliogrca e anlise dos dados: Esta etapa teve como objetivo, a priori, edicar um embasamento terico para melhorar o aproveitamento da anlise dos dados e fundamentar a elaborao da proposta de seleo de plantas medicinais para a criao de uma farmcia viva. Os dados obtidos, tanto qualitativos quanto quantitativos, foram analisados de forma descritiva, gerando grcos e tabelas atravs do cruzamento dos dados. e) seleo das plantas para criao de uma farmcia viva (horto medicinal): aps a anlise dos dados e conseqente obteno dos resultados, foram sugeridas as plantas medicinais que podem compor a farmcia viva do assentamento. Estas plantas foram selecionadas aps estudo comparativo entre as patologias mais freqentes, indicao medicinal popular, referncia na literatura tcnico-cientca.

RESULTADOS E DISCUSSO
Fitoterapia
A gura 1 revela a forma de utilizao da Fitoterapia na viso das famlias entrevistadas. Foram sugeridas quatro formas diferentes de emprego, conforme descrito abaixo.

475

Susi Mara Freddi, Marcelo Marasvhin

Figura 1.  Forma de utilizao da Fitoterapia no assentamento Domingos de Carvalho Rio Negrinho/SC 2008.

O emprego da Fitoterapia como primeira forma de tratamento foi relatada por 21 das 30 famlias entrevistadas, ou seja, 70% dos assentados buscam nas plantas medicinais o tratamento primrio de suas enfermidades. Esse nmero signicativo e comprova que utilizao de plantas medicinais uma prtica comum entre a populao em estudo. Por outro lado, a gura tambm destaca que apenas uma famlia recorre toterapia como nica forma de tratamento. Este fato advm da existncia de uma nica famlia no assentamento com descendncia tnica indgena, que por razes culturais recorre somente s plantas disponveis na oresta para a cura de seus males. Cabe ressaltar tambm que esta famlia que, utilizando-se dos seus saberes medicinais seculares, auxilia a comunidade quando necessrio.

Fonte das plantas medicinais utilizadas pelas famlias do assentamento Domingos de Carvalho.
O questionrio aplicado demonstrou como fontes das plantas medicinais a aquisio, o cultivo prprio e a doao. Quando entrevistadas, as famlias puderam optar por uma destas trs formas e os resultados esto mostrados na gura 2.
Figura 2.  Fontes das plantas medicinais citadas pela populao do assentamento Domingos de Carvalho Rio Negrinho/SC 2008.

476

Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil

De forma bastante signicativa, a gura 16 revela que 94% das famlias tm como fonte de plantas medicinais o cultivo prprio, notadamente atravs de hortas domsticas. Este fato explicado tendo em vista a tradio que essas famlias mantm de utilizar as plantas medicinais para a cura de seus males/distrbios mais corriqueiros. Em funo do acima descrito, importante destacar a tradio do uso de plantas medicinais pelas famlias do assentamento, mesmo que estas sejam cultivadas, compradas ou adquiridas por doao. Desde a antigidade e ao longo de geraes, as populaes foram criando, conforme suas necessidades e conhecimentos, inmeras maneiras/formas de se utilizar ou extrair das plantas medicinais o seu potencial curativo o princpio ativo. Os chs, na forma de decocto ou infuso, certamente so os mais utilizados. O registro da forma de preparo tambm tem grande importncia em um levantamento etnobotnico. Assim, dentre as formas de preparo, o ch (decocto ou infuso) foi citado por 29 famlias como sendo a forma mais comum de utilizao. No preparo das variadas formas de utilizao das plantas medicinais pelas famlias do estudo, vrios tecidos/rgos so usados. Notou-se que as folhas so a parte mais utilizada com 27 citaes, seguido de or e casca com 15 e 5 citaes, respectivamente.

5.1. Levantamento etnofarmacolgico 5.1.1.  Plantas medicinais resgatadas do conhecimento popular das famlias do assentamento.
Do amplo conhecimento das famlias assentadas acerca das plantas e suas virtudes teraputicas, 33 espcies foram sugeridas como sendo amplamente empregadas na cura de diversos males. De igual forma, para as 33 espcies sugeridas pela populao desse estudo, foi buscada na literatura a identidade botnica, como nome cientco e diviso por famlia. Tais informaes so compiladas e mostradas na tabela 1, considerando informaes como o nome popular, a parte da planta utilizada e a indicao teraputica provinda do conhecimento popular dos assentados, com respaldos sugeridos pela literatura(1).

Lorenzi, H., Matos, F.J.A. 2002. Plantas Medicinais no Brasil: nativas e exticas. Instituto Plantarum, Nova Odessa SP. 512 pp.

477

Susi Mara Freddi, Marcelo Marasvhin

Tabela 1. F  amlias/nome cientco e popular, partes utilizadas, indicao popular de uso referenciada na literatura de espcies medicinais utilizadas tradicionalmente pela populao do Assentamento Domingos de Carvalho - Rio Negrinho/SC 2008.
Famlia/ Nome cientco APIACEAE
Foeniculum vulgare Mill. Erva-doce Frutos Distrbios gastrointestinais, menstruais/combater clicas/lactao/antifngico.

Nome popular

Parte utilizada

Indicao popular com referncia na literatura

ARISTOLOCHIACEAE
Aristolochia triangularis Cham. Cip-mil-homem Folhas e ramos Diurtica/estomquica/diarria pesada/ asma/febre/palpitaes/ afeces hepticas e renais/gases/gota/TPM.

ASTERACEAE
Achillea millefolium L. Mil folhas Inores-cncias e folhas Flores e planta inteira Planta inteira Folhas e rizomas Diurtica/antiinamatria/cicatrizante/ afeces das vias respiratrias/diarria/febre/ contuses/ferimentos/dores musculares/ clculo renal/ estimulante das funes digestivas/ dores reumticas/clicas menstruais e renais. Problemas gstricos/clicas nervosas/ antiinamatrio/analgsico/sedativo/diarria/ digestivo/relaxante muscular gastrointestinal/ contracncer/antivirtica HIV/epilepsia. Distrbios da digesto, fgado e vesicula biliar/diurtica/carminativa/antipirtica. Analgsica/antiespasmdica/dores reumticas/ febre/anemia/clicas intestinais e menstruais/digestiva. Digestivo/tnico/sedativo/gases/clicas/ estimulante do apetite/ cicatrizao/inamao boca/ antivirtico herpes. Estomquica/cicatrizante/curativa de ferimentos, escoriaes, traumatismos e contuses. / TXICA PARA USO INTERNO. Vermfuga/amargo-tnico/abortiva/dor de dente/ estimulante. / MULHERES GRVIDAS NO DEVEM TOMAR ABORTIVA. Diurtica/gripe/bronquite/tosses persistentes/ clculos renais/afeces da pele/dores musculares.

Achyrodine satureioides (Lam.) DC Artemisia absinthium L. Artemisia vulgaris L. Chamomilla recutita (L.) Rauschert Solidago chilensis Meyen Tanacetum vulgare L. Vernonia polyanthes Less.

Macela Losna Artemgio Maanilha/ camomila Arnica Catinga de mulata Assa-peixe

Flores

Folhas e rizomas Folhas e captulos orais Folhas e razes

BORAGINACEAE
Symphytum ofcinale L. Confrei Folhas e razes Desenteria/inamaes/tosse/bronquite/ferimentos/ Fraturas/queimaduras/cicatrizante/antiinamatria/ Antimicrobiano/antiirritante/reumatismo. / PODE SER TXICO EM ALTAS DOSES.

CELASTRACEAE
Maytenus ilicifolia Reissek Espinheira Santa Folhas Problemas estomacais/antitumoral/ anti-ulcerognica/laxante/eliminar toxinas/ recomposio da ora intestinal/cancer de pele.

CHENOPODIACEAE
Chenopodium ambrosioides L. Erva de Santa Maria Folhas Estomquica/anti-reumtica/anti-helmntica/contuses e fraturas.

CURCUBITACEAE
Sechium edule (Jacq.) Sw. Chuchu Planta inteira Diurtica/hipotensora/remineralizante/afeces renais.

EUPHORBIACEAE
Phyllanthus tenellus Roxb. Quebra-pedra Folhas Diurtico/clculos renais/relaxamento dos ureteres/ao analgsica. / PODE SER TXICO EM ALTAS DOSES.

LAMIACEAE
Mentha pulegium L. Mentha x villosa Huds Ocimum selloi Benth. Poejo Hortel Alfavaca anis Folhas Folhas Folhas e inorescncias Problemas digestivos/diurtica/resfriados/ anticatarral/ hipotensor/cardiotnico/bronquite/ afeces da pele. / EM ALTAS DOSES ABORTIVO E HEPATOTXICO FGADO. Antivomitiva/vermfuga/estomquica. Digestivo estomacal/eliminar gases/gastrite/ antivomitiva/tosse/bronquite/gripe/febre/ resfriados.

478

Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil

Origanum manjorana L. Plectranthus barbatus Andrews

Manjerona

Folhas e inorescncias Folhas

Estimulante do sistema nervoso/analgsico forte/ estimilante digesto, da atividade uterina/ expectorante brando/gripes e resfriados/ atulncia/distrbios estomacais/clicas menstruais/ bronquite/asma/dores musculares. Males do fgado/problemas digestivos/ao hipossecretora gstrica/controle gastrite/ azia/ ressaca/estimulante do apetite e da digesto. M digesto/gases/dor de cabea/fraqueza/memria fraca/hipertenso/perda apetite/ reumatismo/protetor heptico/antitumoral/cicatrizante/antimicrobiano/ diurtico/antiinamatrio intestinal/cistite/ hemorridas. / EM ALTAS DOSES TXICA E PODE CAUSAR MORTE.

Boldo

Rosmarinus ofcinalis L.

Alecrim

Folhas

LILIACEAE
Allium sativum L. Alho Bulbos (dentes) Verminoses/gripe/trombose/infeces da pele e mucosas/antibacteriano/antioxidante/ hipotensor/cardioprotetor/hipoglicemiante/ antitumoral/colesterol.

LYTRACEAE
Cuphea carthagenensis (Jacq.) J.F. Macbr Sete sangrias Planta inteira Diurtica/laxativa/hipotensora/palpitaes/irritao das vias respiratrias/ insnia/ nervosismo/ depurativa sangue/afeces da pele/ativador da circulao e funo intestinal/ estimulante da contrao muscular lisa. / NO RECOMENDADA PARA CRIANAS.

MALVACEAE
Malva sylvestris L. Malva Folhas, ores e frutos Inamaes/bronquite/asma/tosse/gases/laxativa/ afeco da pele, boca e garganta/ contuses/ferimentos/picadas e mordidas de insetos.

MELIACEAE
Cedrela ssilis L. Cedro Folhas e casca Febre/adstringente/vermfuga/anti-reumtica/dores no corpo/gripes e resfriados.

MYRTACEAE
Eucalyptus globulus Labill. Eucalipto Folhas Anticatarral/gripe/congesto nasal/sinusite/laringite/anti-inamatoria. / CUIDADO COM FORTE INALAO PARA CRIANAS.

PAPAVERACEAE
Chelidonium majus L. Figatil Folhas Depurativa/antiinamatria/fgado/estmago/ vesicula/laxativa/clculos biliares/colesterol/ febre/bronquite/analgsico fraco/ antibacteriano/ anticancergeno/imunoestimulante. / NO DEVE SER ADMINISTRADO POR GRVIDAS/ EFEITOS COLATERAIS EM ALTAS DOSES.

PLANTAGINACEAE
Plantago australis L. Transagem Diurtica/antidiarreica/expectorante/hemosttica/ Folhas e sementes cicatrizante/infeces das vias respiratrias/ bronquite/lceras ppticas/laxante/ depurativo/ afeces da pele/feridas/queimaduras/hipertenso.

POACEAE
Cymbopogon citratus (DC) Stapf. Capim limo Folhas Calmante suave/antimicrobiano/analgsico fraco/clicas uterinas e intestinais/nervosismo.

RUTACEAE
Citrus aurantium L. Laranjeira Folhas casca fruto e ores Digestiva/expectorante/hipotensora/indigesto/ calmante suave/insnia/gripe/febre/resfriado/ tosse/taquicardia/clica de bebs/ reumatismo.

VERBENACEAE
Lippia alba (Mill.) N.E. Br Stachytarpheta cayennensis (Rich.) Vahl Erva - cidreira Folhas Folhas e parte area Calmante/analgsico/sedativo/clicas uterinas e intestinais/nervosismo. Tnico estomacal/estimulante gastrointestinal/febre/diurtico/problemas hepticos/ anti-helmntico/diarria/gripe/feridas.

Gervo

ZINGIBERACEAE
Zingiber ofcinale Roscoe Gengibre Rizomas Asma/bronquite/estimulante digestivo/inamao garganta/antivomitiva/ antiinamatria/ antireumtica/antiviral/antitrombose/cardiotnico/ antialrgica/antitussgena/ protetor do estmago.

Das informaes sobre as plantas usadas como remdio, contidas na tabela acima, vericou-se que a maioria destina-se ao tratamento de gripes e resfriados (40%), dor de

479

Susi Mara Freddi, Marcelo Marasvhin

barriga e garganta (ambas 27%), febre (25%), infeces em geral (24%) e dor de cabea, distrbios estomacais e ferimentos (21%). Constatou-se que a planta com maior nmero de indicaes pelas famlias foi a Chamomilla recutita (L.) Rauschert (camomila). Essa planta, com uso amplamente difundido no assentamento, foi citada por 23 das 30 famlias entrevistadas, sendo usada em sintomas/distrbios como dor de barriga, dor de cabea, dor de garganta, gripes e resfriados, febre, dor de estmago, nervosismo, sinusite, diarria, dores na coluna, alm de ser usada como antibitico. A literatura diz que, dentre os constituintes desta espcie, destacam-se polissacardeos com propriedades imunoestimilantes(2) e os teres bicclicos com atividade espasmoltica, avonides de ao bacteriosttica e tricomonicidas(3), alm de apigenina que apresenta propriedades ansioltica e sedativa(4). Nesse sentido, as indicaes citadas pelas famlias do assentamento so raticadas pela literatura, comprovando a eccia teraputica de Chamomilla recutita (L.) Rauschert. Levando-se em conta somente as espcies de plantas medicinais referentes s famlias botnicas mais citadas (Asteraceae, Lamiaceae e Verbenaceae), a populao do assentamento poderia suprir sua necessidade de atendimento primrio para as patologias mais corriqueiras atravs da toterapia. Dessa forma, as aspiraes da populao quanto ao uso e produo de plantas medicinais seriam alcanadas, pois os prprios assentados estariam promovendo, de forma natural e acessvel, a sade dentro do assentamento.

5.2. Seleo de plantas medicinais para criao de uma Farmcia Viva. 5.2.1.  Seleo de plantas medicinais segundo as patologias mais freqentes no assentamento
Tomando-se por base a tabela 2, que destaca a freqncia dos distrbios mais comuns nas famlias do assentamento, juntamente com a tabela 1, acima, que compila dados do conhecimento popular e da literatura especca, foram selecionadas 23 espcies de plantas medicinais. Com isso, atende-se a um dos objetivos especcos deste trabalho, i.e., selecionar plantas medicinais para criao de uma farmcia viva (horto medicinal), tomando por base as espcies medicinais derivadas do conhecimento tradicional dos assentados e o respaldo das destas junto literatura tcnico-cientca am, contemplando as necessidades primrias de sade entre os sintomas de patologias mais freqentes.

2 3 4

Sousa, M.P., M.E.O. Matos, F.J.A. Matos et al. 1991. Constituintes qumicos de plantas medicinais brasileiras, Imp. Universitria/UFC, Fortaleza, 416 pp. Kedzia, B. 1001. Antimicrobial activity of chamomile oil and its components. Herba Pol., v.37, n. 1, p. 29-38, In: Chem. Abstr., v.116:158677z. Viola, H., C. Wasowski, M. Levi-de Stein. 1995. Apigenin, a component of Matriarca recutita owers, in a central benzodiazepine receptors ligand with anxiolytic effects. Planta Med., v.61, n. 3, p213-6.

480

Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil

Tabela 2. D  istrbios freqentes na populao do assentamento Domingos de Carvalho Rio Negrinho/SC 2008.
Sintomas de Distrbios freqentes Gripes/resfriados Dor de cabea Febre Dor de barriga Dor de garganta Dores na coluna Verminose Bronquite Dores musculares Dor de estmago N famlias 30 25 20 19 14 11 9 7 7 5 Frequncia 100% 83,3% 67% 63,3% 47% 37% 30% 23,3% 23,3% 17%

Em resumo, so descritas na tabela 2 as freqncias dos distrbios mais comuns entre a populao do assentamento. Os problemas que aigem as vias respiratrias so os mais freqentes entre a populao (100% das famlias indicaram ter algum membro que sofre de gripes/resfriado, bronquite ou dor de garganta com freqncia Tabela 6). Assim, para esse distrbio, foram selecionadas 9 espcies de plantas medicinais, conforme mostra a tabela 3 abaixo. Justica-se a seleo de um nmero maior de espcies medicinais tendo-se em vista que esse distrbio o que mais aige a populao, quando comparado s outras patologias.
Tabela 3. E  spcies de plantas medicinais selecionadas segundo os distrbios mais freqentes na populao do assentamento Domingos de Carvalho Rio Negrinho/SC - 2008.
Problemas nas vias respiratrias (gripes e resfriados; dor de garganta; bronquite)
Achillea millefolium L. (mil folhas) Allium sativum L. (alho) Citrus aurantium L. (laranjeira) Eucalyptus globulus Labill (eucalipto) Malva sylvestris L. (malva) Mentha pulegium L. (poejo) Ocimum selloi Benth. (alfavaca anis) Origanum manjorana L. (manjerona) Zingiber officinale Roscoe (gengibre)

Problemas gastrointestinais Dores de cabea (dor de barriga e estmago)


Achyrodine satureioides (Lam.) DC (macela) Artemisia absinthium L. (losna) Artemisia vulgaris L. (artemsia) Chamomilla recutita (L.) Rauschert (camomila) Foeniculum vulgare Mill. (erva doce) Plectranthus barbatus Andrews (boldo) Stachytarpheta cayennensis (Rich.) Vahl (gervo) Rosmarinus officinalis L. (alecrim) Origanum manjorana L. (manjerona) Lippia alba (Mill.) N.E. Br (erva cidreira) Chamomilla recutita (L.) Rauschert (camomila)

Febre
Achillea millefolium L. (mil folhas) Cedrela fissilis L. (cedro) Chamomilla recutita (L.) Rauschert (camomila) Citrus aurantium L. (laranjeira)

Dores na coluna
Chamomilla recutita (L.) Rauschert (camomila) Achillea millefolium L. (mil folhas) Achyrodine satureioides (Lam.) DC (macela)

Dores musculares
Achillea millefolium L. (mil folhas) Achyrodine satureioides (Lam.) DC (macela) Cuphea carthagenensis (Jacq.) J.F. Macbr (sete sangrias) Origanum manjorana L. (manjerona) Vernonia polyanthes Less. (assa peixe)

Verminoses
Allium sativum L. (alho) Chenopodium ambrosioides L. (erva de santa maria) Mentha x villosa Huds (hortel)

481

Susi Mara Freddi, Marcelo Marasvhin

Nesse contexto, um amplo espectro de plantas medicinais contendo espcies promissoras para a criao de uma farmcia viva sugerida, constituindo um instrumento de atendimento das necessidades bsicas de tratamento de algumas patosiologias e, conseqentemente, promovendo a sade e a melhoria da qualidade de vida.

CONCLUSO
O uso e cultivo de plantas com virtudes teraputicas acaba reetindo positivamente na reaproximao do homem com a natureza, uma vez que se recupera valores e saberes inerentes as plantas medicinais, acumulados de gerao em gerao ao longo dos sculos. As doenas mais comuns constatadas em todas as faixas etrias da populao referem-se a distrbios nas vias respiratrias, com destaque para gripes e resfriados. Cabe ressaltar que esta questo est ligada a eminente poluio atmosfrica gerada pelas indstrias de papel e celulose presentes na regio. Foram resgatadas do conhecimento popular 33 espcies de plantas medicinais, como sendo amplamente empregadas pela populao na cura de seus males mais comuns. Desse conjunto total de plantas citadas, foram selecionadas 23 espcies para a criao de uma farmcia viva, levando-se em conta as doenas mais corriqueiras. Alm disso, para as 23 espcies selecionadas, foi constatado que a mesma indicao medicinal popular encontra-se na literatura especca, validando dessa forma seu uso teraputico. Nesse contexto, esse trabalho contribuiu, de forma signicativa, para a preservao desse patrimnio cultural, resgatando do conhecimento das famlias assentadas saberes sobre o uso de plantas medicinais. Alm disso, gerou-se importantes subsdios que podem de fato, promover a sade no assentamento e ainda, incitar a produo de toterpicos visando gerao de trabalho e renda.

REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS
ALBUQUERQUE, J.M. Plantas medicinais de uso popular. Braslia: Ministrio da Educao, 1989. 96p. CORRA JUNIOR, C., MING, L. C., SCHEFFER, M. C. A importncia do cultivo de plantas medicinais, aromticas e condimentares. Sob informa, v.9, n.2, v.10, n.1, p.23-24, 1991. DI STASI, L. C. Plantas medicinais: arte e cincia. Um guia de estudo interdisciplinar. So Paulo: Ed UNESP, 1996. GOTTLIEB, O.R.; KAPLAN, M.A.C.; BORIN, M.R.M.B. Biodiversidade: um enfoque qumicobiolgico. Rio de Janeiro: Editora da UFRJ, 1996. 75p.

482

Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil

INCRA - Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria. Documentos sobre Reforma Agrria. Braslia: INCRA. 20 LECERA - Laboratrio de Estudos do Campo e Educao da Reforma Agrria. Documentos sobre Reforma Agrria. UFSC/2008. LORENZI, H.; MATOS, F. J. A. Plantas Medicinais no Brasil Nativas e Exticas. So Paulo: Instituto Plantarum, 2002. MING, L. C. Estudo e pesquisa de plantas medicinais na agronomia. Horticultura Brasileira, v. 12, n. 1, p. 3-9, 1994. MING, L. C. et al. Mata Atlntica. In: Vieira, R. F. et al. Estratgias para conservao e manejo de recursos genticos de plantas medicinais e aromticas: resultados da 1 reunio tcnica. Braslia: Embrapa Recursos Genticos e Biotecnologia / IBAMA / CNPq, 2002. p.63. SILVA JNIOR, A. A. Essentia herba: plantas bioativas. Florianpolis: Epagri, 2003. SOUZA, L.F. Recursos vegetais usados na medicina tradicional do Cerrado (comunidade de Bas, Acorizal, MT, Brasil). - Rev. Bras. Pl. Med., Botucatu, v.9, n.4, p.44-54, 2007. VPC/Brasil Tecnologia Ambiental e Urbanismo Ltda. Projeto De Assentamento: Domingos Carvalho. Responsvel Tcnico: Engenheiro - Agrnomo Ricardo Augusto Valle Pinto Coelho. 2006.

483

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 9

Pan do Mar. Una experiencia de aplicacin de los postulados de la cultura ecolgica en la industria de conservas de pescado
Eduardo Drmer
Una experiencia de aplicacin de los postulados de la cultura ecolgica en la industria de conservas de pescado. 1. Estado de la industria a comienzos de la dcada. Se trabaja siguiendo mtodos y comportamientos de toda la vida. La innovacin se centraba en aumentar la productividad. Exceso de oferta, reduccin de mrgenes. Escasez de capturas, recurso a pesqueras lejanas. 2. Planteamiento Conciencia de la necesidad de adoptar una postura responsable por parte de la industria en la preservacin de los recursos pesqueros. Reconocimiento de un mercado potencial que reclama productos elaborados respetando el medio ambiente. 3. Estrategia de implantacin. Bsqueda de un socio en mercados ya desarrollados que aportara conocimientos de los mercados de productos bio y tendencias. Contacto con organizaciones medioambientalistas para tratar de disear comportamientos y metodos de trazabilidad que se pudieran denir como sostenibles. Implantar una poltica de comunicacin que permita transmitir a un consumidor concienciado el mximo de informacin posible sobre el producto. 4. Perspectivas actuales y algunas enseanzas Importante presencia en el mercado centroeuropeo Ejemplo para otras empresas que siguen nuestros pasos. Colaboracin con instituciones para jacin de normas reguladoras Colaboracin con organizaciones medioambientalistas en otros campos.

487

Situacin de la industria conservera en el cambio de siglo.


La industria conservera de antigua raigambre en el litoral gallego soportaba a nales de la dcada pasada los lastres propios de una actividad tradicional excesivamente atomizada con un mercado maduro en el que la demanda interna se mantena estable mientras la productividad de las fbricas aumentaba exponencialmente, favorecido por la inyeccin de fondos europeos que se centraron en la modernizacin de maquinaria e instalaciones sin tener en cuenta la necesidad de desarrollar la demanda necesaria para asumir esos incrementos de produccin. La nica solucin para poder colocar esos excedentes de produccin era araar clientes a la competencia ofreciendo precios mas bajos, de ah mrgenes cada vez menores y la consiguiente prdida de calidad al intentar recortar costes para poder competir. Por otro lado el incremento de consumo en el mercado del pescado fresco y congelado aumento la presin sobre la oferta de productos pesqueros locales, alza de precios y la necesidad por parte de la industria de buscar aprovisionamientos en pesqueras lejanas como Australia, Corea o Chile. Esta tendencia conlleva a medio plazo tanto una menor calidad de las materias primas elaboradas (especies similares pero de inferior calidad, dobles congelaciones, etc) como a una disminucin del arraigo de las empresas en sus comunidades, que en su caso extremo degenera en la deslocalizacin. Si a esto unimos los cambios en la distribucin tradicional con la desaparicin paulatina del pequeo comercio y la implantacin de grandes cadenas y centrales de compras con las dicultades que supone para las pymes operar en estos canales, podemos concluir que al empezar el siglo el panorama para la industria tradicional conservera sobre todo de pequeo tamao era bastante negro.

Planteamiento de la cuestin en nuestra empresa.


Ante el panorama descrito llegamos a la conviccin de que el futuro de una empresa como la nuestra (pequea, familiar, con larga trayectoria) pasaba por una reconsideracin general del modelo de negocio partiendo de los siguientes postulados internos Sabemos hacer buenas conservas de pescado Estamos arraigados en un entorno concreto geogrco y social Tenemos que poder transmitir el negocio a la siguiente generacin, la actividad debe ser perdurable. Al mismo tiempo, mirando hacia fuera tambin ramos conscientes de La responsabilidad de la industria en la preservacin de los recursos pesqueros La existencia de un de un mercado para productos elaborados respetando el medio ambiente.

488

Partiendo de esto tomamos la decisin de volcarnos en el mercado de productos bio con predominio de los productos locales procedentes de pesqueras tradicionales y envasados de forma tradicional.

Estrategia.
Dado que el mercado interno de productos ecolgicos estaba poco desarrollado decidimos lanzarnos directamente al mercado exterior y concretamente al mercado alemn en el que en aquel momento este segmento ya representaba el 12% de la alimentacin general. A travs de la Camara de Comercio realizamos una serie de prospecciones de mercado y la seleccin de un agente con experiencia en el sector, que aportara el conocimiento de esos mercados, de sus peculiaridades en la distribucin y tendencias de consumo. De su mano se decidieron los productos que se comercializaran, el diseo del envase, el nombre comercial, la logstica, etc, todo sin ideas preconcebidas y procurando adaptarse a las necesidades y gustos peculiares del consumidor centroeuropeo. Desde el primer momento vimos tambin la necesidad de contactar con organizaciones medioambientalistas para conocer sus preocupaciones y tratar de coordinar nuestras polticas de aprovisionamiento de materias primas y mtodos de trazabilidad de manera que pudieran ser compatibles con sus criterios de sostenibilidad. Aqu hay que mostrar nuestro agradecimiento a organizaciones como WWF e instituciones como el CRAEGA que desde el primer momento apoyaron nuestra iniciativa y nos prestaron su colaboracin de manera desinteresada. La tercera preocupacin consista en disear una estrategia de comunicacin que permitiera transmitir al consumidor nal la mayor informacin posible sobre el producto. Aqu contbamos con que el cliente medio de estos productos es una persona concienciada sobre los aspectos medioambientales y exige conocer en detalle la empresa, sus mtodos de fabricacin y polticas medioambientales.

Presente, perspectivas y algunas enseanzas.


En la actualidad, en el quinto ao desde su presentacin podemos considerar que hemos conseguido una slida implantacin en el mercado centroeuropeo, la imagen de marca esta consolidada, goza de cierto prestigio y ello nos permite ser optimista en cuanto a las iniciativas emprendidas en otros mercados tanto europeos como asiticos. Tambin hemos visto con orgullo, no exento de recelo, que otras empresas han seguido nuestros pasos en alguna de nuestras iniciativas y eso nos conrma en la decisin tomada en su da.

489

Si de nuestra experiencia pueden sacarse algunas enseanzas podran resumirse en los siguientes consejos: Buscar un socio/colaborador/agente a ser posible indgena, conocedor del mercado bio, gustos locales, caractersticas de su distribucin, etc Ser pacientes, hay que tener visin a medio/largo plazo. Solo ahora despus de cinco aos empezamos a ver los frutos de nuestra actividad. Ser serios. Esto se reere a dos aspectos: por un lado el consumidor de este tipo de productos lo que exige por encima de todo es que no le engaen y por ello toda la informacin que se suministre debe ser veraz y comprobable. Por otro lado la distribucin en este sector exige sobre todo rigor en el cumplimiento de los plazos de entrega, suministros asegurados, etc. Hay que tener siempre presente que estos aspectos son tan importantes o ms que el precio.

490

DO FUMO S PLANTAS MEDICINAIS, AROMTICAS E CONDIMENTARES: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria.1
Fernanda Savicki de ALMEIDA2 e Clarilton Edzard Davoine Cardoso RIBAS3

RESUMO
As famlias assentadas da regio Norte de Santa Catarina retratam a condio de baixo desenvolvimento produtivo, j que esto localizadas em reas distantes com diculdades de estradas e acesso sade, educao, escoamento da produo, comunicao, cultura e lazer. Esta situao traz a diculdade de reproduo social dessas famlias, utilizando como estratgia para se manter no meio rural o trabalho externo e o cultivo do fumo como o caso do Assentamento 25 de Maio, localizado no municpio de Santa Terezinha/SC. nesse panorama que o presente estudo se prope a avaliar os desaos e possibilidades reconverso produtiva agroecolgica baseado na produo de PMACs. As PMACs foram pensadas como possvel cadeia fomentadora de transformaes nesses assentamentos, por estarem intimamente vinculadas Agroecologia, resgate da cultura camponesa, promoo da sade popular, entre outros fatores. As famlias do Assentamento 25 de Maio apresentam uma forte contradio interna, uma vez que mesmo fumicultoras, apresentam grande diversidade de cultivos, conhecimento tradicional de PMACs e conscincia poltica. Dessa forma percebe-se que elas querem deixar a fumicultura e possuem prticas e valores culturais sucientes para iniciar o processo de reconverso produtiva agroecolgica baseada nas PMACs. Entretanto imprescindvel a interveno da esfera pblica como fomentadora de outro modelo de desenvolvimento rural fundamentado na agricultura camponesa, Reforma Agrria e Agroecologia. Palavras Chave: Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra - MST; Plantas Medicinais, Aromticas e Condimentares - PMACs; Agroecologia.

1 2

Artigo referente dissertao de mestrado da primeira autora, defendida no Programa de Ps-Graduao em Agroecossistemas, no ano de 2009. Msc. Agroecossistemas, doutoranda do PPGR Recursos Genticos Vegetais Laboratrio de Educao do Campo e Estudos da Reforma Agrria - LECERA/Centro de Cincias Agrrias - CCA/Universidade Federal de Santa Catarina UFSC. Contato: fernanda_savicki@hotmail.com. Prof. Dr. do Programa de Ps-graduao em Agroecossistemas LECERA/CCA/UFSC ccribas17@hotmail. com.

491

Fernanda Savicki de Almeida, Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

Introduo
O objetivo fundamental do processo de Reforma Agrria sustentado na Poltica Nacional de Reforma Agrria (PNRA) garantir vida digna populao rural atravs da atividade agrcola voltada produo de alimentos. Concepo essa corroborada pelo MST no conjunto de sua organizao. Entretanto, alguns assentamentos tm como atividade agrcola principal culturas no alimentcias como o caso do Assentamento 25 de Maio, localizado no municpio de Santa Terezinha/SC, essencialmente fumicultor. Os fatores que levaram esse e outros assentamentos de Reforma Agrria a buscar esse tipo de atividade esto vinculados, entre outros, ao processo histrico de desenvolvimento econmico da regio em que foram estabelecidos e o perodo de criao desses assentamentos. A regio do Planalto Norte Catarinense, na qual se insere Santa Terezinha, possui os municpios de menor IDH do estado. nesse panorama que o presente documento se prope a avaliar os desaos e possibilidades reconverso produtiva agroecolgica baseado na produo de Plantas Medicinais, Aromticas e Condimentares (PMACs). As PMACs foram pensadas como possvel cadeia fomentadora de transformaes nesses assentamentos, por estarem intimamente vinculadas Agroecologia, resgate da cultura camponesa, promoo da sade popular, autonomia das famlias assentadas. As famlias assentadas do 25 de Maio foram o objeto desse estudo por representarem uma forte contradio interna, uma vez que mesmo fumicultoras, apresentam grande diversidade de cultivos, prticas agrcolas alternativas, conhecimento tradicional de PMACs e conscincia poltica.

Situao das PMACs na atualidade


Consideram-se como plantas medicinais aquelas que possuem atividade biolgica, com um ou mais princpios ativos teis sade, reconhecidos para cura, preveno, diagnstico ou tratamento sintomtico de doenas, administradas sob qualquer forma, utilizando exclusivamente matria-prima vegetal (ALMEIDA, 1993; BATALHA et al., 2003; FOGLIO et al., 2006). A relao com as plantas foi uma das propulsoras do desenvolvimento das sociedades humanas, obtendo alimento e abrigo. A observao colaborou para o descobrimento de outras utilidades das plantas, como a magia e a cura. Muito conhecimento foi milenarmente acumulado em torno das PMACs, mas com a mudana paradigmtica desencadeada pela Modernidade, esse conhecimento tornou-se gradativamente marginalizado e esquecido, substitudo pelo conhecimento cientco, vinculado produo de medicamentos sintticos. Todo o conhecimento adquirido e acumulado acerca das PMACs reete o quo antigo so esses conhecimentos, avaliados e rmados em decorrncia de inmeros erros e

492

Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria

acertos (SILVA JUNIOR, 2003). A anlise de Fonte (2004) refora a idia de Silva Jnior, porm vai mais a fundo, pois trata da mudana paradigmtica, onde todo esse acmulo perde sua importncia:
Toda uma prtica e conhecimento milenares, testados e consolidados pela prpria observao in vivo de todos os efeitos medicinais e colaterais (inclusive letais), consolidados inclusive pela prtica mdica, gerao aps gerao, foram deixados de lado, na expectativa de se encontrar, por meio de um conhecimento que acabava de nascer, a soluo para todos os males. Na literatura tcnica da rea isto foi denominado de resoluo tecnolgica de vida, ou seja, para tudo, na vida, poderia haver uma soluo tecnolgica. Em outras palavras isto pode ser entendido como industrializao da sade. Muito parecido com a conhecida revoluo verde, da rea da agricultura, ocorrendo inclusive concomitantemente (Fonte, 2004).

A inuncia desse novo paradigma baseado no mtodo cientco tornou-se um ganho para a humanidade em relao Medicina, j que possibilitou a sntese dos compostos orgnicos, culminando no desenvolvimento de muitos medicamentos, possibilitando at mesmo o tratamento de doenas at ento incurveis (LOPEZ, 2006). Evidentemente, esse avano no desenvolvimento de medicamentos contribuiu com a melhoria da qualidade e aumento da expectativa de vida, gerando certo entusiasmo em torno dos tratamentos base de medicamentos sintticos e ndando na marginalizao dos tratamentos naturais com o base de PMACs. Entretanto, a partir da maior apropriao de conhecimentos acerca da Qumica Medicinal e da prpria Medicina, perceberam-se as contradies atravs da sntese dos compostos. No se conseguiu sintetizar compostos sucientes para tratar de todas as doenas e, ao mesmo tempo, inmeros efeitos adversos foram diagnosticados com o uso dessas substncias, provocando at mesmo o surgimento de novas doenas (FONTES, 2004; LOPEZ, 2006). Apesar da intensa produo de medicamentos sintticos para um grande nmero de enfermidades, 80% da populao mundial no tem acesso assistncia farmacutica (OMS, 2000; SILVA JUNIOR, 2006; CARVALHO et al., 2008). Esse dado indica a fragilidade da sade no mundo, onde mais ou menos 4,5 bilhes de pessoas no tem acesso no s aos frmacos sintticos em si, mas a todo o recurso, pesquisa e tecnologia desenvolvidos e aplicados nesse setor. Para essas pessoas a alternativa o uso das plantas medicinais, principalmente populao camponesa. O Brasil um dos pases considerados como megadiversos. Sua diversidade gentica vegetal atinge mais de 55.000 espcies catalogadas, estimando mais de 400.000 no total (NODARI; GUERRA, 1999). paradoxal o fato de as PMACs brasileiras serem consideradas altamente promissoras, e as informaes sobre elas insignicantes (SIMES; SCHENKEL, 2002).

493

Fernanda Savicki de Almeida, Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

A produo de PMACs no Brasil e no restante do mundo envolvida por um fenmeno singular: as PMACs no integram, na totalidade de sua produo, a esfera do mercado. Muito do que se produz gira atravs de doaes, permuta, produo artesanal para consumo familiar, ou seja: apenas parcialmente as PMACs circulam no mercado formal. De acordo com Mazza et al. (1998), os problemas relacionados falta de informao sobre PMACs vo desde a ocorrncia, uso e mercado dessas espcies, alcanando todos os setores do processo produtivo. Os autores Guanziroli et al. (2001), identicaram 29 sistemas de produo familiar no Brasil, categorizando diferentes arranjos produtivos. No entanto, as PMACs, tanto o cultivo quanto o extrativismo no apareceram como componentes de nenhum desses sistemas de produo considerados. Uma das conseqncias dessa situao, que os dados estatsticos de produo e consumo de PMACs ou inexistem, ou so imprecisos, ou ainda defasados. Mesmo sem o desenvolvimento adequado da cadeia produtiva de PMACs, Pereira Filho (2001), corroborado por Lorenzani; Lorenzani; Batalha (2004) acreditam que uma grande alternativa produtiva para a agricultura familiar. A produo de PMACs no necessita de grandes reas, ao contrrio, devido necessidade de cuidados que essas plantas requerem, muito mais interessante que seja exercida em pequenas reas. Incentiva tambm a diversicao do espao produtivo, gerando renda durante todo o ano e otimizando a rea, j que podem e devem ser plantadas prximas. Entretanto, o aspecto mais relevante em torno das PMACs o sistema de produo que, coerentemente, deve ser agroecolgico. Outra situao em que as PMACs favorecem a sustentabilidade desses sistemas agrcolas e ambientais est no fato de que muitas das espcies mais utilizadas so nativas, encontradas e coletadas somente em reas ainda cobertas com vegetao tambm nativa, so plantas endmicas. Portanto, o cuidado e manuteno desses espaos condio primeira para utilizao de determinadas plantas.

Interaes Agroecologia e PMACs:


Os movimentos em todo o mundo ocidental entre as dcadas de 60 e 70 foram caracterizados como movimentos que visavam uma mudana no modelo de consumo vigente. Portanto, tencionaram politicamente transformaes em quase todo o padro de consumo da poca. Questionaram o modelo de Medicina hegemnico, trazendo tona, novamente, a discusso e revalorizao das plantas medicinais. Na agricultura no foi diferente, a sociedade crtica daquele momento tambm questionou a qualidade dos alimentos consumidos, desde a sua produo no campo at a aquisio nos centros urbanos. A sociedade atual est, a cada dia, mais familiarizada com termos como: agricultura sustentvel, orgnica, biolgica, biodinmica, ecolgica, agroecolgica. O ponto comum

494

Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria

entre todas essas expresses a idia de estilos de agricultura menos agressivas ao meio ambiente, contudo sua prtica no necessariamente atinge esse propsito. As agriculturas de base agroecolgica devem ser capazes de atender, de maneira integrada, aos seguintes critrios segundo Gliessman (2005) e Caporal; Costabeber (2007): Baixa dependncia de insumos externos; Uso de recursos renovveis localmente acessveis; Utilizao dos impactos bencos ou benignos do meio ambiente local; Aceitao e/ou tolerncia das condies locais; Manuteno, em longo prazo, da capacidade produtiva; Preservao da diversidade biolgica e cultural; Utilizao do conhecimento e da cultura da populao local; Produo de mercadorias para consumo interno e para exportao. Para o Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra MST, a Agroecologia ultrapassa a discusso simplista de mudana na matriz tecnolgica para uma ferramenta de resistncia e luta contra o Capitalismo no campo e na cidade. Todas as atividades, aes e polticas colocadas em prtica, nacionalmente, nessa ltima dcada, resultaram ao MST uma grande diversidade de experincias de base agroecolgica em seus assentamentos. Muitas dessas experincias j trabalham o manejo dos agroecossistemas e das paisagens num enfoque mais integrado e articulado, na perspectiva de resistncia camponesa.

A Cadeia Produtiva de Fumo e seu impacto nos Assentamentos de Reforma agrria do Sul do Brasil
De acordo com Carvalho (2006), a produo de tabaco no mundo tem declinado ao longo dos ltimos quinze anos entre os principais produtores, chegando a diminuir 13,2% na quantidade produzida. Segundo dados da FAO (2003), somente nos pases ditos desenvolvidos a produo diminuiu, enquanto que se percebe um acrscimo de produo em alguns pases em desenvolvimento. Essa diminuio da produo nos pases desenvolvidos na ordem de 31%, e o aumento nos pases em desenvolvimento chega a 128%. O Brasil tem tido um alto crescimento de sua produo. De acordo com os dados da AFUBRA (2009), o montante de 2008, vericado na tabela abaixo, foi produzido por um total de 180.520 produtores brasileiros. O acrscimo na produo levou o Brasil a segundo maior produtor mundial j em 2000 e primeiro lugar em exportaes desde 1993 (CARVALHO, 2006).

495

Fernanda Savicki de Almeida, Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

TABELA 1: Produo Brasileira de Fumo em folhas no ltimo decnio (t):


1999 Total Nordeste Sudeste Sul 626161 48632 1467 576062 2000 595230 46683 1479 547068 2001 564536 21933 1361 541242 2002 657433 22431 1639 633363 2003 648500 22508 1189 624803 2004 928422 34609 150 893663 2005 894394 31163 140 863091 2006 908484 33310 110 875064 2007 912787 28149 174 884464 2008 850143 26056 177 823910

Fonte: Adaptado de LSPA 1999 a 2008 (IBGE, 2009).

A regio Sul a maior produtora de fumo do Brasil, detendo 96,9% da produo atual, sendo Santa Catarina o segundo estado em produo, com 230.627 toneladas, o que representou 27,1% da produo total do pas no ano de 2008. A regio Norte Catarinense aportou 68.475 t de fumo em folhas no ano de 2007 ao estado de Santa Catarina, das quais 10.494 t foram produzidas no municpio de Santa Terezinha. Destaca-se a importncia desse municpio produo de fumo catarinense, sendo o terceiro entre os dez municpios em produo da cultura (IBGE, 2009). Em 2003, foi rmado o Convnio Marco da Organizao Mundial da Sade Para o Controle do Tabaco. Conta com 168 signatrios, entre eles o Brasil, tornando-o o tratado mais respaldado da histria das Naes Unidas (OMS, 2005). Almeja, fundamentalmente, controlar o consumo de tabaco no mundo. Para isso, o convnio considerou uma gama de medidas atuantes nos diversos setores vinculados ao tabaco, desde sua produo at o consumidor nal, entendendo a importncia da reduo da demanda, assim como do abastecimento. Fez-se a meno a esta conveno da ONU, para trazer ao centro da reexo a idia de que a substituio do plantio de fumo por alimentos limpos representa uma preocupao de um grande conjunto de pases. Os dados apresentados anteriormente sobre a produo de fumo no Brasil sugerem uma aguda contradio com este acordo internacional. A produo de tabaco no Brasil aumentou 30% em 2004, mantendo essa mdia nos anos subseqentes. Portanto, questionam-se os limites polticos da implementao prtica desta, frente aos poderosos interesses que se ocultam sob a produo de tabaco. Destaca-se que informaes associadas aos riscos sade pelo consumo de tabaco so amplamente difundidas e podem ser acessados atravs da base de dados de organismos como a FAO, a OMS e o Ministrio da Sade; frente a essa situao, vrias medidas tm sido tomadas. Por outro lado, informaes relacionadas aos riscos ambientais, sociais e sade das pessoas envolvidas na produo do tabaco, ainda so escassas. H pouca informao disponvel e a forma de difuso no evidencia o vnculo entre as caractersticas do sistema de produo e os riscos pelo consumo.

496

Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria

importante destacar aqui a sade como um dos fundamentos bsicos s reconverses produtivas, j que essa questo transversal a toda e qualquer discusso sobre desenvolvimento scio-econmico tanto rural quanto urbano. Esse entendimento est baseado na abordagem ecossistmica de Sade que prope a compreenso das complexas interaes entre os componentes dos ecossistemas ou agroecossistemas (IDRC, 2009).

Resultados e discusso
A partir do que foi relatado pelas famlias entrevistadas e tambm do que foi observado durante as visitas e a convivncia no assentamento, construiu-se o diagrama de inuncia do sistema de interesses abaixo. Trata-se de um recurso metodolgico que tem a vantagem de captar sinteticamente o complexo quadro de relaes que envolvem as famlias e os processos de produo.
FIGURA 1: D  iagrama de inuncias do sistema de interesses unidade familiar produtora de fumo do assentamento 25 de Maio, atualmente: FIGURA 1: Diagrama de influncias do sistema de interesses unidade familiar
produtora de fumo do assentamento 25 de Maio, atualmente:
Indstrias Transnacionais do Cigarro

IBAMA
Crdito

MDA

Integradoras Fumageiras

Unidade Familiar Produtora de fumo Ass. 25 de Maio

INCRA

UFSC Intermedirios

Produo de Fumo

Outras fontes de renda Famlia


Produes

Comrcio Local

de AutoConsumo
Infra-estrutura Prefeitura de Santa Terezinha Reflorestamento SMS SMA Reserva Legal e APP Assentamento 25 de Maio MST

COOPTRASC - ATES

Fonte: Autora (2009).

Fonte: Autora (2009).

Vale salientar que todos os lotes que produzem fumo tm a mesma Vale salientar que todos os lotes que produzem fumo tm a mesma dinmica, com dinmica, com poucas variaes produtivas que, para essa construo foram poucas variaes produtivas que, para essa construo foram generalizadas no componente generalizadas no componente auto-consumo ou outras geraes de renda. No auto-consumo ou outras geraes de renda. No Assentamento 25 de Maio, das 51 famlias Assentamento 25 de Maio, das 51 famlias que l vivem 49 tem no fumo a que l vivem 49 tem no fumo a gerao de renda principal. gerao de renda principal. Essa metodologia est baseada na relao das cores, espessura das linhas e setas, sentido das setas e tamanho do crculo. Assim, cores convergentes indicam sistemas de empatia, cores pretas indicam sistemas que, de certa forma, no influenciam nem so influenciados pelo sistema principal e cores vermelhas sistemas divergentes. Mesma lgica para os demais. De imediato, analisando apenas o sistema de interesses Unidade Familiar

497

Fernanda Savicki de Almeida, Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

Essa metodologia est baseada na relao das cores, espessura das linhas e setas, sentido das setas e tamanho do crculo. Assim, cores convergentes indicam sistemas de empatia, cores pretas indicam sistemas que, de certa forma, no inuenciam nem so inuenciados pelo sistema principal e cores vermelhas sistemas divergentes. Mesma lgica para os demais. De imediato, analisando apenas o sistema de interesses Unidade Familiar Produtora de Fumo, o que est ntido que o interesse da famlia est voltado, quase que inteiramente produo de fumo, pois esta a geradora da renda. As outras atividades so exercidas, na medida em que o fumo permite tempos vagos. O risco econmico claramente priorizado frente idia de que esto expostos a outros riscos graves seja na sade, seja no ambiente, para motivar atitudes preventivas como tambm a mudana de atividade. Todas as famlias entrevistadas deixariam de produzir o fumo, contudo o retorno econmico que aparentemente a atividade gera o fator que no permite a sada. Outra condio que est associada e d mais credibilidade ao risco econmico apontada pelas famlias, a falta de estrutura e opes ao desenvolvimento de outras atividades. Numa primeira anlise do sistema unidade familiar e os demais sistemas pertencentes ao seu ambiente, relao famlia-integradora merece destaque. A inuncia exercida pela integradora4 na dinmica das famlias assentadas a mais forte, no entanto, a inuncia exercida pela famlia na integradora a mais fraca, quase nula. O que importante ser ressaltado dessa gura os sentidos das setas roxas que se referem ao sistema de interesses nas relaes sociais. A famlia exerce pouca inuncia nos outros sistemas que compem o seu ambiente, enquanto esses, entretanto, inuenciam-na muito. A relao da famlia com o Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria (INCRA), como pode ser vericada na gura, unilateral, ou seja, quando se trata apenas da unidade familiar, no h inuncia exercida desta para o rgo pblico. importante salientar que o comrcio local gera uma relao de dependncia ainda maior entre as famlias e a fumicultura. Como a regio , historicamente, fumageira e a economia do municpio dinamizada pelo fumo, muitas relaes de comrcio so determinadas por essa produo.

Empresas integradoras so as que realizam contrato de integrao com os agricultores. Este contrato baseia-se na garantia de compra e venda do produto. O importante a ser ressaltado aqui que essa forma de comercializao, apesar da aparente vantagem ao agricultor, s benecia a empresa integradora. So intermedirias entre o produtor e as indstrias transnacionais do tabaco. Maiores informaes sobre os problemas relacionados com os processos de integrao do fumo no Brasil, consultar ALMEIDA, F. S. (2009).

498

Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria

Apesar de toda inuncia que o fumo exerce nessas famlias assentadas, fatores que envolvem valores culturais e polticos determinam a dinmica de funcionamento das suas unidades familiares.

A diversicao produtiva uma caracterstica da produo camponesa, principalmente no que se refere produo de auto-consumo. Todas as famlias possuem grande diversidade produtiva. Como fonte de renda complementar ao fumo, encontra-se o milho e feijo entre todas as famlias entrevistadas, e o leite e derivados entre cinco delas. Outras produes como erva-mate, hortalias, frutas e derivados, s geram renda a um nmero pequeno de famlias e a quantidade comercializada pouca. No entanto, um fator imprescindvel para viabilizar e/ou fortalecer essas outras cadeias ainda no foi atendido a comercializao. A regio onde est localizada o assentamento tradicional e fundamentalmente fumageira, o fumo foi o elemento desenvolvimentista daqueles municpios, logo agroindstrias demandantes de outros produtos so muito escassas na regio e so poucas as empresas compradoras de gros. Aliado a esse fator inclui-se a condio precarssima de acesso ao municpio. O escoamento da produo dicultado ainda mais por esse fator. Conscientemente as famlias do Assentamento 25 de Maio no praticam manejos agroecolgicos. Para elas o entendimento de Agroecologia ainda est muito atrelado a no utilizao de insumos de sntese qumica e agrotxicos. Entretanto muitas atividades, na forma como so conduzidas, podem apontar para a produo de alimentos com base agroecolgica. Todavia para ser considerado Agroecologia, ainda falta compreenso, absoro da proposta, apenas a prtica no provoca a compreenso. Identicar as prticas potenciais facilita a entrada do tema, a discusso e construo da Agroecologia no assentamento, uma vez que as famlias j as desenvolvem, visto que so vantajosas, entretanto no reetem sobre elas. Atravs de todo o processo reexivo sobre as possibilidades de reconverso produtiva, vislumbrou-se um panorama prospectivo orientador para o Assentamento que engajado na proposta das PMACs tem como alvo uma produo agroecolgica diversicada, sendo esta umas das rendas-base. Essa sugesto est fundamentada na reexo terica desenvolvida, apoiada nas necessidades e potencialidades das famlias assentadas. Para enfrentamento a todo o aparato disponibilizado pela cadeia produtiva do fumo, imprescindvel que o desenho produtivo familiar esteja baseado na diversicao. J est mais que comprovado que o investimento em apenas um produto na agricultura camponesa no compensa os riscos da atividade agrcola, que por si s j so altos. Portanto, ter a possibilidade de renda advinda de muitas atividades garante famlia assentada pela Reforma Agrria uma maior estabilidade econmica.

499

Fernanda Savicki de Almeida, Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas


garante famlia assentada pela Reforma Agrria uma maior estabilidade econmica.

FIGURA 2: D  iagrama de inuncias do sistema de interesses unidade familiar do assentamento 25 de Maio, numa viso prospectiva. FIGURA 2: Diagrama de influncias do sistema de interesses unidade familiar do
assentamento 25 de Maio, numa viso prospectiva.

IBAMA UFS Assentamento 25 de Maio

MST

Unidade Familiar Ass. 25 de Maio


INCRA

MDA e outros Ministrios

Infra-estrutura Reserva Legal


COOPERDOTCHI
CONAB

Crdito

Famlia
Outros Parceiros Pblicos, Privados e 3 Setor

PMACs Hortalias
COOPTRASC - ATES

AutoConsumo

Reflorestamento

Leite/ Milho/ Feijo

Outras fontes de renda


Artesanato/ Frutas Comrcio Local

Prefeitura de Santa Terezinha SMS SMA

Fonte: Autora (2009). Fonte: Autora (2009).

Esse novo diagrama de inuncias tem o objetivo de ilustrar como seriam (ou sero) (ou sero) as novas relaes de interesse entre a famlia e os componentes do as novas relaes de interesse entre a famlia e os componentes do sistema unidade familiar sistema unidade familiar e esse sistema em relao aos demais contidos no seu e esse sistema em relao aos demais contidos no seu ambiente.
ambiente. Num primeiro olhar, fazendo uma comparao o j apresentado, Num primeiro olhar, fazendo uma comparao com o com j apresentado, percebe-se que percebe-se que as relaes tornaram-se mais equilibradas. O que mostra as relaes tornaram-se mais equilibradas. O que mostra maior capacidade maior de interveno capacidade interveno das famlias no seu prprio ambiente. das famlias no seu de prprio ambiente.

Esse novo diagrama de influncias tem o objetivo de ilustrar como seriam

Novos sistemas sistemas desapareceram. A relao impactante do surgiram sistema outros de interesses atual apresentado (a relao mais com impactante a do sistema de interesses atual apresentado (a relao com a integradora) desfaz nessa integradora) se desfaz nessa prospeco, dando origem a relaessemais prospeco, dando origem a relaes mais igualitrias e/ou cooperadas. Destaca-se igualitrias e/ou cooperadas. Destaca-se a relao entre a Cooperativa de a relao entre a Cooperativa de Produo Agrcola Dolcimar Luis Brunetto (COOPERDOTCHI)5 e a famlia, uma vez que com a maior participao das famlias na cooperativa, aumentando a inuncia sobre ela, fortalecendo-a, essa cooperativa ter maiores possibilidades de comercializao, relaes mais estveis com alguns segmentos do mercado, trazendo mais segurana s famlias assentadas e cooperadas. J sobre a esfera pblica, importante salientar que as setas no saem apenas de um ou outro rgo especco e sim do sistema como um todo, e principalmente, nas duas direes. Isso porque para a realizao da reconverso produtiva sugerida, a interveno estatal a favor da agricultura camponesa na deve ser fortalecida, possibilitando a presena
5 Cooperativa formada pelos agricultores assentados da regio que engloba tambm o Assentamento 25 de Maio.

Novos sistemas surgiram outros sistemas desapareceram. A relao mais

500

Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria

de outros rgos e distribuindo mais equitativamente as responsabilidades. Com as famlias e o assentamento fortalecidos, a interveno e contribuio destes nas polticas pblicas j existentes e na elaborao de novas, voltadas s suas reais necessidades passaro a existir e sero efetivas. Nesse sentido, novas possibilidades de parcerias devem ser consideradas tambm, principalmente aquelas que visam o desenvolvimento regional. A partir dos relatos e da observao da dinmica produtiva das famlias envolvidas na produo de fumo, segue-se a anlise da unidade produtiva familiar, no entanto agora relacionada sustentabilidade dessas unidades. Construiu-se o seguinte mapa onde est sistematizado todo o uxo de energia em uma unidade produtiva familiar. Esse exerccio de anlise do uxo de energia o mais importante para identicar o nvel de sustentabilidade, isso porque a procedncia da energia e a ecincia de seu uso que conferem essa propriedade aos sistemas. Salienta-se que no houve nenhuma mensurao ou quanticao dos uxos de energia representados. A gura meramente ilustrativa, as espessuras foram determinadas a partir das informaes colhidas na pesquisa. Os mapas de uxo de energia so importantes principalmente para trabalhos a campo, para melhor visualizao dos assentados.
FIGURA 3: M  apa de uxo de energia atual de uma unidade produtiva familiar do Assentamento 25 de Maio, baseada no plantio de fumo.
FIGURA 3: Mapa de fluxo de energia atual de uma unidade produtiva familiar do Assentamento 25 de Maio, baseada no plantio de fumo.

SOL

Outras geraes de Renda Fruta Artesanato Feijo Milho

Auto Consumo PMACs Hortalias

Assenta mento 25 de Maio

MST

Crdito PRONAF

Criaes animais

Leite e Derivados Mandioca Batata


COOPTRASC - ATES

Comrcio Local

Hora/mqui na
Energia Eltrica

Fora de Trabalho Familiar

Reserva Legal PMACs Fruta

Reflor esta men to


Mo de Obra externa

Fumo

Integradoras Crdito Insumos Sementes Adubos Agrotxicos

Fonte: Autora (2009).


Fonte: Autora (2009).

A largura das setas laranja indica a quantidade de energia potencial

transferida de um componente para outro. Duas setas destacam-se neste mapa, uma no sentido do componente fumo para o sistema integradora e a outra do

sistema integradora para fora do mapa. A primeira representa todo o acmulo de energia que a produo de fumo necessita, demonstrando a discrepncia

501

Fernanda Savicki de Almeida, Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

A largura das setas laranja indica a quantidade de energia potencial transferida de um componente para outro. Duas setas destacam-se neste mapa, uma no sentido do componente fumo para o sistema integradora e a outra do sistema integradora para fora do mapa. A primeira representa todo o acmulo de energia que a produo de fumo necessita, demonstrando a discrepncia energtica dentro do sistema. A seta direcionada para fora do mapa possui essa caracterstica, j que a funo da integradora de mera intermediao entre os fumicultores e as indstrias transnacionais do cigarro. Assim, toda a energia acumulada no sistema produtivo de fumo simplesmente deslocada para as transnacionais. Outra relao a ser ressaltada entre a fora de trabalho familiar e auto-consumo. A energia disposta da famlia para o auto-consumo menor que a energia gerada deste ltimo componente famlia. Uma grande contradio, uma vez que a maior parte da energia da famlia, inclusive a recebida do auto-consumo gasta no componente fumo.
O fluxo financeiro deve ser destacado tambm, na medida em que toda a de deve energia aotambm, fumo retorna ao sistema em toda forma de O transferncia uxo nanceiro serdestinada destacado na medida em que a transferncia dinheiro. No entanto, grande parte dinheiro quase que automaticamente, de energia destinada ao fumo retorna ao desse sistema em forma de dinheiro. No entanto, grande transferido aalgumas fontes de energia, para novamente fontes prxima parte desse dinheiro quase que automaticamente, transferidoaafornecer algumas de energia, safra do a fumo. para novamente fornecer prxima safra do fumo.

Dentro da perspectiva de produo agroecolgica, a proposta um rearranjo dos rearranjo dos sistemas produtivos visando maior equidade no balano energtico sistemas e, produtivos visando maior equidade no balano e, principalmente, principalmente, priorizando a fotossntese comoenergtico fonte principal de priorizando a fotossntese como fonte principal de abastecimento de energia ao sistema. abastecimento de energia ao sistema.
FIGURA 4: Fluxo de energia dentro da proposta de reconverso produtiva agroecolgica FIGURA 4: Fluxo de energia dentro da proposta de reconverso produtiva sugerida.
agroecolgica sugerida.

Dentro da perspectiva de produo agroecolgica, a proposta um

SOL
Fora de Trabalho Familiar Reserva Legal Fruta PMACs

Assentame nto 25 de

MS

Sub-sistema agroecolgico gerao de renda e auto consumo


Milho Artesanato Mandioca Feijo Crdito PRONAF

COOPTRAS C - ATES

Criaes animais

Leite e Derivados PMACs

Parceiros das diversas Esferas Pblicas

Frutas Hortalias Reflorestamento


Comrcio Local

Batata Comrcio com Outros Parceiros e locais

Fonte: Autora (2009). Fonte: Autora (2009).

Nessa proposta outros sistemas substituem o sistema fumageira. claro

502

que dentro dessa proposta, a presena do Estado como agente fomentador de novas cadeias produtivas, voltadas produo de alimentos para a regio essencial. Para isso, necessrio fortalecer novos canais de escoamento de

Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria

Nessa proposta outros sistemas substituem o sistema fumageira. claro que dentro dessa proposta, a presena do Estado como agente fomentador de novas cadeias produtivas, voltadas produo de alimentos para a regio essencial. Para isso, necessrio fortalecer novos canais de escoamento de produo e potencializar a instalao de agroindstrias e cooperativas, principalmente as de cunho familiar. Parcerias entre as esferas pblicas federal, estadual e municipais devem ser promovidas e estabelecidas visando o acesso das famlias assentadas pela Reforma Agrria aos recursos e polticas pblicas dinamizadoras do desenvolvimento da agricultura camponesa. As sugestes de reconverso produtiva delineadas no mapa caminham de acordo com o que as famlias e o MST, principalmente em sua direo estadual e da Brigada j entendem como opes fumicultura, nas condies do 25 de Maio. Salientam-se as muitas formas de cooperao no trabalho que sero novamente resgatadas, uma vez que a Agroecologia propicia essas relaes. Internamente, o sub-sistema agroecolgico no possui setas indicando o uxo de energia entre os seus componentes. Obviamente a energia ui entre esses componentes, entretanto na lgica da Agroecologia eles no devem ser vistos como componentes individuais que trocam energia e sim, como um componente nico, portanto essa idia de rede ou teia demonstrada no diagrama. As famlias do assentamento 25 de Maio demonstraram uma relao muito forte com as PMACs, foram identicadas 99 espcies entre nativas e exticas, representantes de todos os extratos de vegetao desde rasteiras at arbreas. Observou-se que a dinmica de cultivo nas PMACs no segue uma lgica igual para todas as famlias. Elas so cultivadas tanto em hortas junto com as demais hortalias, como podem ser cultivadas no jardim junto com as ornamentais e at mesmo em um espao reservado somente a elas. Nem todas so cultivadas, muitas so apenas cuidadas nos jardins, pois se tratam de plantas nativas que simplesmente nasceram no lugar certo. A vegetao nativa da regio riqussima em diversidade dessas espcies. As famlias assentadas, alm de cultivadoras das espcies mais conhecidas, so coletoras de outras que so de mais difcil manejo. Mesmo originrias de outras regies de Santa Catarina, as famlias conrmam o interesse pelas PMACs atravs do conhecimento que adquiriram sobre as PMACs nativas do Planalto Norte. Isso revela uma fuso entre o conhecimento tradicional trazido e o conhecimento tradicional local que foi adquirido, construindo um conhecimento novo e prprio dessas famlias. Contribuem com a conservao da vegetao nativa, uma vez que para us-las as famlias assentadas necessitam manejar adequadamente essa vegetao. Outro ponto positivo no incentivo produo de PMACs a organizao das mulheres. Vericaram-se no assentamento que as mulheres so as responsveis com o cuidado com a famlia e com o lar. So responsveis pela alimentao, no s no sentido do preparo das refeies, mas na responsabilidade com as produes e criaes de autoconsumo e isso inclui as PMACs.

503

Fernanda Savicki de Almeida, Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

Consideraes nais
A falta de apoio da estrutura pblica no momento da consolidao do assentamento, encontrada at os dias de hoje, promoveu a entrada do fumo como nica alternativa de renda s famlias assentadas e, praticamente, para a regio. Entretanto, os seguintes fatores observados no assentamento podem contribuir na reconverso produtiva. Inicialmente, ressalta-se um conjunto de caractersticas importantes da cultura camponesa que os assentados imprimem em suas formas de viver, produzir e se relacionar com o meio. O desenho que as famlias fazem de seus lotes ou unidades produtivas familiares inerentemente diversicado. Apesar da intensa presena do fumo, as famlias garantem sua produo para auto-consumo, uma preocupao muito visvel entre eles, demonstrada pela variedade de alimentos disponveis para o uso familiar. Essa relao tambm garante atividades paralelas ao fumo geradoras de renda. Todavia, essas atividades so muito incipientes, na medida em que as famlias esto conscientes que no h onde escoar grandes produes. Especicamente s PMACs, as famlias citaram 99 plantas que so utilizadas freqentemente, fato que demonstra os seus conhecimentos tradicionais locais. Os agricultores mostram um claro posicionamento frente ao fumo, apontando nele a causa de sua situao de dependncia e da deteriorao de suas condies de trabalho e de sade. Em conseqncia se declaram interessados e dispostos a modicar sua atividade produtiva, porm, com a garantia de um processo fortemente estruturado que v criando as condies de estabilidade econmica razoavelmente asseguradas pelo fumo. As PMACs no formam, pelo menos por enquanto, uma cadeia produtiva no sentido clssico. No gura ainda muito claramente como um segmento de mercado j que sua difuso se d numa esfera prpria, para alm dos circuitos comerciais. No entanto unnime a opinio dos especialistas e das leituras realizadas de que se trata de um mercado em franca expanso e que rene grandes condies de gerar alternativa econmica concreta para agricultores assentados. A utilizao de plantas medicinais est retornando ao plano do senso comum das pessoas que, aos poucos, vo se dando conta de muitos efeitos indesejveis da alopatia paralelamente aos enormes benefcios sade que o poder curativo da ervas e similares podem proporcionar. Finalizando, as famlias assentadas do 25 de Maio querem deixar a fumicultura e possuem prticas e valores culturais sucientes para iniciar o processo de reconverso produtiva agroecolgica baseada nas PMACs. Entretanto imprescindvel a interveno da esfera pblica como fomentadora de outro modelo de desenvolvimento rural fundamentado na agricultura camponesa, Reforma Agrria e Agroecologia, viabilizado atravs de polticas pblicas acessveis, abrangentes e efetivas.

504

Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria

Referncias Bibliogrcas:
AFUBRA. Perl do fumicultor sul-brasileiro distribuio fundiria, safra 07/08. Santa Cruz do Sul: AFUBRA, 2009. Disponvel em: http://www.afubra.com.br/principal. Acessado 16/01/ 2009. ALMEIDA, E. R. Plantas medicinais Brasileiras. So Paulo: Ed. Hemus, 1993. ALMEIDA, F. S. Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em assentamento de reforma agrria. Florianpolis: Dissertao (Mestrado em Agroecossistemas). Universidade Federal de Santa Catarina, 2009. BATALHA, M. O. et alli. Plantas Medicinais no Estado de So Paulo: Situao Atual, Perspectivas e Entraves ao Desenvolvimento. So Paulo: Florestar Estatstico, v. 6, n. 15, p. 27-35, 2003. CAPORAL, F. R.; COSTABEBER, J. A. Agroecologia: alguns conceitos e princpios. Braslia: MDA/SAF/DATER-IICA, 2007. CARVALHO, C. B. Relao socioeconmica dos fumicultores-fumageiras da regio de Sombrio, SC e uma proposta de transio agroecolgica. Florianpolis: Dissertao (Mestrado em Agroecossistemas). Universidade Federal de Santa Catarina, 2006. CARVALHO, G. D., et alli. Perl de Famlias Interioranas que Fazem Uso de Plantas Medicinais. Londrina: PUBVET, n. 13, v. 2, 2008. Texto disponvel em: http://www. pubvet.com.br/impressao.php?id=185. Stio acessado em 04/12/2008. FAO. Cuestiones Relacionadas con la Economa Mundial del Tabaco. Genebra: 2003. Texto disponvel em: ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/007/y4997s/y4997s01.pdf. Stio acessado em: 17/11/2008. FOGLIO, M. A. et alli. Plantas Medicinais como Fonte de Recursos Teraputicos: Um Modelo Multidisciplinar. Campinas: Revista Multicincia, n. 7, 2006. FONTE, N. N. A Complexidade das Plantas Medicinais: algumas questes de sua produo e comercializao. Curitiba: Tese (Doutorado em Agronomia). Universidade Federal do Paran, 2004. GLIESSMAN, S. R. Agroecologia Processos Ecolgicos em Agricultura Sustentvel. Porto Alegre: Ed. UFRGS, 2 edio, 2001. GUANZIROLI, C. et al. Agricultura familiar e reforma agrria no sculo XXI. Rio de Janeiro: Garamond, 2001. IBGE. Levantamento Sistemtico da Produo Agrcola 1999-2009. Braslia: Ministrio do Planejamento, Oramento e Gesto, 2009. Disponvel em: http://www.ibge. gov.br/home/estatistica/indicadores/agropecuaria/lspa/default.shtm. Acessado em janeiro de 2009. IDRC. Conceito de Ecohealth. Disponvel em http://www.idrc.org.sg/en/ev-3314-201-1DO_TOPIC.html. Acessado em fevereiro de 2009.

505

Fernanda Savicki de Almeida, Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas

LOPEZ, C. A. A. Consideraes Gerais sobre Plantas Medicinais. Boa Vista: Ambiente: Gesto e Desenvolvimento, n. 1, v. 1, p. 19-27, 2006. Texto disponvel em: http:// www.uerr.edu.br/revistas/remgads/modules/news/makepdf.php. Stio acessado em: 03/11/2008. LOURENZANI, A. E. B. S.; LOURENZANI, W. L.; BATALHA, M. O. Barreiras e Oportunidades na Comercializao de Plantas Medicinais Provenientes da Agricultura Familiar. So Paulo: Informaes Econmicas, v.34, n.3, p. 15-25, 2004. MAZZA, M. C. et alli. A Relevncia das Plantas Medicinais no Desenvolvimento de Comunidades Rurais no Municpio de Guarapuava, Paran. In: III Encontro da Sociedade Brasileira de Sistemas de Produo. Florianpolis: 1998. Anais do III Encontro da Sociedade Brasileira de Sistemas de Produo, 1998. NODARI, R. O.; GUERRA, M. P. Biodiversidade: aspectos biolgicos, geogrcos, legais e ticos. In: SIMES, C.M.O. et al. (eds.). Farmacognosia da planta ao medicamento. Porto Alegre: Editoras UFRGS/ UFSC, p. 11-24, 1999. ORGANIZAO DAS NAES UNIDAS. Atlas do Desenvolvimento Humano/Programa das Naes Unidas para o Desenvolvimento. Braslia: ONU, 2000. Disponvel em: http:// www.pnud.org.br/atlas/. Acessado em janeiro de 2009. PEREIRA FILHO, J. Cresce o espao das plantas na medicina. So Paulo: Gazeta Mercantil, p. 8-9, maio, 2001. SILVA JUNIOR, A. A. Essentia herba Plantas Bioativas, volume 1. Florianpolis: Epagri, 2003. _____. Essentia herba Plantas Bioativas, volume 2. Florianpolis: Epagri, 2006. SIMES, C. M. O.; SCHENKEL, E. P. A Pesquisa e a Produo Brasileira de Medicamentos a partir de Plantas Medicinais: a necessria interao da indstria com a academia. Revista Brasileira de Farmacognosia, v.12, n. 1, p. 35-40, 2002.

506

Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
Economista, Doutorando do Programa de Ps-Graduao em Sistemas de Produo Agrcola Familiar, UFPel Pelotas/RS - Brasil E-mail:lrio.jos@cpact.embrapa.br Professor e coordenador do PPG-Agronegcios CEPAN/UFRGS Porto Alegre/RS. E-mail: joo.dessimon@ufrgs.br Investigadora del Instituto de Sociologa y estudios Campesinos y profesora de la Universidad de Crdoba, Estado espaol. E-mail: ma2cupam@uco.es Engenheiro Agrnomo, Dr., Professor da Universidade Federal de Pelotas (UFPel). E-mail: mconill@gmail.com

Lrio Jos Reichert1

Joo Armando Dessimon Machado

Mamen Cuellar Padilla

Mrio Conill Gomes

Resumo
Vericar o comportamento decisrio sob a tica do conhecimento dos agricultores familiares relevante para entender a lgica da tomada de deciso, no mbito da unidade de produo agrcola UPA, independentemente do tamanho e do sistema de produo desenvolvido. O processo decisrio inuenciado pelo meio socioeconmico, ambiental e pela conjuntura poltica, cujos elementos nem sempre podem ser quanticados por mtodos simplicados. O objetivo deste trabalho foi estudar por meio de entrevista formal, os aspectos decisionais de um grupo de agricultores familiares, que optou por mudar do sistema de produo de batata convencional para o de base ecolgica, no municpio de So Loureno do Sul Rio Grande do Sul/Brasil. O municpio, cuja populao, em sua maioria formada por descendentes de imigrantes alemes tem na agricultura a base de sua economia e a cultura da batata, pela sua importncia socioeconmica, foi uma das principais atividades geradoras de desenvolvimento. A conjuntura econmica mudou esse
1 Aluno de doutorado do Programa de Ps Graduao em Sistemas de Produo Agrcola Familiar da Universidade Federal de Pelotas UFPel\RS, realizando intercambio com a Universidade de Crdoba UCO\ES com o apoio nanceiro da Coordenao de Aperfeioamento de Pessoal de Nvel Superior CAPES - Brasil

507

Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes

cenrio, fazendo com que a produo de batatas perdesse espao para o cultivo do fumo, modicando a paisagem do interior do municpio. Os principais motivos dessa mudana e as alternativas encontradas por um grupo de agricultores por meio da produo agroecolgica com vistas a enfrentar a crise da produo de batata foram objetos deste estudo. Palavras-chave: tomada de deciso, agricultura familiar, agroecologia, produo de batata

1. Introduo
O processo de produo agropecurio tem se revelado cada vez mais dinmico, gil e, ao mesmo tempo, complexo, exigindo decises muitas vezes difceis de serem tomadas pelos agricultores independentemente da atividade desenvolvida. Ainda mais quando se busca aperfeioar e inovar com sistemas de produo sustentveis como os de alimentos orgnicos ou de base ecolgica. Muitos so os fatores que inuenciam a tomada de deciso dos agricultores e suas famlias, uma vez que os meios de produo (ambientais, econmicos e tecnolgicos) geralmente so escassos e limitados. Portanto, h que se buscar alternativas que viabilizem a utilizao dos recursos disponveis na propriedade sem ferir sua racionalidade intrnseca. Por um lado, a pessoa agricultora enfrenta problemas de diversas naturezas para viabilizar, de forma econmica e sustentvel, a Unidade de Produo Agrcola UPA, por outro, se depara com uma carncia de informaes tecnolgicas sobre os processos de produo de base ecolgica que elevam as incertezas e as dvidas na hora de optar por uma tecnologia que ainda se encontra em processo de consolidao. Minimizar os riscos que envolvem um novo processo ou sistema de produo uma das medidas de gesto da UPA que a pessoa agricultora pode adotar. Mesmo tendo que enfrentar adversidades de diferentes naturezas durante um ciclo produtivo, muitas pessoas agricultoras decidem correr riscos, tomando decises que levam a mudar seu sistema de produo. Entender o mecanismo complexo pelo qual os produtores tomam decises motiva o presente estudo. Este mecanismo no est desvinculado da cultura, da histria e das caractersticas locais e regionais. Diante do exposto, o estudo teve por objetivos resgatar a histria e a importncia do cultivo da batata para o municpio de So Loureno do Sul, descrever os motivos que decretaram a sua substituio por outros cultivos como o fumo e relatar o processo de tomada de deciso de um grupo de bataticultores desta municipalidade que encontraram no sistema de produo ecolgica uma alternativa de retomada do cultivo da batata. Neste sentido, foram abordados os aspectos decisionais de um grupo de agricultores produtores de batata, no processo de transio agroecolgica no cultivo da batata

508

Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS

2. O Processo decisrio na agricultura familiar


A tomada de deciso, na agricultura familiar, nem sempre segue a lgica da racionalidade econmica que busca a maximizao de benefcios monetrios. Outros elementos, de ordem no econmica, inuenciam o processo de tomada de deciso de agricultores familiares. Aspectos sociais, ambientais, ticos, culturais e ideolgicos esto no mesmo nvel do econmico para muitas famlias agricultoras e inuenciam a tomada de deciso. Independentemente do sistema de produo e do tamanho da UPA, as pessoas agricultoras necessitam tomar decises diariamente. So decises de ordem rotineira, repetitiva que podem ser tomadas de modo relativamente simples. Simon (1972) denomina essas decises de programadas ou estruturadas: so tomadas em ambiente de certeza ou de baixa incerteza, em razo de que quase todas as variveis j so previamente conhecidas, decises com as quais a pessoa tomadora de deciso j est familiarizada. No entanto, quando envolvem mudanas em um sistema de produo, adoo de uma nova tecnologia ou prtica agroecolgica, muitas vezes representa um desao para a pessoa, envolvendo riscos e incertezas que ampliam a exigncia de mais informaes e conhecimentos para a tomada de deciso. Essas decises so classicadas por Simon como no programadas ou no estruturadas, as quais so decises manejadas por processos gerais em busca de solues, valendo-se do bom senso, da intuio, da percepo e de regras simples que estejam ao suo alcance. Lima et al. (2005) tambm armam que as decises na agricultura familiar so tomadas levando-se em conta a percepo que os agentes (famlia) tm da sua situao e das nalidades atribudas s suas unidades de produo. Em todo e qualquer sistema de produo agrcola familiar, se necessita de um conjunto de informaes e ter o domnio sobre elas para que se possa escolher a alternativa mais adequada entre as existentes.

2.1 A informao como elemento de apoio tomada de deciso


Simon (1970) destaca a importncia da informao nos processos decisrios, denominada por este autor de comunicao, constituindo-se de um processo mediante o qual as premissas decisrias so transmitidas de um membro da organizao para outro. Em face das mltiplas relaes entre os mais diversos agentes internos e externos que a UPA necessita manter, ao longo de um ano ou ciclo produtivo, pode-se armar que a atividade agrcola complexa e necessita de boas informaes para o seu desempenho. De acordo com Oliveira (2007), cada vez mais se faz necessria a disponibilidade do conhecimento e da informao, na hora certa e oportuna, para se tomar decises. Diante disso, a pessoa agricultora necessita de conhecimento prvio para que possa controlar e manipular as variveis que no esto ao seu alcance, como elementos climticos, oscilaes de preos e situao do mercado, externas ao ambiente produtivo, sobre as quais no possui ingerncia. So fatores reconhecidos como condicionantes e responsveis por um maior grau de incertezas no processo de tomada de deciso no negcio agropecurio.

509

Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes

Nesse sentido, Teixeira e Lima (1993) se propuseram a vericar a gesto de pequenas propriedades produtoras de hortalias em uma comunidade pertencente ao cinturo verde de Belo Horizonte. Os autores constataram que no grupo de famlias as decises eram tomadas levando-se em conta a prtica e a vivncia adquirida ao longo dos anos. Concluram, em seus estudos, que as decises nessas unidades de produo eram tomadas com base neste conhecimento, cujo contedo de carter objetivo e normativo. Estudando sistemas de informao e seus impactos sobre as decises, Freitas et al. (1997) concluram que esses sistemas so um precioso recurso para a organizao e que devem ser tratados de modo a contribuir efetivamente para a melhoria da gesto e dos resultados organizacionais. Em estudo realizado junto a agricultores de culturas irrigadas na Espanha, Machado (1999) constatou como fatores inuentes no processo decisional dos mesmos o acesso e a qualidade da informao disponibilizada (relevncia/pertinncia para o processo) e a capacidade de processamento das informaes (transform-las em algo til). Em se tratando da agroecologia, esto associados outros fatores sociais e ambientais num processo de informao e tomada de deciso, que os tcnicos que assistem as famlias necessitam conhecer. Nesse sentido, Caporal e Costabeber (2000) armam que os e as extensionistas e tcnicos devero compreender os aspectos relacionados vida das pessoas agricultoras e suas relaes sociais, assim como os aspectos da histria dos diferentes atores individuais e coletivos com os quais atuam. Todas essas abordagens mostram a importncia da agricultura familiar e quais os meios mais adequados podem ser usados pelas famlias na hora da tomada de decises.

2.2. O processo de tomada de deciso aspectos conceituais e etapas


A teoria clssica do processo de tomada de deciso deriva da Escola de Economia Clssica, tendo como pressupostos, entre outros, o entendimento de que os indivduos possuem informaes completas acerca das possibilidades de deciso, racionalidade plena na escolha das opes e princpio maximizador de utilidade. Porm, a partir dos primeiros trabalhos do Professor Herbert Simon, na dcada de 1930, tais premissas passam a ser contestadas. Seus trabalhos ao longo de seis dcadas [Exemplo: Simon (1945)], comprovam que no mundo real das organizaes os indivduos tomam decises com uma srie de limitaes, tais como recursos escassos, tempo, conhecimento, acesso informao e sua capacidade de processamento, entre outros, o que lhes confere no uma racionalidade plena, mas sim limitada. 1. Simon (1982) descreve que a tarefa de decidir compreende quatro fases principais: a) identicar as ocasies em que se deve tomar as decises, precedidas de anlise do ambiente, identicando as situaes que exigem deciso. Para isto, necessita

510

Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS

de informaes; b) identicar, desenvolver e analisar os possveis cursos de ao satisfatrios, os quais correspondem fase da estruturao; c) escolher uma linha de ao entre as alternativas disponveis; e d) fase de reviso, que quando se faz uma avaliao das fases anteriores, de forma a retroalimentar o sistema futuro por meio do aprendizado passado. Pokras (1992) e Bazerman (2004), considerando que as pessoas tomadoras de deciso agem de modo racional, apresentam uma estrutura de seis fases, uma espcie de manual para resolver problemas e tomar decises: a) Reconhecer o problema, ou seja, identicar a situao que envolve algum problema; b) Desenvolver o problema, identicando os critrios relevantes tomada de deciso; c) Analisar as causas e ponderar os critrios segundo as preferncias das pessoas decisoras; d) Explorar solues, gerar alternativas, conhecer os possveis cursos de ao para resolver o problema; e) Classicar e avaliar cada alternativa segundo cada critrio e tomar decises; f) Identicar a soluo tima para a tomada de deciso, elaborar um plano de ao. Segundo os autores, essas etapas esto interligadas e, dependendo da situao, algumas at podem ser abreviadas, mas no deixar de consider-las. Considerando o embasamento terico que d suporte em termos de racionalidade das famlias agricultoras e de apoio tomada de deciso, Chayanov (1974) j havia estudado o modo de funcionamento do campesinato, suas organizaes, quando constatou formas diferenciadas de tomada de deciso e de racionalidade. Vericou que a prioridade das unidades campesinas no era a busca do econmico, mas sim da manuteno da unidade familiar e a produo para a subsistncia. Arma o autor que el trabajo de la famlia es la nica categora de ingreso posible para un campesino o un artesano, porque no existe el fenmeno social de los salarios y, por tal motivo, tambin est ausente el clculo capitalista de ganancia(Chayanov, 1974:10). Para aquele autor, o trabalho das famlias campesinas, tem como nalidade a satisfao de suas necessidades. Lima et al. (2005), em trabalho desenvolvido com agricultores no Rio Grande do Sul, perceberam que pelo menos trs grandes dimenses podem estar presentes na hora da tomada de decises nas unidades familiares: a) A econmica: obteno de um produto destinado a compensar os desembolsos monetrios da produo, seja para a manuteno da UPA ou para gerar renda excedente;

511

Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes

b) A social: relacionada valorizao da mo-de-obra familiar e reduo do esforo do trabalho. Valorizam as relaes com a comunidade, com os vizinhos, h um apoio recproco de troca de servios, mquinas e at nanceira; c) A de risco: estabilidade da famlia frente a fatores no controlados, tais como o clima e o mercado. A maior averso ao risco leva as famlias agricultoras a diversicarem a produo e os investimentos. A produo de base ecolgica se insere neste contexto, pois as pessoas agricultoras, ao decidir mudar seu sistema de produo, est tambm assumindo determinados riscos inerentes ao processo de produo, sejam eles de ordem tecnolgica, estruturais, ambientais ou econmicos.

2.3. Riscos particulares da atividade agropecuria


Em se tratando de atividade rural, pode-se armar que a mesma apresenta maior risco e incerteza que outros negcios, uma vez que, ao trabalhar com produo viva, est sujeita sazonalidade, observncia de ciclos, variaes climticas, perecibilidade, necessidades prprias de processamento e transformao das matrias-primas e inuncia de fatores biolgicos. De acordo com Kimura (1998), a atividade agrcola est exposta a vrios fatores de risco: de produo; operacionais; nanceiros e de mercado. Abordando os riscos inerentes produo orgnica, Lima (2005) destaca que, alm daqueles comuns agricultura convencional, o sistema de produo de base ecolgica integra outros como: a baixa escala de produo, o aumento de mo-de-obra, o uso de determinados insumos alternativos, o uso de embalagens adequadas para a certicao, os custos com a certicao, onerando o produto nal. O autor enfatiza alguns riscos que so inerentes ao processo de produo ecolgica, no entanto a que se destacar que a exposio ao risco em qualquer atividade por outro lado representa uma grande oportunidade de conquistas. Isto tambm vlido para a agricultura ecolgica, pois como se trata de uma tecnologia limpa, gera um produto diferenciado, atrai consumidores diferenciados e exigentes.

3. A cultura da batata em So Loureno do Sul


O municpio de So Loureno do Sul, localizado no Extremo Sul do Rio Grande do Sul, j foi considerado o maior produtor de batata do Brasil na dcada de 60 (Costa et al. 2008).

512

Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS

Figura 1 L  ocalizao espacial no estado do Rio Grande do Sul, do Territrio Zona Sul com a identicao do municpio de So Loureno do Sul.

Pela sua vocao, apoiada pela populao Alem e Pomerana, cultiva o hbito do plantio da batata desde a chegada dos primeiros imigrantes, h 150 anos. Costa (1984) descreve que foi em 15 de janeiro de 1858 que chegaram as primeiras famlias de origem germnica, fundando a colnia de So Loureno na localidade de Boqueiro e que, mais tarde, deu origem ao municpio de So Loureno do Sul. A produo diversicada, a ocupao de pequenas reas agrcolas, a vocao da produo de alimentos, a manuteno e conservao dos hbitos e cultura alems foram alguns dos legados trazidos e passados de gerao para gerao ao longo desses anos. A trajetria da produo de batata, contemplando seu ponto mais alto at a decadncia, relatada em vrios trabalhos acadmicos, informativos da pesquisa e da extenso rural, dentre eles, (Madail et al. 2005; Madail et al. 2007; Lima, 2006; Martnez, 2009), bem como foram motivos de reportagens jornalsticas da imprensa local e regional. Lima (2006), citando dados do IBGE, relata que em 1992, So Loureno do Sul plantou 12.000 hectares, colhendo 91.000 toneladas de batata, conforme pode ser observado na Tabela 1, sendo este o ano de maior produo em toda a histria. Segundo a autora, culturas como a batata, arroz, milho, trigo e feijo sempre estiveram presentes nas exploraes agrcolas de So Loureno do Sul. Relata ainda, que a partir de 1970, a paisagem agrcola mudou com o incremento do cultivo mecanizado da soja em grandes reas.

513

Lirio Jos Reichert, Joo Armando Batata Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes

Tabela 1.  rea, produo e produtividade de batata e fumo no municpio de So Loureno do Sul - RS nos anos de 1970, 1980 e 1990 a 2008.
Batata Ano rea (ha) 1970 1980 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 6.922 3.160 5.300 10.000 12.000 6.000 7.000 7.500 8.000 8.500 8.000 6.000 4.000 5.000 4.300 2.700 1.500 1.100 1.600 1.600 1.300 Produo (t) 39.887 15.070 43.000 70.000 91.000 43.500 52.000 69.000 54.000 76.000 41.000 36.000 30.000 40.500 40.500 23.400 22.500 16.500 21.600 24.000 19.500 Produtiv. (kg/ha) 5.762 4.769 8.113 7.000 7.583 7.250 7.429 9.200 6.750 8.941 5.125 6.000 7.500 8.100 9.419 8.667 15.000 15.000 13.500 15.000 15.000 rea (ha) 1.900 2.500 3.000 3.550 3.000 2.500 2.600 3.000 3.000 3.000 3.000 3.200 3.800 6.511 8.065 8.763 9.000 8.500 8.500 Fumo Produo (t) 2.850 3.500 4.200 5.791 4.200 4.050 3.120 4.320 4.500 6.000 4.800 6.400 7.600 10.743 17.977 13.583 16.200 17.000 17.850 Produtiv. (kg/ha) 1.500 1.400 1.400 1.631 1.400 1.620 1.200 1.440 1.500 2.000 1.600 2.000 2.000 1.650 2.229 1.550 1.800 2.000 2.100

Fonte: IBGE/Sidra.gov.br/ e Afubra

1. Foi a partir da dcada de 1960, quando a agricultura brasileira se encaminhou para a tecnicao, especializao e a regionalizao, que a rea de estudo especializouse na produo de batata. Lima (2006, p.104) descreve da seguinte maneira o crescimento e o declnio da batata, em So Loureno do Sul: A batata foi um dos produtos responsveis pela manuteno do pequeno produtor em So Loureno do Sul. A batata foi o produto que viabilizou, com remunerao, que produtores no fossem eliminados, mas que se especializassem. Esta especializao, portanto, se deve aos fatores naturais como solo, clima, alm dos fatores histricos culturais, so esses os elementos da paisagem que potencializaram

514

Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS

a cultura da batata no municpio. Mas como nada esttico, hoje, a produo de batata est em declnio no municpio e esses mesmos elementos da paisagem que em outra poca potencializaram a produo de batata, hoje so os inibidores dessa produo. Estas armaes, tambm so compartilhadas por Madail et al. (2005), quando dizem que, na dcada de 1970, So Loureno do Sul, Pelotas, Canguu e Cristal, chegaram a produzir 40% da oferta estadual de batata, caindo para 26% em 2005. De acordo com dados obtidos em entrevista com Soni Thurow (E1), Extensionista da Emater/RS - Associao Riograndense de Empreendimentos de Assistncia Tcnica e Extenso Rural, em 1996, na Regio de Pelotas, (envolvendo os municpios de Pelotas, So Loureno do Sul, Cristal; Turuu, Morro Redondo e Capo do Leo), havia 3.673 famlias produtoras de batata que plantaram 15.430 hectares. Dados ociais da Emater (2009), conrmam que em 2005, este nmero caiu para 1.493 famlias e uma rea de 2.874 ha, sendo a maioria produes para a subsistncia familiar. Portanto, houve reduo de 81,4% na rea plantada e de 60% no nmero de famlias produtoras. Quase a totalidade dessas famlias migrou para o cultivo do fumo (vide Tabela 1 e Figura 1).
Figura 2. C  omparativo de rea plantada de batata x fumo, no municpio de So Loureno do Sul RS, durante nos anos de 1990 a 2008.
13.000 12.000 11.000 10.000 9.000
rea plantada

Batata Fumo

8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Anos

O declnio da produo de batata, em So Loureno do Sul, com a conseqente perda de mercado, segundo Pereira e Daniels (2003), foi ocasionado por vrios fatores. Entre eles: os custos crescentes de produo, a baixa capacidade competitiva, em relao s produes do centro do pas, e o elevado padro do produto no mercado nacional, obtido

515

Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes

pelo uso de elevada tecnologia incompatvel com o modelo da agricultura familiar. Madail et al. (2005) apontam ainda como causas do declnio, a defasagem do conhecimento das pessoas produtoras sobre o mercado da batata e a lenta adoo de tecnologias de produo para atender s demandas do mercado consumidor. Martinez (2009) salienta que no souberam tratar questes do mercado e sua evoluo, cando refm dos atravessadores. Soni Thurow, extensionista da EMATER/RS, concorda com as citaes acima e acrescenta ainda que a falta de prossionalizao das famlias agricultoras tambm contribuiu para este declnio. Declara Soni que: o agricultor que tinha doena na lavoura (murchadeira) arrancava a batata mais cedo para entrar no mercado antes dos outros, com isso mais da metade da batata colhida apodrecia e, assim, ia estragando o mercado. De uma maneira geral, as famlias agricultoras nunca tiveram o cuidado de colocar no mercado uma batata de qualidade. Renato Voight, presidente da Coopar - Cooperativa Mista dos Pequenos Agricultores da regio Sul Ltda, refere-se ao fato da seguinte forma: o nosso produtor foi quem estragou o mercado, gerando a catstrofe da batata, em So Loureno do Sul. Todos queriam ver somente o dinheiro no bolso, um estragava o outro (E2), e complementa dizendo que nossa batata no tinha qualidade, no tinha padro para competir com a batata que vinha de fora, fato conrmado pelos agricultores entrevistados neste trabalho. Os agricultores armaram que houve momento em que um saco de adubo era oferecido em troca por dez de batata, ao contrrio da fase urea em que se comprava trs sacos de adubo com um de batata. Em funo da queda de mercado da batata, as famlias agricultoras buscaram alternativas de renda para no quebrarem. Foi ento que surgiram as empresas fumageiras com propostas tentadoras, ofertando tecnologia, recursos, assistncia tcnica e toda a infraestrutura com um mercado organizado, sobretudo a garantia da compra do produto. Apesar do declnio, a batata segue sendo importante na regio sul do Brasil no somente pelos aspectos econmicos, mas tambm culturais. Em face desses problemas, rgos de pesquisa como a Embrapa Clima Temperado, a Epagri e o Iapar, vm desenvolvendo pesquisas quanto ao desenvolvimento de cultivares mais adaptadas a esta regio, bem como alternativas de manejo da cultura, desde a produo de sementes at o ps-colheita. Resultados dessas pesquisas podem ser encontrados em Daniels (2003), Silva et al. (2008), Nazareno (2009) e Pereira et al. (2009). Neste contexto surge outra alternativa para muitas famlias agricultoras: a produo orgnica de batata.

3.1 Novas perspectivas para a produo de batata no sistema orgnico


Para mudar o quadro acima descrito de declnio da produo, um conjunto de entidades governamentais como a Embrapa, a Emater e a UFPel, e no governamentais como o Capa e cooperativas (Coopar e Sul Ecolgica) e associaes de agricultores, esto unindo esforos no sentido de mudar a realidade com o objetivo de retomar o plantio da batata em So Loureno do Sul.

516

Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS

Este processo tem evoludo pelo desenvolvimento de novas tecnologias de produo, com o desenvolvimento de variedades mais adaptadas ao cultivo orgnico, manejo das reas, por meio de rotao de culturas, melhoria da qualidade do solo, pela incorporao de cobertura verde e pelo controle de pragas e doenas, com o uso de produtos alternativos. Para a formao da lavoura, necessrio ter sementes de boa qualidade e isto est sendo possvel em funo do trabalho pioneiro que a Embrapa em parceira com a Coopar vem desenvolvendo em So Loureno do Sul, na produo de sementes pr-bsicas e bsicas, e por meio da multiplicao da semente antes da produo de batata consumo com o uso do sementeiro. De acordo com Daniels (2003), o sementeiro uma lavoura destinada a multiplicao de tubrculos-semente do bataticultor, feita com o objetivo de reduzir o custo das mesmas e melhorar a sanidade e a produtividade da lavoura. Segundo Pereira et al. (2009), a pessoa agricultora, para implement-lo, poder utilizar cerca de 20% da batata-semente que habitualmente planta com o objetivo de renovar o estoque de sementes. Em So Loureno do Sul, o processo de produo de semente de batata vem sendo realizado com ecincia por um agricultor que se especializou neste processo. Esse produtor est a onze anos produzindo semente de batata, cuja produo atual, de cerca de 3.000 sacos/ano, toda comercializada via Coopar, abastecendo a regio e outras localidades do Estado.

4. Mtodo de coleta de dados


Para o levantamento das informaes, foi formado um grupo de 20 agricultores que desenvolvem o cultivo de batata no sistema ecolgico. Para a escolha dos agricultores, foram feitas entrevistas com informantes-chaves (dirigentes e tcnicos da Coopar e Capa), os quais sendo conhecedores da regio indicaram os agricultores dentro de um universo maior para a formao do grupo pesquisado. Organizou-se uma reunio com o grupo de agricultores na sede da Coopar, onde foi apresentada a proposta e a dinmica de trabalho. Cumprida esta etapa, deu-se incio coleta dos dados junto s famlias, no perodo de setembro a novembro de 2009. As entrevistas foram realizadas nas residncias dos agricultores, com a participao dos tcnicos das entidades que os assistem. Os dados foram obtidos por meio do preenchimento de um questionrio semi-estruturado, composto por 14 perguntas: 1- Qual a rea e/ou sacos plantados? 2- H quanto tempo (anos) produtor de batata ecolgica? 3- O que o levou a tomar a deciso de mudar o sistema de produo?

517

Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes

4- Quais foram os benefcios para a propriedade? 5- Quais foram os benefcios para a famlia? 6- Qual a avaliao da famlia sobre esta mudana? 7- Para o futuro qual a inteno da famlia em relao produo de batata? 8 - Qual o maior entrave para a produo de batata ecolgica? 9 - Alm da batata, o que mais produz na propriedade? 10 - O que cultivava ou criava antes na propriedade? 11 - Como era realizada a comercializao da batata? 12 - Porque houve o desinteresse na produo de batata? 13 -  O sistema ecolgico representa uma alternativa para o recomeo da produo de batata em So Loureno do Sul? 14 -  Sem o incentivo do preo adicional de 30%, continuaria plantando batata ecolgica? Nas entrevistas, procurou-se obter informaes do processo de tomada de deciso para proceder a mudana do sistema de cultivo e manejo da lavoura e quais foram os principais motivos que o levaram a tomar a deciso de mudar do sistema de cultivo convencional para o de base ecolgica. Da mesma forma, obteve-se informaes relevantes sobre o declnio da produo de batata no municpio. Para facilitar a coleta e registro das informaes, foi utilizado um gravador com a concordncia dos agricultores.

5. Resultados e discusso
O estudo se props a analisar quais foram os principais elementos impulsionadores para este grupo de agricultores em decidir mudar seu sistema de produo convencional para o ecolgico. Cabe destacar que alm das questes levantadas, muitos outros fatores podem inuenciar a tomada de deciso do agricultor, seja a nvel individual ou grupal. Portanto, o estudo no se esgota em si neste artigo e sim amplia o espao de debate em torno dos processos de produo ecolgica. A seguir so descritos os principais resultados obtidos neste estudo. Analisando os dados, observou-se que as quantidades plantadas variam de 3 a 40 sacos, sendo que a maioria est entre 15 a 20, o que corresponde a uma rea prxima de um hectare por UPA. O tempo de produo ecolgica varia de 3 a 14 anos. Esta variao dada pela forma como a unidade est organizada no seu processo produtivo e pelo destino da produo. Os agricultores com mais tempo so aqueles que iniciaram a produo ecolgica com o apoio do CAPA, com a nalidade de organizar uma feira

518

Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS

ecolgica no municpio de So Loureno do Sul, a qual se encontra em atividade h 14 anos. Os demais foram se inserindo em outros programas como o Programa de Aquisio de Alimentos PAA2,

A Embrapa entidade de pesquisa do governo Federal e o Capa - ONG de apoio organizacional e assistencial, apiam esses programas em parceira com a Coopar, viabilizando o processo de produo e comercializao da batata ecolgica, bem como de outros produtos da agricultura familiar. Por este motivo, 40% dos agricultores entrevistados apontaram questes de mercado e fatores econmicos como motivadoras da mudana. No entanto, a maioria (60%) mudou por questes de sade, pois os produtores deixaram claro que no querem mais produzir batata com o uso de qumicos. Com relao aos maiores entraves e diculdades encontradas para a produo de batata ecolgica (pergunta 8), a pesquisa apontou para a incidncia de pragas e doenas, com 55% e para a adubao 35%. Este gargalo do processo de produo de batata ecolgica vem sendo pesquisado pelos rgos de pesquisa no sentido de buscarem alternativas que minimizem os danos causados pelo ataque de pragas e doenas, principalmente no controle de doenas fngicas como a requeima [Phytophthora infestans (Mont) de Bary], e a pintapreta (Alternaria solani Sorauer) que, segundo Nazareno e Jaccoud Filho (2003), so as principais doenas fngicas foliares da batata na Regio Sul do Brasil. Com relao aos benefcios trazidos para a unidade produtora e para a famlia, (questes 4 e 5), a grande maioria informou que o solo tem apresentado muitas melhorias de ordem fsica, qumica e biolgica. O manejo das reas, por meio do uso de coberturas de inverno e vero, vegetao nativa e uso de esterco animal, tem auxiliado na recomposio da matria orgnica, mantendo o solo mais equilibrado. Quanto aos benefcios s famlias, (questo 6), 95% disseram que esto muito satisfeitos com a mudana. Situao igualmente conrmada na questo 7, onde 90% demonstram o interesse em continuar e at aumentar o plantio de batata ecolgica. Cabe destacar tambm que na questo 14, que 100% dos agricultores demonstraram a convico de continuar plantando batata ecolgica independentemente do incentivo oferecido via preo do produto pelas compras atravs dos Programas do Governo. Na Tabela 2, pode-se vericar a mudana ocorrida na unidade com relao aos cultivos desenvolvidos antes e depois da converso no processo de produo.

Programa do Governo Federal que tem por objetivo adquirir produtos da Agricultura Familiar e repass-los a entidades assistenciais para combater a fome e a misria das populaes mais carentes.

519

Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes

Tabela 2. A  tividades desenvolvidas na UPA antes e aps a produo ecolgica nas 20 unidades pesquisadas.
Unidades 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Fonte: Dados da pesquisa.

Produo atual na UPA Ba; Fe; Mi; Ho; Uv; Ab; Ci Ba; Fe; Mi; Ho; Fu; Ci Ba; Fe; Mi; Ho; Mo; Ar; Ci Ba; Le; Mi; Ho; Me; Bc; Mo; Ma; Ci Ba; Fe; Mi; Fu; Ce; Am Ba; Fe; Mi; Mo; Bd; Ce; Ci Ba; Fe; Mi; Bd; Am; Ci Ba; Fe; Mi; Bd Ce; Ar; Me; Ci Ba; Fe; Mi; Ho; Fu; Le; Ci Ba; Mi; Ho; Ma; Le Ba; Fe; Mi; Ar; Ce Ba; Fe; Mi; Ho; Ci Ba; Fe; Mi; Le Ba; Fe; Mi; Ho; Le Ba; Fe; Mi; Fu Ba; Fe; Le; Ce; Bd Ba; Fe; Mi; Le; Bd; Ce Ba; Fe; Mi; Le; Am. Ba; Fe; Mi; Fu; Ab. Ba; Fe; Mi; Le; Ci

Cultivos anteriores produo ecolgica Ba; Fe; Mi Ba; Mi; Su Ba; Fe Ba; Mi; Su; Le MI; Fu; So Ba; Fe; Mi Ba; Fe; Bd; Ba; Fe; Fu Ba; Fu Ba;Le Fe; Ar Ba; Mi; Fe; So Ba; Fe; Mi Ba; Fe; Mi; Ba Mi; Le Ba; Le; Mi; Fe Ba; Fe; Mi; Le Ba; Fe; Ho; Fu Ba; Fe; Mi; Ho; So Ba; So; Mi; Fe

Um aspecto importante, identicvel nesta Tabela, aquele que quantica a diversicao da produo. Observa-se que, aps terem iniciado a produo de batata ecolgica, todas as unidades aumentaram a diversicao das atividades agropecurias. A prtica das adubaes de base e de cobertura no foi apontada como um problema atual, pois na safra 2009 ainda permitiu-se o uso de fertilizantes organo-minerais com formulaes a base de NPK. Porm, com a entrada em vigor das novas regras de produo ecolgica a partir de 2010, conforme prescreve a Instruo Normativa n 64 do Ministrio da Agricultura, Pecuria e Abastecimento MAPA, de 18 de dezembro de 2008, no Anexo VI, que regulamenta o uso de substncias e produtos para uso em fertilizao e correo do solo em sistemas orgnicos de produo, sero exigidas adaptaes e usos de produtos alternativos, o que exigira uma mudana de certas prticas que podem causar certos problemas de adaptao.

520

Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS

6. Consideraes nais
A tomada de deciso, na agricultura familiar, nem sempre um processo simples e fcil como pode ser vericado neste trabalho, pois envolve uma srie de condicionantes relacionadas aos aspectos econmicos, sociais e ambientais. Assim, o aumento da renda, a organizao do trabalho, a satisfao familiar e os cuidados com o meio ambiente so aspectos importantes para a maioria das famlias engajadas em um processo organizacional, participativo, coletivo, em que a manuteno da sade e o bem-estar da famlia esto acima de qualquer deciso. Observou-se tambm que, em quase todas as famlias, foi fundamental o apoio institucional das organizaes oferecendo apoio tcnico e logstico. Neste sentido, a atuao da Coopar e do CAPA foi estratgica para motivar e impulsionar esses agricultores a tomarem a deciso da mudana de sistema de produo. As organizaes pblicas de pesquisa como a Embrapa e de assistncia tcnica como a Emater/RS, tambm tem sido importantes neste processo oferecendo tecnologias e alternativas de manejo e prticas culturais. Desta forma, analisando as informaes desses agricultores familiares j inseridos no processo de produo de base ecolgica, pode-se concluir que: 1 Independentemente do tamanho da unidade familiar ou do volume de produo, ela deve estar organizada em seu processo de produo e associada a uma entidade que a coloque no mercado, uma vez que, isoladamente mais difcil sobreviver e manter-se na atividade; 2 O processo de tomada de deciso ocorre no mbito da unidade familiar levando-se em considerao aspectos sociais, ambientais, econmicos, culturais, sade e o bem-estar familiar; 3 Os agricultores que participaram desta pesquisa demonstraram satisfao naquilo que esto fazendo, convictos de que tomaram a deciso correta ao mudarem do sistema de produo convencional para o de base ecolgica; 4 De uma maneira geral, pode-se perceber por intermdio das entrevistas, que a situao atual das famlias avaliadas est muito melhor agora que a anterior, motivados principalmente pelo fato de terem resgatado a auto-estima, produzirem um alimento mais saudvel, preservarem o patrimnio natural e, ainda, obtendo uma renda estvel e segura, proporcionada pelas garantias de preo e comercializao. Finalizando, pode-se dizer que entre as motivaes dos agricultores, captadas pela pesquisa, est, acima de tudo, a preocupao de produzir de forma ecologicamente correta e poder ofertar diretamente aos consumidores alimentos mais saudveis, satisfazendo no somente a si prprios, mas atendendo os interesses e as preferncias dos consumidores, de uma forma geral. Enm, um processo de mudana envolve estratgias, organizao interna e externa, racionalidade, tomada de deciso, apoio institucional e, acima de tudo, vontade e persistncia em querer mudar.

521

Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes

Referncias
BAZERMAN, M.H. Processo decisrio: para cursos de administrao e economia. Rio de Janeiro: Elsevier, 2004. 10 reimpresso. CAPORAL, F. R.; COSTABEBER, J. A. Agroecologia e desenvolvimento rural sustentvel: perspectivas para uma nova Extenso Rural. Agroecologia e Desenvolvimento Rural Sustentvel. Porto Alegre, v.1, n.1, p.16-37, jan./mar. 2000. CHAYANOV, A. V. La organizacin de la unidad Econmica Campesina. 1a ed., Buenos Aires: Nueva Visin, 1974. 342 p. COSTA, J.S. Origens histricas do municpio de So Loureno do Sul. In: So Loureno do Sul Cem Anos 1884 - 1984. So Loureno do Sul, 1984 p. 39-77. _____. DIETRICH, B.; ALMEIDA J.S.N.de. (Org.). 150 anos de Imigrao Alem-Pomerana em So Loureno do Sul 1858-2008. Comunicar Brasil. So Loureno do Sul - RS. 2008. 23p. DANIELS, J. Batata-semente para uso prprio. In: PEREIRA, A. da S.; DANIELS, J. O cultivo da batata na Regio Sul do Brasil. Pelotas: Embrapa Clima Temperado: Braslia: Embrapa Informao Tecnolgica, 2003. p.495-508. EMATER/RS ASCAR. Censo Anual de Hortigranjeiros. Disponvel em: <http://intranet. emater.tche.br/intranet/sistemas/ipan/censo/php/consulta_altera_rel>. Acesso em: 24 nov. 2009. FREITAS, H.; BECKER, J.L.; KLADIS, C.M.; HOPPEN, N. Informao e deciso: sistemas de apoio e seu impacto. Porto Alegre: Ortiz, 1997. KIMURA, H. Administrao de riscos em Empresas Agropecurias e Agroindustriais. So Paulo. Cadernos de Pesquisa em Administrao. v.1, n.7, 2 trimestre 1998, p.5161. LIMA, A. P.de; BASSO, N.; NEUMANN, P. S.; SANTOS, A.C. dos & MULLER, A.G. Administrao da unidade de produo familiar: modalidades de trabalho com os agricultores. 3 ed. Iju: UNIJUI, 2005. 224p. LIMA, M.I.F. Paisagem, terroir e sistemas agrrios: um estudo em So Loureno do Sul. Porto Alegre, 2006. Dissertao (Mestrado em Desenvolvimento Rural) Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Porto Alegre. LIMA, O.O. Gesto de riscos na Agricultura Orgnica. IN: Simpsio Internacional em Gesto Ambiental e Sade, I, 2005. SENAC, Santo Amaro, SP. Disponvel em: http://www. planetaorganico.com.br/art.odair.htm. Acesso em 15 set. 2009. MACHADO, J.A.D. Anlisis del sistema informacin-decisin en agricultores de regadio del Valle Medio del Guadalquivir. 1999. 307 f. Tese. (Doutorado em Economia Alimentar) Universidade de Crdoba, Crdoba, Espanha, 1999.

522

Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS

MADAIL, J. C. M.; PEREIRA, A. da S.; SIMA, L.F. Agronegcio da batata no sul do RS. Pelotas: Embrapa Clima Temperado, 2005. 30p. (Boletim de Pesquisa e Desenvolvimento, 18). MADAIL, J. C. M.; PEREIRA, da S.; UENO, B. BEARMINO. L.C.; SILVA, B.A.da. Sistema local de produo de batatas da Regio Sul do SR SLP: organizao e gesto. Pelotas. Embrapa Clima Temperado, 2007. 31p. (Boletim de Pesquisa e Desenvolvimento, 48). MARTINEZ, E.A. Caracterizao do sistema de produo de batata em transio agroecolgica de agricultores familiares em So Loureno do Sul (RS). Pelotas, 2009. Dissertao (Mestrado em Cincias) Faculdade de Agronomia - Universidade Federal de Pelotas, Pelotas. NAZARENO N. R. X. de; PEREIRA. A.da S. Cultivares de batata adaptadas ao sistema orgnico de produo. In: NAZARENO N.R.X.de (Editor). Produo Orgnica de Batata - potencialidades e dasaos. Londrina IAPAR, 2009. (Captulo 5) p.109119. NAZARENO N. R. X. de; JACCOUD FILHO, D.S. Doenas fngicas. In: PEREIRA, A. da S.; DANIELS, J. (ed.). O cultivo da batata na Regio sul do Brasil. Braslia: Embrapa Informao Tecnolgica, 2003. p.239-276. OLIVEIRA L.M. de. A informao como instrumento para tomada de deciso do agricultor de Giru no estado do Rio Grande do Sul Brasil. 2007. 113f. Dissertao (Mestrado em Agronegcios da Universidade Federal do Rio Grande do Sul), Porto Alegre PEREIRA, A.da S.; DANIELS. J. O cultivo da batata na regio sul do Brasil. Embrapa Clima Temperado. Braslia, DF: Embrapa Informaes Tecnolgicas, 2003. _____. HEBERL, A.de O.; DANIELS, J. Sementeiro: multiplicao de batata-semente para uso prprio. Pelotas: Embrapa Clima Temperado. 2009. 6p. (Comunicado Tcnico, 207). POKRAS, S. Como resolver problemas y tomar decisiones sistematicamente. Mxico: Iberoamericana. 1992. 103p. SILVA, A.C.F.da; SOUZA, Z.S.da; PERUCH, L.A.M.; MODOLON, T.A.; PEREIRA, A.da S. SCS365 Cota: primeira cultivar catarinense de batata desenvolvida para o sistema de cultivo orgnico. Agropecuria Catarinense, Epagri, Florianpolis. V.21, n.3, Nov.2008, p.85-90. SIMON, H.A. Administrative behavior. a study of decision-making process in administrative organization. 1 ed. New York, NY: The Macmillan Company, 1945. _____. Comportamento administrativo: um estudo dos processos de decises nas organizaes administrativas. 2.ed. - Rio de Janeiro: FGV, 1970. 279p. _____. A capacidade de deciso e de liderana. Rio de Janeiro: Editora Fundo de Cultura, 2.ed, 1972.

523

Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes

_____ La nueva cincia de la decisin empresarial. Buenos Aires. El Ateneo. 1982. 163 p. TEIXEIRA, A.L.; LIMA, J.B. O Cotidiano administrativo de pequenos produtores de hortigranjeiros. In: ENCONTRO ANUAL DA ANPAD, 17., 1993, Salvador. Anais. Salvador: Associao Nacional dos Cursos de Ps-Graduao em Administrao, 1993. v.5.

Entrevistas realizadas:
E1: Soni Thurow Extensionista da Emater/RS E2: Renato Voight, presidente da Coopar - Cooperativa Mista dos Pequenos Agricultores da regio Sul Ltda

524

A transio de monocultivos de caf em sistemas agroorestais no Estado do Esprito Santo, Brasil


Eduardo Ferreira Sales*
*Pesquisador do Instituto Capixaba de Pesquisa Assistncia Tcnica e Extenso Rural (Incaper) e Doutorando em Agroecologia do Instituto de Sociologa y Estudios Campesinos UCO/UNIA

1. Introduo
O Estado do Esprito Santo situado no sudeste do Brasil tem no caf um produto de grande importncia. Se caracteriza por uma agricultura de base familiar, predominantemente dependente do cultivo do caf, com poucas culturas alternativas para fonte de renda, produo para o consumo e venda do excedente. Em geral, os agricultores cam a merc da cotao do caf que em situaes de baixos preos causam srios transtornos socioeconmicos. Assim, os cultivos so manejados de acordo com esta instabilidade, provocando perodos de maior dedicao a cafeicultura alternados com perodos de abandono, com o agravante que em lavouras adubadas quimicamente a situao piora ainda mais pelos altos preos dos adubos, e o fato de deixar de adubar os cafezais causa um denhamento da lavoura, comprometendo a produo e a manuteno dos agricultores. Em alternativa a esta dependncia, a agricultura familiar associada aos sistemas agroorestais (SAFs), pode ser uma opo para a transio agroecolgica nas propriedades com cafezais e um indicativo de redesenho em busca da sustentabilidade. H 20 anos tm sido realizadas varias iniciativas em busca de desenvolver sistemas produtivos mais harmnicos com a natureza, que foram inspiradas por princpios agroecolgicos. Vrios diagnsticos e cursos sobre SAFs foram realizados no Estado e estabelecidas unidades agroorestais, atravs de organizaes no governamentais e instituies governamentais, mas o resultado foi pequeno em proporo ao esforo do trabalho realizado. Alguns agricultores optam por plantar especies de uso mltiplo e madeirveis junto ao cafezal devido necessidade de ampliar a renda. Alm disso, os SAFs tm um grande potencial para contribuir para uma melhor integrao das orestas remanescentes da Mata Atlntica original em corredores ecolgicos. Este trabalho faz uma anlise da realidade dos agricultores que cultivam caf conilon (Coffea canephora) consorciado, buscando conhecer suas motivaes para a implantao de SAFs, estratgias de manejo, as distintas formas de apropriao dos conhecimentos

525

Eduardo Ferreira Sales

tcnicos que inuenciaram suas experincias e os sistemas resultantes. Deste modo, se estudam suas experincias concretas exitosas ou no, buscando elementos que contribuam para a formulao de uma proposta de SAFs que possa ser mais facilmente assimilada, e que estimule e enriquea gradualmente os desenhos agroorestais originais.

2. Material e Mtodos
1. Para efetuar esta anlise foram realizadas entrevistas abertas aos agricultores, durante visitas s propriedades rurais e aos tcnicos envolvidos com SAFs. A amostra inicial foi obtida de diagnsticos anteriores em que se identicaram os primeiros informantes, e foi complementada, utilizando-se a tcnica de bola de neve, que consiste em pedir aos entrevistados novas referncias com experincias na temtica de SAFs. As entrevistas foram gravadas com um gravador digital e geraram dados descritivos que depois foram transcritos. O nmero de entrevistados foi atingido quando se obteve a saturao terica, ou seja, as observaes adicionais no conduziram a outras compreenses. Buscou-se adotar a postura do entrevistador qualitativo na conduo dos dilogos, permitindo que as pessoas discursem sobre suas perspectivas e experincias sem estruturar a conversao nem denir o que elas devam dizer (Taylor e Bogdan, 1986). 2. O foco deste trabalho foi a regio Norte do Estado, por sua sua riqueza em mananciais e recursos naturais, que constitui uma importante reserva hdrica e de biodiversidade, e pela concentrao da produo cafeeira de conilon. Contribui para a seleo da amostra e anlise, as observaes do autor, possibilitadas pela convivncia durante mais de vinte anos com os atores sociais da regio. 3. Apoiando a anlise, a literatura especializada (artigos, livros, teses e legislaes), nos permite entender o contexto, identicando aspectos histricos e as principais transformaes socioambientais na regio de estudo e no Estado. A reviso bibliogrca sobre os SAFs e aspectos associados tambm contribui com dados secundrios para uma anlise em maior profundidade.

3. Contexto histrico e socioambiental para a implantao de SAF no Estado do Esprito Santo


1. A diversidade nos aspectos naturais e humanos so as caractersticas que mais se destacam no Esprito Santo, ainda mais considerando a pequena extenso territorial do Estado, que com seus 46.077 mil quilmetros quadrados um dos quatro Estados com menor extenso do Brasil. Ainda que haja grande diversidade pluviomtrica, a cobertura vegetal original do Estado era um oresta contnua. O Estado varia em altitude do nvel do mar at o Pico da Bandeira (2.890 metros), sendo a distncia entre um ponto e outro de cerca de 120 km. Ao longo desta subida, e a partir do

526

A transio de monocultivos de caf em sistemas agroforestais no Estado do Esprito Santo, Brasil

litoral, as mudanas na paisagem comeam a partir do mar, com a presena de uma vegetao de mangue e restinga, passando por tabuleiros com elevaes menores, at as elevaes maiores onde est localizado o Pico da Bandeira. Nesta subida as temperaturas vo cando mais baixas, a vegetao mais verde e mais chuvas ocorrem durante todo o ano. A temperatura, relacionada com a altitude (cota) a principal responsvel por essas diferenas. A paisagem cultural tambm muda: as comunidades costeiras so dependentes do turismo e da pesca; para os tabuleiros costeiros, com menor populao, predominam as plantaes de eucalipto, canade acar, pecuria extensiva e cafezais conilon (Atlas do ecossistema do Esprito Santo, 2008). 2. No sculo XVIII, o Esprito Santo era a zona menos ocupada da costa brasileira. A oresta, alm de dicultar sua explorao, oferecia outros problemas para a ocupao, como a escassez de alimentos para os animais do trabalho que era um aspecto muito importante naquela poca. Alm disso, a selva densa propiciava ataques de surpresa dos indgenas, deixando aos colonos em constante sobressalto (op. cit., 2008). No obstante, estes inconvenientes no impediram a implantao do cultivo de cacau que preserva a Mata Atlntica, situada ao longo do litoral leste do Brasil. 3. No nal da dcada de 70 do sculo XX se iniciaram os grandes projetos industriais sem planejamento ambiental no Estado, e se agravou ainda mais a degradao ambiental do ar, da gua, do solo e da vegetao. Em conseqncia, a Mata Atlntica que cobria quase 90 % do Estado, possui somente 8 % de sua cobertura original (op. cit., 2008). Atualmente, a regio norte do Estado ocupada por extensas reas de eucalipto que so utilizadas para a produo de celulose. A vocao orestal aproveitada principalmente para esta nalidade, e o monocultivo se torna cada vez mais ampliado, existindo inclusive incentivos para reorestar com eucalipto. 4. O municpio de Sooretama, que signica refugio dos animais silvestres na lngua indgena, situado no norte do Estado, possui a Reserva Biolgica de Sooretama com mais de 24 mil hectares de Mata Atlntica de Tabuleiro, e juntamente com a vizinha Reserva Natural da Companhia Vale do Rio Doce (no declarada como unidade de conservao), constituem o maior macio de oresta natural do Estado, totalizando 45.787 ha correspondentes a 1% do territrio do Estado (Instituto de pesquisas da Mata Atlntica, 2005). Existem tambm reservas orestais nas propriedades particulares. Todas estas reservas orestais so parte do corredor Central da Mata Atlntica (Ministrio do Meio Ambiente, 2002). O conceito corredores ecolgicos apresenta uma abordagem alternativa a formas convencionais de conservao da diversidade biolgica, que ao mesmo tempo, mais abrangente, descentralizada e participativa. A implantao de corredores ecolgicos1 demanda alto grau de cooperao de instituies e de interessados

1 Os corredores ecolgicos so denidos como grandes reas que contm ecossistemas orestais biologicamente prioritrios para a conservao da biodiversidade na Amaznia e na Mata Atlntica, compostos

527

Eduardo Ferreira Sales

de diversos setores. Desta forma, esta abordagem compartilha com a Agroecologia princpios e metodologia e reconhece a necessidade de uma fase de transio.

3.1. Legislao ambiental e polticas pblicas: um lugar para os SAFs


Os SAFs esto pouco a pouco ganhando espao e apoio nas politicas do Governo Federal. No Programa Nacional de Fortalecimento da Agricultura Familiar - Pronaf orestal h uma linha de crdito especca de estimulo sua implantao (Pronaf, 2010). O Programa de Aquisio de Alimentos (PAA, 2010), que efetua compras de gneros alimentcios para ns diversos, tambm tem incentivado os cultivos diversicados. O Cdigo Florestal Brasileiro recomenda reserva legal de um mnimo de 20% da rea da propriedade com cobertura vegetal natural, onde no permitido o corte raso, sendo vedada a alterao de sua destinao, nos casos de transmisso, a qualquer ttulo. reas de preservao permanente so as reas nas margens dos rios, reas declivosas e cumes de montes (Lei Federal n4.771/65, 2010). A falta da compreenso adequada dessa legislao inibe a realizao de plantios agroorestais pelo receio dos agricultores de tornar determinada rea da propriedade inviabilizada de utilizao futura, ou do impedimento para o corte das rvores plantadas. Por outro lado, a legislao tambm determina e inui positivamente em um desenvolvimento mais sustentvel. Na Lei n. 11.428/06 (Lei da Mata Atlntica, 2010) que tramitou durante vrios anos e foi regulamentada no dia 21 de novembro de 2008, h vrios aspectos baseados em princpios da Agroecologia, que estimulam a disseminao dos SAFs, denindo os benecirios (agricultores familiares e populaes tradicionais), favorecendo gratuidade nos servios administrativos e oferecendo prioridade na concesso de crdito agrcola.

3.2. Desenvolvimento sustentvel e a importncia do conhecimento local


Segundo Caporal e Costabeber (2007), a Agroecologia conceituada como um enfoque cientco destinado a apoiar a transio dos atuais modelos de desenvolvimento rural e de agricultura convencionais para estilos de desenvolvimento rural e de agriculturas sustentveis. Essa transio se refere a um processo de evoluo contnua, e por se tratar de um processo social, ela implica no somente na busca de uma maior racionalizao econmico-produtiva, com base em cada agroecossistema, mas tambm requer mudana nas atitudes e valores dos atores sociais em relao ao manejo e conservao dos recursos naturais. Este complexo processo de transio agroecolgica no dispensa o progresso tcnico e o avano do conhecimento cientco. A Agroecologia se consolida como enfoque cientco na medida em que este campo de conhecimento se une com outras disciplinas cientcas e conhecimentos dos prprios agricultores.
por conjuntos de unidades de conservao, terras indgenas e reas de interstcio, de modo a prevenir ou reduzir a fragmentao das orestas existentes e permitir conectividade entre as reas protegidas (Ministrio do Meio Ambiente, 2002).

528

A transio de monocultivos de caf em sistemas agroforestais no Estado do Esprito Santo, Brasil

No Esprito Santo, h uma busca do fortalecimento da Agroecologia nos aspectos de formao de agricultores e tcnicos. O Incaper h mais de 50 anos vem trabalhando com extenso e pesquisa. A instituio passou por vrios perodos similares a outras instituies de extenso no Brasil que foram criadas para ajudar no desenvolvimento rural. Segundo Caporal (1998), os anos 50 comeam sob os imperativos da modernizao no sul de Brasil, vista como uma exigncia devido as debilidades do antigo modo agroexportador que nos anos anteriores mostrara, outra vez, seu fracasso. Nesta poca, o mesmo modo de organizao (com variaes) e a mesma base poltico-ideolgica, que orientava o extensionismo de origem norteamericana, poderiam j ser encontrados em diferentes estados do Brasil e em quase todos os pases latinoamericanos. Este autor, com o objetivo de melhor compreender a historia extensionista, a divide nos seguintes perodos: familiar assistencialista, produtivista, crtico reexivo e transio ambientalista. Os trs ltimos perodos no se completaram e a caracterstica produtivista continua dominante na atualidade (Caporal, 2008). Desta forma, a criao de uma associao de crdito e assistncia rural se originou, com o objetivo de fortalecer a ideologia da educao para melhorar o nvel de vida e das prticas agrcolas campesinas, e a extenso rural aparece como um instrumento para materializar estas idias no campo. Atuando em programas de Agroecologia, Corredores Ecolgicos e Caf sustentvel, o Incaper busca inovar na conduo da pesquisa e da extenso rural atravs de metodologias participativas, diagnsticos, experimentao com agricultores e interao entre os projetos. Todavia, falta aprofundar e aperfeioar os trabalhos e estudos sobre SAFs que vem sendo conduzidos no Estado, atravs de novas ferramentas de anlise para a concepo de novos desenhos junto aos agricultores familiares.

3.3. Incorporando a percepo dos agricultores


A importncia da complementaridade dos conhecimentos tcnicos e tradicionais (Caporal et al., 2005; Sales, 2001) fundamental em um trabalho participativo, pois o mtodo utilizado para produzir o conhecimento tcnico-cientco tem a capacidade de registrar com preciso algumas variveis que escapam da percepo dos agricultores. Por outro lado, o agricultor tem uma viso do conjunto que dicilmente o procedimento cientco consegue captar (Sales, 2001). Em uma pesquisa sobre as percepes dos agricultores em relao as questes ambientais realizada no Estado de Santa Catarina em 2000, para o senso comum e uma minoria de agricultores entrevistados, a mudana da paisagem a partir do aumento de reas verdes considerado positivo, revelando um sentimento de satisfao com a preservao. Por outro lado, do ponto de vista da maioria dos agricultores, a recuperao da cobertura vegetal indicada pela presena de matas secundarias a representao de uma regio estagnada, pois associam a ocorrncia desta cobertura a falta de perspectiva e alternativas para a regio. Em geral, os agricultores so identicados por determinados segmentos sociais urbanos, e do ponto de vista legal como responsveis pela transformao e degradao da natureza. Esta regio, que tem remanescentes da

529

Eduardo Ferreira Sales

Mata Atlntica e uma grande densidade de mananciais, sofre a interferncia desta postura. Sendo assim, a agricultura ca com um espao restrito para a execuo de suas atividades agrcolas, que devero ser realizadas pelos agricultores que permanecerem, apesar do intenso processo de migrao ocorrido na regio. Para estas famlias resta o estigma de estarem destruindo a natureza. Deve-se buscar um modo adequado para resolver os problemas ambientais, combatendo as causas e mitigando seus efeitos. Os agricultores da rea estudada, em geral, questionam as propostas de preservao desvinculadas de um plano de desenvolvimento local. Tais propostas poderiam transformar a regio em um santurio ecolgico, mas com o custo da expulso de seus habitantes, principalmente os mais jovens. Em um trabalho realizado na Espanha sobre a Dehesa, Acosta (2008) relata algumas impresses de entrevistas obtidas sobre a percepo das crises vividas. Os trabalhadores e antigos colonos insistem na falta do trabalho e na degradao das infraestruturas das propriedades. Os campesinos, antigos colonos e alguns proprietrios so os que mais frequentemente recorrem a imagens de abandono em contraposio ao cuidado e a vida que havia antes no campo. Esta sensao de decadncia se v acentuada pela baixa natalidade, evidenciada pelo baixo nmero de alunos nas escolas, que ameaa com a supresso de vagas de professores. A melancolia dos agricultores, como de um corpo que perdeu sua prxis, frequente e vericado em diferentes lugares, e s nos resta reetir sobre esta situao em busca de solues ou formas de minimizar juntos estes problemas. Segundo este autor, a percepo dos agricultores indica que, o ecologismo e a preocupao pelo entorno so percebidos em primeira instancia como limitao e outras, como tolice. O ecologismo uma elaborao ideolgica urbana, que em uma primeira fase se centrou sobretudo na proteo de determinadas especies de fauna, e que em grande parte se pedia proteo contra a caa, atividade que nestes povos muito comum, e um elemento importante da cultura local. A concepo da sociedade de ver o campo como uma venerao da natureza, intocvel, nos indica o quo distante esto os universos rural e urbano. Quando se estuda o contexto dos agricultores, se torna necessrio perceber as relaes que eles mantm em seus ambientes. Desta forma, preciso compreender que o ambiente vai mais alm de uma dimenso estritamente ecocntrica, e tambm deve envolver questes culturais, polticas e socioeconmicas. Para Caporal e Costabeber (2007), a caracterstica fundamental do processo de transio agroecolgica seria a ecologizao da agricultura. Este processo de ecologizao da agricultura no se apresenta como uma tendencia unilinear de mudana a uma nova homogeneizao das agriculturas mundiais como se havia suposto que ia ocorrer a partir da difuso internacional dos pacotes da revoluo verde. Ao contrario, a noo de que a interveno humana no processo de produo agrcola deve respeitar as especicidades, potencialidades e limitaes de cada ecossistema, que faz da ecologizao um processo dinmico, continuo, multilinear e em constante adaptao as condies de tempo e de lugar.

530

A transio de monocultivos de caf em sistemas agroforestais no Estado do Esprito Santo, Brasil

3.4.  Sistemas de cultivo do caf e consequncias do modo de produo em monocultivo


O modelo de desenvolvimento da cultura de caf conilon no Estado do Esprito Santo, baseado na monocultura e altos nveis de produtividade, tem privilegiado a dimenso tcnico-produtiva, em detrimento das demais dimenses da sustentabilidade. A opo por este modo de produo, principalmente na regio norte do Estado, tem demandado altos investimentos na adquisio de equipamentos de irrigao, maiores doses de fertilizantes, e um aumento no uso de herbicidas e pesticidas, uma vez que tem favorecido a incidncia de pragas e doenas (De Muner et al., 2007). Este modo antagnico via agroecolgica apresenta baixa sustentabilidade pela grande dependncia externa, endividamento dos agricultores e muitos problemas ambientais e sociais. Entretanto, os outros pilares do desenvolvimento sustentvel so pouco considerados nos projetos e polticas pblicas para o setor cafeeiro e a agricultura familiar. Junto aos aspectos tcnico-produtivos, as dimenses econmica, social, ecolgica, cultural, poltica e tica devem ser conciliadas, em uma busca permanente de novos pontos de equilbrio, com viso crtica em relao ao bem estar, a garantia de renda, e a manuteno social dos participantes, principalmente da famlia rural, que constitui o elo mais frgil da cadeia produtiva. Este ponto visvel na cafeicultura do conilon do Estado, em que o impacto social e econmico da crises cclicas pode ser percebido de forma mais dramtica com os agricultores familiares abandonando suas propriedades ou cultivando o caf de forma extrativista, levando ao desemprego de trabalhadores rurais, enquanto a renda originaria da cafeicultura se concentra nos pases transformadores (Coelho, 2002; citado em De Muner et al., 2007). Outro impacto do monocultivo do caf e do manejo a pleno sol a excessiva exposio s radiaes solares que provocam muitas doenas como fotodermatosis e cncer cutneos. Tais problemas identicados entre os agricultores, mostram uma ntima relao entre o corte da oresta e a doena, pois as primeiras fotodermatosis surgiram em 1968, quando praticamente haviam desaparecido os ltimos vestgios da oresta na regio do norte do Estado (Cncer ecolgico, 2010). O Estado apresenta uma populao de descendentes de europeus (alemes, italianos, portugueses, pomeranos e poloneses), de pele clara e na, que so mais susceptveis a estes problemas. De forma diferente, o trabalho na sombra nos SAFs, alm de favorecer uma proteo da radiao, proporciona aos agricultores um melhor conforto trmico, minimizando a penosidade do trabalho agrcola, principalmente no vero. Devido aos baixos preos de caf e a competio com pases em que a produo se realiza com menor custo, muitos pases de Amrica Central abandonaram seus mtodos tradicionais de produo, em particular do cultivo com sombra, que alm de conservar o solo e a gua, especies da ora e da fauna, constitua um moderador natural do microclima. A necessidade de introduzir variedades de alto rendimento para enfrentar a competio dos produtores de menor custo levou a a utilizao intensiva de agroqumicos que provocou

531

Eduardo Ferreira Sales

uma reduo da biodiversidade. Para ilustrar como se contrapem os modelos de produo em monocultivo e diversicados, toma-se um exemplo da Costa Rica, onde a presena de SAFs diversicados com cafeeiros uma realidade, mas apresenta incompatibilidade entre a crescente escassez de mo de obra necessria colheita do caf e a possibilidade de mecanizar este processo em sistemas consorciados com rvores. Esta foi uma constatao de uma comisso de tcnicos costarriquenhos em visita ao Brasil, com o objetivo de avaliar o sistema de colheita mecanizada utilizado em cafezais, como forma de enfrentar as diculdades de mo de obra na colheita naquele pas. Paradoxalmente, enquanto se busca uma transio agroecolgica utilizando SAFs, h uma presso contraria; ou seja, de um lado a necessidade de desenvolver sistemas mais harmnicos com o ambiente contraposta por uma lgica produtivista para atender ao mercado de commodities, presente nos monocultivos.

3.5. Transies a SAFs


Gliessman (2001) lembra que na converso para prticas sustentveis existem vrios nveis e o terceiro representado pelo redesenho dos agroecossistemas. Conhecendo os processos ecolgicos, e para que esses funcionem com base a um novo conjunto de sistemas, se deve ir alm da utilizao de prticas convencionais ou simplesmente a substituio de insumos. Este autor menciona um quarto nvel na transio agroecolgica para uma cultura da sustentabilidade do sistema alimentar que estamos inseridos, que o reexo dos valores que guiam as decises humanas tanto para o desenho e manejo de agroecossistemas como as decises de que e porque consumir produtos provenientes de um ou outro sistema (Gliessman, 2007). A educao do consumidor, no sentido do que consome como alimento, que no somente o produto adquirido e sim que o produto o resultado de um processo complexo, que tem impactos ambientais e socioeconmicos. Eventualmente este processo ter inuencia nos valores que guiam as decises no mbito do agricultor. A sustentabilidade como conceito tem um enorme potencial de servir como ponto de vnculo entre os dois componentes mais importantes dos sistemas alimentares os que produzem os alimentos por um lado, e os que consomem os produtos por outro. Dessa forma, se busca alcanar uma mudana da tica e de valores para uma cultura da sustentabilidade. O caso da introduo das rvores em cafezais, constitui um importante passo para o redesenho do sistema de cultivo do caf e afeta favoravelmente o sistema nos aspectos ecolgicos, produtivos e socioeconmicos, favorecendo o melhor aproveitamento do sistema de produo nas propriedades. Alm disso, uma proposta de trabalhar valorizando os recursos naturais diferente da grande maioria dos cafezais a pleno sol no Brasil. Em uma pesquisa realizada no Estado de Santa Catarina, Mller et al. (2004), avaliam que no processo de transio agroecolgica necessrio que os agricultores e suas comunidades tenham um espao garantido e privilegiado, tanto na discusso e diagnstico de sua problemtica, como tambm nas decises a respeito das solues que

532

A transio de monocultivos de caf em sistemas agroforestais no Estado do Esprito Santo, Brasil

podem ser implementadas e na avaliao dos resultados. Se trata, fundamentalmente, de criar as condies necessrias para que os agricultores sejam os sujeitos de seu prprio desenvolvimento, garantindo a sustentao poltica das aes e projetos locais. A pesquisa apontou a importncia de adotar uma estrategia mais ordenada e descentralizada de transio, em que o ritmo dos mudanas seja ditado pelo tempo necessrio as adaptaes e as especicidades de cada contexto em questo. Durante o perodo de transio para outros sistemas, os agricultores necessitam experimentar mais e arcar com os custos dos erros cometidos, como tambm adquirir novos conhecimentos e informaes (Pretty, 1995). Esta situao tem dicultado a transio agroecolgica, e especialmente na implantao de SAFs, pois o agricultor pode estar trabalhando em sistemas com risco de prejuzo em sua atividade. Em um levantamento realizado em propriedades rurais no Estado do Esprito Santo que possuem rvores em cafezais, se verica a presena de SAFs simplicados adotados em grande maioria pelos agricultores (Sales e Araujo, 2005). Este indicativo mostrou que em um processo de transio agroecolgica a tendencia partir desta via, mas existem riscos. Do ponto de vista tcnico, sistemas mais complexos com rvores que forneam material para a cobertura do solo ou que xem nitrognio so mais desejveis. A questo das adversidades ambientais outro problema enfrentado na busca de uma transio mais harmnica. As secas peridicas no Estado afetam os cafezais, necessitando a utilizao de irrigao. Em algumas regies se verica uma disputa na utilizao da gua ocasionando conitos, inclusive judiciais, principalmente em perodos de maior demanda hdrica (De Muner et al., 2007). Os agroecossistemas de cafezais com sombra tem grande potencial para fortalecer os processos ecolgicos devido a semelhana com os ecossistemas orestais (Mndez e Bacon, 2007). Entretanto, os agricultores enfrentam muitos obstculos, como o custo da certicao orgnica, as diculdades para a comercializao e o custo da construo de uma infraestrutura necessria para o agroecoturismo. Em geral, os agricultores optam por especies arbreas teis, em vez de especies orestais raras em perigo de extino. Segundo Nair (1997), a multidisciplinaridade a chave do xito da agrooresta. O principal fundamento cientco da agrooresta a rvore de usos mltiplos, e o bom resultado da agrooresta depender da extenso com que os potenciais produtivos, protetores e de servio das rvores de usos mltiplos sejam entendidos, explorados e aproveitados. Mas, para alcanar isso, necessita-se a sabedoria coletiva e coordenada dos especialistas multidisciplinares; os cientistas de diferentes disciplinas devem ser expostos a estes objetivos e serem incentivados a publicar suas pensamentos e resultados. Entretanto, os anos setenta e oitenta foram caracterizados por uma estrategia de transferncia de tecnologia, e vericou-se que este modo era inapropriado, especialmente com respeito aos pequenos agricultores. O surgimento da agrooresta como uma atividade cientca coincide com o desenvolvimento dos enfoques centrados nos agricultores para o desenvolvimento

533

Eduardo Ferreira Sales

da tecnologia agrcola. Isto facilitou um contacto mais estreito entre os pesquisadores de agrooresta e os agricultores. Alm disso, a base relativamente pequena de conhecimentos da comunidade cientca em relao aos diversos SAFs, e a rica experiencia dos agricultores que tem desenvolvido SAFs, indicam a necessidade de complementaridade de conhecimentos. Um estudo realizado em El Salvador, Amrica Central (Mndez e Lovell, 2007), avaliando a presena de especies orestais nos cafezais da regio em trs cooperativas de cafeicultores, indica as estrategias de produo utilizadas pelos agricultores familiares. Segundo os autores, nos trpicos, SAFs com cafezais oferecem uma promissora oportunidade para proteger os ecossistemas, tais como a conservao da diversidade biolgica de plantas e animais, a conservao da gua, paisagens para a recreao e o sequestro de carbono. Entretanto, a retribuio pela conservao ambiental, seja na obteno de melhores preos do caf, seja em enquadramento da regio para o agroecoturismo e provedora de servios ambientais, no foram efetivos. Na opinio de Nair (1997), os SAFs devem possuir os seguintes atributos: produtividade (manter ou aumentar a produo), sustentabilidade (conservao do potencial de produo da base dos recursos) e adotabilidade (aceitao pela comunidade de agricultores). A adotabilidade uma condio fundamental para o xito dos SAFs. Desta forma, partindo de situaes criadas pelos prprios agricultores, a possibilidade de sucesso maior. Na Zona da Mata do Estado de Minas Gerais os agricultores aprenderam a privilegiar algumas especies para a associao com os cafezais arbica (Coffea arabica), como o abacate (Persea sp), a capoeira branca (Solanum argenteum), o cedro australiano (Toona ciliata), o papagaio (Aegiphila sellowiana), o ing (Inga vera), e a castanha mineira (Bombax sp). So diversos os motivos pelos quais estas especies so privilegiadas, mas o critrio principal para a introduo ou eliminao das especies do sistema a competio com os cafezais. Os principais indicadores usados para tais caractersticas so os aspectos tossanitrios dos cafezais na associao e o sistema radicular do componente arbreo (Cardoso et al., 2004). Como arma Caporal (2008), o avano do modo de produo capitalista em sua etapa mais oligoplica tanto nas cadeias de produo como nas cadeias transformao, transporte, consumo e armazenamento dos alimentos se antepe como uma grande barreira as mudanas. Entretanto, ainda que grandes e complexos so estes desaos, eles no so intransponveis. O processo de ecologizao em curso, as experiencias dos agricultores, as mudanas que comeam a aparecer nas instituies de ensino, os grupos de resistncia presentes nas organizaes de investigaes e extenso rural, alm da crescente conscincia da sociedade sobre os problemas socioambientais de nossa poca, so aspectos positivos indicando que a mudana possvel.

534

A transio de monocultivos de caf em sistemas agroforestais no Estado do Esprito Santo, Brasil

4.Anlise e discusso
Para os 58 agricultores entrevistados, os principais motivos de satisfao com os SAFs so os ganhos com a diversicao, a facilidade do trabalho na sombra, a diminuio da vegetao espontnea, a preservao da gua e da biodiversidade, e a certeza de obter outra renda diferente do caf. Entre as razes para o fracasso das experincias, esto a concorrncia dos cultivos consorciados com os cafezais por gua e nutrientes, a consequente reduo da produo de caf e o baixo retorno econmico com o trabalho realizado. A incerteza em relao ao futuro, quanto ao direito de realizar o corte das rvores ou obteno de preos satisfatrios para os produtos dos cultivos associados tambm foi apontada. Esta preocupao compartilhada com a maioria dos 14 tcnicos entrevistados, que alegam insegurana em recomendar os SAFs, pois indicam problemas com o manejo do sistema. Estas percepes encontram justicativas tcnicas e polticas de ambos os lados. Observa-se que alguns agricultores que tentaram desenvolver sistemas agroecolgicos associados aos SAFs, por alguma razo houve um retrocesso, deixando uma propaganda negativa. Este processo de transio aconteceu de forma brusca com a suspenso da aplicao de adubos qumicos e agrotxicos na lavoura, e geralmente, nem houveram etapas de melhoria na utilizao de prticas convencionais e de substituio de insumos. A produo comeou a diminuir, chegando ao ponto de voltar para sistemas convencionais. A introduo de rvores no cultivo do cafeeiro foi utilizada nesta mudana, e em alguns casos comprometeu a produo do caf. Isto gerou um sentimento de derrota, mas mesmo assim alguns agricultores continuam acreditando na proposta. Pelo depoimento dos agricultores, verica-se que no vivel economicamente, devido por exemplo, ao problema de mo de obra (que um grande gargalo), e passam a trabalhar de uma forma mais parecida com a convencional, usando adubo ou herbicida, para tentar aumentar a capacidade de renda e trabalho. Os agricultores ecolgicos ao observarem os que praticam a agricultura convencional, lucrando e crescendo nanceiramente, e por outro lado no conseguindo obter lucro na atividade, acabam optando pela agricultura convencional. Entretanto, existem muitos relatos de intoxicaes com agrotxicos, fato que repele os agricultores a esta via. Constata-se tambm que no h diferena de preo entre um caf agroecolgico e outro convencional, o que no incentiva ningum a abandonar os insumos sintticos e seguir a transio agroecolgica. Por outro lado, os agricultores que possuem sistemas diversicados mencionam que a cobertura do solo com restos vegetais proporcionam uma proteo ao solo e que conseguem manter a umidade por mais tempo. Existe a preferencia para o plantio de rvores com crescimento rpido, pois certamente daro um retorno mais rpido ao trabalho realizado. Uma minoria de agricultores tem uma lgica de no precisar buscar insumos e produtos no comrcio. Segundo eles, no se deve trabalhar em um s cultivo. Relatam que renda pouca, mas evita-se gastar em produtos que podem produzir. Os agricultores que tinham sistemas diversicados, e chegaram a atingir a uma situao de crise com o consrcio no cafezal, caram determinados a mudar para uma

535

Eduardo Ferreira Sales

lgica mais produtivista. Uma lgica em que colhem mais, mas gasta-se muito em adubos e agrotxicos. Em contrapartida, constatou-se agricultores convencionais se interessando e passando para uma produo diversicada, ou seja, conduzindo cafezais associados ao coco (Cocos nucifera), seringueira (Hevea brasiliensis), espcies madeirveis, cacau (Theobroma cocoa) e outras espcies. Um aspecto tcnico do consrcio observado que ao efetuar um plantio adensado com vrias espcies, uma espcie sobressai dominando as outras. Exemplicando, em um SAF com cafeeiros, seringueiras e cacaueiros adensados, o cafeeiro ca submetido a muita sombra e concorrncia, comprovando que o sistema no funciona. Quando feito um manejo de podas seletivas nas rvores, uma aplicao adequada de adubo e utilizado espaamentos compatveis, os agricultores do depoimentos mais favorveis ao consrcio, e esta associao tambm favorecida pela compatibilidade entre algumas espcies. Outro aspecto que favorece o consrcio o apoio de algumas polticas pblicas e legislaes adotadas no Brasil e no Estado s iniciativas de diversicao e comercializao de produtos agrcolas em mercados institucionais e locais, quando a famlia de agricultores tm um mercado garantido para vender seus produtos, como o caso de feiras onde os agricultores relatam que se vende de tudo um pouco, ou quando conseguem vender no Programa de Aquisio de Alimentos (PAA). Os agricultores que vendem os produtos diretamente em feiras relatam que no tem tempo para dar ateno especial a lavoura de caf, por que dedicando a outros produtos conseguem ter um retorno nanceiro melhor. Para obter um nanciamento do Pronaf necessrio a averbao da reserva legal da propriedade. Este processo relatado como burocrtico e que diculta a obteno da averbao. Segundo relatos, para liberar uma rea para efetuar o manejo agroorestal, necessrio a autorizao do rgo ambiental para a poda de raleamento das rvores ou a retirada de algum exemplar. Estes aspectos desestimulam o trabalho com SAFs. A agricultura hegemnica na regio utiliza grande quantidade de agroqumicos, em cafezais a pleno sol, na fruticultura de exportao, e em monocultivos de Eucalyptus sp. e cana de acar integrados a grandes agroindstrias que extraem celulose, carvo vegetal e etanol. Este modelo convencional se apresenta como uma disputa com a agricultura de base ecolgica, e um empecilho para a transio agroecolgica. Entre os agricultores visitados, percebe-se o dilema entre a questo econmica e a questo ideolgica, e acaba predominando o aspecto econmico, fazendo com que a ideologia seja deixada em segundo plano. Entretanto, nota-se agricultores preocupados com a sustentabilidade ambiental e comentam sobre as mudanas climticas atuais. Eles relacionam estas alteraes ao modelo convencional de produo e indicam os SAFs como um sistema adequado a ser conduzido em direo a uma nova agricultura. O aquecimento global lembrado pelos agricultores, pois relacionam os aumentos descontrolados de temperatura ao fato que est esquentando cada vez mais, e mais difcil est sendo suportar o trabalho nestas condies, comparado com pocas anteriores. Os estudos sobre SAFs e as experiencias comprovam sua utilidade direta, na obteno de renda e produtos. De forma indireta, se obtm servios ambientais. A forte

536

A transio de monocultivos de caf em sistemas agroforestais no Estado do Esprito Santo, Brasil

presena do mercado, que induz os agricultores e suas famlias a obterem altas produes de caf e de outros commodities, entra em constante conito com a necessidade de autoconsumo, preservao ambiental e diversicao com gneros alimentcios. O caf que est a alguns anos com um preo relativamente estvel, faz com que as famlias de agricultores continuem se mantendo com a renda proveniente do caf, inibindo as iniciativas em outras atividades, e deixando em segundo plano os cultivos diversicados e de auto-consumo. Os preos de outros produtos como coco, seringueira e cacau, utuam tambm, e os agricultores esto sempre em dvidas se investem ou no nos cultivos associados. Verica-se que os cafezais irrigados tm em geral uma boa produo e o cultivo associado tambm tem um bom desempenho, aproveitando a irrigao e os tratos culturais. Os cultivos consorciados amenizam as altas temperaturas do vero proporcionando um melhor ambiente para os cafezais, e facilita o trabalho na sombra. A utilizao das rvores como quebra ventos pode auxiliar na proteo das propriedades diminuindo a evapotranspirao dos cafezais e protegendo os cultivos associados. Outros agricultores argumentam que os SAFs no funcionaram, porque o norte do Estado uma regio muito quente, a distribuio de chuvas irregular, e comentam sobre a inviabilidade de capinar as lavouras com sol quente, comparado com quem usa herbicidas. Segundo os agricultores, a utilizao de rvores em cafezais foi motivo de deboche ou de comentrios como trabalho de louco. As experiencias que no tiveram xito causaram um impacto negativo na viabilizao e propagao dos SAFs. Outro aspecto que dicultou o desenvolvimento dos SAFs foi em relao ao manejo, j que utilizar faco para a poda seletiva das espcies associadas em substituio da enxada, causava uma mudana nos hbitos dos agricultores que estavam acostumados a capinar os cafezais sem deixar nenhuma vegetao. Por um lado os agricultores recordam de pocas de vacas gordas associado a perodos de fartura, quando por exemplo lembram que j compraram motocicleta com seis sacas de caf. Por outro lado, eles recordam de situaes de crises em que os preos do caf foram to baixos que empobreceram as famlias. Os jovens em geral no passaram por estas crises, e esto inuenciados pela lgica consumista demandando e consumindo produtos. No caso que suas necessidades no so satisfeitas, eles vo buscar trabalho em outros lugares ou nas cidades. A pouca presena dos jovens nas propriedades demonstra esta realidade. O agricultor e sua famlia trabalham em um servio penoso, e no tem os benefcios adequados nos aspectos de aposentadoria e em casos de doenas. No existe infraestrutura adequada de escola, hospital, estradas, energia e telefonia, e em caso de existncia, no de boa qualidade. Frias, nunca gozaram. Se fala que a agricultura est destruindo o meio ambiente, e diante a alguma irregularidade recebem multa, ou seja, um tratamento diferente de quem vive na cidade. Se ocorre uma seca ou se chove excessivamente, h risco de prejuzo, pois no tem seguro. No podem cortar uma rvore, no podem plantar na margem do rio e nem na encosta. Tudo isto representa o quanto difcil o trabalho agrcola

537

Eduardo Ferreira Sales

e viver no campo. Resta a via do xodo ou do plantio convencional. As mulheres so as primeiras em deixar as propriedades, pois as perspectivas do trabalho so menores e seu trabalho em casa menos valorizado ainda. As famlias de agricultores so os principais atores que podem preservar os recursos naturais, pois ao adotar prticas de produo que mantem o solo em boas condies de estrutura e fertilidade, propiciam a preservao da gua e do meio ambiente. Para que se desenvolva uma agricultura sustentvel, onde se perpetuam condies ambientais e socioeconmicas favorveis para as geraes futuras, se faz necessria a valorizao e apoio ao(a)s agricultores(as) pela sociedade.

5. Consideraes nais
O risco da destruio ambiental e a perda da sustentabilidade da agricultura com o crescimento econmico da regio so questes importantes no Estado. A tarefa do agricultor rdua, pois alm de produzir em quantidade e qualidade, deve cumprir as legislaes e executar servios ambientais. A idealizao de um agricultor ecolgico por parte do tcnico e da sociedade, as vezes diculta a implantao de um sistema plausvel. Por outro lado, a vivencia do cotidiano com os agricultores, a percepo de suas necessidades, e o acompanhamento, podem trazer melhores resultados na construo de SAFs compatveis com a realidade e as necessidades locais. importante ressaltar a necessidade de incorporar a questo de gnero nos trabalhos realizados, e tambm a importncia da complementaridade entre os conhecimentos tcnicos e tradicionais. A descontinuidade das aes comeadas, as adversidades socioeconmicas e ambientais, a falta de um manejo adequado, e vrios outros motivos, acarretaram poucos SAFs exitosos. As limitaes dos SAFs no Estado de Espirito Santo podem se resolver atravs da racionalizao e aperfeioamento para sistemas mais sustentveis. H que considerar que o melhoramento continuo dos SAFs ir aumentando seus maiores benefcios, que so a promoo de melhores condies de vida no meio rural e a preservao dos recursos naturais. A eleio de SAFs simplicados e com especies de valor econmico, uma estrategia do agricultor para manter sua sobrevivncia. Por outro lado, polticas pblicas que contribuam para fortalecer as estrategias dos agricultores, e que ajudem a preservar o meio ambiente, ser um benecio compartilhado com toda sociedade, produto de um trabalho conjunto. A pesquisa e o trabalho em agrooresta uma tarefa que envolve perseverana e pacincia porque uma temtica pouco conhecida e que leva vrios anos para obter

538

A transio de monocultivos de caf em sistemas agroforestais no Estado do Esprito Santo, Brasil

respostas. Desta dinmica podem surgir propostas de polticas pblicas que contribuam para fortalecer sistemas sustentveis. Os cafezais no Estado tm sido um dos principais responsveis do desmatamento da Mata Atlntica, da degradao ambiental e do monocultivo. Entretanto, os SAFs podem fazer que ocorra o inverso, minimizando o processo de degradao e enriquecendo as reas com especies madeirveis, frutferas e de uso mltiplo. O risco de preos baixos em um monocultivo sempre uma ameaa, e suas conseqncias so a migrao, a desestabilizao dos agricultores e da regio cafeeira, contribuindo com a insegurana alimentar. Frente aos fracassos na implantao e permanncia de SAFs na regio, e estimulados pelas experiencias exitosas de agricultores no estabelecimento e conduo de SAFs, acredita-se que a multiplicao destes SAFs com cafezais da regio norte de Espirito Santo contribui no processo de transio para uma agricultura ecolgica, aumentando a diversidade de especies no ambiente e melhorando a situao socioeconmica da regio.

Bibliograa
Acosta, R., (2008) Dehesas de la sobremodernidad: la cadencia y el vrtigo. Badajs, Coleccin Races. Atlas do ecossistema do Esprito Santo, (2008) Vitria, SEMA, Viosa, Universidade Federal de Viosa. Cncer ecolgico, (2010) [En lnea]. Disponvel em: http://www.seculodiario.com/ arquivo/2005/reportagens/rogerio/report51.asp [Acesso em: 23 de maio de 2010] Caporal, F. R. e J. A. Costabeber, (2007) Agroecologia e extenso rural: contribuies para a promoo do desenvolvimento rural sustentvel. Braslia, MDA/SAF/DATER. Caporal, F. R., (1998) La extensin agraria del sector pblico ante los desafos del desarrollo sostenible: el caso de Rio Grande do Sul, Brasil. Tesis Doctoral. Espaa, Instituto de Sociologa y Estudios Campesinos, Universidad de Crdoba. Caporal, F. R., J.A. Costabeber e G. Paulus, (2005) Agroecologia: Matriz disciplinar ou novo paradigma para o Desenvolvimento rural Sustentvel. In: Congresso Brasileiro de Agroecologia, 3., 2005, Florianpolis, ABA, [DC-Room]. Caporal, F. R., (2008) Agroecologia: uma nova cincia para apoiar a transio a agriculturas mais sustentveis In: Fakeiro F. G. e A. L. Farias Neto (comp.), Savanas: desaos e estratgias para o equilbrio entre sociedade, agronegcio e recursos naturais. Braslia, Embrapa Cerrados, v. 1, pp. 895-929. Cardoso et al., (2004) Experimentao participativa com sistemas agroorestais por agricultores familiares: espcies arbreas utilizadas. In: Congresso Brasileiro de Extenso Universitria, 2, 2004, Belo Horizonte.

539

Eduardo Ferreira Sales

De Muner, L. H. et al., (2007) Sustentabilidade da cafeicultura do conilon no Esprito Santo In: Ferro, R. G. et al., (comps.), Caf conilon. Vitria, Incaper, pp. 623647. Gliessman, S. R. et al., (2007) Agroecologa: promoviendo una transicin hacia la sostenibilidad. Ecosistemas, 16 (1). Enero de 2007. pp. 13-23. Gliessman, S. R., (2001) Agroecologia: processos ecolgicos em agricultura sustentvel. 2. Ed. Porto Alegre, Ed. Universidade, UFRGS. Instituto de pesquisas da Mata Atlntica, (2005) Conservao da Mata Atlntica no Estado do Esprito Santo: cobertura orestal e unidades de conservao. Vitria, Ipema. Lei da Mata Atlntica, (2010) [En lnea]. Disponvel em: http://www.planalto.gov.br/ ccivil_03/_Ato2004-2006/2006/Lei/L11428.htm [Acesso em: 23 de maio de 2010] Lei Federal n 4.771/65, (2010) [En lnea]. Disponvel em: http://www.achetudoeregiao. com.br/ANIMAIS/lei_federal_477_65.htm [Acesso em: 23 de maio de 2010] Mndez, E. e C. M. Bacon, (2007) Procesos ecolgicos y medios de vida agrcolas en el cultivo de caf bajo sombra. LEISA Revista de Agroecologa. 22.4 . Mar. 2007. pp. 26-28. Mndez, E. e S. T. Lovell, (2007) Conservation of Ecosystem Services and Farmer Livelihoods in a Shade Coffee Landscape of Western El Salvador. In: Simposio Internacional de Sistemas Agroorestales multiestratos con cultivos perenes, 2., 2007. Turrialba, CATIE, [DC-Room]. Ministrio do Meio Ambiente, (2002) Projeto Corredores Ecolgicos. Programa Piloto para Proteo das Florestas do Brasil PPG7. Braslia, MMA. Mller, J.; P. E. Lovato e E. M. Mussoi, (2004) Do tradicional ao agroecolgico: as veredas das transies (o caso dos agricultores familiares de Santa Rosa de Lima/SC). Eisforia, Florianpolis, v. 2, n. 2, pp. 126-152, 2004. Nair, P. K. R., (1997) Agroforestera. Mxico, Universidad Autonoma de Chapingo. PAA - Programa de Aquisio de Alimentos, (2010) Os Alimentos da Agricultura Familiar no Combate Fome. [En lnea]. Disponvel em: http://www.mds.gov.br/programas/ seguranca-alimentar-e-nutricional-san/programa-de-aquisicao-de-alimentos-paa [Acesso em: 23 de maio de 2010] Pretty, J., (1995) Regenerating agriculture: policies and practices for sustainability and self-reliance. Londres, Earthscan. Pronaf, (2010) Crdito rural do Pronaf. [En lnea]. Disponvel em: http://comunidades.mda. gov.br/portal/saf/programas/pronaf/2258856 [Acesso em: 21 de maio de 2010] Sales, E. F. e J. B. S. Araujo, (2005) Levantamento de rvores consorciadas com cafeeiros no Estado do Esprito Santo. In: Congresso Brasileiro de Agroecologia, 3., 2005, Florianpolis, ABA, [DC-Room].

540

A transio de monocultivos de caf em sistemas agroforestais no Estado do Esprito Santo, Brasil

Sales, E. F., (2001) As percepes dos agricultores em relao s adversidades ambientais: o caso da sub-bacia do Rio Brao do Norte-SC. Dissertao de mestrado. Universidade Federal de Santa Catarina. Taylor, S. J. e R. Bogdan, (1986) Metodologa de las ciencias sociales. Buenos Aires, Paidos Studio.

541

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 10

CESTA FRESCA: EXPERIENCIAS DE VENTA DIRECTA DE PRODUCTOS ALIMENTICIOS EN LA PROVINCIA DE PONTEVEDRA


Anta Puentes Corral
cestafresca@yahoo.es

Introduccin
Trato de incluir en este texto algunas informaciones tiles o ideas, tanto para aquellos que quisieran seguir un camino parecido, pero que no saben por dnde empezar, cmo para aquellos otros que quisieran cambiar el orden de las cosas y que tampoco saben por dnde empezar

Nosotros somos tan pequeos


CMO LLEGAMOS AQU?
En Abril del 2007 llegamos a Pontealta con dos ideas bastante claras, vivir en el campo y sin jefes. Yo, licenciada en Ciencias Polticas y de la Administracin, y mi pareja, Martin, mecnico de profesin. Viendo cmo todo est liado y dependiente, y el camino que lleva una sociedad irracional, que se sostiene sobre unos pilares muy frgiles, sin otro dios ni racionalidad que el dinero y la mano invisible del mercado, nos atraa la idea de ser autosucientes. Una vez desechada la idea de vivir sin dinero (no quisiramos renunciar a la movilidad, la informacin y comunicacin, a la cobertura social y las naranjas!). Pues idealistas si, pero no mrtires, buscamos la manera de poder combinar nuestros requerimientos y nuestras posibilidades. Leyendo a John Seymour,
La primera regla para hacerse autosuciente es entender el ciclo favorable: el suelo nutre a las plantas, las plantas nutren a los animales, los animales estercolan la tierra, el estircol nutre el suelo, el suelo nutre a las plantasEl autntico agricultor desear mantener este ciclo, pero para

545

Anta Puentes Corral

ello tiene que llegar a integrarse en l; en cuanto consumidor de vegetales y carnvoro, se expone a romper la cadena si no observa en todo momento la ley del retorno. Esta ordena que se devuelvan al suelo todos los residuos (animales, vegetales y humanos), a travs del montn de compost, o del intestino del animal, o con el arado, o incorporndolos al suelo mediante las pisadas del ganado. Todo aquello que no pueda restituirse al suelo tilmente, o que no pueda aprovecharse de otro modo, debera quemarse, con lo cual se producira potasa para la tierra. En la nca autosuciente, nada debera desperdiciarse.

O a Bill Mollison, uno de los percusores de la permacultura,


La permacultura es un sistema de diseo para la creacin de medioambientes humanos sostenibles. ()En un nivel, la permacultura trata con plantas, animales, construcciones e infraestructuras (agua, energa, comunicaciones). Sin embargo, la permacultura, no trata acerca de estos elementos en s mismos, sino sobre las relaciones que podemos crear entre ellos por la forma en que los ubicamos en el paisaje.

El foco es crear sistemas que son ecolgicamente correspondientes y econmicamente viables, que provean para sus propias necesidades, no exploten o contaminen y que sean sostenibles a largo plazo. Y dadas las caractersticas de las tierras familiares de que disponemos; el tamao, alrededor de dos hectreas y sumado con todo lo que queramos, ya que sobran tierras abandonadas y quien te las ceda. Y el clima, interior, temperaturas extremas entre la noche y el da, mucho calor en verano, mucho fro en invierno, no se pueden cultivar al aire libre plantas sensibles a la helada hasta el 15 de mayo (tomates, judas, calabacines, etc.), ni ctricos, Es un valle, no hay problemas de viento, pero si de hongos. Mucha agua, maravilla en verano, exceso de humedad en invierno. Y las infraestructuras disponibles en nuestro alrededor, por ello, por ahora, tenemos un pequeo agujero en nuestro pequeo sistema, que es la produccin del alimento para los animales (cerdos, gallinas, pollos y ovejas), ya que aparte del maz, la hierba, la paja, los restos de la huerta y frutales y la remolacha forrajera, tenemos que proveernos de pienso ecolgico para asegurarnos que tengan una nutricin correcta a lo largo de todo el ao. Esto se debe a que dada la excesiva fragmentacin territorial, sobre todo en esta provincia(Pontevedra), no es fcil ni introducir en las ncas ni encontrar cerca maquinaria para desgranar cereal o legumbres, etc. aparte de los problemas de conservacin Antes las familias podan ser de 12 miembros, y nosotros somos slo dos Y el aprendizaje simultneo lo hace ms difcil, ninguno de los dos parte de ninguna experiencia en el cultivo, todas nuestras vidas, hasta ahora, han sido en ciudades, y sin antecedentes familiaresA da de hoy, recogemos alrededor del 30% de lo que planicamos.

546

Cesta fresca: experiencias de venta directa de productos alimenticios en la provincia de Pontevedra

Como todava, ya tres aos, estamos comenzando, necesitamos hacer muchas cosas de principio, y la inversin no se acaba que si un invernadero, que si cierres, sistema de riego, malla antihierbas, etc. Pensamos que diversicar al mximo la produccin sera la mejor manera de dividir el riesgo, y que complementando con los animales tendramos la posibilidad de compensar la venta en invierno cundo la variedad hortcola se reduce a productos de hoja y de raz aparte de lo que hayamos podido almacenar de la cosecha estival(patatas, cebollas, ajos y calabazas).

Y COMO EMPEZAMOS
As que fuimos creciendo la idea de hacer, digamos, un autoconsumo un poco ms grande, con la idea de poder abastecer semanalmente alrededor de 25 hogares. Y, en caso de crisis, o de huelga de camioneros techo y comida no nos ha de faltar.

La inseguridad del mercado


Comenzamos en verano, yendo a vender nuestros vegetales al mercado de Bouzas, en Vigo, los domingos, dnde principalmente se vende ropa. Tras las dicultades puestas primero por los organizadores, ya que no se pueden vender verduras y despus por una clientela inculta, vida de ofertas, y acostumbrada a los precios de las patatas en el supermercado(producto reclamo cuyo precio frecuentemente no cubre los gastos de produccin), que nos vali ms de un comentario insultante, nos fuimos haciendo con una clientela habitual, comprensiva de la diferencia entre un producto industrial y otro artesanal, casero y ecolgico, ms sabroso, fresco y sano. Pero el mercado era muy inseguro, el tener puesto cada domingo dependera de llegar dos horas antes del comienzo, apuntarse a un listado de suplentes, por si algn lugar quedaba libre, esperar hasta las 10, y entonces sabramos nuestro destino. Si no hay hueco, entonces, ya te puedes volver a casa con todas las lechuguitasObvia decir, que un producto fresco cmo son las hortalizas, no puede esperar hasta la semana que viene a probar suerte An con suerte, pudiendo ponerte, difcilmente lo venderas todo

Las cestas
Es as que, recogiendo los contactos de la gente habitual, comenzamos a intentar, mediante e-mail, introducir los pedidos a domicilio. La impredictibilidad de los pedidos, junto con la dicultad de calcular la disponibilidad a una semana vista nos hizo inclinarnos por hacer las cestas. Habamos visto sistemas parecidos de venta directa en otros pases como Canad, Estados Unidos, Reino Unido, Francia, etc. Las CSA (Community Supported Agriculture), las AMPE?, etc.

547

Anta Puentes Corral

Y decidimos que la nica manera de conseguir una cierta tranquilidad, estabilidad y poder darle salida a nuestro producto es teniendo una red de consumidores eles, colaboradores, socios o abonados(todava no sabemos como llamarles) que de forma semanal o quincenal recibiran nuestra cesta, benecindose, a cambio de su compromiso, de productos ecolgicos frescos, en casa y a precios lo ms ventajosos posibles, al eliminar intermediarios. Con lo cual, eliminamos, no slo ese incremento en el coste, o ese descenso en las rentas del productor, sino la irresponsabilidad(la falta de respeto por los plazos de seguridad o las dosis con los productos tosanitarios, por ejemplo, o la alimentacin de animales herbvoros con restos de carnes, etc.) para con lo que se produce(ms all de los dudosos controles ociales), ya que nuestros destinatarios son amigos, son Pepa y Juan, o Mara y Diego, que tienen hijos como Roque o Pablo, no son destinatarios annimos de nuestro producto que adems pagarn precios miserables por lo que nos ha costado mucho producir. Parte muy importante de nuestra labor, es hacer entender a nuestros consumidores la importancia que tienen en nuestra subsistencia, y porqu motivos no pueden todava tener tomates, y cmo inuyen las inclemencias metereolgicas, o los animales salvajes en lo que ellos recibirn en casa. Cmo todo est interrelacionado, y cmo la naturaleza tiene sus ritmos (y nosotros tambin, que aunque no queramos verlo, somos parte de ella, y si la destruimos a ella nos destruimos a nosotros mismos). As, intentamos alimentar esa relacin emptica con nuestros consumidores, contndoles cada semana que hacemos, o que ocurre, etc. Ellos comparten nuestros riesgos y abundancias. Es un ejercicio de comprensin, exibilidad, continuidad y adaptacin tambin por parte de los consumidores, ya que introducimos varias interferencias en las costumbres habituales: Ellos no eligen lo que van a recibir, se adaptan a lo que llega, tienen que aprender, muchas veces a elaborar productos que nunca haban elaborado La individualidad y el trato personal frente al anonimato y la fragmentacin social a la que nos induce un frentico ritmo de vida. La responsabilidad y compromiso con respecto a sus agricultores-proveedores (un punto muy difcil), ya que no nos interesa un consumidor lleno de derechos pero que se olvida de sus deberes. El poder que cada uno tiene con cada eleccin de compra que hace en el da a da. Este poder, es innitamente mayor y tiene ms potencialidad para cambiar algo, que el de expresar un voto cada cuatro aos o ir a una manifestacin.

548

Cesta fresca: experiencias de venta directa de productos alimenticios en la provincia de Pontevedra

Para elaborar las cestas y darles una continuidad, el clculo es difcil: cuntas lechugas por hogar y semana?, Cmo vamos a congurar la cesta? Cmo podemos en nuestras condiciones climticas? Cunto terreno necesitamos tener cultivado con hortalizas en cada poca del ao? Cmo incluir un cierto equilibrio nutricional? As, que decidimos intentar incluir en las cestas, siempre que se pueda un poco de vitaminas: lechugas, acelgas y hortalizas de temporada, antioxidantes y bases para la cocina: zanahorias, puerros, ajos o cebollas, hidratos de carbono: patatas o cereales, protenas: legumbres, carnes o huevos y fruta de temporada. En la realidad, y mientras nuestros conocimientos y perfeccionamiento no aumentan, complementamos nuestras cestas con productos de otros productores ecolgicos locales siempre que tengan producto.

Y los precios?
Los calculamos a partir del tiempo de trabajo dedicado sumado a los costes de produccin dnde y cundo lo tenemos claro o del supermercado convencional cundo no sabemos o no podemos calcular esos datos.

Y EL MUNDO ES TAN GRANDE Las dicultades legales.


Por un lado te dicen o anuncian una cosa, y por otra te lo hacen imposible realizar El autoconsumo un poco ms grande se nos plantea como casi el nico respaldo legal que tenemos. Con respecto a la carne, por ejemplo, si queremos poder vender nuestro producto, primero de todo, tiene que ser directamente, pues con el precio que nos pagaran, por ejemplo, intermediarios carniceros, no es posible, ni siquiera cubrir los costes de produccin, que lgicamente son mayores en la pequea escala artesanal, digamos. Y an, si alguno accediera, el precio para el consumidor nal sera desorbitado. Digamos por ejemplo, un pollo, comprado por 3 con un mes de vida, digamos que tarda 3 meses en llegar a los 2.5kgs. Si sumamos todos los gastos 9 comida, 7.5 en trabajo, estamos en 19.50, costes de produccin y lo vendemos a 20 . Si tiene que haber el benecio de un intermediario por medioa cunto tendra que ascender el precio? Los huevos son otro gran tema, el laberinto burocrtico se muestra muy pronto sin salida. Nuestro nico respaldo legal es el excedente de autoconsumo, calicado as hasta un mximo de 50 gallinas. A partir de ah sin puntos medios ni virtudes (La virtud se encuentra en el punto medio deca Aristteles), slo existe legalmente la produccin

549

Anta Puentes Corral

industrial, que miopemente no diferencia 500 de 500000. Siendo la ley claramente desproporcionada. Para ello, aparte de la marcacin, supeditada a salas de clasicacin, marcaje, etc. Los requisitos son: licencia de actividad industrial, insalubre y molesta, etc. Del ayuntamiento, para lo cual debe existir una distancia de 200 o 500 metros dependiendo del rgimen, as que viviendo al lado, ya es imposible de principio. Aparte, otros requisitos sanitarios o de instalaciones bastante lgicos.

Conclusin.
Desde el primer momento tuvimos claro que la nica manera de poder vivir del campo es la venta directa. La innidad de intermediarios, unido a la importacin de productos de pases tercermundistas dnde los salarios son muy inferiores, o de pases europeos dnde la subvencin estatal permite bajar los precios por debajo de los costes de produccin, y unido a la industrializacin de la agricultura, que permite la produccin en cadena y el consiguiente abaratamiento. Ha hecho que el presupuesto familiar dedicado a alimentacin haya descendido notablemente. Qu provoca esto? Alta tecnicacin, con lo cual, alta inversin para poner en marcha una empresa agraria. Menos mano de obra, por lo tanto, ms paro y despoblacin rural. Disminucin de las cualidades organolpticas y alimenticias de los productos. Hormonas y nitramones hacen la funcin de los esteroides, ms peso y tamao, pero menos esencia. Introduccin de nuevas tcnicas que introducen elementos y sustancias desconocidos para nuestros cuerpos, creados hace menos de 100 aos, y ante los cuales no existe, todava(es slo cuestin de adaptacin en unos cuntos miles de aos) en nuestro sistema inmunitario una respuesta clara. Con lo cual, nos encontramos con una proliferacin de enfermedades relacionadas con esto y con el estilo de vida relacionado con la terciarizacin de la economa. Cncer, diabetes, colesterol, cardiopatas Tienen bastante que ver con los vegetales, con nuevas sustancias y composiciones genticas, y con las carnes, alimentadas casi exclusivamente de grano, desequilibrio entre omega 3 y 6 por ejemplo. A nivel socioeconmico signica la concentracin de la produccin en reas y manos concretas, incrementando la dependencia mundial de cada vez menos empresas que venden insumos para la agricultura y de ciertos pases que se erigen en graneros del mundo perdiendo en soberana alimentaria, lo cul signica, en el largo plazo, en soberana poltica(a no ser que los qumicos inventen pldoras milagrosas para

550

Cesta fresca: experiencias de venta directa de productos alimenticios en la provincia de Pontevedra

alimentarnos dnde sinteticen vitaminas, minerales, protenas, etc.), esto es, poder decidir sobre tu vida y tu alimentacin. Veo nuestra solucin como una posibilidad viable para solucionar unos cuntos problemillas actuales: aparte de la creacin de redes sociales, que rompen con la fragmentacin, y el aislamiento social, una motivacin para la repoblacin del rural, contra la alienacin de una vida de trabajo en muchos casos sin un sentido claro aparte del econmico sera una buena solucin para la creacin de empleo, digamos que siguiendo nuestro ejemplo, y trabajando muchsimo (la parte mala, si no se siente como algo satisfactorio, que te llena, aunque con la experiencia y la tcnica se puede mejorar mucho, espero), se podra emplear 1 por cada 25 familias, lo cual signicara un 4% menos de paropara tiempos de crisis Los transgnicos, por ejemplo, no van a dejar de expandirse si la gente quiere comprar carne o leche barata todos los das, pero si se exige una calidad, si la demanda sube, es fcil que la otra produccin aumente, y si el mercado es grande, entonces si, se tomarn medidas para que no se permita la contaminacin gentica. As es el mundo donde el dinero gobierna y el mercado establece las leyes.

551

Canales cortos de comercializacin


Silvia Doneddu1 Eva Torremocha2

Introduccin - Contexto socioeconmico


Esta reexin pretende considerar el producto agroalimentario en la totalidad de su complejo ciclo, que va desde su produccin hacia la eleccin de los consumidores en el momento de comprar de un determinado bien, pasando por acciones intermedias y relaciones entre diferentes actores que tienen una repercusin mutua sobre las dinmicas y las estrategias de produccin, distribucin, comercializacin, compra y consumo. El trayecto del actual ciclo de produccin agroalimentaria, ha tenido en Europa una profunda y diferenciada transicin especialmente durante los ltimos sesenta aos. En Europa occidental el pacto social tcito nacido en los aos cincuenta entre agricultores y sociedad al n de asegurar la subsistencia alimentar a la poblacin todava afectada por la II Guerra Mundial, abri el camino hacia el debate acerca la necesidad de una poltica agraria comn (Sotte, 2009). En esta direccin el Titulo II (artt.38-47) del Tratado de Roma (1957), representa el primer documento hacia la reglamentacin del sector agrario Europeo (Fauri F., 2001). La constitucin del mercado comn, aport varios cambios en las polticas agrarias, generando transiciones que se identican como etapas y que se delimitan por las diferentes dinmicas que se generan en la produccin, en el consumo y en la relacin entre productores y consumidores. La constitucin del mercado comn, aport varios cambios en las polticas agrarias, generando transiciones que se identican como etapas y que se delimitan por las diferentes dinmicas che se generan en la produccin, en el consumo y en la relacin entre productores y consumidores. As, Durante la dcada de los sesenta la PAC, en su primera etapa, orient el sector agrario hacia una produccin intensiva. Para lograr este objetivo se propuso una industrializacin de la actividad agraria en sus tres etapas: la produccin, la distribucin y
1 2 Universit degli Studi di Cagliari (RAS), UAB, email Silviadoneddu@gmail.com Andaluca Agroecolgica, evatorremocha@hotmail.com

553

Silvia Doneddu, Eva Torremocha

la comercializacin. Industrializacin e intensicacin solo podan conseguirse mediante una especializacin de cada uno de los tres sectores, que se presentaba como la nica va para conseguir abastecer mercados en la cantidad requerida a los precios asequibles que demandaba el mercado. Si hasta entonces, como bien subraya B. Mondy en la entrevista que le realiza JM Guilloux en el marco del proyecto misin agrobiosciences (Mondy, B. 2007) la actividad profesional del agricultor conllevaba desde la produccin hasta la comercializacin de los alimentos que produca, las polticas pblicas comunitarias, vehiculadas a travs de la PAC fomentaron que su actividad pasara a ser exclusivamente productiva. Dejando la transformacin y distribucin de los productos en otras entidades o personas. Consecuentemente, la transformacin y distribucin de alimentos surgieron como sectores emergentes y se fueron independizando de la actividad productiva primaria, a la par que consolidando, a lo largo de estas dcadas. Los aos setenta representan una dcada de transicin desde la perspectiva del binomio produccin-consumo. Si bien por un lado la Comunidad Econmica Europea dedica en esta poca el 70% de sus recursos, por el otro lado los consumidores empiezan a tomar cierta consciencia hacia a los productos que compran y sus derechos. Esta inversin de rumbo es debido principalmente a la crisis petrolfera y al escenario de inestabilidad y de enfrentamiento internacional que ve como escenario principal la guerra en Vietnam. Una parte de la considerada masa se dirige hacia un cambio de necesidad, variando su percepcin por la cualidad y por el origen de los productos en el mercado (Beletti G., Marescotti, A., 1995). La dcada de los aos ochenta se caracterizan por una tendencia hacia la diversicacin del producto, que responde siempre ms y ms a la satisfaccin del consumidor. Superando la fase de homologacin y estandarizacin entran en los mercados productos de nicho y el producto per se no representa solamente una necesidad, sino un estatus. En los aos noventa, se alcanza y supera el objetivo marcado de abastecimiento del mercado europeo, cayendo incluso en una sobreproduccin que obliga a redenir la orientacin de las polticas pblicas en materia de agricultura en la Unin Europea. La PAC se vuelve a denir, hacia un control de la produccin para evitar los excedentes que saturan el mercado. Algunos principales elementos caracterizan el consumo en esta dcada modicando ulteriormente las dinmicas y las estrategias de la produccin y del consumo: la introduccin de los Organismo Genticamente Modicados, los escndalos alimentares derivado por la sobreproduccin, la falta de un sistema de control alimental estructurado y el ingreso en el mercado de productos que se ajustan a la necesidad de nuevas estructuras y dinmicas de vida diaria donde los consumidores tienen siempre menos tiempo para dedicarse a la preparacin de su comida. Ms adelante, ya en los aos 2000, se inicia el proceso de desamortizacin de la PAC, desvinculando toda ayuda de la produccin. Asimismo, se incorpora el aspecto medioambiental a la PAC con la eco-condicionalidad, aunque de manera paulatina y tmida.

554

Canales cortos de comercializacin

Las crisis globales, los procesos de globalizacin, los sistemas capitalistas y el mismo proceso de estructuracin y re- estructuracin de la PAC, ponen en evidencia que las polticas implementadas han conseguido una polarizacin de la produccin agroalimentaria. En este panorama se ha ido creando una divisin del mundo rural en la organizacin del territorio que se diferencia entre producciones de masa y especialidades integradas. Esta divisin pone maniesto el contraste entre competicin hacia la calidad y competicin por el precio: las dos organizaciones requieren diferentes elementos para su xito y un diferente espacio territorial. La produccin en masa necesita como factor de ganancia la tierra, mientras que las especialidades integradas encuentran su fundamento en el complejo de la sociedad local. En el caso de la produccin de especialidades integradas, se establece entre los productores y la comunidad un tipo de solidaridad estable (Becattini G., L. Omodei Zorini L., 2003). Las producciones intensivas se vinculan normalmente a circuitos de comercializacin extremamente largos en los cuales los principales grupos de distribucin de producto agro alimentario detienen el poder de decisin, no solamente en la cadena distributiva, sino tambin en la fase de la produccin. Por otro lado los pequeos productores que intentan evitar la competencia y la presin de las grandes fuerzas del mercado agro alimentares, crean alternativas en la produccin y en los canales de comercializacin, quedndose, no sin dicultades, dueos del ciclo de produccin. Ellos se ven forzados a repensar su estructura productiva y vincularse a nuevos modelos econmicos abriendo la va a nuevos escenarios a veces de forma cociente, a veces de forma instintiva. La percepcin que la ciudadana en general tiene de la actividad agraria es la de un sector fuertemente subvencionado por las ayudas europeas - a costa de otros- poco competente y de cuya utilidad se pone en duda, ya que en su ltima etapa, la PAC otorga ayudas desvinculadas de la produccin. Muchas explotaciones agrarias no son rentables y los productores venden por debajo de los costes de produccin mientras que los precios para el consumidor no son siempre asequibles. COAG seala un incremento del 400% de media entre la cotizacin de origen y los precios en los lineales (COAG, 2009). A nivel internacional, cinco corporaciones (Wall Mart, Carrefour Tesco Metro, Kroger) controlan gran parte del sector agrario al manejar los recursos productivos (las semillas y cada vez ms las tierras de cultivo), los insumos (amplia gama de biocidas a disposicin de la agricultura convencional) y la distribucin y comercializacin de la produccin. Para la ciudadana en general (que caracterizaremos como consumidores/as por construir su papel frente al de los productores/as agrarios) la incorporacin del sistema agroalimentario en la lgica capitalista, que conlleva la concentracin de la oferta en grandes corporaciones internacionales, tambin trae consecuencias como el aumento de los precios nales (26% la leche, 20% las cebollas, 34% el aceite de girasol) (Montagut X., Vivas E, 2009) o escndalos relativos a la seguridad alimentaria como las vacas locas o los pollos con dioxinas que han marcado un punto de inexin en el panorama de la organizacin del sistema alimentario en Europa.

555

Silvia Doneddu, Eva Torremocha

Frente a esta situacin, no son pocas las respuestas que se han dado tanto en el sector productivo como en el de consumo. Algunos determinan que ya antes de la dcada de los ochenta (Guidi,F., 2009) , estas iniciativas, surgidas de colectivos sociales o individualmente, han propuesto alternativas a la normalizacin de la produccin, transformacin y distribucin de alimentos. Hay que tener en cuenta, sin embargo como arma Xavier Montagut que en los pases llamados del Norte, donde los agricultores son una pequea parte de la poblacin y el modelo de agronegocio ha copado la casi totalidad de la economa, la creacin de otro tipo de mercados e instrumentos de comercializacin depende totalmente de opciones con una fuerte carga ideolgica que asuman tanto productores como consumidores () (Montagut, X., Vivas, E., 2009)y el papel de los consumidores, aunque solo sea por su nmero, por su capacidad econmica y por su papel de referentes de consumo a nivel global, es muy importante. Para nalizar este esbozo del marco de referencia de los canales cortos de comercializacin es indispensable resaltar dos aspectos esenciales de los mismos como son el enorme impulso que estn teniendo en los ltimos aos, por su especial vinculacin a la produccin ecolgica, y su estrecha vinculacin a iniciativas relacionadas con la lucha contra el cambio climtico. Esto se debe a varias razones fundamentales: la produccin ecolgica, entendida en su acepcin original, tiene como objetivo la conservacin del medio ambiente, no solo en su produccin sino en los modelos de distribucin establecidos, por lo que limitar (o debera limitar) toda contaminacin provocada por el transporte de los productos que es la principal fuente de emisin de gases de efecto invernadero (y por lo tanto causa de cambio climtico) en agricultura. Y es este concepto asociado a canales cortos el que favorece la confusin de los mismos con la comercializacin de productos locales, que como ya hemos visto, si bien fomenta la produccin local y puede reducir la contaminacin por transporte, no se enmarca necesariamente en el contexto de los canales cortos de comercializacin.

Los canales cortos de comercializacin


El debate sobre la relocalizacin de los alimentos, su produccin y su comercializacin ha intensicado su presencia en los ltimos aos, no solamente en los medios de comunicacin, si no tambin como importante reexin por parte de una sociedad civil ms sensible y ms afectada por las crisis globales. Si por un lado el problema alimentario ocupa un importante espacio en el escenario de crisis global, muchas reexiones lo ven vinculado, y no independiente, de la crisis ambiental, nanciara y energtica (Brunori G., Guarino A.2009). En el 2007, las protestas de los consumidores y de los productores, generadas por la inacin en los precios de la comida consecuente a la subida del precio del petrleo, generaron interesantes manifestaciones de rebelin contra un sistema agroalimentario frgil y dbil.

556

Canales cortos de comercializacin

La actual situacin presenta dos caras. El binomio consumidor- productor, anteriormente mencionado, que ha vivido a lo largo de los aos una relacin extremamente elstica caracterizada por temporadas de acercamiento y otras de profundas divisiones, se encuentra actualmente en un proceso de reexin recproca sobre la manera con la que, de forma mutua, volver a considerar el sistema de compra-venta de alimentos, hacia la creacin de dinmicas que garanticen precios justos y autodeterminacin en los procesos que afectan directamente el ciclo del producto. La conviccin por parte de los pases europeos que la indigencia y los problemas relativos a una siempre ms limitada capacidad adquisitivas de bienes de primera necesidad afectaban solamente los colectivos con riesgo de exclusin social se vino abajo en los ltimos aos, evidenciando un incremento relevante de las personas en situacin de pobreza. La crisis alimentaria global, de alguna forma ha sacudido los ms consolidados paradigmas polticos y ha creado una nueva conexin entre los movimientos de soberana alimentaria y los movimientos ecolgicos (Brunori G., Guarino A.2009). Si bien hemos hablado de la forma en la cual se estn generando, en los pases europeos, ciertas dinmicas de acuerdos y compromisos reciproco entre consumidores y productores que asumen diferentes formas de realizacin, la reexin por parte de los varios niveles de la poltica acerca de los canales cortos de comercializacin se produce a travs diferentes grados de sensibilidad, interpretacin y accin normativa, que pone maniesto una integracin europea diferenciada. Desde el punto de vista normativo acerca de los canales de venta directa, la Unin Europea encuentra, en la accin legislativa de los estados miembros su peculiaridad, presentando un abanico de normativas y poltica diversicadas. La reglamentacin europea en materia, principalmente determina las caractersticas higinicas sanitarias de lugares de produccin y productos vendibles, con particular atencin a los procesos artesanales de transformacin.
Reglamento (CE) n 178 del 28 Enero de 2002 Reglamento (CE) n 852 del 29 de Abril 2004 Reglamento (CE) n 853 del 29, de Abril 2004 Reglamento (CE) n 854 del 29 de Abril 2004 Reglamento (CE) n 882 del 29 Abril 2004
Fuente: Guidi, F. 2009

Establece los principio y los requisitos generales de la legislacin alimentaria, instituye la Autoridad europea por la seguridad alimentaria y determina los procesos en el marco de la seguridad alimentaria Sobre el higiene de productos alimentares Establece normas especicas sobre higiene de alimento de origen animal Establece normas para la organizacin de controles ociales sobre productos de origen animal destinados al consumo humano. Relativo a los controles ociales para la vericacin de la conformidad de la normativa acerca de pienso y alimentacin y normas de salud de bienestar animal

557

Silvia Doneddu, Eva Torremocha

La accin normativa y poltica que podemos encontrar en los diferentes pases europeos nos llevan a reexionar por un lado sobre la forma en la cual cada estado acta el principio de subsidiariedad y por otro lado, sobre el efecto correctivo que ciertas polticas pblicas pueden tener sobre una burocracia que frecuentemente crea importantes limites para los pequeos productores. Las iniciativas y experiencias de comercializacin de productos agrarios en canales alternativos a la gran distribucin se han multiplicado en la ltima dcada. Tienen su origen en colectivos sociales o parten de iniciativas individuales, en su mayor parte, por lo que no tienen un marco original de referencia que les sea comn y que nos permita denirlas. As, es frecuente referirse a iniciativas de este tipo bajo el nombre de canales cortos de comercializacin, pero no se tiene una denicin rigurosa de los mismos. Como es habitual en estos casos, y dado que estas experiencias se originan en respuesta a una situacin concreta, en la primera etapa de su evolucin, su denicin se construye desde la negacin, es decir explicando lo que no tienen o lo que no son. En este caso los canales cortos se denen a medida como aquellas vas de comercializacin que no cuentan con intermediarios. Si bien Y.Chiffoleau, del Instituto Nacional de Investigacin Agronmica de Francia (Y.Chiffoleau , 2009) reconociendo que no existe, hoy por hoy, en Francia una denicin ocial de los canales cortos arma que los representantes del sector agrario y agroalimentario estn de acuerdo en caracterizarlos como sistemas de distribucin que movilizan un intermediario como mximo. Esta denicin que permite incorporar las asociaciones de productores, de productores y consumidores, restaurantes y dems establecimientos del canal HORECA3, as como la compra pblica en comedores escolares por ejemplo, abre sin embargo la puerta a empresas distribuidoras cuyo alcance y tamao no queda especicado. Ecologistas en Accin (EeA) se mantiene en una denicin menos concreta proponiendo la siguiente los canales cortos de comercializacin son aquellos que permiten una relacin ms directa entre el productor y el consumidor (EeA 2009) y engloban a los mercadillos, escuelas y restaurantes (EeA 2009) como posibles canales cortos de comercializacin. En el estado espaol, la principal organizacin agraria que fomenta los canales cortos de comercializacin es COAG (Coordinadora de Organizaciones de Agricultores y Ganaderos) y la principal organizacin social es Ecologistas en Accin. Sus documentos sirven de base para la reexin que proponemos en este artculo. As COAG dene, en el marco de su proyecto ARCo (Agricultura de responsabilidad compartida) (COAG, 2009) los canales cortos como las diferentes formas por las que los agricultores/as y ganaderos/as venden directamente su produccin al consumidor/a nal y centra su trabajo en aquellas iniciativas que establezcan vnculos estables entre productores/as y consumidores/as proporcionando un mercado seguro al productor/a y una garanta de calidad y seguridad al consumidor/a (COAG, 2009). Por otra parte, y dada la ausencia de denicin especca del concepto canales cortos, el acervo colectivo asemeja otras experiencias de
3 Conjunto de establecimientos de hostelera, restauracin y catering.

558

Canales cortos de comercializacin

comercializacin a este concepto, como son la comercializacin de productos locales (que no tienen porque ser en canales cortos) o la comercializacin de productos ecolgicos (que si bien son las que ms impulso dan a los canales cortos, no son las nicas ni se pueden asemejar a ellos indistintamente). La denicin de los canales cortos de comercializacin pasa por lo tanto por su caracterizacin y por la explicacin de sus ventajas e inconvenientes que aparecen en la tabla siguiente.
Ventajas INRA Produccin Diversicacin de los ingresos Margen de precios superior Reconocimiento Optimizacin del tiempo dedicado a la venta Adquisicin de nuevos conocimientos Mayores grados de autonoma Consumo Acceso a productos diferenciados a precios razonables Contacto con el productor/a Compra prctica (cercana, horarios) Compromiso con la economa local
Fuente: elaboracin propia

Inconvenientes EeA Precio justo Valor aadido revierte en las pequeas explotaciones Mejora la economa rural Favorece la sostenibilidad Recuperan la dignidad del agricultor INRA Organizacin del trabajo ms compleja Disponibilidad y exigencia de tiempo Exigencia de adquirir competencias nuevas Saturacin de algunos canales Poca visibilidad de los mismos

COAG Precios calculados segn el coste de produccin

Accesibilidad a los alimentos Calidad y seguridad de los alimentos Precios asequibles

Precios ms bajos Alimentos sanos y de mayor calidad Relacin de conanza con el productor/a

Calidad variable Precios a veces elevados Exige disponibilidad de tiempo Escasa visibilidad y organizacin de los canales cortos Oferta limitada o demasiado original

Para completar esta denicin, se pueden aportar de manera sucinta, ejemplos de canales cortos de comercializacin como son los mercados de productores, las asociaciones de productores/as y consumidores/as, los grupos de consumo, la venta directa en nca, el reparto de cestas, la venta por Internet, la venta al canal HORECA, etc. Entendida desde el antiguo paradigma de la ciencia cartesiana, lineal, los canales cortos de comercializacin no cuentan an con una denicin concreta. Sin embargo, enfocados desde un punto de vista sistmico y entendindolos como un espacio de conuencia de varias iniciativas basta con detectar los puntos en comn que las agrupan para obtener un espacio dinmico y exible en los que insertarlos que podra llegar a servir de denicin en esta etapa de visibilizacin en la que se encuentran. Los puntos de convergencia de las distintas iniciativas de canales cortos de comercializacin que se pueden destacar son: el establecimiento de una relacin directa entre el produccin y consumo, o con un nico intermediario que permite vehicular la informacin de manera an directa

559

Silvia Doneddu, Eva Torremocha

bsqueda de una componente de justicia social en el establecimiento de los precios tanto en produccin como para el consumo Permiten establecer, en diversos grados, una participacin directa en las actividades y decisiones establecidas tanto en y para la produccin como en y para la distribucin, Estn ms especialmente vinculadas a los productos frescos (Montagut X., Vivas E, 2009)

Estudios de caso: Cerdea y Andaluca


Italia presenta profundas diferencias entres sus regiones en el desarrollo y la implementacin de polticas locales dirigidas a la valorizacin de la relocalizacin de la produccin agroalimentaria y a su circuitos de comercializacin directa. Las regiones tienen la autonoma de crear en el marco de la normativa nacional, acciones legislativas y polticas de apoyo selectivo. Si bien el pas ha tenido un importante modernizacin de la empresa agro alimentaria, ha intentado mantener viva una relevante parte del tejido econmico productivo caracterizado por ncas y pequeas explotaciones. En este contexto se inserta el Decreto Legislativo n.228/2001 que regula la venta directa y su avantajas scales y en especico al art. 4 permite a Gli imprenditori agricoli, singoli o associati, iscritti nel registro delle imprese4() possono vendere direttamente al dettaglio, in tutto il territorio della Repubblica, i prodotti provenienti in misura prevalente dalle rispettive aziende, osservate le disposizioni vigenti in materia di igiene e sanita y dene la posibilidad que el productor pueda vender productos que hayan subido manipulacin, conservacin, trasformacin y valorizacin. Siempre desde la perspectiva legislativa el actual Disegno di Legge acerca de i mercati contadini5, an pendiente de aprobacin, est an ms dirigida a los pequeos productores y los contadini, fomentando la valorizacin de los productos provenientes de circuitos cortos y de produccin de cualidad, introduciendo referencias importantes al valor de los alimentos de proximidad. Las caractersticas de la sociedad Sarda, forman parte, a pesar de sus ulteriores peculiaridades y de una cierta ventaja, de la historia del Mezzogiorno (Bottazzi G.F., 1999). Un tipo de economa dicotmica que pasa por una produccin agroalimentaria de micro escala principalmente dirigida al autoabastecimiento de la familia y a la venta de los productos excedente de forma directa en el espacio local ms prximo, para llegar a un mercado de exportacin que tiene un saldo negativo respecto a las importaciones (datos, Osservatorio econmico del nord Sardegna, 2008). Los datos relativos a la supercie cultivada disminuye de un 17%, proporcionalmente a la perdida de la SAU, el envejecimiento de los agricultores y su escaso recambio generacional (Federazione Regionale Agronomi, 2005).

4 5

Por aquellos no inscriptos en el Registro delle Imprese, est en vigor la ley precedente n. 59 del 1963 Campesinos

560

Canales cortos de comercializacin

La produccin agroalimentaria sarda est principalmente constituida por pequeos y medianos productores que trabajan parcelas inferiores a 3 hectreas (segn el ultimo censimento agrario nacional en Cerdea 112.619 aziende agrarie, alrededor de 31.000 tienen ms de 10 hectreas, el resto alrededor de 80.000 menos de 10 hectreas, y de estos 80.000 mas de 40.000 menos de 1 hectrea) que siempre han utilizado canales de ventas directas y que histricamente han siempre utilizado como canales de venta la que ahora se dene como liera corta6. Para apoyar a los pequeos productores, la Regin Autnoma de Cerdea cuenta con una estructura tcnica, la LAORE, que depende directamente del departamento de agricultura. Denida como agencia por la actuacin de los programas regionales agrcolas y por el desarrollo rural, trabaja por la promocin de la multifuncionalidad, especicidades territoriales, con importante referencia a las producciones de calidad (ecolgica, tradicional, certicadas), el mantenimiento de la biodiversidad y la recuperacin de cultivos y razas autctonos. Esta estructura trabaja localmente y directamente con los productores, siendo una agencia pblica, presta un servicio gratuito y garantizado a todas las personas que lo necesiten. Con la expansin de la gran distribucin y con la presin por parte de las mismas a abastecerse en los productores locales, por un lado se intenta concienciar los productores sobre la importancia de valorar las producciones propias de calidad, y por otro lado, acerca de la importancia de poder encontrar canales alternativos a la larga cadena distributiva para mantener el precio de venta justo y no venderse (Fele., S. funcionario de la LAORE, entrevista del 20 de abril de 2010). La importancia del papel de los consumidores encuentra tambin en las competencias tcnicas local de esta agencia, la accin de poner en contacto productores y consumidores interesados en participar en grupos de compra soldale, que tmidamente empiezan a formarse, muy lejos de la voluntad y sensibilidad organizativa de otras regiones italianas donde ya existen coordinacin y redes de GAS (Gruppi di Acquisto soldale) locales. A travs de la ley 1 del 2010 Cerdea reglamenta a nivel regional la liera corta como ya otras regiones italianas (Toscana, Piemonte, Lazio, Calabria) han ido haciendo desde el 2007, anticipando formalmente el Disegno di Legge nacional acerca de los Farmer Market. La ley regional 1/2010 intenta fomentar canales de venta directa y espacios de comercializacin para aquellos productores que opten por no participar en el circuito de venta tradicional vinculado a las grandes supercies.

Canales cortos

561

Silvia Doneddu, Eva Torremocha

LeY Regional 1/2010 a) Il consumo dei prodotti agroalimentari di qualit, locali e a liera corta nellambito della ristorazione collettiva, dellattivit agrituristica e del turismo rurale, in unottica di riduzione degli impatti ambientali; b) Lincremento dellofferta di prodotti agricoli e agroalimentari di origine regionale da parte della distribuzione e degli esercenti attivit di ristorazione nellambito del territorio regionale; c) L informazione ai consumatori sullorigine e le specicit dei prodotti agricoli e agroalimentari regionali; d) La tutela del consumatore attraverso la promozione della libert dellofferta; e) Lincremento della vendita diretta dei prodotti agricoli e agroalimentari regionali da parte degli imprenditori agricoli; f) Il consumo di alimenti privi di organismi geneticamente modicati (OGM).
Elaboracin propia: Esquema de ley 1/2010

Cmo se organizan entonces actualmente los pequeos productores y que canales de venta directa utilizan? Agroturismo: Caracterizan parte de la diversicacin de la produccin y frecuentemente sirven al productor para integrar su renta. Ofreciendo un servicio integrado, gli agriturismi sirven como salida por la promocin y venta directa de los productos de la nca. Hay que subrayar que hay tambin casos en los cual, si bien se promociona la actividad como vinculada a productos de circuito local y de proximidad, no siempre esto corresponda a la verdad y los productos venan adquirido a travs de la grande distribucin. La ley 1 del 2010 establece que los casi 1000 agriturismi tengan que comprar directamente a los productores, si no producen en nca. Sin embargo existe cierta confusin en cuanto a los instrumentos territoriales de control. Comercio Electrnico: es un tipo de canal que encuentra espacio sobre todo en el comparto ovino. Adotta una pecora, es uno de los eslganes mas recurrentes por quien deciden utilizar este tipo de canal. El ganadero proporcionar al socio una variedad de productos derivados de la produccin casera y en ciertos casos aadiendo a la oferta tambin otros productos de la nca. El socio se compromete a travs de una cuota normalmente anual, que apoya el productor. Adoptar: Siempre en lnea con adotta una pecora, han surgido y surgen varias iniciativas en este sentido, adopcin de olivos, plantacin de agrios y tambin huertos. Gli orti adottano i ristoranti, es por ejemplo una iniciativa que ha nacido en Cerdea y que ha llevado a la rma de un protocolo de colaboracin entre la asociacin de jvenes agricultores y la asociacin de jvenes restauradores a nivel europeo. Se trata de establecer una relacin directa entre los productores de productos de la huerta locales y los restaurantes para promover a travs de este canal, una salida de comercializacin directa para los agricultores, re estableciendo en la cultura hostelera los ciclos de la produccin estacional. Mercati Contadini: a nivel local los ayuntamientos ofrecen espacios a los productores para la venta directa. Relevante es la iniciativa gestionada por la Coldiretti a travs de su

562

Canales cortos de comercializacin

asociacin Mercati di Campagna Amica, que semanalmente rene, en toda la isla, a los productores locales y que est en pleno proceso de expansin y xito, como va para fomentar el encuentro entre consumidores y productores. Relevante tambin es la funcin social que reviste esta iniciativa sobre todo en los centros urbanos ms grandes, en cuanto favorece el recupero del espacio del mercado como espacio de encuentro y de intercambio. GAS: Todava se presenta una realidad en construccin. Los grupos en el total en el territorio regional son pocos, no hay datos ciertos, pero se piensa alrededor de 10. Hay todava dicultades en el encuentro del consumidor y productor y frecuentemente instituciones y asociaciones locales (Laore, Coldiretti, AIAB) se constituyen como dinamizadores para facilitar el proceso. Venta en Finca: Los productores pueden vender sus productos dentro de la nca y en los espacios adyacentes a la supercie de la misma. No es inusual a lo largo de la carretera encontrar carteles improvisados que invitan a entrar en la nca y probar los productos. Otra forma de venta es el posicionarse con los productos en el arcn de la carretera. Espaa delega ciertas competencias en las Comunidades Autnomas por lo que tambin existe una gran diversidad de estrategias de aplicacin de los reglamentos y directrices europeos. Si bien algunas comunidades autnomas cuentan con legislacin especca para la regulacin de los canales cortos de comercializacin, como es el caso de La Rioja, otras no cuentan con regulacin normativa alguna, como es el caso de Andaluca. Si analizamos el contexto histrico de produccin en esta comunidad autnoma, nos encontramos con un sector agrario con amplias disparidades en cuanto a supercies y manejos de cultivo, pero donde la estrategia de comercializacin es bastante ms compartida, y a menudo brilla por su ausencia. Histricamente Andaluca ha sido productora a granel y siempre se comercializaba la produccin a travs de cooperativas agrarias fuertemente especializadas en un producto. En las ltimas dcadas, la labor de los agricultores nalizaba en la entrega del producto a una estructura que es la que se encargaba de su comercializacin, estrategia que se ha visto reforzada con las polticas de especializacin implementadas por la PAC. En la actualidad, las polticas pblicas en Andaluca centran sus esfuerzos en incorporar valor aadido al producto nal, mediante su transformacin e incorporando estrategias de comercializacin y fomentan la calidad de los mismos. En cuanto a comercializacin, la estrategia fomentada por la Consejera de Agricultura y Pesca, pasa por la concentracin de la oferta y la bsqueda de mercados en el exterior. La ausencia de un marco legal normativo que regule los canales cortos de comercializacin en Andaluca no ha favorecido la implementacin de polticas pblicas que los promuevan, excepto durante una legislatura (2004-2008) y especcamente en el sector ecolgico, gestionado desde la administracin competente (entonces llamada Direccin General de Agricultura Ecolgica) por un partido minoritario.

563

Silvia Doneddu, Eva Torremocha

Pensar en el fomento de los canales cortos de comercializacin para la produccin agraria en Andaluca pasa por lo tanto por un trabajo en dos niveles en los que hay que avanzar de manera paralela: Se trata por un lado de denir el marco legislativo que regule este modo de comercializacin. Las competencias relativas a los canales cortos de comercializacin pueden repartirse entre dos administraciones: comercio y agricultura. La Consejera de Agricultura y Pesca de la Junta de Andaluca tiene competencias sobre el producto agrario hasta su produccin, y la Consejera de turismo, comercio y deporte establece que la comercializacin es todo aquel acto de intercambio comercial de un producto. La regulacin de los canales cortos de comercializacin tiene por lo tanto que ver con ambas administraciones. En lo relativo a la temtica de higiene y salubridad de los productos alimentarios, las competencias recaen en la Consejera de Salud. As, cualquier iniciativa reguladora de los canales cortos de comercializacin pasa por una articulacin de estas tres administraciones. Por otra parte se trata de trabajar la divulgacin de estos canales de comercializacin profundizando en sus benecios. Con ello se debe trabajar en revertir la percepcin anclada en gran parte del sector agrario que asocia la venta directa a colectivos marginalizados, por lo que los canales cortos de comercializacin parten con un profundo rechazo por parte de una parte del sector productivo. Sin embargo, aunque los canales cortos de comercializacin no tienen cabida en las polticas pblicas actuales, ni en gran parte del sector agrario, si gozan de una amplia aceptacin en una parte del sector de la produccin ecolgica andaluza. Enmarcados en este sector especco, los canales cortos de comercializacin gozan de buena salud bajo el amparo de iniciativas privadas de colectivos sociales o agricultores a ttulo personal, respaldadas en ocasiones por organizaciones profesionales y/o entidades locales. As en Andaluca existen en la actualidad experiencias de comercializacin en: Mercados de productores ecolgicos y/o locales: la provincia de Mlaga cuenta con 2 de ellos impulsados por una organizacin agraria (COAG) en colaboracin con los ayuntamientos respectivos, 2 de ellos organizados por un Grupo de Desarrollo local (GDR Guadalhorce), y 2 ms establecidos a iniciativa del propio ayuntamiento. En todo el territorio andaluz se multiplican las ferias y puntos de venta puntuales de productos ecolgicos directamente desde el productor. Ferias de productos ecolgicos anuales: Se presentan como un escaparate de la produccin agraria ecolgica de la provincia y las organizan entidades locales de nivel provincial. Experiencias de comercializacin de cestas semanales: en varias provincias de la comunidad autnoma asociaciones de productores se organizan para comercializar directamente sus productos a los consumidores. Existen modalidades diversas en cuanto a la organizacin interna (posibilidad de eleccin o no de la composicin de la cesta, productos de un solo productor u organizacin de los mismos en el

564

Canales cortos de comercializacin

marco de una asociacin, participacin de los consumidores en la planicacin de la produccin, etc.) llegando incluso a darse una experiencia de articulacin regional entre varias asociaciones o cooperativas de distintas provincias. Venta por Internet: existente ms establecida para la comercializacin de carne fresca, aunque no muy difundida por no generar conanza en el consumidor. Venta en establecimientos gestionados por una asociacin (o cooperativa) de productores y consumidores, e incluso por un nico productor: estas iniciativas se pueden englobar en los canales cortos de comercializacin ya que son espacios gestionados por los propios agricultores (y consumidores) Grupos de consumo: con especial relevancia en la provincia de Crdoba, pero existentes en ms provincias (Granada, Sevilla, etc.) estos grupos de consumidores participan activamente en la planicacin y gestin de la(s) propiedad(es) agraria(s) que los provee(n). Abastecimiento a comedores de centros pblicos o privados (escuelas, guarderas, residencias): auspiciado por el gobierno andaluz durante la legislatura 2004-2008, los productores que participaron en el proyecto de consumo social han mantenido en parte, ya sin apoyo institucional, el abastecimiento directo a estos comedores. Es interesante resaltar asimismo que las alianzas entre espacios y colectivos - y en este caso entre produccin y consumo y el trabajo en red que se establece entre ellos, se visualizan cada vez ms como una opcin para la consecucin de la rentabilidad, competitividad y eciencia (empleando los trminos aceptados por el modelo de desarrollo imperante) de las experiencias alternativas, construidas desde la participacin, la relacin directa y la horizontalidad. As estas estrategias de articulacin entre produccin y consumo se dan ms all de la comercializacin y se encuentran, por ejemplo, en experiencias de certicacin de la produccin ecolgica como es el caso de los Sistemas Participativos de Garanta que establecen una participacin de agricultores y consumidores, conjuntamente, en la totalidad del proceso de certicacin de la produccin. Aplicados en Andaluca, en y para el espacio rural, son otra manera de establecer un vnculo directo entre produccin y consumo, con una mayor presencia del sector agrario (para el que se crean estos sistemas) y una relacin de compromiso directo del sector consumo hacia los productores, a diferencia de las alianzas establecidas para la comercializacin, cuyo objetivo directo es el consumo. En denitiva, aunque no gocen de apoyo institucional ni de polticas pblicas regionales, los canales cortos de comercializacin, amparados en el dinmico sector ecolgico andaluz, tienen un espacio consolidado entre la sociedad civil ms comprometida. An poco visibles para la sociedad en general, en la actualidad, los canales cortos de comercializacin se encuentran en fase de expansin y empiezan a ser considerados como una opcin ms all del sector ecolgico. An tmidamente, el hecho es que estas experiencias de comercializacin que anan produccin y consumo se van abriendo camino.

565

Silvia Doneddu, Eva Torremocha

Conclusiones
La razones que mueven hacia los canales cortos, encuentra su principal fuente en la necesidad de ciertos productores de buscar espacios alternativos de venta, evitar el enfrentamiento con las grandes distribuidoras de productos agro alimentares y consecuentemente luchar contra el abaratamiento del valor y del precio de sus productos (Van der Ploeg 2004). Alejndose de este circuito, apuestan por los valores todava vinculados a la produccin y comercializacin tradicional y local, que se han ido conservando en Cerdea gracias a la peculiaridad de un territorio, constituido principalmente por pequeos centros habitados y el mantenimiento de unas caractersticas geofsica principalmente rurales. Los productores sardos pueden apostar por su supervivencia y Cerdea puede llegar a la recuperacin y mantenimiento de sus races rurales, alejndose de aquellas teoras de la modernizacin que ven la agricultura y lo rural como causa del retraso en los procesos de desarrollo. En Andaluca, los canales cortos de comercializacin representan un espacio de contestacin al modelo actual de comercializacin existente y son espacios de resistencia, tanto del punto de vista de la produccin como del consumo. La resiliencia social y geofsica de la Cerdea ha sido la va para el preservacin de un ncleo de produccin y cultura tradicional, que sola no se rige mas y que necesita una toma de conciencia por parte de la sociedad civil. El abandono de las tierras cultivables, de la ganadera, de las zonas rurales, la falta del cambio generacional con los viejos agricultores, lleva el panorama agroganadero sardo y andaluz (y europeo en general) hacia un importante deterioro. Los jvenes no ven en el campo una opcin de subsistencia y empleo y la conciencia del consumidor hacia los productos locales (tanto en Cerdea como en Andaluca) est ms vinculado al concepto de produccin local, que a los circuitos cortos. Tiene especial relevancia la conviccin en los consumidores de que la grande distribucin ofrece comida barata, opinin que se forma por falta de informacin, conocimiento y proximidad entre el agricultor y el consumidor. Si en Italia se puede observar una estructura de apoyo relevante constituida por polticas pblicas nacionales y locales a las cuales se asocian ayudas econmicas directas e indirectas a travs el instrumentos de la reduccin scal, en Espaa, esto tan solo se da en contadas ocasiones y en contadas Comunidades Autnomas. En Cerdea, el principal problema que surge en lo relativo al sector agrario amplio, es la implementacin de la relacin productor-consumidor, la revisin del pacto social y la direccin conjunta hacia los objetivos comunes que contemplen la tierra y el hombre en su conjunto. El establecimiento de relaciones de mutua conanza podra llevar los productores hacia una nueva etapa, caracterizada por la cooperacin, un tipo de dinmica que se produce de forma muy limitada y con profundas dicultades. La importancia de las polticas pblicas tiene que ir paralela a campaas de informacin que sensibilicen al consumidor y esquemas de educacin que acerquen, o devuelvan, los nios y los jvenes a las relaciones entre producto y consumo. Tambin se evidencia la importancia de estudios que tengan

566

Canales cortos de comercializacin

un enfoque dirigidos a profundizar la actual situacin del mundo rural y a compartir de la pequea produccin, investigaciones dirigidas, bajo un ptica multidisciplinar, a la valorizacin de la tierra y la biodiversidad como recurso indispensable para la vida de la poblacin local. En Andaluca, sin embargo, el proceso debe ser el inverso. Ubicados en la sociedad civil y habiendo demostrado su utilidad para una parte del sector agrario, los canales cortos de comercializacin deben ser incorporados a las polticas pblicas. Partiendo desde las iniciativas establecidas, contando con el know-how que aporta la experiencia es necesario establecer unas directrices que fomenten la aplicacin de estos canales ya que son una herramienta idnea para la relocalizacin de la economa que ha de darse como una alternativa y una opcin en respuesta a la crisis del sistema globalizado. Para ello es necesario iniciar un trabajo conjunto entre administracin y las organizaciones que trabajan con canales cortos de comercializacin de manera a extrapolar las experiencias exitosas ya existentes y tomarlas como base para la denicin de las polticas pblicas a establecer. Es tambin indispensable crear espacios de coordinacin y articulacin entre las administraciones ya que la actual disposicin y reparto estricto de competencias no favorece la colaboracin entre ellas. Esto diculta la denicin de estrategias de enfoque sistmico como son los canales cortos de produccin que engloban produccin, comercializacin, y consumo. En el caso andaluz, la labor de sensibilizacin debe hacerse desde la sociedad civil hacia las administraciones, nada receptivas a enfoques novedosos y sistmicos de gestin pblica.

Bibliografa
COAG 2009: ARCO Agricultura de responsabilidad compartida Bases de la agricultura de responsabilidad compartida enero 2009 Montagut X., Vivas E, Del campo al plato. Los circuitos de produccin y distribucin de alimentos. Ed Icaria Antrazyt. 2009 J.M Guilloux, Mission Agrobiosciences avec Bernard Mondy, conomiste lENFA Alimentation en dbat: les Chroniques Grain de Sel de la Mission Agrobiosciences. 4 Juin 2007 (http://www.agrobiosciences.org/article.php3?id_article=2188) fecha de consulta. 1 de junio de 2010. Y.Chiffoleau, RMT Devab Axe 1 Partenariats Fiche n2 http://195.101.239.116/rmtdevab/moodle/le.php/2/PArtenariat_Fiche2_30_10_ MD.pdf (consultado el 13 de mayo de 2010) Ecologistas en Accin, panel de agroecologa, 2009. www.kaosenlared.net/media/16/16564_1_cartel_agroecologiapdf.pdf (consultado el 1 de junio de 2010)

567

Silvia Doneddu, Eva Torremocha

Becattini, G., Omodei Zorini, L., Identit locali rurali e globalizzazione, La Questione agraria, n1, 2003 Belletti G. e A. Marescotti (1995), Le nuove tendenze dei consumi alimentari, en Berni P., Begalli D., I prodotti agroalimentari di qualit: organizzazione del sistema delle imprese, Bologna,1995 Bottazzi, G.F., Eppur si muove!, Cagliari, 1999 Brunori G., Guarino A.2009, Security for Whom? Changing Discourses on Food in Europe in Times of a Global Food Crisis, en Lawrence G., Lyons K., Wallington, T., Food Security, Nutrition and Sustainability, London, 2009 Comunizazione Federazione Regionale Agronomi, 2005, http://www.biosardinia.it/download/ doc/Soluzioni%20x%20%20Agricoltura%20sarda%20da%20Agronomi.pdf Fauri, F., LItalia e lintegrazione economica europea, Bologna, 2001 Guidi, F. Filiera corta: percorsi di innovazione tecnici, organizzativi e sociali nella gestione strategica delle nicchie. Esperienze in Toscana e in Provenza, 2009, http:// amsdottorato.cib.unibo.it/2058/ Osservatorio econmico del nord Sardegna, 2008, http://www.ss.camcom.it/content/ view/168/205/ http://www.census.istat.it/index_agricoltura.htm Sotte, F. Politica Agricola Comunitaria, 2009, http://agriregionieuropa.univpm.it/elearning/ drupal/content/corso-e-learning-sulla-politica-agricola-comunitaria Van der Ploeg, J.D., Bouma J., Rip A., Rijkenberg F.H.J., Ventura F., Wiskerke J.S.C., On Regimes, Novelties and Co-Production, en Wiskerke J.S.C., Van der Ploeg, J.D., Seeds of Transition. Essays on novelty production, niches and regimes in agriculture, Assen, 2004

568

Men-Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidad Politcnica de Catalua
Diego Alba Fraga y Lus Miguel Campos Rodrigues
Barrinar Cap a la Sostenibilitat info@barrinarcapalasostenibilitat.org

Introduccin
El proyecto Men-Viu nace como una inquietud de un grupo de estudiantes del Mster Ocial en Sostenibilidad de la Universidad Politcnica de Catalua (UPC) que tiene como objetivo realizar una propuesta atractiva para el 12 Concurso de Ideas Ambientales y Sostenibles convocado por el Servicio de Actividades Sociales de la UPC (Univers). Tras la conrmacin del primer premio en la categora universitaria de dicho concurso1, el proyecto Men-Viu comienza a hacerse realidad gracias a la nanciacin de Univers y a la colaboracin del restaurante del edico Vrtex. La sensibilizacin acerca de los patrones convencionales de consumo alimenticio y la transicin hacia nuevos modelos que promuevan el uso de productos agroecolgicos en la elaboracin de los mens que se ofertan en los restaurantes universitarios son los ejes fundamentales del proyecto que promueve Barrinar Cap a la Sostenibilitat, asociacin sin nimo de lucro formada por el grupo de estudiantes impulsor del proyecto, que de este modo pasa a consolidarse en la ciudad de Barcelona. Este artculo describe el proceso que se ha llevado a cabo hasta ahora, haciendo una especie de recorrido histrico por el mismo. Desde la inspiracin y denicin del proyecto hasta sus esperanzas futuras, pasando por los xitos y barreras encontradas durante la implementacin del proyecto piloto en el restaurante del edicio Vrtex.

Antecedentes, inspiracin y justicacin del proyecto


La edicin nmero 12 del Concurso de Ideas Ambientales de la UPC tena como lema Ciudades y pueblos sostenibles. Tienes ideas para cambiar el mundo local?. La
1 La autenticidad de tal galardn puede ser consultada en el siguiente sitio web http://www.upc.edu/memoria/es/ la_upc_hoy/premios_upc.html#ambiental

569

Diego Alba Fraga y Lus Miguel Campos Rodrigues

convocatoria buscaba promover la presentacin de ideas innovadoras para el progreso de la sostenibilidad con proyectos aplicables al mbito local, en el marco que dene el Plan UPC Sostenible 20152. El proyecto Men-Viu, presentado por Barrinar Cap a la Sostenibilitat, se enmarca dentro de otro concepto o idea ms amplia que surge a raz del estudio del movimiento social de origen anglosajn Transition Towns3. El origen de este movimiento radica en la voluntad de implantar los criterios del diseo de permacultura en un determinado entorno urbano, para dotarlo de la resiliencia4 necesaria con el objetivo de disminuir su vulnerabilidad frente a dos hechos crticos en la sociedad actual: el calentamiento global y el pico de extraccin de petrleo. Las iniciativas en transicin reconocen la necesidad de reforzar la capacidad de adaptacin de las comunidades ante situaciones crticas en el acceso a recursos materiales y energticos a partir de una mayor localizacin de las fuentes para dichos recursos. La bsqueda de esta resiliencia puede referirse a diversos mbitos del desarrollo humano como la produccin de alimentos, la obtencin de energa o la movilidad de bienes y personas. Estas estrategias contemplan igualmente la necesidad de cerrar los ciclos materiales en regiones limitadas territorialmente ya sean barrios, ciudades, pueblos o comunidades rurales- a partir de la consolidacin de una economa local ms autosuciente, reduciendo su escala y restringiendo su metabolismo social5, de tal modo que permita un mayor control de los recursos y de los residuos asociados a dicho metabolismo. Se pretende considerar a la universidad, ms que como una mera suma de infraestructuras, edicios y personas; como una red social susceptible de ser analizada como un sistema con entradas y salidas de ujos materiales y energticos. La UPC est formada por cerca de 30.000 personas entre estudiantes y trabajadores6. Cada uno de sus nueve campus universitarios funciona como una comunidad compleja, hasta donde se desplazan diariamente los individuos que la conforman para realizar todo tipo de actividades.

2 3 4

http://www.univers.upc.edu/concursos/premis0809 http://www.transitiontowns.org La resiliencia es la capacidad que tiene un sistema de absorber los choques y reorganizarse mientras se produce el cambio, de manera que el sistema mantiene esencialmente la misma funcin, estructura e identidad. Fuente: Walker, B., Hollinger, C.S., Carpenter, S.R. and Kinzing, A. (2004) Resilience, Adaptability and Transformability in Social-ecological Systems Ecology and Society.

El metabolismo social es un proceso donde al igual que los organismos vivos que ingieren energa y alimentos para mantenerse y permitir su crecimiento y reproduccin- la economa convierte materias primas, energa y trabajo en bienes nales de consumo ms o menos duraderos-, infraestructuras y residuos. Fuente: Ayres, R.U., (1989) Metabolismo industrial y cambio mundial. Nmeros estimados a partir de la informacin obtenida desde: http://www.b.upc.edu/b/centre/presentacio/indicadors.html http://www-camins.upc.es/camins/servlet/Camins.MainServlet?seccio=4_6 http://www.etsetb.upc.edu/info_sobre/escola/xifres.html

570

Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua

As, estableciendo un paralelismo con el discurso expuesto anteriormente, nace la idea de Transition Campus como una forma nueva de entender la comunidad universitaria a travs de la creacin continua de nuevos procesos y estrategias que aumenten la resiliencia del sistema con el objetivo de alcanzar su sostenibilidad. El concepto Transition Campus es en realidad una visin complementaria a otras actuaciones que promueve y fomenta la UPC en materia de sostenibilidad, en concreto el Plan UPC Sostenible 20157, ya que ste contempla aspectos y hechos de partida de los que Transition Campus va de la mano; a saber: Busca la implementacin de estrategias sostenibles a nivel comunitario, lo que se traduce en una mayor participacin de todos los sectores implicados y por consiguiente, en un desarrollo de conciencia en torno a problemas especcos en todos los sectores de la universidad. Busca el estudio de actividades sociales y el control de sus metabolismos. Mediante una mirada transversal intenta relacionar actores y recursos destinados a producir los diferentes servicios para el diseo de procesos ms sostenibles. Partiendo de la necesidad de afrontar los desequilibrios sociales y ecolgicos asociados a los patrones de consumo actuales y a la predominancia de un sistema agroalimentario industrial que se impone a escala global con numerosas externalidades negativas asociadas: escasez de los combustibles fsiles; impacto ambiental derivado de las emisiones de gases de efecto invernadero y su conexin con fenmenos como el Cambio Climtico; contaminacin de los suelos debido a la utilizacin intensiva de fertilizantes, pesticidas y otros qumicos; gestin poco eciente de los recursos hdricos; prdida de soberana y seguridad alimentaria; distribucin desigual de los factores productivos entre grandes compaas y pequeos productores; etc. Lo que se propone desde Barrinar Cap a la Sostenibilitat es incidir sobre el sistema alimentario de los campus de la UPC, sobre el metabolismo social asociado al consumo alimenticio de las personas que componen la comunidad universitaria para cada una de las fases del ciclo productivo: extraccin, produccin, distribucin, consumo y residuos. Pero, adems de todas estas cuestiones globales, a nivel personal e individual, la alimentacin es de suma importancia como fuente de salud. En una universidad como la UPC, donde los campus estn tan deslocalizados, y que adems se encuentran en ciudades de considerable tamao, donde regresar a casa para comer se hace difcil, la dependencia de los restaurantes para cumplir la necesidad bsica de alimentacin es considerablemente alta. De este modo se hace fundamental mejorar la calidad de la comida en los campus con el objetivo de mejorar la salud y la satisfaccin de los usuarios. Aunque la alimentacin no sea un mbito de actuacin explcitamente reconocido en el Plan UPC Sostenible 2015, en la siguiente tabla se explica como se integra, incidiendo positivamente y de manera transversal, en todas y cada una de las reas estratgicas contempladas por ste.
7 http://www.upc.edu/sostenible2015/pla-upc-sostenible-2015

571

Diego Alba Fraga y Lus Miguel Campos Rodrigues

Tabla 1: Integracin del Men-Viu en el plan UPC Sostenible 2015 en funcin de los mbitos de actuacin
Plan UPC Sostenible 2015 mbitos de actuacin 1. Edicacin, energa y cambio climtico (reducir consumo, incorporar la eciencia, energas renovables) 2. Gestin integral del ciclo del agua (reutilizacin, uso eciente, conservacin, gestin del ciclo natural) 3. Responsabilidad social de la tecnologa (cdigos deontolgicos, principio de precaucin, reexin tica) 4. Planicacin territorial, movilidad y logstica (modelos de ciudad eciente, red de transporte sostenible, proteccin del medio y del paisaje) 5. Ciclos materiales, eco-diseo y gestin de los residuos (cierre de los ciclos, eco-eciencia, eco-innovacin)
Fuente: Elaboracin propia a partir de los datos del Plan UPC 2015

Inuencia del proyecto Men-Viu - Reduccin de las emisiones de gases de efecto invernadero mediante la reduccin de la distancia de transporte de los productos. - Disminucin de la energa empleada para cocinar. - Reduccin de la contaminacin y de la mochila hidrolgica - Reduccin del uso de organismos genticamente modicados para la elaboracin de los mens. - Reduccin de las emisiones de gases de efecto invernadero mediante la reduccin de distancia de transporte de los productos. - Potenciacin del paisaje y patrimonio agrario local. - Fomento de la separacin selectiva de residuos.

Por ltimo, en la tabla 2 se hace referencia a como la implementacin del proyecto Men-Viu inuye en los retos del entorno identicados por el Plan UPC Sostenible 2015, poniendo de nuevo de maniesto el gran potencial que tiene estudiar los impactos ambientales y sociales del consumo alimenticio dentro de la comunidad universitaria.
Tabla 2: Integracin del Men-Viu en el plan UPC Sostenible 2015 en funcin de los retos del entorno
Plan UPC Sostenible 2015 Retos del entorno Inuencia del proyecto Men-Viu Ofreciendo la oportunidad de consumir productos ms sanos, ecolgicos y locales, se brinda la posibilidad a Compromiso e interaccin Social toda la comunidad universitaria de participar activamente de los objetivos de sostenibilidad de la UPC. As, se brinda la oportunidad a la comunidad universitaria de implicarse en el cambio de la UPC a acciones y formas de ser ms sostenibles, algo que puede resultar determinante para los gestores del restaurante, en los que se puede suscitar la inquietud de ser ms sostenibles progresivamente en el servicio y productos que ofertan. Gracias a la informacin relacionada con el men, puede generarse en el profesorado una inquietud por temas Investigacin de sostenibilidad y alimentacin, que tengan repercusin en sus formas de investigacin, o incluso, en el abordaje de nuevas investigaciones. A raz de la informacin distribuida sobre el men puede forjarse una inquietud por temas de sostenibilidad, Formacin tanto en alumnos para tomar asignaturas relacionadas, como en profesores para que la incorporen en sus clases. Se producirn una serie de benecios medioambientales que, gracias a la campaa grca de difusin, los Gestin interna PAS y estudiantes podrn conocer. Se trata de una idea llevada a cabo a travs de acciones, que, por tanto, materializan la sostenibilidad y pueden sentar un precedente a la hora de contratar a otros restaurantes en el futuro, adems de poder ir implantndose en los ya existentes.
Fuente: Elaboracin propia a partir de los datos del Plan UPC 2015

572

Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua

Metodologa para la denicin del proyecto


Una vez que se ha denido el sistema alimentario como mbito de actuacin para la implementacin de iniciativas y estrategias dentro del marco general Transition Campus, se detalla a continuacin cmo debera ser el proceso de transicin alimentaria que ayude a conseguir una alimentacin ms sana, ecolgica, local y sostenible. Por temas operativos y de gestin, y porque sera imposible abarcar todos los campus de la UPC, se decide centrar el estudio y los esfuerzos en uno de ellos: el Campus Nord de Barcelona. Sirvindose de la metodologa del backcasting8, se pretende visualizar un futuro ideal para el sistema alimentario del Campus Nord de la UPC de Barcelona, de manera que este estado ideal permita denir cules son las actuaciones necesarias para llegar a alcanzarlo, con el objetivo de realizar una transicin alimentaria hacia procesos ms ecolgicos, locales y sostenibles.
Grco 1: Metodologa para la denicin del proyecto

sostenibilidad

actualidad

men ecolgico estudio diagnosis campaa sensibilizacin

Tiempo

Fuente: Elaboracin propia a partir de las aportaciones de Leo Jansen, recogidas en el artculo The Challenge of Sustainable Development, Journal of Cleaner Production 11 (2003).

Es una forma de planicacin en la que se contempla un desenlace favorable en el futuro desde el punto de vista de la pregunta qu es lo que se necesita en la actualidad para obtener ese desenlace favorable?. Es un mtodo mucho ms ecaz que basarse en demasa en el pronstico, que tiende a ofrecer un abanico de opciones mucho ms reducido, por lo que restringe la creatividad y, lo que es ms importante, proyecta los problemas actuales en el futuro. Fuente: http://www.naturalstep.org/backcasting

573

Diego Alba Fraga y Lus Miguel Campos Rodrigues

De este modo, se pretende iniciar un conjunto de actuaciones cuyo objetivo ms inmediato es la implementacin de un men ecolgico y cuya visin a largo plazo es la transformacin de las estructuras materiales y sociales que soportan las actuales pautas de consumo en el Campus Nord hacia patrones ms sostenibles. Siguiendo con los principios de la metodolga del backcasting, existen varias lneas de trabajo mediante las cuales alcanzar el objetivo deseado: optimizacin, mejora y renovacin; estas lneas son complementarias y deben ejecutarse simultneamente para que el proceso tenga xito y se consiga llegar al nal.
Grco 2: Lneas de trabajo: optimizacin, mejora y renovacin

- Implementacin de Huertos Urbanos en algunos campus. - Vinculacin de los estudiantes en el funcionamiento de los huertos. - Espacios acadmicos y de investigacin en torno a los procesos productivos. - Diseo de flujos de materiales en circuitos cerrados. - Implementacin del MV en todos los campus. - Mejora del Metabolismo material y social de la actividad alimentacin. - Implementacin del MV. - Campaa de sensibilizacin sobre temas de consumo y sostenibilidad. Mejora: Alimentacin ecolgica en la UPC y efecto duplicador en la sociedad. Optimizar: Concientizacin de la relacin Consumo responsable Sostenibilidad en todos los puntos de la red social UPC.

ESTADO INICIAL 12 Concurso de Ideas Sostenibles

Fuente: Elaboracin propia a partir de las aportaciones de Leo Jansen, recogidas en el artculo The Challenge of Sustainable Development, Journal of Cleaner Production 11 (2003).

574

Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua

Objetivos del proyecto MenViu


Despus del proceso de backcasting se obtiene que el objetivo general del proyecto Men-Viu sea comenzar a realizar un proceso de transicin alimentaria en el Campus Nord de la UPC. Si bien ste es un objetivo muy a largo plazo, el proyecto Men-Viu pretende la consecucin de dos objetivos ms especcos e inmediatos: 1. Implantar la oferta de un men ecolgico y local en los restaurantes del Campus Nord de la UPC. 2. Concienciar a la comunidad universitaria sobre la necesidad de un cambio en las pautas de consumo personales para proyectar un cambio general en sus hbitos alimenticios.

La implementacin del proyecto


Despus de recibir el primer premio en la categora universitaria del 12 Concurso de Ideas Ambientales de la UPC, el proyecto MenViu ha comenzado a hacerse realidad gracias a la nanciacin de Univers y a la colaboracin del restaurante del edicio Vrtex. A continuacin se detallan las acciones realizadas hasta la fecha, necesarias para la implementacin del primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord, as como los xitos y las barreras encontradas durante su ejecucin.

a) Bsqueda de proveedores
La bsqueda de proveedores ha sido un elemento fundamental que se puso en marcha desde la primera fase del proyecto piloto. Con el objetivo de implantar un men ecolgico, local y sostenible en el restaurante se priorizaron los siguientes criterios de seleccin: Productos de cultivos agroecolgicos. Productos locales (preferiblemente producidos en territorio cataln). Certicacin CCPAE9. Facilidad de logstica del proveedor para evitar emisiones asociadas al transporte. Facilidad de comunicacin y coordinacin con el gestor del restaurante. Para tratar de encontrar un proveedor adecuado, se confeccion una lista de todos aquellos productores que trabajan de forma agroecolgica en Catalua. La mayora de estos productores tenan problemas en coincidir con los tres ltimos criterios; pero a nales de septiembre de 2009, a travs de la participacin en la Repera: jornades de trobada i debat
9 http://www.ccpae.org

575

Diego Alba Fraga y Lus Miguel Campos Rodrigues

entre pagesos i consumidors agroecolgics10 se obtuvo la posibilidad de entrar en contacto directamente con los productores agroecolgicos ms veteranos del sector, que sugirieron a Hortec11 como el proveedor ms adecuado debido a las necesidades del proyecto. Despus de la primera visita a las instalaciones de Hortec, en octubre de 2009, tras la informacin proporcionada se superaron las barreras que exponan los gestores del restaurante.

b) Reuniones con el restaurante


El mayor inconveniente o barrera que presentaban los gestores del restaurante era la dicultad de reconocer el potencial y el atractivo del proyecto, as como el problema logstico de aumentar el nmero de proveedores del restaurante, a lo que se una tambin la complicacin aadida por comenzar a implementar el proyecto en unas fechas con mucha carga de trabajo para ellos, como es el inicio del curso acadmico. Para solventar el primero de los problemas se inici un proceso de formacin informal a travs de charlas puntuales, suministro de artculos, sugerencias de lecturas o vdeos, explicacin de ejemplos de buenas prcticas, etc. El obstculo logstico fue solucionado una vez que Hortec pas a ser el distribuidor elegido, ya que su experiencia y capacidad de gestin ayudaron a convencer a los representantes del restaurante. As pues, existan varias propuestas para la implantacin del proyecto piloto: 1) Men-Viu directo, es decir, a parte del men que ofreca el restaurante, ofrecer un men ecolgico completo. 2) Men-Viu integrado, es decir, dentro del men que ofreca el restaurante, ofrecer la alternativa de elegir algn plato con ingredientes ecolgicos. 3) Ofrecer lneas explcitas de productos ecolgicos, empezando por lo ms fcil, como por ejemplo frutas ecolgicas, de manera que se inuyera lo menos posible en la gestin del restaurante. 4) Establecer un da explcito de comida ecolgica. Este da slo habra ingredientes ecolgicos en el men. 5) Ofrecer la posibilidad de un buffet con productos ecolgicos. Finalmente se acord sustituir el plato vegetariano, ya existente en la oferta del restaurante, por un plato confeccionado slo con ingredientes ecolgicos. Adems, se introdujo la lnea de frutas y yogures ecolgicos como alternativa para el postre. Esta solucin/compromiso surgi de las posibles complicaciones logsticas que pudieran existir dentro de la cocina a la hora de elaborar comida ecolgica y convencional

10 http://repera.wordpress.com 11 http://www.hortec.org/static/web/esp/cooperativa.htm

576

Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua

simultneamente. Como primer paso y para no crear una barrera insuperable se acept este compromiso.

c) Preparacin de la campaa de promocin


La campaa de promocin consisti en carteles colocados en la puerta de entrada al restaurante que recogan informacin contrastada sobre la alimentacin ecolgica. Para su confeccin se realiz una bsqueda exhaustiva sobre esta temtica, la abundancia de informacin exigi sintetizarla de forma resumida en nueve puntos. El objetivo de este formato directo y visual fue crear un mayor inters en el usuario y facilitar la comprensin sobre el producto ofrecido.
Imagen 1: Ejemplo de la campaa de promocin

Fuente: Elaboracin propia

577

Diego Alba Fraga y Lus Miguel Campos Rodrigues

d) Relaciones con otros agentes de la Universidad


Dentro del proyecto ha sido de fundamental importancia el apoyo continuo de varias entidades de la UPC como la Ocina de Patrimonio, el equipo de Univers y todo el equipo del Vrtex Sostenible que hacen parte del equipo tcnico del Instituto de Sostenibilidad de la UPC.

e) Campaas de difusin y sensibilizacin


Adems de la campaa de promocin del men en el restaurante del Vrtex, Barrinar Cap a la Sostenibilitat ha hecho difusin del proyecto en la edicin barcelonesa de la feria Biocultura12 y en el congreso universitario Creatividad y crisis de la comunidad local celebrado en Terni (Italia). Adems, se ha tratado de concienciar a la comunidad universitaria de la UPC sobre las implicaciones ambientales y sociales asociadas a los patrones de consumo convencionales a travs de la presentacin del proyecto en el 13er Concurso de Ideas Ambientales, la colaboracin en la elaboracin de una paella con productos ecolgicos en la esta de Facultad de Informtica de Barcelona (FIB) y mediante la organizacin de unas jornadas de sensibilizacin denominadas Das para aliment-ARTE. Para nalizar el anlisis sobre la implantacin del proyecto piloto, cabe resaltar que con motivo de la redaccin de un informe presentado a la Ocina de Patrimonio de la UPC, se realizaron una serie de encuestas a n de conocer el estado de satisfaccin de los clientes y el estado del proyecto. Hasta la fecha en que fue realizada la encuesta (12 de febrero de 2010) se haban vendido un 83% de los mens producidos, con una media de 15 mens ecolgicos vendidos al da. De los 19 clientes que participaron en la encuesta, la mayora de ellos (15) eran pertenecientes al colectivo Personal Administrativo y de Servicios (PAS). En relacin al grado de satisfaccin, el Men-Viu obtuvo una puntuacin media de 4 (segn un orden creciente de satisfaccin entre 1 y 5). Catorce personas revelaron la intencin de seguir consumiendo el men, presentando como principal ventaja que se trata de una alternativa ms sana y de mayor calidad en relacin a los platos convencionales. Tambin fue indicada por estas personas la importancia de contribuir a una mayor calidad ambiental, de favorecer la economa local y de poder estar conectado a un mejor aprovechamiento laboral.

El proyecto Men-Viu en el futuro


Concretado el primer paso del proyecto, materializado en la aplicacin de un men ecolgico en el restaurante del Vrtex, el seguimiento del proceso de transicin alimentaria

12 http://www.biocultura.org

578

Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua

se nutre de un vasto conjunto de actividades integradas en tres grandes lneas de actuacin que continan con las expuestas en el grco 2 y que tienen como objetivo completar la transicin alimentaria del Campus Nord de la UPC.

1. A  mpliacin y diversicacin de la oferta de comida ecolgica local y/o derivada de relaciones comerciales justas
Como el propio ttulo sugiere, la presente lnea visa extender un nuevo modelo de consumo alimentario responsable en trminos ambientales y sociales, sirvindose para este n de varias plataformas: a) Los distintos puntos de comercializacin de la UPC como restaurantes, mquinas expendedoras, actividades de catering destinadas a apoyar la organizacin de congresos, seminarios, reuniones, etc. Se abre la posibilidad de introduccin de criterios de sostenibilidad para las nuevas concesiones de bares y restaurantes de la UPC, congregando reas como la oferta alimentaria, pero tambin la gestin de residuos y la formacin de personal asociado a las actividades de restauracin. b) A travs del fomento de un sistema de provisin de cestas de comida ecolgica -al estilo de las cooperativas de consumo- para los miembros de la comunidad universitaria dentro de los campus de la UPC. Esta iniciativa podra involucrar a varios actores (estudiantes, PAS, PDI, etc.) en diferentes tareas como establecer contacto con proveedores, identicar puntos aptos para la distribucin de las cestas de comida ecolgica, etc. c) La realizacin de experiencias de autoproduccin en los campus universitarios de la UPC.

2. Campaa de sensibilizacin y comunicacin (interna y externa)


La promocin de la concientizacin sobre los benecios de una alimentacin ecolgica y local dentro y fuera de la comunidad universitaria a travs de la realizacin de jornadas educativas, cursos, talleres, charlas, etc. pretende, entre varios nes: Informar sobre el estado actual y las tendencias regionales, nacionales e internacionales referentes a la temtica agroecolgica (desafos actuales, estado y tendencias relativas a la produccin, procesado, distribucin y consumo de alimentos, etc.) Sensibilizar a la comunidad universitaria a respecto de la transicin hacia un consumo alimentario responsable, subrayando la conexin de ese proceso con varios mbitos: medio ambiente, energa, economa, inclusin social, salud, etc. Generar un espacio de debate en la comunidad universitaria sobre futuras estrategias en los campus universitarios, facilitando la relacin sinrgica entre asociaciones universitarias, estudiantes, profesorado, personal tcnico, productores, distribuidores

579

Diego Alba Fraga y Lus Miguel Campos Rodrigues

y otros actores en relacin con las iniciativas que faciliten el desarrollo de buenas prcticas de transicin alimentaria, posiblemente replicadas en otros contextos universitarios y/o extrauniversitarios. Potenciar el papel de la comunidad universitaria en la difusin y aplicacin de buenas prcticas agroecolgicas en otros contextos de la sociedad. Garantizar una formacin continua sobre criterios de sostenibilidad para el personal de los distintos restaurantes de la UPC. Establecer una estrategia de difusin y comunicacin del proyecto Men-Viu a nivel interno y externo, a partir de la realizacin de varios eventos de difusin: ferias, eventos gastronmicos, exposiciones, etc. as como a travs de la utilizacin de distintas plataformas: redes sociales, publicidad impresa, medios virtuales vinculados a la universidad, etc.

3. Medida y modelizacin de la transicin alimentaria en la UPC


Por ltimo, a travs de esta lnea de actuacin se pretende medir y modelizar el proceso de transicin alimentaria de los campus universitarios de la UPC mediante la denicin de un conjunto de estndares de carcter social, ambiental y econmico. Como ejemplos de esta modelizacin, se presentan a continuacin los siguientes anlisis: a) La ejecucin de un estudio de metabolismo, donde se efecta el clculo de los ujos de materiales, agua y energa asociados al funcionamiento de los restaurantes, mediante recuentos in situ y anlisis de procedencia de recursos y procesos de produccin, transporte, embalaje y eliminacin de los mismos. Semejante procedimiento permitir identicar las oportunidades de ahorro de materiales, agua y energa del proceso metablico, as como establecer un manual de buenas prcticas para la seleccin de recursos, procesado y tratamiento de residuos. b) El anlisis nutricional del modelo alimentario vigente, con vistas a elaborar una gua de buenas prcticas alimentarias para garantizar una alimentacin ms sana y equilibrada. c) La medicin de variables ambientales, sociales y econmicas asociadas al modelo alimentario actual y la modelizacin del proceso de transicin alimentaria, como por ejemplo, la distancia media recorrida por los productos desde su origen hasta el punto nal de venta, el efecto multiplicador del empleo y de la renta local, el grado de concentracin de la actividad productiva, etc.

Conclusiones
Entender que la universidad es una comunidad formada por un conjunto de personas, edicios e infraestructuras relacionados entre s permite estudiar los campus universitarios

580

Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua

como sistemas comunitarios con un cierto metabolismo social. Transition Campus pretende comunicar esta visin integral adems de proponer un modelo nuevo hacia procesos que traten de corregir este metabolismo hacia procesos menos contaminantes ambientalmente y ms justos socialmente. La alimentacin es una actividad esencial para la vida humana que se ejecuta normalmente dentro de los campus universitarios por aquellas personas que conforman la comunidad universitaria. El estudio de los impactos ambientales y sociales asociados al metabolismo social en el mbito de la alimentacin puede ayudar a reconducir signicativamente los hbitos y patrones de consumo convencionales hacia procesos ms sostenibles, contribuyendo a su vez positivamente en otras reas de inters sostenibilista como la gestin del ciclo del agua, el cambio climtico, la gestin de los residuos o el ahorro energtico. El proyecto Men-Viu se desglosa en el diseo, ejecucin y modelizacin de un proceso de transicin alimentaria de la Universidad Politcnica de Catalua, entendiendo que semejante proceso surge vinculado a una estrategia de sensibilizacin y formacin de la comunidad universitaria. Para alcanzar el objetivo deseado y lograr que todas las acciones propuestas se implementen con xito, el proyecto debe realizarse de manera integral, con la participacin de numerosos actores importantes dentro de la comunidad universitaria y tambin externos a ella.

Referencias
A Guide to Developing a Sustainable Food Purchasing Policy. Association for the Advancement of Sustainability in Higher Education. (2006) http://www.aashe.org/documents/resources/pdf/food_policy_guide.pdf Consell Catal de la Producci Agrria Ecolgica http://www.ccpae.org/ Directorio de productos naturales y ecolgicos de Espaa http://www.directodelcampo.com/ Fundaci Futur http://www.fundaciofutur.org/ Fundaci Cassia Just http://www.fundaciocassiajust.org Food Miles http://www.organiclinker.com/food-miles.cfm http://www.a8creative.co.uk/paulwatkiss/projects.htm

581

Diego Alba Fraga y Lus Miguel Campos Rodrigues

Life Cycle-Based Sustainability Indicators for Assessment of the U.S. Food System. Center for Sustainable Systems. University of Michigan. (2000) https://css.snre.umich.edu/css_doc/CSS00-04.pdf New Economic Foundation http://www.neweconomics.org/gen/ Produccin Agroalimentaria Ecolgica http://www20.gencat.cat/ Sustainable Food at IU. Indiana University, EE. UU. http://www.rps.indiana.edu/SustainableFoodProgram.cfml Story of Stuff http://www.storyofstuff.com/ Transition Towns http://www.transitiontowns.org http://transitionculture.org Yale Sustainable Food Project, Yale University, EE. UU. http://www.yale.edu/sustainablefood/index.html

582

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 11

OVICA, 15 anos na defensa do sector ovino e caprino galego


Joan Alibs Biosca
Tcnico de OVICA Dende hai mis de 15 anos a Asociacin de Criadores/as de Ovino e Caprino de Galicia (OVICA) ven realizando unha labor de cohesin no sector ovino e caprino en Galicia. No ano 1994 trece gandeiros, sendo algns deles tcnicos, formaron a asociacin, a primeira asociacin que logra reunir a productores de gando ovino e caprino do conxunto de Galicia. O traballo de OVICA vai enfocado a buscar simplemente unha mellora na rendibilidade das explotacins galegas a travs de diferentes actuacins. Os ns que se marcaron, e que anda seguen vixentes, foron os seguintes: A defensa dos intereses dos asociados/as. A solicitude de axudas en comn. Obter todo tipo de informacin sobre o sector ovino e caprino. Promocionar e comercializar os seus produtos. Dentro do contexto galego OVICA representa ao sector produtivo profesional cunha media de 182 cabezas por explotacin fronte media do total das explotacins galegas que se mantn en 11 cabezas por explotacin, ademais o volume produtivo de OVICA supera o 15% do total galego. Temos claro que este sector pode ser unha alternativa cualitativa a outros tipos de producin gandeira que se atopan en francas dicultades; existen datos que conrman que tan s se produce en Galicia o 30% do ao e cabrito consumido polo noso mercado. Outra das potencialidades do sector, anda por desenrolar en Galicia, a producin de leite e a sa transformacin; unha producin exenta de cotas de producin.

Situacin actual do rural galego


Por todos coecida a situacin que vive Galicia no rural. Dende hai anos o despoboamento destas zonas vense incrementando e urxe atopar alternativas para que a xente (xente nova) poida manterse ou volver. A este fenmeno engdeselle o progresivo envellecemento da poboacin rural.

585

Joan Alibs Biosca

Xa a nivel gandeiro, o peche e concentracin de explotacins, cunha paulatina perda de gando, outro sntoma deste problema tan extenso. Como consecuencia prdense postos de traballo, redcense explotacins e empresas (fontes de xeracin de riqueza) e, en xeral unha perda da actividade agraria. A estas problemticas compartidas pola maior parte do rural espaol e europeo temos que engadirlle un feito diferenciador: a estrutura da propiedade das terras en Galicia. Os datos obtidos polo Laboratorio do Territorio (LaboraTe USC, 2009) mostran a fragmentacin das parcelas agrcolas. A nica excepcin son as zonas montaosas de Lugo e Ourense onde o efecto das grandes parcelas de Monte Vecial en Man Comn aumentan a supercie media de parcela no concello.
Grco 1 - Supercie media de parcela agrcola por concello (en hectreas)

Superficie media de parcela

Fonte: Laboratorio do Territorio (USC), 2009

Fonte: Laboratorio do Territorio (USC), 2009

Como podemos ver neste grco 2 no s est parcelado o rural senn que tamn temos moita supercie a mato (abandonada ou en proceso de abandono). Concretamente nas zonas montaosas das provincias de Ourense, Lugo e Pontevedra onde atopamos concellos ca maior parte da sa supercie a mato (mis do 60% !).

586

Proporcin de superficie a mato


Grco 2 Proporcin de supercie a mato por concello

OVICA, 15 anos na defensa do sector ovino e caprino galego

Fonte: Laboratorio do Territorio (USC), 2009

Fonte: Laboratorio do Territorio (USC), 2009

Toda estas terras en desuso, abandonadas e sen control algn representan un perigo para o medio ambiente xa que nas pocas secas transfrmanse en combustible para os lumes. Este fuel responsable non tanto da aparicin de lumes senn da sa virulencia e extensin. Galicia afronta o presente e o futuro con esta problemtica aqu descrita, dende OVICA pretendemos propoer alternativas e solucins para afrontala.

Algunhas ferramentas
Hoxe en da temos ferramentas para afrontar a situacin actual. Por unha parte esta gran supercie a mato son recursos que poden ser aproveitados como pasto para algunhas especies (cabras e cabalos). Pola outra, as Comunidades de Montes Veciais en Man Comn (CMVMC) supoen unha oportunidade para, de xeito sinxelo, acceder a unha cantidade suciente de terra para iniciar unha explotacin. A maiores contamos en Galicia co Banco de Terras que, en moitas zonas, pode permitir complementar a supercie das explotacins e manter a sa viabilidade. Por outra parte outras ferramentas das que dispoemos son os coecementos tcnicos que dende hai anos ven recopilando, xerando e difundindo OVICA. Neste senso, dispoemos de: Peches (para o manexo dos animais e a proteccin contra o lobo)

587

Joan Alibs Biosca

Exemplos de peces en CMVMC no concello de Negueira de Muiz


Cans de garda (Mastn Leons)

Un Mastn protexendo e acompaando o rabao

588

OVICA, 15 anos na defensa do sector ovino e caprino galego

Implantacins de pradeiras (incluso nas condicins mis extremas)

Distintas fases da implantacin dunha pradeira en zona de mato Mtodos de xestin e control do mato co pastoreo controlado

589

Joan Alibs Biosca

Importancia do sector en Galicia


Por ltimo enumerar as vantaxes deste sistema de aproveitamento e de xeracin de riqueza para o rural de Galicia: Xeracin de actividade econmica en zonas rurais Conservacin do medio natural Mantemento das supercies agrcolas Alternativa productiva rendible e sostible

Conclusin
Tendo a disposicin todas estas ferramentas podemos armar que hai opcins para afrontar e dinamizar parte do rural galego. Est nas nosas mans (administracins, universidades, asociacins e entidades de todo tipo) utilizar estas e outras ferramentas para incentivar e dinamizar o rural galego.

590

A reserva da biosfera Area de Allariz como marco axeitado para o desenvolvemento de proxectos agroecolxicos no medio rural
rea de medio ambiente do Concello de Allariz (Ourense-Galiza)

Xos Manuel Romero Rodrguez

Introducin
Segundo a Comisin Europea Galicia est clasicada actualmente como Rexin signicativamente rural xa que o 34,87% da sa poboacin vive en municipios rurais (menos de 150 habitantes/km2), municipios que ocupan o 88,14% do territorio. Actualmente o medio rural galego est inmerso nun contexto marcado por profundos cambios como a globalizacin econmica, a progresiva liberalizacin dos mercados, a ltima reforma da Poltica Agrcola Comn, o incremento do prezo dalgn dos principais factores de producin ou as crecentes esixencias en canto a calidade, seguridade alimentaria e respecto polo medio ambiente. Estas transformacins, con enormes consecuencias para o medio rural, enfrntano a un reto sin precedentes: a adaptacin novo panorama europeo para reforzar a sa posicin nun contexto cambiante e asegurar a sa viabilidade a medio prazo. En denitiva, podemos dicir que o sector agrario galego deber avanzar nos prximos anos cara un modelo baseado nunha agricultura e gandera sostibles, de carcter multifuncional, viable dende o punto de vista social, ambiental e econmico e capaz de contribur revitalizacin do mundo rural. Atendendo a estas reexins xerais acerca do medio rural galego introducimos o concepto de desenvolvemento sostenible, como desexable nos cambios presentes e futuros no noso medio rural. A primeira denicin internacionalmente recoecida deste concepto atpase no denominado Informe Brundtl (1987), froito dos traballos da Comisin de Medio Ambiente e Desenvolvemento das Nacins Unidas, creada en 1983. Esta denicin asumirase no Principio 3 da Declaracin de Ro de 1992 e pode enunciarse como sigue: aquel desenvolvemento que satisface as necesidades das xeracins presentes, sen comprometer as posibilidades das xeracins futuras para atender as sas propias necesidades. Desta maneira, por primeira vez faise ocial un enfoque no que se fan compatibles os aspectos ambientais, cos econmicos e os sociais, desde una perspectiva solidaria e mundial.

591

Xos Manuel Romero Rodrguez

Reserva da Biosfera Area de Allariz: Algns datos agrogandeiros e medioambientais


Neste contexto no ano 2005 catro Concellos da provincia de Ourense (Allariz, A Bola, Rairiz de Veiga e Vilar de Santos) foron declarados reserva da biosfera coa denominacin Reserva da Biosferarea de Allariz As Reservas da Biosfera, que dependen da UNESCO, pretenden ser un exemplo prctico de cmo resolver unha pregunta esencial no mundo de hoxe: Cmo chegar a un equilibrio entre o desenvolvemento econmico e social, o mantemento dos valores culturais propios e a conservacin da diversidade biolxica? A funcin principal das reservas da biosfe ra consiste na conservacin e proteccin da biodiversidade. Mais tamn persguese o desenvolvemento econmico e humano destas zonas, as como a investigacin, a educacin e o intercambio de informacin entre as diferentes reservas que forman a rede mundial. A poboacin da reserva da Biosfera rea de Allariz distribese principalmente en ncleos dispersos. A reser va conta cun total de 32 parroquias que espa llan a poboacin e, ao mesmo tempo, achgana terra na que viven e traballan.
Tboa 1: Habitantes nos concellos da RBiosfera (datos 2010)
Concello Allariz A Bola Rairiz de Veiga Vilar de Santos Total Habitantes 5981 1454 1672 958 10.065

A idade media da poboacin sitase nos 50 anos. O envellecemento e a baixa natalidade son algns dos problemas para manter un des envolvemento sostible xa que tan s o 58% da poboacin est en idade de traballar. A solucin a este problema pode vir dada polos movemen tos de poboacin desde outros territorios, ben sexa de persoas do territorio que retornan da emigracin ou persoas de fra que, atradas polos proxectos que aqu se estn a pr en marcha, decidan elixilo como fogar. Este factor comeza a reectirse no aumento da porcentaxe de poboacin residente na rea pero que non naceu na mesma A maior parte da poboacin ocupada pertence sector servizos, non obstante a agricultura o sector que maior importancia ten no mante mento do medio, sendo a actividade que abar ca a maior parte do territorio e contribundo a manter o equilibrio medioambiental existente. Vilar de Santos, Rairiz de Veiga e a parroquia de Coedo en Allariz pertencen a unha das zo nas mis produtivas de Galicia no referido agricultura. A extensin do cultivo da

592

A reserva da biosfera rea de Allariz como marco axeitado para o desenvolvemento de proxectos agroecolxicos no medio rural

pataca supuxo unha revolucin no desenvolvemento do sector agrcola na zona. De feito, ata existe unha denominacin de orixe que certica a ca lidade do produto. O inconveniente principal deste sistema baseado no biocultivo extensivo de pataca e cereal a forte dependencia da eco noma dos agricultores dos prezos dun merca do pouco estable. Por iso, cada da son mis os que reclaman a diversicacin da agricultura, aproveitando a profesionalidade dos agriculto res destas zonas. O sistema tradicional, principalmente con pro dutos da horta dedicados autoconsumo, an da que xa comezan a establecerse sistemas de agrupamento de agricultores en Rairiz de Vei ga e Vilar de Santos coa nalidade de producir para o mercado. As tcnicas que estn a desenvolver gran parte dos gandeiro/as nos ltimos anos con xito e o silvopastoreo permiten conciliar os aproveitamentos gandeiro e forestal, tem po que garanten unha conservacin axeitada do medio ambiente, e os cambios hortcolas e gandeiros encamiados agrogandera ecolxica.
Tboa 2: produtores da RB Area de Allariz inscritos no Craega (xuo 2010).
Produtor C.M.V.M.C. de Seoane C.M.V.M.C. de Torneiros e Paz Medioambiental Alaricana S.L. S.A.T. Torneiros N595 XUGA Castro Ferreiro, M Teresa Feijo Corder, Francisco Javier Feijo Corder, Francisco Javier Garca Gonzlez, Manuel Garca Gonzlez, Perfecto Lorenzo Mndez, Carmen
Fonte: Craega

Sector Vacn de carne Vacn de carne Cabrn de carne Vacn de leite Mel e produtos apcolas Patacas Castieiros e Mazairos Patacas Mel e produtos apcolas Patacas

Concello Allariz Allariz Allariz Allariz Rairiz de Veiga Rairiz de Veiga Rairiz de Veiga Rairiz de Veiga Rairiz de Veiga Rairiz de Veiga

Exemplos de proxectos Agrogandeiros na reserva da biosfera Area de Allariz


Exemplo 1:  C.M.V.M.C. de Seoane e C.M.V.M.C. de Torneiros e Paz: Penam
Na zona que coecemos coa denominacin de Penam existen dende hai anos das mancomunidades: a de San Martio Amiadoso Torneiros e Mancomunidade de Seoane.

593

Xos Manuel Romero Rodrguez

No ano 1999 estas mancomunidades deciden rescindir o contrato coa administracin para deixar de ser un monte conveniado de xeito que unha empresa privada valorou o custe da madeira que haba, fxose unha poxa da madeira, vendeuse, pagronselle a administracin os gastos que tivera e rescindiuse o contrato. Dos cartos que quedaron o 15% haba que reinvestilo no monte. Ademais de iso naquela poca haba unhas subvencins da Consellera de Medio Rural polas que esta ceda o material sempre que se quixese manter en bo estado unha zona de monte se os vecios puan a man de obra . Por suposto os vecios non estaban dispostos na sa inmensa maiora a por a man de obra de xeito que o que aportou a man de obra para que isto sase adiante foi o Concello de Allariz. O Concello decide participar no proxecto porque 1. Penam tia a vantaxe de ser unha supercie mancomunada, de xeito que a hora de levar a cabo unha negociacin non se dependa da decisin de unha soa persoa propietaria que poda decidir que iso non se faca, senn que con que a maiora dos mancomuneiros decidisen que se levaba a cabo o proxecto era suciente. 2. Porque este proxecto permitira manter unha zona moi ampla de monte en b estado para as evitar incendios. 3. Porque a limpeza dese monte producira unha gran cantidade de biomasa para o abastecemento da central de biomasa. 4. Porque permitira a recuperacin de razas autctonas. Unha a maiora de mancomuneiros decide que estn de acordo co proxecto comeza o traballo. Decdese que se dedicaran a gandera e dentro deste sector recuperacin da raza limi, e procdese a facer as seguintes actuacins a) Desbrzase para eliminar o monte baixo (esa biomasa quimase na Ctral de Biomasa). b) Actase parte do monte con peches facendo distintas parcelas para que o manexo do gando sexa rotacional. c) Plntase de trevo e aprtanse minerais (P e K) para recuperar a terra de modo ecolxico, tamn se planta centeo e outros cereais que ademais facer terra serven como alimento ecolxico do gando nas pocas en que os pastizais non dispoen de comida abondo (inverno e vern debido o clima continental que hai nesta zona). d) Semntase herba para empregala como alimento do gando cando escasea o pasto. As tenreiras recranse e os xatos hoxendia vndense todos s comuneiros. Faise pastoreo rotacional, non se rematan os xatos. Vndense pacas de herba seca Empezouse o proxecto mercando vacas de 2 razas, limi e caldel, e co paso dos anos fronse recibindo subvencins por ecolxico e razas autctonas e pouco a pouco

594

A reserva da biosfera rea de Allariz como marco axeitado para o desenvolvemento de proxectos agroecolxicos no medio rural

substitundo as vacas caldels de maneira que na actualidade hai en Penam: 60 reprodutoras 160 has cercadas con cercados interiores, e auga nalgns casos e pasos canadianos pastores solares 3 cobertizos para comer un almacn As restantes 1.000 has. que forman o conxunto das das mancomunidades estn dedicadas a producin de biomasa para abastecer a central e tamn de madeira existindo na actualidade zonas de pieiros e carballos para producir madeira. Hai 2 persoas que se contratan por horas segundo fai falla para traballar xa que os mancomuneiros non estn dispostos a facelo. Dos benecios que se obteen un 15% hai que reinvestilo obrigatoriamente na explotacin e o resto normalmente emprgase para facer arranxos nas mancomunidades

Exemplo 2: Explotacin de caprino de carne: Medioambiental alaricana s.l.


Este proxecto de caprino iniciouse en 2004 tendo como promotor a Jos Regueiro un veterinario que se instalou na aldea de Requeixo de Queiros coa intencin de desenvolver esta actividade gandeira. Para este n comprou unha nca que se cercou e onde se instalou unha estrutura tipo invernadoiro para o aprisco do gando. Chegou a un acordo cos vecios para que estes lle permitiran usar as ncas abandonadas para o pastoreo (con apoio do concello de Allariz) e mercou cabras en varios rabaos para iniciar a actividade, cun nmero de cabezas entorno s 300. Despois de diversas dicultades no desenvolvemento do proxecto, en agosto de 2007, nunha reunin entre o titular da explotacin e responsables do Concello de Allariz (o Alcalde e o Concelleiro de medio ambiente) acordaron venderlle a explotacin Concello de Allariz coa intencin de que continuase o proxecto. Neste ltimos tres anos produciuse un perodo de transicin no cal se incorpora un novo traballador, Manuel Garcia, que se fai cargo do pastoreo e se inicia unha reducin da cabana gandeira ata chegar s 170 reprodutoras que hai actualmente. Na primavera de 2009 remata o perodo de transicin gandera ecolxica e actualmente a explotacin esta producindo e comercializando os cabritos en ecolxico. A supercie pastoreable son 500 has da reserva da biosfera de Allariz na parroquia de Queiros, inclundo ambos marxes do ro Arnoia dende o Brial en direccin a A Merca. Hai tres zonas cercadas de apoio pastoreo, e para gardar cabras e machos en diversas circunstancias.

595

Xos Manuel Romero Rodrguez

Obxectivos xerais do proxecto


1. Explotacin gandeira de cabrn viable economicamente, tecnicamente e socialmente (sustentable) con razas autctonas de carne, en agricultura ecolxica. 2. Manter limpa e aproveitable a supercie pastoreable na parroquia de Queiros da Igrexa, na zona comprendida entre Requeixo de Queiros, Cardanachama, o Brial e ambas marxes do rio Arnoia. 3. Evitar os incendios forestais na zona. 4. Crear postos de traballo no medio rural, nun espazo de Reserva da Biosfera. 5. Recibir visitas guiadas A alimentacin das reprodutoras en base a pasto, herba seca. As crias toman leite materno, penso ecolxico, herba seca e avea. Actualmente estanse pastoreando as cabras en torno a oito horas diarias. As femias recriaranse a maior parte este ano e os machos xa estn vendidos a hostalera local e a particulares. Hai que vender para desvellar cabras vellas, sen dentes, que nunca pariron, etc, e tamn machos vellos. Vendese o esterco de cabra Asociacin Labregos Daiqu. Na actualidade manxanse 180 cabras e estase tentando adecuar o rabao a alimentacin que se pode obter por pastoreo e man de obra dispoible para o proxecto.

Exemplo 3: SAT Torneiros N595 XUGA


Esta SAT constituse no ano 1989 como resultado da xuntanza de tres explotacins convencionais, pequenas e familiares dos 3 socios que a formaron. Em total xuntaron 30 vacas e a maiores mercaron 20 vacas e 20 novelas. As vacas estaban estabuladas e a alimentacin era convencional e base a penso e a forraxe das 40 h que manexaban para facer silo de herba e herba seca. No ano 1994 a SAT entra na cooperativa Leico de produtores de vacn de carne e leite e a excisin da mesma de 14 socios dara lugar a Biocoop. En 2005 a SAT fai a solicitude de pasarse producin ecolxica e despois dos dous anos de transicin, comercializan todo o leite en ecolxico a travs de President que fai a recollida. Neste ano cambian o manexo, as vacas saen a pastoreo, amplan a base territorial ata as 100 ha, cercan parte do comunal e ncas propias (en total 4 patios) preto das instalacins. Na actualidade hai 56 reprodutoras, 18 xatas entre 1-2 anos e 14 novelas de menos de 1 ano. A couta de leite de 309.000 e a producin diaria de leite de 800 litros.

596

A reserva da biosfera rea de Allariz como marco axeitado para o desenvolvemento de proxectos agroecolxicos no medio rural

A alimentacin en base a pastoreo, silo de herba, e penso ecolxico en faria. Na actualidade debido xubilacin dun dos socios da SAT e incorporacin de 2 persoas mozas estase estudando a viabilidade dun proxecto para envasar o leite do da e facer iogur.

Exemplo 4: Asociacion Andrea-Proxecto San Salvador dos penedos


A asociacin Andrea trasldase de Pontevedra a Allariz a nais de 2008 coa intencin de desenvolver o seu proxecto asociativo e vital nunhas mellores condicins. Esta asociacin traballa na recuperacin de burro en todos os seus aspectos, na agroecoloxa e en crear entornos onde se poidan desenvolver os aspectos psicolxicos mis sans e saudables das persoas. O Programa de Recuperacin do Rural da Asociacin ANDREA, pretende desde un concepto innovador tratar de levar a cabo as accins necesarias para a posta en valor da herdanza que est a piques de perderse e a revalorizacin de todos estes recursos para polos a disposicin, en uso, en suma vivos, en prol dun desenvolvemento sostible pblico e contempla os seguintes puntos. 1. Dinamizacin do medio rural 2. Recuperacin de supercies agrarias tiles 3. Consumo local e economas locais 4. Mercados de produtores 5. Bioconstrucin 6. Ecoturismo rural 7. Aloxamentos rurais ecolxicos Na actualidade a asociacin andrea esta a piques de instalarse na aldea rehabilitada de San Salvador dos penedos e desenvolver este programa rural e outras moitas actividades complementarias entre as que podemos destacar: Asnoterapia, recollida, rehabilitacin e posta en adopcin de burros, escola de traccin animal, horticultura ecolxica, actividades con colectivos sociais en desvantaxe e con outras capacidades etc. Para ampliar informacin sobre o exposto nesta ponencia pode visitar e coecer este proxectos en Allariz, camiar entre os burros, cabras e vacas, observar a sa tranquilidade e bo aspecto... e tamn accedendo as seguintes pxinas webs: www.areadeallariz.com www.allariz.com www.concelloabola.es www.rairizdeveiga.es www.vilardesantos.com www.montepenama.com www.andreaasoacion.wordpress.com

597

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 12

Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza
Yann Pouliquen David Velo Vidal
Xestin Agrogandeira e Natureza S.L.

INTRODUCION
Labregos de Lugo unha Sociedade Agraria de Transformacin de recen creacin, que se dedica ao envasado de produtos hortcolas galegos, producidos polos seus membros. Unha das inquedanzas maiores da SAT que a sa producin de alimentos, anda sendo producidos baixo tcnicas convencionais, sexa menos doente para o medio e as persoas. A SAT pretende poer no mercado produtos que, anda sendo cultivados baixo condicins convencionais, incorporen no seu proceso produtivo o mnimo posbel de insumos de orixe qumica. Esta estratexia responde a tres condicionantes; por unha banda, os produtores involucrados entenden non ter condicins axeitadas para unha reconversin vibel producin ecolxica (clima, base territorial, mercado, etc...). Pola outra banda, teen unha sensibilidade ecolxica clara, con vontade de protexer ao mximo o medio ambiente e a sa base produtiva. Finalmente, queren poer disposicin dos consumidores e consumidoras un produto que, anda non sendo ecolxico, presente unha calidade ligada a un uso menor de produtos qumicos, como xeito, tamn, de asegurar un posicionamento distinto do seu produto nal no mercado. Nos anos anteriores, xa incorporaron prcticas menos agresivas, como, por exemplo, a reducin do emprego de abonos qumicos e a sa substitucin por abonos orgnicos. Xa se sabe da grande importancia da mera da pataca (Phytophtora infestans) nas condicins galegas, onde o risco sempre alto, polo que en xeral se empregan moitos produtos qumicos para o seu control. Baixo o consello dunha casa comercial, empregaron uns extractos de plantas para o control da mera, con un resultado non moi claro, e un custo alto. De al xurdiu a idea de ir probando con varios tratamentos con produtos naturais. Presntanse a continuacin os resultados do ensaio que se realizou a tal efecto. O ensaio non ten un propsito cientco, senn que ten un marcado carcter prctico e demostrativo.

601

Yann Pouliquen, David Velo Vidal

MATERIAIS E METODOS
O ensaio realizouse en parcelas elementais de 20 m2 cada unha (2,20m x 9m), con 3 regos cada unha (Ilustracin 1). As parcelas foron denidas aps a sementeira (10-0509), que foi labor do produtor. A variedade foi Kennebec, con unha dose aproximada de 0,3 kg/ha de semente. Cada tratamento efectuouse en tres parcelas elementais, con distribucin en bloques ao chou. O criterio de eleccin dos produtos a ensaiar foi extremadamente prctico. Nun mercado, o dos insumos naturais para o control de pragas e enfermidades, que esta en pleno crecemento, existe unha ampla oferta de produtos, con unha ecacia moi descoecida, e con informacin tcnica real moi escasa. Establecronse os seguintes criterios para a seleccin: necesidade de comparar calquera tratamento coas prcticas do propio produtor onde se a realizar o ensaio. Necesidade de empregar o cobre, como funxicida natural de comprobada ecacia interese en probar algn produto con cobre orgnico, nun momento onde, no mbito dos tratamentos fnxicos estbase a falar do cobre orgnico sistmico como solucin milagreira. Necesidade de probar produtos comercialmente dispobeis na zona. Necesidade de probar con produtos autorizados en producin ecolxica, e produtos con baixo ou nulo impacto ambiental.

Ilustracin 1: Vista xeral do campo de ensaio

602

Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza

Os tratamentos retido foron nalmente os seguintes: 1: testemua pulverizacin con auga 2: Copper pro DF 50 (Sipcam) Oxyclururo de cobre, 50 PM. 4g/l 3: Glucosei (Seipasa) 3cc/l 4: amicos combi + amicos m (Seipasa) 4cc/l tratamentos alternos 5 Actiron Cu plus. (Quimiprox) 1,5 cc/l 6 proactif ecofung + proactif impact + econela (Bio Nutricin Vegetal) ecofung 2 + impact 2cc/l 3cc/l ecofung 1 + impact 1cc/l 3cc/l econela 2,5cc/l

7. Galben M (Sipcam) (benalaxil+mancozeb) 3cc/l Tanto o Copper como Galben son produtos perigosos. Galben recibe a clasicacin Xn, nocivo, con indicacins de que pode ter efectos negativos para o feto en mulleres embarazadas; indicase tamn que pode irritar vas respiratorias e pel. Copper, pola sa conta, est tamn clasicado como Xn nocivo, anda que s se sinale o risco por inxesta. Ambos produtos declranse moi nocivos para o medio acutico (clase N), e poden provocar a longo prazo efectos negativos para o medio ambiente acutico. Actiron est clasicado Xn, nocivo por inxesta e irritante dos ollos. Cabe sinalar que o cobre un produto negativo para numerosa fauna til, do mesmo xeito que Galben. Os demais produtos ensaiados non presentan risco algn. Os tratamentos realizronse con datas xadas, e con unha frecuencia determinada polas recomendacins de cada fabricante; inicironse no momento de inicio do primeiro risco. Cabe, pois, resaltar que os tratamentos non se xeron en base a perodos de risco unha vez iniciado o proceso, senn por un calendario de aplicacins. O detalle dos tratamentos aparece na Tboa 1.
Tboa 1: Datas dos tratamentos realizados
Data Tratamento 1 2 3 4 5 6 7 litros/Ha 11/06/09 s s s amicos M s ecofung 2 si 400 22/06/09 s n s amicos combi s ecofung 1 n 400 01/07/09 s s s amicos M s econela s 500 08/07/09 s n s amicos combi s ecofung 2 n 500 14/07/09 n s n n n n s 500

603

Yann Pouliquen, David Velo Vidal

En canto ao manexo da parcela en outros mbitos, deixouse plena liberdade ao produtor para realizar as prcticas que estimou conveniente, segundo das sas prcticas habituais. As patacas foron sachadas e aporcadas, e recibiron 2 tratamentos contra escaravello. A partires do da 8 de xullo, fxose unha avaliacin do nivel de ataque de mera, por parcela elemental, con dous criterios: ALCANCE do ataque, segundo dunha escala discreta (Tboa 2):
Tboa 2: Escala de anotacin do alcance da mera
% plantas afectadas < 10 De 10 a 50 De 50 a 75 > 75 nota 1 2 3 4

INTENSIDADE do ataque, conforme puntuacin da Tboa 3:


Tboa 3: Escala de anotacin da intensidade do ataque
% supercie foliar afectada <5 De 5 a 10 De 10 a 25 > 25 nota 1 2 3 4

O ALCANCE foi medido por reconto, namentres a INTENSIDADE foino mediante unha notacin subxectiva. Fxose a ltima medicin o da 5 de agosto, xa que todas as parcelas presentaban un alcance 4 e unha intensidade superior a 2, con una maiora de parcelas completamente secas xa. A recollida efectuouse o 24 de setembro, con colleitadora. Seleccionronse en campo as patacas comercializbeis, descartndose as que presentaban ataques fnxicos e manchas verdes, e as de tamao demasiado pequeno. Efectuouse unha segunda escolma antes de pesar. Cada parcela elemental foi pesada por separado. Os datos foron analizados mediante unha anlise de varianza univariante co software SPSS. Apartronse ao chou 10 patacas de cada tratamento para unha avaliacin de contaminacin dos tubrculos por mera, que se identicou ao partir os tubrculos pola metade. Reservaron 2 kg de pataca por tratamento para la realizacin dunha anlise de residuos de produtos tosanitarios mediante unha anlise multi-residuos encomendada ao laboratorio topatolxico da Xunta de Galicia en Mabegondo.

604

Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza

Conservronse 50 patacas de cada tratamento para una avaliacin de conservacin, que se realizou no mes de abril mediante inspeccin visual. Fixronse anlises qumicos de terra no laboratorio de anlises agrarias da Xunta de Galicia en Mabegondo.

RESULTADOS
Rendementos nais
Tboa 4: Peso medio de patacas comercializbeis por parcela elemental (kg/parcela)
Tratamento 1 6 5 4 3 7 2 Produto Testemua Proactif-Ecofung-Econela Actiron Amicos Glucosei Galben Cooper Media 24,66 35,31 40,15 44,39 49,01 56,35 61,47 Grupo (*) a b bc c cd de e

testemua amicos oxicloruro ecofung sistmico glucosei

Ilustracin 2: Volume de producin por parcela

A Tboa 4 da conta dos rendementos medios obtidos e do seu signicado estatstico. A lectura da tboa da lugar s seguintes reexins: O rendemento non en xeral moi elevado, xa que o mximo estara ao redor de 30 Tm/ Ha. Sen embargo, de recoecer que as condicins climticas foron especialmente favorables enfermidade durante o ano, polo que non pode considerarse un rendemento negativo. De feito, o resto da nca na que quedou a parcela de ensaio quedou afectado polo fungo do mesmo xeito.

605

Yann Pouliquen, David Velo Vidal

Queda establecido sen dubida algunha que todos os tratamentos tiveron efectividade, xa que a testemua tratada s con auga mostrou un rendemento signicativamente inferior a todos os demais tratamentos. Destacan os tratamentos 7 e 2, con materia activa sistmica e cobre mineral, respectivamente. Este resultado trae das reexins: por unha banda, a ausencia de diferenza entre ambos tratamentos, cando polo xeral, no campo, estase a magnicar o papel das materias con actividade sistmica, e a desprestixiar o cobre, cualicndoo de produto obsoleto. O ensaio tendera a mostrar que nas condicins dadas, non houbo diferenzas entre ambos produtos. Pola outra banda, a diferenza de estes dous produtos fronte ao resto levanta unha dubida, dado que segundo do calendario de aplicacins, a derradeira aplicacin con estes dous produtos realizouse unha semana aps os demais, precisamente nun momento de alto risco (temperaturas suaves, alta humidade relativa); non sera, pois, estritamente exacto armar que as das materias activas foron mis efectivas que as demais; cabe suxerir a posbel inuenza das datas de tratamento. Entre os demais tratamentos, podemos resaltar que o tratamento 6 e, en menor medida, o 5, mostraron resultados peores, anda que o tratamento con cobre orgnico de Actiron poda ser asimilado aos tratamentos con amicos e glucosei. Cabe nalmente destacar que o tratamento con glucosei non mostra diferenza signicativa co tratamento con produto sistmico.

Datas de contaminacin e desenvolvemento da enfermidade


As medicins de alcance e intensidade ofrcense na Tboa 5 para as datas 1, 2 e 3. Desta tboa establcense os resultados seguintes: a parcela testemua acadou de seguido os valores mximos tanto de alcance como de intensidade, do mesmo xeito que o tratamento 6 o resto de tratamentos evolucionou dun xeito semellante en cuestin de alcance os tratamentos 2 e 7 son os que aguantaron a menor intensidade de ataque, quedando mis tempo que o resto con unha intensidade inferior a 2. os tratamentos 4 e 5, e en menor medida o 3, acadaron a intensidade 3 na terceira medicin. Dito doutro xeito, existe unha relacin inversa entre intensidade de ataque e rendemento nal, o que, obviamente, ten plena lxica. Cabe destacar que esta relacin tera que ver mis co desenvolvemento da enfermidade na planta que coa precocidade do ataque. Dalgunha maneira, mdese aqu a capacidade da planta a deter o desenvolvemento interno do fungo.

606

Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza

Ilustracin 3: Campo de ensaio a 11 de setembro. Notar como algunha parcela segue con brotes verdes Tboa 5: Alcance (a) e Intensidade (i) do ataque s datas 1, 2 e 3
Repeticin 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Tratamento 1 1 1 2 2 2 3 3 3 4 4 4 5 5 5 6 6 6 7 7 7 a1 4 4 4 4 2 2 3 3 2 2 2 2 4 2 4 4 4 4 2 3 3 i1 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 a2 4 4 4 2 4 3 3 3 4 3 3 3 3 3 2 4 4 4 2 2 4 i2 1 3 3 1 2 1 1 1 2 1 1 1 1 2 2 2 4 4 1 1 3 a3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 i3 4 4 4 2 2 2 2 2 4 3 4 3 4 3 4 4 4 4 2 2 2

607

Yann Pouliquen, David Velo Vidal

Ilustracin 4: C  ampo de ensaio a 12 de agosto. Notar as diferencias visibles entre parcelas elementais

sistmico

testemua

cobre mineral

608

Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza

glucosei

amicos

cobre orgnico

ecofung

Contaminacin de tubrculos, residuos e conservacin


No momento da recollida, non se atoparon tubrculos danados. A observacin da partida de patacas conservadas, que foi realizada no mes de abril, dicir, con 7 meses de conservacin, mostrou o mesmo resultado: non se apreciou ningunha perda. Polo tanto, todos os tratamentos poden ter interese a nivel comercial. Non se atopou ningn residuo nos tubrculos coa anlise multiresiduos.

Nutrientes
Analizados os solos, non se atoparon diferenzas signicativas nos contidos de nutrientes. Deste xeito, asegurmonos de que as diferenzas observadas nos rendementos sexan efectivamente por mor da inuencia da mera e non por variacins no potencial produtivo de cada parcela elemental.

DISCUSION
Polo protocolo de ensaio, dous tratamentos qumicos (Copper Pro e Galben) aplicronse seis das aps os demais, nun momento en que se presentaban condicins moi favorbeis ao desenvolvemento do fungo. Dse a circunstancia de que estes dous

609

Yann Pouliquen, David Velo Vidal

tratamentos son os que mellores resultados deron. Dende un enfoque de investigacin, cabe entn pr en dbida de que as diferenzas nos rendementos non sexan consecuencia estrita dos produtos empregados, senn da data de ltima aplicacin dun tratamento contra a mera. A nivel da prctica tcnica agronmica, anda sendo subxectivo e discutbel, entenderemos que dado que falamos s de 6 das o efecto do produto usado debe ser maior que o da data. En calquera caso, repetir o ensaio en anos posteriores podera ser un xeito de ir afondando nesta cuestin. Neste contexto, os tratamentos con Copper e Galben son tecnicamente os mis interesantes, seguidos dos tratamentos con Glucosei, Amicos e Actiron. Polo estudo das diferenzas signicativas, pdese suxerir que posbel que Glucosei tenda a ter mellores resultados que Amicos e Actiron. Agora ben, preciso matizar os resultados tcnicos por un estudo econmico. O custo dos tratamentos, considerando s os produtos, ofrcese na Tboa 6. Evidenciase que os tratamentos con Ecofung e Amicos resultan moi signicativamente moito mis caros que os demais. O resto dos tratamentos non presentan diferenzas moi importantes. Esta reexin pode ser matizada polo nmero de tratamentos (3 por copper e galben, 4 para o resto), conclundo neste caso que os tratamentos con copper e galben resultan mis baratos. Para completar o estudo, necesario realizar unha balanzo marxinal, con un clculo que contemple os ingresos polo produto, onde lle restamos o custo do tratamento. Consideramos a tal efecto un prezo de venda da pataca de 0,20 c/kg; os resultado aparecen na Tboa 7. doado comprobar que o balanzo nal vai totalmente parello aos rendementos obtidos. Estableceremos, pois, que os tratamentos con Galben e Copper son os que ofrecen o maior interese. Se consideramos as diferenzas signicativas, o glucosei situarase, en menor medida, neste grupo de produtos interesantes. O tratamento con Actiron non d rendementos signicativamente distintos dos tratamentos con Glucosei, e ten un prezo inferior; polo tanto, debe ser considerado como produto interesante tamn.
Tboa 6: Custo nal en produtos por hectrea tratada (/Ha)
Tratamento 1 5 2 3 7 4 6 Produto Testemua Actiron Copper Glucosei Galben Amicos Proactif-Ecfung- Econela Custo 0 38 47 69 72 163 199

610

Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza

Tboa 7: Balanzo econmico dos tratamentos, / parcela elemental (*)


Tratamento 1 6 5 4 3 7 Produto Testemua Proactif-Ecfung- Econela Actiron Amicos Glucosei Galben Producin (kg/ parcela) 24,66 35,31 40,15 44,39 49,01 56,35 Custo produto (/parcela) 0,00 0,40 0,08 0,33 0,14 0,14 Balanzo (/ parcela) 4,93 6,66 7,95 8,55 9,66 11,13 Grupo (*) a b bc c cd de

* letras distintas signican medias distintas

Dado que ningn dos tratamentos creou problemas de conservacin posterior, e que non houbo tampouco presenza de residuos qumicos que superen o nivel de deteccin do mtodo multiresiduos, entenderemos que o emprego de cobre e Galben seran nas condicins destes produtores unha prctica recomendbel. Dende a perspectiva da sade humana e ambiental, cabe realizar algunha matizacin. Xa que logo, nunha perspectiva ecolxica, se Galben e Copper non presentan diferenzas signicativas nin tcnica nin economicamente, a tendencia debera en consecuencia ir de cara ao emprego do segundo, como produto menos nocivo. As e todo, dada o recoecido efecto negativo do cobre sobre a fauna til, o emprego de Glucosei e, en menor medida, Actiron, debera ser considerado. Neste caso, o sobre custo orixinado pola sa menor ecacia tcnica debera ser compensado por un prezo a venda maior. Os produtores implicados debern valorar as posibilidades de se posicionar nun mercado que acepte que se lle aplique un maior custo co obxectivo de protexer mellor a terra mediante o emprego de tosanitarios naturais non contaminantes. E importante sinalar que os produtos naturais ensaiados non son, na realidade, produtos tosanitarios, senn abonos. Lembremos que a normativa actual de produtos tosanitarios dicultara a difusin destes preparados. En consecuencia, existe realmente pouca transparencia sobre estes produtos, e non estn obrigados tampouco a presentar un cadro toxicolxico. De feito, basta con mirar como creceu a oferta de produtos elaborados en base a extractos naturais nos ltimos 5 anos, para decatarse de que hai agora mesmo unha carreira por facerse con un mercado moi prometedor. De al que as recomendacins que podamos facer sobre o emprego dun produto u outro, mesmo tras ensaios de campo, non deba ser considerada como conclunte. Finalmente, dende unha perspectiva agroecolxica, debemos realizar una crtica ao mesmo razoamento do ensaio. En efecto, as condicins sociais, econmicas e agronmicas das explotacins solicitantes do ensaio non os levan a practicar unha producin ecolxica. Pola contra, vemos a necesidade de diferenciar o produto. Vela unha contradicin que, comercialmente, corre un serio risco. En efecto, sen certicacin algunha que avale que o produto nal sexa moito mellor para o medio ambiente e a sade, ser probabelmente

611

Yann Pouliquen, David Velo Vidal

complicado diferenciar o produto. Polo tanto, suxrese a necesidade de que o produto se diferencie na sas calidades organolpticas mis que nos atributos de sistema de producin. Entendemos que a simple variacin de tipo de tratamentos non d lugar a unha variacin destas calidades, sendo, pois, necesario procurar outros mtodos (abonado, variedades...). Pola outra banda, as explotacins non exploran outros mtodos complementarios para o control da mera, dado que o mtodo xenrico de producin convencional. En consecuencia, os resultados do ensaio non xeran mtodos de mellora do control da mera, senn que s valoran o emprego de distintos tratamentos; nunha perspectiva agroecolxica, mesmo con unha producin convencional, queda marxe para a implantacin de medidas de acompaamento. De al xorde a posibilidade de realizar ensaios e demostracins posteriores sobre outras medidas de control.

CONCLUSIONS
Neste traballo, presntanse os resultados dun ensaio de 7 tratamentos distintos para o control da mera que afecta as patacas. O estudo consistiu en seguir 7 estratexias de tratamento distintas. Medronse rendementos de patacas comercializbeis, e caractersticas de avaliacin de ataques do fungo, e fxose unha avaliacin econmica dos tratamentos. O estudo ten como obxectivo poder elaborar unha recomendacin prctica aos produtores solicitantes do mesmo, que ofertamos a continuacin: importante traballar ao mximo posbel sobre as datas de tratamentos e a realizacin de tratamentos oportunos o tratamento con cobre , de todos, o que presenta o maior interese tcnicoeconmico en calquera caso, as diferenzas con tratamentos con Galben, un produto qumico sistmico, non son moi signicativas. A nivel ecolxico e toxicolxico, este produto sera mis agresivo que o cobre. Dentro do abanico de produtos probados, glucosei e actiron teran tamn o seu interese tcnico-econmico, anda que non aseguraran unha proteccin tan alta como o cobre. Dito doutro xeito, o emprego destes dous produtos debera ir acompaado dunha estratexia comercial que permita aumentar o valor de venda para compensar esta pequena perda. E interesante deterse na falta de diferenzas signicativas entre o tratamento sistmico e o tratamento con cobre, que tendera a desmiticar as grandes vantaxes dos produtos sistmicos repetidamente vendidas polas casas comerciais. Nunha perspectiva mis xeral, cabe sinalar que o control da mera non queda asegurado simplemente pola realizacin de tratamentos: mesmo os tratamentos con produtos de longo recorrido comercial como o cobre ou Galben, non aseguran a proteccin total da planta. Polo tanto, nunha perspectiva agroecolxica, o control da enfermidade en explotacins ecolxicas seguir sendo un problema.

612

AVALIACIN SOCIOECONMICA DA XESTIN SOSTIBLE DE ESPECIES INVASORAS: UNHA REVISIN


Touza J.1, Chas Amil, M.L.2, Doldn Garca X.2 and Dehnen-Schmutz, K.3
1 Universidade de Vigo 2 Universidade de Santiago de Compostela 3 Universidade de Warwick, Inglaterra

Resume
As especies invasoras son un dos factores mis importantes no cambio medioambiental global, e estn consideradas unha das causas mis importantes de perda de biodiversidade (Walker e Steffen, 1997; Wilcove et al., 1998). A xestin desta problemtica s posible de entendermos os factores biolxicos e socioeconmicos que explican a introducin, establecemento, dispersin e impactos destas especies (Perrings et al. 2000; McNeely et al. 2001; Perrings et al. 2010). As especies invasoras son a mido introducidas de forma accidental a consecuencia de actividades econmicas tales coma uso ornamental, agrcola ou forestal (ex. Levine e DAntonio 2003; Ruz e Carlton 2003; Semmens et al. 2004; Duggan et al. 2006; Dehnen-Schmutz et al. 2007a, 2007b). Polo que a anlise das percepcins, actitudes e concienciacin social un tema de grande interese para o desenvolvemento de estratexias de control. Neste traballo examinamos os estudos realizados para comprender os factores sociais que afectan participacin activa dos diferentes grupos de interese (sector comercial, xestores, cientcos, ONGs, etc) no desenvolvemento dunha xestin sostible de especies invasoras. Ademais, presntanse algns resultados preliminares dun estudo das percepcins sociais sobre plantas invasoras en Galiza.

Introducin
Entre as reas mis problemticas s que se enfrontan os xestores medioambientais na actualidade est a ameaza das invasins biolxicas. Estas invasins de especies nonnativas son impulsoras chave da perda de biodiversidade, de pestes agrcolas e forestais, e do cambio ambiental global, alterando bens e servizos naturais que son fundamentais para o benestar humano (Wilcove 1998; Walker and Steffen 1997; MEA 2005; Sala et al. 1999). Anda que os investigadores estn empezando a entender os impactos ecolxicos e

613

J. Touza, M.L. Chas Amil, X. Doldn Garca, K. Dehnen-Schmutz

econmicos das invasins biolxicas; os danos e perdas econmicas das especies invasoras estimronse en mis de $120 e $14 mil millns anuais en Estados Unidos e China, respectivamente (Pimentel et al. 2005; Xu et al. 2006). Nas Illas Britnicas, Williamson (2002) suxire que os custes totais do control de especies non-nativas oscila entre 200 e 300 millns de libras. Cifras desta magnitude sinalan a relevancia do desenvolvemento de estratexias de manexo efectivas na prevencin e control destas especies, e de anticipar os resultados da aplicacin das diversas opcins de manexo (Touza et al. 2007; Olson 2006). Os esforzos nesta temtica cntranse na determinacin da relacin entre os custes de prevencin e control para priorizar medidas de xestin, da problemtica da incerteza existente no proceso de invasin e a irreversibilidade dos danos unha vez que a especie est establecida e do estudo da eciencia econmica de instrumentos tales como tarifas importacin, impostos ou regulacins (ex. Jones e Corona 2008; Finnoff et al. 2007; Horan e Lupi 2005; McAusland e Costello 2004; Heikkila e Peitola 2004). Sen embargo, o xito da prevencin e control das especies invasoras s posible de se entender os factores biolxicos e socioeconmicos que explican o seu establecemento, dispersin e impactos. As especies non-nativas poden chegar a unha nova rexin a travs de tres mecanismos xerais: a importacin como unha mercadora, a chegada dun vector (ex. materiais para embalaxe, augas de lastre) que acta coma transporte, e/ou a dispersin natural desde unha rexin vecia onde tamn non-nativa. Isto indcanos que as cuestins socioeconmicas que caracterizan a orixe desta problemtica ambiental son complexas pola importancia do factor humano na introducin e dispersin de especies non-nativas (Perrings et al. 2000; McNeely et al. 2001; Perrings et al. 2010). De feito, o movemento, intencionado ou accidental, de organismos dunha parte do mundo a outra a travs do comercio ven xogando un papel fundamental na proliferacin de especies invasoras nas ltimas dcadas. O comercio global, transporte ou turismo contriben introducin accidental das especies invasoras; pero a sa dispersin tamn ocorre de forma intencionada polo seu valor de mercado a raz de actividades agrcolas, forestais ou ornamentais (ex. Levine e DAntonio 2003; Ruz e Carlton 2003; Semmens et al. 2004; Duggan et al. 2006; Dehnen-Schmutz et al. 2007a, 2007b). As plantas e animais nonnativos escapan acoto dos lugares onde son criados, exemplos inclen cultivos, granxas de gando e pescado, liberacin de animais para a producin de peles, plantas ornamentais que se escapan dos xardns, e desfacerse de mascotas (Hulme 2006). Anda que as especies invasoras teen numerosos impactos negativos, importante ter en conta que puideron ter sido introducidas nun primeiro lugar polo seus benecios en diferentes contextos econmicos. O problema que moitas das propiedades biolxicas (ex. capacidade de reproducin ou mecanismo de dispersin) que fan atractivas estas especies para esas actividades econmicas son tamn fundamentais no proceso de naturalizacin, dispersin e invasin dos novos hbitats. Isto ven a indicar que o xito de calquera medida de control sustentable destas especies invasoras depende en grande medida do apoio social local das mesmas, e de como son percibidos os seus impactos.

614

Avaliacin socioeconmica da xestin sostible de especies invasoras: unha revisin

Polo tanto a percepcin dos diferentes grupos de interese afectados, ben positivamente ou negativamente, por esta problemtica medioambiental pode ser conitiva. O que nos leva a conclur que necesario un entendemento mis profundo das percepcins e actitudes da xente con respecto ao uso, impactos e xestin de especies invasoras para poder desenvolver decisins polticas efectivas. Neste documento centrmonos nas plantas invasoras. Revsanse as principais conclusins dos estudos da percepcins social da introducin, impacto e xestin das plantas invasoras; e examnanse brevemente as percepcins sobre este tema para os diferentes grupos de interese que traballan en actividades relacionadas co sector agrcola e forestal en Galiza. A nosa base de partida un estudo que estamos a realizar sobre as percepcins, actitudes e concienciacin de todos os grupos de interese (administracin, industria ornamental, ONGs, sindicatos, partidos polticos, cientcos..) involucrados na problemtica das plantas invasoras en Galiza. Os resultados que se amosan estn estruturados de acordo coas plantas invasoras percibidas como mis problemticas para o sector agrcola e forestal, os seus impactos, e as opcins de manexo prioritarias. Consonte s respostas dos representantes do sector agrcola e forestal, (i) o Eucalyptus globulus e a Acacia dealbata son as especies ms frecuentemente percibidas como problemticas; (ii) os impactos econmicos, entendidos en termos de benecios/danos xerados, ou custes de erradicacin e control, son os mis importantes seguidos do impacto ecolxico (ex. desprazamento de especies nativas ou destrucin de hbitats); e (iii) as actividades de manexo que preren son a educacin e concienciacin social; seguida de restauracin de hbitats, erradicacin e control, cdigos voluntarios de boas prcticas na industria ornamental e prevencin das vas de entrada. A estrutura do documento a seguinte. Primeiro, contextualizamos a problemtica das plantas invasoras. Segundo, revisamos brevemente os estudos sobre as percepcins sociais da problemtica de plantas invasoras. Terceiro, analizamos o caso obxecto de estudo en Galiza para agricultores e forestais. Finalmente, detallamos algunhas conclusins deste traballo.

Plantas invasoras e factor humano na sa dispersin


As especies invasoras son aquelas que son transportadas fra do seu rango natural, se establecen nunha nova rea, e se dispersan (Richardson et al. 2000). A mido, sen embargo, o termo de especies invasoras unicamente usado para aquelas especies non nativas que se dispersan, e causan impactos negativos, como ocorre na Convencin de Biodiversidade de 1992. A maiora das especies introducidas nunha nova rea nunca se establecen, e de facelo s un nmero pequeno comeza a dispersarse e causa impactos negativos. Sen embargo, dada a grande importancia deses impactos potenciais, a prevencin de novas introducins e a xestin dos problemas existentes causados por especies invasoras son tarefas relevantes para todos os grupos de interese involucrados.

615

J. Touza, M.L. Chas Amil, X. Doldn Garca, K. Dehnen-Schmutz

No caso das plantas invasoras, o mercado ornamental a va de entrada mis importante para introducin de plantas a nivel global. (Dehnen-Schmutz e Touza 2008, Hulme et al. 2008). A Tboa 1 amosa as porcentaxes de especies non-nativas introducidas como ornamentais en diferentes pases. A introducin accidental de plantas invasoras, por exemplo en containers de sementes ou importacins de algodn, est mellor controlada na actualidade que no sculo pasado. Isto evidente cando se comparan os rexistros de novas especies que resultan das das principais vas de entrada, introducin accidental e escapes de cultivos. Dende mediados do sculo XIX en Inglaterra (Figura 1). rexistrronse 34 novas especies accidentalmente introducidas; mentres que 233 novas especies foron o resultado de escapes das reas onde se cultivaban. Este cambio na importancia de introducins accidentais e intencionadas vense observando tamn nas oras non-nativas doutros pases; atribundose ao incremento do comercio global, e s novas introducins de especies ornamentais por unha banda, e aos avances na limpeza de sementes e s medidas de corentena que reducen as introducins accidentais, por outra banda (Mack e Lonsdale 2001; Kowarik e von der Lippe 2007).
Tboa1: Porcentaxe de especies non-nativas introducidas como ornamentais en diferentes pases
PAIS Alemaa Australia Blxica Estados Unidos Inglaterra Irlanda Italia Repblica Checa % 50% das especies introducidas deliberadamente 65% das especies naturalizadas entre 1971 e 1995. FONTE Khn e Klotz (2002) Groves (1998)

43% dos taxons non-nativos foron introducidos deliberadamente, frecuentemente como planta ornamental. Verloove (2006) > 50% das especies naturalizadas foron introducidas deliberadamente 58% das plantas non-nativas considranse que proceden de xardns. 61% de todas as plantas non-nativas 51% de todas as plantas non-nativas Mack e Erneberg (2002) Clement e Foster (1994) Milbau e Stout (2007) Celesti-Grapow et al. (2009)

74% das especies introducidas deliberadamente na ora non-nativa son ornamentais Pyek et al. (2002)

Fonte: Dehnen-Schmutz e Touza (2008)

616

Avaliacin socioeconmica da xestin sostible de especies invasoras: unha revisin

Figura 1: R  existro de novas especies distinguindo entre introducin accidental e escapes de cultivos. Inglaterra 1850-1990.

Fonte: Dehnen-Schmutz e Touza (2008)

O fenmeno dos escapes de cultivos , polo tanto, a va de entrada mis importante. Por exemplo, para as plantas de cultivos de alimentos no Reino Unido, os datos amosan que o 95% escaparon de cultivos, e un 20% deles establecronse (Williamson 1996; Williamson e Fitter 1996). Dehnen-Schmutz et al. (2007a) amosan que dunha mostra de 534 especies non-nativas venda nos viveiros do Reino Unido no sculo XIX, un 27% atopronse medrando fora de cultivo, e un 30% destas estaban establecidas ao rematar o sculo XX. Do mesmo xeito Kowarik (2005) amosa que un 25% de 328 especies de rbores cultivadas emerxeron espontaneamente na cidade de Hamburgo, Alemaa. A importancia da introducin intencionada do mercado ornamental vai en aumento. Isto debido popularidade continua da xardinera cunha crecente demanda de plantas ornamentais, e o resultante comercio global desas plantas (Dehnen-Schmutz et al. 2010; Perrings et al. 2005).

Percepcins e actitudes dos grupos de interese cara ao risco de plantas invasoras: unha revisin
Nesta seccin examinamos estudos recentes que analizan as percepcins dos grupos de interese social. Os estudos revisados amosan as opinins de diferentes grupos de interese (administradores, agricultores, expertos, pblico xeral,..), algns dos cales refrense a Espaa. O primeiro punto a enfatizar desta revisin que as plantas invasoras xestionadas pola administracin son elixidas de acordo cos seus impactos, pero non necesariamente son aquelas que estn mis estendidas ou que supoen maior preocupacin para os grupos de interese.

617

J. Touza, M.L. Chas Amil, X. Doldn Garca, K. Dehnen-Schmutz

Andreu et al (2009) entrevistou a persoal da administracin medioambiental das diferentes Comunidades Autnomas de Espaa para obter informacin sobre a sa percepcin das plantas invasoras e o seu manexo. Este estudo amosa que s a metade (49,7%) das plantas denidas como invasoras en Espaa (Snz-Elorza et al. 2004) estn sendo obxecto dalgn tipo de xestin. Sendo Carpobrotus ss., Eucalyptus spp., Acacia spp. e Cortadeira selloana as especies mis frecuentemente sometidas a manexo pola Administracin. A percepcin sobre o impacto parece ser o criterio mis relevante hora de decidir que especies controlar e, polo tanto, a que destinar os recursos econmicos. Isto dedcese do feito de que se xestionan a meirande parte das plantas (88%) s que se lles asocia un alto impacto. O resto (12%) son especies que a pesar de ter un alto impacto no son controladas, ben porque os administradores non o consideran posible (ex. estn xa moi estendidas), ou porque moi caro. Os administradores ambientais priorizan as diferentes opcins de manexo en Espaa da seguinte forma: control directo, prevencin, educacin e por ltimo lexislacin e regulacin. En termos monetarios gastouse nestas actividade na ltima dcada arredor de 50.492.437 Euros. Renz et al. (2009) nos Estados Unidos levaron a cabo unha enquisa para coecer o grao de interaccin entre administracin e investigadores traballando na xestin de plantas invasoras. Anda que todos consideran que traballar coordinados ten unha prioridade media alta; un 90% dos entrevistados describen a cooperacin entre estes dous grupos sociais como baixa ou media. A falta de tempo e a falta de cartos son os motivos principais desta carencia de cooperacin. Por outra banda, en Australia, Cook e Proctor (2007) xuntaron a un grupo de persoas representantes do goberno, do sector agrcola e das comunidades co obxectivo de buscar un acordo sobre a priorizacin do manexo dun conxunto de plantas invasoras. dicir, o obxectivo a analizar mediante tcnicas multicriterio era determinar as plantas invasoras nas que se deban priorizar os investimentos pblicos de xestin. Os resultados amosan que as plantas invasoras elixidas para ser obxecto de xestin teen un variado impacto social, indo dende aquelas que son un problema principalmente na agricultura at as que destacan polo seu impacto en reas naturais. O mis signicativo que a lista de especies prioritarias acordadas entre os representantes dos diferentes grupos de interese diferente de aquelas plantas nas que actualmente a Administracin est investindo a meirande parte dos recursos econmicos. Isto lvanos pois segunda conclusin desta revisin que que grupos de interese diferentes poden ter percepcins completamente distintas sobre os impactos das especies invasoras e a sa xestin. Nesta temtica tamn hai que destacar outro estudo realizado en Espaa, Garca-Llorente et al. (2008), no que entrevistaron a diferentes grupos de interese (residentes, turistas, conservacionistas e cientcos) con relacin ao manexo do Parque Nacional de Doana. Conclese que a percepcin dos impactos e actitudes introducin, erradicacin e control de especies invasoras moi diferente nos diferentes grupos de interese. Este feito pode ter un impacto moi relevante hora de determinar

618

Avaliacin socioeconmica da xestin sostible de especies invasoras: unha revisin

o apoio social a calquera tipo de medida e investimento pblico no Parque Nacional de Doana. Xeneralizando os resultados deste estudo, pode conclurse que as accins polticas baseadas na educacin e no aumento da concienciacin da poboacin son moi relevantes para buscar ese apoio social. Neste senso, como Bremner e Park (2007) amosan en base ao seu estudo da poboacin en xeral en Escocia, as polticas de xestin de especies invasoras teen un maior nivel de apoio naquelas persoas que previamente escoitaron falar do tema, e polo tanto, estn mis familiarizadas con proxectos de control e erradicacin de especies invasoras. Bardsley e Edward-Jones (2007) analizan as opinins de cientcos, administradores pblicos e expertos en temas agrcolas sobre as plantas invasoras en tres illas Mediterrneas (Mallorca, Creta e Cerdea) e conclen que os aspectos sociais das diferentes illas teen unha grande inuencia na valoracin dos impactos positivos e negativos das especies. Cando as medidas de control non depende dos administradores pblicos senn de accins privadas no medio rural, as percepcins destes individuos sobre a sa capacidade para contribur a evitar o problema de raz resulta fundamental. O estudo de Wilson et al. (2008) ten por obxectivo alcanzar un maior entendemento dos factores claves que motivan aos granxeiros a tomar decisins de manexo sobre as malas herbas. A travs de entrevistas en profundidade a trinta granxeiros de Ohio (Estados Unidos), os resultados amosan que os granxeiros atriben a introducin e dispersin das malas herbas a factores que estn fra do seu control, polo que toman a aparicin das malas herbas nas sas terras como algo inevitable, por iso que as sas estratexias se centran principalmente en medidas de control e non de prevencin.

Estudo de caso para o sector agrcola/forestal na Galiza


Nesta seccin presentamos algns dos resultados dun proxecto interdisciplinario sobre o entendemento das percepcins sociais das plantas invasoras na Galiza. Contactouse cun conxunto de representantes de diferentes grupos de interese por estaren involucrados no risco de dispersin e impacto destas plantas, ou/e pola sa capacidade de tomar medidas privadas ou pblicas encol deste problema. Os grupos contactados inclen, administracin implicada en temas agrarios/forestais, conservacin, e recursos hdricos, viveiros ornamentais e forestais, tcnicos privados e pblicos de xardinera, sindicatos agrarios, asociacins de propietarios forestais, cazadores, pescadores, organizacins ecoloxistas, partidos polticos, e expertos. Todos os grupos de interese foron contactados por carta, e posteriormente por va telefnica co n de identicar correctamente persoa a entrevistar. Realizronse entrevistas persoais entre xaneiro e marzo de 2010 empregando un cuestionario semiestruturado. Aos entrevistados propuxronselles, entre outras, diversas preguntas sobre as plantas invasoras que son particularmente problemticas para a sa organizacin, a percepcin dos seus impactos e o coecemento e actitude cara s accins polticas sobre o tema. Neste traballo presentamos brevemente as respostas a estas cuestins dos grupos de interese relacionados co sector agrcola e forestal galego. A Tboa 2 amosa os grupos

619

J. Touza, M.L. Chas Amil, X. Doldn Garca, K. Dehnen-Schmutz

de interese entrevistados, indicando en sombreado os representantes do sector agrcola e forestal considerados.


Tboa 2: Clasicacin dos grupos de interese entrevistados.
GRUPOS DE INTERESE Industria ornamental Viveiros Empresas de xardinera Administracin Agricultura e forestal Conservacin Xestin augas Xardns municipais Grupos sociais Sindicatos agrarios Asociacins de propietarios forestais Cazadores Pescadores Partidos polticos Organizacins ecoloxistas Expertos individuais e colectivos Centros investigacin agraria e forestal Universidades Outros Total N ENTREVISTAS 15 3 2 10 2 3 3 4 2 1 3 3 2 4 4 61

As plantas invasoras mis mencionadas polos entrevistados no sector agrcola e forestal asemllanse s especies que resultan do total de entrevistas realizadas Mis do 80% e un 60% dos enquisados no sector agrcola e forestal consideran o Eucalyptus globulus e a Acacia dealbata, respectivamente, especies importantes para os intereses da sa organizacin (Tboa 3). Outras especies destacadas como importantes polos seus impactos (positivos ou negativos) para os intereses agrarios ou forestais son Cortaderia selloana, Ailanthus altissima, e Robina pseudoacacia. Tamn se mencionaron especies nativas coma a Rumex obtusifolius (labaza) e Trifolium pratense (trevo violeta) asumimos que polo seu carcter nocivo nas actividades agrarias e gandeiras. Tendo en conta os resultados da mostra xeral con todos os grupos de interese enquisados as plantas invasoras consideradas mis relevantes son Acacia dealbata (65,7%), Eucalyptus globulus (49,3%), Cortaderia selloana (49,2%) e Carpobrotus edulis (29,5%). Unha comparacin cos datos do Atlas de las plantas alctonas invasoras de Espaa amosa que estas catro especies estn entre as plantas invasoras mis importantes para o

620

Avaliacin socioeconmica da xestin sostible de especies invasoras: unha revisin

norte de Espaa (includa Galiza) pola sa incidencia e a problemtica do fenmeno (SanzElorza et al. 2004, cap. 2). Isto demostra unha equivalencia relevante entre as percepcins sociais e os datos manexados polos cientcos.
Tboa 3: R  anking de plantas invasoras mis recoecidas como problemticas para os diferentes grupos de interese estudados.
TODOS OS GRUPOS DE INTERESE (n=61) Acacia dealbata Eucalyptus globulus Cortaderia selloana Carpobrotus edulis Robina pseudoacacia Acacia melanoxilum Ailanthus altissima 65,7% 49,3% 49,2% 29,5% 19,6% 13,1% 13,1% REPRESENTANTES DO SECTOR AGRCOLA E FORESTAL (n=11) Acacia dealbata Eucalyptus globulus Cortaderia selloana Ailanthus altissima Robina pseudoacacia 63,6% 81,8% 18,2% 18,2% 18,2%

A Figura 2 ilustra as especies mis percibidas como problemticas polo sector agrario/forestal e o seu mapa de distribucin en Galiza partindo da informacin publicada pola Xunta de Galicia (2007) para catro desas especies e Snz-Elorza et al (2004) para o eucalipto por non ser considerada esta unha especie invasora na publicacin da Xunta de Galicia. O Eucalyptus globulus foi introducido a mediados do sculo XIX anda que non empezou a cultivarse profusamente at a dcada de 1940 fomentado pola lias directrices da poltica forestal da poca. Estndese desde o nivel do mar at os 400-500 metros, e incluso a 700 metros ao sur de Ourense e Pontevedra.
Figura 2: F  otos e mapa de distribucin en Galiza das especies mis recoecidas como problemticas polo sector agrario/forestal.

Eucalyptus globulus

Acacia dealbata

Cortaderia selloana

621

J. Touza, M.L. Chas Amil, X. Doldn Garca, K. Dehnen-Schmutz

Aillantus altissima

Robinia pseudoacacia

Fonte: Snz-Elorza et al (2004) para o Eucalyptus globulus e Xunta de Galicia (2007) para as restantes especies.

A Acacia dealbata, mis coecida na Galiza como mimosa, unha especie moi estendida con gran capacidade de invasin que foi introducida para uso ornamental existindo referencias xa en 1945 da sa naturalizacin. Na actualidade ocupa toda a xeografa galega, sobre todo nas zonas trmicas, costa de Pontevedra ou vales ourensns.Cortaderia selloana ou tamn chamada herba da pampa, unha das vinte especies mis danias en Espaa. Foi introducida polo mercado ornamental, e invade reas naturais e seminaturais, e en Galiza est amplamente estendida cerca das cidades principais e seguindo o eixo da autopista do Atlntico. O Ailanthus altissima, Ailanto, tamn foi introducida polo sector ornamental dende antigo, e est naturalizada en Galiza dende 1986. Ten unha gran capacidade de dispersin en hbitats alterados, pero tamn se pode atopar en sistemas forestais. En Galiza de momento aparece puntualmente en vales ourensns, na zona de

622

Avaliacin socioeconmica da xestin sostible de especies invasoras: unha revisin

Ferrol, en puntos de Santiago, Betanzos e Quiroga, e na cidade de Lugo. A ltima das especies mencionada polo sector agrcola e forestal e a falsa acacia, Robina pseudoacacia. Tamn introducida pola xardinera dende antigo, e actualmente est expandida por toda Galiza, anda que sobre todo no eixo Vigo-Santiago-Ferrol. unha especie problemtica tamn no Cantbrico, Levante e centro peninsular. Cando se pregunta polos impactos destas plantas invasoras, os representantes do sector agrcola e forestal destacan principalmente o impacto ecolxico (>80%), seguido do impacto econmico (>60%)e o impacto social (>50%). O impacto na sade o menos relevante (Tboa 4). As perdas econmicas, os custes de manexo e a perda da biodiversidade son especicamente os impactos mis destacados. Outros que tamn se mencionan son os impactos no perigo de incendios, na paisaxe, no sector turstico e na destrucin dos hbitats. Nos resultados xerais, tendo en conta as respostas de todos os enquisados, a estrutura de prioridades dos impactos similar, anda que nese caso o impacto ecolxico e o mis recoecido (Tboa 4). A actividades de manexo que os representantes do sector agrcola e forestal preren son educacin e concienciacin social; seguida (por orden de preferencia) de restauracin de hbitats, erradicacin e control, cdigos voluntarios de boas prcticas na industria ornamental, prevencin das vas de entrada. Pouca ou ningunha importancia lle deron a polticas tales como establecemento de sistemas de alerta rpida, ou a medidas para actividades de alto risco (relacionada con aqueles sectores que inen na probabilidade de introducin ou dispersin) (Figura 3). Este resultado amosa que os participantes na enquisa teen unha preferencia alta ou moi alta, por medidas sociais a travs de polticas que aumenten a concienciacin social e o coecemento desta problemtica. O cal moi interesante, pois sobre un 90% de todas as persoas enquisadas comentan que o nivel de concienciacin da poboacin galega baixa ou moi baixa. Medidas de erradicacin e control, e restauracin de hbitats son tamn altamente preferidas, indicando que os representantes agrcolas e forestais teen maior inclinacin por accins polticas postinvasin. Isto pode ser debido a unha menor conanza no xito de polticas pre-invasin centradas na prevencin.
Tboa 4: Resposta dos enquisados tipo de impacto percibido polas plantas invasoras en Galiza.
TODOS OS GRUPOS DE INTERESE Total Ecolxico Econmico Social Sade 54 36 23 10 % 88,5 59,0 37,7 16,4 REPRESENTANTES DO SECTOR AGRCOLA E FORESTAL Total 9 7 6 2 % 81,8 63,6 54,5 18,2

623

J. Touza, M.L. Chas Amil, X. Doldn Garca, K. Dehnen-Schmutz

Figura 3:  Respostas dos representantes agrcolas e forestais ao tipo de medidas da administracin coas que se amosaran mis de acordo segundo a prioridade de xestin, nunha escala de 1=ningunha, 2=pouca, 3= media, 4= alta, 5=extremadamente alta

Conclusins
Neste documento examinamos as percepcins dos grupos de interese sociais coa idea de mostrar unha visin xeral nesta temtica que axude na toma de decisins de manexo sostible da natureza. Unha porcentaxe pequena das especies non nativas introducidas, escapan dos cultivos e establcense na natureza, e destas s unhas poucas se dispersan xerando impactos negativos. A importancia destes impactos ecolxicos, socioeconmicos e na sade, fan destas especies un problema medioambiental global, con importantes recursos nanceiros gastados cada ano na sa prevencin, erradicacin e control. As o artigo de Andreu et al. (2009) revisado neste documento amosa que en Espaa na ltima dcada gastouse arredor de 50.492.437 Euros. As diferentes fontes bibliogrcas permiten conclur que as introducins intencionadas de especies non-nativas e en particular o mercado ornamental xogan un papel fundamental na explicacin da orixe de especies invasoras en moitos pases. No caso de Galiza, as plantas invasoras mis mencionadas por todos os grupos sociais; e tamn pola submostra dos representantes agrcolas e forestais, son especies introducidas deliberadamente con relacin ao sector forestal ou ornamental. Destacar a coincidencia da opinin do sector agrcola/forestal coa de todos os grupos de interese respecto ao eucalipto e a mimosa como as plantas invasoras mis recoecidas na sociedade galega. Tamn destacar que as catro plantas identicadas como mis problemticas polos grupos de interese estn as identicadas no listado Atlas de las plantas alctonas invasoras de Espaa para a zona do Cantbrico (onde se atopa Galiza). En contraste coa o opinin dos administradores espaois que preren as medidas de control seguidas das medidas de prevencin, e s en terceiro lugar accins de educacin social (Andreu et al. 2009); os representantes agrcolas e forestais galegos teen

624

Avaliacin socioeconmica da xestin sostible de especies invasoras: unha revisin

preferencia polas medidas de educacin e concienciacin social. Isto parece coherente con outras manifestacins do debate social que, dun modo continuado, se ven dando en Galiza arredor das especies invasoras, en particular o eucalipto. Opinins moi diverxentes sobre os impactos positivos e negativos na ecoloxa e economa galega son habituais no debate. Destacar tamn a sa preferencia cara a actividades de control e restauracin de hbitats antes que a actividades de prevencin. O que consistente coa literatura, onde as accins privadas soen priorizar o control, por considerar que a sa capacidade de inuencia nas prevencin da invasin moi limitada.

Agradecementos
Agradecemos o nanciamento recibido da Xunta de Galicia, Consellera de Innovacin e Industria ao proxecto 08MDS032300PR. O noso agradecemento tamn a M. Mez polo seu labor no traballo de campo.

Referencias
Andreu J., Vil M., Hulme P.E. (2009) An assessment of stakeholder perceptions and Management of noxious alien plant in Spain. Environmental Management 43: 1244-1255. Bardsley D, Edward-Jones G. (2007). Invasive species policy and climate change: social perceptions of environmental change in the Mediterranean, Environmental Science and Policy 10, pp. 230242. Bremner A, Park K (2007) Public attitudes to the management of invasive non-native species in Scotland. Biol Conserv. 139:306314. Celesti-Grapow L, Alessandrini A, Arrigoni PV, Ban E, Bovio M, Brundu G, Cagiotti M, Camarda I, Bernardo L, Conti F, Fascetti S, Galasso G, Gubellini L, La Valva V, Lucchese F, Marchiori S, Mazzola P, Peccenini S, Pretto F, Poldini L, Prosser F, Siniscalco C, Villani MC, Viegi L, Wilhalm T, Blasi C (2009) The inventory of the alien ora of Italy. Plant Biosystems 142 Clement EJ, Foster MC (1994) Alien Plants of the British Isles, Botanical Society of the British Isles, London, 590 pp Cook D. and Proctor W. (2007) Assessing the Threat of Exotic Plant Pests. Ecological Economics, 63: 594-604. Dehnen-Schmutz K., Touza J., Perrings C., Williamson, M. (2007a) A century of the ornamental plant trade and its impact on invasion success. Diversity and Distributions, 13: 527-534. Dehnen-Schmutz K, Touza J., Perrings C., Williamson M. (2007b) The horticultural trade and ornamental plant invasions in Britain. Conservation Biology, 21(1): 224-231.

625

J. Touza, M.L. Chas Amil, X. Doldn Garca, K. Dehnen-Schmutz

Dehnen-Schmutz K., Touza J. (2008). Plant invasions and ornamental horticulture: pathway, propagule pressure and the legal framework. In: J. A. Teixeira da Silva (Ed.) Floriculture, Ornamental and Plant Biotechnology, Volume V (pp. 15-21). Isleworth, UK: Global Science Books. Dehnen-Schmutz K., Holdenrieder O., Jeger M. J., Pautasso M. (2010). Structural change in the international horticultural industry: Some implications for plant health. Scientia Horticulturae, 125: 1-15. Duggan I.C., Rixon C.A.M., MacIsaac H.J. (2006) Popularity and propagule pressure: determinants of introduction and establishment of aquarium sh. Biological Invasions 8:377-382. Finnoff D., Shogren, J.F., Leung, B., Lodge, D. (2007) Take a risk: Preferring prevention over control of biological invaders. Ecological Economics, 62(2): 216-222. Garca-Llorente M., Martnez Lpez B., Gonzlez J.A., Alcorlo P., Montes C. (2008) Social perceptions of the impacts and benets of invasive alien species: implications for Management. Biological Conservation 141: 2969-2983. Groves RH (1998) Recent incursions of weeds to Australia 1971-1995. CRC for Weed Management Systems Technical Series No. 3, 1-74 Heikkila J., J. Peltola (2004) Analysis of the Colorado potato beetle protection system in Finland. Agricultural Economics, 31(2-3):343-352. Horan R.D., F. Lupi (2005) Tradeable risk permits to prevent alien species into future introductions of invasive the Great Lakes. Ecological Economics, 52(3):289-304. Hulme P.E. (2006) Beyond control: wider implications for the management of biological invasions. Journal of Applied Ecology 43:835-847. Hulme PE, Bacher S, Kenis M, Klotz, S, Khn I, Minchin D, Nentwig W, Olenin S, Panov V, Pergl J, Pyek P, Roques A, Sol D, Solarz W, Vil, M (2008) Grasping at the routes of biological invasions: a framework for integrating pathways into policy. Journal of Applied Ecology 45, 403414. Jones K.R., J.P. Corona (2008) An ambient tax approach to invasive species. Ecological Economics, 64(3):534-541. Kowarik I (2005) Urban ornamentals escaped from cultivation. In: Gressel J (Ed) Crop Ferality and Volunteerism, CRC Press, Boca Raton, pp 97-121 Kowarik, I. and von der Lippe, M. (2007). Pathways in plant invasions. In: Nentwig, W. (ed.), Biological invasions. Ecol. Stud. 193, Springer, pp. 2947. Khn I, Klotz S (2002) Floristischer Status und gebietsfremde Arten. Schriftenreihe Vegetationskunde 38, 47-56. Levine J.M, DAntonio C.M. (2003) Forecasting biological invasions with increasing international trade. Conservation Biology 17:322-326.

626

Avaliacin socioeconmica da xestin sostible de especies invasoras: unha revisin

Mack RN, Erneberg M (2002) The United States naturalized ora: largely the product of deliberate introductions. Annals of the Missouri Botanical Garden 89, 176-189 Mack, R.N.; Lonsdale, W.M. (2001). Humans as global plant dispersers: getting more than we bargained for. BioScience 51: 95-102. McAusland, C., C. Costello (2004) Avoiding invasives: trade-related policies for controlling unintentional exotic species introductions. Journal of Environmental Economics and Management, 48(2):954-977. McNeely J.A., Mooney H.A., Neville L.E., Schei P.J., Waage J.K. (2001) Global strategies on invasive alien species, IUCN, Gland, Switzerland. Millennium Ecosystem Assessment (2005). Ecosystems and Human Well-being: Biodiversity Synthesis. Washington, DC: World Resources Institute. Milbau A, Stout JC (2007) Database of alien plants in Ireland. Irish Biochange project, Dublin. Olson L.J. (2006) The economics of terrestrial invasive species: a review of the literature. Agricultural, Resource Economics Review, 35(1):178-194. Perrings C., Williamson M., Dalmazzone S. (eds.) (2000) The Economics of Biological Invasions, Cheltenham, Edward Elgar. Perrings C., Dehnen-Schmutz K., Touza J., Williamson M. (2005). How to manage biological invasions under globalization. Trends in Ecology and Evolution, 20: 212-215. Perrings C., Mooney H., Williamson M. (eds.) (2010) Bioinvasions, Globalization: Ecology, Economics, Management, Policy, Oxford, Oxford University Press. Pimentel D., Zuniga R., Morrison D. (2005) Update on the environmental, economic costs associated with alien-invasive species in the United States. Ecological Economics, 52(3): 273-288. Pyek P, Sadlo J, Mandak B (2002) Catalogue of alien plants of the Czech Republic. Preslia 74, 97-186 Renz M., K. D. Gibson, J. Hillmer, K. M. Howe, D. M. Waller, J. Cardina (2009) Land Manager, Researcher Perspectives on Invasive Plant Research Needs in the Midwestern United States, Invasive Plant Science, Management, 2(1): 83-91. Richardson D. M., Pyek P., Rejmanek M., Barbour M. G., Panetta F. D., West C. J. (2000). Naturalization, invasion of alien plants: concepts, denitions. Diversity, Distributions, 6: 93-107. Ruiz G.M., Carlton J.T. (eds.) (2003) Invasive species. Vectors, Management Strategies, pp 518. Island Press, Washington. Snz-Elorza, M., Dana Snchez, E.D., Sobrino Vesperinas, E. (2004). Atlas de las plantas alctonas invasoras de Espaa. Ministerio de Medioambiente.

627

J. Touza, M.L. Chas Amil, X. Doldn Garca, K. Dehnen-Schmutz

Sala O.E., et al. (1999). Global change, biodiversity, ecological complexity. In Walker B.H., Steffen W.L., Canadell J., Ingram J.S.I. (eds.), The Terrestrial Biosphere, Global Change: Implications for Natural, Managed Ecosystems. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 304328. Semmens B.X., Buhle E.R., Salomon A.K., Pattengill-Semmens C.V. (2004) A hotspot of non-native marine shes: evidence for the aquarium trade as an invasion pathway. Marine Ecology Progress Series 266:239-244. Touza J., Dehnen-Schmutz K., Jones G. (2007) Economic analysis of invasive species policies. In W. Nentwig (ed.), Biological Invasions, Springer: Berlin. pp. 353-366. Verloove F (2006) Catalogue of neophytes in Belgium (1800-2005). In: Branquart E, Baus E, Pieret N, Vanderhoeven S, Desmet P (Eds) SOS Invasions, Conference Abstract book, Brussels, pp 10-11 Walker B.H., Steffen W. (1997) An Overview of the Implications of Global Change for Natural, Managed Terrestrial Ecosystems. Conservation Ecology, 1(2). Wilcove D.S., Rothstein D., Dubow J., Phillips A., Loos E. (1998) Quantifying Threats to Imperiled Species in the United States. Bioscience, 48: 607-615. Williamson M (1996) Biological Invasions, Chapman and Hall, London, 244 pp Williamson M. (2002) Alien plants in the British Isles. In D. Pimentel (ed.) Biological Invasions. Economic, Environmental Costs of Alien Plant, Animal,, Microbe Species. CRC Press, Boca Raton, Florida, USA. pp. 91-112. Williamson M, Fitter A (1996) The varying success of invaders. Ecology 77, 1661-1666 Wilson R. S., Tucker M. A., Hooker N. H., LeJeune, J.T., Doohan D. (2008) Perceptions, Beliefs About Weed Management: Perspectives of Ohio Grain, Produce Farmers. Weed Technology, 22(2): 339-350. Xu H., et al., (2006) The distribution, economic losses of alien species invasion to China. Biological Invasions, 8(7): 1495-1500. Xunta de Galicia (2007). Plantas invasoras de Galicia. Bioloxia, distribucin e mtodos de control. 205 p.

628

CONTROL DE MALAS HIERBAS EN PRODUCCIN ECOLGICA DE FORRAJES: CULTIVOS ALELOPTICOS


Lorena lvarez-Iglesias*, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol
Departamento de Bioloxa Vexetal e Ciencia do Solo Universidade de Vigo. *lorena.alvarez@uvigo.es

RESUMEN
Las condiciones edafo-climticas del Noroeste de Espaa son idneas para la produccin ecolgica de forrajes. Aqu, la produccin ecolgica de leche ofrece buenas perspectivas, existiendo canales de comercializacin establecidos, y una buena aceptacin y creciente demanda de leche ecolgica y sus derivados. Sin embargo, muchos ganaderos, an dispuestos a la adopcin de prcticas agrcolas sostenibles y ambientalmente correctas, son todava reticentes a la conversin. Al margen de las explotaciones con escasa base territorial, con gran dependencia de forrajes externos, la principal preocupacin del ganadero que decide convertirse es el abandono del uso de tosanitarios de sntesis. Incluso en las granjas ecolgicas certicadas, donde se logra con xito un manejo adecuado de los pastos y mezclas de pratenses para ensilar, los agricultores asumen que la produccin de maz, el cultivo forrajero por excelencia, es inviable sin el uso de herbicidas. Algunos de nuestros trabajos ya han demostrado que cultivar maz forrajero ecolgico es posible, siempre y cuando el cultivo se enmarque en un plan de rotaciones bien diseado. La propia rotacin previene la proliferacin de la ora acompaante introduciendo cultivos multiespeccos, alternativas diversicadas, sotosiembras, etc., as como cultivos con potencial aleloptico, para aprovechamiento del forraje o como abonos verdes. Nuestra investigacin pretende dar nuevas respuestas a la demanda de herramientas ecolgicas ecientes para el control de la ora arvense, mediante la valoracin del potencial bioherbicida de algunos cultivos forrajeros: Brassica rapa L. nabo, Lolium perenne L. raigrs ingls, Vicia faba L.haboncillo, y Zea mays L. maz. Para ello, se llevaron a cabo: (a) bioensayos en laboratorio de sus extractos acuosos sobre la germinacin y crecimiento temprano de Lactuca sativa L. como especie diana modelo; y, con los extractos ms bioactivos, (b) ensayos de dosis-respuesta en condiciones controladas sobre L. sativa, y (c) ensayos in vitro del efecto del material vegetal de la especie ms efectiva incorporado

629

Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol

al suelo sobre L. sativa. Finalmente, sobre la base de los resultados obtenidos, se discuten las pautas de manejo como abono verde de los cultivos ms totxicos, para obtener un control ptimo del establecimiento de especies arvenses. Vicia faba, utilizado como abono verde en un sistema de rotaciones, se presenta como un cultivo muy prometedor para el control de la ora arvense. Adems, para la produccin de cultivos forrajeros como el maz, es preciso introducir leguminosas de grano en las rotaciones, que asegurarn niveles de nitrgeno sucientes para las altas exigencias nutricionales del maz que no pueden ser cubiertas por el estircol o el compost producido en la granja ecolgica. Aunque nuestros estudios se proyectan principalmente hacia la Agricultura Ecolgica, los logros de la investigacin son extrapolables a la agricultura convencional, como mtodos alternativos o complementarios para una produccin forrajera de calidad sostenible, saludable, y ms respetuosa con el medio ambiente.

INTRODUCCIN
Los cultivos, las malas hierbas, los microorganismos del suelo e incluso los rboles son los componentes biticos por excelencia del agroecosistema, y las interacciones entre todos estos componentes juegan un papel crucial en su regulacin ecolgica. Sin embargo, especialmente a partir de mediados del siglo XX, los agroecosistemas han evolucionado desde sistemas tradicionales equilibrados y autosucientes hasta los complejos sistemas modernos donde cultivares altamente productivos y malas hierbas oportunistas y plagas (a pesar de ser eliminadas por mtodos sosticados) compiten en un ambiente donde se acumulan residuos de fertilizantes y pesticidas. El mantenimiento de estos sistemas intensivos se basa en cuantiosos aportes externos como energa auxiliar en forma de fertilizantes, tosanitarios, trabajo animal y humano, maquinaria y combustibles fsiles. Sin embargo, en el contexto actual este concepto de agricultura intensiva est siendo sometido a debate; la preocupacin por la calidad y la conservacin medioambiental, y por el desarrollo de las reas rurales ha llevado a la Unin Europea a promover acciones a favor de prcticas agrarias que minimicen el impacto ambiental, impulsando la agricultura ecolgica. En este nuevo contexto, se necesita buscar sistemas de cultivo que permitan reducir los costes de produccin y mantener la calidad ambiental (Gonzlez-Murua et al., 2003). En el marco de la produccin de pastos y forrajes, la introduccin de leguminosas en las praderas juega un importante papel, ya que la jacin simbitica de nitrgeno que realizan es capaz de sustituir parcialmente la fertilizacin mineral nitrogenada. Bajo manejo convencional, la fertilizacin nitrogenada mineral/inorgnica desequilibra ms la fraccin mineral del suelo (Jonson, 2002) y es fcilmente lixiviable, con el riesgo de eutrozar las aguas (Addiscot et al., 1991).

630

Control de malas hierbas en produccin ecolgica de forrajes: cultivos alelopticos

El contexto socio-econmico
La produccin ecolgica de carne y leche y el desarrollo de una industria agroalimentaria asociada ofrece condiciones y perspectivas favorables en zonas templadohmedas (Garca, 2002; Barbeito et al., 2002), no slo como una solucin tcnica, sino como una parte de la dinmica econmico-social local. Aunque est siendo un proceso relativamente lento en sus inicios, la formacin de los propios agricultores y de tcnicos especializados, y el nfasis en investigacin y experimentacin en Agricultura Ecolgica (AE), pueden convertir la produccin ecolgica en una opcin factible y rentable para los ganaderos del zonas templado-hmedas (Porcuna y Gonzlvez, 2002). Para ello, la investigacin en forrajes ecolgicos debe encaminarse hacia nuevas formas de produccin, que aseguren el autoabastecimiento en nutrientes para el ganado, y que minimicen en lo posible la inversin econmica y el tiempo de dedicacin del ganadero a la explotacin forrajera. La industria alimentaria es el principal sector manufacturero en Espaa en trminos del valor de su produccin nal, representando el 17% de los puestos de trabajo en la industria espaola. Ante la prdida de renta alarmante por la actividad agrcola y ganadera industrial, con el consiguiente abandono progresivo del campo, la AE se muestra como una herramienta estratgica y eciente que contribuya a paliar esta crisis, y una oportunidad para recuperar una parte importante del sector, como reconoce la Poltica Agraria Comunitaria (PAC) de la UE tras integrar la Declaracin de Copenhague de 2001 (Conferencia Europea Agricultura y alimentacin ecolgicos. Hacia una cooperacin y accin en Europa). La investigacin en AE podra contribuir signicativamente a los objetivos generales de la PAC en la UE: la reduccin de la superproduccin, el uso eciente de los recursos, y el mantenimiento y mejora de la biodiversidad, el bienestar animal, y la calidad alimentaria. En el contexto geogrco en que nos encontramos, en Galicia ya son 12895 ha inscritas en AE, con 11184 ha destinadas a produccin de alimentos para la ganadera ecolgica (produccin ecolgica de pastos, pradera y forrajes). La reconversin de granjas convencionales y el nacimiento de nuevas de explotaciones ganaderas para la produccin de carne y leche ecolgicas sigue, por tanto, una tendencia ascendente sostenida en zonas templado-hmedas (Gonzlvez, 2002; Garca, 2002; MARM, 2008), en parte fomentadas por las ayudas ambientales y de extensicacin de la nueva PAC. El maz forrajero es el cultivo principal en las explotaciones ganaderas lecheras de la Espaa templado-hmeda, debido a su fuerte potencial de produccin sin regado (15 -16 t MS/ha) en un periodo de cuatro o cinco meses, y a su alto valor nutritivo. En el caso de la ganadera ecolgica de leche la carga ganadera en la explotacin debe ser menor que en convencional. En las explotaciones en conversin, la prdida econmica que conlleva el descenso de carga podra compensarse a medio plazo con el autoabastecimiento de nutrientes obtenidos en la propia explotacin, que puede paliar la dependencia de la compra de concentrados ecolgicos caros. En este sentido, los cultivos forrajeros ecolgicos deben ser un complemento indispensable de las praderas mixtas de larga duracin. Pero

631

Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol

la Agricultura Ecolgica excluye por completo el uso de pesticidas y herbicidas de sntesis (REGLAMENTO CE 834/2007), y los ganaderos que han tomado la decisin de convertir sus granjas a ecolgico se muestran reacios a cultivar su propio maz forrajero, puesto que asumen que sin el uso de herbicidas no podrn detener la proliferacin de malas hierbas (Pedrol y Martnez, 2005a, b). Sin embargo, la AE no pretende la erradicacin de las malas hierbas (Culleton et al., 2002; Liebman et al., 2001), sino mantener sus poblaciones a niveles manejables. El control de malas hierbas en AE contempla el agroecosistema en su conjunto, y su objetivo es mantener un balance sostenible entre plantas cultivadas y no cultivadas, con el uso de los mtodos al alcance del agricultor ecolgico para mantener este balance a favor del cultivo, y con la rotacin de cultivos como rgano vital del sistema. Comprometer un tanto la cosecha a favor de ser ms competitivo y rentable es una buena estrategia, particularmente desde el punto de vista de los costes econmicos y ambientales asociados al uso de herbicidas (Lampkin et al., 2004; Newton, 2004).

La Alelopata al servicio de la sostenibilidad de los agroecosistemas


Las plantas producen una enorme variedad de metabolitos secundarios, algunos de los cuales, al ser liberados al medio, son capaces de inuir en el desarrollo de los dems seres vivos que habitan en l. Este conjunto de interacciones indirectas entre organismos a travs de modicaciones en el medio ambiente causadas por la liberacin de compuestos qumicos es lo que se conoce como alelopata. El fenmeno de la alelopata est mediado por compuestos qumicos que reciben el nombre de aleloqumicos, productos de naturaleza txica que son liberados de la planta por distintos medios: lavado, volatilizacin, exudacin radicular, descomposicin de partes de la planta o de la planta muerta completa. Se han identicado gran cantidad de aleloqumicos, muchos de ellos producidos y liberados al ambiente por diversos cultivos. An as, debido a la compleja naturaleza de este fenmeno, el estudio de los mecanismos de accin de los aleloqumicos en un contexto ecolgico es complicado.

Cultivos alelopticos
El fenmeno de la alelopata es muy comn en los agroecosistemas, donde juega un papel crucial en la produccin vegetal al determinar una amplia gama de interacciones entre cultivos y malas hierbas (Kohli et al., 1998; Singh et al., 2001; Weston y Duke, 2003). En general, estas interacciones son perjudiciales para las plantas receptoras, pero pueden implicar una ventaja para la planta productora. Si se conoce el fenmeno y se manejan los cultivos adecuadamente, la alelopata y los aleloqumicos pueden ser utilizados para el control de malas hierbas, plagas y enfermedades. De hecho, hoy en da se contempla como una herramienta de la agricultura sostenible. En este sentido, se estn utilizando ciertas estrategias como el uso de cultivos de cobertera,

632

Control de malas hierbas en produccin ecolgica de forrajes: cultivos alelopticos

acolchados y abonos verdes para el control de malas hierbas, y tambin la aplicacin directa de aleloqumicos como pesticidas y herbicidas naturales. Los aleloqumicos como tales o sus derivados pueden ser considerados como nuevos agroqumicos para un manejo sostenible y ambientalmente correcto (Kohli et al., 2006). Liebman et al. (2001) sostienen que el control de la ora arvense se consigue en primer lugar por medidas preventivas (seleccin de una alternativa apropiada, rotacin, laboreo con tempero, falsas siembras, abonos verdes, sotosiembra, etc.). Pero la alelopata de cultivos podra ser muy til productiva y ambientalmente si los mecanismos de interferencia entre cultivos y malas hierbas fuesen bien comprendidos, si las beneciosas prcticas tradicionales fuesen recuperadas y los cultivos fuesen mejorados en cuanto a sus propiedades alelopticas para conseguir un control selectivo de las malas hierbas (Anaya, 1999; Foley, 1999; Batish et al., 2001).

OBJETIVOS
Nuestro trabajo de investigacin tiene como nalidad dar nuevas respuestas a la creciente demanda de herramientas naturales ecientes para el control de la ora arvense en produccin ecolgica de forrajes, con especial nfasis en el cultivo del maz. Se pretende valorar el potencial bioherbicida de algunos cultivos forrajeros y aportar pautas para el manejo de los mismos con el n de obtener un control ptimo del establecimiento de especies arvenses.

MATERIAL Y MTODOS
Se estudiaron los efectos in vitro de los extractos acuosos de varios cultivos con aprovechamiento forrajero o como abono verde sobre la germinacin y establecimiento de lechuga comercial, Lactuca sativa L. cv. Grandes Lagos. La lechuga est considerada especie modelo en los estudios de alelopata debido a su rpida germinacin, uniformidad gentica y a su alta sensibilidad a la accin de los aleloqumicos.

a) Bioensayos de germinacin
En estos ensayos se utilizaron 50 semillas de L. sativa cv. Grandes Lagos previamente esterilizadas por inmersin en una solucin de hipoclorito de sodio al 3% durante 5 minutos. Las semillas se colocaron en placas Petri de 9 cm dimetro, sobre un disco de papel Whatman n 2 sobre el que se aadieron 4 ml de los respectivos extractos acuosos, adems de un control de germinacin de agua destilada y otro control de inhibicin de Alacloro 35% a concentracin variable, por ser un herbicida comercial de preemergencia utilizado habitualmente en el cultivo convencional de maz forrajero. Las placas se mantuvieron en cmara de crecimiento, a temperatura constante de 27 C, humedad relativa del 75% y oscuridad total, por ser consideradas ptimas para la

633

Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol

germinacin de esta especie. Se realizaron conteos de germinacin (ruptura de la cubierta seminal y emergencia de la radcula) a las 6, 18, 24, 30, 42 y 48 horas, tiempo tras el cual dejan de observarse procesos germinativos. A partir de los resultados obtenidos, se calcularon cinco ndices de germinacin comnmente utilizados en este tipo de estudios: (1) germinacin total GT, (2) velocidad de germinacin S, (3) velocidad acumulada de germinacin AS, (4) coeciente de tasa de germinacin GRT, y (5) tiempo medio de germinacin MGT, todos segn lo descrito en Chiapusio et al. (1997). Se realizaron entre 3 y 5 rplicas por tratamiento.

b) Bioensayos de establecimiento
El segundo grupo de ensayos se llev a cabo para determinar el efecto de los extractos acuosos sobre el desarrollo temprano de L. sativa. Con este n, 25 semillas de L. sativa cv. Grandes Lagos esterilizadas como anteriormente, se pregerminaron en bandejas con papel Whatman n 2 y agua destilada, hasta que las radculas alcanzaron una longitud de 2-3 mm. En ese momento se colocaron en placas Petri de 9 cm dimetro, sobre un disco de papel Whatman n 2 sobre el que se aadieron 4 ml de los respectivos extractos acuosos, adems de los mismos controles mencionados anteriormente. Las placas se mantuvieron en cmara de cultivo, a las mismas condiciones descritas para los ensayos de germinacin. La longitud radicular de las plntulas de L. sativa se midi tras 48 horas. Se realizaron entre 3 y 5 rplicas por tratamiento.

Objetivo 1: Screening del potencial totxico de cultivos


Se seleccionaron cuatro cultivos forrajeros y abonos verdes entre los ms utilizados en la zona con el objetivo de comparar su potencial totxico. Los cultivos elegidos fueron Lolium perenne L. (raigrs ingls) cv. Tove, Zea mays L. (maz) cv. Atribute, Brassica rapa (nabo) cv. Norkfold, y Vicia faba L. (haboncillo) cv. Prothabat 69. Todo el material se cultiv en el campo, y su biomasa area fue cosechada en grano en estado pastoso-vtreo para el maz, y en oracin en el resto de los cultivos, y secada a 30 C hasta que alcanz un peso constante. El extracto acuoso de cada especie se obtuvo macerando su biomasa seca y picada en agua destilada, a una relacin 1:10 (peso seco:volumen de agua) a temperatura ambiente (20 C aprox.) durante 12 horas, manteniendo el extracto en oscuridad para evitar la fotodegradacin de compuestos. Los macerados fueron ltrados con vaco a travs de una columna de ltracin con ltro cermico n 3, y almacenados a -20 C hasta su ensayo. Los extractos obtenidos se bioensayaron utilizando como control de inhibicin una solucin de Alacloro 35% a la dosis recomendada (7,5 L/ha).

Curvas dosis-respuesta para cultivos seleccionados


Tras seleccionar los cultivos B. rapa y V. faba en funcin de los resultados del primer ensayo, se prepar una batera de concentraciones 1:10, 1:20, 1:40 y 1:60 a partir de

634

Control de malas hierbas en produccin ecolgica de forrajes: cultivos alelopticos

los extractos de partida para ambos cultivos, con el n de hacer una aproximacin a la concentracin totxica de ambos.

Objetivo 2: C  aracterizacin del potencial totxico de extractos acuosos de Vicia faba


En este caso el material vegetal se cultiv en invernadero y se cosech en estado juvenil, secndose en las mismas condiciones descritas anteriormente. Con el material secado y picado se prepararon para bioensayarse diluciones seriadas: 1:20, 1:30, 1:40, 1:60 y 1:80 (peso seco:volumen) para germinacin, y 1:60, 1:90, 1:120 y 1:150 (peso seco:volumen) para establecimiento. Nuevamente, se utiliz como control de inhibicin una solucin de Alacloro 35% a las dosis correspondientes al IC80 para germinacin y establecimiento (determinadas en ensayos previos).

Objetivo 3: B  ioensayos in vitro del efecto del material vegetal aportado al suelo
Los ensayos se realizaron en placas Petri de 9 cm dimetro, que se llenaron con 26 g (peso seco) de un sustrato agrcola libre de tratamientos. Se enterraron 2,75 g (p seco) de V. faba cv. Prothabat 69 cosechado en campo en oracin, por 26 g sustrato. Se eligi esta cantidad de haboncillo por ser prxima a la estimada como IC50 en ensayos previos. Como control de germinacin/crecimiento se utilizaron placas con 26 g sustrato regadas con 10 ml de agua destilada. En el control de inhibicin, las placas con sustrato se regaron con 10 ml de una solucin de Alacloro 35% preparado a la dosis recomendada.

Anlisis estadstico
La signicacin de los efectos de los tratamientos se estim mediante ANOVA; para la comparacin multiple de medias se utiliz test DMS, previa comprobacin de la normalidad en la distribucin de los datos y la homogeneidad de varianzas. El porcentaje de germinacin y de crecimiento radicular y los valores obtenidos de la aplicacin de los ndices de cintica de germinacin fueron usados como variable dependiente y las concentraciones de macerado como variable independiente. El ajuste de las curvas dosis-respuesta se realiz mediante modelos matemticos estadsticos, efectuando regresiones curvilneas con los modelos lineal, logartmico, inverso, cuadrtico, cbico, compuesto, potencial, S, crecimiento y exponencial, y seleccionando en cada caso el modelo con mejor ajuste en funcin del valor del coeciente de determinacin.

635

Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol

RESULTADOS
Objetivo 1: Screening del potencial totxico de cultivos
Las especies elegidas son cultivos forrajeros habituales en las explotaciones agroganaderas de la Cornisa Cantbrica. Los bioensayos de germinacin y crecimiento radicular son probablemente los ms comnmente utilizados y ms citados en estudios de actividad aleloptica de especies (Hoagland y Williams, 2004; Rice, 1984; Leather y Einhellig, 1986). Por regla general, el ndice de germinacin total (Gt) y la longitud radicular resultan los parmetros ms tiles para una interpretacin global de posibles efectos totxicos en este tipo de estudios. As, la gura 1 resume estos resultados representando los valores medios porcentuales de Gt y crecimiento radicular de L. sativa para cada especie, destacando las diferencias con respecto al control de agua destilada (100% - lnea contnua) y al herbicida Alacloro a dosis recomendada (lneas discontnuas).
Figura 1.  Efecto de los extractos acuosos de varios cultivos sobre la germinacin total y el crecimiento radicular de L. sativa.
Germinacin
100
Alacloro Germinacin

Crecimiento

a b
ab

80

60 c 40
Alacloro Crecimiento

20

c 0 d d d

B. rapa

L. perenne

V. faba

Z. mays

La lnea horizontal continua indica el valor de referencia del control de agua (100% de germinacin). Las lneas horizontales discontinuas indican el valor de referencia de los controles de herbicida. Las barras indican los valores medios. Las medias etiquetadas con letras distintas son signicativamente diferentes al control al nivel de signicacin p0,05. La germinacin se considera un proceso siolgico menos sensible al efecto de los aleloqumicos que el crecimiento u otros procesos vegetales (Hoagland y Williams, 2004; Reigosa et al., 1999). De ah que los mayores efectos se observen sobre el crecimiento radicular.

636

Control de malas hierbas en produccin ecolgica de forrajes: cultivos alelopticos

Si bien todos los extractos muestran una reduccin signicativa tanto de la germinacin total como del crecimiento radicular con respecto al control, las diferencias ms acusadas las presentan los extractos de B. rapa y V. faba. Ambos son capaces de inhibir totalmente la germinacin de L. sativa, y de provocar una reduccin de su crecimiento radicular superior a la conseguida con la dosis recomendada del herbicida comercial. Por otro lado, la solucin de Alacloro a la dosis recomendada mostr una inhibicin muy baja del proceso germinativo. Esto se explica dado que, en plntulas de dicotiledneas, el sitio de absorcin del Alacloro es la radcula, y su diana de accin primaria la inhibicin del crecimiento radicular. Por tanto slo podremos esperar algn efecto del herbicida sobre la germinacin aplicndolo a dosis ms altas, que se intentarn determinar en sucesivos ensayos. El ndice de germinacin nal (Gt) analizado anteriormente, al considerar slo los resultados nales, ignora los posibles retrasos producidos en el proceso germinativo. Por ello el clculo de los ndices de cintica de germinacin est bastante extendido en estudios de totoxicidad (Anjum y Bajwa, 2005; Chiapusio et al., 1997), debido a que resultan muy tiles para revelar la existencia de efectos provocados por aleloqumicos sobre la velocidad del proceso germinativo que a menudo quedan ocultos cuando el anlisis se centra en Gt. En la lucha contra la ora arvense, el retraso de su germinacin y por tanto de su establecimiento posterior, conere al cultivo una importante ventaja competitiva. Al igual que ocurra anteriormente, los resultados muestran un efecto de los extractos sobre la cintica de germinacin de L. sativa. Sin embargo, en este caso podemos considerar que la informacin que aportan es redundante. De nuevo B. rapa y V. faba aparecen como los cultivos potencialmente ms totxicos, aunque los extractos de Z. mays y L. perenne consiguen retardar la germinacin, teniendo un efecto ms acusado que lo que dejaba suponer el ndice Gt.
Tabla 1. P  otencial totxico de extractos acuosos de varios cultivos sobre la cintica de germinacin de L. sativa.
S Control Alacloro B. rapa L. perenne V. faba Z. mays 48,5 0,83 a 32,3 1,28 b 0,0 0,00 e 10,0 1,59 d 0,0 0,00 e 22,8 1,09 c AS 140,1 2,82 a 87,0 4,96 b 0,0 0,00 e 10,5 1,83 d 0,0 0,00 e 50,6 5,53 c CRG 2,4 0,02 a 2,1 0,04 b 0,0 0,00 e 1,1 0,04 d 0,0 0,00 e 1,7 0,07 c MGT 20,0 0,92 d 28,6 2,33 c -

89,5 1,59 a -

43,6 5,49 b

637

Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol

Las medias etiquetadas con letras distintas son signicativamente diferentes al control al nivel de signicacin p0,05. A la vista de los resultados, B. rapa y V. faba se revelan claramente como los cultivos ms inhibitorios, siendo capaces de suprimir totalmente la germinacin de L. sativa a concentracin 1:10 y de reducir su crecimiento radicular por encima de lo conseguido con un herbicida comercial. Por ello, como siguiente paso se estableci la curva dosisrespuesta de germinacin y crecimiento para cada uno de los cultivos, como aproximacin a su capacidad totxica.

Curvas dosis-respuesta para cultivos seleccionados


Junto con los parmetros de germinacin y crecimiento utilizados en el experimento 1., la determinacin de ciertos parmetros crticos como el IC50 e IC80 (concentraciones que provocan una inhibicin del 50% y 80%, respectivamente) es importante ya que constituye una fuente de informacin rpida y permiten establecer un marco de referencia para los ensayos siguientes (Dayan et al., 2000). Dichos parmetros se determinan mediante el ajuste matemtico de curvas dosis-respuesta. Si el modelo es aceptable puede ser utilizado para describir la tendencia o la respuesta a la concentracin de los extractos, o para calcular concentraciones de inters basadas en el modelo (como ndices de inhibicin). La tabla 2. recoge la mejor ecuacin de ajuste (en funcin del valor de su coeciente de determinacin R2) y la estimacin, en g peso seco/L, de los parmetros IC50 e IC80 de las curvas dosis-respuesta, para cada una de las especies ensayadas sobre la germinacin y crecimiento radicular de L. sativa.
Tabla 2. E  cuaciones de ajuste, coeciente de determinacin y estimacin de los parmetros IC50 e IC80 para B. rapa y V. faba.
Ecuacin de ajuste Brassica rapa Germinacin Crecimiento Vicia faba Germinacin Crecimiento y = 0,021x2 -3,111x +102,874 y = 0,021x2 -2,719x +89,921 0,905 0,809 19,595 16,881 34,833 35,381 y = -0,013x2 +0,509x +91,765 y = 0,018x2 -2,466x +93,438 0,730 0,892 79,538 20,778 96,423 43,777 R2 IC50 (g/L) IC80 (g/L)

Si bien los efectos sobre el crecimiento radicular son similares, el extracto de V. faba inhibe la germinacin de L. sativa en un rango de concentraciones amplio, mientras que en este caso el efecto de B. rapa se limita a la concentracin ms alta utilizada.

638

Control de malas hierbas en produccin ecolgica de forrajes: cultivos alelopticos

Objetivo 2: C  aracterizacin del potencial totxico de extractos acuosos de Vicia faba mediante ensayos de dosis-respuesta en condiciones controladas sobre L. sativa
El siguiente objetivo de nuestro trabajo fue realizar una aproximacin a las dosis de aplicacin necesarias para el manejo real del haboncillo en campo como abono verde para un control efectivo de la ora arvense. Para ello, se recurri de nuevo a la determinacin de las curvas dosis-respuesta y el clculo de los ndices IC50 e IC80. Para este ensayo elegimos dos cultivares de haboncillo de entre varios disponibles: Prothabat 69 debido a su alto valor agronmico determinado en ensayos previos (Martnez et al., 2005), y Palacio por tratarse de un cultivar local. Algunos autores sostienen que los cultivares modernos poseen menores cantidades de aleloqumicos en comparacin con los silvestres al haber sido seleccionados recurrentemente para altas producciones y no para aumentar la produccin de aleloqumicos endgenos (Lovett, 1985).
Figura 2. G  erminacin total (Gt) de L. sativa bajo los efectos de diferentes concentraciones de V. faba cvs. Prothabat 69 y Palacio.

Prothabat 69 120
Germinacin total (Gt) (% respecto al control)

Palacio a b c a a b

Prothabat 69

Palacio

100 80 60 40 20 0 0

ab a

Alacloro IC80

d 20 30 40 50

10

Concentracin extracto (g peso seco/L agua)

Resultados expresados en porcentaje respecto al control. Las letras indican diferencias entre concentraciones para cada especie al nivel p 0,05 (en cursiva: Palacio).

639

Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol

Figura 3.  Crecimiento radicular de L. sativa bajo los efectos de diferentes concentraciones de V. faba Cvs. Prothabat 69 y Palacio.

Prothabat 69 100

Palacio

Prothabat 69

Palacio

Crecimeinto radicular (% respecto al control)

80 60 40 20 0

a a bb b bc b
Alacloro IC80

b c 10 cd 20 30 40

c d 50

Concentracin extracto (g peso seco/L agua)

Resultados expresados en porcentaje respecto al control. Las letras indican diferencias entre concentraciones para cada especie al nivel p 0,05 (en cursiva: Palacio). Los resultados fueron similares para ambos cultivares, lo que da a entender que en este caso no hay grandes diferencias entre ellos para la produccin de aleloqumicos. En ambos cultivares, la concentracin ms alta de extracto ensayada (50 g /L) es capaz de inhibir tanto la germinacin como el crecimiento en la misma medida que la concentracin IC80 del herbicida comercial.
Tabla 3. E cuaciones de ajuste, coeciente de determinacin y estimacin de los parmetros IC50 e IC80 para V. faba cultivares Prothabat 69 y Palacio.
Ecuacin de ajuste Cv. Prothabat 69 Germinacin Crecimiento Cv. Palacio Germinacin Crecimiento y = -20427x2 -377x +104 y = 61,5e
-22,2x

R2

IC50 (g/L)

IC80 (g/L)

y = -7243x2 -811x + 104 y = -9,6 -9,6(Ln x)

0,801 0,964

47 2

65 45

0,935 0,671

43 10

56 50

Nuevamente se observa un efecto mayor sobre el crecimiento, donde macerados de tan slo 2-10 g de haboncillo seco en agua resultaron sucientes para inhibir el crecimiento radicular de lechuga en un 50%.

640

Control de malas hierbas en produccin ecolgica de forrajes: cultivos alelopticos

Objetivo 3. E  fecto in vitro de la incorporacin de material seco de V. faba al suelo


La rizosfera representa un sistema en el que interaccionan de forma compleja los elementos del suelo, las races de las plantas y los microorganismos del suelo. En este ambiente, los aleloqumicos liberados por las plantas son susceptibles de sufrir numerosas modicaciones que pueden aumentar o disminuir su efecto. Por ello, todo anlisis de potencial totxico in vitro debera ir acompaado de un estudio de aplicacin real en campo. Este ensayo pretende hacer una aproximacin a dichas condiciones para comprobar si el extracto de V. faba mantiene su efecto totxico.
Figura 4. E  fecto sobre la germinacin total y el crecimiento radicular de L. sativa de la adicin al suelo de material seco de V. faba.
Germinacin
100 80 60 40 20 b 0 c a

Crecimiento
Control a

Alacloro 35%

V. faba

La lnea horizontal continua indica el valor de referencia del control de agua (100% de germinacin/crecimiento). Las barras indican los valores medios. Las medias etiquetadas con letras distintas son signicativamente diferentes al control al nivel de signicacin p0,05. El efecto inhibitorio de V. faba vuelve a ser evidente, y ms acusado sobre el crecimiento. Nuevamente, su efecto es superior al del herbicida comercial, especialmente sobre la germinacin. Si bien es fundamental disponer de datos reales de cultivo en campo, esta aproximacin nos da indicios del gran potencial de este cultivo para aplicacin como abono verde desherbante.

CONCLUSIONES
El haboncillo presenta un gran inters como cultivo forrajero, ya que su produccin alcanza 8 t ms/ha y presenta un alto contenido en azcares solubles y en protena (19%

641

J. Touza, M.L. Chas Amil, X. Doldn Garca, K. Dehnen-Schmutz

PB) (Martnez et al., 2005). Adems, sus requerimientos de fertilizacin son bajos, es capaz de jar N atmosfrico simbiticamente y de mejorar las propiedades fsicas del suelo, enriquecindolo en humus y en nutrientes y mejorando su capacidad de intercambio catinico. Se ha descrito su gran tolerancia a importantes factores estresantes como sequa, salinidad, fro y diversas enfermedades. (Duc, 1997). Lamentablemente, a pesar de las ventajas que presenta este cultivo, su uso en Europa est actualmente en declive, las numerosas ventajas que presenta lo hacen muy adecuado para su uso en agricultura sostenible. En este trabajo se ha demostrado el enorme potencial del haboncillo para el control de la ora arvense, incluso superior al de herbicidas comerciales, si se incorpora al suelo como abono verde. Aunque nuestros estudios se proyectan principalmente hacia la Agricultura Ecolgica, los logros de la investigacin son extrapolables a la agricultura convencional, como mtodos alternativos o complementarios para una produccin forrajera de calidad sostenible, saludable, y ms respetuosa con el medio ambiente.

REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS
Addiscot TM, Whitmore AP, Powlson DS (1991) Farming, fertilizers and the nitrate problem. Ed. CAB International. Wallingford (Reino Unido). Anaya AL (1999) Allelopathy as a tool in the management of biotic resource in agroecosystems. Crit Rev Plant Sci 18: 697-739. Anjum T y Bajwa R (2005) Importance of Germination Indices in Interpretation of Allelochemical Effects. Int. J. Agri. Biol. 7:417-419. Barbeito F, Castro J, Daz N, Pieiro J (2002) Produccin de leche de vacuno en la granja Arqueixal: Anlisis econmico del proceso de conversin a produccin ecolgica. En: Actas de la XLII Reunin Cientca de la Sociedad Espaola para el Estudio de los Pastos, 621-626. Batish DR, Singh HP, Kohli RK, Kaur S (2001) Crop allelopathy and its role in ecological agriculture. J Crop Prod 4:121-161. Chiapusio G, Snchez AM, Reigosa MJ, Gonzlez L, Pellissier F (1997) Do germination indices adequately reect allelochemical effects on the germination process?. J. Chem. Ecol., 23:2445-2453. Culleton N, Barry P, Fox R, Schulte R, Finn J (eds) (2002) Principles of successful organic farming. NDP- AFDA, Teagasc, Dubln, Irlanda. 160 pp. Dayan FE, Romagni JG, Duke SO (2000) Investigating the mode of action of natural phytotoxins. J. Chem. Ecol. 26:2079-2094. Duc G (1997) Faba bean (Vicia faba L.) Field Crops Res. 53:99-109.

642

Avaliacin socioeconmica da xestin sostible de especies invasoras: unha revisin

Garca G (2002) La Agricultura Ecolgica en Asturias. SInFO, 21, 11-15. Gobierno del Principado de Asturias, Consejera de Medio Rural y Pesca, Direccin General de Agroalimentacin. Oviedo (Espaa). Foley MC (1999) Genetic approach to the development of cover crops for weed management. J Crop Prod 2: 77-93. Gonzlez-Murua C, Gonzlez Moro MB, Estavillo JM (2003) Nitrgeno, agricultura y medio ambiente. En: La Ecosiologa Vegetal: Una Ciencia de Sntesis. Ed. JM Reigosa, N Pedrol, A. Snchez-Moreiras. Editorial Thomson. Madrid (Espaa), pp 387-412. Gonzlvez V (2002) Organic Farming in Spain 2002 [Online]. http://www.organic-europe. net/country_reports/spain/default.asp Hoagland RE, Williams RD (2004) Bioassays Useful tools for the stydy of allelopathy. In: Macas FA, Galindo JCG, Molinillo JMG, Cutler HG, eds. Allelopathy, chemistry and mode of action of allelochemicals. CRC-Press, Boca-Raton, Florida, pp 315-351. Jonson S (2002) Crop yield in organic and conventional production-studies from the jebyn project. En: UK Organic Research 2002, 43-46. Eds. Powell et al. Proceedings of the COR Conference. Aberystwyth (UK). Kohli RK, Batish D, Singh HP (1998) Allelopathy and its implications in agroecosystems. J Crop Prod 1: 169-202. Kohli RK, Batish DR, Singh HP (2006) Allelopathic interactions in agroecosystems. In Reigosa MJ, Pedrol N, Gonzlez L (eds) Allelopathy. A Physiological Process with Ecological Implications, pp. 465-493. Springer, Dordrecht (Holanda). Lampkin N, Measures M, Padel S. (2004) Organic Farm Management Handbook. VI Ed. EFCR, University of Wales, Aberystwyth, UK. Leather GR, Einhellig FA (1986) Bioassays in the study of allelopathy. En: Putman A, Tangs CS, eds. The science of allelopathy. John Wiley and Sons, New York, NY, pp 133-145. Liebman M, Moler CL, Staver CP (2001) Ecological management of agricultural weeds. Cambridge University Press, Cambridge, UK. Lovett JV (1985) Defensive strategies of plants, with special reference to allelopathy. Papers Proc Royal Soc Tasmania 119: 31-37. Martnez A, Pedrol N, Pieiro J (2005) Cultivares de haboncillo (Vicia faba L.) y triticale (x Triticosecale Wittm.) para produccin de forraje invernal en zonas hmedas con mezclas cereal-leguminosa. En: Producciones agroganaderas: Gestin eciente y conservacin del medio natural. Actas de la XLV Reunin Cientca de la SEEP. Ed: B. de la Roza., A. Martnez Fernndez y A. Carballal. V(II). MARM - MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE Y MEDIO RURAL Y MARINO (2008) Estadsticas 2008 Agricultura Ecolgica Espaa. http://www.agroecologia.net/SEAE/ recursos/informacion-general/estadisticas/estadisticas-2008.pdf

643

Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol

Newton J. (2004) Protable Organic Farming. II Ed. Blackwell Sci. Pub., Oxford, UK. Pedrol N, Martnez A (2005a) Control de la ora arvense en rotaciones ecolgicas con maz forrajero. En: Producciones agroganaderas: Gestin eciente y conservacin del medio natural. Actas de la XLV Reunin Cientca de la SEEP. Ed: B. de la Roza., A. Martnez Fernndez y A. Carballal.V(II): 665-671. Pedrol N, Martnez A (2005b) Maz forrajero ecolgico. Producir sin herbicidas es posible. Tecnologa Agraria y Alimentaria 1: 59-63. Porcuna JL, Gonzlvez V (2002) La Alternativa Agroecolgica. SInFO, 21, 1-10. Gobierno del Principado de Asturias, Consejera de Medio Rural y Pesca, Direccin General de Agroalimentacin. Oviedo (Espaa). REGLAMENTO (CE) NO 834/2007 DEL CONSEJO de 28 de junio de 2007 sobre produccin y etiquetado de los productos ecolgicos. Diario Ocial de la Unin Europea 20-72007. Reigosa MJ, Souto XC, Gonzlez L (1999) Effect of phenolic compounds on the germination of six weed species. Plant Growth Regulation 28:83-89. Rice EL (1984) Allelopathy, 2nd ed. Academic Press, Orlando, 189 pp. Singh HP, Batish DR, Kohli RK (2001) Allelopathy in agroecosystems: An overview. En RK Kohli, HP Singh, DR Batish, eds, Allelopathy in Agroecosystems. Haworth Press, Inc. (Food Products Press), Nueva York, Estados Unidos. Weston LA, Duke SO (2003) Weed and crop allelopathy. Crit Rev Plant Sci 22: 367-389

644

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 13

as uxfor, FERRAMENTAS para A VERTEBRACIN TERRITORIAL E SOCIAL doS MONTES GALEGOS


Xabier Brua Garca Manuel F. Marey Prez
Departamento de Enxeera Agroforestal Escola Politcnica Superior Universidade de Santiago de Compostela ringojbg@yahoo.es

Resumo
As Unidades de Xestin Forestal (UXFOR) constiten novas ferramentas para a vertebracin territorial e social dos montes galegos, vinculadas directamente coa administracin de terras. Esta vinculacin ven establecida pola conguracin como instrumento territorial de organizacin da xestin dos montes que se concreta nun instrumento de xestin forestal especco (IXFE). Desde a publicacin das distintas normas que regulan as UXFOR, foron dndose distintos pasos na sa creacin, polo que se analizan os resultados e o estado de implantacin das UXFOR no territorio, as coma o seu estado actual. Para coecer o contexto no que ten que desenvolverse a norma farase unha pequena anlise da estrutura da propiedade do monte galego e unha comparativa de este novo instrumento normativo con outros similares noutros territorios da pennsula ibrica. Este feito permitiranos avaliar o grado de efectividade da norma aprobada e a sa posible aplicacin a distintas situacins e contextos. Palabras clave: UXFOR, propiedade forestal, agrupacin xestin forestal, IXFE.

Introducin
A presente comunicacin ten por nalidade analizar unha nova ferramenta de agrupacin de propietarios e propietarias de monte, as Unidades de Xestin Forestal (UXFOR), que xurden para solucionar un dos principais problemas que pose o monte galego: os lumes; a travs da xestin conxunta das terras de monte, resolvendo a situacin da estrutura da propiedade e do abandono da terra (causas estruturais dos incendios forestais).

647

Xabier Brua Garca - Manuel F. Marey Prez

Os obxectivos que se formulan nesta comunicacin son: a) Establecer unha comparativa dos distintos instrumentos normativos existentes para as agrupacins de xestin forestal na Pennsula Ibrica. b) Avaliar a metodoloxa de implantacin das UXFOR seguida pola administracin. c) Coecer o estado de aplicacin do decreto 101/2008, quer regula as UXFOR. d) Afondar no desenvolvemento prctico da creacin das UXFOR como eixos vertebradores do territorio e da sociedade. Para poder desenvolver estes obxectivos teremos que estudar tres aspectos fundamentais que se detallan a continuacin: outros instrumentos normativos similares s UXFOR na Pennsula Ibrica, principais caractersticas das UXFOR e nalmente os resultados no desenvolvemento desta ferramenta no territorio.

A situacin de partida: a estrutura da propiedade do monte galego.


A inmensa maiora do monte en Galicia est en mans privadas (98% segundo o III I.F.N.), repartndose esta en 2/3 partes en propiedade privada individual e 1/3 parte en Monte Vecial en Man Comn. Centrndonos na propiedade forestal privada individual, segundo Marey (2003) o 35% est concentrada principalmente na provincia A Corua, na que representa o 90% da supercie de monte existente na provincia e o 52% da supercie provincial. En Lugo concntrase o 31% da propiedade individual de Galicia e representa o 60% da supercie de monte provincial. En menor proporcin estn Ourense e Pontevedra, anda que nesta ltima, o 53% do monte provincial de propiedade privada.
Tboa n 1: estimacin do nmero de propietarios de montes privados e tamao medio das propiedades en Galicia.
Supercie provincia (ha) A 793.086 980.295 727.830 446.456 2.947.667 Monte Provincia (ha) B 467.178 621.508 497.757 291.815 1.878.258 Montes privados Propietarios F 246.888 116.280 137.234 172.216 672.618 % F/Ga 36,71 17,29 20,40 25,60 100 ha G 419.709 375.584 247.021 154.994 1.197.309 Media G/F 1,70 3,23 1,80 0,90 1,78 % G/Ga 35,05 31,37 20,63 12,95 100 % G/B 89,84 60,43 49,63 53,11 63,75 % G/A 52,92 38,31 33,94 34,72 40,62

Provincia

Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia

Fonte: tese de doutoramento Marey, M.F. (2003)

648

As UXFOR, ferramentas para a vertebracin territorial e social dos montes galegos

Entrando no detalle dos datos da tboa n 1, temos que a supercie media da propiedade privada do monte galego ten un valor de 1,78 ha, distribudas en algo mis de 10 parcelas, o que supn menos de 2.000 metros cadrados por parcela. Este valor indica claramente a situacin de atomizacin e minifundismo do monte galego, que fai inecaz calquer tipo de xestin individual centrada na parcela. A nivel provincial, Lugo presenta maior supercie media por propietario (3,23 ha) fronte a Pontevedra que presenta o valor mis baixo (0,90 ha). Este feito relacionase co grado de minifundismo da propiedade que se concentra en maior medida en Pontevedra e en A Corua, froito en gran medida do tipo de propiedade de partida e os sistemas tradicionais de herdanza.
Imaxe n 1: plano de investigacin da propiedade na UXFOR Fonte das Meigas (Arcos Chantada)

Na imaxe n 1 pdese observar un exemplo concreto de estrutura tipo do monte galego. Trtase do monte Fonte das Meigas na parroquia de Arcos do concello de Chantada (Lugo). O monte ten 54 ha, 92 persoas propietarias e 392 parcelas; o que representa unha media de 0,59 ha por propietaria e repartidas en algo mis de catro parcelas (0,14 ha/ parcela). Asemade a xeometra das parcelas soe ser alongada sendo o longo moi superior ao largo (relacins que poden chegar a 100:1)

649

Xabier Brua Garca - Manuel F. Marey Prez

Ferramentas normativas de agrupacin da xestin forestal existentes na Pennsula Ibrica


Para poder valorar con rigor os requisitos establecidos na regulacin das UXFOR, necesario establecer inicialmente unha comparativa das normas que regulan a agrupacin de propietarios de monte e da xestin conxunta en territorios da Pennsula Ibrica e as sas principais caractersticas. As temos: A nivel estatal atopamos que o regulamento de montes do ano 1962 (decreto 485/1962, de 22 de febreiro) no captulo V, seccin 1 do libro segundo (artigos 247 a 262) fala de Agrupacins Forestais que poden ser voluntarias (epgrafe A, cando o inicien os propietarios que represente mis do 60%) ou obrigatorias (epgrafe B). mbolos dous casos se desenvolven a travs de normas comns (epgrafe C). A da de hoxe esta norma, seguindo en vigor, non se chegou a aplicar en Galicia. A nivel estatal temos que facer referencia tamn disposicin adicional dcima da lei 43/2003 de montes. Nesta disposicin adicional reglase a xestin de montes pro indiviso para mis de dez propietarios/as coecidos. Ata o de agora, non se ten creado ningunha xestora ao amparo de esta norma en Galicia. En Andaluca a sa lei forestal (lei 2/1992, de 15 de xuo) crea no artigo 56 e 57 as Agrupacins de Defensa Forestal que teen consideracin de entidades de utilidade pblica con personalidade xurdica propia e sen nimo de lucro. O artigo 16 da lei andaluza de prevencin e loita contra os incendios forestais (lei 5/1999, de 29 de xuo) incrementa os ns de estas agrupacins, pasando a tarefas de prevencin, vixilancia, deteccin e extincin de incendios. En Asturias a lei 3/2004, de 23 de novembro, de montes e ordenacin forestal na sa disposicin adicional 1 regula os montes pro indiviso segundo o establecido na lei estatal. A da de hoxe practicamente non tivo aplicacin. En Castela e Len vense de aprobar recentemente a lei 3/2009, de 6 de Abril, de montes; pola que se regulan as guras de Agrupacins de Defensa Forestal (artigo 89, co n de actuar coordinadamente na prevencin dos incendios forestais), as Agrupacins de Xestin Forestal (artigo 103, co n de mellorar a xestin, conservacin e aproveitamento dos montes) e os montes privados pro indiviso (disposicin adicional oitava). As das primeiras guras teen personalidade xurdica propia. Asemade o artigo 18 da lei 5/1994, de 16 de maio, de fomento de montes arborados de Castela e Len regula as asociacins de propietarios forestais que colaborarn coa administracin na tramitacin e xestin dos expedientes de subvencin. En Catalua a lei 6/1988, de 30 de marco, de montes crea as Agrupacins de Defensa Forestal con personalidade xurdica e plena capacidade de obrar (artigos 34 a 38). No ano 2008 Catalua contaba con 295 A.D.F. con mis de 8000 voluntarios/as.

650

As UXFOR, ferramentas para a vertebracin territorial e social dos montes galegos

En Navarra a lei Foral 13/1990, de 31 de decembro, de proteccin e desenvolvemento do Patrimonio Forestal crea as agrupacins de montes (artigos 61 e 62) co obxecto de conseguir unha ordenacin e xestin de carcter integral do monte. Podern ser voluntarias ou obrigatorias. O regulamento que desenvolve a lei anterior regula o procedemento de creacin nos seus artigos 91 a 93. A principios de 2008 existan un total de 5 agrupacins de montes (a maiora no Pirineo) con mis de 4.700 ha e 150 propietarios/as implicados. Por outra banda a lei 1/1973, de 1 de marzo, pola que se aproba a compilacin do dereito civil Foral de Navarra, regula a propiedade forestal pro indiviso (artigos 372 a 374). En Madrid as Agrupacins Forestais atpanse recollidas no artigo 46 e 74 da lei 16/1995, de 4 de maio, forestal e de proteccin da natureza da Comunidade de Madrid. En Portugal creouse a gura de Zonas de Intervencin Forestal (ZIF) a travs do Decreto-lei 127/2005 de 5 de agosto, que establece o rxime de creacin, funcionamento e extincin das ZIF. Esta norma viuse reformada profundamente a travs do Decreto-Lei n 15/2009, de 14 de xaneiro. Esta nova gura rene nunha mesma ferramenta a xestin forestal coa prevencin dos incendios forestais, requirindo mis e 750 ha para a sa creacin. No ano 2009 contaba con 48 ZIF que abranguen un total de 278.044 ha.

As unidades de xestin forestal (uxfor).


A Lei 3/2007, do 9 de abril, de prevencin e defensa contra os incendios forestais de Galicia, establece no seu Captulo V do Ttulo III (artigos 29 e 30), un sistema de reorganizacin da propiedade forestal que se concreta en unidades de xestin forestal (UXFOR). Con este sistema trtase de acadar, en consonancia coa devandita lei, unha mellor defensa contra os incendios forestais, facilitando a ordenacin dos montes e do seu planeamento preventivo. O decreto 101/2008, do 30 de abril, polo que se regulan as unidades de xestin forestal, concibe a estas como as entidades as que encomenda a ordenacin e xestin dos terreos forestais, coas cales se pretende obter un mellor aproveitamento integral do monte que redunde no benecio para as persoas titulares do predio, pero tamn para a sociedade en xeral. Unha UXFOR unha entidade con personalidade xurdica propia formada por alomenos dous propietarios de terreo forestal que sumen un mnimo de 15 ha e que deciden agruparse para facer unha xestin conxunta das sas parcelas. A xestin farase de acordo a un instrumento de xestin forestal especco (denominado IXFE) que deber estar aprobado pola direccin xeral competente na materia de montes e revisado polo distrito e os concellos aos que afecte; e que:

651

Xabier Brua Garca - Manuel F. Marey Prez

a) Conter un plan tcnico de xestin. b) Denir o instrumento de defensa contra os incendios dacordo plan de prevencin e defensa contra os incendios forestais de distrito. c) Planicar os aproveitamentos e o desenvolvemento das accins previstas. O xuz Luis Villares (2009) dene as UXFOR desde o mbito xurdico como unha corporacin de dereito pblico de base sectorial e non lucrativa, formada pola unin de propietarios de terreos forestais, que persegue a xestin ordenada da propiedade forestal para garantir a defensa contra os incendios e promover o uso racional do monte. As sas decisins adptanse por maiora de cotas e os seus actos teen natureza administrativa. Esta nova denicin, outrgalle unha diferenza signicativa con outros instrumentos similares e permite abrir unha nova perspectiva de integracin do territorio no mbito social e ambiental.

PASOS PARA A CREACIN DUNHA UXFOR


As UXFOR pdense crear por iniciativa de varios propietarios particulares ou de ocio pola administracin. A Administracin poder iniciar o proceso de creacin dunha UXFOR no caso de propiedades forestais lindeiras con grandes infraestruturas, vas de comunicacin ou con ncleos rurais no que a situacin total de abandono supoa un risco para a poboacin e xa estivera contemplado nos plans de prevencin e defensa contra incendios forestais de distrito. En caso de crearse por iniciativa dos propietarios privados ter os seguintes pasos detallados no esquema n 1:

a) Acordo asinado
Aquelas persoas interesadas na creacin da UXFOR que debern representar mis do 50 por 100 da supercie proposta, formarn a comisin de propietarios para poder iniciar o proceso. A comisin de propietarios deber convocar unha xuntanza mediante un anuncio, publicado con 15 das naturais de anticipacin, nun dos dos xornais de maior difusin e nos taboleiros de anuncios dos concellos e nos lugares de costume nas parroquias, indicando a sa pretendida composicin e un plano dos lmites que comprende a proxectada unidades de xestin forestal. Desa xuntanza deber quedar acta rexistrada e asinada por todos os asistentes, que logo se far chegar, de forma individual, a cada persoa propietaria coecida a travs dun medio que deixe constancia da sa recepcin.

b) Tramitacin da solicitude
Unha vez reunida a documentacin presentarase por rexistro ante a Consellera do Medio Rural. A direccin xeral de Montes realizar un estudo sobre a viabilidade e o contido

652

As UXFOR, ferramentas para a vertebracin territorial e social dos montes galegos

do proxecto e proceder a noticacin individual das persoas titulares ou propietarias de dereitos de contido patrimonial na zona de actuacin co n de que formulen as alegacins oportunas. No caso de persoas propietarias ou titulares de dereitos patrimoniais na zona obxecto de ordenacin forestal que resulten descoecidas, procederase sa noticacin por medio de edictos. No caso de non haber resposta, estas parcelas quedarn incorporadas a UXFOR, se ben isto non implica unha atribucin do dereito de propiedade. De aparecer o seu lextimo dono, poder exercer os dereitos que lle correspondan de acordo coa lexislacin aplicable.

c) Aprobacin denitiva
Transcorrido o prazo de alegacins, e corrixidas as modicacins, a consellera resolver sobre a constitucin da unidade de xestin forestal, e no caso de resolucin aprobatoria procederase a sa inscricin no Rexistro de unidades de xestin forestal. As Unidades de Xestin Forestal incluirn dentro dos seus lmites as parcelas de titulares descoecidos e xestionaranse xunto coas demais parcelas. Tampouco poder exclur aquelas que linden coa UXFOR e manifesten a sa vontade de formar parte dela.
Esquema n 1: pasos e prazos na creacin dunha UXFOR

653

Xabier Brua Garca - Manuel F. Marey Prez

FUNCIONAMENTO DUNHA UXFOR


As UXFOR tern un funcionamento democrtico garantindo a participacin de todas as persoas propietarias na toma de decisins (imaxe n 2). Estar rexida por uns estatutos que sern aprobados democraticamente por todos os propietarios e propietarias. A cota de participacin vir determinada pola supercie das parcelas aportadas e a calidade das mesmas, se ben os criterios de valoracin poden ser diferentes para cada UXFOR, atendendo os que se xen os estatutos. En xeral atendern como mnimo supercie e capacidade produtiva desta, pero pode atender tamn ao valor ecolxico e ambiental (carballeiras e soutos que queiran protexer), ou a calquera outro aspecto singular propio da UXFOR en cuestin (Brua, 2009).
Imaxe n 2: xuntanza de constitucin da UXFOR Abilleira (San Martn de Suarna Fonsagrada)

A xestin das parcelas levarase a cabo polos propietarios/as, ou, se as o desexan, por calquera empresa privada que eles contraten. A administracin velar polo cumprimento das unidades de xestin forestal. A duracin da UXFOR ser a que se contemple nos estatutos, sempre de acordo s criterios tcnicos establecidos no IXFE (instrumento de xestin forestal especco), dependendo dos aproveitamentos previstos. Aquelas persoas que quedan dentro do permetro da UXFOR pero que manifestaron a sa vontade de non forman parte dela, estarn obrigadas a xestionar a sa parcela de acordo a un plan de xestin.

654

As UXFOR, ferramentas para a vertebracin territorial e social dos montes galegos

As Unidades de Xestin Forestal incluirn dentro dos seus lmites as parcelas de titulares descoecidos e xestionaranse xunto coas demais parcelas. Os benecios obtidos desas parcelas pasarn a formar parte do peto comn da UXFOR.

METODOLOXA PARA A POSTA EN MARCHA DAS UXFOR


Para o desenvolvemento no territorio das UXFOR a Direccin Xeral de Montes e Industrias Forestais da Consellera do Medio Rural (Xunta de Galicia) estableceu na pasada lexislatura (2005-2009) distintas estratexias coa nalidade de informar, incentivar e asesorar aos distintos propietarios/as que quixeran iniciar o proceso de constitucin de unha unidade de xestin forestal.
Imaxe n 3 : xornada de presentacin das UXFOR en Lugo Xaneiro de 2008.

Fixronse numerosas charlas informativas (imaxe n 3), cursos de formacin para empregados/as pblicos/as, asociacins forestais, tcnicos/as, xuristas, empresas do monte, estudantes do rural. Con todo, logrouse unha forte implicacin do persoal que traballa directamente no territorio e permitiu ir depurando distintas cuestins no novo instrumento que se est a desenvolver. Ademais creouse o portal web (www.uxfor.info), dentro do que destaca unha aplicacin informtica va web chamada SIUXFor (desenvolta pola Universidade de A Corua e A Universidade de Santiago de Compostela a travs do GAC e LaboraTe) que un SIX-Web para a tramitacin das UXFOR (imaxe n 4). Permite a incorporacin directa va telemtica de parcelas ao proceso, as como coecer a nivel territorial o estado de tramitacin (Parapar, 2009). Supn unha aposta clara por incorporar o rural s novas tecnoloxas e xerar transparencia e axilidade no proceso de creacin e constitucin das UXFOR. Completouse a labor informativa, formativa e tecnolxica coa divulgativa, facndose un profundo esforzo publicitario en todo o territorio, establecndose numerosos stands en distintas feiras e localidades, acompaados con numeroso material de merchandaising (gorras, bolsas, lpices, . . .).

655

Xabier Brua Garca - Manuel F. Marey Prez

Imaxe n 4: formato grco portal web da aplicacin SIUXFor

No mbito da implicacin da propiedade con respecto UXFOR, temos distintos niveis aos que o propietario/a pode acceder (Meixide, 2009), detallados teritorialmente na imaxe n5, sendo estes:

a) Declaracin de interese
Se un propietario est interesado en formar parte dunha UXFOR pero non coece ningunha na sa zona, pode facer unha declaracin de interese. Os declarantes podern consultar en calquera momento todas as parcelas inscritas para formar unha UXFOR no seu entorno, e, acadadas as condicins esixidas podern iniciar o proceso de constitucin.

B) Presolicitude
Naqueles casos nos que os propietarios reunidos cumpren as condicins para a creacin dunha UXFOR, pero anda non teen sucientemente avanzado o proceso de creacin, como para poder denir plenamente todos os documentos precisos, o proceso pdese iniciar, dunha forma preliminar, presentando unha presolicitude acompaada de: relacin de interesados/as, referencias SIXPAC parcelas afectadas, cartografa do lmite da UXFOR e memoria do instrumento de xestin forestal especco (IXFE).

c) Solicitude de creacin da UXFOR


Representa a modalidade que aparece recollida especicamente no artigo 6 a 9 e no anexo I do decreto 101/2008, e que est detallada no esquema n 1.

656

As UXFOR, ferramentas para a vertebracin territorial e social dos montes galegos

A SITUACIN DAS UXFOR NO ANO 2010


O actual goberno galego desde mediados do ano 2009 paralizou todos os proxectos en tramitacin das UXFOR sen deixarlles nalizar o proceso, e impediu o apoio administrativo s novas iniciativas. Ao mesmo tempo o parlamento galego aprobou o 25 de febreiro de 2010 unha proposicin non de lei para a creacin dunha nova gura de agrupacin de propietarios forestais, que a da de hoxe non desenvolveu normativamente. A nais do ano 2009 constituuse unha plataforma en defensa das UXFOR para esixirlle Xunta de Galicia das cuestins moi concretas: 1) respecto dos compromisos adquiridos coas UXFOR existentes e a nalizacin dos procesos en marcha. 2) apoio decidido xestin en comn dos montes galegos, dirixida pola comunidade de propietarios, como medida xeradora de riqueza e de postos de traballo e, en xeral, de mellora do benestar dos galegos e galegas. As UXFOR poden ser un dos principais elementos de vertebracin social e territorial dos montes galegos, porn est na man do actual goberno o seu emprego, mantemento e continuidade.

RESULTADOS
As UXFOR espertaron unha gran interese entre os propietarios e propietarias de monte, xa que en menos de un ano mis de 5.000 persoas, nas distintas formas de implicacin, se sumaron ao proceso de constitucin da nova ferramenta en diversas partes do territorio galego (imaxe n 5). A esta interese unuse, en moitos casos, a ilusin de ver iniciada actividade a prol do monte.
Imaxe n 5: plano de situacin de procesos UXFOR iniciados

657

Xabier Brua Garca - Manuel F. Marey Prez

Rmpese coa chegada das UXFOR a inercia do esquecemento e o abandono polo monte, inicianto un novo camio que ten por misin sumar esforzos para resolver os atrancos que ten a xestin conxunta do monte. De este xeito, esta nova norma permite por primeira vez realizar unha verdadeira vertebracin do monte (e por estensin de todo o territorio) superando os atrancos da propiedade a travs da propia xente que se une para resolver un problema comn. Acdase tamn a vertebracin social, ao teren os propietarios e propietarias que organizarse para realizar a xestin conxunta do seu monte. Os instrumentos de xestin forestal especcos creados puxeron de manifesto a sa versatilidade e adaptacin ao medio, permitindo unha planiacin e ordenacin xil e moderna; servindo de base para un desenvolvemento sostible do monte desde a multifuncionalidade (imaxe n 6).
Imaxe n 6: planicacin inicial na UXFOR Go (O Incio), coa delimitacin de aproveitamentos

As distintas xuntanzas coas persoas propietarias recuperaron espazos comns (imaxe n 2) e posibilitaron que a xente falara por primeira vez despois de moitos anos de cuestins que lle afectan en conxunto (imaxe n 7).

658

As UXFOR, ferramentas para a vertebracin territorial e social dos montes galegos

Imaxe n 7: supervisin das obras na UXFOR Fonte das Meigas (Arcos Chantada)

Polo tanto unha mera ferramenta de xestin do monte convrtese nunha ferramenta social e territorial, tendo polo tanto un gran potencial para o desenvolvemento rural, entenddo na triple vertente: social, econmica e ambiental (Brua, 2009).
Tboa n 2: solicitudes de creacin de UXFOR a nivel provincial.
SUPERFICIE MEDIA SUPERFICIE SUPERFICIE PARCELA MEDIA UXFOR TOTAL PARTICULAR (has) (has) (has)

N N N UXFOR PROPIETARIOS PARCELAS

A CORUA LUGO OURENSE PONTEVEDRA TOTAL

12 12 10 11 45

724 260 778 840 2.602

4.648 816 4.179 2.642 12.285

0,27 0,80 0,12 0,33 0,27

123 73,55 95,8 99,63 99,57

1.476 662 958 1.096 4.182

Fonte: Consellera do Medio Rural Xunta de Galicia (2009).

A nivel galego temos os seguintes resultados cuantitativos (en abril de 2009) que aparecen detallados na imaxe n 5 e na tboa n 2: 952 declaracins de interese. 10 presolicitudes. 45 solicitudes de creacin de UXFOR con 2.602 persoas propietarias implicadas. Mis de 200 reunins informativas. Celebrronse mis de 20 actos tcnico-formativos (cursos, xornadas, encontros).

659

Xabier Brua Garca - Manuel F. Marey Prez

CONCLUSINS
As conclusins que se desprenden dos resultados obtidos son as seguintes: Boa aceptacin do novo instrumento normativo entre a sociedade e os colectivos profesionais (empregad@s pblicos, tcnicos, xuristas, empresas). Mellores posibilidades de aplicacin no territorio que outras normas similares existentes na pennsula ibrica. Este feito explicase ao estar integrado no mesmo instrumento a xestin forestal coa prevencin dos lumes, desde unha perspectiva de implicacin directa dos propietarios e a valorizacin integral do monte (imaxe n 8). Primeiras agrupacins forestais constitudas en Galicia baixo un marco legal. Gran nmero de persoas implicadas no proceso (mis de 5.000 en toda Galicia). Considerable supercie de actuacin en un ano (4.182 ha) Redcese en 273 veces o nmero de parcelas nas zonas de actuacin a nivel galego. Necesidade de continuar a sa aplicacin no territorio, independentemente do cambio de goberno, pechando a constitucin das iniciativas postas en marcha e axustando o proceso das novas solicitudes.
Imaxe n 8: Estado das actuacins na UXFOR Fonte das Meigas (Arcos Chantada) en maio de 2009

660

As UXFOR, ferramentas para a vertebracin territorial e social dos montes galegos

REFERENCIAS
Boletn Ocial de Castilla y Len, BOCYL n 71 do 16 de abril de 2009, Ley 3/2009, de 6 de abril, de montes de Castilla y Len. Boletn Ocial del Estado, BOE n 280, 22 de noviembre de 2003, Ley 43/2003, de 21 de noviembre, de Montes. Boletn Ocial del Estado, BOE n 102, 29 de abril de 2006, Modicacin de 43/2003 de Montes por la Ley 10/2006, de 28 de abril. Boletn Ocial del Principado de Asturias, BOPA n 281 do 3 de decembro de 2004, Ley 3/2004, de 23 de novembro, de montes e ordenacin forestal del Pincipado de Asturias. Brua Garca, Xabier; 2009. Benecio social nun tipo de propiedade UXFOR en Xornadas sobre as implicacins tcnicas, xurdicas e scais das Unidades de Xestin Forestal. Diario da Repblica, 1 srie n 9 do ano 2009 pxinas 254 a 267. Decreto-Lei n 15/2009. Diario Ocial de Galicia n 74 do ano 2007 pxinas 6.115 a 6.136. Lei 3/2007, do 9 de abril, de prevencin e defensa contra os incendios forestais de Galicia. Diario Ocial de Galicia n 96 do ano 2008 pxinas 9.142 a 9.158. Decreto 101/2008, do 30 de abril, polo que se regulan as unidades de xestin forestal en Galicia. Marey Prez, Manuel Francisco; 2003. Tenencia de la tierra en Galicia: modelo para la caracterizacin de los propietarios forestales. Tesis Doctoral. Universidad de Santiago de Compostela. Departamento de Enxeera Agroforestal. Ministerio de Medio Ambiente; 1998. III Inventario Forestal Nacional: Galicia Meixide, Xos Antonio; 2009. O ordenamento do territorio a travs das UXFOR. Unha perspectiva de sustentabilidade en Xornadas sobre as implicacins tcnicas, xurdicas e scais das Unidades de Xestin Forestal. Parapar Lpez, Jorge; 2009. SIUXFor: Aplicacin SIX-Web para a tramitacin das UXFOR en Curso EGAP UXFOR Piar Maas, Jos Luis; Jimnez Shaw, Concepcin; 2001. Legislacin forestal. 4 edicin. Editorial Tecnos. Madrid. Villares Naveira, Luis; 2009. Concepto legal de UXFOR. Aspectos civs da institucin, en especial das comunidades de bens en Xornadas sobre as implicacins tcnicas, xurdicas e scais das Unidades de Xestin Forestal.

661

USOS SOCIAIS E MEDIOAMBIENTAIS DOS MONTES VECIAIS: DEFENSA DA TERRA E XERACIN DE EMPREGO
Xos Alfredo Pereira Martnez
Organizacin Galega de Comunidades de Montes Veciais en Man Comn

Desenvolvemento do monte vecial como desenvolvemento extratxico para o pas


Non acertado, mesmo non debemos admitir, que os montes veciais en man comn sexan considerados como unha reliquia do pasado que, como titularidade especial de carcter xermnico que , pervive, mais mal que ben no ordenamento xurdico actual de carcter romano. Non podemos admitir esta denicin dos montes veciais en man comn, xa que estarimolos condeando sa desaparicin, ou como moito, estarimolos destinando a que fosen enlatados nunha vidrieira, nunha cinta de vdeo ou nun CD, para poder ser contemplados en calquera museo etnogrco situado nalgunha zona urbana do Pais, museo seguramente feito con cartos europeos de calquera programa de desenvolvemento rural. Ou no mellor dos casos, para que algn goberno galego, inimigo do monte vecial, declarase un da anual como da do monte vecial. Non acertado, e non podemos admitir, que os montes veciais en man comn, tal como son: unha titularidade comunitaria, non tean futuro. Porque se as o xeramos, estariamos propiciando, ou cando menos facilitando, en base as lias aprobadas na ltima reforma da Poltica Agraria Comn, que intereses econmicos, especulativos e urbansticos, todos eles alleos aos montes veciais en man comn, se apropiasen do medio rural.Non podemos esquecer que as lias da ltima reforma da Poltica Agraria Comn, van polo camio de apoiar as grandes explotacins agrogandeiras, subvencionando as grandes explotacins non polo que produzan, senn pola supercie da que dispoen. Lia poltica de por atrancos ao desenvolvemento da agricultura familiar. Lia poltica que vai acadar que o medio rural se abandone anda mis. A vecianza comuneira e o resto da sociedade galega non deben interiorizar que os montes veciais en man comn non teen futuro. Se as o xeramos estariamos entregando estas terras a intereses econmicos, especulativos e urbansticos, todos eles alleos a vecianza comuneira, para que nestas terras se instalasen campos de golf, coutos de caza maior, urbanizacins de luxo... Instalacins non feitas para o benecio da poboacin do

663

Xos Alfredo Pereira Martnez

medio rural que anda se resiste a abandonalo, senn para benecio das elites da sociedade. Se as o xeramos, estariamos cortando unha pla para o desenvolvemento do medio rural e nalgns lugares, impedindo totalmente este desenvolvemento. Unhas terras que ocupan 1/4 do territorio galego (unhas 650.000 has), que polo seu tipo de titularidade especial, encerran un concepto de sustentabilidade (o monte vecial no nolo deixaron os nosos pais, prestranolo os nosos netos), non poden ser consideradas como unha reliquia do pasado, como unha titularidade anacrnica. Unhas terras nas que a sa posta en valor de xeito multifuncional e sustentable benecia principalmente aos seus titulares, mais tamn e debidos s sas funcins social e medioambiental, benecia sociedade no seu conxunto, non poden ser consideradas como unha reliquia do pasado. Unhas terras que estn en condicins de ser unha das pezas para o desenvolvemento do medio rural xerando emprego e xando poboacin nese medio, unhas terras xestionadas democraticamente por preto de 3.000 comunidades de montes e cun censo duns 250.000 vecios e vecias comuneiros, ten futuro. Como non vai ter futuro! E non e s que tea futuro, senn que a sa posta en valor de xeito multifuncional e sustentable debe ser considerada estratxica para o Pais. Mais este futuro depende de que este tipo de titularidade siga a ser o que : unha titularidade comunitaria, depende de que a vecianza comuneira e o resto da sociedade galega impidan a sa privatizacin, privatizacin que veen tentando gobernos galegos de tintura conservadora e asociacins de tipo forestal dende o ano 1995, no que se celebrou un Congreso de Montes veciais. Privatizacin que ate o de agora, non acadaron.

A multifuncionalidade dos montes veciais


O desenvolvemento multifuncional dos montes veciais en man comn debe xerar rendas, xerar plusvalas para os seus titulares: os vecios e vecias comuneiros. Mais, este desenvolvemento multifuncional, debe levarse adiante dende a ptica da sustentabilidade, da sustentabilidade fsica e humana. preciso e fundamental, procurar (e atopar) o equilibrio entre a defensa da terra e o desenvolvemento integrado e compatible de todas as funcins e todos os usos do monte vecial. Se destorzamos o medio ambiente non e posible a posta en valor dos montes veciais. Mais, tamn imposible a posta en valor dos montes veciais se ao seu carn non hai vecios e vecias comuneiras. Un monte vecial sen xente e sen actividade, ao igual que o medio rural, non ten futuro. Sen vecios e vecias comuneiros o monte vecial ser pasto das lapas ou ser explotado industrialmente por intereses alleos. E polo tanto, nin ter un aproveitamento multifuncional, nin sustentable.O quid da cuestin acadar o equilibrio entre a defensa da terra e a xeracin de emprego. Cando se fala do concepto de sustentabilidade, semella que a entendemos como o que poderiamos denir como sustentabilidade fsica. Isto , non esquilmar os recursos do monte, non hipotecar o seu futuro desenvolvemento... Mais, cando falamos de monte vecial, a esta sustentabilidade fsica hai que engadirlle o que, de xeito mais o menos

664

Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego

ortodoxo, to mais ou menos acadmico, poderiamos denir como sustentabilidade humana. E dicir, que os titulares dos montes veciais en man comn, da posta en valor dos mesmos, deben acadar rendas, acadar plusvalas para que poidan vivir a carn do monte, nun medio rural vivo. A cuestin non radica en vivir o rural un n de semana, ou pasar unhas vacacins nunha casa de turismo rural, a cuestin non radica en poder ollar unha fervenza, escoitar pola ma o canto do galo, ou dar un paseo en bicicleta de montaa. A cuestin radica en acadar un medio rural vivo, onde a poboacin poida desenvolver a sa vida en condicins aceptables. Nun territorio onde haxa traballo e que estea dotado de infraestruturas e servizos que fagan posible a vida no medio rural. De un xeito moi esquemtico, e se cadra un pouco tosco, os aproveitamentos dos montes veciais en man comn deben xerar emprego para algns vecios e vecias comuneiros, deben dar benecios de mellora da calidade de vida de todos os vecios e vecias comuneiros, e deben proporcionar melloras sociais e medioambientais para toda a sociedade no seu conxunto. Mais, para acadar estes obxectivos fundamentais, a posta en valor dos montes veciais en man comn, debe xerar rendas, plusvalas. Ocorre as veces que, cando a sociedade que vive no medio urbano vai un n de semana a contemplar os restos patrimoniais que hai nos montes veciais en man comn, ou a pasar un dia de lecer nun paraxe natural e coidado, non se dan conta que estes servizos teen un custe de mantemento, e este custe, que corre a cargo das comunidades de montes, para benecio de toda a sociedade. Se cadra, pensan que ese mantemento corre a cargo do Estado, da Autonoma, da provincia ou do concello. E nada mais lonxe da realidade. O acadar un monte vecial en man comn multifuncional e sustentable, no que se desenvolvan todas as sas funcins (a social,a medioambiental e a econmica) e todos os diversos usos de esas tres funcins, deben acadalo as propias comunidades de montes. A xestin dos recursos dos montes veciais en mans comuneiras non da resultados menores que se estn en mans privadas, mais ben todo o contrario. Armar isto dende as propias comunidades de montes, seguro que non ten mrito, que iamos dicir ns! Esta mesma teora defndea a premio Nobel de Economa do ano 2009, a Sra. Elionor Ostrom. Esta economista, demostra que as titularidades colectivas dos bens garanten unha mellor xestin dos recursos dende a ptica da multifuncionalidade e da sustentabilidade. Segundo esta economista, para elo, tense que cumprir tres premisas: 1) Que o recurso estea totalmente delimitado. 2) Q  ue a comunidade que o xestiona dependa del, de xeito que non haxa posibilidades de que ningun rache as regras e, se as racha,debe ser sancionado. 3) Q  ue a comunidade que xestiona o recurso sexa estable e con fortes vencellos entre os seus membros. Esta proposta da premio Nobel de Economa do ano 2009, mantn un certo paralelismo coa proposta de por en valor os montes veciais en man comn plantexada

665

Xos Alfredo Pereira Martnez

por un fato de comunidades de montes, que no ano 1997, reunronse no concello de Poio para celebrar o I Congreso Galego de Comunidades de Montes e que ven sendo reforzada e mellorada e nos sucesivos Congresos (o IV tivo lugar no Carballio este mesmo ano), proposta que plantexa: 1)-Que os montes veciais en man comn, deben seguir a ser o que sempre foron: unha titularidade de carcter xermnico (inalienable, imprescritible, indivisible e inembargable) e mesmo que hai que dar un paso mais, o de recoecer a esta titularidade especial como unha mais e distinta das outras das titularidades recoecidas: a pblica e a privada. Esta tese sita en primeiro plano a loita contra o intento de privatizacin de estas terras. 2)-Que todos os aproveitamentos que tean como base territorial o monte sexan considerados como aproveitamentos do monte, dende a producin da madeira ate a biomasa forestal, pasando polas industrias extractivas, enerxas renovbeis, gando, cogomelos, apicultura... Smente de este xeito, a posta en valor dos montes veciais en man comn xerar riqueza e emprego e xar poboacin na zona de inuencia do monte e no medio rural.Este plantexamento, ven a explicar que as comunidades de montes rexeitemos que haxa nos nosos montes explotacins que podemos denominar como coloniais, dicir, que explotan os recursos no monte (a periferia). pero a explotacin de estes recursos, xera o seu valor engadido fora da zona de inuencia do monte(na metrpole). A sa vez, este plantexamento signica esforzo e traballo para as propias comunidades de montes. Mais, pouco favor fariamos ao monte vecial e ao Pais, se en aras de unha suposta maior rendibilidade lle entregaramos o aproveitamento do monte a empresas alleas, pois, non estariamos facendo senn estragar a posibilidade de acadar un desenvolvemento endxeno. 3)-Que os vecios e vecias comuneiros, teen que volver a establecer a simbiose monte-vecianza, que teen que buscar un vencello que faga interesante a existencia do monte vecial.Un vencello que non se pode denir por lei, que ten que ser atopado nos debates das asembleas das comunidades de montes. Un vencello que non o mesmo para todos os montes veciais e que pode ir dende a xeracin de emprego ao disfrute da paisaxe, pasando polo reparto anual de lea ou doutras producins do monte.Que os vecios e vecias comuneiros sintan o orgullo de ter tal condicin.Porque smente as poderanse por en valor estas terras.

O equilibrio entre defensa da terra e xeracin de emprego


Na posta en valor dos montes veciais en man comn de xeito multifuncional e sustentable, e imprescindible, buscar o equilibrio entre a defensa da terra e a xeracin de emprego. Se non defendemos a terra entendendo esta como medio ambiente, nun prazo mais o menos curto esgotaremos os recursos dos montes e, xa que logo, non se podern por en valor. Se os aproveitamentos dos montes non xeran emprego nin plusvalas que permitan

666

Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego

a xacin da poboacin no rural, o monte quedar en estado de abandono e, polo tanto, tampouco se poder por en valor. Faise pois fundamental a busca deste equilibrio entre a defensa da terra e a xeracin de emprego. Un exemplo claro do negativo que para os vecios e vecias comuneiros, para os habitantes do medio rural e mesmo para todo o Pais, o non ter acadado este equilibrio, tmolo no acontecido nos ltimos tempos co aproveitamento da enerxa elica en Galiza. Un aproveitamento que ten como base territorial o monte vecial e como zona de inuencia o medio rural, pero que por non ser capaz de atopar ese equilibrio (e tamn por culpa de non ser capaz de traballar unidos todos os que vivimos e temos actividades no medio rural, defendendo os nosos intereses), os nicos beneciados da mesma, foron as empresas multinacionais do sector, alleas ao Pais. Compre analizar a cuestin, para non cometer os mesmos erros no futuro. O primeiro decreto para o aproveitamento elico en Galiza data do ano 1995, complementado con outro decreto do ano 2001. Son pois os dous decretos da poca do goberno galego do Partido Popular. O que vian ditar os dous decretos era que todo o territorio galego era susceptible para que se instalasen parques elicos. E ademais, como a enerxa elica foi declarada como de utilidade pblica, se os titulares das terras non estaban de acordo expropibanselle as terras. O obxectivo de estes dous decretos por parte da Administracin Galega era ofertarlle chan barato s empresas do sector, para que sacasen grandes benecios. Eran dous decretos malos: malos para o Pais (non ordenaban o territorio) e malos para os titulares das terras (ou acadaban prezos de miseria por elas, ou quedaban sen terras mediante o mecanismo da expropiacin forzosa, o que implicaba unha eliminacin fsica do monte vecial). Neste momento, os medios de comunicacin social caron calados (s sacaron algo publicamente cando un familiar dun alto cargo do Partido Popular acabou nos xulgados por trapalladas no concurso elico), e a postura do movemento ecoloxista era silenciada nos medios de comunicacin social. Soamente a Organizacin Galega de comunidades de montes (ORGACCMM),mantivo unha postura clara contra estes dous decretos. Independentemente de que esta organizacin entendese que a enerxa elica era unha enerxa limpa e que era un aproveitamento que podera propiciar unha producin diversicada do monte, entenda que antes de proceder sa aplicacin, precisaba dunha ordenacin do territorio, unha ordenacin do territorio que denise os lugares onde non se poderan instalar parques elicos (Rede Natura, terras con valor natural e paisaxstica...). E, nas terras onde se poden instalar os parques elicos, esixencia do mutuo acordo cos titulares das terras e dos montes veciais. Buscbase xa que logo, un equilibro entre a defensa da terra (ordenacin do territorio) e a xeracin de rendas e de emprego para as comunidades de montes (acordos mutuos para a sa instalacin), para que os beneciados do aproveitamento da enerxa elica, fosen entre outros, os habitantes do medio rural. No ano 2007, co goberno bipartito na Xunta de Galiza, a consellera de Innovacin e Industria dirixida polo BNG, promulgou un novo decreto para o aproveitamento da enerxa

667

Xos Alfredo Pereira Martnez

elica. Era un decreto que signicaba todo o contrario dos anteriores: ordenaba en parte o territorio galego (non se podan instalar parques elicos na Rede Natura, en terras con valores naturais e paisaxsticos, onde houbese restos patrimoniais, no camio de Santiago ), esixa estudos de impacto medioambientais previos as concesins das explotacins, obrigaba a acompaar ao aproveitamento elico dun proxecto industrial para a zona de inuenza e, sobor de todo, dende o punto de vista das comunidades de montes, esixalle as empresas promotoras de parques elicos que presentasen, cando menos, un 75% de acordos cos titulares das terras, as comunidades de montes. E ademais as concesins das licenzas farase por primeira vez mediante un concurso pblico transparente. Se ben foi certo que a consellera de Innovacin e Industria, non aceptou todas as proposta da ORGACCMM (que peda mais ordenacin do territorio e que os acordos cos titulares das terras teran que ser do 100%), esta Organizacin aceptou o decreto do aproveitamento da enerxa elica, porque en lias xerais era un decreto bo. Bo para o monte vecial en man comn porque evitaba a expropiacin forzosa das terras, dballe capacidade de decisin s comunidades de montes de se queran ou non a instalacin de parques elicos e podan negociar o aluguer das terra en p de igualdade coas empresas elicas. Bo para o medio rural, porque ligaba a explotacin elica ao desenvolvemento da comarca onde se ia a instalar. Era un decreto que se acercaba moito ao logro do equilibrio necesario entre a defensa da terra (ordenaba o territorio), e a xeracin de emprego (as rendas producidas pola explotacin da enerxa elica, quedaban en boa parte no monte e no rural). Esta postura da Organizacin Galega de comunidades de montes, foi silenciada sistematicamente nos medios de comunicacin social. Cando a Consellera de Innovacin e Industria, dirixida politicamente polo BNG, presenta publicamente o concurso para a concesin de explotacins elicas, (o nico feito con transparencia), prodcese unha alianza de intereses que non podemos deixar de cualicar como paragxica. Paragxica porque se unen diversos intereses que, cando menos na teora, son antagnicos: as grandes multinacionais do sector (o decreto atacado propiciaba que as explotacins elicas caesen en empresas galegas), medios de comunicacin encabezados pola Voz de Galicia (a manipulacin informativa levada adiante por este medio de comunicacin merecedora de estudos nas Facultades de Ciencias da Informacin), intereses poltico-electorais (encabezados polo P.P, mais tamn polo PSOE co daquela conselleiro de Medio Ambiente, o Sr Manuel Vzquez, ao fronte), e grande parte do movemento ecoloxista galego (en certos momentos, todo o movemento ecoloxista galego). Todos estes intereses dispares, xuntos non contra o decreto do BNG, senn contra un decreto que beneciaba ao monte vecial para poelo en valor de xeito multifuncional e sustentable e ao rural, porque posibilitaba un medio rural vivo. A postura do movemento ecoloxista galego non e fcil de comprender. Ou non leron o decreto e tocaban de ouvido, ou o seu fanatismo ecolxico, fora da realidade, lvaos a favorecer posturas contrarias, ou xogaron o papel de tontos tiles en favor de intereses das multinacionais do sector. Curiosamente, se a postura contraria que tia o movemento

668

Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego

ecoloxista en referencia aos decretos do Partido Popular era silenciada nos medios de comunicacin, agora, a sa postura en contra do decreto do BNG, saa publicada un dia si e outro tamn. O obxectivo de todos estes intereses dispares xuntos, deu resultado. O Partido Popular retorna ao poder na Xunta de Galiza e en menos de un ano derroga o decreto do BNG e aproba a denominada Lei do aproveitamento da enerxa elica e creacin do canon medioambiental.Esta nova lei do aproveitamento elico, signica un tremendo paso atrs con respecto ao decreto do goberno bipartito e prexudicial para o Pais, para o medio rural e para o monte vecial. Para o Pais xa que pdense instalar parques elicos en case todo o territorio sen ter que presentar previamente un estudo de impacto medioambiental. Para o medio rural xa que agora as plusvalas nel, senn que van para fora de Galicia. Para o monte vecial xa que ao eliminar a esixencia dos acordos cos titulares das terras, estas, os montes veciais en man comn, volvern a ser expropiadas, volvern a ser eliminadas sicamente. Dentro de 30 anos. cando os parques elicos deixen de funcionar, as terras xa non sern dos vecios e vecias comuneiros. As terras sern de empresas de fora de Galiza. E levaranse neles diversos aproveitamentos que nin van ser multifuncionais, nin sustentables.

A funcion social dos montes veciais


A U.E. xa como directrices para todos os montes, tamn para os veciais, que teen que cumprir as funcins social, medioambiental e produtiva, as como funcins recreativas e de desenvolvemento dos valores estticos dos montes. Polo tanto os montes, os veciais en man comn tamn,ademais de producir bens tanxibles e, xa que logo, economicamente cuanticbeis dos que os titulares desas terras son os principais beneciados, tamn producen bens intanxibles e de difcil cuanticacin econmica, do que os beneciados somos toda a sociedade no seu conxunto. Son os que coecemos como benecios indirectos dos montes veciais en man comn ou como externalidades dos montes. Cando acostumamos a falar da funcin social dos montes veciais en man comn, semella que nos reducimos a falar de roteiros de sendeirismo, de areas de lecer, de disfrute da paisaxe, de prcticas deportivas o ar libre. Semella que estamos a falar dos denominados montes periurbns (preto das cidades e das grandes vilas), que pola sa situacin xeogrca e porque as poboacins prximas viven nunha cultura do ocio, teen moita demanda. Semella que esta demanda de n de semana vlida para eliminar o stress acumulado polo traballo e pola ruidosa vida das cidades. Mais isto, sendo certo, non exactamente certo. A funcin social dos montes veciais en man comn, non se d smente nos denominados montes periurbns, dse en todos os montes porque cando falamos de funcin social estamos a falar tamn de: De fomento da participacin, do debate, dos hbitos democrticos a travs da xestin democrtica das comunidades de montes nas sas asembleas xerais.

669

Xos Alfredo Pereira Martnez

Da cohesin social e da mellora da calidade de vida dos vecios e vecias comuneiras e dos habitantes da zona de inuenza do monte a travs das obras de carcter social e comunitario que levan adiante as comunidades de montes. Da potenciacin das diversas formas de cultura e da potenciacin das manifestacins culturais galegas (Maios, entroidos, magostos, bandas de msica, grupos folclricos, cantareiras... ). Algn da, haber que facer un estudo do que pasara coas manifestacins culturais galegas no rural se non fose pola existencia das comunidades de montes. Se cadra, atopariamos coa sorpresa de que non existiran. Da posta en valor de zonas do monte vecial que teen valores naturais, medioambientais e paisaxsticos. Da posta en valor dos restos patrimoniais nos montes veciais en man comn como castros, mmoas, petrglifos, vas empedrados, valados, muos... A posta en valor de todos os elementos que conforman a funcin social dos montes veciais en man comn custosa. Como custoso o seu mantemento, xa que ten que ser peridico. E se non se fai o mato invadir os lugares e non se podera visualizar esa funcin social. Se desta funcin social os beneciados somos a sociedade no seu conxunto, semella lxico que o custe da mesma non corra smente a cargo das comunidades de montes. Porque ademais de que en xeral, os beneciados somos todos, tamn hai beneciarios concretos: Os concellos nos que estn situados os montes veciais xa que venden mais calidade na sa oferta turstica. E hai que ter en conta que en moitos concellos do Pais a actividade turstica a principal actividade econmica. Os comerciantes locais que ven incrementados os seus negocios, tanto pola maior auencia de visitantes, como porque poden vender esta posta en valor da funcin social dos montes nos seus paquetes tursticos. As empresas relacionadas coas actividades de lecer, que ven diversificada a sa oferta e, xa que logo, ven aumentado o seu volume de negocio. Semella lxico que as entidades e os sectores enriba mencionados, que se benecian da funcin social dos montes veciais en man comn, participen conxuntamente coas comunidades de montes de forma interactiva, tanto na posta en valor de estes bens como no seu mantemento peridico. A gura que se pode usar para este traballo conxunto poderan ser convenios de colaboracin. Polo que fai respecto posta en valor dos bens medioambientais e aos bens patrimoniais, compre entender que esta posta en valor debe xerar rendas, plusvalas, para as comunidades de montes. A sa posta en valor, debe servir de base para desenvolver un turismo de carcter rural-natural-cultural. A posta en valor de estes bens naturais e patrimoniais, deben ter unha base fundamental. E esta base que o primeiro que hai que facer e lograr a sa proteccin e a sa conservacin. Mais aseguradas estas, estes valores

670

Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego

naturais e patrimoniais, deben ser entendidos como uns recursos mais dos montes veciais en man comn. Mais para que podan entenderse como recursos, estes valores naturais e patrimoniais, teen que facerse visibles para o comn da xente. So funcionaran como recursos, se a sa visita resulta graticante, non frustrante. A clave vai a estar pois, na busca do equilibro entre a proteccin e conservacin de estes bens e a sa utilizacin como recursos do monte. Para que estes bens naturais e patrimoniais se fagan visibles, compre facerlles comprender a tcnicos do patrimonio e a ecoloxistas radicais que estes bens se teen que facer visibles. Se estes bens permanecen ocultos ou se prohiben as sas visitas, estase a impedir que as comunidades de montes os poan en valor. Non se dan conta de que smente implicndose as comunidades na posta en valor destes bens naturais e patrimoniais, garantirase que esa posta en valor se mantea no tempo e polo tanto, asegurarase a sa proteccin e a sa conservacin. Para corroborar que isto e certo, so fai falla realizar das visitas: A primeira visita a unha posta en valor destes bens levada adiante por calquera institucin, e veremos que est en estado de abandono. E a segunda visita a unha posta en valor levada adiante por unha comunidade de montes e comprobar que existe un mantemento peridico. No momento actual, as comunidades de montes veciais en man comn estamos a ter moitas dicultades para por en valor a funcin social dos montes veciais, sobor de todo no que corresponde a bens naturais e patrimoniais. Isto debese a que os actuais dirixentes polticos da Axencia Galega de Desenvolvemento Rural (AGADER), e que dirixen os programas europeos de desenvolvemento rural, estn a por un elevado nmero de trabas a este tipo de proxectos presentados polas comunidades de montes. Estn baremando este tipo de proxectos con escasa puntuacin alegando que os beneciados smente son os vecios e vecias comuneiros. Os actuais dirixentes polticos de Agader, descoecen (se cadra, fan que descoecen), que os montes veciais en man comn son espazos abertos onde a ningun se lle prohibe a entrada. Os actuais dirixentes polticos de Agader, descoecen (ou se cadra fan que descoecen),que os beneciados da funcin social que cumpren os montes veciais en man comn, son toda a sociedade no seu conxunto.

A funcion medioambiental dos montes veciais


De todos sabido a importante funcin medioambiental que cumpren os montes veciais en man comn, da que tamn son beneciarios a sociedade no seu conxunto. Poderamos citar algunhas: combater a erosin, defensa da biodiversidade, regulacin do ciclo das augas, secuestro de CO2, combater o efecto invernadoiro. Agora ben, entendemos que a funcin medioambiental dos montes veciais en man comn non debe ser unha funcin, digamos, de tipo departamental. Salvo en casos excepcionais (montes protectores, ou montes de grande valor medioambiental ou paisaxsticos), debemos fuxir do camio de lograr montes ecolxicos ou montes xardns.

671

Xos Alfredo Pereira Martnez

E entendmolo as porqu a funcin medioambiental dos montes veciais, debe estar presente en todas e cada unha das outras funcins dos montes, xa que o medioambiente e a nosa casa comn. E defendemos esta postura xa que deste xeito, estamos a asegurar a sustentabilidade de todas as actividades do monte. En lias xerais, e tamn tericas, a poltica medioambiental europea, pretende responder s necesidades de paliar a degradacin e destrucin da biodiversidade, promovendo o uso sustentable dos recursos e establecendo unha rede de proteccin para aquelas especies e hbitats de mais singularidade ambiental. Estas lias xerais,e tamn tericas, estn comprendidas na denominada Rede Natura. Agora ben, unha das tachas que se lle pode por a esta poltica medioambiental europea, que non establece nin un principio de cohesin, nin un principio de compensacin para solucionar as posibles hipotecas que poidan ter as terras situada no territorio Rede Natura. Se as comunidades de montes veciais en man comn e a sociedade labrega, que vive e desenvolve actividades nestas terras, vense impedidas ou limitadas nas sas actividades por cuestins medioambientais, deben recibir certo tipo de compensacins. O tecido social rural ten que ser beneciado destas axudas especcas. As comunidades de montes veciais en man comn non cuestionamos as medidas medioambientais como as imos cuestionar, se defendemos a defensa da terra!. O que si esiximos son axudas de compensacin. Axudas que deben entenderse como de carcter social, pois social a funcin que cumpre o tecido asociativo que vive no medio rural. Esta caracterstica social foi, ate o de agora, a gran esquecida da Poltica de Unin Europea. E foi a gran esquecida porque as polticas europeas son deseadas marxe das persoas, das persoas que viven, traballan e xestionan o medio rural. Se se quere un medio rural vivo e un desenvolvemento equilibrado deste territorio, este medio rural ten que estar habitado. Polo tanto, as polticas europeas que potencien o desenvolvemento de actividades no medio rural, non poden esixir, como o fan ate o de agora,smente a acreditacin dunha viabilidade econmica. Reducir as axudas ao medio rural smente a aspectos econmicos non se pode entender dende o concepto de melloras estruturais e moito menos dende a ptica da sustentabilidade.Non posible un medio rural vivo sen poboacin. As comunidades de montes veciais en man comn somos case que o nico elemento do que podemos denominar como sector monte, non como sector forestal, que vimos defendendo que na posta en valor dos montes veciais deben cumprirse as tres funcins, de xeito compatible e interrelacionadas.Si as comunidades de montes son as que soportan o custe e o mantemento desta funcin medioambiental da que se benecia toda a sociedade no seu conxunto, semella lxico que por esta tarefa reciba certas compensacins. A alternativa pasa, xa que logo, por acadar un equilibrio que permita compensar aos titulares das terras por ter que hipotecar certos usos do monte para benecio de toda a sociedade. Acadar un equilibrio que compatibilice as guras protectoras medioambientais, os usos mltiples dos montes e os benecios para os vecios e vecias comuneiros.

672

Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego

Queda claro que este equilibrio, hai que denilo nunha ordenacin racional do territorio e nunha ordenacin dos usos das terras. Este equilibrio ten que permitir que os vecios e vecias comuneiros vivan a carn dos montes. Se e certo que non posible un medio rural vivo sen poboacin, non menos certo que tampouco o un monte vecial multifuncional e sustentable,sen comuneiros. Temos exemplos histricos de que o desvencellamento monte-vecianza, non trouxo nada positivo para o Pais. A expulsin pola brava dos vecios e vecias dos seus montes (primeiro terzo do sculo pasado), e a conseguinte forestacin salvaxe destas terras (primeira metade do sculo XX),o nico que trouxo foi :abandono do rural, emigracin e lumes forestais. A sociedade en xeral ten non so que entender, senn mesmo que defender, que as compensacins para os titulares das terras son xustas. As comunidades de montes teen non s que entender, senn mesmo que defender, que a implantacin de certas medidas medioambientais fundamental para a defensa dos ecosistemas. Esta a postura comn da que ten que arrancar as necesarias e xustas compensacins aos titulares das terras pola funcin medioambiental que cumpren. Agora ben, estas xustas compensacins non poden ter o carcter de puro mercantilismo, como tampouco podemos entender que estas externalidades medioambientais que cumpren os montes veciais en man comn deban ser pagadas de xeito individual polo seu disfrute mediante taxas ou entradas. Defendemos, porque defendemos que os montes veciais en man comn deben seguir a ser espazos abertos, que estas compensacins pola funcin medioambiental deben recibirse como axudas especcas ou como incremento do porcentaxe nas axudas que normalmente reciben as comunidades de montes. Un exemplo paradigmtico desta funcin medioambiental, destas externalidades e benecios indirectos dos montes veciais en man comn, tmola na eliminacin do CO2 e, xa que logo, no combate ao cambio climtico. A arborada cumpre o papel de minguar os efectos do cambio climtico mediante o secuestro de CO2. A supercie dos montes veciais en man comn absorbe uns doce millns de toneladas de CO2 ao ano. Exemplo paradigmtico de que todos se benecian, ags as comunidades de montes que son as que absorben as emisins de CO2. Baixo a losofa de quen contamina paga ou quen mais emisins de CO2 emita a atmosfera paga, e non baixo a losofa que sera mais acertada de reducir a contaminacin, estase a crear un tremendo negocio mediante o que se denomina certicacins de emisins. Un tremendo negocio que non elimina, nin sequera reduce, as emisins de CO2 atmosfera, senn que o nico que fai a sa redistribucin. Un gran negocio no que participan os estados que poden comprar e vender emisins, os axentes de bolsa que ofrecen e demandan dereitos de emisin, as grandes empresas que acadas axudas pblicas para sufragar as sas renovacins tecnolxicas co gallo de reducir as emisins de CO2. Un tremendo negocio xa que o prezo da Tm de CO2, oscila entre os 15 e 30 euros. Un tremendo negocio do que se benecian case todos, ags as comunidades de montes que son precisamente as que

673

Xos Alfredo Pereira Martnez

absorben o CO2. As comunidades de montes nin sequera foron consultadas para falar dos temas das certicacins das emisins do CO2. Por esta laboura, da que sae favorecida toda a sociedade, os montes veciais en man comn teen que ser compensadas scal ou economicamente.E teen que ser compensadas porque o custe do mantemento desta funcin corre smente a cargo dos titulares destas terras. Teen que ser compensadas porque para que estas terras cumpran esa funcin de eliminacin do C02, os titulares das mesmas, teen que reunirse en asemblea xeral para planicar os usos dos seus montes, teen que contratar persoal para elaborar os seus plans de ordenacin ou de xestin e para levar adiante as tarefas silviculturais precisas, teen que ter medios para combater as pragas e os lumes forestais..., e todos estes traballos, non saen de balde. Semella lxico que, se cos seus orzamentos as comunidades de montes contriben a defensa do medio ambiente, que a casa comn de todo/as, por estes servizos reciban compensacins. Mais, como vimos defendendo neste escrito, no que fai referencia s funcins sociais e medioambientais dos montes veciais en man comn as compensacins concretas pola eliminacin do CO2 non deben entenderse dende unha ptica mercantilista. Deben ser unhas compensacins nalistas de aplicacin obrigada ao logro dun monte vecial multifuncional e sustentable. Estas compensacins deben recibilas as comunidades de montes mediante as vas de: axudas directas pola loita contra o cambio climtico, bonicacins scais, ou incremento do porcentaxe das axudas de tipo xeral que reciben. E ademais, de xeito obrigado, deben aplicarse a: Repoboacin dos montes con especies de frondosas autctonas, primando a biodiversidade. Posta en valor do monte vecial de xeito multifuncional e sustentable. E mesmo nalgns casos e de xeito excepcional, para incrementar as rendas das persoas que vivan no medio rural. As compensacins que deben recibir as comunidades de montes pola realizacin da sa funcin medioambiental,non poden entenderse como unhas axudas a fondo perdido, nin como unhas esmolas. Deben entenderse como o que realmente son: unha contraprestacin polo servizo comn que fan e unha redistribucin dos custes medioambientais. Mais para comprender esta losofa precsase un cambio. O paso dunha poltica proteccionista de carcter aislacionista a unha poltica medioambiental que compatibilice a preservacin dos sistemas naturais co uso racional dos recursos, nun ameto de xestin do territorio. A planicacin e a xestin dos espazos protexidos, ten que levar aparellada unha ordenacin racional do territorio e un desenvolvemento sustentable do medio rural.E dicir, ten que ser unha planicacin e unha xestin integrada onde se conxuguen a defensa da terra, coas dinmicas socioeconmicas do territorio. Nesta planicacin e na posterior decisin, hai que contar cos titulares das terras. Mais como estamos a falar dunha funcin da que

674

Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego

beneciada a sociedade no seu conxunto, nesta planicacin e nas posteriores decisins, tamn ten que participar a sociedade a travs das sas organizacins e dos gobernos.

Conclusins
As funcins sociais e medioambientais que cumpren os montes veciais en man comn, teen como beneciarios sociedade no seu conxunto. Polo tanto, o custe da sa posta en valor e do seu mantemento non pode correr smente a cargo dos titulares destas terras. Nos custes da funcin social dos montes veciais en man comn deben participar tamn todos aqueles sectores que son beneciados (concellos, comerciantes, empresas de lecer...). Os elementos que compoen esta funcin social dos montes veciais, sobor de todo os de carcter medioambiental e patrimonial, deben facerse visibles. Nesta funcin social dos montes veciais, compre buscar un equilibrio entre a proteccin e a conservacin dos bens que a conforman e o que se fagan visibles ao comn da xente para que sirvan como uns aproveitamentos mais para os montes veciais. Nos custes da funcin medioambiental que cumpren os montes veciais en man comn, e da que son beneciados a sociedade no seu conxunto, debe participar esta, mediante certo tipo de compensacins para os titulares desas terras.Estas compensacins non poden ter puro carcter mercantilista, senn que teen que ter o carcter de contraprestacin social polo servizo comn que fan, e como unha redistribucin dos custes medioambientais e, ademais, teen que ser compensacins con carcter nalista. Nesta funcin medioambiental, compre buscar un equilibrio entre a defensa da terra e a xeracin de plusvalas e emprego para as poboacins que vivan e traballen nelas, que poden ver limitados os seus aproveitamentos. Agora ben, para que os montes veciais en man comn, poidan cumprir estas funcins sociais e medioambientais, e que estas benecien sociedade no seu conxunto, cuestin fundamental que os montes veciais sigan sendo o que sempre foron, e dicir, titularidades privadas pero colectivas e abertas; titularidades de carcter xermnico, titularidades comunitarias. Se intereses econmicos,especulativos e urbansticos, amparados pola actual consellera do Medio Rural, acadan o seu obxecto de privatizar os montes veciais (ou de desnaturalizalos como paso previo sa privatizacin), estes deixarn de cumprir estas funcins e, se as cumpren, tern un prezo. Polo tanto, non s os vecios e vecias comuneiros, lextimos titulares de estas terras, teen que estar en contra da privatizacin (ou desnaturalizacin) dos montes veciais. Obxectivamente tamn ten que estar toda a sociedade galega no seu conxunto. Porque os montes veciais en man comn, ademais de ser uns bens dun grupo de vecios e vecias comuneiros , polas sas caractersticas, un ben social, un ben comn.

675

Xos Alfredo Pereira Martnez

Bibliografa
Documentos do IV Congreso Galego de comunidades de montes Decretos 205/1995, 302/2001 e 242/2007 de aproveitamento da enerxa elica en Galicia Lei 8/2009 de 22 de Decembro pola que se regula a aproveitamento elico en Galicia e se crean o cnon elico e o Fondo de Compensacin Ambiental.

676

As paisaxes culturais galegas. Perspectivas actuais de conservacin e xestin


Mara Silvia Calvo Iglesias*1, Ramn Alberto Daz Varela2, Gonzalo Mndez Martnez1
1

Departamento de Xeociencias Marias e Ordenacin do Territorio, Edif. Ciencias Experimentais, Campus Lagoas-Marcosende. Vigo (Pontevedra)

2 Departamento de Botnica, Escola Politcnica Superior Campus Universitario s/n 27002 Lugo

Palabras clave: paisaxes culturais, patrimonio cultural, paisaxes agrarias tradicionais, zonas agrarias de alto valor para a conservacin da biodiversidade

Resumo
Galicia constite un territorio moi humanizado no que a actividade agraria tivo tradicionalmente e mantn anda un gran peso. En comparacin con outras rexins espaolas e europeas, a modernizacin da actividade agraria e a industrializacin non foron procesos signicativos ata pocas relativamente recentes, debido a condicionantes ambientais e histricos as como pola sa situacin perifrica respecto aos principais eixes de desenvolvemento econmico. A actividade agraria mantense como un dos principais factores modeladores das paisaxes culturais de Galicia, entendidas estas como aquelas resultantes da interaccin do ser humano co medio longo dos sculos. Entre as paisaxes culturais compre destacar o bocage e as agras, pois anda na actualidade conservan frecuentemente algns dos seus modos de uso ancestrais, as como os principais trazos da sa conguracin espacial e elementos estruturais caractersticos (muros e sebes). No caso do bocage compre subliar ademais a integracin dunha elevada porcentaxe de elementos naturais e seminaturais na sa estrutura, xunto con outros elementos de carcter antrpico, segundo patrns complexos que favorecen a presenza dunha elevada biodiversidade de hbitats e especies. A pesar do seu valor, na actualidade non existen medidas especcas que garantan ou que polo menos promovan directamente a conservacin destas paisaxes e/ ou dos seus compoentes. Desde a ciencia e a sociedade en xeral, estase cada vez mis a demandar unha maior atencin conservacin e xestin da paisaxe ben polos seus valores estticos, culturais e/ ou pola sa contribucin mantemento da biodiversidade. Neste traballo, analizaremos as

677

Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez

perspectivas de conservacin e xestin das paisaxes galegas abeiro de instrumentos tales como a recente lei galega da paisaxe e o actual programa de desenvolvemento rural.

Introducin
Desde a ciencia e a sociedade en xeral, estase cada vez mis a demandar unha maior atencin conservacin e xestin da paisaxe ben polos seus valores estticos, culturais e/ ou pola sa contribucin mantemento da biodiversidade. Neste traballo, facemos unha revisin do estado da cuestin e analizaremos as perspectivas de conservacin e xestin das paisaxes culturais galegas, centrndonos nas paisaxes de bocage ou campos pechados e agras, abeiro de instrumentos lexislativos tales como a recente lei galega da paisaxe, e a implementacin do programa europeo sobre desenvolvemento rural 2007-2013.

As paisaxes agrarias tradicionais


As paisaxes agrarias tradicionais son aquelas paisaxes culturais que reicten o efecto da interaccin continuada entre o ser humano e o seu entorno longo dos sculos, dando lugar a unha conguracin singular dos asentamentos e das sas construcins e infraestruturas, das estruturas agrarias e dos seus elementos estruturais (sebes, muros, bancais e terrazas) as como dos patrns funcionais e espaciais de uso do territorio (Antrop, 1997; Van Eetvelde and Antrop, 2004; Vos and Meekes, 1999). Estas paisaxes, modeladas por tcnicas ancestrais de manexo, forman parte da memoria das comunidades campesias, atesourada en historias, refrns, toponimia, e mis recentemente en festas e romaras que rememoran as tradicins locais. De maneira xeral, as paisaxes agrarias tradicionais implican un aproveitamento integral do territorio. O seu sistema de usos considerado nalgns casos como extensivo con pouca importacin de nutrientes, por exemplo nos sistemas agrosilvopastorais extensivos e noutros como de labor intensivo, como ocorre nos sistemas de policultivo (Bignal e McCracken, 1996, Sancho Comns et al., 1993, Plieninger et al., 2006). Actualmente estas paisaxes estn consideradas de interese como elementos constituntes do noso patrimonio e identidade cultural, ademais de ser frecuentemente identicadas como medios de alto valor para a conservacin da biodiversidade (Fjellstad e Dramstad, 1999; Antrop, 2004). Por outra banda son unha fonte de coecemento esencial sobre tcnicas de manexo sostible, e un modelo de inspiracin para a creacin ou restauracin de paisaxes (Pungetti, 1995, Antrop, 2004). A lexislacin vixente, tanto a nivel europeo como nacional e rexional recoece de forma explcita o papel das paisaxes culturais na conservacin da biodiversidade. As, tanto a Directiva comunitaria 92/43/CEE, que constite o marco normativo para o establecemento dunha rede coherente de espazos protexidos a nivel Europeo (Rede Natura 2000), como a sa transposicin lexislacin nacional (Real Decreto 1997/1995 e Lei 42/2007) recoecen o seu interese como compoentes clave da biodiversidade. Compre salientar que nesta lexislacin se identican diversos tipos de hbitats naturais de interese, para os cales necesario designar e xestionar reas de proteccin. Estes hbitats naturais son denidos como zonas terrestres ou acuticas diferenciadas polas sas caractersticas

678

As paisaxes culturais galegas. Perspectivas actuais de conservacin e xestin

xeogrcas, abiticas e biticas, tanto se son enteiramente naturais como seminaturais, recoecendo as de forma implcita que determinados tipos de ecosistemas seminaturais, nos que existe certo nivel de manexo do ser humano, albergan valores naturais que preciso protexer. Tamn se recoece o papel determinante de certos elementos da paisaxe en asegurar a conectividade e a coherencia das redes de espazos protexidos (cf. Lei 42/2007 do Patrimonio Natural e da Biodiversidade). As, resulta do mximo interese a conservacin e xestin daqueles compoentes que conran certa naturalidade e que constitan hbitats ou poidan albergar especies de interese para a conservacin. Segundo o sistema de informacin Europeo sobre a biodiversidade da Axencia Medioambiental Europea (http://biodiversity.europa.eu/bise), a biodiversidade no territorio europeo est vinculada de xeito inseparable coa actividade agraria, de xeito que cambios nos esquemas de usos do territorio tales como a intensicacin da agricultura, o abandono das terras agrcolas ou a sa transformacin a cultivos forestais, son un dos principais motivos da reducin da diversidade biolxica en Europa. Nese senso, resulta de especial interese a conservacin das coecidas como zonas agrarias de alto valor natural (en ingls High Nature Value Farmland ou HNVF), caracterizadas por manter unha elevada proporcin de vexetacin semi-natural formando mosaicos con terras agrcolas cun uso de baixa intensidade e elementos estruturais semi-naturais (cmbaros, sebes, muros de pedra, bosquetes e matogueiras ou cursos de auga), chegando a diferenciarse ata tres tipoloxas de zonas agrarias de alto valor natural (EEA, 2010). Tipo 1: zonas agrarias cunha alta proporcin de vexetacin seminatural Tipo 2: zonas agrarias cun mosaico de usos agrcolas de baixa intensidade e elementos naturais e estruturais, tales como lmites de campos, sebes, muros de pedra, bosquetes e matos ou cursos de auga. Tipo 3: zonas agrarias que manteen especies raras ou unha importante proporcin do total das poboacins europeas ou mundiais.

De acordo con esta descricin, unha parte signicativa das paisaxes galegas se corresponderan claramente con zonas agrarias de alto valor natural, particularmente no caso das das primeiras tipoloxas.

As paisaxes agrarias tradicionais de Galicia


Galicia constite un territorio moi humanizado no que a actividade agraria tivo tradicionalmente e mantn anda un gran peso e no que a modernizacin da actividade agraria e a industrializacin non foron procesos signicativos ata perodos relativamente mis recentes, en comparacin con outras rexins espaolas e europeas, debido a condicionantes ambientais e histricos as como pola sa situacin perifrica respecto aos principais eixes de desenvolvemento econmico. A actividade agraria mantense como un dos principais factores modeladores das paisaxes culturais de Galicia, adaptndose gran diversidade ambiental do territorio.

679

Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez

O sistema tradicional de policultivo de subsistencia requira un aproveitamento integral dos recursos do territorio, o que supuxo a organizacin e diferenciacin do espazo en ager (terras de cultivo permanente), saltus (a matogueira como fonte de pasto, estrume, carbn vexetal ou cultivo temporal mediante estivada) e silva ou masas boscosas como fragas, soutos e carballeiras. Delas obtase producin de leas e madeira, folla para estrume e plantas medicinais. No caso dos soutos estes proporcionaban tamn castaa, e nalgn caso mesmo se chegou a sementar cereais baixo a sa cuberta, ou se obtian outros aproveitamentos como o uso das cachopas e decotas do castieiro para carbn. No eido local, as mltiples combinacins na conguracin espacial e funcional do espazo, do patrn tpico de asentamentos, a diversidade etnogrca local e a diversidade de factores ambientais, deron lugar a unha grande riqueza paisaxstica. Tendo en conta esta diversidade, e basendose nas estruturas agrarias principais, Bouhier (2001) distinguiu no territorio galego cinco grandes dominios: paisaxes de campos pechados ou bocage no entorno das Serras Setentrionais, viedos en socalcos nos canns dos ros Mio, Sil e Bibei, os campos abertos ou openelds no suroeste de Ourense, paisaxes de agras na meirande parte de Galicia e os bancais e terrazas que substituron en perodos mis recente s agras no litoral (gura 1). Delas compre destacar pola sa antigidade as paisaxes de viedos en socalcos, de campos pechados e de agras, remontndose polo menos ao perodo medieval (Bouhier, 2001). Nas ltimas dcadas, o avellentamento da poboacin, o xodo da poboacin rural o incremento de presin urbana no litoral, as como a reestruturacin e modernizacin do agro cos seus efectos de marxinalizacin e abandono por unha banda e de intensicacin pola outra, as como expansin da producin de enerxa elica, contriburon a transformar profundamente as nosas paisaxes culturais. Anda as, moitos elementos destas paisaxes teen persistido at o momento actual, ben sexa a estrutura agraria e a conguracin espacial, os distintos elementos da paisaxe cultural (soutos, prados de sega) e/ ou as prcticas ancestrais de manexo como o caso do pastoreo extensivo. Neste caso centraremos a nosa exposicin nas paisaxes de agras e bocage, pois noso xuzo non estn sucientemente recoecidas, e polo tanto, a persistencia dos seus valores vese ameazada polo contexto actual de profundos cambios socioeconmicos. Cos nomes de agro, agra, veiga, praza, vilar, chousa ou barbeito denomnase o conxunto de terras de labrado circundadas por un peche externo (muro, paus, sebe arbustiva ou arborada con valado) e divididas interiormente en leiras abertas delimitadas por marcos, e sometidas a un regulamento de uso por parte da comunidade vecial. As agras tian como funcins a obtencin de cereais e o aproveitamento gandeiro da restreba, o que permita ademais a recuperacin da fertilidade co descanso do cultivo e mediante os aportes en nutrientes provenientes das dexeccins do gando. As agras inseranse nun mosaico con prados, matogueira e masas arboradas, nas que a extensin cultivada ocupaba a maior extensin dispoible de acordo coas caractersticas do lugar, anda que a presenza de matogueira era tamn signicativa por ser a fonte principal de elaboracin de

680

As paisaxes culturais galegas. Perspectivas actuais de conservacin e xestin

estrume. Inicialmente os sistemas de cultivo nas agras eran rotacins bienais con barbeito e posteriormente pasaron a ser trienais nas agras con mellores caractersticas, deixando as rotacins bienais nas agras mis pobres ou peor abonadas. Coa introducin do millo e da pataca nas rotacins, estas xronse mis complexas, dando lugar a un modelo de aproveitamento agrario mis intensivo e produtivo no litoral atlntico e outro modelo de carcter mis extensivo e con menor produtividade nas terras do interior (Bouhier, 2001; Villares Paz, 1984). A transcendencia e importancia da paisaxe de agras en Galicia ten o seu reexo na gran abundancia da micro-toponimia asociada, espallada pola maior parte do territorio galego. Na gura 1a amsanse resultados parciais sobre a distribucin da micro-toponimia agro-agra e derivados nivel de parroquia en relacin distribucin da paisaxe de agras antes do sculo XIX segundo Bouhier. Dentro da rea de distribucin das agras, a relativa menor presenza dos topnimos nas Serras Orientais, provincias de Ourense e Pontevedra, pode ser debida en parte, convivencia destes topnimos cos seus sinnimos, as como ausencia de datos ou desaparicin da toponimia. Nun estudo recente (Calvo Iglesias et al., En prensa) observouse que, frecuentemente, nos lugares onde se mantn a toponimia de agras, conservronse tamn a sa conguracin espacial e o seu carcter agrcola (gura 2), anda que o cultivo de cereal foi maiormente substitudo por cultivos forraxeiros e praderas.
Figura 1: Distribucin das paisaxes agrarias tradicionais en Galicia (Elaboracin propia).

681

Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez

Nalgns casos o cultivo agrcola foi substitudo por matogueira ou plantacins forestais, noutros, a conguracin espacial perdeuse por mor dos procesos de reestruturacin parcelaria na concentracin parcelaria e de expansin urbana. A localizacin das agras nas zonas de maior potencial agrcola fai que sexan mis dinmicas en termos de modos de producin e mis susceptibles a transformacins estruturais cara intensicacin da producin agrcola. O bocage en Galicia, localizado nas Serras Setentrionais, caracterzase pola sa conguracin en mosaico no que se inclen unha retcula de parcelas de labrado e praderas pechadas por sebes arboradas de salgueiro e espio, unha ampla extensin de matogueira, tamn pechada nalgns casos con muros de pedra ou sebes de salgueiro, piorno, xesta ou toxo, e as masas arboradas. O hbitat humano soe ser espallado, de pequenas aldeas ou caseras cos seus eixidos ou circundados, protexidos do vento por sebes. O sistema de cultivo era de rotacins de cereal bienais, e nalgns casos, alternando co cultivo de toxo ou xesta.
Figura 2: Exemplo da morfoloxa e patrn espacial dunha agra no concello de Cervo.

A importancia da matogueira polo seu uso mltiple, e en particular do toxo, era tal que se chegou a establecer como cultivo. Nesta paisaxe, destaca a integracin dunha

682

As paisaxes culturais galegas. Perspectivas actuais de conservacin e xestin

elevada porcentaxe de elementos naturais e semi-naturais na sa estrutura (gura 3), xunto con outros elementos de carcter antrpico, segundo patrns complexos que favorecen a presenza dunha elevada biodiversidade de hbitats e especies. O carcter mis extensivo desta paisaxe, en comparacin coas agras ou viedos en socalcos, fai que se preservasen moitas das sas caractersticas a pesar do intenso proceso de despoboamento dos ltimos cincuenta anos.
Figura 3. Exemplo de paisaxe de campos pechados nas Serras Setentrionais de Galicia (Fotografa: Silvia Calvo).

Nun traballo recente (Calvo Iglesias et al., 2009) observouse como as sebes son actualmente de maior tamao e grosor, debido a unha menor intensidade de xestin das

mesmas. En casos puntuais creronse novas sebes, mentres que noutros se eliminaron ou abandonouse a mato a parcela evolucionando posteriormente a arborado. Tamn se segue a facer, anda que en menor medida, o cultivo de xesta para lea, a sega da matogueira para estrume e o pastoreo extensivo con vacas, ovellas, cabras ou cabalos. As transformacins mis frecuentes son debidas conversin de terras de labrado en praderas e, cando o grao de intensicacin gandeira maior, pola implantacin de praderas articiais en reas de matogueira. Por outra banda, a marxinalizacin e abandono de terras agrcolas levou tamn expansin de matogueira en zonas de cultivo e prados. Os cambios na xestin das matogueiras (abandono, intensicacin do pastoreo) as como a reducin en supercie destas reas (transformacin en praderas, implantacin de parques elicos) teen implicacins na conservacin e manexo dos valores de biodiversidade que no seu momento foron designados hbitats da Rede Natura 2000.

683

Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez

Exemplos de elementos das paisaxes culturais, de interese para a conservacin da biodiversidade


No territorio galego existen diferentes tipos de hbitats de interese de necesaria proteccin que forman parte das paisaxes agrarias tradicionais. Estes hbitats responden a diferentes tipoloxas: hbitats arborados, matogueiras, hbitats herbceos, etctera, que ocupan diferentes dominios ambientais, dende reas costeiras e terras baixas ata reas montaosas. As, os bosques de castieiro -os soutos- que a pesar da incidencia de patoloxas e cambios de usos do territorio anda ocupan importantes supercies nas montaas orientais de Galicia, constiten un exemplo claro de hbitat manexado cun grande interese para a conservacin e includo como hbitat de interese no Anexo I da Directiva 92/43/CEE. O castieiro unha especie autctona de Galicia que foi favorecida polo seu interese madeireiro e sobre todo polo aproveitamento dos seus froitos, especialmente en reas nas cales os condicionantes ambientais limitaban as posibilidades de cultivo de cereal. As formacins de castieiro foron manexadas tradicionalmente en Galicia de forma moi intensa. Este manexo incle a regulacin da densidade e a espesura, buscando unha conguracin de rbores cunha copa aberta e insolada para favorecer a maduracin do froito. Un trazo distintivo fronte a outros bosques manexados a realizacin de enxertos con diferentes variedades, as cales supoen un importante recurso de biodiversidade a nivel xentico. O manexo da masa incle ademais a aplicacin baixo determinadas condicins, de tratamentos de renovo e saneamento das copas e mesmo a curta de rbores decrpitas ou danadas e plantacin ou seleccin de ps para ser empregados como novos patrns de enxerto. Dado que a recoleccin do froito pode verse dicultada por un sotobosque denso, outro dos tratamentos tradicionais a roza peridica do sotobosque, o cal permite ademais controlar posibles competidoras (Diaz Varela et al., 2009). Estes tratamentos reducen a naturalidade e a diversidade especca dentro do hbitat, non obstante outra serie de atributos do hbitat (carcter seminatural, nicho ecolxico para fauna e ora, etc.) compensan esta relativa falta de naturalidade e de a a sa consideracin como hbitat de interese por parte da Directiva 92/43/CEE, sempre que conserven un sotobosque seminatural (European Commission, 2007). Moitas das formacins de matogueira de Galicia albergan unha elevada diversidade de especies dependentes de medios abertos (particularmente aves, cf. Wilson et al., 2009) ou ben vinculadas a condicins higro-turblas que caracterizan determinados mosaicos de queirogais e humidais turblos amplamente distribudos nas Montaas Setentrionais as como en ambientes de alta montaa nas Serras Orientais (Ramil Rego et al., 2008). Varias das formacins de matogueira mis caractersticas de Galicia correspndense con hbitats de interese (e.g. queirogais secos, queirogais alpinos) ou mesmo de hbitats prioritarios (queirogais hmidos) segundo a Directiva 92/43/CEE e includos os espazos da Rede Natura 2000 en Galicia. O mato foi empregado tradicionalmente tanto de pasto para gandara extensiva, como para aproveitamento de leas e obtencin de estrume para

684

As paisaxes culturais galegas. Perspectivas actuais de conservacin e xestin

producir esterco. En momentos puntuais da historia, foi intensamente aproveitado para a producin de carbn vexetal, mentres que noutros casos formou parte de rotacins de cultivos espordicos de cereal en pocas de necesidade (rozas ou estivadas) (Bouhier, 2001, Izco et al., 2006). A persistencia das matogueiras con alto valor para a conservacin da biodiversidade vese ameazada por factores como o cambio climtico global, que actan a longo prazo e de consecuencias dicilmente previsibles. Existen ademais outros factores de consecuencias inmediatas tales como o abandono da actividade agraria, os incendios catastrcos, o sobrepastoreo, a implantacin de pradaras articiais, as repoboacins forestais ou os parques elicos. Estas actividades derivadas de cambios radicais nos esquemas de aproveitamento do territorio degradan, fragmentan e mesmo destren estes elementos da paisaxe e contrastan fortemente con actividades tradicionais sostibles como o pastoreo extensivo que permitiron a sa persistencia ata tempos recentes. Os prados de sega seminaturais, integrados por especies autctonas e cunha escasa achega de fertilizantes, son considerados como hbitats de interese para a conservacin pola Directiva 92/43/CEE. Estas formacins constiten o hbitat de especies vexetais de interese para a conservacin, como determinadas especies de narciso (e.g. Narcissus pseudonarcissus) ou orquidceas (e.g. Spiranthes aestivalis). O abandono destes prados tradcese en cambios na sa estrutura e composicin especca, co incremento de inestabilidade e desencadeamento de procesos erosivos nas zonas de forte pendente e, en moitos casos eventualmente a sa forestacin con especies alctonas de crecemento rpido. Por ltimo, compre salientar que o espazo cultivado sometido a determinados sistemas de rotacins de cultivo, tamn un elemento vital para a conservacin de poboacins de determinadas especies, particularmente aves tales como o sisn (Tetrax tetrax) ou o paspalls (Coturnix coturnix) entre outras, includas en diferentes anexos da Directiva Europea 79/409/CEE relativa conservacin das aves silvestres. As poboacins destas especies vense ameazadas por fenmenos tales como a intensicacin e industrializacin dos cultivos, a eliminacin dos perodos de barbeito nas rotacins, emprego de fertilizantes e biocidas, etc. (Garca et al., 2007).

Oportunidades de conservacin e xestin das paisaxes culturais galegas


A proteccin da paisaxe desde a lexislacin vixente en Galicia
Desde as primeiras normas de proteccin de espazos naturais as como do patrimonio cultural a principios do sculo XX, as referencias paisaxe son constantes, estendndose cada vez mis a outro tipo de normas sectoriais, como as urbansticas, de ordenacin do territorio, de avaliacin de impactos, etctera (Mndez e Campillo, 1998a e 1998b). Sen embargo, non se chegaba a denir a paisaxe nin a establecer unha norma propia para a sa

685

Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez

proteccin. A Lei 9/2001 de Conservacin da Natureza deniu a gura de paisaxe protexida para aqueles espazos que polos seus valores singulares, estticos e culturais, ou ben pola relacin harmoniosa entre o ser humano e o medio natural, sexan merecedores dunha proteccin especial. O seu rxime de proteccin est dirixido expresamente conservacin das relacins e dos procesos, tanto naturais como socioeconmicos, que contriburon sa formacin e fan posible o seu mantemento. Na actualidade guran con esta proteccin os Penedos de Pasarela e Traba e o Val do ro Navea. Dirixida a tdalas paisaxes, e co n de manter a calidade paisaxstica, ambiental, os valores singulares e promover a recuperacin dos espazos degradados, aprobouse a Lei 7/2008 de proteccin da paisaxe de Galicia, inspirada no Convenio Europeo da Paisaxe asinado en Florencia no ano 2000. Trtase as de erixir a paisaxe en elemento integrador das polticas de ordenamento territorial e urbanstico e de proteccin ambiental, as como de calquera poltica sectorial que poida producir impacto directo ou indirecto no medio. Atendendo diversidade paisaxstica de Galicia, determinada pola heteroxeneidade da sa estrutura fsica e polos diferentes modelos de asentamento do ser humano sobre o medio, requrese que cada mbito sexa obxecto dun tratamento diferenciado de forma que as distintas actuacins sexan coherentes co mbito no que se localizan. O captulo III da Lei de proteccin da paisaxe de Galicia establece catro instrumentos para a ordenacin, xestin e proteccin da paisaxe: -Os catlogos da paisaxe. Teen por obxectivo delimitar as grandes reas paisaxsticas de Galicia, identicando os tipos de paisaxe existentes en cada unha delas e as sas caractersticas diferenciais. A anlise das unidades denidas incluir, xunto coa determinacin da sa xnese, unha diagnose do seu estado actual e o inventario dos valores paisaxsticos identicados. Estes catlogos debern propor as lias estratxicas e os obxectivos de proteccin, xestin e ordenacin de cada unidade, baixo as premisas dun desenvolvemento sostible. Delimitarn en cada unidade aqueles mbitos cun especial estado de deterioracin e que precisen medidas de intervencin e podern denir, igualmente, determinadas zonas como reas de Especial Interese Paisaxstica. -As directrices da paisaxe. Determinaranse a partires dos catlogos da paisaxe. Denirn e precisarn para cada unidade os obxectivos de calidade paisaxstica que se pretendan alcanzar. Incluirn unha batera de medidas e accins especcas para acadar estes obxectivos, as como as normas e recomendacins para o desenvolvemento sostible do territorio, e os indicadores que permitan avaliar o cumprimento dos anteditos obxectivos. As directrices da paisaxe aportan a perspectiva global e integradora da paisaxe e a visin que a propia poboacin ten do seu entorno e ambiente. -Os estudos de impacto e integracin paisaxstica. Deben incorporarse aos Estudos de Impacto Ambiental dos proxectos que se deben someter ao procedemento de Avaliacin de Impacto Ambiental, segundo a lexislacin vixente. Estes estudos avaliarn os impactos que os proxectos analizados poidan provocar na paisaxe e as medidas de integracin paisaxsticas propostas polas entidades promotoras. Os estudos de Impacto e Integracin

686

As paisaxes culturais galegas. Perspectivas actuais de conservacin e xestin

Paisaxstica incluirn unha diagnose do estado actual da paisaxe, a xusticacin da asuncin das directrices correspondentes unidade de paisaxe afectada e, nalmente, os criterios e medidas adoptadas para acadar a integracin paisaxstica do proxecto. -Os plans de accin da paisaxe en reas protexidas. Axustaranse s Directrices que afecten ao espazo protexido e incluirn unha proposta de mantemento, mellora e recuperacin ou rexeneracin das paisaxes presentes naquela rea. Estes plans integraranse nos instrumentos de planicacin e ordenacin da rea protexida. Evidentemente, este conxunto de instrumentos debe articularse coas distintas guras da ordenacin territorial e do planeamento urbanstico, denidas en Galicia a travs da Lei 10/1995 de ordenacin do territorio de Galicia e da Lei 9/2002 de ordenacin urbanstica e proteccin do medio rural de Galicia. En consecuencia, cobra especial importancia a inclusin da perspectiva paisaxstica nas Directrices de Ordenacin do Territorio, nos plans territoriais integrados (como o Plan de Ordenacin do Litoral) e en calquera outra gura supramunicipal, as como nos plans xerais de ordenacin municipal e no planeamento de desenvolvemento. Tamn de interese o seu desenvolvemento no planeamento sectorial e a sa correcta incardinacin nos procedementos de avaliacin ambiental (tanto de plans e programas como de proxectos). Para este labor as Directrices de Ordenacin do Territorio propoen que o conxunto de instrumentos de ordenacin e planeamento que as desenvolvan tean en conta os seguintes elementos xenricos de anlise e diagnose paisaxstica: a estrutura paisaxstica, a composicin escnica das paisaxes, a dinmica da paisaxe, e a valoracin e a fraxilidade das paisaxes. O escaso tempo transcorrido desde a aprobacin da lei da paisaxe non permite valorar anda a sa repercusin sobre os distintos instrumentos de ordenacin do territorio. Anda as, na actualidade, a tramitacin do Plan de Ordenacin do Litoral evidencia unha especial atencin paisaxe e s valores que esta atribe s espazos litorais. Neste plan denronse e cartografronse as unidades de paisaxe do litoral en funcin das seguintes caractersticas: perl topogrco, siografa da costa e natureza da fronte costeira. Na descricin das diferentes unidades sinlanse os tipos de actividades dominantes e o grao de ocupacin humana, sen embargo, na metodoloxa non se desenvolven en profundidade os aspectos relativos s paisaxes agrarias.

O Programa de Desenvolvemento Rural 2007-2013


Nas directrices estratxicas para o desenvolvemento rural da Unin Europea para o perodo 2007-2013 (decisin do Consello Europeo 2006/144/EC) faise ncap no papel multifuncional que ten a actividade agraria na riqueza e diversidade das paisaxes, nos produtos agroalimentarios e no patrimonio natural e cultural en toda a comunidade europea. Por outra parte, se propn o desenvolvemento de medidas para a proteccin dos recursos naturais, a preservacin das zonas agrarias de alto valor para a biodiversidade, dos sistemas forestais e das paisaxes agrarias tradicionais. Ademais, se sinala cmo

687

Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez

determinados sistemas agrarios poden contribur preservacin das paisaxe e hbitats tales como humidais, prados de sega ou pastos de montaa, e que en moitas reas de Europa estes sistemas agrarios son unha parte importante do patrimonio natural e cultural, as como parte do atractivo das reas rurais como lugares para vivir e traballar. No caso galego, estas directrices implementronse no Programa de desenvolvemento rural de Galicia 2007-2013 (PDR) aprobado pola Comisin Europea mediante a Decisin CE (2008) 703, do 15 de febreiro, o cal est artellado actualmente nos seguintes eixos estratxicos. O eixo 1 abrangue medidas para mellorar a competitividade agraria e forestal, o eixo 2 est destinado mellora do ambiente e do contorno natural, o eixo 3 abrangue diversas medidas dirixidas mellora da calidade de vida nas zonas rurais e diversicacin da economa rural e o eixo 4 corresponde ao enfoque LEADER. Dentro do eixo 2 inclense as denominadas axudas agroambientais, nas que se deniron un total de oito medidas dirixidas prioritariamente conservacin da biodiversidade, ao fomento de mtodos de producin compatibles coa proteccin do medio e a remuneracin das funcins territoriais, sociais e ambientais da actividade agraria: (1) Variedades autctonas vexetais en risco de erosin xentica, (2) Control integrado e producin integrada, (3) Agricultura e gandara ecolxica, (4) Loita contra a erosin en medios frxiles, (5) Mantemento de razas autctonas puras en perigo de extincin, (6) Utilizacin racional dos recursos forraxeiros, (7) Apicultura para a mellora da biodiversidade en zonas frxiles e (8) Mellora e conservacin do medio fsico en zonas de prados e pastos includas na Rede Natura 2000. No eixo 3 actualmente existen cinco lias de axuda englobadas baixo o concepto de proxectos dinamizadores: a) diversicacin cara a actividades non agrarias b) creacin e desenvolvemento de micro-empresas c) fomento de actividades tursticas d) servizos bsicos para a economa e a poboacin rural e) conservacin e mellora do patrimonio rural. Destas medidas poden ser relevantes para a paisaxe: o fomento da actividade turstica e a conservacin e mellora do patrimonio natural. Na primeira delas, existe unha lia de subvencins para a posta en valor da riqueza histrica, cultural, patrimonial, natural e paisaxstica das zonas rurais. A segunda ten como obxecto favorecer a conservacin e a posta en valor do patrimonio natural e cultural das zonas rurais, apoiar a preservacin da calidade paisaxstica e da diversidade biolxica, as como incentivar a conservacin e a valorizacin dos elementos patrimoniais e culturais das zonas rurais. Sen dbida, todas estas medidas poden contribur favorablemente de forma xeral conservacin da paisaxe e da biodiversidade. Sen embargo, anda existe a posibilidade de que en zonas especialmente vulnerables, ou con elevado valor paisaxstico, os agricultores non se adhiran a estas medidas ben porque a agricultura convencional mis rendible ou que no contexto poboacional e socioeconmico do lugar non exista un relevo xeracional, e polo tanto, unha vontade de seguir xestionando a paisaxe. Nos dous casos, tera por consecuencia o abandono e deterioro da paisaxe e das sas valores.

688

As paisaxes culturais galegas. Perspectivas actuais de conservacin e xestin

Por outra banda, existe a necesidade de coecer e medir a accin beneciosa da actividade agraria na paisaxe, para o cal se deberan facer estudos de seguimento que permitisen aportar informacin relevante sobre as dinmicas da biodiversidade, a recuperacin de prcticas tradicionais, a restauracin de elementos da paisaxe e do patrimonio entre outras. A divulgacin destes estudos, xunto coa informacin de evolucin da paisaxe, do seu funcionamento, dos seus problemas (e.g. intensicacin e/ou abandono), contribuira sen dbida a facer mis visible a vinculacin entre a actividade agraria, os seus produtos, e a conservacin da paisaxe e a biodiversidade. De forma mis concreta, tendo en conta as caractersticas que sinalamos sobre o bocage e as agras, e sobre as prcticas tradicionais que poden contribur a sostibilidade, a continuidade destas paisaxes poderase ver favorecida polo desenvolvemento das seguintes lias de actuacin: Na paisaxe de bocage: Conservacin da estrutura en mosaico mantendo unha elevada proporcin de elementos seminaturais para favorecer a conservacin da biodiversidade Continuidade e recuperacin de sebes arboradas con especies autctonas, dado que os elementos estruturais lineais do bocage favorecen a conectividade funcional da paisaxe. Recuperacin de tcnicas de manexo tradicionais extensivas e sostibles, con gandera ecolxica, nas zonas de matogueira nas que esta sexa a xestin mis axeitada que non comprometa a conservacin dos seus valores de biodiversidade Restauracin de reas degradadas por procesos erosivos derivados dunha deciente xestin do territorio Na paisaxe de agras: Neste caso partimos do principio de que o mantemento do uso agrcola e da sa estrutura no espazo ocupado antigamente pola agra, supn conservar un espazo de alto valor agrario polas sas condicins agronmicas, de valor histrico pola sa antigidade, de valor etnogrco ao conservar as sas estruturas asociadas, as como neste espazo pode favorecerse a biodiversidade agraria. A este respecto poderan desenvolverse as seguintes lias de actuacin: Recuperacin das agras como unidades de explotacin de producin agrcola de calidade: desenvolvemento de producin agrcola integrada ou ecolxica. Recuperacin do uso tradicional das agras para a producin agrcola integrada ou ecolxica, orientada recuperacin das rotacins tradicionais, con variedades de cereais antigas ou en risco de erosin e para favorecer a conservacin da avifauna. Conservacin de elementos estruturais (muros de pedra, chantas, cancelas) das agras polo seu valor etnogrco.

689

Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez

Conclusins
En Galicia, a actividade agraria tivo e anda mantn un gran peso no modelado das paisaxes culturais, entendidas estas como o resultado da interaccin entre o ser humano e o medio longo dos sculos. Malia o contexto recente de intensa mudanza, moitos dos elementos denitorios das paisaxes culturais e da sa contribucin diversidade biolxica do territorio, teen persistido at o momento actual, ben sexa a estrutura agraria e a conguracin espacial, os distintos elementos da paisaxe, e/ou as prcticas ancestrais de manexo, tal caso das paisaxes de bocage e agras. En xeral, o marco lexislativo actual promove a conservacin da paisaxe, anda que non prev medidas explcitas dirixidas a conservacin e xestin das paisaxes agrarias tradicionais ou dos seus elementos constituntes. Non obstante, no eido do programa de desenvolvemento rural actual, existen oportunidades para propoer e desenvolver lias de actuacin que promovan a conservacin e xestin dos valores culturais e de biodiversidade ligados a estas paisaxes.

Bibliografa
Antrop, M. (1997): The concept of traditional landscapes as a base for landscape evaluation and planning. The example of Flanders region, Landscape and urban planning, pp. 105-117. Antrop, M. (2004): Landscape change and the urbanization process in Europe, Landscape and Urban Planning, 67, pp. 9-26. Bignal, E. & McCracken, D. I. (1996): Low-Intensity Farming Systems in the Conservation of the Countryside, The Journal of Applied Ecology, 33, pp. 413-424. Bouhier (2001): Galicia: ensaio xeogrco de anlise e interpretacin dun vello complexo agrario. Traduccin do orixinal: La Galice: Essai geographique danalyse et dinterpretation dun vieux complexe agraire, publicado en 1979 pola Universidade de Poitiers, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. Calvo-Iglesias, M. S., Daz-Varela, R. A., Mndez-Martnez, G. & Fra-Paleo, U. (En prensa): Using place names for mapping the distribution of vanishing historical landscape features: the agras eld system in NW Spain, Landscape Research. Calvo Iglesias, M. S., Fra-Paleo, U. & Daz-Varela, R. A. (2009): Changes in farming system and population as drivers of land cover and landscape dynamics: The case of enclosed and semi-openeld systems in Northern Galicia (Spain), Landscape and Urban Planning, 90, pp. 168-177. Diaz Varela, R. A., Calvo Iglesias, M. S., Diaz Varela, E. R., Ramil Rego, P. & Crecente Maseda, R. (2009): Castanea sativa forests: a threatened cultural landscape in Galicia, NW Spain. En Krzywinski, K., OConnell, M. & Kster, H. (Eds.) Cultural Landscapes of Europe. Fields of Demeter Haunts of Pan. Bremen, Aschembeck Media UG, pp. 94-95.

690

As paisaxes culturais galegas. Perspectivas actuais de conservacin e xestin

European Commission (2007): Interpretation Manual of European Union Habitats - EUR 27, Brussels, European Commission. DG Environment. Nature and Biodiversity. EEA (2010): SEBI020 - Agriculture: area under management practices potentially supporting biodiversity. European Environmental Agency. http://themes.eea.europa. eu/IMS/ISpecs/ISpecication20070226100116/IAssessment1253177259500/ view_content. Acceso 03/06/2010 Fjellstad, W. J. & Dramstad, W. E. (1999): Patterns of change in two contrasting Norwegian agricultural landscapes, Landscape and urban planning, 45, pp. 177-191. Garcia, J., Suarez-Seoane, S., Miguelez, D., Osborne, P. E. & Zumalacarregui, C. (2007): Spatial analysis of habitat quality in a fragmented population of little bustard (Tetrax tetrax): Implications for conservation, Biological Conservation, 137, pp. 45-56. Izco, J., Amigo, J., Ramil-Rego, P. & Daz, R. (2006): Brezales: biodiversidad, usos y conservacin, Recursos rurais, 1, pp. 1-16. Mndez Martnez, G. & Campillo Ruiz, A. (1998a): Medio ambiente y conservacin de la naturaleza: la proteccin legal del paisaje, CECEL Confederacin Espaola de Centros de Estudios Locales, CSIC, 5, pp. 13-17. Mndez Martnez, G. & Campillo Ruiz, A. (1998b): Evolucin de las bases legales para la proteccin y ordenacin del paisaje. XIII Congreso bienal de la Real Sociedad Espaola de Historia Natural. Conservacin Ambiental. Servicio de Publicacins Universidade de Vigo. Plieninger, T., Hochtl, F. & Spek, T. (2006): Traditional land-use and nature conservation in European rural landscapes, Environmental Science & Policy, 9, pp. 317-321. Ramil Rego, P., Rodrguez Guitin, M. A., Hinojo Snchez, B. A., Rodrguez Gonzlez, P. M., Ferreiro da Costa, J., Rubinos Romn, M., Gmez-Orellana, L., de Nvoa Fernndez, B., Daz Varela, R. A., Martnez Snchez, S. & Cillero Castro, C. (2008): Os hbitats de Interesse Comunitario en Galicia. Descricin e Valoracin Territorial, Lugo. Spain, Universidade de Santiago de Compostela. Sancho Comins, J., Bosque Sendra, J. & Moreno Sanz, F. (1993): Crisis and permanence of the traditional Mediterranean landscape in the central region of Spain, Landscape and Urban Planning, 23, pp. 155-166. Van Eetvelde, V. & Antrop, M. (2004): Analyzing structural and functional changes of traditional landscapestwo examples from Southern France, Landscape and Urban Planning, 67, pp. 79-95. Villares Paz, R. (1984): Galicia. A historia, Vigo, Editorial Galaxia. Vos, W. & Meekes, H. (1999): Trends in European cultural landscape development: perspectives for a sustainable future, Landscape and Urban Planning, pp. 3-14. Wilson, J. D., Evans, A. D. & Grice, P. V. (2009): Bird Conservation and Agriculture: The Bird Life of Farmland, Grassland and Heathland, Cambrigde, Cambridge University Press.

691

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 14

O MILLO TRADICIONAL E OS PRODUTOS DERIVADOS. PROCESADO ELABORACIN E CONSERVACIN


Promotora Orxeira S.A.

Arsenio Landa.

Pedro Revilla e Rosana Malvar.


Misin Biolxica de Galicia (CSIC)

A demanda de faria milla polos panadeiros e consumidores de Galicia e doutras rexins europeas, estase a cubrir maiormente con semente de millos hbridos procedente dos EE.UU.. A calidade panadeira das variedades americanas non axeitada para elaborar o pan de millo e os diversos produtos tradicionais, e isto dimine as posibilidades comerciais destes produtos. A comercializacin de millos autctonos seleccionados para panicacin e con producin e calidade melloradas engadira valor potencial oferta gastronmica galega. A novidade deste proxecto est na realidade de que non se teen feito, ata o presente, traballos de investigacin tendentes a poder producir industrialmente produtos tradicionais derivados do millo. As boroas, bicas, tortas, empanadas, etc., na actualidade soamente se poden conseguir nuns poucos restaurantes e nalgns obradoiros artesanais. En calquera caso non unha oferta habitual na gastronoma galega actual. Tanto Promotora Orxeira como a Misin Biolxica de Galicia, nos contactos tidos con panadeiros, fbricas de farias e con outros elaboradores non atoparon unha concienciacin do interese dos produtos do millo na oferta gastronmica. Produtos tradicionais galegos, dun grande valor gastronmico, atpanse totalmente esquecidos pola industria alimentaria. A experiencia obtida por Promotora Orxeira na producin de millos e na elaboracin de produtos derivados tanto de panadera como de repostera, conrma que existe un campo de traballo que xustica sobradamente a investigacin que se est a facer. No decurso dun anterior proxecto Millos ecolxicos para usos alimentarios, feito no perodo 2003-2006 cunha axuda da Direccin Xeral de I+D da Xunta de Galicia, seleccionamos das variedades de millo amarelas (Sarreaus e Tui), unha branca (Rebordanes) e unha de millo corvo (Meiro), con bo valor agronmico e melloramos a producin de Sarreaus e Rebordanes. Por outra banda, Meiro e Tui foron melloradas na Misin Biolxica de Galicia para rendemento. Dispoemos por tanto de variedades axeitadas para boroas e outros produtos de panadera e repostera. Estas variedades seleccionadas e melloradas non estn anda dispoibles para a sa distribucin nin existen mtodos adecuados para o seu procesado e conservacin, que sern imprescindibles para a sa posible posterior

695

Arsenio Landa, Pedro Revilla e Rosana Malvar

distribucin comercial. Ademais, o sistema tradicional de secado do millo en hrreos expn o gran ao ataque de insectos e fungos, o que entraa serios riscos para a sade de persoas e animais, ademais de perdas econmicas. Promotora Orxeira empregou nos anos 2005 e 2006 feromonas para o control de Sitotroga cerealella (couza do millo), sendo os resultados pouco favorables en campo e mis positivos en hrreo. por iso que estes resultados obrigan a afondar nun procedemento ptimo de conxelacin e envasado do gran para eliminacin da praga en tdolos estados de evolucin. Para o perodo 2007-2010 obtivemos outra axuda da Direccin Xeral de I+D para a realizacin do proxecto PROCESADO E CONSERVACIN DO GRAN E PRODUTOS DERIVADOS DE MILLOS ECOLXICOS Os obxectivos deste proxecto son: Sistemas de procesado e conservacin do gran de millo. Sistemas de conservacin e envasado de produtos derivados do millo.

1- SISTEMAS DE PROCESADO E CONSERVACIN DO GRAN DE MILLO.


Neste proxecto estamos a comparar diversos sistemas de procesado e conservacin do gran para desear un procedemento que permita a posible distribucin posterior dos millos tradicionais en condicins de seguridade e sade alimentaria. Para iso estamos a estudar a inuencia das variedades usadas, data de recollida, condicins ambientais, humidade na colleita, sistemas de secado e mtodos de conservacin na calidade e sanidade do gran. Os experimentos estanse a facer en condicins de agricultura ecolxica que son as que proporcionan maiores garantas de salubridade e maior valor engadido s pequenas explotacins agrarias galegas.

1.1 Couzas no millo


Das posibles pragas que son habituais no millo, no caso de A Baixa Limia, son a considerar soamente os danos que poden facer as couzas (Sitotroga cerealella). Outras pragas como taladros non son habituais na nosa zona, por razns de altitude probablemente.

1.2 Trampas de feromonas


Ensaiamos, tanto en campo como en hrreo, a utilizacin de trampas de feromonas para couzas e puidemos comprobar a sa enorme efectividade en hrreo. En campo non obtivemos resultados que poidan xusticar o seu emprego. Puidemos comprobar no ano 2009 que unha trampa de feromonas posta no hrreo ao longo de 45 das chegou a capturar 5.300 machos de couzas. Cantidade que fai pensar sobre que tivera ocorrido co millo do

696

O millo tradicional e os produtos derivados. Procesado, elaboracin e conservacin

canastro se eses 5.300 machos tiveran cumprido a sa funcin reprodutora. Se puidramos saber a cantas femias fecunda, de media, cada macho e tendo en conta que cada posta de 40 a 100 ovos, a proliferacin de couzas tan grande que todo esforzo, tanto en traballo como en dieiro, pode quedar mis que xusticado.Non debemos esquecer que as couzas poden chegar a ter, en climas mediterrneos, ata 4 ciclos no ano e xustamente do que se trata de reducir a importancia numrica do primeiro ataque e impedir ou reducir a continuidade de ciclos sucesivos.

1.3 Conxelacin e ultraconxelacin do gran de millo


Xa no primeiro proxecto deixamos comprobado que a conxelacin do gran a -18 C durante 48 horas, era abondo para eliminar a aparicin de couzas unha vez chegada a poca de calor. Daquela comprobamos tamn que o emprego dun conxelador domstico, mantendo as mostras durante 24 horas non era abondo para garantir a non presenza de couzas. O sistema de traballo foi o seguinte: As diferentes variedades de millos ensaiadas levronse en estufa a unha humidade por debaixo do 14%. Fixronse mostras de 1 kg. de gran de cada unha das variedades e pechronse os envases plsticos de 120 micras ao baleiro. A continuacin, procedeuse sa conxelacin en conxelador domstico a 18 C, unhas mostras durante 24 horas e outras durante 48 . Unha vez concludos os tempos de conxelacin deixronse as mostras a desconxelar a temperatura ambiente e despois fronse sometendo en estufa con aire forzado ao tratamento que se indica de seguido: Colocronse os grans de cada mostra en tarros de cristal de boca ancha, pechados na sa boca por unha gasa moi na e mantivronse en estufa a 25 C durante 30 das. Como o ciclo das couzas est ao redor de 20 das garantimos as o seu crecemento no caso de que estivesen presentes no gran. Fixronse un total de 30 mostras por mes, o que representa unha cantidade que se pode considerar como sobradamente representativa. Ante a dbida de que nas 24 horas de conxelacin a temperatura no interior das bolsas non tivese chegado aos -18C procedeuse a repetir os ensaios con mostras envasadas de 100 gr. Anda as apareceron algunhas couzas nos envases de 100 gr. unha vez sometidas as mostras ao tratamento antes descrito. Estes resultados obrigronnos a repetir os ensaios ultraconxelando as mostras nun ultraconxelador que nos permite alcanzar ata os -32 C. O secado natural ou forzado ata lograr unha humidade < 14% no gran, o envasado ao baleiro e a posterior ultraconxelacin das bolsas, son sucientes para garantir a non presenza de couzas no gran as tratado. A ttulo de exemplo indicamos que no noso ultraconxelador SAMMIC T5 (non industrial), 3 bolsas de 3 Kg de gran de millo, sendo a temperatura exterior de 26 C, alcanzan no seu interior, os -18 C en 105 minutos. A cmara alcanza os -28 C en 120 minutos.

697

Arsenio Landa, Pedro Revilla e Rosana Malvar

1.4 Estudos de colleitas


Dos posibles danos que se poden producir no gran durante os procesos de recolleita, secado, envasado e conservacin xronse estudos comparativos colleitando en tres fases que chamaremos: temper, normal e tarda. Os ensaios realizronse en das ncas distintas: Unha no Concello de Lobeira (Ourense) que est situada ao carn do embalse de As Conchas no pobo de Ermille e que conta con rego propio e unha humidade alta pola sa situacin. Outra no Concello de Muos (Ourense) sen posibilidade de rego e con moita menos humidade dado que no seu emprazamento existe unha sorte de microclima ben diferente ao de Ermille. Os protocolos seguidos para o estudo das diferentes variedades de millo ensaiadas, con diferentes datas de colleitas e sometidas a procesos de secado, envasado e ultraconxelacin, tiveron en conta os seguintes valores: Danos por couzas Capacidade xerminativa do gran Presenza de fungos Densidade do gran Humidade do gran Danos no pericarpio Dureza do gran Os resultados dos diferentes ensaios demostran que se debe descartar a conxelacin do gran sen previo envasado, polos danos causados no pericarpio. O sistema mis recomendable para o tratamento do gran secado natural a <14% de humidade, envasado ao baleiro e ultraconxelacin das bolsas. Despois de garantir que a totalidade do gran na bolsa tea alcanzado unha temperatura por debaixo dos -20 C a bolsa dixase desconxelar a temperatura ambiente. O millo as tratado non presenta problemas a subliar e mantn intacta a sa capacidade xerminativa polo que pode ser empregado tanto para o seu consumo como para semente.

Conclusins:
Tendo en conta as temperaturas s que pode realizar a Sitotroga Cerealella o seu ciclo de vida, diriamos que a mellor forma de evitar a sa proliferacin sera manter o millo permanentemente por debaixo dos 18 C. As dicultades prcticas e econmicas de tal mtodo e de acordo co resultado dos nosos traballos ata o presente, podemos asegurar que o sistema ecolxico mis completo para loitar contra a proliferacin das couzas :

698

O millo tradicional e os produtos derivados. Procesado, elaboracin e conservacin

Primeiramente a colocacin de trampas de feromonas nos canastros, cando menos no tempo en que as temperaturas medias poidan alcanzar os 20 C. Cando se estean alcanzando tales temperaturas retirar o millo do canastro para debullalo. Vericar a sa humidade e, no caso de que non estea por debaixo do 14 % proceder a un secado forzado a 35 C ata alcanzar dito valor de humidade ( xeralmente 3 das como mximo). Envasar ao baleiro. Proceder a ultraconxelar os envases ata que a cmara de conxelacin alcance os -30 C. Retirar os envases do ultraconxelador e deixalos a temperatura ambiente ata que tea que ser empregado, sexa para moer ou para semente. Unha bolsa aberta pode volver a contaminarse dende fra.

Notas:
Unha grande vantaxe dos procesos de secado e envasado ao baleiro, manter a humidade do gran, co que se diculta tamn a posible proliferacin de fungos. Este proceso o que nos garante manter as condicins do gran como no intre do seu envasado. A conxelacin o mtodo idneo para matar as pragas, sobre todo tendo en conta que de acordo aos nosos ensaios o seu efecto negativo sobre a producin de faria moi pequeno. Se coas trampas de feromonas se logra reducir moito a presenza de grans atacados por couzas, poderase prescindir do proceso de ultraconxelacin, pero en calquera caso non se pode prescindir do proceso de envasado ao baleiro, que o nico que pode garantir que o gran non se contamine. Non debemos esquecer que se non ultraconxelamos e despois aparecen couzas ou gurgullos o gasto terase que producir igualmente, para a sa eliminacin posterior cando tales pragas teran feito un maior dano no interior dos grans.

2 SISTEMAS DE CONSERVACIN E ENVASADO DE PRODUTOS DERIVADOS DO MILLO.


O millo tivo unha grande importancia na cocia tradicional galega. A aparicin dos hbridos americanos foi levando paulatinamente aos agricultores a deixar de producir millo tradicional, que o nico vlido para os nosos produtos de millo. No noso empeo por tratar de recuperar a boa cocia galega do millo, tratamos

699

Arsenio Landa, Pedro Revilla e Rosana Malvar

non soamente de estudar as mellores variedades de millo, senn que tamn tentamos de ver a forma mis axeitada para a sa conservacin. Paralelamente estudamos as distintas elaboracins de produtos derivados de millos ecolxicos e sempre pensando en manter un equilibrio razoable entre as elaboracins tradicionais e as esixencias do mercado na actualidade. Hoxe as formas de vida non permiten, en moitos casos, s xentes elaborar comidas e sobremesas como se faca hai anos. Hoxe bscanse mis os produtos de fcil elaboracin, cando non xa os totalmente elaborados. Promotora Orxeira est a realizar, no seu obradoiro, a elaboracin de diferentes produtos tradicionais, derivados de gran de millo ecolxico tales como boroas, empanadas, bicas e tortas. Igualmente fai ensaios e posta a punto doutros produtos novidosos de millo. A investigacin compltase cun estudio completo das diferentes formas de conservacin dos produtos ensaiados, que permita a comercializacin en prazos mis amplos que o que supn a venta diaria. Tcnicas de conservacin en atmosfera inerte, para produtos de repostera principalmente e de ultraconxelacin como para o caso das empanadas son exemplos claros da lia que seguimos nas nosas investigacins. Co n de garantir tamn a calidade gustativa dos diferentes produtos realizados no obradoiro de Promotora Orxeira, tense realizado catas de ditos produtos que se estn a completar con outras probas de catas externas que se realizan cun panel de 15 degustadores do Centro Tecnolxico da Carne en Ourense. por o dito anteriormente que tratamos nos nosos traballos de investigar para poder facer unha oferta dentro da lia das necesidades do mercado actual. Ensaiamos inicialmente a distribucin, non comercial, dunha mestura de farias ecolxicas de millo e trigo que servisen de base para que puideran elaborar nas casas as empanadas, tortas, etc. cunha mestura que soamente se tivese que engadir auga, sal e fermento. A nosa experiencia foi positiva con algunhas persoas, outras non acertaron a facer a masa e as mis nin o intentaron. por iso que pensamos que como paso intermedio aos produtos xa elaborados, sera necesario poer disposicin dos consumidores masas xa fermentadas e que tras un proceso de ultraconxelacin, puidesen chegar a un tipo de consumidor que prere elaborar os seus produtos pero que non ten tempo para o que considera longos e pesados procesos de amasado e fermentacin. Esta idea levounos a ensaiar despois a forma de elaboracin da masa e a forma da sa presentacin no mercado.

2.1 E  laboracin e procesamento de masas de millo fermentadas e ultraconxeladas


Tradicionalmente nas casas de Galicia elaborbanse as empanadas de millo partindo de farias de millo mesturadas con faria de centeo ou trigo. A elaboracin de empanadas con millo soamente, ou cunha pequena cantidade de centeo ou trigo, era pouco frecuente

700

O millo tradicional e os produtos derivados. Procesado, elaboracin e conservacin

dado que o millo, ao non ter capacidade de panicacin, dicultaba moito a elaboracin. A utilizacin de mesturas de millo con centeo e trigo en diversos porcentaxes dependen moito do gusto de quen as fai. Dende que comezamos a ensaiar a elaboracin de masas de millo e co n de establecer unha mestura que puidera servir de base para diferentes produtos de millo acordamos, vista dos resultados obtidos, tomar como base para os nosos estudos a preparacin que se indica mis abaixo e que nos permite, empregando un nico tipo de masa, elaborar diferentes produtos tanto de panadera como de repostera. Deste xeito establecemos unha especie de normativa de base, para que os ensaios deste proxecto sexan comparables entre todos eles, e cara a posible aplicacin prctica dos nosos resultados simplicamos o proceso industrial da elaboracin dunha nica masa base para diversas utilizacins. Temos experimentado diversas formas de fermentacin das masas empregando principalmente: levadura liolizada de Maizena, levadura prensada de panadera, e fermento madre. Podemos armar que os mellores resultados obtidos son co fermento madre, seguido da levadura prensada e da liolizada, sobre todo polo sabor dos produtos obtidos. Nembargante para conseguir unha uniformidade nos nosos ensaios temos tomado a decisin de facelos con levadura liolizada de Maizena por ser a que nos pode garantir unha maior uniformidade hora das nosas investigacins, eliminando o risco do estado e procedencia das levaduras prensadas a empregar. Aconsellaramos na maior parte das utilizacins unha mestura do 60 % de faria milla co 40 % de faria triga, pero para unha mellor facilidade hora da elaboracin empregaremos a seguinte receita que chamaremos MASA BASE de MILLO para todos os nosos ensaios MASA BASE de MILLO: 350 g de Faria de Millo. 350 g de Faria de Trigo. 400 ml de auga morna. 12 g de sal mario ( Das cullerias) 1 Bolsa de Levadura de Panadera Maizena A elaboracin a de calquera masa de pan e o tempo de levedado de das horas a 25C, podndose acurtar se se engaden 6 gr (1 culleria) de azucre moreno para acelerar o proceso de fermentacin. Tomamos como unidade de elaboracin as cantidades anteriormente indicadas pois producen aproximadamente 1.100 gr. de masa que permite facer boroas de 1 Kg ou 4 porcins de 275 g para elaborar con elas obleas fermentadas para elaboracin de empanadas, empanadas abertas (pizzas) ou bases para tortas.

701

Arsenio Landa, Pedro Revilla e Rosana Malvar

2.2 Ensaios de ultraconxelacin de bolos de masa base


Realizronse os ensaios de acordo ao seguinte sistema operativo: Preparronse 6 Kg de Masa Base nunha amasadora IN-BLAN Mod. AM 15, para ter cantidade de abondo para que as probas a realizar sexan ben comparativas por partir dunha masa nica. A masa recn feita foise poendo sobre moldes de silicona para madalenas, en porcins de 300 g formando bolos redondos que ocupan a totalidade do molde. Obtivronse en total 19 bolos. Deixronse os 19 bolos a levedar na base de silicona, cubertos con panos hmidos durante 2 horas a 25 C. Os bolos despois da fermentacin tomaron a forma de seta, semellante aos queixos do Cebreiro, ao medrar a masa no levedado. Pasronse de seguido ao ultraconxelador nos moldes de ten, cubrindo con lm de cocia para reducir a evaporacin supercial.. Controlouse a temperatura por sonda no interior dun dos bolos ata alcanzar os 18 C baixo cero. Fronse retirando de dous en dous os bolos da cmara, mantendo esta a -18 C, envasando ao baleiro e pasndoos ao conxelador de conservacin.

Resultados obtidos cos ensaios feitos cos bolos:


Sacando os bolos do conxelador de almacenaxe e deixndoos desconxelar a temperatura ambiente pdese ver, cortando a masa, que ten un bo alveolado. Procedendo ao enfornado dos bolos desconxelados obtivemos un pan de millo dun aspecto e sabor excelentes. Cando se pretende empregar para outros ns estes bolos de masa fermentada, comprbase que non doado o traballo pois supn a destrucin da forma de seta para por exemplo o seu emprego en bases e tapas de tortas, pizzas e empanadas. Isto supn unha manipulacin excesiva na masa que fai que perda en parte o gas que vai dar a esponxosidade masa cociada.

Conclusins:
Esta forma de conxelacin de Masa Base sirve principalmente para facer bolos coa forma de seta ou outras presentacins, que toma durante a fermentacin. sen dbida unha agradable e novidosa forma de presentacin do pan de millo.

2.3 Ensaios de ultraconxelacin de obleas de masa base de millo


Realizronse os ensaios de acordo ao seguinte sistema operativo:

702

O millo tradicional e os produtos derivados. Procesado, elaboracin e conservacin

Preparronse 6 Kg de Masa Base na amasadora IN-BLAN para ter cantidade de abondo, para que as probas a realizar sexan ben comparativas por partir dunha masa nica. A masa recn feita foise poendo sobre moldes de aluminio salpicados con faria triga, en porcins de 300 g, formando obleas de 14 cm de dimetro coa axuda dun molde de emplatar de aceiro inoxidable, untado lixeiramente con aceite para facilitar o desmoldeado e apertando o bolo cun molde de desemplatar ata formar unha oblea uniforme en forma e espesor. Despois retrase a molde de emplatar. Obtivronse en total 19 obleas. Deixronse as 19 obleas a levedar no molde de aluminio, cubertas con outro molde igual e tapados con panos hmidos durante 2 horas a 25 C. As obleas despois da fermentacin mediron ao redor de 16 cm Toman a forma dunha bola de millo aplastada. Pasronse de seguido ao Ultraconxelador as obleas, nos seus moldes de aluminio cubertos. Partindo dunha temperatura ambiente de 19 C enfreouse a cmara baleira a -14 C. Dita temperatura alcanzouse en 12 minutos. Introducronse as obleas levedadas e a temperatura ambiente, chegando a cmara a -20 C en 41 minutos. Observacin: importante proceder a un arrefriado previo da cmara para lograr que o tempo de estancia na mesma sexa mnimo, en evitacin de problemas de secado supercial. 5. Fronse retirando de das en das as obleas da cmara, mantendo esta a -20C, envasando ao baleiro e pasndoas ao conxelador de conservacin. Resultados obtidos cos ensaios feitos coas obleas: Sacando as obleas do conxelador de almacenaxe e deixndoas desconxelar a temperatura ambiente pdese ver, cortando a masa, que ten un bo alveolado. Procedendo ao enfornado das obleas desconxeladas obtivemos un pan de millo dun aspecto e sabor excelentes. Tamn se pode preparar nunha prancha obtendo unha excelente bica, que recorda as tradicionais bicas na folla. A oblea unha vez alcanzada a temperatura ambiente pdese estirar para facer bases e tapas para tortas, pizzas e empanadas dun dimetro ao redor dos 30 cm.

Conclusins:
Pensamos que poida ser esta a forma mis habitual e prctica de presentacin e venta de masas fermentadas e ultraconxeladas, por ser a que permite mis posibilidades de utilizacin, ademais de aforrar o traballo e o tempo dos procesos de amasado e levedado das masas.

703

Arsenio Landa, Pedro Revilla e Rosana Malvar

2.4 Elaboracin de empanadas e a sa conservacin


Temos realizado diversos ensaios de elaboracin de empanadas que nos deron ao inicio algns problemas. Primeiramente xemos empanadas de forma tradicional partindo da nosa MASA BASE e empregando como recheos carne de porco ou zamburias especialmente. A forma de elaboracin partindo de MASA BASE LEVEDADA e dndolle forma redonda a porcins de 250 gr, estirando a masa ata facer unha oblea de 32 cm de dimetro. Ditas obleas empregaranse como fondo e tapa das empanadas. O recheo fxose partindo de cebolas ecolxicas da nosa horta, que se pocharon ata que tomaban unha boa cor. Seguidamente engadimos a carne ou as zamburias. Repartimos o recheo sobre a oblea do fondo en moldes de 30 cm de dimetro e cubrimos coa tapa. Picamos lixeiramente con garfo a tapa para que non se levante coa coccin no forno. Empregamos dous modus operandi hora da conxelacin A-Elaboracin de empanadas tradicionais e a sa ultraconxelacin sen cocialas. B-Elaboracin de empanadas tradicionais, a sa coccin en forno e posterior ultraconxelacin. Mtodo de conxelacin: as empanadas, sen cociar ou cociadas pasaron nos mesmos moldes en que se formaron, cubertas con lm, ao ultraconxelador ata alcanzar a cmara os -20 C. Retranse do ultraconxelador e envsanse rapidamente ao baleiro para pasalas de seguido ao conxelador de conservacin a -18 C. Elaboramos en cada ensaio partidas de 6 empanadas realizadas coa mesma masa, mesmo recheo e idntica forma de coccin, para que despois as degustacins sexan comparables. Nas empanadas elaboradas co Modo A, unha vez desconxeladas e cocidas no forno, tivemos algns problemas dado que aparecan fendas na tapa que nos foi difcil de precisar se procedan da mesma elaboracin ou ben do proceso de ultraconxelacin. Por outra banda a cebola apareca como moi desfeita, cousa que podera vir da mesma calidade da cebola ou do proceso de ultraconxelacin, anda que pensamos mis ben que viese da forma de pochala. Posteriormente conrmamos que para evitar que a cebola quedase demasiado cociada o mellor mtodo consiste en cociar a cebola nun wok ou nunha prancha. Cando elaboramos as empanadas do Modo B, os problemas foron menores. Non apareceron as fendas pero tamn observamos o problema coa cebola. A vista de todo o indicado anteriormente xemos numerosos ensaios, modicando a forma de pochar a cebola e anando cada punto de acordo s experiencias sucesivas. Posteriormente conrmamos que para evitar que a cebola quedase demasiado cociada o mellor mtodo consiste en cociar a cebola nun wok ou nunha prancha. Lgrase as que a cebola quede mis al dente, ben cociada e caramelizada de abondo.

704

O millo tradicional e os produtos derivados. Procesado, elaboracin e conservacin

Realizronse probas de degustacin de cada partida, comezando por a degustacin da empanada recen feita, outra degustacin ao da seguinte coa empanada fra e logo as seguintes degustacins cada 3 meses ata completar 9 meses de conservacin. Para completar os nosos ensaios de cata e co n de contar coa opinin dun laboratorio externo, estanse a facer no Centro Tecnolxico da Carne, do Parque Tecnolxico de Ourense, por un panel de 15 catadores. As catas que se estn a realizar son dunha mesma partida, dicir elaboradas coa mesma masa, igual recheo, igual tempo de coccin e deixadas refrear a temperatura ambiente. 1 Cata 2 Empanadas feitas no da anterior e sen ultraconxelacin. 2 Empanadas feitas no da anterior, ultraconxeladas e deixadas a desconxelar. 2 Cata 2 Empanadas ultraconxeladas e conservadas a -18 C durante 45 das. 3 Cata 2 Empanadas ultraconxeladas e conservadas a -18 C durante 90 das. 4 Cata 2 Empanadas ultraconxeladas e conservadas a -18 C durante 135 das. Ata a hora da elaboracin da presente comunicacin soamente se ten realizado a 1 Cata. Os resultados obtidos son excelentes. En xeral os degustadores non observaron diferenzas fundamentais entre as empanadas conxeladas ou non. Soamente o aspecto da empanada lixeiramente inferior no caso da que foi sometida a ultraconxelacin. Agora toca ver os resultados despois da conservacin a -18 C nos perodos anteriormente indicados. Continuamos perfeccionando a forma de elaboracin e conservacin e ata o momento de elaborar este informe temos chegado s seguintes

Conclusins:
A nosa MASA BASE confrmase como unha boa receita para a elaboracin de pan de millo e produtos de panadera. Que a cebola para o recheo debe ser pochada en wok para manter unha boa textura, sobre todo para as empanadas que vaian ser sometidas a un proceso de ultraconxelacin. Ata agora, e espera de novos ensaios, podemos dicir que parece mis adecuado o Modo B de elaboracin e ultraconxelado. Nas degustacins, feitas ata o presente, non se observaron malos sabores nin se apreciou rancio algn.

705

Arsenio Landa, Pedro Revilla e Rosana Malvar

O aspecto da presentacin ao pblico dunha empanada elaborada polo Modo B ben mellor que a do Modo A.

Conclusins nais
Considrase a utilizacin de trampas de feromonas como o primeiro paso na loita contra as couzas do millo. Como continuacin do paso anterior, un secado correcto, seguido de envasado ao baleiro e posterior ultraconxelacin ata conseguir que toda a masa do gran estea por debaixo dos -20 C, o sistema mis seguro de manter o bo estado e a salubridade do gran Estableceuse unha receita tipo de Masa Base para os diferentes ensaios de elaboracin de produtos de panadera derivados de millos tradicionais ecolxicos. Pidose comprobar que a ultraconxelacin das masas fermentadas non soamente unha forma til para a conservacin e distribucin de dito produto, senn que ofrece a posibilidade de producir produtos semielaborados para o consumo artesanal e industrial. Que no caso das empanadas, como o produto mis tradicional e mis demandado, os ensaios e catas feitas ata o presente indican que a ultraconxelacin do produto totalmente elaborado semella ser o o mellor mtodo de conservacin e presentacin de dito produto fora da venta e distribucin en fresco. Ante a imposibilidade de inclur aqu toda a informacin, receitas e comentarios sobre o noso traballo, invitamos s persoas interesadas a que complementen e actualicen a informacin aqu dada na nosa pxina www.elmaiz.org

Bibliografa
Alonso Ferro RC, RA Malvar, P Revilla, A Ords, P Castro, J Moreno-Gonzlez. 2008. Genetics of quality and agronomic traits in hard endosperm maize. J Agric Sci 146:551-560 Besnier, F. 1989. Semillas: biologa y tecnologa. Mundi-Prensa, Madrid. Butrn A, MC Romay, A Ords, RA Malvar, P Revilla. 2008. Genetic and environmental factors for reducing the incidence of the maize storage pest Sitotroga cerealella (Olivier). Entomol Exp Appl 128:421-428 FAO. 1992. Maize in human nutrition. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy. Henry, R.J., and P.S. Kettlewell. 1996. Cereal grain quality. Chapman & Hall, Cambridge Univ. Press, London, U.K.

706

O millo tradicional e os produtos derivados. Procesado, elaboracin e conservacin

Landa A, P Revilla, RA Malvar, A Butrn, A Ords. 2006. Maz para panicacin. Agricultura 886:506-509 Malvar RA, P Revilla, J Moreno-Gonzlez, A Butrn, J Sotelo, A Ords. 2008. White maize: genetics of quality and agronomic performance. Crop Science 48:1373-1381. Philippeau, C., B. Michalet-Doreau. 1997. Inuence of genotype and stage of maturity of maize on rate of ruminal starch degradation. Animal Feed Science Technology 68: 25-35 Pomeranz, Y., C.R. Martin, D.D. Traylor, and F.S. Lai. 1984. Maize hardness determination. Cereal Chem. 61:147154. Pomeranz, Y., Z. Czuchajowska, and F.S. Lai. 1986. Comparison of methods for determination of hardness and breakage susceptibility by commercially dried maize. Cereal Chem. 63:3943. Revilla P, A Landa, VM Rodrguez, MC Romay, A Ords, RA Malvar. 2008a. Maize for bread under organic agriculture. SJAR 6: 241-247. Revilla P, A Landa, MC Romay, B Ords, RA Malvar, A Ords. 2008b. Maz ecolgico. Tierras 145:72-78 Romay MC, RA Malvar, L Campo, A lvarez, J Moreno-Gonzlez, A Ords, P Revilla. 2010. Climatic and genotypic effects for grain yield in maize under stress conditions. Crop Sci 50:51-58 SAS Institute. 2005. The SAS system, SAS Online Doc HTML format version 9. SAS Inst., Cary, NC. Thompson, D.L., and M.M. Goodman. 2006. Increasing kernel density for two inbred lines of maize. Crop Sci. 46:21792182. Watson, S.A. 1988. Maize marketing, processing, and utilization. p.881940. In G.F. Sprague and J.W. Dudley (ed.) Maize and maize improvement, 3rd ed. ASA, CSSA, SSSA, Madison, WI.

707

REXURDIR DO MILLO CORVO. TESTEMUA DUNHA TRADICIN


Asociacin Cultural Meiro
A Asociacin Cultural Meiro fundouse na aldea buenense de Meiro no ano 1997 baixo o nome de Asoc. Socio Cultural, Deportiva e Xuvenil Meiro. Foi constituda por un grupo de persoas con grandes inquietudes culturais que decidiron unir os seus esforzos para alcanzar un obxectivo comn, a recuperacin etnogrca, gastronmica e cultural da nosa terra, Galicia. Unha das metas da Asociacin Cultural Meiro desde a sa fundacin en 1997 foi a recuperacin das nosas races, das tradicins e da nosa cultura. Entre as diversas ideas e actividades que xurdiron estaba a de dignicar o labor dos campesios, que era considerada a profesin menos valorada. A recuperacin dunha variedade en perigo de extincin, como o millo corvo considerado o pan dos mis pobres, pareceunos a mellor forma de recoecer o traballo dos nosos devanceiros. Debido perda de contacto coa natureza dos nenos, xo que decidsemos levar o proceso de recuperacin do millo corvo aos centros educativos. Os nenos de hoxe son o futuro de ma, e intentamos inculcarlles o valor dos recursos naturais e a conservacin da biodiversidade. Cos anos converteuse na actividade mis recoecida e valorada da asociacin. Non s un proceso de recuperacin dunha variedade de millo, senn que supn unha recuperacin etnogrca, educativa, cultural e gastronmica que abarca todas as pocas do ano: comezando na primavera con semntaa, segue a cava e renda, no vern rgaa e a curta do pendn (parte superior da planta); no outono realzase a curta e empalleirado, a esfollada e grdanse as espigas de millo corvo nos hrreos tradicionais para o seu secado; e no mes de marzo realzase a debullada (desgranado), a muiada (moenda), o amasado e o cocido da bola corva de porta aberta (pan cocido en fornos tradicionais de lea). Como colofn do ciclo anual celbrase o Encontro Degustacin do Millo Corvo a nais do mes de marzo. O carcter educativo e didctico que alcanzou este proceso dbese participacin de centros educativos de toda a comunidade autnoma. Onde se trata de inculcar aos mis pequenos a importancia dos recursos naturais, o respecto polo medio ambiente, coecemento da arquitectura popular, recuperacin e divulgacin da toponimia da nosa

709

Aosciacin Cultural Meiro

terra, e sobre todo que non se esquezan das nosas races, do noso patrimonio inmaterial, da nosa cultura e que se coezan as tradicins dos nosos devanceiros. En toda esta recuperacin ten unha especial relevancia o aspecto gastronmico, coa recuperacin e recopilacin de receitas das nosas avoas.

Orixes do millo corvo


En canto s orixes, estamos en proceso de estudo e recopilacin de informacin para poder determinar a sa procedencia e poca en que veu a Galicia. Existen varias teoras que indican que a sa procedencia dos pobos indxenas de Per e Mxico.

Caractersticas
A cor da mazorca o que mis destaca a primeira ollada. Os grans nunha mazorca de millo corvo son de cor negra. Segundo diversos estudos o millo corvo pose numerosas propiedades teraputicas debido sa pigmentacin. Existen experimentos, como o realizado polo doutor Tomoyuki Shirai, que determinan que as antocianinas existentes no millo corvo (debido pigmentacin) posen propiedades moi saudables. Existe unha relacin entre a cor negra, azulado ou violceo e a proporcin de antocianinas, dicir, canto mis morado ou escuro sexa o cereal, maior ser o seu contido nesta sustancia. A antocianina un pigmento que ten un enorme poder antioxidante, e con grandes poderes teraputicos: promoven a formacin de colxeno, estimulan a rexeneracin dos tecidos, melloran a circulacin sangunea, aumentan a agudeza visual, diminen o risco de padecer enfermidades do corazn e de sufrir algns tipos de cancro.

Causas da situacin actual


O cultivo do millo corvo foi diminundo paulatinamente ata case chegar ao seu extincin. Unha das razns foi pola sa cor, xa que o pan feito coa faria do millo corvo era de cor escura, co cal era considerado o alimento das clases mis baixas da sociedade, os campesios. Isto motivou que se abandonase o seu cultivo antes que outras variedades. Outra causa foi a migracin da xente do campo s cidades, o que carrexou un abandono no campo e dos cultivos, entre eles o millo corvo.

710

Rexurdir do millo corvo. Testemua dunha tradicin

Onde se cultiva
El millo corvo cultvase na aldea de Meiro, pertencente ao Concello de Bueu (Pontevedra). O millo corvo cultvase de xeito tradicional, seguindo o bo facer e a sabedora popular dos nosos avs. O proceso realzase de xeito artesanal e seguindo unhas pautas de cultivo ecolxico.

Recoecemento internacional
Con data do 26 de xullo de 2006, o Millo Corvo, foi includo ocialmente dentro do catlogo internacional do Arca do Gusto de Slow Food, previa aprobacin unnime da Comisin Nacional do Comit Internacional do Arca do Gusto. Os obxectivos do Arca do Gusto consisten en recuperar, catalogar, delimitar, promocionar e protexer produtos autctonos de excelencia gastronmica, preservando o medio ambiente e a biodiversidade en todo o mundo.

Festa de Interese Turstico de Galicia


Con data do 19 de febreiro de 2009, o Encontro Degustacin do Millo Corvo foi declarado Festa de Galicia de Interese Turstico pola Consellera de Innovacin e Industria, por ser unha festa cunha singularidade manifesta, polas actividades desenvolvidas. A festa do Millo Corvo non s se resume na degustacin celebrada no mes de marzo, senn nunha actividade anual (...) levada a cabo na aldea de Meiro e polos seus vecios.

ENCONTRO DEGUSTACIN DO MILLO CORVO


A ltima n de semana do mes de marzo celbrase o Encontro Degustacin do Millo Corvo en Meiro (Bueu Pontevedra). Festa gastronmica onde se poden degustar diferentes receitas elaboradas coa faria do millo negro (millo corvo): empanadas, pan, bica, galletas, torta, ovos fritos con migas de pan de millo corvo, etc.; vez que se pode gozar da msica tradicional, de talleres de artesana en vivo, rutas guiadas ao muo, charla coloquio, etc. Mis informacin: www.meirocorvo.org

711

BREVE ESTUDO SOBRE O PAN TRADICIONAL ELABORADO NA PROVINCIA DE LUGO


Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

Obxectivos do estudo
1. Detectar as panaderas que fan pan de calidade na provincia de Lugo. 2. Estudar o proceso de elaboracin do pan que se leva a cabo nesas panaderas. 3. Determinar se hai algn denominador comn para delimitar os parmetros 4. Proposta de proteccin para o pan galego de calidade (IXP, DOP...).

que denen aos pans de calidade.

Evolucin histrica da producin de cereal


A pesares de que o pan feito en Galicia acada sona a nivel internacional, non existe anda no noso pas unha Indicacin Xeogrca Protexida ou Denominacin de Orixe Protexida que ampare as sas caractersticas e calidade. Na actualidade, so o Pan de Cea est amparado por unha Indicacin Xeogrca Protexida dende o ano 2004. Esta indicacin protexe a zona de elaboracin, o combustible do forno, os ingredientes autorizados, etc., dicir, a peculiaridade do seu xeito de elaboracin. Non podemos analizar a producin de pan na provincia sen facer unha breve revisin do cultivo de trigo e a evolucin que ven sufrindo longo dos anos. Diversos estudos realizados sobre variedades de trigo galego conclen que as variedades locais de Galicia presentan falta de uniformidade, tanto no mbito morfolxico como agronmico e de calidade. A faria de trigo autctono un dos elementos fundamentais na elaboracin do pan galego. Sen embargo, no derradeiro medio sculo, a supercie dedicada cultivo de trigo en Galicia veuse reducida metade e as sementes de trigo do pas foron desaparecendo a medida que os produtores abandonaron a producin. Esta evolucin vese reectida nas tboas e grcos que se acompaan no anexo. Aprciase que a supercie de trigo en Galicia sufriu unha reducin case constante longo das ltimas dcadas, anda que con algunhas recuperacins transitorias. Estas reducins son mis acusadas na dcada 1990-2000 e continan nos anos sucesivos.

713

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

Sen embargo, de destacar tamn que pese progresiva diminucin da supercie cultivada, a producin segue nos ltimos anos unha tendencia a manterse ou incluso incrementarse, afectada por 2 aspectos: por un lado temos o uso de variedades mis produtivas que permiten maiores rendementos por hectrea por outra banda pode ser debido gran incremento de supercie que se produciu en Ourense, que multiplicou por 8 a sa producin, en contraposicin que ocorre en outras provincias, nas que se verica un descenso tanto en nmero de hectreas como en toneladas producidas. Esta evolucin amosase na tboa anexa. Temos que destacar que a provincia de Lugo foi tradicionalmente produtora de centeo. por iso que anda podemos atopar pan feito con este cereal que goza de gran acollida entre moitos consumidores. Sen embargo, e anda de xeito mis acusado do que sucede co trigo, o centeo segue unha tendencia baixa tanto en supercie como en producin, tal e como se amosa nas tboas e grcos anexas. No caso do centeo, parece que os datos analizados nos levan a unha conclusin similar, aprecindose un descenso en todas as provincias galegas salvo en Ourense, que experimentou un incremento do nmero de toneladas producidas no ltimo ano, o que pode ser indicativo dunha lixeira recuperacin da producin deste cereal. En vista dos datos aportados, podemos aventurarnos a conclur que hora de elaborar unha normativa para protexer o pan de Galicia, a cuestin mis polmica a determinar ser seguramente a orixe das materias primas admitidas, podendo ir desde a non regulacin, como no caso do pan de Cea, at a autorizacin exclusiva de faria de cereal producido en Galicia, pasando por gradacins intermedias, que permitan porcentaxes de utilizacin de farias de fora, farias de forza que fan mis ligth o pan, tanto no seu gusto como na sa elaboracin. No caso de cereal producido en Galicia, teen especial transcendencia as iniciativas que se estn levando a cabo para tentar recuperar a nica variedade de trigo autctono rexistrado, o trigo Callobre, que conseguiu no ano 2006 o seu recoecemento no Rexistro de Variedades Comerciais e a sa inclusin na Lista de Variedades de Trigo Brando da ocina espaola de Variedades Vexetais. Esta variedade, pese seu menor rendemento en quilogramos, aporta pan un sabor, calidade e conservacin superiores s que podemos obter con farias doutras procedencias, facendo innecesario o uso de aditivos, pero o seu emprego conleva un problema adicional, que o maior prezo da sa faria. Por outra banda, a favor desta variedade temos outras vantaxes: a pesares de que produce menor cantidade de gran que as variedades forneas, o seu cultivo precisa de menor abono nitroxenado, entrando ben nas rotacins.

714

Breve estudo sobre o pan tradicional elaborado na provincia de Lugo

Metodoloxa
Para coecer as panaderas que fan bo pan na provincia de Lugo, contactouse con persoas que coecen ben o territorio, fundamentalmente persoal da Consellera de Medio Rural das distintas comarcas, que nos facilitaron datos sobre os establecementos de cada zona que tiveran sona de facer pan bo, tendo en conta que o concepto de pan bo abondo subxectivo e o que para un consumidor pode resultar o mellor, para outro pode ser o peor. Anda con esta limitacin, este mtodo permitiunos detectar as panaderas que fan un pan excelente, xa que sobre esas acostuma a haber consenso. Das arredor das 200 panaderas espalladas por toda a provincia, reducimos o nmero a 100, segundo s criterios anteriormente descritos. Este nmero anda o acurtamos mis debido a condicins variadas, atendendo, sobre todo, ao seu grado de modernizacin, descartndose as os establecementos menos tradicionais e cando s 30 panaderas que deben ser sucientes para caracterizar o pan mis tpico e de calidade da provincia. As panaderas visitadas sitanse nos seguintes Concellos: * 2 en Alfoz * 2 en Antas de Ulla * 1 en Bveda * 2 en Castroverde * 2 en Ferreira de Pantn * 1 en Ferreira de Valadouro * 6 en Friol * 1 en Fonsagrada * 2 en Monforte * 3 en Mondoedo * 1 en O Pramo * 1 en Palas de Rei * 2 en Quiroga * 1 en Ribas de Sil * 1 en Sober * 1 en Vilalba

* 1 en Lugo cidade O estudo levouse a cabo en 2 etapas: Visita s panaderas: nesta etapa temos:  Realizacin de enquisas segundo o modelo que se acompaa no Anexo. Con este cuestionario pretndense coecer parmetros tales como: - materia prima empregada - tempos de elaboracin - grao de mecanizacin - tipos de produtos con maior acollida no mercado, as como os prezos de cada un tipo de empresa e comercializacin do seu produto - Toma de mostras: en cada panadera tomouse unha mostra do pan que mis se adapta o prototipo de pan do pas ou pan artesn, que na maiora dos casos

715

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

foron bolos de 1 Kg ou 1 Kg. As mostras recollidas son as que se amosan no anexo fotogrco que se xunta. - Anlise dos datos obtidos do estudo das enquisas para obter uns parmetros que poidan delimitar, ou polo menos albiscar, as caractersticas que debe cumprir o pan para que poida ser chamado pan galego.

Anlise dos datos resultantes da enquisa


4.1 As materias primas
Os ingredientes bsicos e necesarios para a elaboracin do pan son: faria, lvedo, auga e sal, sendo este derradeiro opcional e que se utiliza para dar sabor e fortalecer a masa. A faria: o principal ingrediente do pan, usndose na ampla maiora dos establecementos visitados faria de trigo, soa ou mesturada con centeo. Tamn atopamos panaderas que fan pan de centeo unicamente, pero sempre como complemento producin de outros pans de trigo. En canto procedencia da faria, as porcentaxes distribense do seguinte xeito: s 2 panaderas afirman que utilizan faria de trigo galego 100 %, o que representa o 6,67 % dos establecementos avaliados. 7 panadeiros empregan unicamente faria de fora de Galicia, o 23,33 % dos enquisados. Os 21 panadeiros restantes (o 70 %) apostan por unha mestura de farias do pas con farias de fra, que son farias de mis forza que as de aqu e que consideran que son necesarias porque se non o pan non sube.

Os panadeiros coinciden en que a faria de trigo galego aporta maior sabor pan e aumenta a sa conservacin, pero tamn en que ten baixa forza e non incha ben o pan. Isto debido glute da faria. As farias de fra ou de forza son farias que posen un alto contido en glute que o compoente responsable de atrapar o CO2 liberado da fermentacin e provocar o crecemento da masa. Por iso os panadeiros a utilizan mis, ben soa ou ben mesturada con faria de trigo do pas, para conseguir un produto nal mis esponxoso e con mellor presentacin. A auga: A misin da auga consiste en que a masa adquira unha textura moldeable. A cantidade que se emprega variable en funcin do tipo de pan que se elabora. Os panadeiros usan un

716

Breve estudo sobre o pan tradicional elaborado na provincia de Lugo

sistema de porcentaxes que se denomina taxa de hidratacin ou porcentaxe de panadeiro, medindo a auga como unha porcentaxe sobre o contido en faria, sendo do 50 % en pans lixeiros e dun 70% en pans artesns, podendo chegar at un 80 %. Moitos panadeiros coinciden na importancia que ten no produto nal a calidade da auga empregada. Unicamente 2 panaderas ( o 6,67 %) usan auga dos seus pozos; o resto utiliza auga da trada, que conta coas correspondentes garantas sanitarias. Practicamente o 100% usan auga clorada. O lvedo ou fermento: Nesta categora presntansenos das opcins: utilizar lvedo qumico comercial ou usar fermento ou masa nai procedente dunha amasadura anterior. A totalidade dos panadeiros utilizan fermento que deixan dunha amasada anterior, xeralmente de 24 horas antes, pero s 6 dos enquisados a empregan de xeito exclusivo. Os 24 panadeiros restantes, que representan o 80 % dos establecementos, coinciden en usar pequenas doses de lvedo qumico como complemento, usndoa algns panadeiros todo o ano namentres que outros s no inverno. O pan realizado con fermento natural pose unhas caractersticas intrnsecas que se manifestan en diferentes aspectos: No volume e densidade: a expansin do pan menor que o fabricado con lvedo comercial, obtendo pans mis pesados e coa miga mis apertada. A codia mis escura e grosa que no pan normal. A miga escura e irregular. O sabor lixeiramente mis cido e ten un gusto distinto debido desenvolvemento de aromas e cidos de xeito natural. A conservacin maior. Por estes motivos todos os panadeiros coinciden en que o fermento debe ser un trazo diferenciador e identicativo do pan de Galicia, xa que lle aporta unhas caractersticas que os outros pans non posen.

4.2 A preparacin da masa.


Non atopamos ningn panadeiro que amasara manualmente, usando todos amasadora automtica, sendo as que mis se utilizan as de brazos e as de espiral. O nmero de amasadas por xornada de traballo oscila entre 1 e 10, estando a maiora dos panadeiros en torno a 1 2 amasadas da. Ningn panadeiro fai reamasado. Tempos de repouso: Moitos panadeiros destacaron a importancia que teen os repousos na formacin dun bo pan, sendo ben coecido que os repousos longos son caractersticos deste produto

717

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

galego. Neste apartado podemos atopar unha ampla variabilidade en canto s datos obtidos, oscilando os tempos de repouso entre 30 minutos e 3 horas, sendo a media dos tempos empregados polos 30 panadeiros enquisados 1 hora e 30 minutos. A maior tempo de repouso mis forza se conseguir e canto mis reducido, menor forza e mis extensible ser a masa. Normalmente este repouso divdese en 2 etapas: unha antes de formar as pezas e nalmente, despois de formadas, soe haber outro repouso mis reducido que o anterior, durando entre 15-30 minutos. Control da temperatura e a humidade da masa: S 7 dos establecementos avaliados ( o 23,3%) arman controlar a temperatura e a humidade da masa. Na maiora dos establecementos non se controla este parmetro, mis al da propia experiencia do panadeiro. Nalgns casos acondicinase o lugar onde vai ter lugar a fermentacin, axudando masa mediante a utilizacin dun pequeno calefactor.

4.3 Os tipos de fornos e o proceso de elaboracin


hora de falar do tipo de forno, de destacar a importancia que teen os fornos de lea, moi apreciados na elaboracin de produtos que requiran unha coccin natural de grande calidade e que busquen a diferenciacin mediante un carcter tradicional. Este combustible empregado no 100% dos establecementos avaliados. Tamn se atoparon panaderas que teen mis de un forno, sendo a maiora destes tamn de lea, con algunhas excepcins: atopamos 1 forno elctrico e 2 de gasoil. A vantaxe destes fornos en canto a combustible que usar a lea, usamos unha fonte de enerxa mis barata que o gas e a electricidade, anda que en contrapartida os fornos elctricos presentan unha coccin moito mis regular. Para obter uns mellores resultados hai que prestar especial importancia tipo de lea que se emprega, sendo unha das de maior calidade a de carballo e, en xeral, outras de lapa curta. Os materiais utilizados na fabricacin do forno teen unha importancia transcendental, tanto no que se rere s pisos como s cpulas, sendo os materiais mis empregados, en vista das enquisas realizadas, os ladrillos refractarios, que son os que predominan no 55 % dos fornos presentes nos establecementos obxecto do estudo (xa que hai establecementos que teen mis de un forno), que poden soportar temperaturas de at 1300-1400C e que grazas sa composicin, actan como excelentes acumuladores de calor. Outros materiais empregados na construcin dos fornos son a pedra (0 27% dos fornos) e o ferro (o 18%). En canto a forma do forno, o 76,67% son fornos redondos e o 23,3% son de pisos. No caso dos fornos circulares, que son os predominantes, de gran importancia o deseo da cpula e a sa altura, caractersticas que coinciden en destacar un amplo nmero dos enquisados. O mesmo sucede coa soleira que debe estar fabricada tamn con pezas refractarias. Unha variante que atopamos nas panaderas con fornos de lea circulares son as soleiras xiratorias, que permiten que o produto vaia pasando por diante da fonte de calor reiteradamente conseguindo as unha maior uniformidade na coccin.

718

Breve estudo sobre o pan tradicional elaborado na provincia de Lugo

Se nos referimos funcionamento do forno, existen modelos nos que a lea se sita no interior da propia cmara de coccin ou ben, nun compartimento aparte (fornos de lume indirecto). O primeiro caso fai referencia s modelos mis tradicionais. No segundo caso, a combustin realzase nunha cmara especial de lume e gases, co que se evita o contacto directo do pan coas cinzas derivadas da combustin, sendo deste xeito unha coccin mis limpa e algo mis econmica que no de lume directo. En canto s temperaturas de coccin, a operacin de posta en marcha do forno pode ter unha duracin variable at acadar a temperatura desexada. A maiora dos panadeiros enfornan a unha temperatura media de 260C, oscilando o rango de temperaturas entre 150 e 350C. iniciarse a operacin de acendido, o color do teito do forno ser de color escuro (forno fro), collendo unha cor avermellada tempo que se vai quentando ata chegar color branco cando acada a temperatura ideal. O tempo de coccin do produto tamn vara, xeralmente relacionado co tipo de pan que se esta a facer en cada momento, xa que non require o mesmo tempo un bolo que unha barra. O tempo oscila entre 45 minutos e 2 horas, estando a media en torno s 90 minutos. A maiora dos panadeiros fan entre 1 - 2 fornadas da.

4.4 Produto nal


Neste apartado analizronse os tipos de pans que se comercializan, as como o seu prezo e a sa maior ou menor aceptacin no mercado. Tamn se avaliou o grao de especializacin, para saber se realizan outros produtos ademais de pan, como poden ser empanadas, doces, etc. Produtos mis consumidos: Antes de falar das conclusins s que se chegou co estudo, imos dar unhas breves pinceladas do consumo de pan en Espaa e en Galicia. En Espaa, o consumo per cpita de pan sitase en torno s 40 Kg/habitante e ano, sendo esta cantidade amplamente superada en Galicia, cun consumo prximo s 55 Kg/ habitante e ano. A media de consumo segue unha traxectoria decrecente. En Galicia, segundo as enquisas realizadas, a forma predominante o bolo ou peza, en formatos de Kg, 1 Kg e 1+1/2 Kg, destacando o de 1 Kg sobre o resto das presentacins. En canto tipo de produto elaborado: 29 dos establecementos enquisados fan pan de bolo ou pezas e 1 fai unicamente barras anda que son de tipo rstico-. A maiores dos bolos, 22 establecementos fan tamn barras, 9 fan roscas e 12 outras presentacins como bolios, tortas, etc. En canto a outros produtos que se elaboran, atopamos 8 establecementos que elaboran tamn doces, 21 que fan empanadas e 4 que fan asados por encarga.

719

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

Todos os panadeiros coinciden en que o que mellor se vende o bolo, sobre todo aqueles que fan reparto a domicilio s uns das semana, xa que o que mis aguanta. A barra tamn un produto consumido, sobre todo por aqueles que mercan o pan diariamente e sobre todo nas cidades. Prezo do pan: O prezo bastante homoxneo nos distintos establecementos. Os prezos en tarifa son os seguintes: O bolo de 1 Kg: 2,15 O bolo de 1+1/2 Kg: 3 . Materias primas do pan: Con moita diferenza, o pan que se fabrica de trigo. Algns fan mesturas con centeo e outros apostan por facer pan de centeo unicamente un da ou un par de das semana para complementar a sa producin de pan de trigo. A distribucin dos enquisados a seguinte: 28 establecementos fan unicamente pan de trigo e 2 establecementos elaboran diariamente o seu pan con mestura de trigo e centeo (non fan pan de trigo solo). 11 panadeiros fan ademais do pan de trigo, pan con mestura de trigo e centeo. 16 panadeiros fan ademais do pan de trigo, pan de centeo, xeralmente s un da semana. Con estes datos conclese que o pan que mis aceptacin ten entre os consumidores o de trigo, sendo o de centeo un produto complementario cunha clientela mis especca.

4.5 Outras consideracins


Aqu analizronse distintos aspectos relativos dimensin dos establecementos, nivel de asociacin e s formas de comercializacin do produto. A nivel de todo o territorio Espaol, a estrutura empresarial do sector panadeiro est dividida nunha dobre vertente: por un lado temos unha estrutura moi atomizada, con moitos pequenos fabricantes pero por outro, existen fortes procesos de concentracin nalgns sectores como o do pan precocido e masas conxeladas. Se analizamos as vendas, mis dun 50% prodcense en panaderas tradicionais, tendendo a unha reducin progresiva en favor dos super e hipermercados. En Galicia, atopamos en torno a 1300 establecementos dedicados a pan, pastelera e galletas, ocupando a case 6000 persoas. Os establecementos analizados no estudo teen entre 2 e 13 traballadores, estando a media en torno a 4 5 traballadores. En canto grao de asociacin, s un 40 % (12 establecementos) estn asociados FEGAPAN (Federacin de Galega de Asociacins

720

Breve estudo sobre o pan tradicional elaborado na provincia de Lugo

de Fabricantes de Pan). S 5 establecementos estn inscritos no Rexistro de Industrias Agrarias. En canto distribucin, a maiora venden a domicilio mediante reparto con furgoneta e algns tamn en supermercados ou tendas. Poucos panadeiros teen aberta unha va de comercio exterior, atopndonos algns que envan os seus produtos a Barcelona ou Bilbao. Os datos acadados neste aspecto son os que seguen: 30 panadeiros venden en despacho propio. 26 establecementos teen tamn venda ambulante 12 establecementos venden tamn os seus produtos mediante distribuidores intermedios (tendas tradicionais, supermercados, etc.) 6 das panaderas teen delegacins noutras localidades.

4.6 A opinin dos panadeiros


A parte nal da enquisa refrese s opinins dos profesionais do sector sobre cuestins relativas calidade do produto nal e posibilidade de facer un produto de calidade diferenciada Pan galego. Os resultados son os que se amosan a continuacin. Denicin do seu pan: preguntuselles polas caractersticas que mellor denen o seu produto ou as que mis destacan, de xeito que se non viramos nunca o seu produto tiveramos unha idea do que podiamos esperar del. Neste apartado, os aspectos mis destacados son, por orden decrecente, os relativos a: Calidades organolpticas (pan bo en xeral, bo sabor, etc.) Conservacin do pan: que un pan que aguanta moitos das. Similitude co pan tradicional Composicin do pan: materias primas, sen qumicos, etc. Calidades fsicas: tamao, aspecto, etc. Aceptacin polo consumidor. Denicin de pan de calidade: preguntuselles polas caractersticas que debera posur un produto para ser chamado pan de calidade e por cales seran os aspectos que mis se deberan ter en conta, os que aporten uns trazos denitorios produto nal que o distinga dos outros que nos podemos atopar no mercado. Neste apartado, os aspectos mis destacados son, por orden decrecente, os relativos a: Materias primas: faria de calidade e moito mellor se faria do pas Conservacin: que o pan dure moitos das Empregar fermento e non lvedos qumicos Destacan con igual importancia: que o pan leve repousos prolongados en condicins axeitadas, que se empregue a lea como combustible do forno e que a elaboracin sexa semellante tradicional.

721

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

Xa por ltimo, con menor importancia, destacan: que se faga un bo amasado (non se lle da tanta importancia a este punto ter todos os establecementos amasadora automtica, de xeito que o resultado nal non froito dunha elaboracin manual e depender do bo funcionamento da maquinaria) e unha boa coccin, que o produto nal tea bo sabor e que a auga que se empregue sexa de calidade. Caractersticas do Pan Galego: por ltimo, preguntuselles pola posibilidade de elaborar un Pan Galego baixo un indicativo de proteccin da calidade, co n de chegar s aspectos que os profesionais, en base s seus coecementos e anos de experiencia, consideran indispensables para poder levala a cabo. As conclusins obtidas son as seguintes: O trigo galego: a maiora dos panadeiros estn de acordo en que unha D.O.P. ou I.X.P. de Pan Galego debera de ter unha porcentaxe de trigo galego. A maiora non especican cal sera a porcentaxe a empregar; outros apostan por mnimo o 50% e incluso algns apostan por facer pan de trigo galego 100 %. O fermento: destacan a importancia de que o pan este feito con fermento como carcter diferenciador do produto nal, anda que a maiora empregan pequenas doses de lvedo qumico como complemento. Que o pan sexa natural, sen qumicos, e con elaboracin semellante tradicional. O uso da lea como combustible do forno. Outros aspectos destacados: Como xa se viu nos datos aportados, moitos panadeiros estn de acordo con facer un pan galego con faria do pas. Sen embargo, a maiora coinciden en que obter esta materia prima dicultoso por varios motivos. Producin irregular do trigo do pas: en determinadas zonas o cultivo de trigo non est moi estendido namentres que noutras localidades moi habitual que lles ofrezan s panadeiros trigo do pas. O problema destes radica en que non hai sucientes muos que conten coas correspondentes garantas sanitarias para poder utilizar a faria na elaboracin do pan, e polo tanto, pese abundancia do cereal, non hai posibilidade de utilizalo como materia prima para a elaboracin dun pan de calidade. Dicultade de elaboracin do pan s con trigo galego: moitos panadeiros coinciden na necesidade de aportarlle unha porcentaxe de faria de fora ou de forza porque a faria de trigo galego ten pouca forza e o pan non sube igual, ademais de que amasalo mis complicado. Sen embargo, tamn hai profesionais que apostan por facer un pan exclusivamente con trigo galego que, en base s sas experiencias, pode obter boas calidades sen empregar faria de fora.

722

Breve estudo sobre o pan tradicional elaborado na provincia de Lugo

Custe da faria do pas: este un dos principais problemas. No mercado actual, con prezos cada vez mis axustados, e no que cada vez mis establecementos usan o pan como produto reclamo, o emprego de faria do pas pode facer encarecer mis o produto derivado do seu maior prezo, que deriva sa vez dunhas escasas producins e da sa dicultade de obtencin.

5. Conclusins nis do estudo


En base a todos os datos recadados no estudo, podemos conclur que o pan tradicional galego difernzase dos outros pans existentes no mercado en 4 aspectos clave: Faria Fermento Fermentacin ou repouso Forno Son estas catro F as que fan un produto diferenciado e de calidade. Dos catro elementos que denen a calidade do pan galego esta claro que o que ten mis importancia a faria, porque quen aporta mis personalidade. De todos os panadeiros aos que se lle preguntou que debera ter un pan para ser chamado pan galego, todos coincidiron en que debera levar faria de trigo galego, variando na porcentaxe: desde unha parte mnima at o 50% e tan s uns poucos propuxeron o 100% de faria galega. Algo que aprendemos facendo este traballo que se pode elaborar un pan excelente con faria procedente exclusivamente de trigo cultivado en Galicia hoxe en da. Habera que escoller trigo de calidade. A calidade do trigo producido en Galicia moi heteroxnea xa que hai trigos que por si sos non son capaces de facer bo pan namentres que outros faran un pan excelente. Unha vez elixida a materia prima excelente habera que darlle unha elaboracin coidadosa, con fermento, con tempo suciente de repouso, controlando a temperatura E despois temos o forno que imprescindible que sexa de lea. Entrar en que tipo de lea xa complicado anda que mellor parece ser a de carballo. Poren poden utilizarse outras. Cada unha daralle unha personalidade ao pan. A forma, a altura e o tipo de forno ten importancia. Hai fornos nos que non posible facer pan tradicional anda que se respecte todo o relativo as materias primas. No momento actual, Galicia precisa con urxencia aumentar a supercie de cultivo, non s por unha cuestin de soberana alimentaria, que tamn, senn e sobre todo como xeito de defenderse dos incendios forestais. Non hai corta-lumes mellor que unha zona cultivada. Se aumenta a demanda de cereal producido en Galicia ao ser un cultivo extensivo este podera ser realizado incluso por absentistas propietarios de terras agrarias coa utilizacin

723

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

de empresas de servizos agrarios de maquinaria e podera servir para diversicar ingresos de outros sectores produtivos en crise. ben curiosa a proliferacin nos ltimos anos en poucos anos de mallas tradicionais, en plan festeiro, en tantos sitios da xeografa. Hai como un desexo de non esquecer algo tan bsico e que est seriamente ameazado. En canto moenda do cereal compre asumir que contamos con multitude de muos e aceas espalladas por toda a xeografa que se poderan revitalizar en parte, sempre que se especicase na norma de calidade que se moese en muo de auga a faria que fose precisa para facer o pan galego. Hai muos que se estn recuperando por medio de subvencins e que mellor recuperacin que darlles unha utilidade efectiva. Hai aceas anda en funcionamento, hai outras abandonadas e hai algunhas que non estn abandonadas pero estn na clandestinidade porque os titulares estn xubilados e/ou non dispoen de rexistro sanitario por non compensarlles as reformas que lle esixen, anda sendo estas ben cativas. Na maiora dos casos abondara coa construcin de un bao e a instalacin dos recipientes de recollida da faria en materiais aptos para uso alimentario normalmente en aceiro-. A recuperacin dos muos, que traballan con enerxa renovbel e que non producen gases de efecto invernadoiro poden incardinarse no concepto de economa sustentbel paliativa do cambio climtico. Fica logo vender o pan. O pan debera venderse mis caro do que marcan as tarifas vixentes na actualidade. A calidade ten un prezo. Precisarase publicidade que incidira sobre tres piares fundamentais: O primeiro: a calidade organolptica do pan. O sabor e sobre todo o aroma son bazas fundamentais do pan galego recoecidas en moitos mbitos. Sen embargo hai un segmento da poboacin que non ten interiorizado o gusto do pan con personalidade que habera que recuperar mediante a anacin do padal. O segundo piar no que soster o prestixio do pan galego sera a sustentabilidade do proceso de elaboracin, desde o cultivo pasando polo modo e o combustible da coccin que ao ser lea ten un balance cero na producin de CO2. O terceiro p do pote sera a duracin. O pan galego amais das sas excelentes calidades organolpticas, ten a vantaxe de que estas teen unha duracin maior: estimamos que se mantn unha semana en condicins idneas, sen mermas apreciables na calidade. As o custe maior do pan compensara porque non se desperdicia nada por pasarse e poerse incomestible. Amais non preciso ir comprar pan a diario, abonda con unha ou das veces por semana. O soo dos elaboradores de produtos perecedoiros, aumentar a duracin sen utilizar conservantes, resulta que o pan galego xa a ten incorporada. Temos as unha diferenciacin clara: por un lado o pan normal que barato, inspido e que dura apenas un da. Por outro lado temos o pan galego que mis caro, mis rico

724

Breve estudo sobre o pan tradicional elaborado na provincia de Lugo

e anda por enriba dura unha semana. Vostede pode mercar o pan unha vez a semana ou das se prere un sabor mis fresco! No caso de sacar unha norma para a proteccin de calidade, no caso do pan pode equipararse ao vio con D.O.: unha norma para toda a denominacin, unhas variedades preferentes o Callobre neste caso, unhas variedades autorizadas todas as demais que sexan de calidade e despois potenciar as caractersticas de cada subzona: Carballo, Carral, Neda, Antas, Modoedo, Ous Sendo o mbito xeogrco toda Galicia hai suciente diversidade de hbitats para producir todo tipo de trigos. Considerando que s hai unha variedade de trigo galego no Rexistro Ocial de Variedades, poderanse autorizar outro tipo de cultivares e ao mesmo tempo continuar coa seleccin para no futuro dispor de outras variedades autctonas seleccionadas e estables. E non podemos esquecernos do centeo que en pocas recentes cultivouse en amplas zonas da xeografa e hoxe un cereal reducido a mnima expresin, desprezado. Os consumidores que aprecian o pan de centeo puro ou en mestura con trigo, seguro que demandaran un produto de calidade.

I: CONCELLOS SELECCIONADOS PARA AS VISITAS Anexo ANEXO I: concellos seleccionados para as visitas

725

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

Anexo ii: modelo de enquisa realizada


ANEXO II: MODELO DE ENQUISA REALIZADA

NOME: ENDEREZO: Materias primas: De onde procede a faria que utilizan? Trigo galego Trigo de fora Mestura de farias Que tipo de lvedo utilizan Lvedo nai lvedo qumico Utilizan aditivos? De que tipo? Que tipo de auga utilizan
clorada non clorada trada

TELEFONO:

Mestura de outros cereais

pozo

outra

Elaboracin: Como fan a masa amasado manual amasado automtico Canto tempo a deixan repousar Cantas veces fan masa ao da Controlan a Temperatura e humidade da masa Fornos: Que tipo de forno empregan Pedra ferro outros. Que tipo de combustible empregan Lea gas gasoil outro Forma do forno Medidas capacidade Temperaturas Tempos de coccin Cantas fornadas cocen ao da Tipos de pan Formas do pan Bolo Rosca Barra Outros Pola Materia prima Trigo Centeo Mestura Millo Outros Cal se vende mellor Canto costa Producin anual estimada: Outros Produtos que elabora Tipo de empresa e n de traballadores Venda do produto final: despacho propio delegacins distribuidores intermedios venda ambulante Forma de reparto Est asociado Licenza de Actividade Inscrito no R.I.A. Como definira o seu pan?

outros

Que para Vde. un pan de calidade?

Que condicins debera cumprir un pan, na sa opinin, para ser chamado pan galego?

726

Breve estudo sobre o pan tradicional elaborado na provincia de Lugo

Anexo III: estatsticas centeo.


1950 1960 1970 1980
Producin (t)

1990

2000

2007
Supercie (ha) Producin (t)

Supercie Producin Supercie Producin Supercie Producin Supercie (ha) (t) (ha) (t) (ha) (t) (ha)

Supercie Producin Supercie Producin (ha) (t) (ha) (t)

A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia Espaa % Lugo/ Galicia %Lugo/ Espaa

18.100 62.000 35.100 11.300 126.500 616.700

21.135,60 62.000,00 56.686,50 16.611,00 156.433,10 467.069,90

19.000 62.000 32.400 4.200 117.600 509.180

22.800,00 74.400,00 51.840,00 5.040,00 154.080,00 385.326,70

7.680 49.500 32.011 5.800 94.991 285.243

9.224,00 64.350,00 32.011,00 7.250,00 112.835,00 249.584,20

5.100 19.650 23.650 4.814 53.214 216.988

6.630,00 25.545,00 28.380,00 7.221,00 67.776,00 283.887,00

2.600 15.867 24.300 3.113 45.880 202.163

4.680,00 21.420,00 36.450,00 5.292,00 67.842,00 267.317,00

862 2.825 3.000 343 7.030 109.609

1.638,00 7.743,00 5.580,00 696,00 15.657,00 220.044,00

73 1.181 4.956 131 6.341 111.744

175,00 3.519,00 16.404,00 390,00 20.488,00 261.369,00

49,01

39,63

52,72

48,29

52,11

57,03

36,93

37,69

34,58

31,57

40,18

49,45

18,62

17,18

10,05

13,27

12,18

19,31

17,35

25,78

9,06

9,00

7,85

8,01

2,58

3,52

1,06

1,35

FONTE: Fondo documental Instituto Nacional de Estadstica. Anuario Estadstico. Varios aos. Anuario de Estadstica Agroalimentaria. MARM. 2008

Evolucin da superficie e produccin do centeo en Galicia Producin


Superficie 180.000 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2007

Evolucin da superficie e produccin do centeo en Lugo Producin


Superficie 80.000 70.000 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2007

727

Mara Prez Folgueira e Marcelino Castro Pena

Anexo IV: estatsticas trigo.


1950
Supercie (ha) Producin (t)

1960

1970

1980
Producin (t)

1990

2000

2007
Supercie (ha) Producin (t)

Supercie Producin Supercie Producin Supercie (ha) (t) (ha) (t) (ha)

Supercie Producin Supercie Producin (ha) (t) (ha) (t)

A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia Espaa % Lugo/ Galicia %Lugo/ Espaa

28.500 11,500 1,400 950 42.350

45.462,60 16.905,00 2.163,00 1.520,00 66.050,60

23.000 10.750 1.000 290 35.040

36.800,00 15.050,00 1.700,00 377,00 53.927,00

19.500 10.500 600 400 31.000

31.200,00 18.900,00 840,00 600,00 51.540,00

15.000 16.129 840 1.181 33.150

26.250,00 20.968,00 1.176,00 2.244,00 50.638,00

15.850 15.270 3.100 1.212 35.432

36.455,00 22.144,00 5.270,00 2.788,00 66.657,00

3.668 6.545 11.800 416 22.429

10.637,00 13.915,00 37.281,00 810,00 62.643,00

3.240 4.061 9.240 621 17.162 1.803.313

9.234,00 17.747,00 48.048,00 2.732,00 77.761,00 2.851.119,00

4.050.055 3.373.498,50 4.233.405 3.520.266,90 3.753.847 4.060.036,00 2.698.509 6.039.238,00 2.006.624 4.773.551,00 2.353.027 3.799.662,00

27,15

25,59

30,68

27,91

33,87

36,67

48,65

41,41

43,10

33,22

29,18

22,21

23,66

22,82

0,28

0,50

0,25

0,43

0,28

0,47

0,60

0,35

0,76

0,46

0,28

0,37

0,23

0,62

FONTE: Fondo documental Instituto Nacional de Estadstica. Anuario Estadstico. Varios aos. Anuario de Estadstica Agroalimentaria. MARM. 2008

Produccin de trigo na provincia de Lugo


25.000,00 20.000,00 15.000,00 10.000,00 5.000,00 0,00 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2007

Produccin Superficie

Produccin de trigo en Galicia


90.000,00 80.000,00 70.000,00 60.000,00 50.000,00 40.000,00 30.000,00 20.000,00 10.000,00 0,00 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2007 Produccin Superficie

728

Breve estudo sobre o pan tradicional elaborado na provincia de Lugo

BIBLIOGRAFA
Estudos e publicacins:
Evolucin de la produccin en el sector agrario espaol, 1970-1995. Pilar Expsito et. Al. USC. (Publicado en Estudios Econmicos Regionales y Sectoriales, Vol. 2 num.1 (2002)). Norma tcnica artesana de panadera y panes especiales. Gobierno de Navarra. Departamento de Desarrollo Rural y Medio Ambiente. Proyecto de mejora de los trigos de La Corua. Jos Alberto Oliveira et. Al. Producin, utilizacin e conservacin do trigo e centeo autctonos. Juan Pieiro Andin et. Al. CIAM. Proxectos 2000-2005. Resolucin de 20 de noviembre de 2006 de la Direccin General de Industria Agroalimentaria y Alimentacin por la que se le da publicidad a la solicitud de registro de la IGP Pan de Cruz de Ciudad Real. Orde do 16 de abril de 2004 pola que se aproba o Regulamento da IXP Pan de Cea e se nomea o seu Consello Regulador provisional.

Pxinas web consultadas:


www.marm.es www.xunta.es http://mediorural.xunta.es www.ciam.es www.artepan.com.ar www.harinerasvillamayor.com www.lareira.net www.elpais.com: Artigo Pan de Cea con trigo de etiqueta www.elprogreso.galiciae.com Artigo: Con las manos en la masa. Un proceso con mucha miga www.atlantico.net Artigo: Galicia recupera su trigo autctono que estaba desapareciendo para crear un pan gallego artesano y de molde www.boe.es www.elforodelpan.com www.mercasa.es

729

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Sesin 15

A experiencia da comercializacin de produtos ecolxicos desde A Cova Da Terra (Lugo)


Xabier Brua Garca 1, Clara Raposo Gonzlez 1
1

Asociacin A Cova da Terra. e-mail: ringojbg@yahoo.es www.covadaterra.org

Ra Nreas n 12 Baixo 27.001 Lugo

Resume
A Cova da Terra unha asociacin de comercio xusto e consumo responsable que nace en Lugo no ano 1995, instalando a primeira tenda de comercio xusto de Galicia. A evolucin do pensamento da propia asociacin xo que se incluran amais os ns do consumo responsable e a soberana alimentar; dando lugar incorporacin da venda de produtos ecolxicos. No ano 2000 inciase xunto coa asociacin de agroecoloxa Alberte Rodrguez Prez un pequeno grupo de consumo que comparte semanalmente cestas de produtos ecolxicos. Co traslado da asociacin a un espazo maior, no ano 2003 A Cova aposta por introducir na tenda produtos da agricultura ecolxica. Finalmente no ano 2006 inciase un novo modelo de comercializacin a travs da gura dos asociad@s, que son familias cun compromiso mensual de consumo en ecolxico e comercio xusto. Hoxe en da A Cova da Terra ten 142 asociad@s e os produtos ecolxicos supoen mis do 77 % das vendas directas da tenda. A presente comunicacin centrase na evolucin da comercializacin dos produtos ecolxicos entre os anos 2006 e 2009, analizando a evolucin das vendas, asociad@s, produtores e produtos. Faise tamn unha pequena referencia orixe dos produtores e produtos para analizar a incidencia do produto local. Palabras clave: asociacin, comercializacin, consumo responsable, comercio xusto, produtos ecolxicos, asociad@s.

733

Xabier Brua Garca, Clara Raposo Gonzlez

I. Antecedentes da asociacin
A Cova da Terra unha asociacin galega sen nimo de lucro, de comercio xusto e consumo responsable, que traballa na transformacin da sociedade desde o mbito local na procura dunha maior conciencia ambiental e social dos e das galegas, a partir de programas educativos e de sensibilizacin e de prcticas comerciais mis xustas e solidarias (Plano estratxico A Cova da Terra 2011-2015).

OS COMEZOS
Poderase dicir que o nacemento da asociacin A Cova da Terra xurde a partires do movemento social polo 0,7%. Foi polo ano 1993 cando a mobilizacin social pedindo o 0,7% do PIB para cooperacin internacional foi mis forte. Lugo foi unha das cidades onde se desenvolveron estas reivindicacins, grazas unin do movemento social lucense que se coordinou nunha plataforma que reuna a representantes de mis de 15 asociacins e un gran nmero de persoas a ttulo individual. Ademais das accins reivindicativas, este grupo reunase para ofrecer formacin e debate aos seus membros. Dese debate xurdu a necesidade de abrir unha fronte de actuacin na cooperacin internacional a travs do comercio xusto, que en Galicia practicamente non exista (tan s en Compostela haba daquela un pequeno grupo en formacin). No outono de 1994 constituuse dun xeito informal un grupo de traballo en Lugo, e durante un ano o grupo traballou temas de formacin sobre o comercio xusto: a sa historia, o seu futuro, a sa andaina por outros pases, a rede de comercio xusto... A asociacin entrou en contacto co grupo de Compostela para traballar conxuntamente. Todo este proceso formativo concretouse coa creacin da asociacin cultural e de desenvolvemento A Cova da Terra en setembro de 1995 e coa apertura da tenda da

Imaxe n 1: vista xeral da tenda de A Cova da Terra en 1995 na Ra San Pedro

734

A experiencia da comercializacin de produtos ecolxicos desde A Cova da Terra (Lugo)

asociacin o 11 de decembro de ese mesmo ano, que foi a primeira tenda de comercio xusto de Galicia. Nese momento a asociacin conta con 9 membros e moitos colaboradores. Comezaron tamn os contactos coa incipiente coordinadora estatal de comercio xusto, que a nais dese mesmo ano constituuse legalmente, sendo A Cova da Terra un dos socios fundadores e participando activamente formando parte da directiva como responsables da comisin de tendas durante un perodo de ano e medio. Nos primeiros anos da asociacin fxose fundamentalmente traballo de divulgacin do movemento do comercio xusto e entrouse en contacto mis estreito con outros grupos do pas interesados nesta iniciativa. Nese momento tanto en Santiago coma en Vigo existan grupos mis ou menos consolidados cos que se abra unha posibilidade de coordinacin. Froito desa coordinacin naceu tamn en 1995 a coordinadora galega de comercio xusto formada polos grupos de Lugo, Compostela e Ourense. A coordinadora galega funcionou dende nais do ano 1995 ata oa no 1998 e a ela pertenceron os seguintes grupos: Arao de Vigo e Augasquentes de Ourense, na actualidade disoltos, Panxea de Santiago, Amarante de Pontevedra e A Cova da Terra de Lugo.

II. Principios da asociacin


A asociacin A Cova da Terra desenvolve as sas actividades en Galicia e ten coma ns e actividades, segundo os seus estatutos (1995 e modicacin de 2010), os seguintes: 1) Promover un estilo de vida respectuoso co medio e solidario cos grupos desfavorecidos da terra, creando lugares de encontro nos que se fomente o debate destes e doutros temas. 2) Promover, difundir e sensibilizar ao noso entorno sobre as causas das desigualdades e as alternativas como o consumo responsable e o comercio xusto. 3) Ofrecer esas alternativas sociedade, mediante o apoio aos produtores das rexins mis desfavorecidas, promovendo o acceso dos seus produtos s redes comerciais e pagando prezos xustos polos mesmos. 4) De igual xeito apoiar aos produtores locais de agricultura ecolxica, promover redes de comercializacin e sensibilizacin dos produtos locais e ecolxicos e achegalos aos consumidores/as. 5) Promover proxectos de desenvolvemento sustentable, cooperacin internacional, e defensa da diversidade cultural dos pobos, os seus saberes e as sas linguas. 6) Na mesma lia, difundir e promocionar a nosa cultura e a nosa lingua. 7) Promover, difundir e participar na proteccin e conservacin do medio ambiente. 8) Promover o voluntariado e a participacin activa da sociedade.

735

Xabier Brua Garca, Clara Raposo Gonzlez

A Cova da Terra unha organizacin que progresa continuamente na sa coherencia interna, na sa viabilidade econmica e na sa proxeccin cara ao exterior, e que un referente na comercializacin de produtos ecolxicos e de comercio xusto, no apoio producin local ecolxica e no traballo de educacin e sensibilizacin, creando espazos de debate critico que cuestionen os nosos modelos sociais e econmicos, con un discurso e unha experiencia sempre vangarda dos movementos existentes nestes campos (Plano estratxico A Cova da Terra 2011-2015). En realidade, os principios e idealismo de A Cova da Terra procuran incidir nos gobernos, nas institucins e nas organizacins privadas e pblicas para que conguren un futuro congruente coa dignidade de cada produtor. A travs deste principio poden valorarse as cuestins que se reren desigualdade de oportunidades e trato, corrupcin, ausencia de polticas e discriminacin e aproveitamento dentro da propia forza comercial que se xera na interaccin comercial entre ofertantes e demandantes. Neste senso est chamada non s a promover unha maior integracin entre produtores, senn a contribur a unha verdadeira cultura globalizada da solidariedade, equidade e dignidade nos modelos de intercambio comerciais e/ou econmicos actuais.

III. Caractersticas da asociacin


O LOCAL
Desde a apertura a tenda estivo situada na ra San Pedro de Lugo. O 11 de setembro de 2003, A Cova da Terra trasladouse ra Nreas (tamn en Lugo), a un local de maiores dimensins que permitiu o crecemento das actividades da asociacin e da tenda. O local ten desde entn, dous espazos diferenciados: O espazo da tenda, con varias zonas dependendo dos produtos expostos: alimentacin de comercio xusto, artesana de comercio xusto, alimentacin ecolxica, droguara ecolxica, librera sobre temticas sociais, papelera reciclada, roupa e libros de segunda man e venda de produtos feitos por asociacins sociais e colectivos de integracin. O espazo da asociacin un local social que sirve de sala de reunins, zona de exposicins, espazo para conferencias, etc, tanto da nosa asociacin como doutras que poidan necesitalo. Ademais existe unha zona reservado para que distintos colectivos deixen os seus trpticos, campaas, recollida de sinaturas, etc. Temos tamn un Centro de Recursos Kandaharia aberto ao pblico con libros, revistas, vdeos, gravacins, artigos... e mltiples actividades ao seu redor para o achegamento de toda esta informacin ao pblico lucense.

736

A experiencia da comercializacin de produtos ecolxicos desde A Cova da Terra (Lugo)

Imaxe n 2: centro de recursos Kandaharia

A TENDA
Comezau con das persoas contratadas a tempo parcial e a da de hoxe temos das persosa a xornada completa e unha a media xornada. Consideramos fundamental que o traballo de atencin e xestin da tenda sexa levado por persoal contratado na medida do posible, xa que entendemos ao movemento do comercio xusto inscrito dentro do movemento de empresas de economa social e solidaria e mbolos dous movementos teen como base fundamental o traballo digno. Desde a tenda temos posto a andar varios proxectos de comercializacin directa con grupos produtivos do Sur. Mantense relacins estables con produtores organizados de pases como Per, Bolivia, Chile, Cuba, Nicaragua e Filipinas. Moitas das cooperativas coas que agora mantemos relacins comerciais directas son froito de proxectos iniciados por ONG de desenvolvementos galegas coas que colaboramos. Desde o ano 2001, a tenda potencia tamn o consumo de produtos ecolxicos, iniciando nesa poca contactos con produtores do noso entorno prximo. Buscase un consumo responsable co medio ambiente e cos agricultores as como unha alimentacin sa para o consumidor. Un dos grandes logros da asociacin o de demostrar a viabilidade da cooperacin a travs do comercio, sendo a nosa tenda un referente para outros grupos a nivel galego e estatal. Na tenda pdense atopar: 1) Produtos procedentes de agricultura ecolxica, apostando maioritariamente polos mis locais (entre eles os galegos).

737

Xabier Brua Garca, Clara Raposo Gonzlez

2) Produtos de comercio xusto: artesana ornamental, alimentacin, txtil, menaxe do fogar, complementos, xoiera.... 3) Produtos de limpeza ecolxicos e solidarios cos pases empobrecidos. 4) Produtos de reciclaxe: temos un compromiso para a conservacin do medio para asegurar o futuro e en coherencia cos obxectivos do comercio xusto. 5) Libros: como medio de difusin e de denuncia, sobre economa, ecoloxa, xnero, cooperacin, pacismo... 6) Msica: distribuidoras que potencian os intercambios culturais dos pases do terceiro mundo a travs das sas msicas e aportan parte das sas ganancias a proxectos de desenvolvemento. 7) Venda de material de asociacins sociais e produtos feitos por membros de colectivos de integracin.

Imaxe n 3: vista xeral da tenda de A Cova da Terra en Lugo

738

A experiencia da comercializacin de produtos ecolxicos desde A Cova da Terra (Lugo)

Ademais da venda de produtos na tenda, desde o ano 2006 foron incorporndose novos servizos como: catering, servizo a domicilio, tenda en lia (http://covadaterra.org/ cibertenda/), agasallos personalizados (para celebracins, institucins, . . .).

AS ACTIVIDADES
A asociacin ntrese de membros voluntarios que participan nas campaas de formacin, sensibilizacin, difusin e denuncia. Isto implica a necesidade de formacin constante para os membros da asociacin nos temas cos que traballa. Na actualidade hai un grupo central de 5 persoas e un grupo de colaboradores dunhas 30 persoas ao redor da asociacin. Amais a asociacin conta na actualidade con 6 persoas traballadoras (tres en tenda e tres na asociacin, das delas a media xornada), 35 socios/as e 142 asociados/as. O funcionamento da asociacin horizontal e democrtico. Reunmonos cada das semanas, sendo as reunins abertas e nas que pode asistir calquera persoa e a onde se toman todas as decisins. O traballo da asociacin comprende: 1. Campaas propias de comercio xusto e consumo responsable: Da propia asociacin: campaa de consumo responsable no Nadal tanto de cara ao pblico como a travs de charlas en centros educativos, Da Internacional do Comercio Xusto, conferencias e traballo de sensibilizacin cara ao pblico, exposicins, traballo de sensibilizacin en colexios, presenza na ra e en feiras, degustacins, apoio a pequenos colectivos que se inician no comercio xusto e na agroecoloxa, debates nos medios de comunicacin, contacto directo cos produtores, presentacin de produtos noutros locais... Campaas estatais e europeas: campaa do cacao, campaa das zapatillas Nike, campaa tecido con dignidade, edicin do CD Razas para a coordinadora de comercio xusto... 2. Centro de Recursos Kandaharia (http://covadaterra.org/kandaharia/) aberto ao pblico con prstamo de libros, revistas, audiovisuais, material didctico, dossieres, etc. Ao redor do centro e como difusin dos materiais de que dispn realzanse charlas, obradoiros, proxeccins, contacontos, etc., as como a elaboracin de exposicins e material didctico propio en torno ao comercio xusto e o consumo responsable. 2. Programa educativo de comercio xusto e consumo responsable. Dirixido principalmente a primaria e secundaria, anda que tamn se ten realizado con outros colectivos. Disponse de material didctico propio, unha pxina web educativa (http:// acovaeducativa.org/), boletn informativo semanal, exposicins e distintos programas de formacin.

739

Xabier Brua Garca, Clara Raposo Gonzlez

3. Xornadas de Economa Alternativa e Solidaria, das que se levan realizado catro edicins e nas que se pretende informar, debater e traballar sobre posibles iniciativas neste campo tanto en Galicia como no resto do estado. 4. Participacin en Redes: como xa se dixo fumos socios fundadores da coordinadora estatal de comercio xusto, na que participamos activamente favorecendo os debates internos coma o da conveniencia ou non de vender produtos de comercio xusto nas grandes supercies e a necesidade dunha denicin clara do que unha entidade de comercio xusto. Neste sentido estamos a traballar para fortalecer redes crticas entre distintas entidades de comercio xusto de todo o estado a travs do espazo por un comercio xusto. Tamn participamos na comisin de comercio xusto da Coordinadora Galega de ONGs, na rede galega de consumo responsable e no consello de asociacins de Lugo. 5. Campaas en colaboracin con outras asociacins: Marcha Mundial da Mulleres desde os seus inicios, campaas contra a OMC, da da muller traballadora, campaa conta a biotecnoloxa, mobilizacins contra as guerras, apoio ao movemento zapatista, marcha contra a explotacin infantil, marcha contra o paro, condonacin da dbeda externa, actos de protesta contra a reunin de Davos, actos polos dereitos humanos, recollida de material para envos a pases empobrecidos, recollida de sinaturas, charlas en colaboracin con outras asociacins e coa coordinadora galega de ONGs... 6. Colaboracin coas universidades, en concreto coa ocina do voluntariado da Universidade de Santiago de Compostela do campus de Lugo, a travs da formacin ao voluntariado e xunto con ESF nunha asignatura de libre conguracin da Universidade de A Corua. 7. Espazo de dinamizacin da vida asociativa lucense: no noso local existe un espazo para informacin sobre as asociacins que traballan ao noso redor e de difusin das sas actividades e campaas. As mesmo o local est a disposicin de todas as asociacins para reunins, charlas, exposicins, etc. 8. Sensibilizacin no marco agroecolxico: a travs na participacin na ISAP (Iniciativa pola soberana alimentar dos pobos), xornadas de achegamento a produtores ecolxicos, xornadas sobre o consumo consciente de produtos forestais, participacin na campaa estatal madeira xusta. 9. Proxectos de cooperacin: Proxecto de cooperacin para a creacin dun taller de madeira para mozos dun barrio pobre de Sucre (Bolivia). Proxecto de cooperacin con Minka (Per).

740

A experiencia da comercializacin de produtos ecolxicos desde A Cova da Terra (Lugo)

Imaxe n 4: desenvolvemento dunha actividade na ra

IV. A incorporacin da agroecoloxa na asociacin


O proceso polo que a asociacin foi incorporando nos seus postulados ideolxicos o marco agroecolxico e dene a evolucin das estratexias de venda da tenda pasa por cinco etapas: 1) Comeza coa colaboracin coa asociacin de agroecoloxa Alberte Rodriguez Prez para a comercializacin (mediante cestas) de produto ecolxico. Nese momento A Cova da Terra en asemblea decide que os principios de comercio xusto son compatibles coa agroecoloxa, apoiando sobre todo o produto local e a transformacin que iso supn a nivel social no noso contorno. 2) Cambio de local no ano 2003: Aumento do espazo e polo tanto da gama de produtos. Maior visibilizacin o que supuxo un aumento das vendas. 3) Incorporacin dos asociados: a incorporacin dos asociados supn unha delizacin das vendas e a dispoibilidade de dieiro a principios de mes, cando mis se precisa. O nmero de asociados ten un crecemento exponencial. 4) Informatizacin das vendas e formacin empresarial da xestin de tenda: a incorporacin das novas tecnoloxas supuxo unha mellora da xestin (venda a travs de TPV e programa propio de xestin) e o feito de que das persoas da asociacin asistiran a un curso de formacin empresarial mellorou o rendemento da venda dos produtos. 5) Introducin de novos servizos: ademais da venda de produto en tenda iniciouse unha lia de servizos que complementou a sada do produto, o coecemento da asociacin e supuxo unha mellora econmica - venda por internet, servizo a domilio e catering - fundamentalmente.

741

Xabier Brua Garca, Clara Raposo Gonzlez

A gura que maior interese presenta no mbito da comercializacin dos produtos agroecolxicos, pola sa novidade, a de asociados/as (Estatutos de A Cova da Terra, 2010) que son as persoas fsicas e as persoas xurdicas legalmente constitudas, sexan pblicas ou privadas, que se comprometan a apoiar os ns da asociacin e colaborar con ela mediante a merca dunha cantidade mnima (actualmente xada en 30 ) de produtos de comercio xusto e producin ecolxica na tenda pertencente asociacin. O seu nmero foi crecendo de forma progresiva desde a sa implantacin no ano 2006, tal e como se pode apreciar na tboa n 1, ata acadar o nmero de 142 no ano 2009. A sa aportacin supn algo mis do 40% das vendas da tenda.

Produtos ecolxicos na tenda de A Cova da Terra

Tboa n 1: evolucin do nmero de asociados/as en A Cova da Terra (2006-2009)

Ano 2006 2007 2008 2009 TOTAIS

N Asociados/as 43 71 81 142 142

N novas incorporacins 28 10 61 -

% Incremento 65 % 15 % 75 % -

V. A experiencia na comercializacin nos anos 2006-2009


Desde a incorporacin do programa informtico propio de xestin no ano 2006 (TPV A Cova da Terra) os datos de produtos, pedidos e vendas estn rexistrados e permtenos poder facer un seguimento en maior profundidade dos distintos datos. A continuacin amsase unha pequena anlise da comercializacin dos produtos ecolxicos na tenda de A Cova da Terra no perodo 2006-2009. Destaca tal e como se amosa no grco n 1, a importancia das vendas dos produtos ecolxicos sobre o total de vendas, que no ano 2009 chegaron a supoer o 77 % do total . Desde o ano 2006 no que as vendas de ecolxico representas un 60%, o incremento medio anual das vendas de ecolxico sobre o total foi do 6%.

742

A experiencia da comercializacin de produtos ecolxicos desde A Cova da Terra (Lugo)

Grco n 1: evolucin das vendas en A Cova da Terra (2006-2009)

Do total das vendas de produtos ecolxicos, o 60 % procede de produtos envasados, o 35 % de produtos en fresco e o 5% de produtos de comercio xusto (que a sa vez representan o 20 % dos produtos de comercio xusto existentes na tenda). A evolucin das vendas dos produtos ecolxicos, tal e como se reexa no grco n 2, teen unha tendencia alza, experimentando un crecemento do 150 % en catro anos. Neste crecemento destaca o envasado cun incremento do 280 %, seguido do fresco cun incremento do 86 % en catro anos. Por outro lado os produtos de comercio xusto ecolxico presentan unha situacin estabilizada.
Grco n 2: evolucin da aportacin do ecolxico sobre as vendas (2006-2009)

Actualmente a tenda traballa cuns 118 provedores, dos que un 45% (52) o son integramente en ecolxico, e destes o 80 % son galegos. O nmero de referencias, segundo a tboa n 2, cos que traballa a tenda supera a da de hoxe os 2.500 produtos distintos; dos que o 79 % corresponden a produtos ecolxicos.

743

Xabier Brua Garca, Clara Raposo Gonzlez

Tboa n 2: evolucin do nmero de referencias na tenda (2007-2009)

Tipoloxia de referencias por ano Envasado Ecolxico Bebidas Ecolxicas Fresco Ecolxico Alimentacin CX Outras N TOTAL

2007 938 20 267 330 240 1.795

2008 1027 20 337 339 242 1.965

2009 1511 20 408 360 247 2.546

% 59,35 0,79 16,03 14,14 9,70 -

Segundo o grco n 3, podemos observar como o nmero de referencias en ecolxico incrementouse un 56 % entre o ano 2007 e o ano 2009, namentras o resto de produtos tan s experimentaron un incremento dun 6 %. Destaca o seu nmero elevado (por riba das 2.000 referencias), o que nos indica a gran diversidade de produtos ecolxicos existentes no mercado e a sa tendencia alza.
Grco n 3: evolucin das referencias de ecolxico na tenda (2007-2009)

Por ltimo, indicar que entre o 25 e o 30% dos produtos ecolxicos da tenda son de producin galega, fundamentalmente os de fresco (50 %). A evolucin dos produtos ecolxicos galegos experimentou un pequeno incremento desde o ano 2006 no que se situaban no 20 % do total de produtos ecolxicos. Esta situacin indica unha pequena eiva na producin ecolxica galega, que inda non ten incorporada a ampla variedade de produtos ecolxicos existentes no mercado.

744

A experiencia da comercializacin de produtos ecolxicos desde A Cova da Terra (Lugo)

Baixo o noso punto de vista o problema que presenta o produto fresco galego que moi estacional dependendo moito do clima. Fundamentalmente as productos concntrase na tempada de xuo-setembro cunha gran producin e variedade pero que coincide cos perodos de menos vendas (na nosa tenda) xa que a xente rompe a rutina coas vacacins e sadas fra. Durante o inverno a producin redcese e a variedade tamn polo que hai que recorrer a produto fresco de fra

VI. Conclusins
A modo de peche, a experiencia na comercializacin de produtos ecolxicos por parte de A Cova da Terra desde a sa tenda de Lugo aporta as seguintes conclusins: 1) A venda de produtos ecolxicos supoen mis das partes das vendas totais da tenda de A Cova da Terra. 2) Bo funcionamento do sistema de asociados/as cun nmero total no ano 2009 de 142, que supoen o 40% das vendas totais. 3) Forte demanda dos produtos ecolxicos cun incremento do 150 % en catro anos. Destaca o forte crecemento dos produtos envasados, seguido do fresco. 4) Gran diversidade de produtos en ecolxico, que na actualidade estn nas 2.011 referencias (79 % das referencias totais). 5) Pequeno nmero de provedores en ecolxico (52), fronte gran variedade de produtos (por riba dos 2.000). 6) A representacin do produto ecolxico galego sitase en do total ecolxico, tendo unha maior representacin no fresco (a metade).

VII. Referencias
A Cova da Terra. Estatutos da Asociacin. Orixinais do ano 1995 e modicacin posterior do ano 2010. A Cova da Terra. Material didctico sobre consumo responsable para primaria. Ano 2008. A Cova da Terra. Material didctico sobre consumo responsable para secundaria. Ano 2009. A Cova da Terra. Memoria de actividades. Anos 1995-2000. A Cova da Terra. Memoria de actividades. Ano 2001. A Cova da Terra. Memoria de actividades. Ano 2002. A Cova da Terra. Memoria de actividades. Ano 2003. A Cova da Terra. Memoria de actividades. Ano 2004.

745

Xabier Brua Garca, Clara Raposo Gonzlez

A Cova da Terra. Memoria de actividades. Ano 2005. A Cova da Terra. Memoria de actividades. Ano 2006. A Cova da Terra. Memoria de actividades. Ano 2007. A Cova da Terra. Memoria de actividades. Ano 2008. A Cova da Terra. Memoria de actividades. Ano 2009. A Cova da Terra. Plano estratxico 2006 - 2010. Ano 2005. A Cova da Terra. Plano estratxico 2011 - 2015. Ano 2010. Coordinadora Galega de ONGDs. O Comrecio Xusto en Galcia. Santiago de Compostela, 2007.

746

DIMENSIN SOCIO-POLTICA Y ECONMICA DE LAS COOPERATIVAS DE CONSUMO ECOLGICO Aproximaciones a colectivos de la ciudad de Barcelona
Patricia Homs1*, Santiago Lpez Petit1
1

Universitat de Barcelona

INTRODUCCIN: SISTEMA AGROALIMENTARIO NEO-LIBERAL


El sistema agroalimentario hegemnico se basa en unas pocas empresas transnacionales que controlan todos los tramos de la cadena alimentaria, desde la produccin en origen hasta la distribucin nal. Este monopolio determina fuertemente aquello que consumimos, el precio de los alimentos, de donde proceden y como se han elaborado. (Montagut y Vivas, 2009: 5) La actual crisis alimentaria pone de maniesto que el modelo agroindustrial liberalizado no asegura la alimentacin de todos los habitantes del planeta. Actualmente unos 1.020 millones de personas padecen hambre en el mundo. De estos, 100 millones se han sumado tan solo durante los aos 2007 y 2008 (FAO, 2009). Este incremento no se debe a una bajada en la produccin de alimentos1 sino a la inaccesibilidad de los mismos. Segn la FAO, los precios aumentaron un 12% entre 2005 y 2006; un 24% en 2007 y una subida de cerca el 50%, entre enero y julio del 2008. Para Vivas (2009), el motivo de este incremento es el aumento del precio del petrleo y las inversiones especulativas en materias primeras. Adems, el modelo agroalimentario (industrial) agudiza la crisis generalizada que sufre el sector agrario a nivel mundial (Binimelis i Adell et al., 2006). Algunos autores consideran que para entender la situacin agroalimentaria actual hay que buscar las causas en los aos sesenta con el modelo de la Revolucin Verde, ms tarde en la liberalizacin del comercio y las polticas de ajuste estructural impuestas desde los aos 70 en los pases empobrecidos por el Banco Mundial y el Fondo Monetario Internacional, y en tercer lugar,

1 *

Desde los aos sesenta se ha multiplicado por tres la produccin de cereales a nivel mundial mientras que la poblacin solo se ha duplicado (GRAIN, 2008). E-mail de contacto: apatih@yahoo.es

747

Patricia Homs, Santiago Lpez Petit

el impulso desde los aos 90 que han dado la Organizacin Mundial del Comercio y los acuerdos bilaterales y regionales de comercio e inversin en el proceso de globalizacin neoliberal (Badal et al., 2010) En este contexto, en todo el mundo se estn llevando a cabo alternativas de produccin, distribucin y consumo que intentan ir ms all de las prcticas propias del neocapitalismo. A pesar de la gran diversidad de experiencias, todas ellas comparten una serie de caractersticas. Primero, los proyectos estn basados en la conanza entre productores y consumidores que mantienen una relacin personal y humana que no se circunscribe estrictamente a lo comercial. Segundo, se trabaja con circuitos de comercializacin cortos. Tercero, las relaciones y acuerdos estn basados en el dilogo de las necesidades y posibilidades de agricultores y consumidores (incluyendo el establecimiento de los precios). Cuarto, generalmente se trata de estructuras muy ecientes en proporcionar productos frescos. Finalmente, son mecanismos que permiten la participacin y el control por parte de los consumidores y los agricultores. En el caso del estado espaol, hay que destacar el consumo practicado en las Cooperativas de Consumo Ecolgico (CCE). Las CCE son colectivos autogestionados con diferentes guras legales (asociacin, cooperativa, alegalidad) vinculados a un proyecto de produccin, generalmente de verduras. (Lpez y Lpez, 2003) El consumo responsable2 que se practica en las CCE implica una cierta voluntad de transformacin social y cierto grado de accin colectiva pero no se sita fuera del mercado ya que se mantiene dentro de los circuitos monetarios (Sabat, 2006). Las CCE tienen en comn adquirir productos ecolgicos de forma colectiva y siguiendo una serie de criterios que van desde la relacin directa entre productor y consumidor, evitando la presencia de intermediarios, hasta las condiciones laborales de los productores y el respeto al medio ambiente a lo largo del proceso de produccin y consumo. Todos estos criterios pueden congurar al acto de consumir una dimensin socio-poltica y tienen efectos econmicos en la determinacin del acceso a determinadas tipologas de alimentos (ecolgicos). Frente a los procesos de despolitizacin propios del capitalismo, desde las CCE el consumo se puede entender como un acto poltico.

Formulacin del problema


El objetivo de esta investigacin es conocer la dimensin socio-poltica y econmica de las Cooperativas de Consumo Ecolgico (CCE). Para alcanzar este objetivo general se proponen una serie de objetivos ms concretos. Por un lado, conocer los perles sociolgicos y los hbitos de consumo de los miembros de las CCE antes y despus de pertenecer al

El adjetivo asociado al tipo de consumo depende del grupo que se analice (crtico, ecolgico, responsable, consciente etc.)

748

Dimensin socio-poltica y econmica de las cooperativas de consumo ecolgico

colectivo. Por otro lado, conocer las motivaciones de los socios para formar parte de una CCE y las variaciones de las mismas desde su llegada hasta el momento actual. Tambin se quieren describir las relaciones sociales que se establecen entre los miembros de las CCE y describir el funcionamiento de los colectivos, teniendo en cuenta la relacin entre productores y consumidores, la dinmica asamblearia, el modelo de crecimiento de las cooperativas, la articulacin con el mercado de sus actividades y la coordinacin entre cooperativas y otros colectivos. La hiptesis de trabajo es que efectivamente existe una dimensin socio-poltica en el consumo de las CCE, determinada por los hbitos y criterios de consumo de cada colectivo, que acaba congurando un modelo de consumo distinto al neoliberal. Por otro lado, tras la aparente homogeneidad de estas organizaciones, existen diferencias entre y dentro de los colectivos en funcin de la motivacin de los socios. En ciertas CCE predomina un inters por alimentarse de forma saludable, en otras se valora ms el respeto al medio ambiente, en otras el compromiso social con los productores, mientras que en otras se enfatiza el consumo ecolgico como una reivindicacin poltica. Adems, estas diferencias tambin se expresan en una escala temporal. As, un proyecto que se inicia como una reivindicacin poltica se puede transformar en un lugar donde consumir productos ecolgicos ms baratos. El factor clave que determina estas diferencias a escala temporal y espacial es la politizacin de las personas o de los colectivos, es decir, en que medida las CCE van ms all de consumir productos ecolgicos y pretenden ser una alternativa al modelo de produccin-distribucin-consumo capitalista. El mbito de estudio es el rea de Barcelona. Concretamente se estudian los colectivos Tota Cuca Viu (Ciutat Vella), Verduretes (Grcia) y Ecorocaguinarda (Guinard). Todas estas cooperativas comparten el productor de verduras (La Kosturica) hecho que minimiza la variabilidad en este factor. A su vez, el trabajo articula la produccin con el consumo. Tota Cuca Viu (TCV) se form hace 9 aos vinculada al proyecto de la Kosturica, en la actualidad est formada por 30 unidades de consumo. Verduretas (VER) se constituy hace 8 aos tambin vinculada a la Kosturica y est formada por 18 unidades de consumo. Eco-rocaguinarda (ECO) es una cooperativa de consumo con 30 unidades de consumo y tres aos de antigedad vinculada a una cooperativa cultural, Rocaguinarda. El primer ao tena un productor de verduras distinto a la Kosturica. La Kosturica es un proyecto productivo en Canovelles (Valls Oriental) con diez aos de funcionamiento. En la actualidad, el equipo est formado por 5 personas con diferente dedicacin que proveen de verduras a 5 cooperativas y a 3 grupos de consumo. Legalmente la actividad productiva se enmarca en la asociacin AREA (Associaci per a la Recerca i lEstudi de lAgroecologia)

749

Patricia Homs, Santiago Lpez Petit

METODOLOGA
La metodologa utilizada incluye la observacin participante, la redaccin de un diario de campo y las entrevistas, en la mayora de casos semidirigidas y en algn caso, abiertas. Se ha hecho observacin participante en las cooperativas durante 6 meses tanto el jueves semanal de abertura del local, como durante las asambleas, reuniones de comisiones de trabajo, jornadas de puertas abiertas con los productores, plenarios entre Kosturica y las cooperativas, jornadas de Red de redes en el rea de Soberana Alimentaria, encuentro entre productores y consumidores del mbito cataln La Repera, actividades coorganizadas por las CCE y otros colectivos. Se han realizado 14 entrevistas a miembros de Tota Cuca Viu y se dispona de 3 entrevistas y 20 encuestas del 2009 de un trabajo tambin a miembros de dicha cooperativa. Tambin se ha realizado una entrevista a una persona de Verduretes, dos a Ecorocaguinarda y a dos miembros de La Kosturica.

RESULTADOS
En este trabajo se presentan los resultados preeliminares de la investigacin que se est llevando a cabo. Los resultados se presentan como una sistematizacin de los temas que recurrentemente han surgido en las entrevistas a los informantes y que nos permitirn teorizar sobre la politizacin y la conguracin econmica del proyecto de las CCE. Los discursos de cmo se entiende el consumo en una CCE y qu son los productos ecolgicos de las CCE, apuntan hacia una imbricacin entre las dimensiones sociales, polticas y econmicas. Por este motivo, la separacin en los diferentes apartados (lo social, lo poltico y lo econmico) responde a un ejercicio abstractivo que facilita el anlisis de los datos pero que no corresponde a la visin de incrustacin de lo socio-poltico con lo econmico que se desprende de los informantes. Pensamos que los discursos que mantienen los entrevistados son en la mayora de los casos (sino en todos) discursos expresamente generados para la entrevista. Los informantes arman que hay cierto vaco en el debate ideolgico dentro del colectivo: Lo que nos une es la forma de consumir pero no lo hemos hablado

Qu quiere decir consumir en una CCE? Y qu son los productos ecolgicos?


En el consumo que se practica en TCV, VER y ECO se valora tanto la dimensin social como la medioambiental. As, los socios3 consideran importantes los aspectos relacionados
3 El trmino socio no es del todo coherente pues en el caso de TCV no hay socios en trminos legales.

750

Dimensin socio-poltica y econmica de las cooperativas de consumo ecolgico

con la contaminacin, salud y calidad de los alimentos y los aspectos ms sociales en todo el proceso de produccin, distribucin y consumo: organizacin de los productores, salarios, ausencia de intermediarios y organizacin de la CCE. Para m un producto ecolgico, adems de estar cultivado de cierta forma: sin crecepelo, sin pesticidas que hagan que los tomates sean rosas, lo veo como un todo de la persona que lo trabaja y me lo hace llegar a m Se observan diferencias en la importancia que se da a los diferentes componentes: el ecolgico4 y el social. Lo ecolgico se entiende como un respeto al medioambiente o que los productos son ms sanos para las consumidores. Lo social alude tanto a criterios laborales en el proceso de produccin y distribucin como a la existencia de un cierto modelo en el consumo con cierta voluntad de transformacin social. As el consumo en la CCE se dene como rico, precio bien, es algo relacionado con muchas ms cosas que la comida, lo importante es que es ms que la comida. Es un pequeo paso para cambiar el sistema. En este sentido, se marca la distancia entre los productos ecolgicos de las CCE y aquellos que se encuentran en otros lugares como las secciones especializadas de productos ecolgicos de los supermercados o las tiendas que venden exclusivamente productos ecolgicos, como por ejemplo Veritas. En la mayora de los casos no se consuman productos ecolgicos antes de entrar en la cooperativa. Algunos s que han mostrado un deseo en el consumo de este tipo de productos antes de pertenecer a la CCE, pero no lo hacan por razones econmicas ya que se trata de productos caros y de difcil acceso.

Lo social Relacin entre socios


La entrada a la CCE es un proceso que los informantes narran como difcil y poco agradable, se tiene la sensacin de entrar en un grupo consolidado de acceso complicado. Las personas recin entradas en TCV ven al resto de socios como un colectivo cerrado y no se sienten integrados en el grupo. Este proceso se alarga en el tiempo dependiendo de la persona. La rotura de la divisin entre el afuera/adentro depende bsicamente del esfuerzo del recin llegado. En este sentido, se detecta una deciencia en los mecanismos de acogida de los nuevos miembros que puede llegar a determinar en algunos casos el abandono del colectivo.

El trmino ecolgico es el que la mayora de los socios usan para referirse al componente que tiene que ver con la salud tanto del medio como la nuestra. Ahora bien, cuando se pregunta qu se entiende estrictamente por ecolgico, muchos informantes sugieren una redencin del trmino o incluso inventarse uno nuevo que incluya tanto la dimensin medioambiental como la social. Tal vez se podra hablar de agroecologa aunque solo se ha recogido un usuario de este trmino entre los consumidores.

751

Patricia Homs, Santiago Lpez Petit

Este problema es compartido por las diversas CCE estudiadas y recientemente Verduretes ha iniciado una estrategia para evitar este tipo de situaciones: el apadrinamiento. El socio recin llegado hace permanencia5 su primer da en la CCE junto con otro socio ms antiguo que durante dos meses ser su padrino; cualquier duda ser atendida por esta persona. Todos los miembros destacan que hay determinadas actividades que facilitan la integracin en el grupo: hacer permanencias, formar parte de una comisin de trabajo o ir a las jornadas de puertas abiertas de la Kosturica. Pasado este periodo difcil, los lazos creados entre los socios son fuertes. Incluso algunas personas se han mudado a otro barrio a vivir y siguen participando en TCV porque valoran las personas que conguran el proyecto. Por otro lado, el momento de recogida de las cestas es un momento en que: nos encontramos y hablas con uno, hablas con otro. Es como si estuviramos en un pueblo dentro de una ciudad

Relacin productores-consumidores
Las cooperativas de consumo ecolgico estudiadas mantienen una relacin directa con los productores de verduras. La Kosturica en el momento de iniciar la relacin con una CCE pide que se establezca un compromiso en la implicacin poltica del proyecto. Hay diversos canales de comunicacin entre consumidores y productores: plenarios anuales entre las cooperativas y la Kosturica, jornadas de puertas abiertas, asambleas puntuales entre consumidores y productores, boletn mensual de cmo est el campo, disponibilidad de ir a trabajar a la Kosturica en caso de no poder pagar la cesta, comunicacin va mail para hacer los pedidos, valoraciones mensuales de la cesta e incidencias. La comunicacin es variable a escala temporal. As, Verduretes y Tota Cuca Viu iniciaron sus proyectos directamente vinculados al proyecto de la Kosturica pero en el caso de TCV se observa un deterioro de las relaciones con los agricultores. Uno de los motivos de este distanciamiento han sido las quejas de la calidad/cantidad de la cesta de verduras y el precio de la misma. Adems, en la cesta de verduras de la Kosturica hay otros productos procedentes de la Xarxeta6 con los que automticamente se establece una relacin de conanza por el hecho de pertenecer a esta red de pequeos pageses catalanes.
5 6 Hacer la permanencia se reere a ser el responsable un da de abertura de local; desde preparar las cestas hasta contar el dinero y cerrar el local. La Xarxeta es una red de redes de 18 pequeos productores agroecolgicos. Entre ellos se intercambian productos para aumentar la variedad en las cestas que ofrecen a los consumidores. El transporte de todos estos productos se asume colectivamente. La Kosturica pone una media anual de 2,4 productos de la Xarxeta de los seis productos de la cesta y pertenece a la red VOMS- Valls, Osona, Manresa, Solsona.

752

Dimensin socio-poltica y econmica de las cooperativas de consumo ecolgico

En el caso de los otros productores que proveen a las cooperativas de otro tipo de productos se pide desde un inicio ciertos datos como el tipo de organizacin laboral, los salarios de los trabajadores y los impactos medioambientales del proceso productivo. Tambin se hacen visitas a los lugares de produccin.

Lo poltico Entrada a CCE y proceso de politizacin


Las personas que entran a TCV lo hacen mediante un contacto previo de alguien que ya est en la cooperativa, es decir, la transmisin es el boca a boca. Se han detectado muy pocos casos en los que los socios buscaban activamente una CCE. La mayora de los miembros relatan el proceso de entrada como algo muy casual; alguien le haba hablado de TCV y le pareci que poda estar bien probar: Sin tener mucha idea, entr un mes para probar y me qued Esta falta de informacin previa implica un desconocimiento en el sistema organizativo de las CCE, as como en los criterios de produccin, distribucin y consumo: todo ha sido nuevo para m al principio entras en el local y ests fuera de lugar, todo era un caos El aprendizaje de la dinmica de funcionamiento de la cooperativa se hace con la prctica: se aprenden con la marcha, a lo largo del tiempo te entran dudas. Yo an no los tengo claros y hay gente con diferentes ideas. Las motivaciones para entrar en una CCE son variadas; se hace referencia tanto a inquietudes medioambientales como sociales. En general, los criterios sociales son compartidos por aquellas personas que ya estaban ms concienciadas antes de formar parte de la CCE y de hecho estaban buscando una activamente: Entr en la cooperativa para comer bien, por el tema de la contaminacin y la ecologa y por el tipo de organizacin. Poder comprar en un sitio que no sea un supermercado En la mayora de los casos en que no haba un conocimiento previo de lo que implica participar en una CCE, se expresa la incorporacin de los criterios sociales como un proceso que se sufre a lo largo del tiempo. Una socia sin ningn tipo de informacin previa de las CCE dice que para ella al principio no haba diferencia entre la cooperativa y un supermercado (bamos a recoger las verduras como si fuese un supermercado). Al cabo de cinco aos, cuando se sinti integrada en el proyecto, cambi rotundamente su percepcin de TVC. Ahora valora a las personas que conguran la cooperativa y los productos tambin como personas: ve que

753

Patricia Homs, Santiago Lpez Petit

detrs de los productos hay personas. De este modo se enfatizan los criterios sociales en los productores. Todos los socios expresan un proceso de cambio desde que estn en la CCE: cada vez me he hecho ms consciente de las pequeas acciones qu repercusin tienen La cooperativa no es consumo de productos ecolgicos, puedes empezar as pero acaba siendo otra cosa El proceso mediante el que se toma conciencia del proyecto va acompaado de una serie de cambios en los hbitos de consumo; tanto en los lugares de compra como en los productos que se compran. En general, se expresa una aversin a los supermercados: no entro al supermercado cuando compro fuera de la cooperativa siempre tengo criterios: tiendas pequeas, odio los supermercados porque son impersonales, me molestan los envoltorios, muchsimo, soy una nazi, le preero pedir a la seora un kilo de naranjas Adems hay productos que los socios no consuman antes de estar en la CCE pero por el hecho de formar parte de la cesta de verduras los consumen. Ms all, no se soporta el consumo de algunos productos que no sean ecolgicos, por ejemplo los huevos: me he vuelto un monstruo, si no son ecolgicos no me los como.

Figura legal de las CCE


En las tres CCE estudiadas se presenta una diversidad en la gura legal adoptada. VER se acaba de constituir como asociacin, ECO es una cooperativa de consumo que forma parte de una cooperativa cultural ms amplia (Cooperativa Rocaguinarda) y Tota Cuca Viu no tiene ninguna gura legal que la ampare. En esta ltima cooperativa, se ha abierto el debate a lo largo del tiempo sobre la conveniencia o no de constituirse como asociacin: Si no es necesario, para qu? Qu benecio tendramos? Ninguno Creo que ni estamos ni no estamos. No somos nada. No hay organizacin. Tendra mis dudas si nos puede ayudar. En una asociacin tiene que haber un tesorero, un patatn, un patatn... Verduretes se ha constituido como asociacin para facilitar los pagos a la Kosturica, despus de 8 aos de no serlo conscientemente como parte de su proyecto poltico. Ahora, al ser una asociacin ya se dispone de un NIF para poder usar en la facturacin de las verduras. Ecorocaguinarda est constituida como cooperativa y todo el proyecto ms amplio de Rocaguinarda tiene como objetivo visibilizar el cooperativismo en trminos legales.

754

Dimensin socio-poltica y econmica de las cooperativas de consumo ecolgico

Sello ecolgico
El sello ecolgico de la CCPAE (Consell Catal de la Producci Agrria Ecolgica) indica que un producto est certicado ocialmente como ecolgico. Este sello no es un elemento indispensable en los productos de las CCE estudiadas. Concretamente, la cesta de verduras no tiene esta certicacin porque no se producen de manera ecolgica segn la normativa ocial 7. Ahora bien, los socios preeren conocer el proyecto que hay detrs de cada producto antes de que tenga el sello de la CCPAE: no valoro el sello, es comercializacin. Lo importante es que haya vinculacin con el productor, sin intermediarios, que se sepa que no hay explotacin de los trabajadores... Mientras que en el supermercado todo est individualizado y no tienes ningn tipo de informacin, en la cooperativa sabes lo que hay detrs Es ms, preero que no tenga sello Esta bien que exista un control sobre las cosas, pero yo aadira que tambin se tuvieran en cuenta criterios personales. Inventara otro sello La Kosturica tambin cuestiona este sistema de certicaciones por tres motivos. Primero, producir de una manera ms respetuosa con el medio y las personas no debera costar ms dinero. Adems, esta certicacin no satisface las expectativas en relacin a las condiciones sociales de los proyectos. Finalmente, consideran que en su proyecto hay transparencia y que no necesitan de un aval externo (Garriga, 2006). Actualmente, la Kosturica junto con el resto de agricultores agroecolgicos de la Xarxeta estn consensuando un mecanismo de certicacin participativa distinto al de la CCPAE. Por su lado, los consumidores de diversas CCE acordaron en la tercera Repera (abril 2010) coordinarse a nivel local para proponer una serie de criterios consensuados en los productos agroecolgicos desde el punto de vista del consumidor. Estos criterios no solo han de valorar el respeto al medioambiente sino tambin los proyectos socio-polticos que hay en cada experiencia productiva. Para el prximo encuentro anual de productores y consumidores se espera poder poner en comn los criterios de unos y otros.

Crecimiento de las CCE: multiplicacin


Los miembros de las cooperativas tienen muy claro que el proyecto tiene un nmero limitado de socios. En TCV y ECO se establece un mximo de 30 unidades de consumo (en la mayora de casos cada unidad est compuesta por tres o ms personas). En TCV este lmite, en parte, est determinado por el pago del local ya que a nivel organizativo, un nmero inferior de socios facilitara la gestin: si furamos menos, sera ms fcil la gestin
7 En la produccin de verduras de la Kosturica se utilizan abono de cabras del vecino que no comen pienso ecolgico y por lo tanto, no pueden tener la certicacin ocial de la CCPAE (Garriga, 2006).

755

Patricia Homs, Santiago Lpez Petit

Las tres cooperativas modulan el nmero de socios en funcin de las necesidades de los productores. As, en el plenario anual se determinan cuantas cestas semanales va a consumir cada cooperativa. Las cooperativas no pueden crecen indenidamente y en las tres estudiadas hay una lista de espera de una decena de personas 8. Estas personas solo pueden entrar en la cooperativa si algn otro miembro se va. La existencia de las listas de espera abre un campo de posibilidades en la accin poltica de las CCE; si no se puede aumentar el nmero de socios, hay que formar ms cooperativas. As, las cooperativas crecen multiplicndose: crear dos cooperativas gemelas para compartir productos pero con dos organizaciones separadas En vez de hacer una cooperativa gigantesca tiene que haber microcooperativas

Lo econmico
Las tres CCE estudiadas distan en su modelo organizativo. Nos centraremos en la cooperativa de TCV. La organizacin de esta CCE implica que cada unidad de consumo o unidad familiar9 (constituida por una o ms personas) paga una cuota como socio. Cada UF hace el pedido el ltimo jueves de cada mes en el local. Dos personas de la comisin de administracin10 estn en el ordenador del local y los socios hacen cola para hacer el pedido del mes siguiente. El pedido para cada semana del mes incluye: la cesta de verduras, pan, huevos y fruta. Los pedidos solo se pueden hacer si los socios tiene un saldo de como mximo -10 euros. Esta norma se justica porque las cestas que se piden para el mes siguiente se pagan por adelantado. De tal manera que al viernes siguiente una persona de la comisin de administracin se encarga de hacer el ingreso en la cuenta de la Kosturica con el importe de todas las cestas para el mes siguiente 11. El resto de productos del pedido se paga a nal de mes. Normalmente, los productos que se han pedido coinciden con los productos que llegan cada semana, pero a veces hay desajustes. Si llega menos cantidad de algn

Probablemente, ha aumentado la demanda de entrada a las CCE porque los medios de comunicacin han empezado a hablar de este tipo de colectivos: La gente sabe que ests en una cooperativa y te pregunta que es una cooperativa, porque lo ha ledo en peridicos, peridicos normales La nomenclatura de unidad familiar (UF) provoca desacuerdos en el s de la cooperativa. Algunos miembros consideran que no tiene sentido la estructura de familia en las cooperativas de consumo. En muchos casos se trata de unidades familiares compuestas por compaeros de piso, amigos, madres solteras etc. que no se sienten identicados con la estructura de familia.

10 En TCV hay cuatro comisiones. La comisin de administracin que se encarga de la contabilidad. La comisin de compras que se encarga de la adquisicin de los productos. La comisin de relaciones que acoge a los nuevos socios y mantiene las relaciones con el exterior de la CCE. La comisin de local que limpia y ordena el local. 11 Cada UF tiene el compromiso de consumir una cesta setmanal. El precio de la cesta es de 13,5 euros.

756

Dimensin socio-poltica y econmica de las cooperativas de consumo ecolgico

producto, se descuenta el dinero correspondiente a la persona que se ha quedado sin. As, la cooperativa asume colectivamente la diferencia monetaria, aunque despus se reclama el dinero a la Kosturica. Si llega ms producto del que se haba pedido se siguen diferentes estrategias. A veces se reparte el producto entre los que estn en el local a ltima hora o si alguien no haba pedido el producto y viene al local se lo lleva. En otros casos, se pone a la venta el producto en el mismo local durante la permanencia. Las relaciones mantenidas con la Kosturica son monetarias; el intercambio se basa en los productos del campo (verduras y fruta) por dinero. Una vez al ao se celebra el plenario entre las cooperativas y la Kosturica en la que se establece el precio de la cesta conjuntamente. En estas asambleas la Kosturica presenta los nmeros (benecios, prdidas, deudas, ingresos etc.) de su proyecto y calcula el precio de la cesta 12 segn los costes de produccin y de previsin anual en el nmero de cestas consumidas por las cooperativas 13. Estos costes incluyen, de entre diversos tems, los jornales de los trabajadores, la maquinaria y el transporte. As, no hay un aumento del precio de la cesta por voluntad de acumular capital sino como un reajuste de las necesidades de los productores. Todos los informantes han mostrado plena conanza en los clculos que presenta la Kosturica para reajustar el precio. Algunos aaden que les sorprende que el proyecto de la Kosturica con 10 aos de funcionamiento an sea tan precario y esto repercuta en los aumentos anuales del precio de la cesta. Por su lado, los productores les molesta sentirse cuestionados por el precio de la cesta en el plenario y apuntan que se trata de una falta de conanza que no debera existir en este tipo de experiencias.

CONCLUSIONES
Se observa una imbricacin de las dimensiones social, poltica y econmica en el consumo ecolgico de las CCE. En este sentido, se quiere enfatizar la incrustacin de lo social en la economa (Polany, 2007) de las CCE. En contraposicin a la fragmentacin propia del capitalismo

12 El precio ha ido aumentado entre medio euro y un euro cada ao, en los ltimos cuatro aos. En enero de 2010 se lleg a un consenso para no subir el precio este ao. 13 A pesar de que en la asamblea anual se asuma un nmero de cestas constante a consumir, en la prctica de observa como hay grandes uctuaciones en el consumo. Hay que estacar una disminucin del consumo durante el verano y los festivos de Semana Santa, Navidad etc. y un aumento en los periodos de otoo y primavera. La Kosturica en el plenario 2010 ha pedido un mayor compromiso en el consumo ya que el campo no puede prever estas uctuaciones.

757

Patricia Homs, Santiago Lpez Petit

avanzado que crea la ccin que lo econmico y lo social son dos componentes separados. En las CCE, la dimensin econmica est ntimamente relacionada con las relaciones sociales que mantienen consumidores y productores. Los consumidores confan en que los productores ofrecen las mejores cestas al precio ms barato, asegurando que no hay autoexplotacin entre los trabajadores. Los productores confan en que los consumidores hacen todo lo posible para hacer las mejores previsiones anuales de consumo y que tratan de mantenerlo de la forma ms regular posible. Adems, los consumidores asumen los riesgos del campo: malas cosechas, heladas etc. que repercuten en el contenido de la cesta. En este sentido, se observa una insatisfaccin por parte de algunos consumidores en la falta de responsabilizarse de riesgos por parte de los productores del proyecto urbano de las CCE: pago del local, salarios precarios, cambio de vivienda e inestabilidad laboral. Ms all, el proyecto poltico de las CCE se sita tambin entre estas dos dimensiones: la econmica y la social. La politizacin de las CCE es orgnica a la propia organizacin y dinmica del colectivo. As, uno puede entrar en el colectivo en busca de productos ecolgicos ms baratos pero inevitablemente pasa por un proceso de politizacin o sino acaba abandonando el colectivo. La mayora de personas entran en el colectivo sin una clara posicin poltica agroecolgica previa. Las personas viven un proceso de politizacin desde la entrada al colectivo a lo largo de su participacin en la cooperativa. As, en el transcurso del tiempo, las motivaciones de los socios cambian y se denen en trminos polticos. En muchos casos, en origen la entrada es por motivos estrictamente ambientales o relacionados con el tema de la salud. Sin embargo, poco a poco cada individuo va construyendo en el marco del colectivo un discurso de transformacin social. El grado de politizacin en este caso es propio de cada uno de los miembros de la cooperativa ms que de la CCE misma. Esto resta potencial poltico al colectivo como tal, ya que depende de quien congure el proyecto en cada momento que se acte colectivamente ms all del consumo. Ahora bien, la entrada de personas sin una posicin poltica respecto el proyecto tambin ha de valorarse como un hecho muy positivo ya que las CCE pueden ser vistas como catalizadores para la accin socio-poltica. Tambin se observan diferencias en los ltros de entrada a las CCE. As algunos colectivos son ms restrictivos y exigen cierta politizacin previa. Por su lado, los productores son muy estrictos en estos trminos y actualmente no acceden a proveer de verduras a cooperativas que no estn dispuestas a participar activamente en el proyecto poltico. Adems, se observa una diversidad en el modo de entender la politizacin. Mientras que algunos consumidores vinculan el acto poltico a un acto popular, es decir, que todos podamos consumir agroecolgicamente. Otros consumidores acentan el componente del proyecto social de los productores; estos son vistos como una especie en extincin que hay que proteger. Esto provoca que se siga, a veces sin cuestionarse demasiado, cualquier propuesta por parte del equipo productivo (incluida la subida del precio de la cesta). En determinados casos, estas dos maneras de entender la politizacin pueden chocar: si el precio ha de ser asequible para todos no puede subir cada ao ya que se puede

758

Dimensin socio-poltica y econmica de las cooperativas de consumo ecolgico

acabar convirtiendo en un producto elitista. Por su lado, los productores consideran que la politizacin se basa en el grado de implicacin que las cooperativas o grupos de consumo mantiene con la produccin. As, valoran positivamente que se vaya al campo a trabajar con ellos. En este sentido vemos que la barrera entre productores y consumidores no acaba de romperse y a veces los intereses de unos y de otros divergen. El sistema capitalista fragmenta, encapsula, despolitiza nuestras vidas; entiende lo ecolgico desvinculado del contexto socio-econmico. Desde las CCE se re-politiza la ecologa, dotandola de la dimensin poltica que el sistema capitalista ha ex-propiado para apoderarse del discurso, tan de moda, verde. En denitiva, la propia prctica colectiva de las CCE es poltica.

BIBLIOGRAFIA
Badal et al. 2010 Arran de terra Indicadors participatius de Sobirania Alimentria a Catalunya IEEEP-Entrepobles Binimelis i Adell, Rosa et al. 2006 Una experiencia agroecolgica en Catalua (Espaa): La Kosturica Revista brasileria de Agroecologia Vol. 1 No. 1: 643-647 Garriga, A. 2006 Cistelles de verdura. Una xerrada amb la Kosturica Agro-cultura n27: 31-33 GRAIN 2008 El negocio de matar de hambre en : http://www.grain.org/aarticles/?id=40 Lpez y Lpez, 2003 Con la comida no se juega Alternativas autogestionarias a la globalizacin capitalista desde la agroecologa y el consumo Tracantes de Sueo, Madrid (ojo que al nal no est citado) Montagut, X y Vivas, E., 2009 Del campo al plato Los circuitos de produccin y distribucin de alimentos Icaria Barcelona Polany, K., 2007 (1944) El mercado autorregulado y las mercancas cticias en La gran transformacin, Mjico, FCE Sabat, I., 2006 Al margen del mercado? Consumos heterodoxos en la Innenstadt de Berln Este Proyecto de investigacin del Mster de Antropologa social y etnografa Vivas 2009 en Del campo al plato Los circuitos de produccin y distribucin de alimentos Icaria Barcelona

Enlaces y documentacin en Internet


http://repera.wordpress.com/ http://www.ecoconsum.org/

759

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin


Simn Fernndez, Xavier Copena Rodrguez, Damin Rodrguez Amoedo, Luca
Grupo de Investigacin en Economa Ecolxica e Agroecoloxa. Universidade de Vigo (http://economiaecoloxica.uvigo.es) ecoecoagro@uvigo.es O obxectivo deste traballo sentar as bases tericas e prcticas para o posterior inventario de experiencias alternativas de consumo de alimentos dentro do Estado espaol. Desde nais da dcada dos setenta e principios dos oitenta prodcense as primeiras crticas e denuncias dos efectos negativos asociados ao novo modelo de crecemento agrcola, a revolucin verde. A principios do 90 xorden as primeiras iniciativas de consumo local anda vixentes que rexeitaban a incipiente tendencia homoxeneizacin dos patrns de consumo e perda do local. Na actualidade, no Estado pdense observar unha chea de iniciativas comunitarias e de redes de iniciativas de consumo alternativo, ecolxico e responsable. Neste traballo rectense ideas para iniciar un proceso de inventario que recolla as caractersticas bsicas e clasique as Iniciativas do Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos (ICERA) existentes en Espaa e permita crear a Base de Iniciativas de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos (BICERA). Este carcter instrumental do artigo que presentamos obedece a varias razns. Cremos que pode ser moi til para consumidores, produtores, movementos sociais e investigadores na construcin dos seus discursos e procesos sociais de supervivencia ao ser posible visionar a globalidade do movemento alternativo, agroecolxico, do Estado espaol1. Esta visibilizacin conxunta fortalecer s iniciativas individuais. En segundo
1 Realmente cremos innecesario o cualicativo de alternativo pola substantividade que pose a agroecoloxa. En Badal Pijun, M. e Lpez Garca, D. (2006) defnese o movemento agroecolxico espaol do seguinte xeito: en primeiro lugar conforman un movemento porque comparten unha identidade poltica, unha experiencia e unha traxectoria propias malia non existir unhas estruturas formais de coordinacin nin un programa unitario preestablecido e consensuado. O que os mobiliza o interese comn por construr espazos sociais caracterizados por certa forma de facer as cousas (participada, horizontal, ecolxica, non mercantil) para cubrir colectivamente necesidades concretas e cotins, como son a alimentacin, o emprego, a sade, os coidados, a xestin de espazos comns, a relacin co medio ambiente.. Tentan construr espazos de vida habitbeis para eles mesmos e para quen queira, nos que experimentamos formas de relacin e interaccin social non mediadas polo mercado ou o benecio, onde o valor das cousas se xa pola comunidade, e onde as relacins persoais e

761

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

lugar, unha mostra da fase construtiva e enunciadora na que se encontra o movemento alternativo, agroecolxico, espaol, despois do predominio da fase da denuncia, o que lle concede unha certa madurez que posibilita a sa expansin. Finalmente, propiciar a construcin colectiva da BICERA contribuiremos situar os circutos de informacin fsica e social ligada xestin nun lugar prioritario das nosas axendas2. A BICERA construirase a partir da participacin, do intercambio e do acceso libre informacin xerada polos axentes que libremente decidan compartir tempo, ideas e procesos. A estrutura do traballo a seguinte. En primeiro lugar reexionamos sobre as causas xerais que explican a aparicin destas iniciativas dentro do marco da modernizacin agraria seguida en Espaa nos ltimos decenios. En segundo lugar, caracterzase o conxunto das iniciativas agroecolxicas e proponse unha tipoloxizacin. A continuacin presntanse os primeiros resultados do proceso de inventariado das ICERA en Espaa e establcense unhas conclusins. Como material anexo incorpranse dous formatos de enquisa para completar a realizacin da BICERA.

Denunciado a modernizacin do rural


A acelerada modernizacin da agricultura espaola a partir dos anos 60 provocou a especializacin agraria, a substitucin de sistemas rurais multifuncionais por sistemas industrializados de producin de materias primas. Os resultados non se xeron esperar e a producin e a produtividade incrementronse fortemente nos primeiros anos. A agricultura, sen embargo, e como resultado agardado do proceso de modernizacin, foi perdendo importancia econmica e social en relacin cos outros sectores. O novo sistema agrario fxose dependente do subministro de insumos procedentes de procesos de producin industrial, non sempre desenvolvidos localmente. Eses novos insumos eran novas variedades animais e vexetais, novos sistemas de fertilizacin a partir de compostos inorgnicos e revolucionarios sistemas de alimentacin animal. Tamn incluan novos sistemas de defensa de pragas e enfermidades e novos sistemas de traccin. O petrleo e os seus derivados convertanse no motor central dos adiantos observados nos nosos sistemas agrarios. A especializacin produtiva da agricultura unicaba os modelos de producin e tamn as pautas de consumo ao integrar cada vez mis consumidores en patrns de
a construcin da comunidade son o elemento central sobre o que se deben asentar os proxectos.. son espazos que poen a economa ao servizo da xente e non ao revs. Por todo elo, tan importante o carcter ecolxico da producin como o carcter social e non mercantil dos espazos nos que a circulacin dos bens e produtos se realiza. (p. 32). Badal Pijun, M e Lpez Garca, Daniel (2006): Hacia un movimiento agroecolgico en el Estado espaol. . Archipilago, n 71. Son as experiencias que desde esta perspectiva traballan para crear alternativas ao mercado capitalista de alimentos s que se lle prestar atencin neste traballo. 2 Naredo, J.M. (2006): Metabolismo econmico y deterioro territorial. Tendencias en curso y posibles remedios. Archipilago, n 71.

762

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

consumo uniformes espacialmente, moi dependentes das protenas animais e totalmente desestacionalizados e deslocalizados. Coa concentracin da poboacin nas zonas urbanas e coa ampliacin cada vez maior dos mercados cranse redes globais capitalistas de comercializacin de alimentos que teen por obxectivo maximizar os resultados econmicos, os benecios monetarios. Nestes sistemas modernos importa mis o benecio econmico derivado das redes globais que os seus impactos sociais (destrucin de emprego local; marxinalizacin laboral...), ambientais (ineciencia enerxtica; perda de biodiversidade...) ou culturais (destrucin das paisaxes tradicionais; perda de coecementos tradicionais...). A toma en consideracin destes impactos impulsaron as primeiras crticas e denuncias convertndose no caldo de cultivo que anos despois a propiciar un salto cualitativo ao pasar accin mediante a construcin social de outros sistemas de producin e intercambio de alimentos. Reproducanse en Espaa as pautas da modernizacin agraria capitalista ocorrida nos pases europeos mis desenvolvidos trinta anos antes. Na actual onda modernizadora do capitalismo, sen embargo, non se detecta ese atraso relativo nin na sa diseminacin nin nas denuncias sociais vinculadas ao proceso modernizador. A febre da modicacin xentica encontra en Espaa unhas certas facilidades institucionais para o seu desenvolvemento, a diferenza do que ocorre noutros pases europeos, e bate contra un activo movemento social que denuncia o que considera prcticas produtivas non seguras para o medio rural e para o sistema alimentario en xeral. A chegada da modicacin xentica sistema alimentario promete grandes benecios econmicos e sociais, ao postularse como a solucin denitiva para resolver os problemas da fame no mundo3, e considerbeis melloras ambientais, ao prometer melloras ambientais mediante novas plantas e animais que integrarn na sa conguracin xentica modicacins que os farn resistentes a determinadas pragas ou enfermidades polo que se reducira o uso de agrotxicos4. Mediante a replicacin de procedementos industriais e mecnicos nos seres vivos e a entronizacin da maximizacin dos benecios privados das compaas agroalimentarias multinacionais, a agricultura convrtese, outra vez, nun sector econmico indiferenciado no que se producen procesos de acumulacin de capital privado asociados a novas tecnoloxas sen tomar seriamente en consideracins os efectos crticos nos mbitos ambiental e socioeconmico. Por unha parte, a introducin dos OXM no medio ambiente non cumpre co principio de precaucin, ao utilizar procedementos de autorizacin de innovacins
3 4 Mediante especies vexetais miragrentas que producirn mis en condicins adversas e animais mecnicos organizados cienticamente para maximizar a sa producin durante a sa curta, pero frutfera vida. Se facemos caso s informacins das principais compaas multinacionais, o cultivo nunha nica campaa serve como argumento para xusticar os benecios ambientais e maior produtividade dos cultivos tranxnicos. Para o caso da remolacha transxnica Genuity Roundup Ready vxase http://www.monsanto.es/noticias-yrecursos/comunicados-de-prensa/%5Btitle%5D-4

763

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

biotecnolxicas que seguen o non moi claro principio de equivalencia en sustancia entre os alimentos tradicionais e os modicados xeneticamente. unha accin que estn asociados numerosos riscos intra e interxeracionais5. Por outra parte, esta nova onda modernizadora pretende solucionar os problemas que causou a fase anterior (perda de autosucienca alimentaria; desnutricin; fame; contaminacin; perda de biodiversidade) con parte dos mesmos ingredientes da receita da revolucin verde: mis capital mecnico, mis capital qumico e novo capital xentico para incrementar a produtividade, nico criterio na toma de decisins. Para superar a desnutricin e a fame non son precisas novas tecnoloxas: os pobres confrmanse con terras para o seu cultivo e co dereito a producir para a sa subsistencia. Nada disto acompaa ao capitalismo na sa fase actual e a ausencia da dimensin social e ambiental xera condutas sociais de rexeitamento, primeiro, e de activacin de alternativas despois. a cara mis salvaxe do capitalismo: a diario aniquila silenciosamente miles de persoas por unha mala distribucin de alimentos mentres alimenta mercados crecentes de consumidores uniformes que adquiren produtos indiferenciados obtidos a partir da destrucin ambiental do planeta e da explotacin de labregos e labregas arredor do mundo, impulsados por polticas gobernamentais, deseadas carta para satisfacer as esixencias do gran capital multinacional, a militar no exrcito da modernizacin agraria. Un sistema agrario como o actual pode xerar tres tipos de condutas cando sometido a consideracin. A primeira conduta a que representa a todos aqueles que non pensan neste tipo de cuestins, que non se cuestionan a natureza do sistema agroalimentario e son axentes sistema aceptantes. A segunda conduta est representada polos optimistas tecnolxicos. Seran axentes que acreditan rmemente na capacidade do ser humano para resolver calquera eventualidade que se poida producir polo que cmpre seguir na lia de realizar mis investigacin bsica e aplicada para topar mis e mellores solucins tcnicas que aumenten a cantidade de alimentos e permitan reducir a fame no mundo atenuando o deterioro do medio ambiente. Finalmente, podemos topar unha conduta que representa s axentes rebeldes e que estara formada polas iniciativas individuais e colectivas que enuncian novos sistemas de producin e distribucin de alimentos para contrarrestar as inxustizas sociais, o empobrecemento econmico e a destrucin ambiental aos que conduce o sistema capitalista de producin e distribucin de alimentos. No seguinte apartado exploramos as trazos comns que presentan as ICERA resultado da aparicin de axentes rebeldes que cuestionan a natureza do sistema agroalimentario adaptando condutas activas para a construcin de alternativas reais que permitan a satisfaccin das sas necesidades alimenticias bsicas mediante sistemas locais, colectivos

Traballos moi rigorosos demostran como nos sistemas de control administrativo e cientco aos que se someten estes novos organismos existen moitas deciencias, irregularidades e fraudes. Vxase Robin, M.M. (2008). Para o caso concreto do glifosato, o herbicida que se vende coa soia tansxnica de Monsanto, vxanse as pxinas 117-127.

764

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

e xustos para todos os seus integrantes. As mesmo, annciase unha posible tipoloxizacin das iniciativas recoecidas. A posterior realizacin do inventario deste tipo de iniciativas permitir anar a sa clasicacin e un mellor coecemento das razns que explican a sa orixe e desenvolvemento.

Trazos comns das novas alternativas


En todo sistema social existen os conitos e as contradicins. A existencia no Estado espaol dun movemento social que tenta mudar o sistema alimentario a mostra da primeira das antteses presentes en todo sistema social6: o sistema ordinario de fornecer e obter alimentos, representando a orde, e a aparicin de espazos alternativos onde satisfacer as necesidades alimenticias, representando o cambio. neste espazo poltico no que tentamos mergullarnos para adiviar os trazos mis importantes dos movementos sociais que no Estado son vangarda na construcin dun novo sistema agrario. Froito da insatisfaccin producida pola modernizacin do sistema agrario, durante os ltimos 15 anos no Estado espaol desenvolvronse respostas especcas de resistencia s tendencias globalizadoras e homoxeneizadoras. A continuacin sinalamos os seus trazos mis globais e signicativos. Xorden de iniciativas sociais/cidads. Son experiencias colectivas onde a toma de decisins democrtica e a participacin dos asociados para calquera funcin est contemplada Grupos de cidadns e cidads organzanse para construr iniciativas de producin e consumo ecolxico e responsable, desconectadas das redes globais do comercio de alimentos e da sa lxica. Estas iniciativas poden tomar algunha forma organizativa nova (asociacin, cooperativa...) ou aproveitar mbitos organizativos xa establecidos para desenvolver esta nova actividade (os comedores escolares promovidos polas ANPAS, por exemplo). Trtase de movementos sociais que combinan de algunha forma no seu esquema organizativo e de funcionamento tanto a adquisicin colectiva de alimentos como a sa producin. Promoven a participacin democrtica dos seus compoentes mediante estruturas organizativas asemblearias e horizontais. Trtase de experiencias que se constren marxe da estrutura e da dinmica do sistema capitalista: as persoas importan polo feito de seren parte da iniciativa independentemente do poder econmico que poidan posur. Esta nova forma de participar e tomar decisins mostra que estas iniciativas van mis al da obtencin de alimentos locais producidos baixo condicins de respecto s persoas e ao medio ambiente.

Bromley, D. (1985), p. 55 e ss.

765

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

Acreditan no reparto xusto e na cooperacin mediante sistemas de intercambio gobernados por prezos locais que permiten mellorar o nivel de renda dos axentes participantes. En palabras do Profesor Naredo, trtase de conseguir medios econmicos folgados sen que todo que eclipsado polo mbil do lucro e os limitados afns de crecemento7. A realizacin do inventario permitir a sa contrastacin pero como hiptese de traballo pdese apuntar que os movementos sociais que se analizan responden mis busca da supervivencia co crecemento econmico. Promoven a economa local, priorizando a proximidade dos subministradores e dos mercados para os seus produtos. Cumprir con este requisito signica construr sistemas de producin de alimentos a partir da base local de recursos (agricultura de base territorial con presenza importante de variedades locais) e/ou construr novos sistemas de comercializacin que se cinguen ao mbito territorial local (circutos curtos de comercializacin). Trtase de revitalizar os pobos sen pretender que compitan na actual carreira de depredacin da natureza e dos nosos conxneres8 Non ser suciente, para estar includo en BICERA, con comercializar produtos ecolxicos. Trtase de movementos sociais que estn ancorados nos medios urbano e rural local e defenden os principios dunha sociedade solidaria, cooperativa e sustentable Requrese que os produtos procedan do mbito local/rexional, que haxa vnculos entre produtores e consumidores. Fomentan a adquisicin e o intercambio de produtos ecolxicos certificados polas autoridades competentes e/ou produtos certicados a travs de relacins de conanza. En resumo, sern parte da BICERA aquelas experiencias que fomentando a participacin democrtica e activa de cidadns e cidads denan sistemas xustos para a satisfaccin de necesidades humanas bsicas sen destrur irreversiblemente o medio natural local e global e propicien a revitalizacin do mundo rural local. Sinteticamente referirmonos totalidade como Iniciativas de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos (ICERA). O traballo bibliogrco, documental e electrnico, o coecemento directo dalgunha destas experiencias e a discusin construtiva dentro do grupo de investigacin en Economa Ecolxica e Agroecoloxa (GIEEA) da Universidade de Vigo, lvannos a facer a seguinte clasicacin das ICERA: Asociacins/Cooperativas de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos (ACCERA). Na actualidade son as iniciativas con maior presenza na BICERA. Trtase de cooperativas ou asociacins de produtores e consumidores onde estes ltimos desenvolven as principais tarefas loxsticas.

7 8

Naredo, J. M. (2006), p. 27. Naredo, J. M. (2006), p. 27.

766

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

Asociacins/Cooperativas de Produtores de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos (ACPCERA). A principal diferenza coa anterior categora que sern principalmente os produtores os que desempearn as funcins organizativas mentres cos consumidores forman parte da iniciativa ao adquiriren periodicamente en venda directa en explotacin e/ou local ou mediante sistemas de cestas ou similares as producins agroecolxicas. Cooperativas Agroecolxicas de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos (CACERA). Son un tipo particular de sistema alternativo non moi estendido na actulidade pero con diversas experiencias moi ilustrativas da signicativa capacidade de transformacin social que as acompaa. Outros tipos de experiencias (produtores individuais, hortas urbanas.......) de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos (OCERA). Neste derradeira categora incluiranse aquelas experiencias que non poden clasicarse en ningunha das categoras anteriores pero que responden s esixencias establecidas para seren parte da BECERA: producin e consumo ecolxico e responsable coa participacin de consumidores e produtores. Na seu nivel actual, a BECERA conta con rexistros pertencentes a todas as categoras anteriores. Sen embargo, nestes momentos estamos en condicins de afrontar unicamente unha primeira caracterizacin das ACCERA e das CACERA. Posibles malas interpretacins das experiencias xa coecidas e ampliacin con novas experiencias sern os resultados esperados do proceso de inventariado global que se quere iniciar a partir desta publicacin.

767

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

Cadro 1. Base de Experiencias de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos no Estado Espaol.


NOMBRE DE LA EXPE RIENCIA MO DE LO DE EXPE RIENCIA A GRELAR Gru po de Consumo Respo nsable d e A llariz A igua cla ra A qui hi ha Br quil A so ci acion A Salto de Mata A so ci acin Almor ad A so ci acin de Consumo E co lxico K arrikan ta A so ci acin de Consumo Respo nsbe l L oaira A so ci acin La Bo rraja ACCE RA POBL ACI N AO DE PG INA WE B COMIENZO 20 09 http://agrelar.net/ FUENTE

Allar iz (Ou rense)

ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA

Vale ncia Ho sp italet. (Barce lona) Lavapi es (Madr id) Hu elva A Mar ia (Lu go)

n.d. n.d.

http://www.aiguaclara.org/
n.d. 20 01 http://www.asaltodemata.org 20 01 n.d. 20 10 n.d.

1, 2 2 1 1, 4, 3 11

ACCE RA

Re don dela (Pon te ved ra) Sanl ucar de Barra meda (Cdi z) M laga Vitoria (A raba) Bilba o (Vizcaya ) Sant Feliu del Llob rega t. (Barce lona) Garro txa (Giro na)) Za rago za n.d.

20 09 n.d.

10

ACCE RA

http://laborrajadesanlucar.blogspot.com

1, 4

A so ci acin La Bre va B IO AL AI B IZIGAI Catifa Verd a

ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA

19 95 n.d. 19 93 http://www.bioalai.org/ n.d. n.d.

http://www.bizigai.org http://donesdemasllui.blogspot.com/

3, 4 1, 5 1, 5 1, 2

Col le ctiu la Gre da

ACCE RA

n.d. n.d.

http://gredagarrotxa.blogspot.com
n.d.

1, 2 9

Coo pera tiva de consumid ores en ACCE RA e l b arrio de l a Mad alen a E l B orr E l B rot E l Can tu eso Asociacin de Con su mo E colgi co E l G n jol E l G uare t E l Reb ost E l Reb ost de l Delta E l Rostoll Ve rd E l Rusc E l S eds ACCE RA ACCE RA ACCE RA

Sant And reu (Barce lona) Re us ( Tar ragon a) Co lmena r V iejo (Ma drid ) Ta rrago na Barcel ona Giron a Gav (Bar ce lona)

n.d. n.d. 199 5/6

n.d. n.d.

2 2 1

http://www.elcantueso.org/

ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA

n.d. n.d. n.d. n.d.

n.d. n.d. n.d. n.d.

2 2 2 2 1, 8 1, 2 2 1, 2

Ma nresa (Ba rce lona ) n.d. Barcel ona Gran oller s (Barce lona) Barcel ona n.d. n.d. n.d.

http://www.rostollverd.org http://gracianet.cat/elrusc/
n.d.

G rup de consum de Gr cia de la ACCE RA Coo pera tiva XCS G rup de consum del casal Despe rta fe rro G rup de Sa nta Col oma de Q uera lt G rupo de con su mo d e Camb alache G rupo de Con su mo Re sp onsable Moa a L a Civad a L a Co opera ti va L a Da tzira L a Gleba L a Re beli n en la Hu erta L a Re vol uci de la Forqu illa L a Sena lla L a Tal ega Asociaci n d e Con su mo ti co L a Viand a ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA

http://www.xarxaconsum.net/

Re us ( Tar ragon a)

n.d.

n.d. n.d. 20 05 http://www.localcambalache.org/ 20 08 http://consumoresponsablemoanha.blogspot.es/

2 2 1, 7 1 2 2 1, 2 1, 8 9 2 1, 2 1, 4

Ig ualad a (Barcel ona) n.d. Oviedo Mo aa (Po nteve dra) Barcel ona Aren ys de Ma r (Barce lona) Pobl e No u (Barce lona) Barcel ona Za rago za Barcel ona Ca ta lua Alcal de G uada ira (Sevilla ) Baixo Ebro (Ta rrag ona) n.d. n.d. n.d.

n.d. n.d. 20 07 http://verdurita.wordpress.com/la-datzira/ 20 06 n.d. n.d. n.d.

n.d. n.d. n.d.

http://movimentp3.blogspot.com/2009/02/grup-de-consum-lasenalla.html 20 05 http://www.latalega.org/

ACCE RA

n.d.

768

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

NOMBRE DE LA EXPE RIENCIA MO DE LO DE EXPE RIENCIA L o Fa to MARISATSA. ACCE RA ACCE RA

POBL ACI N

AO DE PG INA WE B COMIENZO n.d. n.d. n.d.

FUENTE

Lleid a Du rang o (Bizka ia) Barcel ona Vern (Ou rense)

http://www.suportponent.net/spip.php?article1400
n.d. n.d. 20 02 n.d.

1, 2 5 2 6 , 10

Mespil us ACCE RA O G relo Ve rde Asociacin p ara o ACCE RA d esenvolvemen to rur al so stibl e

O TA RRA. P apal oli P icu Rab icu P royecto Coccinel a Red E l Zoco

ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA

Do nostia (Guip zco a) Ca brils (Bar ce lona ) Xix n (Astu ries) Mu rci a Je rez d e la Fro ntera (Cadiz) Barcel ona Oure nse

n.d.

n.d. 20 08 http://www.papaloli.org/

5 1, 2 1 1 1, 4

n.d.

http://www.nodo50.org/picurabicu/
20 04 http://www.coccinela.com 19 98 http://redelzoco.es/

S lvia S emente Asociacin d e Con su mo Re sp onsable S erran a Eco lgica S. c. A. de con su mo e colgi co S ubb tica Ecol gica S umend i Tota Cuca V iu Userd a 9 V allgo rgan ics V erdu retes

ACCE RA ACCE RA

n.d.

n.d. 20 06 http://semente.info

2 1

ACCE RA

Ro nda (Mala ga)

n.d.

n.d.

3, 4

ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA ACCE RA

C rdob a Bilba o (Vizcaya ) Barcel ona Barcel ona Vallg orgu ina (Barce lona) Barcel ona Barcel ona Ho sp italet. (Barce lona) Ponteved ra

20 09 http://subbeticaecologica.blogspot.com n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d.

http://www.sumendi.org
n.d.

1 1, 5 2 1, 2 1, 2 1, 2 1, 2 1, 2 1

http://userda-9.blogspot.com/ http://www.vallgorganics.org/ http://verduretes.laquimera.org/pissarra/doku.php http://www.xarxaconsum.net http://www.xarxaconsum.net/


20 09 http://agradicela.blogspot.com/

X arxa d e Co nsum S olida ri- Ci uta t ACCE RA V ella X arxa d e Co nsum S olida riACCE RA L 'Hospi tal e A G radicela Coo pera tiva de ACCE RA -CO con su mo A Xo ani a S .C.G. ACCE RA -CO

Fe rrol (A Coru a) C rdob a cija (Se vill a)

20 05 http://www.cooperativaxoaninha.org 19 94 http://www.almocafre.com/ n.d.

1 1, 4 1, 3 1, 4 1, 2 1, 2 1 1 1, 2

A lmocrafe S.C.A ACCE RA -CO A so ci acin Del huer to a mi Ca sa ACCE RA -CO A so ci acin El Encin ar Cal s Carxofa Cistella Ve rda Con su mo Co nscie nte A rbor e, S .C.G. Coo pera tiva Agr ohori zo nta l Coo pera tiva de Consum Respo nsable d e l 'A ten eu Can dela Coo pera tiva Ger mi nal Cydon ia E co rocagu inard a E irado Coo pera tiva de consumo r esponsb el E l Cab s d e Santa Coloma E l Car ret G ermina l Far r G ermina l P oble Se c G ermina l Rub G ermina l S ants ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO

http://delhuertoamicasa.es
19 93 http://www.asociacionelencinar.org/

Gran ada Barcel ona n.d. Ma sn ou (Bar ce lona ) n.d. Vigo (P ontevedra ) Palma de Mallo rca Te rrasa (Bar ce lona )

http://calskarxofa.blogspot.com/ http://www.cistellaverda.com
20 00 http://www.arbore.org/ 20 05 http://agrohoritzontal.wordpress.com/ 20 01 http://www.communia.info/candelaup612/

ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO

Barcel ona Barcel ona Barcel ona Co mpostela (A Co rua ) Barcel ona Barcel ona Fa rr (Ba rce lona ) Pobl e Sec (Barce lona) Ru b (B arcelon a) Sants (Barcelo na)

n.d. n.d.

http://www.coopgerminal.org
19 96 http://www.cydoniabcn.org

http://www.rocaguinarda.org 20 08 http://eirado.org/
20 02 http://www.ara-santacoloma.com/cabas/cabas.htm

1, 8 1, 8 1, 2 1 1, 2 1, 2 1, 2 1, 2 1, 2 1, 2

n.d. n.d. n.d. n.d. n.d.

http://elcarreto.org/ http://www.coopgerminal.org/ http://www.coopgerminal.org http://www.coopgerminal.org http://www.coopgerminal.org/

769

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

NOMBRE DE LA EXPE RIENCIA MO DE LO DE EXPE RIENCIA Rea liment Co oper ati va Uzta ro Koo peratiba V erdn eda Zocami oca co oper ati va de con su mo r esponsab el e con scie nte @Ecomur A groa limentaria d o E ume ( Asociacin Ag rupaci n) A MA Ps. Ba sa buruko saskia ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO ACCE RA -CO

POBL ACI N

AO DE PG INA WE B COMIENZO 20 08 http://realiment.balearweb.net/

FUENTE

Palma de Mallo rca Beizama- Gu ipzcoa n.d. Barcel ona Co rua

http://uztaro.nireblog.com/
20 03 http://ourproject.org/moin/projects/cometelobio 20 08 http://www.zocaminhoca.org/

1 1 1, 2 1

ACPCERA ACCE RA ACPCERA

Mu rci a Villa ma rtn (Cadi z) Ip arral de

n.d.

http://www.ecomur.org/
20 04 http://www.agroalimentariadoeume.org

1 1 1, 5

n.d.

http://basaburukosaskia.com/

A so ci acion de Hortelan os d e Her encia A so ci acin de pro dutorse Trigo L impio A so ci acin Len tu ra B ioiris Cal Va lls Camp de la S ort Cesta Fr esca

ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA

Ci dade Rea l Vilar maior (A Co rua ) Ames, Dodr o, Rois (A Co rua ) Ta rrago na Lleid a Ta rrago na Salvaterra (Pon te ved ra) Pale ncia Na va rra Ca diz Ra iriz d e Veiga (Oure nse) Hu esca Na fa rroa Bizka ia Arab a Guip zco a Orde s (A Coru a) Pala fo ls Na va rra Llia de Munt (Barce lona) d'Albo ns. (Gir ona) Ip arral de Pontea reas (Pon te ved ra) Vern (Ou rense) Astu ries Ma drid Ma drid Ma drid Valla doli d Gran ada Co rdob a Ma drid Sevilla Co rdob a Iru a (Navarra) Barcel ona Vario s de G aliza Arza (A Coru a)

n.d. n.d.

http://www.sabeyhuele.com/
n.d. 20 06 http://www.proxectoamorodo.org 20 01 http://www.bioiris.com/

1 5 1 1, 2 1, 2 2 10 1 4 , 11 4 , 11 1 , 10 9 5 5 5 5 1, 6 1, 2 1, 5 1 1, 2 1, 5 1, 6 1, 6 1 1 1 1 1 1, 4 4 , 11 1 1, 4 1, 4 5 1 , 10 6 1 , 10

n.d. n.d. n.d. Non

http://www.calvalls.com http://www.campdelasort.cat
n.d.

CIFAES Amayue las ACPCERA Coo pera tiva de Pu eblo s Bla ncos ACPCERA S CA Coo pera tiva La Ve rde ACPCERA Dai qu Del Campo a Casa E HNE Nafarro a E HNE- Arab a P royecto Nekasar ea E HNE- Arab a UAG ALUR E HNE- Guip uzkoa Hor ta Directa Hor ta Ecol gica Pla d'Amu nt Jau regia S C L a Kostu rica P arc A groe co logic P rodu ctore s fermier V eiga ver de B IO CO OP S.C.G. MAK ILA soc. coo p. a groe co lgica B AH! Ga lapa gos B AH! Pe rale s B AH! Sa n Ma rtin B AH! Va llad olid CA Hortigas CA La Aceq uia Coo pera tiva Sur co a Su rco ( SaS) Cre stas y Lechu gas L a Re huerta Tomate Go rriak Can Masde u Fei ras G aliza Sustentbe l Terr activa ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA ACPCERA-CO ACPCERA-CO CA CE RA CA CE RA CA CE RA CA CE RA CA CE RA CA CE RA CA CE RA CA CE RA CA CE RA CA CE RA OCERA OCERA OCERA

http://www.nodo50.org/amayuelas/
20 06 n.d. 19 86 http://www.soc-

n.d.

andalucia.com/cooperativas/cooperativas1.htm http://www.daiqui.com
20 06 n.d. n.d. n.d.

n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d.

http://www.uagalur.com/
n.d.

http://www.oloratierra.com/ http://plademunt.wordpress.com
20 04 http://www.jauregia.net/ 19 99 http://kosturica.blogspot.com/ 20 05 http://www.parcagroecologic.com

n.d.

http://www.idoki.org
20 09 http://veigaverde.blogaliza.org/ 19 98 http://www.verinbiocoop.com/

n.d.

http://www.redcampesina.es
20 10 http://bah.ourproject.org/ 20 00 http://bah.ourproject.org/

n.d.

http://bah.ourproject.org/ 20 08 http://bah.ourproject.org/ 20 04 http://hortigas.blogspot.com/


n.d. 20 02 http://sindominio.net/wp/surcoasurco/ 20 07 http://crestasylechugas.org/

n.d.

n.d. n.d. n.d. n.d.

http://larehuerta.blogspot.com
n.d. 20 01 http://www.canmasdeu.net/ n.d.

http://www.culturactiva.org/terractiva/

Fonte: Elaboracin propia a partir das seguintes fontes: (1) Pxina web da Iniciativa; (2) La Repera http://repera.wordpress.com/; (3) Federacin Andaluza de Consumidores y Productores Ecolgicos (Facpe) http://www.facpe.org/; (4) Prez Neira D. e Vzquez Merns D. (2009). Alternativas sistema agroalimentario (capitalista) dende a producin e o consumo: experiencias en Andaluca; En, Simon, X. e Copena, D. (2009): Construndo un rural agroecolxico, Vigo: Servizo de Publicacins da Universidade de Vigo; (5) Intercambio de correspondencia electrnica con Ainara Moreno en novembro de 2009; (6) Folleto da Iniciativa; (7) VVAA (2005) Nos comen. Contra el desmantelamiento del mundo rural en Asturias. Cambalache; (8) Coordinadora Catalana de organizaciones de consumidores de productos ecolgicos Ecoconsum http://www.ecoconsum.org/; (9) La calle de todos (Febrero 2009): Alternativas de consumo ecolgico en Zaragoza. Federacin de asociaciones de barrio de Zaragoza; (10) Coecemento directo; (11) Outras pxinas web.

770

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

Asociacins/Cooperativas de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos (ACCERA)


No Estado espaol existen iniciativas colectivas de consumo de alimentos responsable e ecolxico desde mediados dos anos noventa do sculo pasado. Nas das cidades espaolas mis importantes e en Euskadi e Andaluca puxronse en marcha novas iniciativas asociativas de consumo que aglutinaban consumidores e consumidoras dispostos a exercer o seu dereito a un sistema de alimentacin xusto economicamente, responsable e activador socialmente e aceptable ambientalmente. Alcanzar o cumprimento deste dereito converteuse no elemento dinamizador desas experiencias, e na sa razn de ser, froito de vontades particulares, familiares que deciden converter en colectiva a decisin de adquirir alimentos. Na Base de datos cntase con 96 experiencias asociativas de consumo responsable e ecolxico encadradas na categora Asociacins/Cooperativas de Consumo Ecolxico e Responsbel de Alimentos (ACCERA), das que 31 adoptan a forma social de Cooperativa. Trtase de Asociacins de Consumidores ou Cooperativas de consumo que teen creadas redes de intercambio de produtos alimenticios cuxo funcionamento reproduce relacins de cooperacin e participacin democrtica entre os seus membros e nas que o nimo de lucro xoga mis ben pouco. Ademais, as pautas de consumo destas unidades encamanse cara o consumo de produtos ecolxicos e o consumo responsable.

Funcionamento democrtico
As ACCERA caracterzanse por presentar diferentes formas de participacin directa, comprometida ou voluntaria, de todos os socios. Este un dos trazos principais da sa organizacin e desenvolvemento. Tanto as sociedades cooperativas9 como as asociacins10 funcionan mediante asembleas peridicas onde as decisins estratxicas se toman de xeito colectivo e democrtico. A participacin directa dos consumidores asociados en tarefas de organizacin da loxstica do intercambio de produtos alimenticios e de mantemento das mesmas estruturas organizativas das asociacins ou cooperativas convrtese nun elemento clave do xito de moitas destas experiencias11. Sen podelas ensarillar a todas dentro dun nico perl, pdese dicir que estas iniciativas colectivas de consumo de alimentos son autoxestionadas polos seus propios compoentes.

Vxase Cydonia (http://www.cydoniabcn.org). Esta cooperativa de Barcelona mantn desde 1996 a autoxestin e a participacin directa e comprometida dos todos os socios como a sa razn de ser.

10 Vxase o caso de La Talega, en Prez Neira, D. e D. Vzquez Merns (2009) 11 A existencia de traballo alleo remunerado, presente nalgunha destas iniciativas, non impide a sa consideracin como ACCERA.

771

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

Consumo ecolxico e responsable


Estas novas redes de consumo de alimentos, xurdidas pola accin de consumidores case sempre do mundo urbano, precisan da participacin de produtores e produtoras. A losofa que inspira estas iniciativas demanda que eses produtores sexan locais polo que as Asociacins/Cooperativas de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos adquirirn produtos alimenticios procedentes de explotacins agrarias locais12. Dentro das ACCERA hai iniciativas que inclen aos produtores como parte da Asociacin ou Cooperativa13. Esta aposta require un cambio nos hbitos de consumo dos consumidores asociados e ten efectos positivos no mundo rural prximo, impulsndoo, contribundo ao seu desenvolvemento14. Esta caracterstica das ACCERA deixa fra da proposta de BECERA aquelas iniciativas de consumo alternativo e ecolxico que manteen hbitos de consumo non adaptados s capacidades mundo rural local: consumen ecolxico sen importar a orixe dos alimentos; consumen todo tipo de produtos ecolxico sen calquera momento doa no.

A lxica e a loxstica do intercambio


A aposta polo mundo rural local vai acompaada de sistemas de compra que permiten obter dous resultados positivos: abaratar os custos dos alimentos para os consumidores e incrementar os prezos unitarios que reciben os produtores15. Como xa se comentou anteriormente, sen ser as mis importantes, as razns econmicas tamn xogan un papel signicativo nas novas redes de consumo de alimentos. Eliminando calquera tipo de intermediario fxanse relacins entre consumidores e produtores que resultan economicamente positivas para mbalas das partes. Ademais, pdese armar que neste tipo de experiencias a demanda de alimentos est condicionada pola oferta e esta polos condicionantes ambientais e culturais locais. As ACCERA teen novidosos sistemas de distribucin de alimentos, en relacin aos sistemas convencionais. A maiora das experiencias funcionan con sistemas de pedidos previos. Na semana precedente os asociados emiten as sas preferencias de consumo para a semana seguinte e as ACCERA organizan as peticins: cantidade global de cada alimento,
12 Nalgns casos trtase dun nico produtor local que produce para a ACCERA (Agrohorizontal). Noutros, o lmite do local est establecido en termos de distancia mxima de procedencia dos alimentos (rbore, establece 50 quilmetros como a distancia mxima). 13 o caso de El Encinar, unha das iniciativas de consumo ecolxico e responsbel mis antigas do Estado. Vxase http://www.asociacionelencinar.org/ 14 Cydonia menciona que o consumo responsable esixe cambios nos hbitos de consumo, consumindo so o que necesitamos, planicando a compra, priorizando os produtos locais. E GERMINAL arma que a transformacin dos nosos hbitos de consumo unha forma de vivir mellor tomamos conciencia do que realmente necesitamos en vez de seguir de forma mecnica aquilo que nos dita o sistema econmico por medio da publicidade. 15 Como exemplo pdese citar Cals Carxofa, unha cooperativa de consumo responsable existente en Barcelona. Entre os seus obxectivos citan: comprar os produtos a uns prezos mis baixos aos das tendas, eliminando intermediario se promover unha economa social construda a partir dos custos reais e salarios xustos (vxase http://calskarxofa.blogspot.com/) .

772

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

peticin e recollida das cantidades aos produtores, distribucin por unidades de consumo e, nalmente, reparto16. Este procedemento o que seguen aquelas iniciativas nas que participan unicamente os seus socios ou asociados17. Cando o conxunto dos consumidores pode adquirir alimentos ecolxicos nestas novas estruturas de intercambio as ACCERA contan cun establecemento aberto ao pblico en xeral18. Nestes casos fxanse prezos diferenciados para os socios e para o resto dos consumidores19. Existen ACCERA que tamn inclen non seus sistemas de distribucin alimentos e outros produtos do Comercio Xusto20. Como Anexo II acompaa a este texto a proposta de Enquisa para o Inventario en Espaa de Experiencias de Consumo Ecolxico e Responsable similares s que caracterizamos nos pargrafos anteriores.

Cooperativas Agroecolxicas de Consumo Ecolxico e Responsable (CACERA)


Dentro das experiencias alternativas de producin e consumo destacan, pola sa singularidade, as Cooperativas Agroecolxicas de Consumo Ecolxico e Responsable. Pdense denir estas iniciativas como cooperativas unitarias de producin, distribucin e consumo de produtos de agricultura ecolxica. Estas experiencias propoen construr relacins sociais e econmicas dende a proximidade, a autoxestin en clave de denir as necesidades bsicas de xeito colectivo.21 A CACERA pioneira foi Bajo el Asfalto est la Huerta (BAH!), radicada en Madrid e que xa conta cunha traxectoria de 10 anos de actividade durante os que foi estendendo a sa losofa a outras iniciativas similares.

16 Un exemplo deste proceder encontrmolo en Cristella Verde (http://www.cistellaverda.com) 17 Son os casos de Semente Asociacin de Consumo Responsable (http://semente.info) e da Cooperativa Agrohorizontal (http://agrohoritzontal.wordpress.com/) 18 o caso da madrilea Asaltodemata (vxase http://www.asaltodemata.org), da viguesa rbore (vxase http://www. arbore.org/), da sevillana La Ortiga (http://www.laortiga.com/) ou a cordobesa Almocafre (http://www.almocafre. com/) 19 Na Asociacin La Ortiga os prezos para os non socios son un 10% superior. 20 Existen moitas experiencias de Comercio Xusto espalladas polo territorio espaol que non guran na proposta de Base de Experiencias de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos. Contribundo a unha economa global mis xusta e solidaria non se inclen na BECERA porque non priorizan a proximidade dos subministradores e mercados para os seus produtos. 21 Lpez Garca, D. y Lpez Lpez, J.. (2003): Con la comida no se juega. Alternativas autogestionadas a la globalizacin capitalista desde la agroecologa y el consumo. Tracantes de Sueos. Madrid

773

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

As, foron apareceron novas CACERA, cada unha coas sas particularidades, maiormente en Madrid (Surco a Surco e novos BAH!22), en Andaluca (Crestas y Lechugas, Hortigas, La Rehuerta e La Acequia) e noutros lugares do Estado. Estas CACERA tentan cubrir colectivamente necesidades nutritivas bsicas no marco da autoxestin e a agroecoloxa, eliminando barreiras entre producin e consumo e tendendo pontes entre o campo e a cidade.23 Deste xeito, funcionan mediante a propiedade e a xestin colectiva dos medios de producin e empregando modelos asemblearios que eliminan o prezo como referente do valor.24

Democracia Directa
Unha das principais caractersticas des Cooperativas Agroecolxicas radica no emprego da Democracia Directa. Procuran a horizontalidade hora de tomar decisins, tanto en aspectos organizativos (o traballo de comisins ou comits est moi supeditado s asembleas de coordinacin e traballo no interior dos grupos) como metodolxicos (consensos, aposta por grupos pequenos para alentar a expresin e a igualdade de xnero, entre outras).25

Organizacin interna
Na maior parte dos casos, as Cooperativas estn organizadas por Grupos dependendo da sa natureza, nos que soe existir un Grupo de Traballo (GT) e varias Unidades ou Grupos de Consumidores (GC).26 A Asemblea o mximo rgano de decisin. Por exemplo na Cooperativa Agroecolxica Surco a Surco de Madrid renense unha vez mes en asemblea delegados de cada un dos grupos, que son autnomos hora de organizarse internamente. En dita asemblea se presentan as contas do mes, os traballadores dan un informe da situacin das hortas, cada grupo comenta a sa situacin, faise unha valoracin dos repartos e se tratan todos aqueles temas que xorden no da a da da cooperativa. No caso de que haxa que tomar decisins estas son plantexadas en dita asemblea para que sexan discutidas en cada grupo e leven unha posicin concreta vindeira asemblea da cooperativa.27

22 Na actualidade xa existen 4 BAH! O de Galpagos, Perales e San Martn en Madrid e o de Valladolid. Ver: http:// bah.ourproject.org 23 Vxase a web da CA Surco a Surco http://sindominio.net/wp/surcoasurco 24 Lpez, D. (2008). Agricultura de Responsabilidad compartida. Formas de economa solidaria que articulan el territorio. Especial Economa Social y Economa Ecolgica na revista Libre Pensamiento, ecologista, la Lletra A. 25 Calle, A. 2008. El nuevo cooperativismo agroecolgico en Andaluca. FACPE. 26 Prez Neira D. e Vzquez Merns D. (2009). Alternativas sistema agroalimentario (capitalista) dende a producin e o consumo: experiencias en Andaluca. En, Simon, X. e Copena, D. (2009): Construndo un rural agroecolxico, Vigo: Servizo de Publicacins da Universidade de Vigo. 27 Vxase a web da CA Surco a Surco http://sindominio.net/wp/surcoasurco

774

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

Manexo e producin
As CACERA empregan a racionalidade agroecolxica no manexo das leiras. Estas terras poden ser cedidas, mercadas e mesmo ocupadas.28 O Grupo de Traballo o que se encarga normalmente do manexo das hortas e da planicacin dos cultivos longo do ano (na que tamn soen participar os GC). Un caso interesante o da CA Crestas y Lechugas (Sevilla), na que non existe un grupo de traballo que se encargue da xestin das hortas, polo que o traballo fsico en horta reprtese equitativamente entre todo o colectivo. Nesta CACERA, as funcins do GT son mis de carcter organizativo A preocupacin pola recuperacin das prcticas tradicionais, o emprego de variedades locais, o peche dos ciclos naturais, a estacionalidade das producins e a sustentabilidade das prcticas agrarias son elementos a ter en conta no manexo agroecolxico coti destas iniciativas.

A distribucin
A distribucin dos alimentos realzase mediante o sistema de cestas directamente dende a producin ate os puntos de consumo, normalmente cunha periodicidade semanal. As cantidades totais producidas reprtense de xeito equitativo entre o nmero de unidades de consumo (cestas neste caso), co que pode existir unha importante variabilidade entre as cestas dependendo da poca do ano.

Compromiso
Participar nunha CACERA implica adquirir un grado de compromiso co colectivo e coa sa losofa, xa que existen unha serie de responsabilidades para as socias e os socios como a asistencia s xuntanzas do grupo de consumo, pagamento das cotas, preparacin de cestas, etc. As CACERA son iniciativas que escapan da racionalidade do sistema capitalista, polo que defenden coa sa praxe modelos alternativos que tratan de expandir. As, as tarefas de difusin, a realizacin de actuacins reivindicativas, xornadas e o contacto cos distintos movementos sociais son elementos de importancia para estas experiencias. As CACERA contan como fonte principal de ingresos as cotas xas mensuais das persoas socias. Este valor monetario decdese tamn de xeito colectivo e non depende da cantidade de hortalizas e froitas recibidas senn que unha achega para o sostemento do proxecto.29

28 Na CA BAH! As primeiras leiras que se traballaron formaban parte dunha ocupacin de terreo pblico en Torrejn, pertencente Consellera de Medio Ambiente. (Peridico Diagonal) 29 La desafeccin al sistema agroalimentario: ciudadana y redes sociales. Mesa 1: Consumo alimentario y cambio social. I Congreso Espaol de Sociologa de la Alimentacin, Gijn 28 y 29 de mayo de 2009

775

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

No Anexo III inclese a proposta de Enquisa para o Inventario en Espaa de Experiencias de Consumo Ecolxico e Responsable coincidentes cos principios propios das Cooperativas Agroecolxicas.

Conclusins
Como consecuencia das contradicciones producidas polo proceso de modernizacin agraria seguido en Espaa se teen observado, primeiro, denuncias dos seus negativos efectos econmicos, sociais e ambientais e, posteriormente, respostas activas de construcin de alternativas agroecolxicas sistema agroalimentario local. Neste traballo se caracterizan esas respostas, presentando algns datos xerais e unha proposta de clasicacin. Este traballo quere contribur desenvolvemento e a consolidacin deste tipo de iniciativas e para elo pon a disposicin das mesmas a BICERA, que se construir a partir da participacin, do intercambio e do acceso libre informacin xerada polos axentes que libremente decidan compartir tempo, ideas e procesos.

Bibliografa
Badal Pijun, M e Lpez Garca, Daniel (2006): Hacia un movimiento agroecolgico en el Estado espaol. Archipilago, n 71. Bromley, D (1985): Recursos y desarrollo econmico. Un enfoque institucionalista. Agricultura y Sociedad, n 35, pp. 49-75. Calle, A. (2008). El nuevo cooperativismo agroecolgico en Andaluca, Federacin Andaluza de Consumidores y Productores Ecolgicos (FACPE), n 2. Calle A. et al. (2009). La desafeccin al sistema agroalimentario: ciudadana y redes sociales. Gijn: I Congreso Espaol de Sociologa de la Alimentacin. Lpez Garca, D. e Lpez Lpez, J.. (2003): Con la comida no se juega. Alternativas autogestionadas a la globalizacin capitalista desde la agroecologa y el consumo, Madrid: Tracantes de Sueos. Lpez, D. (2008). Agricultura de Responsabilidad compartida. Formas de economa solidaria que articulan el territorio. Especial Economa Social y Economa Ecolgica. Naredo, J.M. (2006): Metabolismo econmico y deterioro territorial. Tendencias en curso y posibles remedios. Archipilago, n 71. Prez Neira D. e Vzquez Merns D. (2009). Alternativas sistema agroalimentario (capitalista) dende a producin e o consumo: experiencias en Andaluca en, Simon, X. e Copena, D. : Construndo un rural agroecolxico, Vigo: Servizo de Publicacins da Universidade de Vigo. Robin, M.M. (2008): El mundo segn Monsanto. Barcelona: Pennsula.

776

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

Pxinas webs citadas no texto:


Almocafre http://www.almocafre.com/ rbore http://www.arbore.org/ Asaltodemata http://www.asaltodemata.org Bajo el asfalto est la huerta BAH! http://bah.ourproject.org Cals Carxofa, http://calskarxofa.blogspot.com/ Cooperativa Agrohorizontal http://agrohoritzontal.wordpress.com Cristella Verde http://www.cistellaverda.com Diagonal http://www.diagonalperiodico.net/ El Encinar http://www.asociacionelencinar.org La Ortiga http://www.laortiga.com/ Semente Asociacin de Consumo Responsable http://semente.info Surco a Surco http://sindominio.net/wp/surcoasurco

777

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

Anexo I Cuestionario para Asociacins / Cooperativas de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos (ACCERA) Parte 1. Identicacin e clasicacin da iniciativa:
Nome da ACCERA: Concello: Provincia: Comunidade Autnoma:
Persoa que cobre o cuestionario: Relacin coa iniciativa: Correo-e da iniciativa: Web: Telfono:

1- 2-

Cal foi o ano de comezo da experiencia? En cal das seguintes categoras encadraras a vosa experiencia? 1. Asociacin de Consumidores 2. Asociacin de Consumidores legalizada 3. Cooperativa de Consumo 4. Outras (Indicar) Cales foron as razns que motivaron a creacin da vosa iniciativa? (Valraas de 1 a 5, sendo 1 pouco importante e 5 moi importante) Valoracin

3-

Razns Sade Problemticas ambientais Prezo dos produtos Obter produtos sans e de calidade Participar nunha asociacin ou cooperativa Outras Indica o que consideres oportuno sobre o inicio da experiencia

778

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

4-

Identica o tipo e o nmero de membros que forman parte da iniciativa: N Ano inicial N Ano actual

Tipoloxa de membros Consumidores/as Produtores/as Outros TOTAL

Parte 2. Organizacin:
5- Cales son as condicins necesarias para ser socio? (enumraas)

6-

Enumera os dereitos dos membros da vosa iniciativa

7-

Enumera as obrigas dos membros da vosa iniciativa

8-

Cal o procedemento de toma de decisins: 1. Unha persoa un voto 2. Busca do consenso 3. Outros (indicar)

779

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

9- rganos Asemblea

Cales son os rganos de decisin e de xestin da iniciativa: S Non Periodicidade N de membros

Xunta directiva/ rectora Outros (indicar cales) Comisins de Traballo (se as hai) Comisins ou similares (enumerar) Indicar as funcins N de membros

Parte 3. Produtos:
10- Na vosa iniciativa de consumo estn dispobeis: 1. Produtos frescos 2. Produtos elaborados 3. Outros (indicar) ________________________________________________

Parte 3.1 Produtos frescos


11- Cal a orixe dos produtos frescos Orixe De 0 a 50 De 50 a 100 De 100 a 200 De 200 a 300 Mis de 300 TOTAL 100 % sobre o total

12- Dos produtos frescos que porcentaxe sobre o total corresponde a produtoras/es socias/os da iniciativa? ___________% 13- Podes indicar a distancia que se atopa o produtor de produtos frescos mis alonxado da vosa experiencia? ___________Kms

780

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

14- Cales son as tipos de produtos frescos que se consumen na vosa iniciativa? Tipo Produtos frescos certicados como ecolxicos Produtos frescos certicados por sistemas de conanza (*) Produtos frescos non includos nas categoras anteriores TOTAL 100
(*) N  o caso de ter produtos frescos certicados por sistemas de conanza indicar cales son os criterios nos que se basean estes sistemasa de conanza:

% sobre o total

15- Enumera os produtos frescos que se consumen na vosa iniciativa? Indica a pocentaxe Produto Produtos frescos certicados como ecolxicos (%) Produtos frescos certicados por sistemas de conanza (%) Produtos frescos non includos nas categoras anteriores (%) TOTAL (%) 100 100 100 100 100 100
(*) E  ngadir as las que sexan necesarias

Parte 3.2 Produtos transformados ou elaborados


16- Cal a orixe dos produtos transformadoss Distancia en Kms iniciativa De 0 a 50 De 50 a 100 De 100 a 200 De 200 a 300 Mis de 300 TOTAL 100 % sobre o total

17- Dos produtos transformados que porcentaxe sobre o total corresponde a produtoras/es socias/os da iniciativa? ___________%

781

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

18- Podes indicar a distancia que se atopa o/a produtor/a de produtos transformados mis alonxado/a da vosa experiencia? ___________Kms 19- Cales son as tipoloxas de produtos transformados que se consumen na vosa iniciativa? Tipo Produtos transformados certicados como ecolxicos Produtos transformados certicados por sistemas de conanza (*) Produtos transformados non includos nas categoras anteriores Comercio xusto TOTAL 100
(*)  No caso de ter produtos frescos certicados por sistemas de conanza indicar cales son os criterios nos que se basean estes sistemasa de conanza:

% sobre o total

20- Enumera os produtos transformados que se consumen na vosa iniciativa? Indica a pocentaxe Produto Produtos transformados certicados como ecolxicos (%) Produtos transformados Produtos transformados TOTAL (%) certicados por sistemas de non includos nas conanza (%) categoras anteriores (%) 100 100 100 100 100 100
(*)  Engadir as las que sexan necesarias

21- Se parte dos produtos frescos e transformados proveen de iniciativas cooperativas e/ou asociacins de produtores indica os nomes e as localizacins destas iniciativas:

Parte 4. Consumo:
22- Que sistema ou sistemas de pedidos existen na vosa iniciativa? 1. Telfono 2. Fax 3. Correo-e 4. No local 5. Pxina web 6. Outro/s (indicar)

782

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

23- A vosa experiencia de consumo conta con local 1. S 2. Non 24- Caracterizacin do local Supercie (m2) Rxime de propiedade/Uso Horario Traballador/es asalariado/s (nmero e horas semanais) Traballador/es voluntarios 25- Cal o mtodo de adquisicin dos alimentos por parte das persoas socias? A. Sistema de Cesta pechada B. Sistema de cestas mediante pedido (escollendo os produtos) C. Adquisicin no local da iniciativa D. Outras (Indicar)

No caso de contestar A) ou B) a) Como se determina a conguracin da cesta? b) Cal a periodicidade de consumo da cesta? c) Hai algn sistema de reparto da cesta? 1. Si 2. Non d) Cal a data lmite para solicitar cesta? e) Cal a data de reparto da cesta? f) Mantense o prezo, o volume e o peso (Kg) das cestas longo do ano? 1. Si 2. Non 3. Depende (explicar) _______________________________________________________ ______________________________________________________________ g) Se a cesta pechada (A), cal o seu custe en euros? h) Se a cesta aberta (B), existe un mnimo de gasto en euros para cada cesta? No caso de contestar C) a) Quen pode adquirir eses produtos no local? 1. S socios/as 2. Pblico en xeral

783

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

a) Existen diferenzas no consumo respecto s persoas socias? 1. S, os socios obteen produtos a un prezo menor (Indicar a %) ______ 2. S, os socios obteen estas outras avantaxes

3. Non, non existe diferenza

No caso de contestar D) a) Caracterizar o mtodo de adquisicin de alimentos (periodicidade, prezos, compoentes, sistema de reparto, etc.)

Parte 5. Visin global:


26- Que problemas identicades na vosa iniciativa? (Valraos de 1 a 5, sendo 1 pouco importante e 5 moi importante) Problemtica Dicultade para obter produtos Poucos produtos nalgunha poca do ano Poucas persoas levan case todo o traballo Dicultades para ampliar o nmero de consumidores Dicultades organizativas Os prezos son demasiado altos e non atraen a novos consumidores Sufrimos a competencia do comercio convencional Outras (indicar) Valoracin

27- Cales poden ser as solucins a estes problemas?

784

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

28- Como vedes o futuro da vosa experiencia? 1. Moi positivo 2. Positivo 3. Regular 4. Negativo 5. Moi negativo 29- Coecedes outras experiencias similares a vosa? (Indicar cales) 30- Participades como iniciativa noutras actividades? (sociais, reivindicativas, etc) (Indicar cales) 31- Credes que coa vosa actividade contribudes benestar colectivo a nivel social e ambiental? Por que? 32- A ta opinin importante. Escribe o que consideres oportuno:

785

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

Anexo II Cuestionario Cooperativas Agroecolxicas de Consumo Ecolxico e Responsable de Alimentos (CACERA). Parte 1. Identicacin e clasicacin da iniciativa:
Nome da CA: Concello: Provincia: Comunidade Autnoma:
Persoa que cobre o cuestionario: Relacin coa iniciativa: Correo-e da iniciativa: Web: Telfono:

1- 2- 3-

Cal foi o ano de comezo da experiencia? Cal foi o orixe da experiencia? Porque naceu? Identica o tipo e o nmero de membros que forman parte da iniciativa: N no ano de inicio N no ano actual

Tipo de membros Unidades de Consumo Produtores (traballadores/as) Outros N de membros das Unidades de Consumo (total) TOTAL

Parte 2. Organizacin:
4- Cales son as condicins necesarias para ser membro da CA? (enumraas)

786

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

5-

Enumera os dereitos dos membros da vosa iniciativa

6-

Enumera as obrigas dos membros da vosa iniciativa

7-

Cal o procedemento de toma de decisins: 1. Unha persoa un voto 2. Busca do consenso 3. Outros (indicar)

8- Cales son os rganos de decisin e de xestin da iniciativa: (Marca cun X s ou non) rganos Asemblea Outros (indicar cales) S Non Periodicidade N de membros

Comisins de Traballo Comisins ou similares (enumerar) Indicar as funcins N de membros

787

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

Parte 3. Produtos:
9- Na vosa iniciativa de consumo estn dispobeis: 1. Produtos frescos 2. Produtos elaborados 3. Outros (indicar) _________________________________________________

Parte 3.1 Produtos frescos


10- Na vosa iniciativa os produtos frescos proceden: Procedencia Produtos frescos producidos pola CA Produtos frescos certicados por sistemas de conanza (*) Produtos frescos non includos nas categoras anteriores TOTAL 100
(*)  No caso de ter produtos frescos certicados por sistemas de conanza indicar cales son os criterios nos que se basean estes sistemas de conanza:

% sobre o total

11- Se existen na vosa experiencia produtos frescos producidos fra da CA, que criterios se empregan para conseguilos 12- Produtos frescos que se producen-consumen na vosa iniciativa? Indica a porcentaxe. Produto Produtos frescos producidos pola CA (%) Outros (%) TOTAL (%) 100 100 100 100 100 100
(*) Engadir as las que sexan necesarias

Parte 3.2 Produtos transformados ou elaborados


13- Na vosa iniciativa os produtos transformados proceden: Procedencia Produtos transformados producidos pola CA Produtos transformados certicados por sistemas de conanza Produtos transformados non includos nas categoras anteriores TOTAL 100
(*)  No caso de ter produtos frescos certicados por sistemas de conanza indicar cales son os criterios nos que se basean estes sistemas de conanza:

% sobre o total

788

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

14- Se existen na vosa experiencia produtos transformados producidos fra da CA, que criterios se empregan para conseguilos

15- Produtos transformados que se producen-consumen na vosa iniciativa? Produto Produtos transformados producidos pola CA (%) Outros (%) TOTAL (%)

100 100 100 100 100 100


(*)  engadir as las que sexan necesarias

16- Se parte dos produtos frescos e transformados proveen de iniciativas cooperativas e/ou asociacins de produtores indica os nomes e as localizacins destas iniciativas?

Parte 4: Manexo
17- Tedes producin baixo plstico na vosa CA?. (se existe, indicar nmero de invernadoiros e os m2) 18- Tedes gando na vosa experiencia 1. S 2. Non 19- Caracterizacin do gando Tipo de gando N Funcin

789

Xavier Simn Fernndez, Damin Copena Rodrguez, Luca Rodrguez Amoedo

20- Caracterizacin das ncas: Finca M2 Usos

21- Que tipo de traballo tedes na vosa iniciativa? 1. Voluntario 2. Asalariado 3. Outro (Indicar) 22- Que tipo de sementes e variedades usades? 1. Ecolxicas certicadas 2. Locais 3. Outros (Indicar)

Parte 5. Consumo:
23- A vosa experiencia de Cooperativa Agroecolxica conta con local 1. S 2. Non 24- Caracterizacin do local Supercie (m2) Rxime de propiedade/Uso Horario Traballador/es asalariado/s Traballador/es voluntarios 25- Cal o mtodo de adquisicin dos alimentos por parte das persoas socias? 1. Sistema de Cesta pechada 2. Sistema de cestas mediante pedido (escollendo os produtos) 3. Adquisicin no local da iniciativa 4. Outras (Indicar)

790

Novos sistemas de adquisicin de alimentos: unha proposta de clasicacin

26- Cmo se determina a conguracin (da cesta)?

27- Cal a periodicidade de consumo (da cesta)?

28- Hai algn sistema de reparto (da cesta)? 1. S 2. Non (Pasar 21) 29- Cal o sistema de reparto? 1. Reparto directo s vivendas dos membros da CA 2. Reparto ate lugares de distribucin para varias UC 3. Recollida no local da CA 4. Outros (Indicar)_____________________________ 30- Cal a data de reparto (da cesta)? 31- Mantense o prezo e a cantidade (Kg) das cestas longo do ano? 1. S 2. Non 3. Depende (explicar)_____________________________________________________ 32- Que porcentaxe sobre o consumo fresco total representa o consumo de produtos da vosa iniciativa en cada mes do ano aproximadamente? Mes do ano Xaneiro Febreiro Marzo Abril Maio Xuo Xullo Agosto Setembro Outubro Novembro Decembro Porcentaxe

791

Parte 6. Visin global:


33- Que problemas identicades na vosa iniciativa? (Valraos de 1 a 5, sendo 1 pouco importante e 5 moi importante) Problemtica Dicultade para producir Dicultade para conseguir terras Poucos produtos nalgunha poca do ano Poucas persoas levan case todo o traballo Dicultades para ampliar o nmero de consumidores Dicultades organizativas Outras (indicar) Valoracin

34- Cales poden ser as solucins a estes problemas?

35- Como vedes o futuro da vosa experiencia? 1. Moi positivo 2. Positivo 3. Regular 4. Negativo 5. Moi negativo

36- Coecedes outras experiencias similares a vosa? (Indicar cales)

37- Participades como iniciativa noutras actividades? (sociais, reivindicativas, etc) (Indicar cales)

38- Credes que coa vosa actividade contribudes benestar colectivo a nivel social e ambiental? Por que? 39- A ta opinin importante. Escribe o que consideres oportuno:

REFLEXIONES POLTICAS DESDE Y SOBRE LAS COOPERATIVAS AGROCOLGICAS ANDALUZAS


Prez Neira, D.; Vzquez Merns, D.; Vert i Carb, I. y Saravia Ramos, P.

Resumen
Las cooperativas agroecolgicas (CA) a pesar de ser una realidad de facto dentro de los movimientos sociales en Andaluca, las reexiones terico-polticas que hay sobre el funcionamiento y su discurso son todava incipientes. El objetivo central de este trabajo es reexionar en primera persona del plural, como miembros concretos que pertenecen y/o colaboran activamente en las CA, sobre los lmites y las potencialidades del discurso y praxis generados alrededor de estas experiencias. Las CA constituyen realidades sociales que estn funcionando en pro de la construccin de alternativas al actual sistema agroalimentario globalizado desde las condiciones locales y desde la cotidianeidad poltica. Este texto pretende ser, en la medida de lo posible, una mirada tanto crtica como autocrtica de estos procesos. Palabras claves: cooperativas agroecolgicas, movimientos sociales, poltica y conocimientos situados

A modo de situarnos: una mirada a las cooperativas agroecolgicas andaluzas


Las cooperativas1 agroecolgicas (en adelante CA), a pesar de la heterogeneidad constitutiva de cada experiencia, se puede decir que intentan ser proyectos cooperativos autogestionados de produccin, abastecimiento, distribucin y consumo que se enmarcan dentro del enfoque losco y organizativo de la agroecologa de base. En la actualidad existen cuatro cooperativas de este estilo en Andaluca, Hortigas en Granada, La Acequia y la Rehuerta en Crdoba y Crestas y Lechugas en Sevilla. Todas ellas, en mayor o menor medida, pretenden ser movimientos transformadores que consideran necesario generar otro

El trmino cooperativa referencia a que son a las formas de organizacin social basadas en la cooperacin y no a la forma jurdico/legal de las cooperativas.

793

D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos

tipo de relaciones sociales, econmicas y ambientales entre el campo y la ciudad tanto en la prctica como en la teora. El problema de la alimentacin, entendida desde una perspectiva compleja (Morn, Edgar 1981) que articula y moviliza territorios, recursos y personas en clave de desigualdad (Delgado Cabeza, 2006), se encuentra en general fuera de las reexiones ciudadanas y muy a menudo del debate poltico de los movimientos sociales (y por supuesto de las instituciones). Este desinters derivado de aspectos que atraviesan nuestro cotidiano y que tienen repercusiones tico/polticas de largo y corto alcance puede ser entendido, en relacin al orden del discurso, si tenemos en cuenta que el antropocentrismo, el etnocentrismo y el androcentrismo forman parte inherente de la construccin social de nuestras mentalidades y percepciones. Uno de los principales objetivos de este trabajo es reexionar y visibilizar la dimensin poltica de las CA y su capacidad transformadora desde el da a da, as como su potencialidad para trabajar sobre los ejes de dominacin y desigualdad social desde la primera persona del singular (yo) y del plural (nosotr*s) y no tanto desde la tercera del plural (ell*s). Este texto es fruto de una reexin colectiva de personas vinculadas de una forma ms o menos directa en varias de estas experiencias. Sin embargo, se trata de una visin parcial sobre el funcionamiento y los procesos de constitucin y desarrollo de las mismas, ms que de una lectura nica y objetiva surgida de los colectivos ya que, como se recoge a lo largo del artculo, el discurso de las CA es heterogneo, mltiple y se va construyendo, sobre todo, en el hacer. Tal reexin parte de la idea de los conocimientos situados de Haraway (1995): sin caer en el relativismo, todo conocimiento es parcial y situado ya que ste se produce en unas determinadas circunstancias semitico-materiales y en base a unas articulaciones concretas en relacin a los sujetos cognoscentes, ambas, en continua retroalimentacin y transformacin. Es decir, desde las diferentes posiciones del sujeto se interpretan, se viven, se conocen diferentes realidades. Nuestras posiciones se nutren de la participacin en estas CA y de las propias reexiones que se generan en las mismas. As, en un primer epgrafe nos detendremos a reexionar sobre las principales cuestiones que, a nuestro entender, caracterizan el funcionamiento de las CA con el objetivo de visibilizar ciertas prcticas polticas como punto de partida en nuestra reexin. En un segundo epgrafe abordaremos de forma directa la reexin sobre la nocin misma de poltica, al ser sta, en sus acepciones ms convencionales, un concepto que limita la capacidad de teorizacin y prctica efectiva. En estrecha relacin con el punto anterior, en un tercer epgrafe reexionaremos sobre las cegueras interiorizadas en nuestras formas de comprender los hechos sociales. Estas cegueras hacen alusin a los centrismos del pensamiento occidental, es decir: el etnocentrismo, antropocentrismo y androcentrismo.

794

Reexiones polticas desde y sobre las cooperativas agrocolgicas andaluzas

En un cuarto epgrafe reexionaremos sobre lo que en este trabajo se ha denominado la necesidad del desplazamiento del ell*s al nosotr*s; en este punto haremos referencia a la necesidad de colocarnos como sujetos activos y crticos, pero sobre todo, autocrticos. Para, as, en un ltimo epgrafe tratar brevemente las potencialidades que, segn nuestro parecer, presenta el trabajar en torno a la agricultura y la alimentacin entendidas stas como enclaves polticos que permiten articular y desarrollar lneas de trabajo en torno a la deconstruccin de los tres sesgos anteriormente mencionados. Por ltimo, cabe advertir que este trabajo no se trata de un texto cerrado al uso, ms bien, diramos, es un primer borrador abierto a todo tipo de interpelaciones. El principal objetivo del texto no es tanto apuntar conclusiones o soluciones sino poner encima de la mesa ciertas cuestiones que nos vienen inquietando desde hace algn tiempo (a nosotr*s y a otra mucha gente con la que venimos compartiendo espacios y afectos).

Desde dnde trabajamos


Las CA proponen un modelo alternativo de produccin, abastecimiento, distribucin y consumo de alimentos que persigue la autogestin de la alimentacin mediante el cultivo de huertas y frutales y el trueque y/o apoyo mutuo con otros proyectos anes dedicados a la produccin de alimentos. Frente a las formas (pre)dominantes de produccin de alimentos, desde las CA se apuesta por modelos productivos alternativos basados en el manejo de la biodiversidad agrcola. As, todas las producciones en huerta se realizan de forma ecolgica (sin utilizacin de productos qumicos de sntesis) y tradicional. Abonos orgnicos y compostaje, rotacin de cultivos, uso de variedades locales, control biolgico de plagas, son algunas de las tcnicas de manejo frecuentes en este tipo de proyectos. Dicho modelo alternativo se sustenta en formas organizacionales de tipo horizontal, basadas en el asamblearismo a diferentes niveles que se constituyen en los espacios por excelencia de debate, reexin y construccin del colectivo. En ellas se toman las decisiones y se planican los cursos futuros del colectivo. Dichas decisiones son tomadas por consenso, entendido como una forma que garantiza mayores niveles de participacin de las personas y como una forma de romper con la lgica representativa de la democracia occidental. En este modelo organizacional existen diferentes maneras de implicacin, aunque todas ellas pasan por responder a compromisos y responsabilidades bsicas que permiten que los proyectos sigan existiendo. Estos compromisos se materializan en responsabilidades mnimas que suponen una cuota econmica que cada cesta o caja de verduras (esta unidad no corresponde necesariamente con una persona o familia, ya que la cesta puede ser compartida por un nmero no denido de personas) tiene que aportar mensualmente. Esta es la base de la sustentabilidad monetaria del proyecto. Otra de las responsabilidades tiene

795

D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos

que ver con el apoyo en el trabajo agrcola y la asistencia a las asambleas y a actividades que sean denidas como colectivas. Cada una de estas responsabilidades o compromisos se dan de forma particular segn sea el proyecto. Adems de estas responsabilidades mnimas existen otras, extensas o ampliadas, que son asumidas de forma colectiva e individual en funcin de las necesidades y capacidades de los colectivos en cada momento. El cuerpo social fundamental de estas experiencias est dado por pequeos grupos de consumo asentados generalmente en las ciudades. Estos grupos de consumo, autodenominados GACs (Grupos Autogestionados de Consumo), son los referentes y espacios de participacin ms cotidianos de las personas. En ellos se debaten los temas, surgen las propuestas y se generan los vnculos inmediatos de participacin y asimilacin del colectivo. Adems de los grupos de consumo, las CA suelen tener comisiones especcas permanentes en el tiempo o transitorias. Ellas estn enfocadas a diferentes reas de trabajo, como pueden ser el tema productivo/agrcola, la educacin, la difusin del proyecto o tambin para resolver temas operativos especcos como puede ser la organizacin de una esta. El trabajo por comisiones es otra forma de habitar el proyecto dando cabida a intereses particulares de las personas en actividades que no tienen necesariamente que ver con la produccin de alimentos2. En sntesis, las CA pretenden ser organizaciones sociales, econmicas, polticas y culturales, que desde una visin agroecolgica pretenden autogestionar la produccin, abastecimiento, distribucin y consumo de alimentos desde las experiencias subjetivas de habitar el espacio poltico local. En base a este modelo agroecolgico las cooperativas pretenden construir, desde abajo, nuevas relaciones polticas entre las personas y recrear marcos culturales desde nuestras necesidades.

Qu decimos y hacemos
Las experiencias de CA advierten al mundo de la academia y de los movimientos sociales sobre la necesidad de consolidar nuevas formas de relacin poltica con el entorno inmediato y con las personas que son parte de estos proyectos. Se abre una nueva ventana hacia recorridos que buscan construir discursos y procesos polticos diferentes que retomen la importancia del espacio rural y la alimentacin. Las herramientas de anlisis que tenemos a disposicin para traducir estos procesos tambin han de ser reexionados y puestos en debate desde prismas tericos diferentes. En el quehacer poltico concreto de las experiencias agroecolgicas hay un cuestionamiento implcito y explcito hacia las formas y estructuras de acciones colectivas (pre)dominantes. Lo que aqu podemos llamar genricamente como movimientos ms convencionales (o clsicos), jaron lenguajes y formas de interpretar el mundo social y el poltico. Esto signic, entre otras cosas, que los recorridos de las acciones colectivas fueran
2 Esto es un ejemplo de las responsabilidades y compromisos ampliados.

796

Reexiones polticas desde y sobre las cooperativas agrocolgicas andaluzas

formateados y puestos en un discurso homogneo que determin sus objetivos, estrategias e incluso sus identidades colectivas. A partir de aqu y considerando el curso histrico que tomaron los movimientos sociales convencionales, se hizo necesario construir referentes que cambiaran los nfasis y las estrategias polticas de cambio y comprensin del medio, sobre la base ahora de una reexin ms prxima y cercana a los procesos de vida de las personas. Un ejemplo de esto ltimo tiene que ver con las dinmicas de cambio social que se generan desde las experiencias de las CA, las cuales responden a impactos que se sitan en una dimensin mucho ms subjetiva. En este sentido existe un viraje desde la pretensin de los movimientos sociales ms convencionales a generar cambios en el plano de las grandes polticas y/o la estructura del Estado, hacia un impacto que se desarrolla en el espacio de la vida cotidiana. De esta forma las subjetividades de las personas se re-construyen a su propio ritmo y con dinmicas y lgicas de participacin mucho ms a su alcance. Estas iniciativas crticas transgreden lo cotidiano de una forma heterognea y sin una lgica muy denida. Los ciclos de cambio son irregulares y discontinuos, la participacin pasa por diversos niveles de intensidad y los repertorios de protesta se ajustan a objetivos ms de corto alcance que tambin estn sometidos a constantes cambios. Estas nuevas formas de relacionarse con el medio poltico surgen en un contexto donde las utopas globales se ven lejanas siendo necesario construir sentidos y contenidos liberadores para las propias personas que participan de las experiencias (Villasante, 2006). En otro orden de cosas, a pesar de que las CA son experiencias pequeas en trminos de incidencia social, estn haciendo una apuesta por consolidar modelos horizontales de organizacin, que se construyen sobre la base del asamblearismo y el consenso en la toma de decisin. Esto supone una diferenciacin relevante respecto de las formas adoptadas por los movimientos sociales ms convencionales que han estado ms cercanos a modelos jerrquicos o a lgicas representativas de participacin. Se pretende asentar prcticas polticas donde las personas se siten desde el mismo espacio de poder a la hora de construir el proyecto, sus decisiones y los caminos de futuro. Con ellas el actor poltico agroecolgico se construye desde las complejidades y discontinuidades propias del sujeto y no tanto desde los juegos de intereses de grupos especcos que mantienen una relacin de poder vertical con la organizacin y sus miembros3.

Ahora bien, la apuesta por la horizontalidad no resulta del todo satisfactoria en todas sus facetas y procesos, esto debido a que por una parte, existe una tendencia hacia la idealizacin de estas formas organizativas y, por otra, por que no se ha logrado avanzar todo lo deseable en la corresponsabilidad de todos los procesos reproductivos del colectivo. Esto ltimo sobre todo en lo que respecta a la planicacin y puesta en comn de las relaciones sociales y de produccin que se dan en el trabajo en la huerta. En estas dinmicas l*s consumidor*s (urbanos en su inmensa mayora), quedan fuera de muchos de los procesos de toma de decisiones que involucran bsicamente la produccin de alimentos y las redes sociales construidas con el entorno inmediato. Esto trae como consecuencia un desgaste de la horizontalidad a favor de la sustentabilidad productiva del proyecto que puede llegar a erosionar las conanzas depositas en la construccin de nuevas relaciones de poder y de democracia. Por lo tanto, en la medida en que la corresponsabilidad, en todos los procesos del colectivo, no se constituya en un objetivo prioritario, la horizontalidad se queda relegada a una parte del proceso organizacional. Adems, debemos tener en cuenta que la construccin de la horizontalidad poltica plantea desafos culturales

797

D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos

Muy relacionado con el funcionamiento horizontal y asambleario, diremos que conceptos como la lentitud y lo procesal, aportan a la conguracin de la identidad de las CA y estn en directa relacin con el tipo de organizacin (asamblearia) y la forma de decisin (por consenso) que tienen. Es una dinmica que respeta mucho ms los procesos personales subjetivos y las diferencias de ritmo que existen entre las personas, por lo tanto, no siguen las lgicas de oportunidades polticas externas tan identicadas con los movimientos sociales ms clsicos. Como hemos dejado entrever parte de la programacin poltica de las CA se sustenta en el principio de relaciones directas entre la produccin y el consumo. Se intenta eliminar al mximo la gura del intermediario, no tan solo en los temas referidos a la produccin sino que tambin a las dinmicas polticas que se asientan en los colectivos. En estas experiencias el sujeto poltico no requiere ser representado por otro diferente, sino que busca construir relaciones de intercambio directos entre las personas y el proyecto. Con ello se pretende asentar prcticas polticas donde las personas sean las portadoras de las decisiones y del camino que tome el colectivo. A su vez esto supone incrementar los niveles de participacin de las personas como tambin la complejizacin de las responsabilidades para con el proyecto. Esto nuevamente, al igual que el tema de la horizontalidad, es un camino en construccin que supone trabajar las preconcepciones polticas que se han heredado sobre la participacin e implicacin en un movimiento social. Otra caracterstica importante de las CA es la enorme diversidad y heterogeneidad interna de personas que existe dentro de los colectivos. En l se da cita un amplio abanico de posicionamientos polticos y tericos que es muy difcil de conjugar en una sola tendencia. Estas diversas tradiciones y pretensiones polticas rescatan el valor del discurso del cambio social, en el amplio sentido de la palabra, incluyendo en ello la necesidad de trabajar los elementos reproductivos y afectivos del colectivo. En este marco de diversidad poltica interna, existen formas y estrategias de articular un discurso comn mnimo que sirve como referencia y marco identitario. La interpelacin de este marco comn no se traduce desde iconografas y formas lingsticas estticas, sino que ms bien son el resultado de las necesidades culturales locales que se van detectando en cada momento concreto. Relacionado con esta diversidad es que las dinmicas polticas de los colectivos agroecolgicos estn ms volcadas hacia la construccin de lneas de trabajo internas y no tanto hacia la constitucin de estrategias de intervencin en el exterior, aunque este tambin es un mbito de trabajo pero mucho menos desarrollado. Las prcticas polticas se centran en dar cuenta de las necesidades que el propio colectivo identica para s, y no tanto, en aquellas que forman parte de las lneas programticas del mundo poltico externo. Esta dinmica entraa una serie de consecuencias que tienen diferentes niveles de impacto para las propias experiencias. Por una parte, est el tema de la desvinculacin

relevantes ya que supone la construccin de formas de decisin y de habitar lo poltico muy diferentes a las que llevan tiempo asentadas en las sociedades occidentales modernas.

798

Reexiones polticas desde y sobre las cooperativas agrocolgicas andaluzas

con el mundo poltico exterior y con la falta de impacto de estas experiencias en sus dinmicas. Los colectivos agroecolgicos se quedan fuera del debate pblico, pero al mismo tiempo son capaces de aproximarse a construir caminos que den cuenta de las necesidades subjetivas de las personas y del propio colectivo. Esto representa un giro en los intereses programticos, como tambin un trasvase de energas hacia requerimientos ms prximos4. Estas caractersticas de las CA advierten sobre la nueva sonoma de este tipo de movimiento social en relacin a otros movimientos. Por una parte, las CA dan vida a una relacin desigual entre la teora y la prctica. Dicha relacin desigual se debe, en gran medida, a un doble factor que adems es uno de los elementos caractersticos de estas experiencias. En primer trmino debemos tener en cuenta la cotidianidad con que se desarrollan las prcticas polticas. Esto permite que las personas tengan puntos de encuentro y contacto con el proyecto y con quienes lo conforman con mucha frecuencia y recurrencia. Con ello se generan lazos de interrelacin que van ms all de la implicacin en un proyecto poltico, pudiendo en ocasiones signicar una vinculacin a nivel del estilo de vida de las personas (Calle et al., 2009). En este marco los colectivos reproducen disposiciones polticas donde el fruto del trabajo se visibiliza cada semana (en los repartos de verduras y en las asambleas peridicas) En segundo trmino, las personas que son parte de estos colectivos adquieren el compromiso explcito a ser parte activa y responsable del proceso en todos sus mbitos. Esto hace que la pretensin por conseguir mayores niveles de soberana alimentaria5, una de las bases tericas y polticas de estos colectivos, est ms cercana desde un prisma concreto de acceso a los alimentos que desde un determinado posicionamiento poltico que supone pretender dicho objetivo. Con lo cual la soberana alimentaria se constituye en un objetivo que se persigue da a da y que est en el centro del funcionamiento del colectivo,

Esta dinmica tambin puede supone cierto nivel de aislamiento respecto del mundo poltico institucional pero tambin respecto de referentes ms prximos. Ambas consecuencias tiene implicaciones muy diferentes. En el caso del primer aislamiento (respecto del mundo institucional) este no supone ningn tipo de contradiccin o problema, sino ms bien la desvinculacin de las lgicas polticas institucionales es uno de los rasgos de identidad de estos colectivos. Ahora bien, este hecho no es absoluto ni puro, ya que estas experiencias son capaces de convivir con la idea de autogestin de sus prcticas a travs de la negacin de cualquier tipo de ayuda, al mismo tiempo que conviven con mecanismos de vinculacin con el estado como es el acceso a la seguridad social para las personas que trabajan ms permanentemente en la fase de produccin de alimentos del proyecto. En el caso del segundo aislamiento (respecto de experiencias polticas cercanas) los proyectos mantienen una relacin ambivalente. Por una parte, se visualiza su necesidad y lo positivo que esto puede suponer pero, por otra, no se articulan iniciativas concretas que puedan dar curso a la construccin de redes colectivas de apoyo. La diferencia est en que mientras el primer aislamiento se vive como una forma de protesta, el segundo se plantea como un desafo deseable de trabajar en el futuro. Segn Va Campesina, la soberana alimentaria es el derecho de los pueblos, de sus Pases o Uniones de Estados a denir su poltica agraria y alimentaria, sin dumping frente a pases terceros. El derecho de l*s campesin*s a producir alimentos y el derecho de l*s consumidor*s a poder decidir lo que quieren consumir y, como y quien se lo produce. La idea de soberana alimentaria parte de que la alimentacin no puede seguir siendo tratada mercanca sino un derecho universal de las personas y los pueblos.

799

D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos

pero que sin embargo, hasta ahora, no se han generado los mecanismos necesarios para su debate y reformulacin terica desde estas experiencias. La generacin de discurso colectivo se reconoce como necesario e importante, pero las demandas cotidianas de las prcticas polticas copan los espacios de debate y las energas del colectivo. Y es en estos sentidos que se podra decir que desde las CA se est apostando por una forma novedosa de hacer poltica. Alguna de sus especicidades ya se han ido exponiendo a lo largo de este primer apartado: la horizontalidad, el asamblearismo y el consenso, la corresponsabilidad, la adaptacin a los tiempos agrcolas, heterogeneidad en los discursos, sin embargo, un par de caractersticas nos gustara que fuesen destacadas: las CA son colectivos que actan mayoritariamente en el mbito de la prctica (construccin de alternativas productivas) y sobre todo, mediante la generacin de nuevas formas de articular en lo cotidiano, es decir, reorganizar nuestros hbitos6.

Problematizando la nocin de poltica


Decamos en el apartado anterior que desde las CA se est trabajando en aras de un cambio de los hbitos en torno a la alimentacin desde una perspectiva compleja. El lenguaje en este enunciado nos juega malas pasadas, y cuando hacemos referencia a los hbitos en torno a la alimentacin no solamente nos referimos a los hbitos alimenticios, que tambin, sino mayoritariamente a las acciones repetidas de todos los das que nos entretejen con el mundo social, econmico y ambiental y que, sin embargo, la nocin (pre) dominante de Poltica no nos deja hueco para categorizarlas. Y es que, la nocin (pre) dominante de poltica es una nocin totalmente mutilada. As es, el juego de lo poltico, en su nocin (pre)dominante, ha sido reducido al mbito de lo pblico y constreido a una serie de lgicas y reglas de funcionamiento y anlisis todava insucientemente cuestionadas. Una de las cuestiones fundamentales a (re)pensar es el hecho de que la nocin (pre)dominante de poltica est construida en base a la segregacin de los espacios sociales como punto de partida: lo pblico frente a lo privado; siendo el primero el espacio de lo poltico por antonomasia y el segundo el espacio de lo no poltico (Amparo Sard, 2007).

Siguiendo a Bourdieu (2000), el hbito puede ser entendido como los principios generadores de prcticas sociales distintas y distintivas (en el sentido de diferenciadoras) como el resultado de las disposiciones adquiridas en la prctica que tienden a reproducirse. Es decir, el hbito puede ser entendido como la Praxis de los principios clasicatorios de lo social como los principios de visin y divisin que marcan las diferencias sutiles en las prcticas sociales, lo que es bueno y lo que es malo, lo que es vulgar, lo importante de lo insignicante; las jerarquas de lo social toman lugar en el hbito y se traducen en los gestos, el lenguaje, el comportamiento sutil, el gusto. Y es que, en los hbitos, en cuanto a comportamientos socialmente construidos y considerados como normales, se suelen esconder las actitudes del centro hegemnico que han sido naturalizadas a lo largo de nuestra historia mediante el mecanismo de la repeticin sin cuestionamiento, la inercia y la violencia tanto por imposicin o, la ms de las veces, interiorizada. Y este sentido, el cuestionar el hbito implica, no solo conocer y re-conocernos en primera persona como (re)productor*s de los mismos, sino, sobre todo poder empezar a trabajar activamente sobre ellos en la medida que sean generadores de conictos y desigualdades sociales.

800

Reexiones polticas desde y sobre las cooperativas agrocolgicas andaluzas

Sin aras de ser extensiv*s, se podra decir que considerar como poltico solamente aquello que sucede en el mbito de lo pblico es un reduccionismo (fruto del androcentrismo imperante) ya que de partida, estamos excluyendo e invisibilizando todos los conictos y desigualdades que transcurren en el espacio de lo privado espacio cuyas lgicas de funcionamiento son bien distintas (Amaia Prez Orozco, 2006). As, no es de extraar que una de las crticas ms importantes que se le hacen a los movimientos sociales alternativos sea que stos estn constituidos mayoritariamente por varones, jvenes, de clase media, sin responsabilidades familiares, sin ninguna discapacidad fsica (Silvia Lpez Gil, 2005). Ahora bien, cmo se piensa y articula la poltica en el espacio de lo pblico? Dentro del espacio de lo pblico7 la praxis poltica, en lneas generales, suele articularse en base a dos lgicas (o reglas de funcionamiento): la lgica de la identidad y la lgica de la oposicin. La lgica de la identidad hace referencia a la conceptualizacin, distincin y reconocimiento de un nosotr*s legtimo (que funciona como un oprimid*s) con unos intereses comunes a partir de los cuales articular la praxis poltica. En segundo lugar, esta identidad se organiza en base a la lgica de la oposicin: un nosotr*s frente a un ell*s (que funciona como un opresor*s detentor*s del poder). El paradigma mximo de la lgica de la oposicin podra ser el antitodo del grupo Eskorbuto8. Dentro de estas lgicas no es de extraar que muchos de los sustantivos que dan nombre a los grupos de accin poltica se construyan en base a deniciones negativas9: movimientos anticapitalistas, antimilitares, antiglobalizacin, antisexitas, antitaurinos. En segundo lugar, sin entrar a problematizar la nocin de identidad10, hacer poltica desde un nosotr*s en relacin a un ell*s dentro de la lgica de la oposicinsignica situarnos siempre del lado de l*s oprimidos o desfavorecid*s. Este supuesto no parece demasiado realista sino ms bien una autopercepcin construida (que funciona como real) resultado de priorizar aquellas dimensiones de desigualdad social en las que nos situamos como desfavorecid*s, y rara vez en aquellas en las cuales nuestros privilegios entran en juego. Por otro lado, asumir la lgica de la oposicin implica asumir que todos los problemas sociales, todas las desigualdades, pueden ser abordadas mediante la confrontacin, la lucha o el enfrentamiento. Asumir la lgica de la oposiciones es asumir la lgica de la
7 Para simplicar vamos a tomar como vlida la distincin entre pblico y privado, no porque esta sea real, sino por la operatividad que nos proporcionan los conceptos. Un anlisis complejo nos llevara a comprender que tal diferenciacin es demasiado na y arbitraria para constituir categoras analticas con poder explicativo en si mismo. Ver: http://www.youtube.com/watch?v=fOKV38C3DL8 Resulta evidente que no todas las organizaciones sociales que se autodenen polticas siguen este esquema de funcionamiento, pero s, a nuestro parecer, estos esquemas siguen siendo mayoritarios dentro de los movimientos sociales, o por lo menos, en el entorno en el que nos movemos. Y es en este sentido nos debemos preguntar: Qu problema tiene este tipo de imaginario poltico? 10 No estamos hablando de identidad en un sentido estratgico y referencial, sino esencializador y autoreferencial. En este sentido vase por ejemplo Butler (2007); Bell Hooks et al. (2004); Portols (2009).

8 9

801

D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos

batalla, y para poder operativizar esta lgica hace falta llevar a cabo un gran esfuerzo disciplinario en la dialctica, en la objetivacin, en el distanciamiento emocional del ell*s, en el adiestramiento de las tcnicas de la guerrilla, todo ello parejo al uso de la violencia como estrategia legtima de resolucin de conictos. Todas estas tecnologas de combate estn asociadas a uno de los patrones ms importantes que conguran el comportamiento de la masculinidad hegemnica en nuestras sociedades: la belicidad heroica (Cristina Alsina y Laura Borras, 2000). La nocin (pre)dominante de poltica que acabamos de describir lejos de ser una nocin articuladora de lo social hace referencia solamente a una parcela muy concreta de la vida social con unas lgicas y prcticas muy particulares y especcas. En este sentido, la nocin de poltica que se presenta como transformadora de lo social en maysculas podra ser entendida ms bien como una poltica de la excepcionalidad ms que una verdadera poltica de vida. Esta distincin entre poltica de la excepcionalidad y poltica de vida complejiza aquella otra que diferencia entre la poltica de proceso y la poltica de evento. En base a la alegora de la escenicacin en el teatro se podra decir que existen tres espacios diferenciados: la funcin, la preparacin de la funcin, y la vida fuera del teatro. La poltica del evento sera aquella que est orientada a la funcin en s. La funcin es el espacio al cual apuntan los focos y se dirigen la mirada, es el espacio que se valora socialmente y donde se muestra solamente aquello que se quiere mostrar. Es evidente que la escenicacin en s no podra funcionar sin unos bastidores, ni unos camerinos para maquillar a l*s personales, sin uno guiones que l*s interpretes interpretarn, sin ensayo previo, en denitiva, sin los tejemanejes de la puesta en escena. En la poltica del evento se muestra solamente lo que se quiere mostrar. Por el contrario, la poltica de proceso sera aquella en la que no existe una divisin cartesiana entre la escenicacin y la preparacin, es ms, la escenicacin sera un proceso ms. El proceso es entendido como poltico en s mismo y el evento no marcara la agenda poltica, algo as como si el teatro estuviese abierto al pblico todo el da11. Ahora bien, tanto la poltica de evento como de proceso estaran encuadradas dentro de la poltica de la excepcionalidad al estar ambas rerindose solamente al espacio del teatro y dejando a un lado todo lo que pasa fuera de l: la normalidad del da a da no sera digna de ser mostrada. La poltica de vida sera aquella otra en la que no existiese esta segregacin de espacios en lo poltico.
11 La distincin entre evento y proceso es muy importante al marcar una diferencia de grado. Es por ello que, a pesar de que la mayora de los movimientos sociales urbanos estemos enfocados al evento, existe una gran preocupacin por simular lo contrario. A esto se le podra llamar el efecto DVD. Es decir, es como cuando te compras una pelcula y te regalan el DVD de cmo sta fue hecha. Existe un pacto implcito silenciado en el que aceptamos el engao esttico; y es por ello que no slo no nos molesta que nos desvelen los entresijos de los proyecto sino que lo valoramos como positivo a pesar de que ese desvelo es al mismo tiempo parte de la propia escenicacin. Aqu proceso y escenicacin se estn mirando a la cara desde el comienzo (Agradecer a Miren Usoz Chic sus aportaciones).

802

Reexiones polticas desde y sobre las cooperativas agrocolgicas andaluzas

Resultara al menos un poco paradjico que la lectora interpretara estas lneas como una crtica destructiva hacia la nocin (pre)dominante de poltica, esto sera, por decirlo de alguna forma, seguir estando en la lgica de la oposicin. La realidad social es multidimensional y compleja y por lo tanto, no existen frmulas mgicas. Ahora bien, a nuestro entender resulta totalmente necesario empezar a trabajar sobre nuestras propias limitaciones a la hora de pensar y actuar en lo poltico, y sin duda, pensar la parte por el todo, es una de ellas en un doble movimiento paralelo: al mismo tiempo que la poltica de la excepcionalidad debera ir perdiendo peso y centralidad en la praxis poltica sera necesario ir construyendo espacios que posibiliten la incorporacin de articulaciones polticas en relacin a las necesidades de la vida en su conjunto, es decir, ir creando polticas de vida, para ello, sin duda necesitamos una reestructuracin del hbito de pensar en lo poltico. En relacin a las CA, estos colectivos estn realizando importantes esfuerzos por construir procesos que vayan dejando de lado las polticas del evento y la excepcionalidad, igual ms desde una perspectiva prctica que desde un discurso articulado. Y no cabe olvidar que ambas cuestiones son importantes ya que, necesitamos tanto modicar nuestras prcticas como problematizar las nociones reduccionistas que limitan nuestra capacidad de accin en aras de generar/resignicar nuevos conceptos, en este caso de poltica, que den sustento terico y epistemolgico a los procesos de construccin de polticas de vida.

Cegueras interiorizadas
Muy en relacin con el punto anterior, otro de los grandes problemas a los que nos enfrentamos a la hora de construir proyectos alternativos es hacerle frente a nuestras propias cegueras, que al ser nuestras, y estar interiorizadas, resultan muy difciles de abordar. Estas cegueras, que pueden ser interpretadas como fruto de una crisis de percepcin (Capra, 1986), hacen referencia a las posiciones hegemnicas del discurso naturalizadas. En el caso del pensamiento occidental podemos destacar tres: etnocentrismo, el antropocentrismo, el androcentrismo12. El etnocentrismo es la actitud o punto de vista por el que se analiza el mundo de acuerdo con los parmetros de la propia cultura, y suele implicar la creencia de que el grupo tnico propio es el ms importante, o que algunos o todos los aspectos de la cultura a la cual uno pertenece son superiores a los de otras culturas. A la vez implica la prctica de juzgar las dems culturas con los estndares de una cultura especca. La historia de Europa Occidental y de Estados Unidos en la etapa contempornea como centro de civilizacin13, de desarrollo cientco-tcnico (superior al conocimiento tradicional), de
12 A estas tres posiciones hegemnicas del discurso habra que aadir tambin el heterocentrismo (Jutdith Butler, 2007) 13 Samir Amin (1989) considera el eurocentrismo un vicio cognitivo, que supone la existencia de experiencias histricas lineales movidas por esquemas culturales jos, correspondientes a los provistos por la historia europea, considerando a las trayectorias no europeas como formaciones incompletas o deformadas.

803

D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos

cultura hegemnica, de colonizacin de la periferia la no-Europa , explica el sesgo etnocntrico, que se maniesta, as, en el hecho de tomar las categoras occidentales como universales y en el observar al resto del mundo a servicio de sus propios intereses. Tambin, y ampliando la nocin de etnia, se reere el sesgo etnocntrico de los espacios, a la dimensin geopoltica dentro de los territorios, prevaleciendo, por ejemplo, lo urbano sobre lo rural, o lo moderno sobre lo tradicional e, incluso, lo actual sobre lo pasado o lo futuro14. En este plano, los procesos que ocurren en las ciudades, en el mbito urbano, copan los programas de los partidos polticos, los programas de televisin, las luchas de los movimientos sociales (la lucha obrera, por ejemplo) mientras lo que acaece en el rural se asume como menos trascendente, culturalmente inferior, atrasado, premoderno. El sesgo antropocntrico sita en el centro al ser humano, poniendo al servicio de su organizacin socio-economa al resto del planeta, entendido ste como un conjunto de recursos susceptibles de ser explotados15. Esto no permite ver a la sociedad como un subsistema de la biosfera16, que intercambia materiales y energa, y que tiene lmites fsicos que han de ser considerados. Desde esta miopa poltica, es que se ha creado un sistema econmico cuyo objetivo principal es el crecimiento. Se trata de un crecimiento innito (con uso siempre creciente de materiales y energa) en un mundo nito, a pesar de la evidente crisis ambiental: colapso de ecosistemas acuticos y terrestres, agotamiento de energa fsil y dems recursos renovables y no renovables, contaminacin. El trmino androcentrismo, por su parte, proviene del griego Andros (Hombre) y sita al varn de la especie humana en el centro del Universo, como medida de todas las cosas y representante de la globalidad de la humanidad. El androcentrismo, que generaliza el pensamiento histricamente asociado a lo masculino (racionalidad, control, distancia, objetividad, pblico en oposicin a sentimental, descontrol, cercana, subjetividad, privado) como parmetro de estudio y anlisis de la realidad, ha constituido profundamente las relaciones de poder, la produccin cultural y el pensamiento cientco, losco, religioso y poltico a lo largo de la mayor parte de la historia de la humanidad. El sesgo androcntrico nos recuerda que somos producto de una construccin histrica basada en la dominacin masculina (simblica y material). Cuestin que rara vez solemos tener en cuenta debido a la naturalizacin interiorizada de las relaciones de
14 Es obvio que se desprecia el pasado sus tecnologas, formas organizativas, etc. por premoderno, ya superado, mas tampoco existe apenas consideracin por l*s futur*s poblador*s por dejarles un planeta al menos tan habitable como el que recibimos nosotr*s. 15 La propia idea de recursos susceptibles a ser explotados, tan utilizada desde la economa convencional, para referirse a las partes de ecosistemas apropiadas directamente por el ser humano y a las cuales se les otorga un valor de cambio (recursos pesqueros, recursos hdricos, recursos forestales, etc.) denota claramente la incidencia del sesgo antropocntrico. 16 El enfoque de sistemas es uno de los principales postulados de la Economa Ecolgica: la economa es un subsistema de la sociedad, que a su vez es, como decamos, un subsistema de la naturaleza, que es quien indica los lmites en ltima instancia (Passet, 1996). Tal postulado choca con el enfoque de la economa convencional, que trata de someter bajo las leyes de la economa crematstica a la sociedad y a la naturaleza.

804

Reexiones polticas desde y sobre las cooperativas agrocolgicas andaluzas

poder que se establecen entre las distintas posiciones ocupadas en el sistema sexo-gnero debido al hbito y la costumbre. As, el androcentrismo afecta a todas las dimensiones de la vida: social, econmica, cultural, personal, corporal, del lenguaje, de los conceptos y no puede (debe) ser pensado como una especie de residuo cultural que est en proceso de desaparicin. Muy por el contrario, el androcentrismo es una cuestin central del problema, y constituye una distorsin de las miradas y de los enfoques que no se asume, y por lo tanto no se puede afrontar o trabajar de forma explcita. Estos tres sesgos o cegueras interiorizadas, las cuales solamente hemos puesto encima de la mesa, no abordado, distorsionan la mirada con la cual interpretamos el mundo, y por lo tanto, plantean un gran problema de fondo: no solamente es la falta de iniciativas, soluciones y propuestas, sino tambin la pertinencia de las mismas. El etnocentrismo, el antropocentrismo y el androcentrismo son las tres grandes lneas de trabajo que entroncan con la construccin de polticas de vida y de proyectos que pretendan construir alternativas, no solo desde una perspectiva terica, sino, sobre todo, practica en la dimensin del hbito. En el caso de las CA, y en el mundo de la agroecologa en general, si bien se viene trabajando activamente sobre los sesgos etnocntrico y antropocntrico para diluirlos17, tanto a nivel del discurso como en la generacin otras prcticas, el sesgo androcntrico no ha recibido el mismo trato. El androcentrismo sigue ah, oculto, mantenindose entre lneas en nuestros libros de agroecologa y en las publicaciones de sus mxim*s exponentes, en los enfoque utilizados, en el trabajo orientado hacia el mbito de lo pblico y el descuido del espacio de lo privado. En las CA a pesar que ciertas prcticas puedan entroncar fcilmente en la lnea de trabajo de deconstruccin del androcentrismo, en lneas generales este sesgo con diferencia es el menos trabajado de los tres; a nuestro entender, como colectivos (ms all de las personas individuales) el androcentrismo apenas lo estamos empezando a descubrir y articularlo en el discurso y la prctica. Un largo camino queda por delante.

La necesidad del desplazamiento del ell@s al nosotr@s


La idea del desplazamiento del ell*s al nosotr*s es una idea bien sencilla que ha ido apareciendo colateralmente a lo largo del texto, y a pesar de que enunciada de esta forma pueda parecer relativamente novedosa, lejos de tal se trata de una reformulacin del lema que acu el movimiento feminista hace ms de 50 aos: lo personal es poltico. Repensar la nocin de poltica desde lo personal (y en funcin a los tres sesgos

17 El principio de coevolucin, el principio de precaucin, la sustentabilidad, la equidad intergeneracional e intrageneracional, el enfoque de sistemas... son conceptos, postulados, que superan los sesgos antropocntrico y etnocntrico, desde los que parte el enfoque agroecolgico (Noorgard, 1994).

805

D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos

anteriormente enunciados) nos conduce, de forma inevitable, a repensarnos a nosotr*s mism*s desde una mirada crtica y autocrtica, no solamente desde una perspectiva terica sino sobre todo desde una postura prctica. Politizar lo cotidiano en clave de primera persona (del singular y del plural) responde a la necesidad ya inaplazable de problematizar las relaciones institucionalizadas de nuestros quehaceres, de nuestras subjetividades y de nuestros esquemas de percepcin que reproducimos a travs de las acciones y hbitos adquiridos (en relacin a otras personas y a nosotr*s mism*s) a lo largo de todo un proceso de socializacin y adaptacin. Es en las acciones repetidas de todos los das, en las rutinas interiorizadas, en los comportamientos considerados normales, es donde con ms disimulo se anclan, se materializan y se esconden las mayores desigualdades sociales; y al mismo tiempo, es donde se pone en juego la repeticin/transformacin/desplazamiento de las mismas. Este desplazamiento no es un trabajo sencillo, por el contrario representa un gran reto ya que ponernos en evidencia en primera persona no es tarea fcil. Nuestra capacidad de accin siempre es limitada y el cambio no se reduce a un acto en el que se transgrede, reformula, desplaza, revierte una regla, ley o valor, sino que implica una relacin con una realidad en su conjunto que al mismo tiempo condiciona una relacin con un* mism*, es decir: constituye un proceso en el cual nos construimos como sujetos ticos, reconstruimos y a la vez nos reconstruimos18. De forma ms propositiva podramos decir que el desplazamiento del ell*s al nosotr*s implica un empezar a reexionar sobre nuestros propios comportamientos como individuos (individuales y colectivos) en relacin a las normas, valores y conductas establecidas que se nos presentan en todos los mbitos de la vida. A esta cuestin la podramos denominar tica de la cotidianidad. La tica de la cotidianeidad es difcilmente compatible con la lgica de la oposicin de la que hablbamos con anterioridad. Seguir inmers*s en esta lgica implica seguir pensndonos como dominad*s/desfavorecid*s, o en el peor de los casos como dominador*s/privilegiad*s de forma casi absoluta. Esta geometra de oposiciones incita a la construccin de un imaginario poltico donde el cambio solamente ser posible a travs de la transformacin del sistema como un todo. Si esta idea nos suena como familiar es porque, la transformacin del sistema como un todo, es otra forma de decir hacer la revolucin; y revolucin es sinnimo a grades cambio, cambios por otro lado rpidos e inesperados y siempre a mejor19.
18 Adems, el desplazamiento de los hbitos y las rutinas interiorizadas requiere importantes dosis de dedicacin de tiempo, energa y afecto, puesto que cualquier estructura que se reproduce, al igual que cualquier sistema que se autoorganiza, se caracteriza por tener una gran propensin hacia la estabilidad y una gran resistencia al cambio aunque solamente sea por el efecto inercia La inercia es la propiedad de los cuerpos a resistirse al cambio del movimiento, y esta propiedad explica en parte porque la toma de conciencia es insuciente para el cambio de hbitos, t puedes ser consciente, pero la conciencia no asegura el cambio. 19 En el da a da -y en nuestros contextos- la poltica de los grandes cambios va traduciendo lentamente en las

806

Reexiones polticas desde y sobre las cooperativas agrocolgicas andaluzas

A nuestro entender, una postura ms posibilista sera la de situarnos al mismo tiempo como sujetos mltiples, precari*s y precarizador*s al mismo tiempo, y a partir de nuestra posicin relativa trabajar la capacidad transformadora que nos ofrece nuestra cotidianeidad individual, pero sobre todo colectiva. Para ello, digmoslo una vez ms, es necesaria toda una labor de desplazamiento, de deconstruccin, de reconstruccin, de redenicin del orden simblico y material (pre)dominante que se inscribe de lleno en el lenguaje, en el orden de las cosas y que se materializa en los hbitos, comportamientos, cuerpos, en lo personal, en el nosotr*s poltico. Para poder poner en marcha una tica de la cotidianidad sera necesario tener en cuenta algunas cuestiones prcticas. As, Chela Sandoval (2004) propone 5 tecnologas o herramientas que pueden ayudar a desarrollar formas de agencia poltica (individual/ colectiva) con el objetivo de crear modos de transformacin social en y desde lo cotidiano20. Estas herramientas estn concebidas tanto como tecnologas internas (psquicas) como externas (de praxis social) -y adems guardan cierta relacin con la propuesta de Foucault y viceversa. Estas seran: (1) el mirar profundo; (2) la deconstruccin; (3) la metaideologizacin; (4) la democrtica y (5) el movimiento diferencial. A pesar de que la terminologa utilizada es compleja, su signicado es bien sencillo y til, y de una forma ms o menos implcita esta es la metodologa que se ha intentado seguir en este trabajo. La idea de mirar profundo est relacionada con la lectura del universo de lo simblico (los signos, y los smbolos), Mirar profundo implica un ir ms all del sentido comn, de lo aparentemente aparente. As, por ejemplo, en este trabajo se ha intentado mirar profundo en torno a la problemtica de la alimentacin. De forma paralela al proceso de mirar profundo es necesario un proceso de deconstruccin. La deconstruccin es el acto que nos permite separar el signicante de su signicado dominante a la vez que mostrar cmo se ha construido un concepto a partir de determinados procesos histricos y acumulaciones metafricas como es el caso del concepto de poltica. Por otro lado, desde una perspectiva ms constructiva, la meta-ideologizacin hace referencia a la apropiacin y reutilizacin de los signos con el objetivo de desplazar y resignicar su signicado en base a propuestas transformadoras. Lo personal es poltico puede ser un buen ejemplo. La cuarta tecnologa: la democrtica, pero en su sentido
posiciones bien conocidas por much*s de nosotr*s del cinismo y la desidia, ambas, actitudes muy frecuentes ante la imposibilidad del desplazamiento de las grandes estructuras. Dentro de la lgica de la oposicin el problema nunca podr venir de las estrategias polticas que seguimos, ya que eso sera cuestionarnos la propia lgica, sino ms bien de la falta de conciencia del ell*s (posibles aliad*s que an no lo saben). 20 Foucault propone una metodologa parecida a Chela Sandoval, ambas complementarias: as, en primer lugar, sera necesario determinar la sustancia tica, es decir, marcar una parte de S Mismo (individual/colectiva) como punto principal de la conducta a transformar. En segundo lugar, modicar el modo de Subjetivacin por el cual establecemos una determinada relacin con una norma o conjunto de normas. En tercer lugar sera necesario la elaboracin de un trabajo tico para que nuestros actos se transformen en relacin a dichas normas y tambin para transformarnos nosotr*s mismos como sujetos morales de nuestra conducta. En cuarto lugar, sera necesario tener presente que una accin no es moral en s misma, sino que lo es por insercin y por el lugar que ocupa en el conjunto de una conducta como sujeto (Foucault, Michael 1987).

807

D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos

ms de raz (participacin social de base). Sin embargo, para Chela Sandoval el trmino democracia adquiere un valor aadido asociado a la necesidad de redireccionar los esfuerzos democrticos hacia la construccin de relaciones igualitarias con el objetivo de producir amor (cuidado, afectos, sinergias en las redes.). Y por ltimo, el movimiento diferencial hace referencia a la diversidad de conguraciones que pueden tomar todas las tecnologas anteriores en funcin de, valga la redundancia, las diferencias, los contextos y los campos sociales a los que se haga referencia para su propio funcionamiento.

Agricultura y alimentacin como enclaves polticos: las Cooperativas Agroecolgicas


Por ltimo, antes de cerrar este pequeo trabajo nos gustara reexionar sobre la importancia y potencialidad de la agricultura y la alimentacin como espacios sujetos a la (re)politizacin en base a las claves apuntadas anteriormente. Y ahora bien, nos podramos preguntar porqu justamente la agricultura y la alimentacin? La respuesta es sencilla: la agricultura y la alimentacin entendidas desde una perspectiva compleja pueden ser entendidas como enclaves polticos que articulan territorios y espacios concretos (la huerta y lo domstico por ejemplo) y permiten trabajan en lneas constructivas de polticas de vida en base al desplazamiento explcito de los tres centrismos de las prcticas y discursos hegemnicos. Utilizando la idea de mirar profundo de Chela Sandoval, nos podremos dar cuenta que en el campo (en el rural) es donde se encuentran mayoritariamente los ecosistemas y las materias primas que permiten, mediante las prcticas agrcolas, la produccin de alimentos para la satisfaccin de una de las necesidades ms importantes del ser humano: la alimentacin. Dicen que somos lo que comemos, y la forma de relacionarnos con nuestra alimentacin (lo que comemos) es reejo directo de la forma de cmo nos relacionamos con el campo, los agroecosistemas y todo el entramado productivo en el que se envuelve la alimentacin. Cada manojo de acelgas tiene una historia, y las historias son bien diferente en funcin de mltiples factores: la gestin de los recursos (agua, suelo, semillas, biodiversidad, uso de agrotxicos o no), la distancia recorrida por el producto, las infraestructuras necesarias para su produccin, transformacin, distribucin. El trabajo de (re)valorizacin y (re)signicacin de la agricultura y la alimentacin signica poner en el centro del discurso poltico (y de la praxis) actividades que, en el proceso de construccin de las sociedades modernas, han sido relevadas a un plano de insignicatividad: en el caso de la agricultura al estar esta asociada simblicamente al campo (al campesinado) y por lo tanto al atraso (etnocentrismo), y en el caso de la alimentacin, en este caso no por lo que comemos (que tambin), sino en relacin trabajos domsticos y de cuidados asociados a la alimentacin por ser stos trabajos asumidos mayoritaria e histricamente por las mujeres y por lo tanto no valorados (androcentrismo).

808

Reexiones polticas desde y sobre las cooperativas agrocolgicas andaluzas

Esta perspectiva abre diferentes frentes de anlisis y prcticas. El decidir como nos implicamos en nuestra alimentacin tiene consecuencias tico polticas de corto y largo alcance, consecuencias dentro y fuera de nuestras casas, ambas totalmente interrelacionadas. Las consecuencias dentro son las relativas a la salud, al cuidado de s mismo y de la gente con la que compartimos espacios21, adems, nos permite engancharnos con el debate histricamente articulado desde e feminismo sobre la corresponsabilidad en el trabajo domstico y de cuidados (Cristina Carrasco, 2001). Las consecuencias hacia fuera se encuentran muy trabajadas en el mbito de la agroecologa y ecologa poltica (Guzmn Casado et al., 2000). Las CA a travs de la corresponsabilidad, la autoorganizacin y el apoyo mutuo entre las personas que viven en las ciudades y en el campo, ambas parte del colectivo, que con anterioridad adquiran buena parte de su alimentacin en los mercados, tiendas o grandes supercies pasan a formar parte implicndose en el proceso de produccin/distribucin y consumo de sus propios alimentos. A travs de la construccin de estas nuevas relaciones, las CA tambin se vuelven enclaves polticos que articulan de forma diferencial las relaciones entre ciudad-centro y campo-periferia; adems el hecho de que las CA estn centradas en trabajar la alimentacin desde una perspectiva autogestionaria las convierte en espacios de transformacin especialmente interesantes: es a travs de una dinmica ms o menos constate a lo largo del ao que se lleva a cabo a travs del cultivo de las huertas, los reparto de las verduras, las asambleas, el trabajo en grupo, la socializacin de las recetas para la preparacin comidas diversas un trabajo que se basa en la constancia y que no busca un resultado productivo inmediato.

A modo de conclusiones
Las cooperativas agroecolgicas son colectivos sociales que trabajan de forma activa en la construccin de modelos socioeconmicos alternativos de produccin/distribucin/ suministro y consumo de alimentos. Las bases productivas de las CA estn basadas mayoritariamente en el manejo de huertas orgnicas y el intercambio (trueque o compra) con otro tipo de proyectos/experiencias anes. A pesar de que la dimensin tcnico-productiva es importante, las dimensiones socio-econmica y socio-poltica tambin lo son: las CA constituyen experiencias con un alto grado de complejidad y organizacin poltica basadas en los principios de participacin, asamblearismo-consenso y horizontalidad.

21 En funcin del manejo del agroecosistema se pueden obtener productos agrcolas con un mayor o menor grado de calidad nutritiva, o lo que es ms importante con un mayores o menores grados de residuos qumicos, hormonas, antibiticos, que afectan a nuestra salud. La pregunta es evidente cmo nos estamos alimentando? y cmo estamos alimentando a nuestr*s hij*s que an no tienen capacidad de decisin ni de accin de facto?

809

D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos

Desde las CA se est apostando por una forma novedosa de hacer poltica en relacin a los movimientos sociales ms clsicos debido a la propia sionoma de los colectivos. Y es que por un lado, las CA son movimientos sociales articulados mayoritariamente en base a la praxis y la construccin y no tanto en relacin al discurso y a la oposicin. Y por otro lado, la praxis poltica de las CA se desarrolla en el cotidiano, en el da a da, lo que permite trabajar las dimensiones del hbito como acto poltico en continua repeticin. Pensar el hbito como un acto poltico implica deconstruir la nocin misma de poltica. As, lo poltico, en su acepcin convencional, solamente hace referencia a aquellas cuestiones sociales que se desarrollan en el espacio de lo pblico y se articula en base a la lgica de la identidad y la lgica de la oposicin. Desde una perspectiva crtica es necesario problematizar esta nocin reduccionista y mutilante de poltica en aras de un nuevo concepto que de sustento terico y epistemolgico a los procesos de construccin de proyectos de vida como un todo. Por otro lado, y en relacin con el punto anterior, es necesario revisar nuestras percepciones y conocimientos desde una perspectiva transformadora y sobre todo (auto) crtica. El antropocentrismo, androcentrismo y etnocentrismos forman parte de nuestras cegueras interiorizadas y es necesario reexionar sobre estas cuestiones ya que, lo que percibimos retroalimenta lo que hacemos y viceversa. Por ltimo, y retomando la mxima feminista de lo personal es poltico en este trabajo tambin se ha reexionado sobre la necesidad del desplazamiento del ell*s al nosotr*s. Este desplazamiento tiene como objetivo el trabajar los ejes de desigualdad social en clave de primera persona del singular y del plural. Es decir, sin perder nuestra posicin en el mundo trabajar en base a la idea de corresponsabilidad y la capacidad de agencia de nuestras posiciones. Y es, en este sentido donde la agricultura y la alimentacin presentan grandes potencialidades. Las CA, con todas sus limitaciones, se encuentran en este camino muchas veces sin camino Y para cerrar este breve texto volver a insistir en la idea de que este trabajo est en proceso de construccin y que es el resultado de las reexiones concretas de personas concretas y no del sentir general de estos proyectos.

810

Reexiones polticas desde y sobre las cooperativas agrocolgicas andaluzas

Bibliografa
Alsina, Cristina y Borras, Laura (2000): Masculinidad y Violencia. En Carab, Angls y Segarra, Marta: Nuevas Masculinidades. En Icaria Ediciones. Amin, S. (1989). El eurocentrismo. Crtica de una ideologa. Siglo XXI Anzalda, Gloria (2004): Movimientos de rebelda y las culturas que traicionan. Bell Hooks, Avtar Brah, Chela Snadoval, Gloria Anzlda: Las Otras Inapropiables. Feminismos desde las Fronteras. En Tracantes de Sueos, Mapas. Bourdieu, Pierre (2000): Las estructuras sociales de la economa. En Anagrama, coleccin Argumentos. Butlher, Jutdith (2007): El gnero en disputa. El feminismo y la subversin de la identidad. En Editoriales Paids. Calle, ngel, Soler, Marta y Vara, Isabel. (2009): La desafeccin al sistema agroalimentario: ciudadana y redes sociales. I Congreso Espaol de Sociologa de la Alimentacin, Gijn 28 y 29 de mayo de 2009. Carrasco, Cristina (2001): La Sostenibilidad de la Vida: Un Asunto de Mujeres?. En Revista Mientras Tanto, n 82. Tambin disponible en red: http://www.ub.es/dptscs/textos/ CARRASCO%20-%20Sostenibilidad%20y%20Mujeres.pdf Delgado Cabeza, Manolo (2006): Economa, Territorio y Desigualdades Regionales. En Revista de Estudios Regionales, n 75, pp. 93-128. Guzmn Casado, G., Gonzlez de Molina, M. y Sevilla Guzmn, E. (2000): Introduccin a la Agroecologa como Desarrollo Sustentable. Ediciones Multi Prensa. Madrid. Foucault, Michael (1987): La Historia de la Sexualidad II: El uso de los Placeres. En Editoriales Siglo XXI. Millet, Katte (1969): Sexual Politics. En University of Illinois Press, Urbana and Chicago. Morn, Edgar (1981): El Metodo I: La Naturaleza de la Naturaleza. En Ediciones Ctedra, Madrid. Noorgard, N. B. (1994): Development Betrayed: The End of Progress and a Coevolutionary Revisioning of the Future. En Routledge: Condn Lpez Gil, Silvia (2005): Apuntes feministas desde y ms all de los centros sociales. En red: http://www.sindominio.net/karakola/antigua_casa/textos/apuntesCSO.htm Prez Orozco, Amaia (2006): Perspectivas feministas en torno a la Economa: el caso de los cuidados. En Ed. Consejo Econmico y Social. Oliva Portols, Asuncin (2009): La pregunta por el sujeto en la teora feminista. El debate losco actual. En el Instituto de Investigaciones Feminista UCM, Editorial Complutense, Madrid. Sandoval, Chela (2004): Nuevas ciencias. Feminismos Cyborg y metodologa de los oprimidos. En Bell Hooks, Avtar Brah, Chela Snadoval, Gloria Anzlda: Las Otras

811

D. Prez Neira, D. Vzquez Merns, I. Vert i Carb y P. Saravia Ramos

Inapropiables. Feminismos desde las Fronteras. En Tracantes de Sueos, Mapas. Sard Moreno, Amparo (2007): De qu hablamos cuando hablamos del hombre. Treinta aos de crticas y alternativas al pensamiento androcntrico. En Icaria Ediciones. Villasante, Toms. (2006): Desbordes creativos. Estilos y estrategias para la transformacin social. Madrid. Catarata.

812

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Psters

813

Efecto de periodos cortos de descanso del pastoreo sobre el suelo en dehesas de Quercus ilex subsp. ballota
Moreno Elcure F12, Carbonero Muoz MD2, Garca Moreno A2, Leal Murillo JR2, Hidalgo Fernndez MT2 y Fernndez Rebollo P2
1.- Doctorado de Agroecologa ISEC Universidad de Crdoba UCO. Lab. Agroecologa LASAS Universidad Nacional Experimental del Tchira Venezuela fmoreno@unet.edu.ve, 2.- Dpto. Ing. Forestal, ETSIAM - UCO irferep@uco.es

Resumen
En este trabajo se analiza el efecto que un descanso del pastoreo de corta duracin tiene sobre la densidad aparente del suelo (DA), la humedad (%H), la resistencia a la penetracin (ndice de Cono: IC) y el contenido en Carbono (%C). En una dehesa pastoreada con ganado vacuno y porcino se excluyeron zonas al pastoreo durante otoo y durante la primavera, mientras el resto permaneci con pastoreo continuo. El diseo experimental fue de bloques al azar tomando como criterio la intensidad del pastoreo (alta, media y baja intensidad). Los resultados apuntan que periodos cortos de descanso del pastoreo en otoo reducen signicativamente la resistencia a la penetracin del suelo, independientemente del estado previo de compactacin del suelo, mientras que en primavera, a pesar de mantener una menor resistencia a la penetracin en todos los bloques tras el descanso, las diferencias solo fueron signicativas en las zonas con una menor intensidad de pastoreo. La humedad del suelo se ve afectada por el descanso del pastoreo en todos los bloques, manteniendo en general el suelo mayor contenido de agua en los tratamientos pastoreados de forma continua. No se observan diferencias signicativas en la DA. Con respecto al %C se observa una tendencia de reduccin cuando se excluye el pastoreo durante la primavera, sin mostrar diferencias signicativas. Se concluye que descansos de corta duracin del pastoreo en la dehesa no afectan al contenido de C del suelo, pero si reducen la resistencia a la penetracin y modican la humedad. Palabras clave: Pastoreo, compactacin, densidad aparente, carbono.

815

Abstract
This paper analyses the effect of a short duration rest period from grazing upon soil bulk density (BD), moisture (%M), soil penetration resistance (CI) and carbon content (%C). In an area grazed by cattle and pigs, some areas were set aside from grazing during autumn and spring, while the remaining pastures were grazed continuously. The experimental design was randomised blocks using grazing intensity criteria (high, medium and low grazing pressure) with four replications. Results show that short duration rest periods from grazing in the autumn signicantly reduce the soils penetration resistance, regardless of the previous state of soil compaction, whilst in spring, despite maintaining a low penetration resistance in all areas after the rest period, the differences were signicant only when grazing intensity was low. In areas with higher grazing intensity, CI shows differences between treatments from the rst 4cm, whilst with lower grazing intensity, soil penetration resistance is different from the surface. Soil moisture is affected in all areas by a rest period in grazing, with the soil retaining a higher water content at the surface in the continuously grazed treatments. There were no signicant differences in BD. Percentage C tends to decrease when grazing is suspended during spring without showing signicant differences. It may be concluded that short-duration rest periods in grazing do not affect the carbon content of the soil but reduce soil penetration resistance and modify surface moisture content. Keywords: Grazing, compaction, soil bulk density, carbon.

Introduccin
La dehesa es un sistema agrosilvopastoral caracterstico del sur de la pennsula Ibrica, orientado principalmente al aprovechamiento ganadero. Es caracterstica de este sistema la presencia de un estrato herbceo bien desarrollado, sobre el que se distribuye el arbolado de Quercus en baja espesura y el pastoreo mixto (mltiples especies ganaderas), con la recoleccin de la bellota por parte del ganado porcino. En los ltimos aos se ha producido una intensicacin ganadera en algunas dehesas, con un aumento importante de las cargas ganaderas y de los periodos de pastoreo. Los estudios del efecto del pastoreo sobre diferentes parmetros edcos son escasos (Greenwood y McKenzie, 2001; Drewry, 2006; Bilotta et al., 2007) y ms reducidos an en sistemas agrosilvopastorales como la dehesa, a pesar de la importancia que puede tener en el crecimiento y el establecimiento de nuevos individuos de la encina. Adicionalmente, estudios existentes, por lo general evalan el comportamiento temporal de las variables y no su comportamiento bajo varias situaciones de pastoreo, lo que reduce la interpretacin por los mtodos de comparacin. En este sentido, nuestro objetivo fue estudiar el efecto que tienen descansos cortos del pastoreo sobre las condiciones fsico qumicas del suelo, evaluando los cambios por exclusin bajo las mismas condiciones edafoclmaticas.

816

Materiales y mtodos
rea de estudio
El estudio se realiz en una nca de dehesa situada en el Valle de los Pedroches, en el municipio Villanueva de Crdoba. La nca posee un clima mediterrneo con inuencia continental hacia el centro peninsular y suavizado hacia el oeste por la inuencia ocenica, con precipitacin media anual de 634,7 mm y temperatura media de 15,5C oscilando entre los 27,4C en julio y los 6,1C en enero. El balance hdrico describe un dcit hdrico para los meses de junio, julio y agosto y excesos de diciembre a abril. La nca posee un altitud promedio de 650 msnm y condiciones orogrcas con pendientes inferiores a 10% (Fernndez y Carbonero, 2008). Los suelos son de litologa variada, caracterizados por un desarrollo moderado, que han evolucionado a partir de un material original granodiorita, afectadas por procesos de metamorsmo trmico en el contacto con el Batolito de los Pedroches (aoramiento grantico), con actividad biolgica muy buena en el horizonte superior, la cual se reduce a mayor profundidad. Este suelo es bien drenado y se clasica como Cambisol etrico, presenta una textura Franco arenoso, pH cido, MO modera a alta (>2%), con fertilidad baja-media (Gil Torres et al., 2003; Fernndez y Carbonero, 2008).

Manejo del Rebao en pastoreo


El rebao esta constituido por bovinos Limousin y cerdo Ibrico en montanera. Durante el ensayo se mantiene en la parcela del estudio, el manejo de los animales bajo el criterio del propietario: pastoreo continuo del ganado bovino (1 UGM/ha), con un descanso al inicio del invierno 2009 de un mes y medio de duracin aproximadamente, para permitir el pastoreo exclusivo del ganado porcino durante este periodo (1,5 cerdos/ha0,45 UGM).

Diseo experimental
Se realizaron exclusas al pastoreo bajo un diseo de bloques al azar por la incidencia del traco del ganado y la presin del pastoreo (p/p) sobre el suelo. Los bloques se establecieron en: bloque 1, camino alta p/p, por estar en la inmediacin de uno de ellos en la nca; bloque 2, loma media p/p con relieve ondulado y bloque 3, arbolado baja p/p zona retirada del camino. La ubicacin de las exclusas fue en reas despejadas de la inuencia de rboles (Quercus spp) y con cobertura de pastos herbceos. Se realizaron dos exclusiones de aproximadamente 92 das en otoo del 2008 y primavera del 2009, tomando como testigos el pastoreo continuo, en cada descanso y cuatro replicas por Bloque-tratamiento-poca. Bloques: alta media y baja intensidad de pastoreo; pocas: Otoo Primavera; Tratamiento: Pastoreo Continuo, Descanso al pastoreo.

817

Variables estudiadas y toma de muestra


Se realizaron dos muestreos: febrero y julio 2009, estudiando la densidad aparente (DA) con cilindros de volumen conocido de 0-8cm de profundidad. Se evalu la resistencia a la penetracin (MPa) mediante el ndice de cono (IC) con penetrmetro estandarizado bajo la norma de ASABE 313.2 de punta na, recomendada para suelos con alta impedancia mecnica (ASABE, 2006). En cada replica se registraron por lo menos 20 medidas de IC a intervalos de 0,5 cm de profundidad. Se tomaron muestras de suelo de cada replica y se secaron a temperatura ambiente, pasndolas por un tamiz de 2mm. Una fraccin fue triturada en molino de gata hasta homogenizar (aprox. 15min). Esa fraccin despus es introducida en el analizador elemental EUROVECTOR EA-3010, donde se cuantico el porcentaje de carbono (%C) y el porcentaje de nitrgeno (%N).

Tratamiento de los datos y Anlisis Estadsticos


Para el IC, se calculo la media de los registro en cada 0,5 cm de profundidad, y posteriormente se promedio el IC de 0 a 8 cm. Se realizo anlisis de la varianza para bloque, tratamiento y sus interrelaciones.

Resultados y discusin
La variable densidad aparente, no muestra ser sensible al manejo propuesto, en el muestreo con descanso en otoo se observan ligeras tendencia de menor densidad en los suelos con descanso, destacando el bloque de media presin al pastoreo que presenta diferencia entre los tratamientos, sin embargo, el muestreo con descanso en primavera no se observa un comportamiento que oriente una conducta de esta variable, destacan que en los bloques alta y media presin al pastoreo la densidad en pastoreo es mayor que la del descanso, mientras que en baja intensidad de pastoreo a pesar de tener una mayor DA que los otros bloque su comportamiento no presenta diferencia entre los tratamientos (gura 1).

susceptibilidad de este indicador para medir el efecto que posee esta variable al

estudiar la compactacin. Figura 1. Densidad  aparente de 0-8 cm de profundidad en suelo Cambisol eutrico en un sistema silvo pastoral de Dehesa sometido a periodos de descanso corto y pastoreo continuo en otoo y primavera
1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Media Baja

1,8 1,6 1,4 1,2 1,0

Densidad Aparente (gr/cm^3)

0,8 0,6 0,4 0,2 0,0

Intensidad Alta de Pastoreo

Intensidad Alta de Pastoreo

Media

Baja

Tratamiento Pastoreo Continuo Descanso al Pastoreo

1.- Muestreo descanso otoo 08 2.- Muestreo descanso primavera 09

Figura 818 1. Densidad aparente de 0-8 cm de profundidad en suelo Cambisol eutrico en un sistema silvo pastoral de Dehesa sometido a periodos de descanso corto y pastoreo continuo en otoo y primavera

En este sentido, Drewry et al. (2008) describen en su revisin la dbil susceptibilidad de este indicador para medir el efecto que posee esta variable al estudiar la compactacin. Sin embargo, son conocidos los trabajos que describen que esta variables es afectada por pisoteo especialmente cuando los suelos estn descubiertos, hmedos y con textura arcillosa (Drewry y Paton, 2000; Drewry, 2006; Greenwood y McKeinze, 2001) y como puede ocurrir cambios por los descansos a esta actividad (Drewry 2006; Drewry y Paton, 2000). El promedio de IC de 0 a 8 cm de profundidad, describe mejor el comportamiento del suelo con respecto a los tratamientos estudiados, se observa como el IC en el muestreo con descanso en otoo presenta menores valores, que en el descanso de primavera, esto se debe a que este ndice es inversamente proporcional a la humedad del suelo (gura 4). En las dos pocas se observa que es mayor la resistencia del suelos en los tratamientos con pastoreo continuo y menor cuando hay descanso, en el muestro para otoos todos los bloques presentaron diferencia entre los tratamientos, mientras que en primavera solo el tratamiento baja intensidad presento diferencias (gura 2).
Figura 2. P  romedio del ndice de Cono de 0-8 cm de profundidad en suelo Cambisol eutrico en un sistema silvopastoral de Dehesa sometido a periodos de descanso corto y pastoreo continuo en otoo y primavera
4 4

Resistencia a la Penetracin (MPa)

Intensidad Alta de Pastoreo

Media

Baja

Intensidad Alta de Pastoreo Tratamiento

Media

Baja

Pastoreo Continuo

Descanso al Pastoreo

1.- Muestreo descanso otoo 08 2.- Muestreo descanso primavera 09

de comportarse (gura 3), en alta intensidad se observa que hasta 3 cm de profundidad las curvan mantienen una misma resistencia, mientras que a mayor profundidad si se observan menor ICIC en a eldiferentes tratamiento en descanso, esto que en tiene esta zona descansos cortos Para el profundidades, cadaindica tratamiento una los forma de no afectan la supercie del suelo, pero si mejora a mayores profundidades. comportarse (figura 3), en alta intensidad se observa que hasta 3 cm de primeros profundidad en si se observan menor ICmenor en el tratamiento descanso,en esto indica hasta los centmetros esta variable, siendo el IC en los en tratamiento descanso 4 cmen deesta profundidad, mientras que en no baja intensidad se observa una marcada que zona los descansos cortos afectan la superficie del suelo, pero si diferencia
mejora a mayores profundidades. Para el caso de media intensidad de pastoreo son mas sensibles los primeros centmetros en esta variable, siendo menor el IC en los tratamiento en descanso hasta los 4 cm de profundidad, mientras que en baja intensidad se observa una profundidad curvan una misma mientras que a mayor Para las el caso demantienen media intensidad deresistencia, pastoreo son mas sensibles los

Figura 2. Promedio del ndice de Cono de 0-8 cm de profundidad en suelo Cambisol silvopastoral de Dehesa sometido a periodos descanso Paraeutrico el IC en a sistema diferentes profundidades, cada tratamiento tiene de una forma corto y pastoreo continuo en otoo y primavera

819

entre la curvas en todas las profundidades, donde en el tratamiento en descanso los valores de IC poco se acercan a los valores del tratamiento de pastoreo continuo, destacando el muestreo con descanso en primavera que presenta diferencias signicativas hasta los 7,5 cm de profundidad. Martnez y Zinc (2004), estudiaron esta variable en tres condiciones (Bosque y dos sistemas de pastura: de 3 a 9 aos de establecidos y mas de 9 aos de establecidos) en la amazona colombiana (Guaviare) y dos texturas de suelo (na y gruesa), presenta resultados con esta variable donde muestran como cada uno de los sistemas son fcilmente diferenciables por los manejos dados, tambin muestran que los IC son mayores en donde el pastoreo ha ocurrido por mas tiempo. A pesar que este estudio no es comparable con el nuestro, la resistencia a la penetracin fue mayor entre los 3 y 12 cm, y los mayores valores en los sistemas con mayor tiempo de establecidos, lo cual se asemeja nuestro, la resistencia a la penetracin fue mayor entre los 3 y 12 cm, y los a los datos nuestros.
mayores valores en los sistemas con mayor tiempo de establecidos, lo cual se

Figura 3.  ndice de Cono (MPa) a diferentes profundidades en suelo de Dehesa bajo dos periodos de descanso asemeja a los datos nuestros. cortos y pastoreo continu
ndice de Cono
0 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 1 2 3 4 0 1 2 3 4

5
0 0,5 1 1,5 2 2,5

* * * * * * * * * * * * * * * *
0 1 2 3 4 0 1 2 3 4 0 1 2 3 4

Profundidad del suelo (cm)

6 6,5 7 7,5 8 8,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5 8 8,5

* * * * * * *

3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5 8 5 8,5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7 7,5 8 8,5

* *

* * * * * * * * * * * * * * * *
Media Tratamiento Baja

Intensidad de Pastoreo

Alta

Pastoreo Continuo

Descanso al Pastoreo

1.- Muestreo descanso otoo 08 2.- Muestreo descanso primavera 09 Nota: Lneas con * presentan diferencias entre tratamiento

Figura 3. ndice de Cono (MPa) a diferentes profundidades en suelo de Dehesa bajo dos periodos de descanso cortos y pastoreo continu Al observar los bloques, el % Humedad es proporcional a la intensidad del 820 pastoreo en cada tratamiento en los dos muestreos, en este sentido, los suelos

Al observar los bloques, el % Humedad es proporcional a la intensidad del pastoreo en cada tratamiento en los dos muestreos, en este sentido, los suelos con alta intensidad de pastoreo presentan los mayores valores de humedad en ambas pocas (gura 4), analizando el muestreo de otoo se observa que existen diferencia entre los tratamientos en los bloque alta y baja intensidad, slo que la humedad es mayor en el bloque alta intensidad cuando existe pastoreo, caso contrario ocurre en el bloque de baja intensidad donde el tratamiento slo que la humedad es mayor en el bloque alta intensidad cuando existe en descanso al pastoreo presenta mayores valores de humedad; a pesar que en el muestreo pastoreo,en caso contrario en el bloqueson depara baja el con descanso primavera solo ocurre presenta diferencias el intensidad bloque bajadonde intensidad, en descanso al pastoreo similar presenta mayores valores demayor humedad; a en latratamiento gura 4 se observan comportamiento a los de otoo, donde humedad en pastoreo continuo alta intensidad, mientras baja intensidad es mayor la humedad pesar que en el en muestreo con descanso en en primavera solo presenta diferencias en elson tratamiento en descanso. para el bloque baja intensidad, en la figura 4 se observan comportamiento
similar a los de otoo, donde mayor humedad en pastoreo continuo en alta Figura 4. H  umedad (%) de 0 a 8 cm de profundidad en suelo Cambisol eutrico en un sistema silvopastoral de intensidad, mientras en baja intensidad esy mayor humedad en el tratamiento Dehesa sometidos periodos de descanso cortos pastoreola continu, en otoo y primavera en descanso.
40

40

30

30

% Humedad

20

20

10

10

a
0

a
Media

a
Baja

Intensidad Alta de Pastoreo

Media

Baja

Intensidad Alta de Pastoreo Tratamiento

Pastoreo Continuo

Descanso al Pastoreo

1.- Muestreo descanso otoo 08 2.- Muestreo descanso primavera 09

de agua del suelo es til, slo si se combina con las medidas de traspiracin y escorrenta este respecto, Greenwoods y regimenes McKenziede pastoreo, (2001), enuncian queenuncian medir el para A proporcionar un equilibrio para los sin embargo, que con una carga baja el contenido de agua puede ser alto porque se favorece una alta tasa contenido de agua del suelo es til, slo si se combina con las medidas de de inltracin y una baja evaporacin debido a una mayor coberturapara vegetal, mientras que traspiracin y escorrenta para proporcionar un equilibrio los regimenes de en cargas altas se reduce tasa de transpiracin (por baja cobertura vegetal) lo que favorecer pastoreo, sin embargo, enuncian que con una carga baja el contenido de agua una mayor humedad en el suelo, en este sentido, en nuestro ensayo en el bloque de puede ser alto porque se favorece una alta tasa de infiltracin y una baja intensidad alta al pastoreo, el mayor contenido de humedad en el suelo es en el tratamiento evaporacin debido a una mayor cobertura vegetal, mientras que en cargas altas de pastoreo continuo porque se reduce la traspiracin, mientras que en baja intensidad del se reduce tasa de transpiracin (por baja cobertura vegetal) lo que favorecer una pastoreo la humedad del suelo es mayor en las zonas de descanso para otoo y primavera mayor humedad en el suelo, esteysentido, en nuestro ensayo el bloque porque las tasas de inltracin es en mayor la evaporacin del suelo esen baja por unade alta intensidad alta pastoreo, el mayor contenido de humedad el suelo es en el lo cobertura vegetal, laalcual se logra por estar excluido pastoreo, loen cual coincide con tratamiento de pastoreo continuo (2001). porque se reduce la traspiracin, mientras que propuesto por Greenwoods y McKenzie
en baja intensidad del pastoreo la humedad del suelo es mayor en las zonas de descanso para otoo y primavera porque las tasas de infiltracin es mayor y la evaporacin del suelo es baja por una alta cobertura vegetal, la cual se logra por

Figura 4. Humedad (%) de 0 a 8 cm de profundidad en suelo Cambisol eutrico en un sistema silvopastoral de Dehesa sometidos periodos de descanso cortos y A este respecto, Greenwoods y McKenzie (2001), enuncian que medir el contenido pastoreo continu, en otoo y primavera.

821

Con respecto al porcentaje de carbono, no se observaron diferencias en los contenidos de carbono entre los tratamientos, a pesar que destaca que para el descanso de otoo, este elemento es menor en el tratamiento en descanso para el bloque alta intensidad, mientras que en los otros dos bloques es mayor en descanso, mientras que para el descanso de primavera, en alta intensidad son similares los contenidos de carbono en ambos tratamientos mientras que en los otros dos bloques la cantidad de carbono es menor en el tratamiento descanso. Esta situacin pudiera sugerir que existe una tendencia en el balance de este componente en el suelo, segn la intensidad con que se realiza el pastoreo y los aportes que puedan hacer los animales en la dispersin de la materia orgnica.

Conclusin
La densidad en periodos corto no es una variable sensible para medir los cambios en los descanso cortos al pastoreo. Con el ndice de cono se observan los cambios entre los tratamientos, siendo mas bajos los IC cuando el suelo deja de ser pastoreado, estos cambios son afectados por la intensidad de pastoreo, en suelos con alta intensidad al pastoreo los cambios ocurren a partir de los 4 cm de profundidad, en suelo con baja intensidad de pastoreo estos cambios son observados desde la supercie hasta los 7,5 cm. La humedad de suelo se ve afectada no solo por el descanso que recibe el suelo y cobertura vegetal, tambin la intensidad del pastoreo la afecta esta variable. En periodos cortos de descanso, no se observaron diferencias en el contenido de carbonos, lo que recomienda su estudio en mayor tiempo.

Agradecimiento
A la familia Fernndez Ranchal de la Finca El Moralejo. Al proyecto Mtodos culturales y biolgicos para el control de Phytophthora cinnamomi en dehesas afectadas por la seca de los Quercus, Ref. AGL2009-12243-CO2-01 Ministerio de Ciencias e Innovacin. Con apoyo del Programa AlBan de Becas de Alto Nivel UE para Amrica Latina, beca E06D101747VE y del Servicio Central de Apoyo a la Investigacin SCAI - UCO.

822

Bibliografa
ASAbE, 2006. Soil cone penetrometer. ASAE S313.3 FEB04. Procedures for Using and Reporting Data Obtained with the Soil Cone Penetrometer ASAE EP542 FEB99. (En) ASAbE STANDAR. pp 903-904 y 1053-1055. Bilotta, G.S.; Brazier, R.E.; Haygarth, P.M., 2007. The impacts of grazing animals on the quality of soils, vegetation, and surface waters in intensively managed grasslands. Advances in Agronomy, 94: 237-280. Drewry, J.J., 2006. Natural recovery of soil physical properties from treading damage of pastoral soils in New Zealand and Australia: A review. Agriculture Ecosystems & Environment 114: 159-169. DREWRY, J.J.; CAMERON, K.C.; BUCHAN, G.D., 2008. Pasture yield and soil physical property responses to soil compaction from treading and grazing a review. Australian Journal of soil Research, 46: 237-256. Drewry, J.J.; PATON R.J., 2000. Effects of cattle treading and natural amelioration on soil physical properties and pasture under dairy farming in Southland, New Zealand. NZ. J. Agric. Res. 43, 377-386. Fernndez, A.; Carbonero M.D., 2008. Explotacin agroganadera Finca El Moralejo. Cuaderno de campo, XLVII Reunin SEEP. pp 19-24. Gil Torres J., Rodero Prez, I., Odierna C. 2003. Inventarios de los suelos de la Provincia de Crdoba. Estudios de Medio Ambiente Provincial 5. Diputacin de Crdoba. Pp 24-25, 68-80. Greenwood, K.L.; McKenzie, B.M., 2001. Grazing effects on soil physical properties and the consequences for pastures: a review. Australian Journal of Experimental Agriculture 41: 1231-1250. MARTINEZ, JL.; ZINCK JA. 2004. Temporal variation of soil compaction and deterioration of soil quality in pasture of Colombian Amazonia. Soil & Tillage Research 75: 3-17.

823

LA POLITICA AGRICOLA ACTUAL VENEZOLANA: DESARROLLO ENDOGENO, AGROECOLOGA Y SOBERANA ALIMENTARIA (Desde un estudio de caso)
Yolanda Molina Garca
Universidad de Los Andes, Mrida- Venezuela: Instituto de Sociologa y Estudios Campesinos de la Universidad de Crdoba, Espaa.

Resumen
Este trabajo analiza las polticas agrcolas actuales en el proceso revolucionario de Venezuela, fundamentadas en el Plan Nacional de Desarrollo Econmico y Social de la Nacin 2007-2013, las diferentes leyes y decretos que le dan soporte jurdico y las instituciones, planes, programas y proyectos a travs de los cuales se concreta. Se estudia la aplicacin de las polticas agrcolas en una parroquia de produccin campesina, a n de determinar su inuencia en la construccin de un desarrollo endgeno con perspectiva agroecolgica. Los documentos escritos muestran una tendencia hacia: el desarrollo rural integral y sustentable, la organizacin y la participacin, y la agroecologa como base de la seguridad y la soberana alimentaria. Los coordinadores y tcnicos mantienen el discurso de lo escrito. En cuanto a los resultados del estudio de caso, muestran muy poca actividad institucional en la parroquia, siendo la institucin de crdito agrcola la ms reconocida; sin embargo, se observa una importante produccin agroecolgica, el mantenimiento de una cultura campesina con una gran diversidad de rubros para autoabastecerse y asegurar su soberana alimentaria, haciendo uso de sus conocimientos endgenos. Se recomienda emprender programas de recuperacin de semillas, prcticas y conocimientos autctonos, para lo cual es indispensable el cumplimiento cabal de las polticas agrcolas a travs de sus instituciones.

Introduccin
La Venezuela agrcola actual es el resultado de innumerables procesos y cambios que han ocurrido en diferentes atapas, muy marcadas por los procesos polticos que se han dado para cada momento; al respecto son muchos los investigadores que han escrito, Aviln y Eder (1986); Velazquez (2002,2003), Soto (2006), Llanv (documento indito), solo para mencionar algunos. En 1999 arranca un nuevo proceso poltico en Venezuela, que conllev

825

a un cambio constitucional y con ello al planteamiento de una Agricultura Sustentable como base estratgica de un Desarrollo Rural Integral a n de garantizar la Seguridad Alimentaria de la poblacin. A partir del 2001, despus de 2 aos de transicin, arranca el primer perodo del proceso bolivariano con el Plan Nacional de Desarrollo Econmico y Social de la Nacin 2001-2007 (PNDES, 2001), que soporta los planeamientos de la nueva constitucin y de diversas leyes decretadas para tal n. Este plan seala, que para salir de la crisis estructural se tiene que lograr un cambio estructural, as las lneas del plan, dirigen la construccin de la nueva repblica, plantea un modelo productivo diversicado y sustentable, incluyente, participativo, corresponsable y democrtico que se expresa en 5 equilibrios bsicos: econmico, social, poltico, territorial e internacional. A partir del ao 2007 arranca el segundo periodo del proceso, con el Plan Nacional de Desarrollo Econmico y Social de la Nacin 2007-2013, marco de las polticas agrcolas actuales, que traza un nuevo modelo socio-productivo fundamentado en el desarrollo progresivo de la propiedad social sobre los medios de produccin, conformado bsicamente por las Empresas de Produccin Social (EPS), y la consolidacin del carcter endgeno de la economa y el desarrollo sustentable, enfatizando la importancia de la seguridad y soberana alimentaria de la poblacin. Para concretar este nuevo modelo productivo, durante el 2008, el presidente de la repblica, fundamentado en el poder habilitante, decreta una serie de leyes, crea nuevos institutos y modica el objeto de algunos ya existentes. A 3 aos de inicio de este nuevo perodo del proceso Revolucionario Bolivariano, este trabajo pretende identicar sus diferentes Polticas Pblicas Agrcolas que se han estado ejecutando para darle operatividad al modelo socio-productivo propuesto en el plan, a travs de sus instituciones, planes, programas y actores; adicionalmente se pretende evaluar su aplicacin en la Parroquia elegida para el estudio de caso, a n de determinar su inuencia en la construccin de un desarrollo endgeno con perspectiva Agroecolgica. El estudio de caso se lleva en la Parroquia Chacant de los Pueblos del Sur del Estado Mrida ubicada en la regin de los Andes Venezolanos, y se corresponde con un territorio especial por su particular aislamiento determinado por las condiciones fsico-naturales, cuyos sistemas de produccin histricamente han respondido casi exclusivamente a las necesidades de consumo de las familias pequeo-productoras.

Metodologa
En cuanto a la metodologa de la investigacin para el cumplimiento del objetivo, tomando en cuenta lo que plantea Ort (1995:87) que los procesos de interaccin social y del comportamiento personal implican tanto elementos simblicos como elementos medibles (nmero de actores intervinientes, tamao de los grupos, caractersticas o tipos objetivos, etc.) se usaron algunas tcnicas cuantitativas pero fundamentalmente se us el enfoque cualitativo etnogrco, bsicamente a travs de la observacin participante relatos de vida y en el anlisis e interpretacin de entrevistas semiestructuradas realizadas a los actores institucionales y a campesinos de la parroquia seleccionada. Estas

826

tcnicas han permitido conocer adems de diversos elementos que se desarrollarn en una tesis, su organizacin y sus relaciones institucionales para el aprovechamiento de polticas pblicas. Adicionalmente se ha realizado revisin documental, que incluye las Lneas Generales del Plan de Desarrollo Econmico y Social de la Nacin 2007- 2013, las leyes y documentacin indita entregada por los propios entrevistados de las instituciones: informes, planes operativos y bases de datos entre otros. En cuanto a entrevistas institucionales se realizaron un total de 12 de las cuales 6 estuvieron dirigidas a directores y coordinadores de Instituciones, planes o programas y otras 6 a tcnicos de laboratorio o de campo. Por otro lado se hicieron mltiples recorridos por 18 aldeas de la Parroquia Chacant y visitas a familias campesinas en las que se realizaron 66 entrevistas que corresponde a un 22 % del total de familias.

El plan de desarrollo econmico y social de la nacin 2007-2013


La poltica actual se fundamenta en el Plan de la Nacin expuesto en Las Lneas Generales del Plan de Desarrollo Econmico y Social de la Nacin 2007- 2013 (LGPDESN), el cual inicia su planteamiento indicando que A partir del 2 de febrero de 1999 se inici un proceso de cambio en Venezuela orientado hacia la construccin del Proyecto Nacional Simn Bolvar, el cual contina en esta nueva fase de gobierno para profundizar los logros alcanzados por los lineamientos del Plan de Desarrollo Econmico y Social 2001 2007 (LGPDESN, 2007:3). En el mencionado plan queda explicito que Venezuela se orienta hacia la construccin del Socialismo del siglo XXI, a travs de las siguientes directrices: nueva tica socialista, la suprema felicidad social, democracia protagnica y revolucionaria, modelo productivo socialista, nueva geopoltica nacional, Venezuela: potencia energtica mundial y nueva geopoltica internacional. Son directrices del plan especialmente orientadoras de las polticas agrcolas: La Suprema Felicidad Social, que propone un nuevo modelo social, productivo, humanista y endgeno, en el que las relaciones sociales de produccin estn basadas en formas de propiedad social, que comprenden la propiedad autogestionaria, asociativa y comunitaria, con un desarrollo progresivo de la propiedad social sobre los medios de produccin, la implementacin de sistemas de intercambios justos, equitativos y solidarios contrarios al capitalismo; Democracia Protagnica y Revolucionaria que plantea la importancia de la organizacin para transformar la debilidad individual en fuerza colectiva, donde el manejo del poder este guiado por principios de igualdad; Modelo Productivo Socialista que pretende consolidar el carcter endgeno y sustentable de la economa, eliminar la divisin social del trabajo y responder a satisfacer las necesidades bsicas de toda la poblacin; conformado bsicamente por las Empresas de Produccin Social (EPS) en bsqueda de nuevas formas de generacin, apropiacin y distribucin de los excedentes econmicos, con eciencia y produccin de bienes y servicios de calidad. Establece que la garanta de la seguridad alimentaria ser el desarrollo rural integral, y una nueva forma de distribucin de la renta petrolera y Nueva Geopoltica Nacional que

827

plantea la modicacin de la estructura socio-territorial de Venezuela y la articulacin interna del modelo productivo, a travs de un desarrollo territorial desconcentrado, denido por ejes integradores, regiones programa, un sistema de ciudades interconectadas y un ambiente sustentable. Esta directriz enfatiza la propuesta de la directriz anterior de un nuevo modelo socio-productivo endgeno y sustentable, a travs de la movilizacin integral de patrimonios, recursos de poder y capacidades endgenas de fuerzas sociales, agentes de desarrollo y actores polticos. Como se observa la ideologa y transformaciones que plantean estas directrices requieren de profundos cambios de valores en el pensar y hacer de una poblacin que ha estado basada en la individualidad, a una poblacin que piense y actu colectivamente; implican cambios culturales que no se dan en tan corto plazo. Adems plantea el desarrollo progresivo de la propiedad social sobre los medios de produccin, contrario al desarrollo histrico del campesinado que se fundamenta en la tenencia familiar de los medios de produccin. Este planteamiento ha generado incertidumbre en la comunidad de Chacant que est acostumbrada a la toma de decisiones en el grupo familiar. Por otro lado, la mayora de las estrategias propuestas para aplicar el plan se quedan en un listado de buenas intenciones o meros enunciados generales, que no orientan el camino a seguir para concretarlo.

El marco jurdico de apoyo al plan y a las polticas agrcolas


Con el inicio del proceso revolucionario en 1999 se aprueba la Constitucin de la Republica Bolivariana de Venezuela, y con ello un cambio de la agricultura convencional a una agricultura ms amigable con el ambiente; as, en su artculo 305 indica que el estado promover la Agricultura Sustentable como base estratgica de un Desarrollo Rural Integral a n de garantizar la Seguridad Alimentaria de la poblacin. En el Artculo 306 el estado se compromete a proveer las condiciones para el Desarrollo Rural Integral y en el artculo 307 deja ver la necesidad de un cambio estructural en cuanto a la tenencia de la tierra, y las gestiones administrativas para lograrlo (Gaceta Ocial de la Republica Bolivariana de Venezuela N 36.860. Diciembre, 30. 1999). Luego la Ley de Tierras y Desarrollo Agrario, busca profundizar y hacer operativos los preceptos constitucionales expuestos arriba. En ella, el derecho de propiedad de la tierra, se encuentra sujeto al efectivo cumplimiento de la funcin social especca; por otro lado, en la adjudicacin de las tierras solo otorgar a los beneciarios el derecho de trabajar las mismas y percibir sus frutos. Con el decreto de esta ley adicionalmente se cre: el Instituto Nacional de Tierras (INTI) que se encargara de la regularizacin de las tierras con vocacin agraria; la Corporacin Venezolana Agraria (CVA) que tendra por objeto desarrollar, coordinar y supervisar las actividades empresariales del Estado para el desarrollo del sector agrario y el Instituto Nacional de Desarrollo Rural (INDER) cuya funcin sera contribuir con el desarrollo rural integral del sector agrcola en materia de infraestructura, capacitacin y extensin. En esta ley igualmente se estimula la estructuracin del fundo colectivo, como

828

medio de desarrollo armonizado. El objeto de la ley queda explicito en su artculo 1, el cual es establecer las bases del desarrollo rural integral y sustentable, eliminando el latifundio como sistema contrario a la justicia., asegurando la biodiversidad y la seguridad agroalimentaria. (Gaceta Ocial de la Republica Bolivariana de Venezuela N 37.323, Noviembre 13, 2001). Esta ley fue reformada en el 2005, en la que se enfatiza la eliminacin del latifundio (art.7) y la proteccin de los ocupantes (art. 17, 89 y 90) (Gaceta ocial de la Republica Bolivariana de Venezuela N5.771, mayo 18, 2005). Por otro lado en el ao 2008 como ao de reimpulso revolucionario, y de acuerdo al poder habilitante dado al presidente de la Republica, se dictan una serie de decretos con fuerza de ley y se crean nuevos institutos, para consolidar el nuevo modelo socioproductivo propuesto en el Plan, entre estas: Ley de Salud Agrcola Integral, Ley Orgnica de Seguridad y Soberana Agroalimentaria, Ley de creacin del Fondo para el Desarrollo agrcola socialista en sustitucin del Fondo de Desarrollo Agropecuario, Pesquero, Forestal y Anes (FONDAFA), Ley de Crdito Para el Sector Agrario, Ley del Banco Agrcola de Venezuela. Adicionalmente este ao se reestructura el Instituto Autnomo Corporacin Venezolana Agraria (CVA) con el n de unicar sus liales y que pasen a ser parte de una empresa de propiedad social con carcter de produccin y comercializacin de alimentos (Reporte 360, Febrero 10, 2010). En materia de educacin y formacin continua se encarga la Fundacin de Capacitacin e Innovacin para la Revolucin Agraria (CIARA) creada en 1966, cuyo objeto acaba de ser modicado para apoyar a la revolucin Agraria (Gaceta de la Republica Bolivariana de Venezuela N 39.398, marzo 09, 2010); en lo referente a Investigacin se apoya en el Instituto para la Investigacin Agropecuaria (INIA), producto de la reestructuracin hecha en marzo del ao 2000, del antiguo Fondo Nacional Investigaciones Agropecuarias (FONAIAP) creado en 1961 (Gaceta ocial de la Repblica Bolivariana de Venezuela, N 37.022. 2000). De manera especial conciernen a las polticas agrcolas actuales y enfatizan el enfoque endgeno, sustentable, agroecolgico y participativo, las siguientes leyes: Ley Orgnica de Seguridad y Soberana Agroalimentaria, tiene por objeto garantizar la seguridad y soberana agroalimentaria, rigiendo todas las actividades ejecutadas en el territorio nacional, relacionadas con ello; es decir todos los procesos de las cadenas agroalimentarias; y declara de utilidad pblica e inters social, los bienes que aseguren la disponibilidad y acceso oportuno de la poblacin a los alimentos, de calidad y en cantidad suciente, as como las infraestructuras necesarias con las cuales se desarrollan dichas actividades. (Gaceta ocial de la Republica Bolivariana de Venezuela N5.889 Extraordinario, Julio 31, 2008); Ley de Salud Agrcola Integral busca garantizar la salud agrcola integral, como eje principal de la soberana y seguridad alimentaria y el desarrollo sustentable de la nacin incorporando principios de la ciencia agroecolgica (Gaceta Ocial de la Republica Bolivariana de Venezuela, N 5.890. Extraordinario, Julio 31, 2008). Otro aspecto relevante de esta ley, fue la creacin del Instituto Nacional de Salud Agrcola Integral (INSAI), como ente de gestin en materia de salud agrcola integral, adscrito al Ministerio del Poder Popular de Agricultura y Tierras (MPPAT); la ley de creacin del Fondo para el Desarrollo Agrcola Socialista (FONDAS) con la responsabilidad de

829

gestin de la poltica de nanciamiento del sector agrario y la construccin del socialismo, con los valores que ello implica. Este fondo tiene caractersticas interesantes tales como: conceder nanciamiento sin garanta a los pequeos productores y productoras, a travs del establecimiento de formas de pago alternativas, destinando hasta un 50% de su cartera crediticia; privilegiar el nanciamiento a proyectos que contemplen la reduccin de al menos, el 30% de los costos de produccin; asumir la cobertura del riesgo crediticio hasta en un 100%; y destinar a los centros de acopio, procesamiento agroindustrial y redes de distribucin de alimentos creadas y administradas por el Estado, hasta 75% de la produccin obtenida, entre otros (Gaceta Ocial de la Repblica Bolivariana de Venezuela, N38.863, febrero 1, 2008); por ultimo hago referencia a la Ley de Crdito para el Sector Agrario, cuyo objeto es jar las bases que regulan el nanciamiento otorgado por los bancos comerciales y universales a travs de crditos en el sector agrario, a los nes de promover y fortalecer la soberana y seguridad agroalimentaria de la Nacin y se rige por los valores y principios del socialismo (Gaceta Ocial de la Repblica Bolivariana de Venezuela N 5.890, julio 31, 2008). En esta ley es de obligatoriedad para la banca comercial y universal, otorgar nanciamiento a los planes de produccin diseados por organizaciones socio-productivas y la asistencia tcnica a las comunidades. Igualmente obliga a los beneciarios del nanciamiento, en el marco de la responsabilidad comunal, que realicen una contraprestacin en la comunidad donde desarrollen su actividad.

Aplicacin de polticas agrcolas: instituciones, planes y programas


A continuacin se hace un esbozo de algunos aspectos tomados de las diferentes entrevistas semiestructuradas realizadas a coordinadores y tcnicos de las diferentes instituciones y programas que ejecutan las polticas agrcolas identicadas en el estado Mrida. Este trabajo ha permitido tener una visin general de lo que se est haciendo en el estado, lo que ha llegado al rea de estudio e identicar el discurso que manejan sus actores. Fundacin de Capacitacin e Innovacin para la Revolucin Agraria (CIARA). Se encarga de la educacin y formacin continua relacionada con la actividad agrcola. Es una de las instituciones que est llegando a la Parroquia Chacant, con el proyecto educacin popular para la construccin socialistas de redes comunales socio productivas (CIARA-REDES), segn el tcnico del rea, Jos Luis Pea, estn atendiendo a 4 aldeas: El Curo, Loma de Caa, Mucutap y Carrizal. Su coordinador estadal Carlos Pea (comunicacin oral, enero, 2010) seala que toman a las comunidades que menos oportunidades y fortalezas tienen y sus planes nacen de los diagnsticos participativos, trabajando con los Consejos Comunales, Cajas Rurales u otro tipo de organizacin comunitaria. Han dictado cursos, apoyado al FONDAS y al Plan Caf en el trabajo con enfoque agroecolgico. Igualmente indica que el CIARA responde a las 9 leyes aprobadas que apuntan al desarrollo rural, con nfasis en la ley de seguridad y soberana alimentaria y la Ley de Tierras y Desarrollo Agrario.

830

Fondo para el Desarrollo agrcola socialista (FONDAS). Creado en el 2008 con la ley arriba descrita. Segn Ramn Rivas Cacique (comunicacin oral, enero 2010), Coordinador Estadal y perteneciente a la presidencia del Fondo centralizada en Caracas, relata que se crea el FONDAS con el tinte socialista, en donde las garantas se hacen sobre las cosechas u otro elemento para no afectar a los productores; el n es producir alimentos plantendose la seguridad y soberana alimentaria localmente con distribucin de los excedentes; se trabaja con los Consejos Comunales (CC) y dentro de muy poco con las Comunas. En cuanto a la poltica Agroecolgica Ramn Rivas indico que los crditos se estn dando en un combo con biocontroladores. En la base de datos de FONDAS suministrada por Ramn Rivas, se observa que en 2 aos han otorgado 1899 crditos, involucrando a ms de 40 rubros y a casos interesantes como: caraota (Phaseolus vulgaris L.) manual para autoconsumo 13,7%, unidades agroecolgicas 4,0% y en menor proporcin el conuco y gallinas para huevos de autoconsumo. Instituto Nacional de Salud Agrcola Integral (INSAI). Creado con la Ley de Salud Agrcola Integral (art.52). Segn Trino Rodrguez, Director de la Sociobioregin Andina (comunicacin oral, enero 2010), obedece al Plan Bolvar 2007-2013 y trabaja con salud agrcola integral, asistencia tcnica gratuitita a los campesinos, promueve la organizacin de los Comits de Salud Agrcola Integral (COSAI) atendiendo actualmente alrededor de 50 en distintos municipios. Por otro lado, el Departamento de Salud Vegetal, estn llevando un programa con mujeres que se llama madres del barrio para el Control de broca de caf, llamado por el Sr. Presidente. Tienen a su cargo los laboratorios de biofertilizantes y biocontroladores como poltica para impulsar la agroecologa; al respecto Glenda Contreras y Arelis Flores encargadas de los laboratorios, sealan que producen jadores de nitrgeno y trichoderma, pero que con la capacidad instalada actualmente se hace imposible abastecer la demanda del estado. Instituto Nacional de Investigaciones Agrcolas (INIA). Segn el investigador Andrs Forti (Comunicacin Oral, enero, 2010) toda la actividad del INIA est basada en el Plan Bolvar 2007-2013, cuyo enfoque responde a la Agroecologa y los proyectos de Investigacin tratan de adaptarlos a las nuevas lneas de sustentabilidad. El INIA adems de encargarse del Plan Nacional se Semillas y varios servicios de laboratorio, lleva los proyectos agroecolgicos en el cual se insertan los Fundos Zamoranos y el proyecto de la Parroquia Chacant. Plan Especial Caf. Tocara a la Parroquia Chacant por su importancia como productora de caf, lnea estratgica del Presidente de la Republica en respuesta a un grupo de productores que le demandaron atencin integral e incremento de los precios del caf. El plan se ha centrado en la capacitacin de productores con enfoque agroecolgico, en la ejecucin de proyectos de infraestructura y el establecimiento de mercales, haciendo un trabajo coordinado con las alcaldas, los distintos institutos adscritos al MPPAT y otros ministerios (Luis Marcano coordinador estadal en comunicacin oral, enero, 2010). En el

831

Estado Mrida han participado 16 municipios, con 4.191 productores capacitados a los que le ha llegado un subsidio como protectores ambientales, han ejecutando 96 proyectos y establecido 50 mercales, entre otros benecios; sin embargo, no han tocado al municipio Arzobispo Chacn y por lo tanto tampoco a la Parroquia Chacant. Programa Aulas agroecolgicas. Es un programa nacional que ejecuta el Instituto Nacional de Desarrollo Rural (INDER), que se inicio hace 5 aos. Segn Mara Carmona Rangel y Miguel Angulo coordinadora indgena regional y coordinador campesino respectivamente, el programa se enfoca a lo sociopoltico promoviendo la organizacin y dando a conocer sus deberes y derechos; y a lo agroecolgico enfocado al rescate del conocimiento y prcticas ancestrales, a travs de huertos familiares agroecolgicos. Se hace un diagnostico rural participativo para identicar las necesidades de la comunidad y se dan talleres en mdulos de hasta 150 horas usando el mtodo de campesino a campesino. Se han instalado 29 aulas. Miguel comenta La experiencia en el proyecto ha sido buena a pesar de que es difcil cambiar su manera de sembrar con agroqumicos a una manera natural o ecolgica; la conciencia de los productores es producir y producir. Por otro lado en Mrida tenemos 23 municipios, 89 parroquias y ms de 1000 comunidades, nosotros no tocamos ni el 2% de las comunidades. Son solo 2 tcnicos y un asesor cubano sin vehculo. Unidad de Atencin y Prestacin de Servicios Socialistas (UAPSS) CVA y Caf Venezuela. Se ubica en Canagu, capital del Municipio Arzobispo Chacn y fue promovida por el Plan Caf. Segn Alexis Ruiz (comunicacin oral enero, 2010) jefe de la Unidad, son dos empresas de carcter nacional fusionadas en una, funciona como punto de compra de caf, registrando a los productores y otorgndoles algunos benecios tales como: crditos a bajo inters, anlisis de suelo gratis y compra de insumos a bajo costo (en fertilizante ms del 200%) entre otros. Adicionalmente promueven la organizacin Comit o Consejos de Productores que funcionaran dentro de los Consejos Comunales y Comunas. Segn Alexis el estado toma el control del caf en un 85 a 90 %, para asegurar que llegue a la poblacin y evitar especulacin. Igualmente arma que el subsidio que dio el Plan Caf no benecio a Arzobispo Chacn. En cuanto a la calidad del caf, menciono ahora la calidad del caf la controla la empresa CVA, puede ser que en el futuro se retorne la seleccin y clasicacin al productor, pero sin una competencia malsana; por otro lado ms de 50% del caf del municipio en orgnico y con una excelente aroma. Es decir que la empresa CVA se encarga del tamizado, seleccin y clasicacin del caf en grano, proceso que antes estaba en manos de los cacultores, y que conllevaba a que el caf tuviese un precio diferenciado en el mercado. La CVA-Canagu tiene registrados unos 90 productores de caf de la Parroquia Chacant, siendo los ms consecuentes con la UAPSS los productores de la aldea El Curo. Programa de Agroecologa. A travs de participacin en reunin del grupo de Agroecologa, pude detectar que: participan unas 9 instituciones organizadas en el Comando Regional Agrcola Socialista (CRAS), en el que tambin participa el Consejo Socialista Agroecolgico de Mrida (COSOA) que agrupa a varias organizaciones de productores

832

agroecolgicos; en la Comunidad del Quin existen 24 productores agroecolgicos que los atiende FONDAS, y que debido a que dieron recursos individualizados ha disminuido la solidaridad en la comunidad; en Chacant existe un colectivo de 15 agricultores que han sido atendidos por INIA especcamente con la promotora Milena Prez y apoyados por el resto de las instituciones que participan en este movimiento; en Pueblo Nuevo del sur 10 productores capacitados por el Instituto Nacional de Capacitacin y Educacin Socialista (INCES); en la Comunidad de San Jacinto existe el Comit de Conuqueros (9 productores) y en la poblacin de Timotes est conformada la Organizacin de Productores de Timotes Agroecolgicos (OPTA) con 18 productores, entre otros. Arturo Albarrn (comunicacin oral enero, 2010) encargado de medios Audiovisuales del MPPAT y promotor del programa de agroecologa indic que El programa es un colectivo donde hacen vida personas de instituciones y organizaciones campesinas, es un espacio de articulacin para disear y exigir polticas adecuadas para contrarrestar la gran problemtica agrcola. Arranca en Mrida en el 2006-2007 coordinado por el MPPAT a travs de su director. El 26 de junio del ao 2008 se renen 44 organizaciones campesinas y 14 representantes institucionales, ms que instituciones eran personas motivadas por la agroecologa y de all nace el Consejo Socialista Nacional Agroecolgico (COSONA).

Aplicacin de las polticas agrcolas al caso de estudio


El caso de estudio forma parte de los Pueblos del Sur del Estado Mrida, especcamente la Parroquia Chacant del Municipio Arzobispo Chacn; se ubica en la zona central de los Andes Venezolanos, e hidrolgicamente forma parte de la cuenca alta del Ro Caparo, aprovechado por el complejo Hidroelctrico Uribante Caparo, que abastece de electricidad a gran parte del occidente del pas; esto le da una importancia especial desde el punto vista de conservacin de los recursos boscosos del rea, convirtindose la tala indiscriminada del bosque para el establecimiento de sistemas agrcolas, en su principal problema desde punto de vista ambiental. La Parroquia se corresponde con un territorio especial por su particular aislamiento determinado por las condiciones fsico-naturales. Presenta una topografa escarpada cuyas altitudes varan entre los 1000 y 4500 msnm y un rgimen de precipitacin unimodal cuya mxima pluviosidad ocurre en el periodo junio-agosto, con un promedio de 1.246 mm/ao (Corpoandes, 2006). La poblacin se aproxima a los 1.932 habitantes, lo que implicara una densidad poblacional cercana a 12 hab/km2 (INE, 2001). Por otro lado, los habitantes de las aldeas recorridas en el trabajo de campo sin considerar al centro poblado reportan 300 familias, lo cual implicara un total de 400 familias con el centro poblado para la parroquia. La tasa de analfabetismo es del orden del 27, 57 %, hallndose el mayor porcentaje en el grupo de edad de ms de 45 aos (Ibd.). La parroquia podra compararse a lo que Guzmn y otros (2000: 188) denen como sociedad local conjunto de comunidades que componen un espacio socioeconmico

833

y ecolgico que, en muchos casos, se encuentra cohesionado por un sentimiento de pertenencia por parte de sus habitantes, que cristaliza en una identidad sociocultural. Para el caso de estudio las comunidades y su dinmica sociocultural y productiva estaran representadas por las lomas o aldeas y el espacio de mxima expresin de la parroquia se localiza en el centro poblado, sitio en el que se ubican los servicios de salud, religiosos, educativos y en el que se da el mayor intercambio de productos. De acuerdo a mi propia vivencia en el rea y a la reconstruccin de la historia a travs de las entrevistas, los sistemas de produccin en dcadas pasadas respondieron casi exclusivamente a las necesidades de consumo de las familias pequeo-productoras, en su mayora poseedoras o tenedoras de tierras productivamente marginales, que se vieron obligadas a desarrollar sus propias prcticas y tecnologas de produccin, para producir y reproducirse. La poca intervencin institucional y la necesidad de autosubsistencia les conllev a descubrir la mejor combinacin de cultivos mltiples, conservacin de semillas, hacer control de plagas y enfermedades en sus cultivos y en sus animales domsticos, diseo y elaboracin de herramientas y enseres para la produccin y reproduccin, descubrir y clasicar plantas medicinales, que adicionalmente les dio autosuciencia e independencia productiva reforzada por la posesin de los insumos y medios de produccin. Sin embargo esta realidad ha cambiado en algunos aspectos; en los recorridos que realic por las diferentes lomas, haciendo una investigacin etnogrca en gran parte de los casos, observe que an se conserva en un alto porcentaje de las unidades de produccin una gran diversidad de cultivos, la mayora para autoconsumo cultivados en asociacin, formando sistemas de cultivos mltiples; tambin observ que muchas de las semillas que se cultivaban para complemento alimenticio, han desaparecido casi completamente, y algunas de estas semillas son cultivadas solo por algunos productores que segn su propia expresin las estn cultivando para no dejar perder la semilla; inclusive actualmente estn cultivando semillas de maz hbrido. Segn los productores los rubros para el comercio (cebolla y papa para las zonas altas), no les dejan tiempo para cultivar rubros tradicionales de la alimentacin familiar, tal como la arveja (Pisum sativum) o el maz criollo, por lo que preeren comprarlos a los vecinos; en cuanto a los enceres, tal como el tatuco o sembrador (embase vegetal de una especie de taparo que se haca para colocar las semillas en el momento de la siembra y que adems serva para recolectar caf), ha sido sustituido por embases plsticos que compran en las agrotiendas; adicionalmente ellos alegan que esta especie y otra gran cantidad de platas tiles han desaparecido por la introduccin de agroqumicos. Sin embargo todava existe la posibilidad de recuperar muchas de estas semillas y conocimientos, por lo que es necesario que las instituciones mencionadas arriba lleven los programas a este municipio y especialmente a esta parroquia. En cuanto a la distribucin de los rubros comerciales que se cultivan actualmente, se observa una distribucin diferenciada por lomas o aldeas, determinada principalmente por las condiciones climticas. As encontramos que en las partes ms altas de la parroquia el principal rubro agrcola es la papa, y la cebolla con un alto uso de agroqumicos, la

834

arveja, el trigo y el maz para autoconsumo, a este ltimo lamentablemente ya le estn colocando herbicidas; adicionalmente se observa una ganadera extensiva cuyo n principal es la produccin de leche para la transformacin en queso. En la parte media y baja los principales rubros para el comercio son el apio (Arracacia xanthorrhiza), la cebolla y el caf, este ltimo, segn Alexis Ruiz jefe de UAPSS del municipio, es un sistema familiar muy importante en produccin y de buena calidad, ms del 50% es orgnico, con poca incidencia de broca y buen manejo en la cosecha. Sin embargo se observa una gran diversidad de cultivos para autoconsumo siendo de especial importancia el cambur (Musa cavendish) y el maz. En cuanto a la aplicacin de las polticas agrcolas en el rea de estudio, los resultados muestran muy poca actividad institucional, solo fueron identicadas las instituciones de crdito, FONDAFA y FONDAS, el INIA y la empresa del estado encargada de captar el caf CVA- Caf Venezuela. Al analizar la informacin contenida en 66 entrevistas realizadas de un Universo de 300 familias (22%), distribuidas en 18 Lomas o Aldeas, se observa que el 74,2 % participan en la organizacin de base Concejos Comunales a travs de los cuales deberan llegar los benecios de las polticas Pblicas. Las familias visitadas reconocen a FONDAFA, la cual otorg crditos a 12 productores de los entrevistados (15,2%), de los cuales 11 tuvieron crdito para caf y 1 para ganadera; con respecto a esta institucin los productores indicaban que les visitaron mientras supervisaban el crdito; cabe recordar que esta pas a ser FONDAS a partir del 2008. Como FONDAS ha otorgado crdito a un 12,15% de los entrevistados, observndose la mayor actividad en la Aldea El Curo con crditos para caf. Tambin ha otorgado crditos para papa, al respecto, tuve la oportunidad de pernoctar en el hogar de una de estas familias que fueron beneciadas con un crdito para papa, en la aldea de Mucutap, esta pareja me contaba que lamentablemente de 70 sacos de semilla de papa que sembraron solo sacaron 110 sacos; la papa se les quem debido a que no tuvo supervisin oportuna del tcnico, quien tampoco inform a tiempo del siniestro al FONDAS, por lo que, actualmente esta familia se ve obligada a pagar el crdito totalmente y no tienen el dinero; en medio del dialog-entrevista la Sra. comento con el crdito mi esposo perdi hasta el modo de caminar; para esta familia el crdito que pudo haber sido una solucin a sus mltiples problemas socioeconmicos, se les convirti en un problema que agrava su situacin; esta familia sirve de ejemplo para lo que podra estar pasando a muchas familias de estas aldeas tan alejadas, si no hay una atencin y supervisin permanente en la aplicacin de una poltica. El INIA, a travs del proyecto agroecolgico que se lleva en Chacant fue reportado por el 6,1% de los agricultores; es importante hacer notar que a travs de este proyecto llegan los bioinsumos producidos por el INSAI a la aldea. CIARA a pesar de que en la entrevista a su Coordinador estadal y a su tcnico de campo reportaron estar atendiendo permanentemente a 4 comunidades de las visitadas en este trabajo de campo (El Curo, Loma de Caa, Mucutap y Carrizal), solo fue indirectamente reconocida en Mucutap cuando hablaron de la caja rural, ya que este es uno de los elementos que

835

trabaja el CIARA. Por otro lado, el 65% de los agricultores que poseen caf para la venta, llevan el caf a la empresa CVA-Caf Venezuela, con la salvedad de que los agricultores hablan de la Cooperativa Canagu y no de CVA-Caf Venezuela; lo productores arriman a esta empresa motivados especialmente por los subsidios que tiene el estado a los insumos y a las herramientas agrcolas.

Fortalezas y debilidades en la aplicacin de las polticas agrcolas.


Todos los documentos escritos comenzando por la constitucin, las leyes, Plan de Desarrollo social y econmico 2007-2013, planes estratgicos y programas fundamentan sus planteamientos en los conceptos: desarrollo rural integral, sustentable, organizacin y participacin, agroecologa, seguridad y soberana alimentaria. Se percibe que existe consistencia entre lo escrito y el discurso de los coordinadores y tcnicos entrevistados, de las instituciones, planes estratgicos y programas, rearmado que siguen el lineamiento socialista del Plan Bolvar 2007-2013, lo planteado en la constitucin y en las leyes que orientan la actividad agrcola y al desarrollo rural. Las Instituciones trabajan coordinadamente a travs del Comando Regional Agrcola Socialista (CRAS), especialmente en planes, programas y proyectos estratgicos tal como el Plan caf, Plan Cacao o los Proyectos agroecolgicos y adicionalmente prevalece el trabajo con las comunidades organizadas, lo cual contribuye a un uso ms eciente de los recursos. Percib que las instituciones crean nuevas organizaciones sin considerar las existentes en la comunidad, siendo obligatorias para la aplicacin de la poltica. Sabemos que las organizaciones comunitarias no funcionan por decreto y que el trabajo de la familia campesina no deja tiempo para participar y aprender a manejar tantas organizaciones; por otro lado, existen muchas organizaciones que han venido trabajando durante mucho tiempo y que han nacido del seno de la propia comunidad, que persisten por su trabajo y vnculos comunitarios, tal es el caso de las asociaciones de productores, comits de sistemas de riego o las propias Cajas Rurales promocionadas por PRODECOP, por lo que, a n de no afectar la participacin es recomendable que las instituciones reconozcan y consideren a las organizaciones naturales de la comunidad, para la aplicacin de las polticas. Se observa una excesiva centralizacin y dependencia de la presidencia de la republica en las polticas agrcolas lo que podra disminuir la participacin y el trabajo creativo de sus actores; es as, como los planes estratgicos Plan Especial caf como ejemplo la Agroecologa base para la seguridad y soberana alimentaria, segn diferentes directores y coordinadores, es una lnea poltica directa de la presidencia de la repblica, que presiona para que se ejecute; sin embargo, tambin fue maniesta la falta de recursos humanos y de vehculos para cubrir con xito estas exigencias.

836

La aplicacin de la poltica crediticia sujeta a la poltica de produccin de insumos biolgicos sin tener la capacidad instalada para abastecer la demanda, puede resultar contraproducente, adems hara dependiente al productor de otro tipo de insumos externos o podra encubrir el verdadero inters del productor en producir agroecolgicamente. Es recomendable buscar otras opciones para el abonamiento y control de plagas y enfermedades que estn al alcance del productor y as ser coherentes con el desarrollo endgeno Se percibe cierta incredulidad en la agroecologa para fundamentar la produccin de alimentos que demanda la seguridad y soberana alimentaria, cuando algunos directores o coordinadores arman que los agroqumicos representan cantidad de produccin, el uso de agroqumicos es cultural y no se puede cambiar ese hecho de un da para otro, aunque el presidente de la republica presione que la agroecologa solo funciona para pequeos espacios. Las agrotiendas de agroqumicos continan teniendo una gran fuerza dentro de la produccin agrcola; uno de los tcnicos entrevistados comentaba La agrotienda ha hecho un gran dao; promociona sus productos, a veces le nancian o entregan al productor todos los agroqumicos y ellos se ven obligados a echarlos para garantizar la cosecha y poder pagar. Al respecto las instituciones deben asumir el compromiso que se plantea en las diferentes leyes, por muy arraigada que este la cultura de los agroqumicos en los productores. Al menos deben hacer que se respete la prohibicin en el uso de bandas rojas y las dosis recomendadas, para lo cual el estado debe garantizar los recursos necesarios para su aplicacin. La premura en la obtencin de resultados puede conllevar a errores costosos para el sistema. En la gestin de FONDAFA para caf, como ejemplo: la posible introduccin de la broca (Hypothenemus hampei) a la parroquia a travs de plantas de vivero de un municipio contaminado, por el apuro en el establecimiento de plantaciones; la introduccin de paquetes de agroqumicos a una zona de produccin agroecolgica. Finalmente en Venezuela y especialmente en los pueblos del sur de Mrida donde se ubica el rea de estudio, an existe una importante produccin agroecolgica que se pierde en el proceso de comercializacin, lo cual hace que estos agricultores se hagan invisibles ante el resto de la sociedad y la sociedad termina siendo indiferente a la calidad de estos productos y la problemtica ambiental y de salud pblica que generan los agrotoxicos. Es recomendable que el estado abra algunos canales de comercializacin para estos productos.

Reexin nal
La Parroquia Chacant a pesar de lo alejada e inaccesible, tambin fue tocada por la revolucin verde: cultivan hbridos, echan herbicidas en algunos cultivos que han

837

sido cultivados agroecolgicamente durante toda su historia tal como, el apio o el maz; algunos productores tapan arveja y cultivan maz criollo, como para conservar la semilla. Sin embargo, tapar arveja (trmino usado para describir la tcnica del cultivo de la arveja) requiere de conocimiento y destreza y adicionalmente hacen unas asociaciones de cultivos dignas de estudiar y describir; es decir, que se observa: una importante produccin agroecolgica, inclusive para algunos rubros de ciclo corto y de importancia comercial, como el apio; el mantenimiento de una cultura campesina con una gran diversidad de rubros para autoabastecerse y asegurar su soberana alimentaria haciendo uso de sus conocimientos endgenos; en sntesis, queda mucho de autctono y endgeno que se puede rescatar, pero que se requiere de instituciones comprometidas con ese trabajo. As, las Polticas Pblicas fundamentadas en los preceptos de Desarrollo Integral, Sustentable, Endgeno, Participativo, con una base Agroecolgica y Socialista, como se plantea a lo largo de las Lneas del Plan de Desarrollo econmico y social 2007-2013, en la Constitucin de la Republica Bolivariana de Venezuela y las leyes creadas para tal n, requieren de una mayor presencia institucional para lograrlo, en la Parroquia Chacant y en todas las parroquias del pas con caractersticas similares: zonas alejadas y con aldeas de difcil acceso que necesitan tcnicos con sensibilidad social, capacitados y bien entrenados para largas camitas, o vehculos de doble traccin; de esta manera en la Parroquia Chacant y en otras como esta, sera posible impulsar un Desarrollo Endgeno con un sistema socio productivo basado en los principios agroecolgicos, que contribuir a la soberana alimentaria local y regional. Adicionalmente en campo percib incertidumbre acerca de las propuestas de nanciamiento y produccin colectiva; los campesinos, dueos de sus medios de produccin y acostumbrados a la libertad en la toma de decisiones en sus unidades de produccin, a lo largo de sus vidas an no conciben como funcionaran colectivamente. Esto implicara un cambio de cultura y formacin de valores, de solidaridad y responsabilidad colectiva, lo cual no se logra a corto plazo. Finalmente todos los actores reconocemos, que se hace necesario emprender programas agresivos de recuperacin de semillas, prcticas autctonas y conocimientos a punto de perderse.

838

Bibliografa
Avilan, J. y Eder, H. 1986. Sistemas y regiones agrcolas de Venezuela. Fundacin Polar y Ministerio de Agricultura y Cra. Caracas. Corporacin de los Andes (CORPOANDES). 2006. Dossier Municipal 2006, Arzobispo Chacn. Repblica Bolivariana de Venezuela, Ministerio del Poder Popular para la Planicacin y Desarrollo, Corporacin de Los Andes (Corpoandes), Estado Mrida. Venezuela. Instituto Nacional de Estadstica (INE). 2001. Censo de Poblacin y Vivienda. Venezuela. Lneas Generales del Plan de Desarrollo Econmico y Social de la Nacin 2001-2007, Repblica Bolivariana de Venezuela. Septiembre, 2001. Lneas Generales del Plan de Desarrollo Econmico y Social de la Nacin 2007-2013. 2007. Repblica Bolivariana de Venezuela. Caracas. Venezuela. LLanv, L. Documento indito. Nuevos aportes tericos para el anlisis de las nuevas ruralidades y el desarrollo rural de Amrica Latina. Instituto Venezolano de Investigaciones Cientcas (IVIC). Ort, A. 1995. La confrontacin de modelos y niveles epistemolgicos en la gnesis e historia en la investigacin social. En Juan Manuel Delgado y Juan Gutirrez (Coord). Mtodos y tcnicas cualitativas de investigacin social. Sntesis. Madrid. Gaceta Ocial de la Repblica Bolivariana de Venezuela, N 36.860. Diciembre, 30. 1999. Constitucin de la Repblica Bolivariana de Venezuela. Caracas. Gaceta ocial de la Repblica Bolivariana de Venezuela, N 37.022. Agosto 25,2000. Ley del Instituto Nacional de Investigaciones agrcolas. Caracas. Gaceta Ocial de la Repblica Bolivariana de Venezuela, N 37.323. Noviembre 13, 2001. Ley de Tierras y Desarrollo Agrario. Decreto N 1.546. Caracas. Gaceta ocial de la Repblica Bolivariana de Venezuela, N 5.771, mayo 18, 2005. Ley de Tierras y Desarrollo Agrario. Caracas. Gaceta ocial de la Republica Bolivariana de Venezuela N5.889 Extraordinario, Julio 31, 2008. Ley Orgnica de Seguridad y Soberana Alimentaria. Decreto N 6.071. Caracas. Gaceta Ocial de la Repblica Bolivariana de Venezuela N 5.890, Extraordinario. Julio 31, 2008. Ley de salud agrcola integral. Decreto N 6.129. Caracas. Gaceta Ocial de la Repblica Bolivariana de Venezuela N38.863. Febrero 1, 2008. Ley de creacin del Fondo para el Desarrollo agrcola socialista (FONDAS). Caracas. Gaceta Ocial de la Repblica Bolivariana de Venezuela N 5.890. Julio 31, 2008. Ley de Crdito Para el Sector Agrario. Caracas. Gaceta de la Republica Bolivariana de Venezuela N 39.398, marzo 09, 2010.Modicacin del objeto de la Fundacin de Capacitacin e Innovacin para la Revolucin Agraria (CIARA).

839

Guzmn C, G., Gonzlez de M. M y Sevilla G, E. (Coordinadores). 2000. Introduccin a la agroecologa como desarrollo rural sostenible. Mundi Prensa. Madrid. 525p. Reporte 360. Febrero 10, 2010, Aprobada reestructuracin de la Corporacin Venezolana Agraria. http://www.reporte360.com/detalle.php?id=25299 Soto, O. 2006. La cuestin Agraria en Venezuela. Universidad de los Andes, Consejo de estudios de postgrado. Facultad de Ciencias Jurdicas y Polticas. Mrida, Venezuela. Velzquez, N. (2002). Inmigracin y Cambios Agroalimentarios en la Dcada del Cincuenta en Venezuela: el Caso de Los Andes. En: Fermentum. Mrida-Venezuela, Ao 12 No. 33. Enero-Abril. pp. 66-67. Velzquez, N. (2003). Ambiente Sociedad e Historia en Los Valles Altos Andinos de Venezuela (1930-1999). En: Fermentum. Mrida-Venezuela, Ao 13, No. 36. Enero-Abril. pp. 38-54.

Agradecimiento
Agradezco profundamente la generosidad de las familias de las 18 lomas de la Parroquia Chacant que me abrieron las puertas de su hogar, lo que me permiti realizar este trabajo. Igualmente doy gracias a los directores, coordinadores y tcnicos de las diferentes instituciones que sacaron tiempo de sus agendas para atenderme.

840

Cidades produzindo alimentos: uma nova perspectiva para a Segurana e Soberania Alimentar no meio urbano
Bacharel Agronomia - Susi Mara Freddi,
Universidade Federal de Santa Catarina - Brasil suoripa@ibest.com.br

Bacharel Agronomia Renata Gomes Rodrigues,


Universidade Federal de Santa Catarina Brasil re_solg@hotmail.com

Prof. Dr. - Clarilton E. D. C. Ribas,


Universidade Federal de Santa Catarina - Brasil ccribas17@hotmail.com

Graduando em Agronomia- Guilherme Ribeiro Gomes,


Universidade Federal de Santa Catarina Brasil guilhermergomes@hotmail.com

Resumo
Devido ao alto ndice de urbanizao de municpios em regies metropolitanas e a rearmao constante de diferentes classes sociais no processo de desenvolvimento das cidades, a fome, a violncia, o uso de drogas e outros resultados de um plano de desenvolvimento marginalizador, fazem parte do cotidiano de populaes que residem em regies metropolitanas. Paralelamente, os altos preos dos alimentos, a m distribuio de renda e a desigualdade social tm gerado um quadro de diculdades no que permeia a segurana alimentar mundial, em especial de pases em desenvolvimento como o Brasil.Atualmente discute-se no Brasil a implementao da Poltica Nacional de Segurana Alimentar e Nutricional. Para isso, o Ministrio do Desenvolvimento Social e Combate Fome - MDS nancia Centros de Apoio Agricultura Urbana e Periurbana CAAUPs, em todo pas. Em Santa Catarina h um em andamento desde 2008, na forma de um instrumento prtico que promove a interlocuo dos atores sociais envolvidos com a temtica, com o intuito de fomentar e fortalecer aes de agricultura urbana com foco na segurana alimentar e nutricional. Este projeto corresponde s aes do Centro de Apoio Terra Viva Agricultura Urbana e Periurbana na regio do Litoral e Planalto Norte do estado de Santa Catarina, contando com a parceria e gesto da Universidade Federal de Santa

841

Catarina, atravs do Laboratrio de Educao do Campo e Estudos da Reforma Agrria, e do Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra MST. Sendo assim, o presente trabalho de extenso se prope a minimizar os quadros de Insegurana Alimentar e Nutricional atravs do desenvolvimento da Agricultura Urbana e Periurbana, como ferramenta de gesto municipal no combate fome e desenvolvimento territorial. Palavras-Chave: <segurana alimentar> <soberania alimentar> <agroecologia> <agricultura urbana>

Introduo
No Brasil, nos ltimos 50 anos e, principalmente a partir de 1980, houve uma crescente urbanizao, seguindo a tendncia mundial. Esse fenmeno provocou uma forte reduo da populao rural em todas as regies. Mesmo nas dcadas posteriores de 80, o xodo rural continuou sendo uma realidade, o que conduziu o pas a taxas crescentes de populao urbana, mesmo que distintamente nas diversas regies do pas (CAMARANO & ABRAMOVAY, 1999). Esse crescimento resulta em um impacto, conduzindo a uma importante mudana nos vetores de expanso fsica das cidades, fazendo com que atividades consideradas como essencialmente agrcolas, no passado, passem a ter expresso econmica nos espaos urbanos (PEREIRA, 2000). A diversicao espacial originada pela expanso fsica e demogrca observada na regio do Litoral e Planalto norte do estado de Santa Catarina alm de acarretar numa crescente urbanizao das reas rurais do entorno, foi acompanhada, concomitantemente, pela diversicao do seu tecido social. Esta, por sua vez, pode ter como conseqncia, alm do surgimento de novos conitos e tenses sociais, a ocorrncia de mudanas nas percepes que os prprios agricultores possuem bem como os demais moradores sobre a relao homem-natureza. No contexto dessa nova relao do rural e urbano, a agricultura urbana e periurbana - AUP, ganha importncia em funo de aspectos a ela ligados, tais como a crescente urbanizao, a pobreza, problemas de abastecimento, valores fora de mercado e, sobretudo, a insegurana alimentar. Na observncia dos objetivos do Milnio, o combate fome e a pobreza no Brasil vem sendo discutido atravs das Conferncias Nacionais de Segurana Alimentar e Nutricional. Destes eventos abrangentes e deliberadores, foram denidas diretrizes incisivas no tocante promoo da Segurana Alimentar e Nutricional (SAN) em todo territrio nacional, abrangendo, sobretudo, comunidades em situao de vulnerabilidade social. Uma das diretrizes refere-se a implementao da Poltica Nacional de Segurana Alimentar e Nutricional que congrega a questo da Agricultura Urbana e Periurbana como ferramenta de combate fome.

842

Segundo o Ministrio do Desenvolvimento Social e Combate Fome, instncia do governo federal que articula, dene e promove aes de combate fome e pobreza (MDS, 2009):
SAN a realizao do direito de todos ao acesso regular e permanente a alimentos de qualidade, em quantidade suciente, sem comprometer o acesso a outras necessidades essenciais, tendo como base prticas alimentares promotoras de sade, que respeitem a diversidade cultural e que sejam social, econmica e ambientalmente sustentveis.

A partir da situao apresentada, o projeto em questo visa atender diretamente 500 famlias que vivem em situao de vulnerabilidade social e insegurana alimentar nas periferias dos municpios que compem a regio do Litoral e Planalto Norte do estado de Santa Catarina, territrio cuja principal caracterstica a de apresentar os maiores ndices de pobreza do estado, considerando o ndice de Desenvolvimento Humano-IDH. O objetivo desta ao a produo de alimentos saudveis por meio de prticas agroecolgicas, atravs de jardins produtivos comunitrios, para o consumo das famlias benecirias e a possibilidade de gerao de renda a partir da organizao coletiva dos envolvidos. A inteno tambm (re) criar o cinturo verde no entorno dos municpios, que est sendo tomado pela especulao imobiliria com a construo de condomnios, com preservao mnima de rea verde. Alm da produo para o consumo, o projeto ir estimular a produo para comercializao dos alimentos produzidos, seja atravs de feiras locais, de venda direta na prpria horta ou em outros estabelecimentos. Desta forma, a proposta para operacionalizao do projeto consistir em rmar parcerias, tanto com o poder pblico como com associaes de moradores e outras organizaes, para o desenvolvimento dos Jardins, em um primeiro momento, com a implementao de projetos pilotos. A longo prazo, o intuito que esta iniciativa em AUP seja inserida no planejamento das cidades como ferramenta de gesto municipal no combate fome e desenvolvimento territorial. Dessa forma, criar-se- subsdios para o estabelecimento de uma poltica pblica federal slida de Agricultura Urbana e Periurbana, visando transformao do quadro de insegurana alimentar encontrado em todo territrio brasileiro.

Justicativa
O enorme crescimento da pobreza urbana e metropolitana, do desemprego e da insegurana alimentar nas ltimas dcadas, voltou a colocar na ordem do dia a questo da autoproduo de alimentos. Este quadro socioeconmico colocou, lado a lado, fora de trabalho e conhecimento disponveis, que podem ser utilizados para a prtica de agricultura urbana e outros projetos relacionados a questes alimentares.

843

Contudo, os altos preos dos alimentos, a mdistribuio de renda e a desigualdade social tm gerado um quadro de diculdades no que permeia a segurana alimentar mundial, em especial de pases em desenvolvimento. A prtica da agricultura urbana e periurbana tem garantido fonte alimentar para os mais variados casos de carncia nutricional ao redor do mundo durante vrios anos, principalmente em pases da frica, Europa, sia e algumas ocorrncias na Amrica Latina. Tm-se como exemplos projetos resultantes de problemas ocasionados por desastres naturais em Honduras, crises econmicas como em Togo, guerras civis como na Armnia e doenas epidmicas em Malawi (MOUGEOT, 2005). A autoproduo de alimentos j foi uma prtica comum nas cidades. Passou a perder importncia com a acelerao do processo de urbanizao e a melhoria dos sistemas de abastecimento. O aumento da densidade urbana e a substituio de casas por apartamentos acarretaram uma drstica diminuio do acesso a solos urbanos cultivveis. Paralelamente, o preo dos alimentos apresentou uma tendncia queda, e o prprio formato dos alimentos tem se alterado. Junto com o alimento, compram-se cada vez mais servios: alimentos selecionados, preparados, prontos para serem consumidos. A agricultura no meio urbano, quando praticada de modo apropriado, pode aumentar a quantidade e diversidade de alimentos disponveis, melhorar a segurana alimentar em pocas de crise ou grave escassez de alimentos, melhorar o grau de frescor de alimentos perecveis e, ainda, oferecer oportunidades de empregos produtivos num setor em que os obstculos ao ingresso so de pouca importncia. A Food and Agriculture Organization (FAO,2010) ressalta que a agricultura urbana pode constituir-se em uma importante contribuio na questo alimentar e at para o aumento da renda da populao em muitas cidades do mundo em desenvolvimento. No entanto, a organizao salienta que ela fornece no somente benefcios de ordem econmica, mas tambm de recreao, lazer, ecolgicos e, sobretudo, de sade aos citadinos. A agricultura urbana contribui para a segurana alimentar da populao a partir de seu impacto nas aes contra a pobreza e a excluso social. Ou seja, na medida em que ela complementa a renda das famlias que se dedicam aos cultivos urbanos, tambm fornece alimentos bsicos para famlias que no tm recursos para comprar no mercado. Zeeuw et al. (2000) salientam tambm que a AUP uma atividade que exige polticas pblicas para sua implementao, principalmente no que diz respeito s polticas de uso de solos, sade, ambientais e de desenvolvimento social. Altieri e Rosset (1999) armam que investimentos, polticas, suporte institucional, e mudanas de atitude de quem faz essas polticas, assim como da comunidade cientca so pontos chave tambm para obter-se bons resultados no desenvolvimento da segurana alimentar e preservao ambiental em pases em desenvolvimento. Por isso, essencial o conhecimento das caractersticas especcas dos locais e as diferentes nalidades da agricultura urbana para que sejam formuladas polticas adequadas de interveno.

844

As prticas agrcolas urbanas e seus instrumentos de ao, como os jardins produtivos individuais ou comunitrias so permeados por outras dimenses, como a cultural, o respeito cultura dos migrantes rurais, a educativa (nas escolas), a busca pela qualidade dos alimentos (atravs de prticas agroecolgicas), os costumes relativos ao uso das plantas medicinais, entre outros. Neste sentido, o trabalho com a agricultura urbana e periurbana permite uma importante abordagem dos hbitos culturais e de alimentao, oferece novas alternativas alimentares, trabalha a questo de mudana de hbitos, de um maior consumo de verduras, hortalias e legumes, assim como recupera hbitos alimentares saudveis com o uso de plantas nativas, rsticas e resgata a sabedoria dos antigos. A fome e a pobreza so conseqncias negativas que os municpios da regio de abrangncia desta proposta evidenciam, de forma crescente, ao longo dos anos. Contudo, so questes nas quais a soluciontica deve dialogar no sentido da criao e consolidao de polticas municipais de combate fome (que promovam o Direito Humano Alimentao Adequada) e a AUP com foco na SAN se caracteriza como uma ferramenta pblica de gesto que, consideramos, deva ser inserida no planejamento da cidade. Nesse sentido, o desenvolvimento da agricultura urbana e periurbana, a partir da produo agroecolgica de hortalias nos espaos mais fragilizados das cidades, com foco na segurana e soberania alimentar, pode vir a ser uma alternativa de melhoria da qualidade alimentar, alm de atividade de gerao de trabalho e renda para as famlias assistidas pelo projeto. Tal lgica se insere dentro da dinmica da agricultura familiar, fortalece a agroecologia, o cooperativismo agrcola e a economia solidria por ser um empreendimento que busca atravs das relaes democrticas, coletivas e autogestionrias, alternativas lgica tradicional de produo. Por m, sendo uma proposta de extenso de uma Universidade Pblica, esperase empregar a Cincia e Tecnologia (C&T) servio da Sociedade, cumprindo a funo social e tica de reforar o carter pblico das Universidades brasileiras e seu papel para o desenvolvimento local/regional em bases sustentveis; buscando pela disseminao do conhecimento e minimizao das distores sociais e econmicas do pas.

CAAUP Terra Viva


Com intuito de criar sistemas locais de segurana alimentar, o Ministrio do Desenvolvimento Social e Combate Fome (MDS) destinou recursos, atravs de editais, para implantao de Centros de Apoio a AUP em regies que revelam carncia e necessidade de aes concretas que promovam a segurana e a soberania alimentar de famlias pobres instaladas nas periferias dos centros urbanos. Na perspectiva da SAN, os Centros de Apoio so instrumentos prticos que promovem a interlocuo dos atores sociais envolvidos com a temtica, a m de mobilizar e sensibilizar sociedade civil organizada, entidades, governos e etc, para formao

845

de conselhos locais que dialoguem suas aes na perspectiva de promover o Direito Humano Alimentao Adequada, por intermdio do desenvolvimento da AUP com bases agroecolgicas. Sendo assim, a Universidade Federal de Santa Catarina - UFSC, atravs do Laboratrio de Educao do Campo e Estudos da Reforma Agrria - LECERA, em parceria com o Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra - MST aprovou, no ano de 2008, projeto junto ao MDS visando instalao de um Centro de Apoio AUP em Santa Catarina. Dessa forma, o Centro de Apoio Terra Viva Agricultura Urbana e Periurbana de Santa Catarina - CAAUP/SC teve sua inaugurao ocial em 08 de abril de 2009. Entretanto j executa articulaes propostas no projeto desde julho de 2008. Sua sede localiza-se no Assentamento da Reforma Agrria Conquista do Litoral - municpio de Garuva, porm congrega municpios da regio do litoral e planalto norte do estado. Desde a sua inaugurao, as metas primordiais trafegam no sentido de fortalecer o empoderamento das comunidades, atravs da realizao de capacitaes dentro dos princpios da educao popular. Dentre os temas j trabalhados, destacamos a questo de gnero e a organizao social coletiva das comunidades, como forma de motivar a participao das famlias, alm de criar subsdios para as futuras ocinas, que abordaro temas mais diretamente ligados a prtica da agricultura agroecolgica.
Foto 1: Placa de Identicao do CAAUP Terra Viva, Assentamento Conquista do Litoral, Garuva/SC.

Fonte: Arquivos do projeto (2009).

846

Fotos 2 e 3: Inaugurao do Centro de Apoio Terra Viva Agricultura Urbana e Periurbana da Regio metropolitana de Joinville/SC:

Fonte: Arquivos do projeto (2009).

Aspectos gerais do territrio


O estado de Santa Catarina localiza-se na regio sul do Brasil, no centro geogrco das regies de maior desempenho econmico do pas, Sul e Sudeste, e em uma posio estratgica no MERCOSUL. O estado faz fronteira com a argentina na regio oeste. Florianpolis, a capital, est a 1.850 km de Buenos Aires, 705 km de So Paulo, 1.144 km do Rio de Janeiro e 1.673 km de Braslia. Sua posio no mapa situa-se entre os paralelos 255741 e 292355 de latitude sul e entre os meridianos 481937 e 535000 de longitude oeste.
Figura 1 Localizao geogrca do estado de Santa Catarina

Fonte: www.sc.gov.br

847

O Estado de Santa Catarina tem uma populao de 5.356.360 habitantes em 293 municpios que compem uma superfcie de 95.286,1 km21, pouco maior que Portugal. Santa Catarina um dos menores estados do Brasil e conhecido como um pedao da Europa encravado no Sul. Alm disso, o Estado possui um dos maiores ndices de desenvolvimento econmico do Pas, baseado numa produo industrial diversicada, na agropecuria e na extrao de minrios. As indstrias de maior expresso encontram-se no setor agro-industrial, metal, mecnico, txtil, de cermica e de mquinas e equipamentos eletroeletrnicos, e os plos industriais mais signicativos se localizam na regio do Litoral e Planalto norte, territrio indicado para o desenvolvimento desta proposta de interveno em AUP. Apesar de Santa Catarina aparentar altos ndices de desenvolvimento, seu territrio composto por municpios com indicadores discrepantes. Criou-se um mito de que Santa Catarina, tambm chamada como a sua brasileira, alcanou patamares homogneos de desenvolvimento, fato que no procede de acordo com um estudo realizado pelo Instituto CEPA/ SC (2003) denominado diagnstico da excluso social em Santa Catarina. Alm disso, a regio caracterizada por apresentar baixo IDH (ndice de desenvolvimento humano) conforme os mesmos dados do Instituto CEPA (2003).
Figura 2:  Mapa do Estado de Santa Catarina, identicando a rea de abrangncia do projeto e sua interveno2.

Fonte: Arquivos do projeto. LECERA (2008).

1 2

Dados do IBGE. (www.ibge.gov.br) Ressalta-se que na ocasio da elaborao desse mapa (junho/julho de 2009), muitas atividades e articulaes com Prefeituras da regio estavam em processo, portanto no foram consideradas.

848

A regio na qual o presente trabalho pretende abranger est destacada no mapa. Os municpios de Joinville, Garuva, Rio Negrinho, So Bento do Sul, Mafra j foram articulados, nos quais esto avanadas as tratativas para instalao de Jardins produtivos comunitrios. Outros municpios demonstraram interesse em dialogar com a proposta, como Trs Barras, Campo Alegre e Canoinhas. Um fator que favorece a articulao com as Prefeituras da Regio refere-se ao Territrio Planalto Norte ter sido eleito no ano de 2009 como Territrio da Cidadania. Presentemente esto acontecendo diversas reunies e Plenrias Territoriais entre representantes do poder pblico e da sociedade civil dos municpios envolvidos, possibilitando maior aproximao vrios municpios j interessados na construo e desenvolvimento da Poltica de Agricultura Urbana e Periurbana. Em outras palavras, tratase de trazer para a regio, de forma articulada, um conjunto de polticas pblicas de combate fome e desnutrio.

Populao envolvida/ Benecirios


A escolha da populao envolvida se dar a partir de diagnsticos feitos juntamente com as secretarias das Prefeituras dos municpios envolvidos no projeto, devido a estas possurem dados e informaes das comunidades mais fragilizadas socialmente. Buscarse-, primordialmente, envolver comunidades onde grande parte das famlias j so benecirias de outros projetos do Governo Federal, como o Bolsa Famlia e que na viso do MDS mais necessitam de interveno. Pretende-se abranger diretamente no projeto 500 famlias residentes nas periferias da regio litoral e planalto norte do Estado.

Metodologia de Trabalho
Partindo do principio de quem sabe o que faz, faz melhor, este projeto objetiva capacitar agricultores, tcnicos, lideranas e educadores - partindo da realidade, conjugando a teoria com a prtica, dentro de um mtodo que implica: ver a realidade, aprofundar sua compreenso e buscar alternativas concretas alusivas ao tema trabalhado. A metodologia escolhida para as formaes foi a participativa, que consiste em aportar os recursos cientcos da Universidade em combinao com os saberes populares, gerando uma sntese dialtico-pedaggica que combine sabedoria camponesa com as cincias formais. Portanto, faz parte dos princpios metodolgicos alados neste projeto a construo coletiva do conhecimento e a atividade prtica imprescindvel para garantir o conhecimento, com a participao de pblico de ambos os sexos, tentando assegurar, dessa forma, a igualdade de gnero. Os temas que sero trabalhados na formao e capacitao so os seguintes: a) Ocina motivao - educao alimentar; b) Diagnstico Urbano Participativo;

849

c) Integrao da agricultura camponesa com a Agricultura Urbana e Periurbana, no mbito de um programa de governo de AUP; d) Cooperao e Trabalho Coletivo; e) Implementao e manejo do Jardim Produtivo; f) Produo e uso de Biofertilizantes (slido e lquido) g) Manejo Agroecolgico de Pragas e Doenas h) Educao Alimentar e Segurana Alimentar Nutricional; i) Soberania Alimentar; e, j) Colheita e comercializao dos produtos da AUP Para o alcance das metas propostas neste projeto, a proponente UFSC ter atuao fundamental, levando-se em conta sua extensa experincia no que se refere principalmente formao. Alm disso, uma equipe de apoio pedaggico (EAP) que acompanhar os momentos da execuo das atividades de formao de agricultores. Esta equipe ser formada com representantes da Universidade Federal de Santa Catarina e do Centro de Apoio Agricultura Urbana e Periurbana, que iro acompanhar a execuo do Projeto no aspecto pedaggico e operacional. Alm disso, pretende-se criar um Conselho Gestor Territorial, que congregue todos os atores sociais envolvidos no projeto: Gestores Pblicos Locais, Secretarias Municipais de Ao Social, Educao, Agricultura e Sade, representantes da Sociedade Civil (ONGs, Associao de Moradores, Pastorais, CONSEA, entre outros), representantes de Movimentos Sociais do Campo e da Cidade, alm da Universidade Federal de Santa Catarina - UFSC, do Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria - INCRA/SC e, principalmente, envolvendo os benecirios diretos desta proposta de trabalho. Este Conselho ter como nalidade discutir e dialogar sobre a amplitude dos problemas sociais dos municpios que compem a rea de atuao do projeto, combinando as aes voltadas para o desenvolvimento de uma Poltica de Agricultura Urbana e Periurbana municipal, estadual e federal. Alm disso, o Conselho ser responsvel pelo monitoramento e a avaliao de todas as metas e aes previstas e desenvolvidas neste projeto.
Foto 4: Reunio para formalizao das parcerias com as prefeituras locais.

Fonte: Arquivos do projeto (2009).

850

As Expectativas
O prazo previsto para a execuo dos trabalhos julho de 2012, perodo durante o qual estamos ensinando, aprendendo e produzindo de forma solidria e coletiva. Consideramos que este projeto, que inclui o desenvolvimento da agricultura urbana e periurbana, a partir da produo agroecolgica de hortalias nos espaos mais fragilizados das cidades, com foco na segurana e soberania alimentar, possibilita resultados como: a) melhoria da qualidade alimentar; b) gerao de trabalho e renda; c) fortalecimento da organizao social das comunidades; d) arranjo produtivo local; e) ocupao sustentvel dos solos urbanos; f) melhoria na qualidade de vida no meio citadino; g) promoo do Direito Humano a Alimentao Adequada; h) embelezamento das cidades. Tal lgica se insere dentro da dinmica da agricultura camponesa, fortalece a agroecologia, o cooperativismo agrcola e a economia solidria por ser um empreendimento que busca atravs das relaes democrticas, coletivas e autogestionrias, alternativas lgica tradicional de produo. A participao do Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra tanto na formao quanto na gesto do Centro de Apoio parte integrante no processo de estreitar os laos campo/cidade, haja vista sua longa histria de lutas pelo direito do homem do campo. Para a Universidade, a possibilidade de fortalecimento do pilar da extenso. Promove-se a transformao de uma realidade necessitada, talvez a que mais necessite das inovaes e tecnologias produzidas pela Academia, mas no nal a que menos tem acesso.

Referncias Bibliogrcas
CAMARANO, A. A. & ABRAMOVAY, R. xodo rural, envelhecimento e masculinizao do Brasil. Rio de Janeiro: IPEA, 1999. FAO - Organizao das Naes Unidas pata Agricultura e Alimentao. COMIT DE AGRICULTURA - COAG. A Agricultura Urbana e Periurbana. Comit de Agricultura. Perodo de Sesses. Roma. 2007. Disponvel em http://www.fao.org/unfao/bodies/ coag/Coag Acesso em 16/05/2010. LABORATRIO DE EDUCAO DO CAMPO E ESTUDOS DA REFORMA AGRRIA. Projeto Centro de Apoio Terra Viva Agricultura Urbana e Periurbana na regio metropolitana de Joinville, 2009. MDS - MINISTRIO DO DESENVOLVIMENTO SOCIAL E COMBATE FOME. Especial SISAN - Sistema Nacional de SAN. Pelo direito humano alimentao adequada. Jornal do MDS; Edio especial. Braslia: 2009.

851

MOUGEOT, L. Agricultura Urbana: Conceito e Denio. Revista de Agricultura Urbana. 2000. Disponvel em: http://www.agriculturaurbana.org.br / RAU / AU1 / AU1conceito. Acesso em: 15/10/2009. PEREIRA, M. T. Agricultura urbna e periurbana. Revista qualidade de vida. So Paulo, ano 2, n 11, pag 01 a 04, abril 2000. ROSSET, P. M. The multiple functions and benets of small farm agriculture in the context of global trade negotiations. Food First, Policy Brief, n. 4. September, 1999. SANTA CATARINA. Diagnstico da excluso social em Santa Catarina: mapa da fome. Florianpolis: Instituto CEPA, 2003. ZEEUW, H. de.; et al. La integracin de la Agricultura en las polticas urbanas. La Revista Agricultura Urbana. v.1, jul. 2000. Disponvel em:< http:/www.ipes.org >. Acesso em: 21/10/2009.

852

Nova Lei de certicao de orgnicos do Brasil. Estudo de caso: Sua aplicao e os reexos sobre a comercializao dos produtos do Sitio Capororoca em feiras ecolgicas de Porto Alegre - Rio Grande do Sul
Ari Henrique Uriartt1, Xavier Simn Fernndez2, Sonia Regina de Mello
Pereira3, Silvana Bohrer4
No Brasil inicialmente a normatizao do mercado de produtos orgnicos/ecolgicos eram regulados pelas prprias associaes e organizaes de agricultores, ONGs, cooperativas de consumidores e tcnicos das reas agrcolas envolvidos nos processos de assessoramento. Tinha como fundamento a adaptao s caractersticas locais das normas internacionais estabelecidas pelo setor privado de pases do Hemisfrio Norte, principalmente aqueles ligados a IFOAM (International Federation of Organic Agriculture Movements), da OCIA (Associao para Melhoramento da Produo Orgnica) vinculada aos Estados Unidos, Canad e Demeter-Bund da Alemanha. Em relao a esta ltima, as primeiras discusses com vistas a adaptar as normas Demeter e Biodyn no Brasil ocorreram em agosto de 1987, atravs do Instituto Biodinmico. Estas discusses resultaram na publicao de uma proposta de normas de qualidade em novembro de 1987, com a proposio de uma vez aprovadas passarem a vigorar a partir de janeiro de 1988. Isto coincide com a evoluo do setor, uma vez que as primeiras tentativas de exportao de produtos orgnicos (acar e cacau) ocorreram em 1988/89, e se efetivaram em 1990. Neste mesmo perodo iniciaram as presses por parte de certicadores europeus para o reconhecimento ao nvel nacional de uma certicadora credenciada no Brasil. Presses estas que se intensicaram a partir de 1992 com a promulgao pela Unio Europia da norma EU 2092/91, que trata da comercializao de alimentos orgnicos nos seus pases membros. A partir da, tem incio uma srie de negociaes por parte dos setores interessados, junto administrao federal, atravs do Ministrio da Agricultura, que resulta na publicao da Portaria MA n. 178 de agosto de 1994 que criou a Comisso Especial com a misso de reunir representaes de entidades governamentais e da sociedade civil ligadas a produo e ao consumo de alimentos orgnicos para elaborar uma regulamentao em nvel nacional.
1 2 3 4 Eng. Agro. M.Sc. Extecionista da EMATER/ RS, doutorando pelo ISEC/ Universidad de Crdoba - Espanha. e-mail: auriartt@gmail.com Econ. Prof. Dr, Depart. de Economa Aplicada, Universidade de Vigo, Vigo - Galiza Espanha. e-mail: xsimon@ uvigo.es Eng. Agro. Dr. Horticultura e Fitotecnia pela UFRGS. RS -Brasil e-mail: soniamellop@gmail.com @gmail.com Eng. Agro. agricultora e proprietaria do Sitio Capororoca http://www.sitiocapororoca.com/ RS -Brasil e-mail: sitiocapororoca@hotmail.com

853

Como resultado das discusses o ministrio, atravs das Portarias Ministeriais MA 190/94 de setembro de 1994 e MA 192/95 publicada em abril de 1995 respectivamente, cria o Comit Nacional de Produtos Orgnicos (CNPOrg), e nomeia seus membros constitudos pelas ONGs Privadas Associao de Agricultura Orgnica (AAO), Associao de Agricultura Biolgica do Rio de Janeiro (ABIO), Assessoria de Projetos Tcnicos Alternativos (APTA), Cooperativa Ecolgica Coolmia Ltda. (COOLMIA) e o Instituto Biodinmico de Desenvolvimento Rural (IBD) e pelas instituies de mbito governamental, o prprio Ministrio da Agricultura (MAPA), a Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuria (EMBRAPA), o Ministrio do Meio Ambiente e representaes das Universidades Federais. Os trabalhos do Comit se estenderam por dois anos e as principais divergncias eram: (i) quanto ao mrito da certicao se era necessrio ou mesmo conveniente ter uma regulamentao para certicao de orgnicos. Os contrrios a certicao alegavam que quem deveria alertar os consumidores eram os produtores que contaminavam os alimentos com qumicos e agrotxicos e que bastava a aplicao do cdigo de defesa do consumidor para regular o mercado interno. Outro argumento era que isto geraria custos adicionais aos agricultores. Os que defendiam armavam que a certicao geraria novas oportunidades agricultura orgnica brasileira; e (ii) quanto ao modelo denir quem deveriam ser os organismos de certicao (OCs) e qual o modelo de certicao a ser adotado. No decorrer das discusses o mercado de orgnicos no Brasil cresceu e diante das presses do mercado os que eram contrrios a certicao passaram a adotar uma postura favorvel a certicao participativa, feita em geral por tcnicos que apoiavam os projetos com enfoque orgnico e agroecolgico. De uma forma geral a partir deste episodio a certicao de produtos orgnicos no Brasil, passou a caracteriza-se por duas correntes. Uma que preconiza o processo de auditagem, baseado principalmente na normativa internacional e que, portanto, prioriza o mercado exportador em detrimento do mercado local. E outra que prope um processo aberto ou participativo que admite as normas internacionais quando da necessidade de regular os processos de exportao, mas reserva-se o espao de criar uma normativa prpria e dinmica para o mbito do mercado local. O conito entre partidrios da certicao por auditoria e aqueles que propunham uma certicao participativa se estende at que em outubro de 1996 ocorre uma ltima reunio sem a presena de todas as ONGs envolvidas, onde, mesmo contra a vontade de alguns participantes, so encaminhados projetos de lei. Para resolver o impasse, em meados de 1997, criado o Frum Orgnico (Forg), que se rene 5 vezes com uma participao varivel de 15 a 30 ONGs, e se consegue denir um conjunto mnimo de normas tcnicas e um rito processual comum, dele cam excludos da condio de OC as empresas ligadas ao setor agropecurio, quer sejam pblicas ou privadas, assim como as OCs internacionais. Concludos os trabalhos do Frum se segue um perodo de estagnao. Contudo, nessa mesma poca o IBD d entrada ao processo de acreditao junto ao Instituto Nacional de Metrologia, Normalizao e Qualidade Industrial INMETRO, rgo nacional de acreditao,

854

que por julgar-se na poca inexperiente no tema orgnicos, divide a analise do pedido com a EMBRAPA Agrobiologia. No entanto, o processo sobre uma interferncia quando entra em sua fase de analise a campo dos procedimentos seguidos pelo OC (IBD) e no se conclui. Ainda no mbito da regulamentao, o Ministrio das Relaes Exteriores responsabilizou em 1997 o INMETRO, junto com a coordenao da Embrapa Agroindstria de Alimentos, pela elaborao do Codex Alimentarius para Orgnicos. Este processo, alm das instituies mencionadas, contou tambm com a participao ativa da Rede Agroecologia Rio (RAR), entre outras instituies. Entretanto, a participao brasileira no codex orgnico foi mnima, uma vez que nas discusses estavam o comit de rotulagem de transgnicos e a representao brasileira preferiu priorizar este tema. Diante dos impasses surgidos, o MAPA, em 16 de outubro de 1998, publica a Portaria 505/98, onde coloca para apreciao pblica e manifestao da sociedade civil uma srie de normas. Estas normas so transformadas na Instruo Normativa MA n. 007 de maio de 1999 (IN 007/1999) e cria um selo de qualidade para produtos orgnicos. Trata da produo, processamento, acondicionamento e transporte de produtos orgnicos, e abrange os produtos dos demais estilos de agricultura sustentvel (orgnicos, ecolgicos, biodinmicos, naturais, sustentveis, regenerativos, biolgicos, agroecolgicos e da permacultura). A instruo tambm estabelece o Colegiado Nacional, o Conselho Nacional de Produo Orgnica (CNPOrg) e o Conselho Estadual para a Produo Orgnica (CEPOrg), ambos de carter paritrio (pblico/privado) e com a funo de credenciar as OCs que sero responsveis pelos processos de certicao e controle da qualidade orgnica. Ainda segundo a IN 007/99, o CNPOrg e o CEPOrg tm como principal funo assessorar e acompanhar a implantao de normas e padres nacionais para produo orgnica de alimentos ou matria-prima de origem vegetal ou animal. Uma vez denida a composio e o regime interno do CNPOrg, o Ministrio da Agricultura, Pecuria e Abastecimento MAPA, atravs da Portaria n. 17, que foi submetida audincia pblica por 30 dias no ms de julho de 2001, tratou de denir o processo de acreditao das certicadoras no territrio nacional. Decorrido o prazo de audincia pblica foi publicado a Instruo Normativa MAPA n. 006 em janeiro de 2002 (IN 006/2002). Esta portaria foi sugesto do CEPOrg do Estado de So Paulo, pressionado pelas OCs paulistas e pelo crescimento do mercado de orgnicos, sendo que foi colocada para consulta pblica sem envio prvio aos demais CEPOrg, que j estavam constitudos e funcionando, o que foi interpretado como uma desconsiderao aos demais conselhos estaduais e uma centralizao das aes sobre certicao no CNPOrg. Diante desta atitude e da alegao do processo ter ultrapassado os limites de uma discusso democrtica e dialgica, foi tirado no Encontro Nacional de Agroecologia (ENA), realizado em agosto de 2002 no Rio de Janeiro, uma moo de repdio ao credenciamento de certicadoras pela IN 006/2002. Alegando que a mesma anulava os processos de certicao mais adequados s caractersticas nacionais, regionais e locais que estavam previstos na IN 007/1999.

855

Em decorrncia do impasse criado pela IN 006/2002 e o sancionamento da Lei 10.831/2003, que implicou na rediscusso de todos os procedimentos relacionados, nenhum organismo de certicao foi credenciado pelas normas da instruo normativa.

Cronologia da regulamentao para orgnicos no Brasil Portaria MA n. 178/94 de agosto de 1994 Comisso Especial com a misso de reunir representaes de entidades governamentais e da sociedade civil ligadas a produo e ao consumo de alimentos orgnicos para elaborar uma regulamentao em nvel nacional.

Portaria MA n. 190/94 de setembro Cria o Comit Nacional de Produtos Orgnicos (CNPOrg) de 1994 Portaria MA n. 192/95 de abril de 1995 Portaria MA n. 505/98 de outubrode 1998 Nomeia seus membros do Comit Nacional de Produtos Orgnicos (CNPOrg) Trata da produo, processamento, acondicionamento e transporte de produtos orgnicos (consulta publica por 90 dias)

Trata da produo, processamento, acondicionamento e transporte de produtos Instruo Normativa MA n. 007/99 orgnicos e o Colegiado Nacional, o Conselho Nacional de Produo Orgnica de maiode 1999 (CNPOrg) e o Conselho Estadual para a Produo Orgnica (CEPOrg) Portaria MAPA n. 42/00 de novembro de 2000 Portaria MAPA n. 19/01 de abrilde 2001 Designa os membro para comporem o Colegiado Nacional, o Conselho Nacional de Produo Orgnica (CNPOrg) e o Conselho Estadual para a Produo Orgnica (CEPOrg) Estabelece as diretrizes internas dos rgos: Colegiado Nacional, Conselho Nacional de Produo Orgnica (CNPOrg) e Conselho Estadual para a Produo Orgnica (CEPOrg)

Portaria MAPA n. 17/01 de junhode Estabelece os critrios para acreditao dos organismos certicadores (OC) de 2001 produtos orgnicos (consulta pblica por 30 dias) Instruo NormativaMAPA n. 006/02 de janeirode 2002 Instruo Normativa MAPA n 64/08, de dezembro de 2008 Instruo Normativa MAPA n 19/09, de 28 maio de 2009 Estabelece os critrios para acreditao dos organismos certicadores (OC) de produtos orgnicos Aprova o regulamento tcnico para os sistemas orgnicos de produo animal e vegetal e revoga a Instruo Normativa n 7 de 17 de abril de 1999 Estabelece os mecanismos de controle e informao da qualidade orgnica a serem seguidos pelas pessoas fsicas ou jurdicas, de direito pblico ou privado, que produzam, transportem, comercializem ou armazenem produtos orgnicos, ou que sejam responsveis pela avaliao da conformidade orgnica.

Como foi citado anteriormente, em 1996 foi encaminhado na cmara dos deputados federais o Projeto de Lei 1.957/96 que tramitou como Projeto de Lei 659-A/99 (substitutivo PL 1.957/96), e que dispunha sobre os procedimentos relativos a produo, processamento, certicao, comercializao e diversos outros aspectos necessrios a regulamentao e ao desenvolvimento da agricultura orgnica no Brasil.

856

Fora os diversos avanos e retrocessos na discusso que envolveram a promulgao nal da Lei 10.831/2003, em 2002 o projeto chegou a um estagio cuja relao com sua proposta original exclua avanos j alcanados com a IN 007/99, e o mais grave que por ser um projeto do Legislativo no poderia designar poderes ao Executivo. J o projeto em tramitao no Senado era o PL 14 de 2002, (659/99) em sua origem, misturava questes gerais com especicas, e at mesmo de regulamentao tcnica. Entrava em nveis de detalhamento desnecessriose no contemplava outras importantes questes j consensuadas na IN 007/99. Diante de tais entraves e obstculos a sua aprovao que se somaram ao impasse produzido pela publicao, surge a partir de uma reunio em Curitiba (neste encontro estavam presentes mais de 30 pessoas representando 12 entidades) o Grupo de Agricultura Orgnica (GAO), um grupo de discusso eletrnica (orgnica@grupos. com.br), com o objetivo de debater a regulamentao na agricultura orgnica. Foi a partir de uma articulao do GAO, que foi possvel reelaborar o projeto de Lei e coloc-lo em apreciao no 2 Encontro Nacional de Agricultura Orgnica, realizado em 2003 em Campinas-SP, com a presena do relator, o senador Aelton Freitas. Neste momento, foi possvel chegar a um consenso na redao de um substitutivo proposto pelo GAO ao PL que uma vez enviado foi assumido na integra pelo Senador. Neste encontro estavam presentes 43 organizaes civis e governamentais representadas por 55 pessoas oriundas de 10 estados do pas. O GAO acompanhou a tramitao desse projeto de lei no Senado e na Cmara Federal ate a sua aprovao em dezembro de 2003, quando ento o Brasil passa a ter sua primeira Lei de normalizao da agricultura orgnica (Lei 10.831/03). Os pontos polmicos da Lei que no forram consenso no GAO dizem respeito a possibilidade de venda direta (produtores consumidores) de produtos sem certicao desde que submetidos a alguma forma de controle social.
Cronologia da legislao para agricultura orgnica no Brasil Projeto de Lei PL 1.957/76 Cmara Deputado Valdir Colatto Deputado Murilo Domingos (substitutivo PL 1.957/96) passando pela comisso de poltica rural (em novembro de 2000 deputado Carlos Batata foi o relator) depois na comisso de constituio e justia Comisso de assuntos econmicos, depois pela comisso de assuntos sociais senador Aelton de Freitas (PL/MG) foi o relator em junho de 2003 Comisso de meio ambiente e defesa do consumidor deputado Edson Duarte (PV/BA) foi o relator. Aprovado por acordo de lideranas em plenrio, em 27 de novembro de 2003

Projeto de Lei PL 659-A/02

Cmara

Projeto de Lei PLC 14/99 (659 de origem) Senado

Projeto de Lei PL 659

Cmara

Lei 10.831, de 23 de dezembro de 2003, da Presidncia da Repblica, publicado no Dirio Ocial da Unio, em 24 de dezembro de 2003

Dispe sobre a agricultura orgnica e de outras providencias

857

Atualmente vigoram no pais a Lei 10.831, de 23 de dezembro de 2003 que est regulamentada pelo decreto n 6.323 de 27 de dezembro de 2003. No decreto cam denidas as normas e diretrizes a serem seguidas pela produo orgnica, assim como estabelece a possibilidade de comercializao direta por agricultores familiares de produtos orgnicos sem certicao e a possibilidade de certicar os produtos da produo orgnica quer seja pelo sistema de certicao participativa ou por auditoria, atravs de organismos de avaliao da conformidade acreditados pelo IMETRO e credenciados no Ministrio da Agricultura, Pecuria e Abastecimento.
Por sua vez, os mecanismos de controle e informao utilizados pelos organismos de avaliao da conformidade esto regulamentados pela Instruo Normativa n 19, de 28 de maio de 2009 (IN 19/09). J as novas normas que regulam a produo animal e vegetal esto publicadas na Instruo Normativa n 64, de 18 de dezembro de 2008 (In 64/08), estas por sua vez revogam a Instruo Normativa n 07, de 17 de maio de 1999 (IN 07/99). A presente legislao, no que corresponde a comercializao de produtos certicados ou no, aps prorrogao j concedida pelo Ministrio, tem dezembro de 2010 para sua entrada em vigor. Parte da realidade que passamos a descrever segue e o quadro que ir se deparar os atores da cadeia no que tange a aplicao da Lei.

Censo agrcola de 2006


De acordo com o Censo Agrcola realizado no Brasil em 2006, um total de 90.497 estabelecimentos declararam praticar agricultura orgnica, o que representa 2% do total de estabelecimentos recenseados. Deste total de orgnicos, 5.106 estabelecimentos, o que equivalente a 6%, informaram que possuem sua produo certicada. O censo tambm revelou que o Grupo de atividade econmica de maior destaque foi a Horticultura e Floricultura com 8.900 estabelecimentos que declararam praticar agricultura orgnica, 4% do total de estabelecimentos que pertencem a este grupo. Destaque tambm para o Grupo da Lavoura Permanente com 9.557 estabelecimentos praticantes da agricultura orgnica, 2% dos estabelecimentos recenseados que realizam igual atividade econmica, cabe ressaltar que a fruticultura e o caf encontram-se neste grupo. Igual percentual foi obtido com os estabelecimentos que desenvolvem a atividade econmica de Lavoura temporria, dos 1.908.650 que exercem a atividade, 30.168 estabelecimentos tem sua atividade fundamentada na agricultura orgnica. Dentre os trs grupos econmicos apresentados, os maiores percentuais dos estabelecimentos que declararam possuir sua produo certicada esto representados pelos setores econmicos da Horticultura e Floricultura e Lavoura Permanente com uma cobertura de 11% do total dos estabelecimentos orgnicos recenseados, respectivamente 1.018 e 1.030 estabelecimentos certicados. Ainda de acordo com os dados do censo de 2006, o grupo de atividade econmica agropecuria com o maior percentual de estabelecimentos certicados no Brasil o de Sementes e Mudas e

858

outras formas de propagao, com 15% dos estabelecimentos certicados, algo normalmente esperado para este setor. No entanto, isto representa apenas 8 dos 52 existentes que se dedicam a atender a demanda de insumos orgnicos de um pais com as dimenses do Brasil. Uma nmero relativamente pequeno se levar em conta a atual Instruo Normativa de n 64 de dezembro de 2008, que normatiza a produo orgnica animal e vegetal, onde em seu Artigo 97, pargrafo 3,determina que todas as sementes e mudas a partir de cinco anos de sua publicao devero ser oriundas de sistemas orgnicos de produo. Segundo os dados do censo neste contexto, o Rio Grande do Sul ocupa a terceira posio entre os principais estados produtores do Grupo da Horticultura e Floricultura, com 1.089 estabelecimentos orgnicos sendo 149 certicados e a oitava posio no grupo da Lavoura Permanente, com 462 estabelecimentos recenseados e sendo 83 certicados, um nmero relativamente pequeno se levar em conta sua importncia no setor da fruticultura, com destaque para frutas de clima temperado e viticultura.

O Sitio Capororoca
A histria do Sitio Capororoca comea a ser traada em 1997, quando a prefeitura de Porto Alegre e a EMATER-RS se associaram com o Centro Ecolgico IPE (uma ONG que atua estimulando a produo e consumo de produtos ecolgicos desde 1985) para fomentaram a produo agroecolgica no municpio. Nesta ao conjunta foram realizadas vrias reunies e visitas propriedades rurais os onde os agricultores eram convidados a conhecer uma nova forma de produo baseada numa agricultura sustentvel. Especial ateno foi dada aos pequenos agricultores familiares que viviam numa situao marginal, por estarem descapitalizados e propensos a migrar para a zona urbana ou vender suas propriedades para o mercado de imveis resultado da especulao imobiliria. Este processo perdurou por dois anos, momento em que os produtores foram assistidos simultaneamente por tcnicos da EMATER-RS e Centro Ecolgico. Como resultado alguns produtores gradualmente foram trocando sua produo convencional para ecolgica. Assim, no nal desta fase de visitas e reunies, formou-se em outubro de 1999 um grupo de famlias que passou a denominarse de APEL - Associao de Produtores Ecologistas do Lami, constitudo inicialmente por nove famlias. A produo da APEL, constituda basicamente por frutas e verduras, inicialmente passou a ser comercializada numa feira ecolgica localizada no bairro Tristeza, um bairro no muito distante do bairro Lami mas com uma densidade maior de moradores e com um bom poder aquisitivo. Posteriormente, com o aumento da capacidade de atendimento abriu-se um segundo ponto de comercializao no bairro Floresta, que posteriormente foi deslocado para Feira da Agricultura Ecolgica da avenida Jos Bonifacio, tradicional feira ecolgica da cidade de Porto Alegre. No entanto, decorrente de novos arranjos funcionais e desistncias por parte de alguns, a formao da APEL de nove famlias caiu para quatro famlias em cerca de um ano.

859

Entretanto, muitas das famlias que originalmente pertenciam a APEL, passaram a formar novos grupos de produtores ecolgicos (Pro-Lami e Herdeiros da Natureza). Alm da APEL a ao desenvolvida pela EMATER/RS em parceria com o Centro Ecolgico resultaram em mais seis grupos ecologistas, envolvendo cerca de quarenta famlias. Uma caracterstica marcante deste trabalho que muitas das famlias que compe estes grupos eram constitudas por pessoas provenientes de reas urbanas que, cansados do tumulto da cidade, optaram viver na zona rural onde so denominados de neorurais. Estes neorurais, em geral, so prossionais liberais ou trabalhadores urbanos de tempo parcial, que conciliam suas atividades na cidade com atividades produtivas em seus stios. A APEL, em sua atual composio um exemplo desta tendncia, das trs famlias que comercializam seus produtos pela associao, duas podem ser classicadas como neorurais. Todas as famlias participam das feiras com seus prprios produtos para venda e utilizam sua mo-de-obra no atendimento aos consumidores. Cada famlia tem caractersticas prprias de produo. Uma produz basicamente hortigranjeiros como alface, cenoura, beterraba, rcula, couve-or, aipo, berinjela, pimento, etc. Outra dedica-se mais ao processamento de produtos caractersticos da agroindstria familiar tais como pes, bolos, biscoitos ,assim como mel e ovos caipiras. E a terceira, no caso o Sitio Capororoca, comercializao de frutas, verduras e cogumelos que produz, que so comercializados in natura ou processados na forma de gelias, pastas e conservas. As histrias de vida de cada famlia so marcadas pela converso de seu modo de vida para uma atitude mais saudvel e ecolgica de seus hbitos. O Stio do Tio Juca (primeira famlia) de propriedade de Eliseu Rosa da Silva, faz parte da associao desde sua fundao. Filho de agricultores tradicionais do local, trabalhava de forma convencional at o inicio do processo. Quando iniciou a transio foi o primeiro agricultor a converter sua propriedade para a agricultura ecolgica no Bairro do Lami. Gradualmente, no decorrer de dez anos, modicou sua forma de produo, passando a introduzir em seu manejo a adubao verde, a adubao orgnica, a rotao de culturas, a consorciao de culturas e o uso e fabricao de biofertilizante (denominado por ele de BioJuca). Neste perodo observou que o solo da propriedade melhorou muito. Desenvolveu tcnicas de cultivo com plantas repelentes de insetos, cultivadas entre os canteiros de produo, que tambm passou a us-las no biofertilizante. Outro aspecto que passou a desenvolver na propriedade foi a denominada educao ambiental, uma vez que passou a receber freqentemente em sua casa visitas de alunos de escolas primarias, principalmente do municpio, interessados em conhece suas novas experincias. Atualmente, integra o roteiro turstico denominado Caminhos Rurais de Porto Alegre (projeto de turismo local apoiado pela municipalidade). Neste roteiro recebe visitantes interessados em conhecerem a produo agroecolgica e praticar vivncias no meio rural. Nestas visitas, a famlia prepara almoos e lanches com produtos locais.

860

O Sitio da famlia Ardissoni (segunda famlia) foi adquirido em 2005. Nele residem Fbio e Ftima Ardissoni, neorurais oriundos do xodo urbano, inicialmente por no disporem de terra dedicaram-se a produo de mel com a ajuda do pai de Ftima. Fazem parte da APEL desde sua fundao. As caixas de abelhas inicialmente eram distribudas em propriedades de parceiros. Posteriormente e com a ajuda de trs lhos adolescentes, agregaram atividade a produo de pes, bolos e biscoitos. Em 2005, graas aos proventos das feiras, foi possvel efetivar a compra de um stio, onde, posteriormente, com a ajuda do Programa Nacional de Fortalecimento da Agricultura Familiar & Pronaf, construram novas instalaes e adquiriram equipamentos para processamento dos produtos da agroindstria familiar, assim como um trator e seus implementos. Seu ltimo investimento foi a criao de galinhas caipiras para a venda de ovos. O Stio Capororoca (terceira famlia), j iniciou como propriedade agroecolgica. Silvana, agrnoma recentemente formada na poca em que iniciou os processos de converso participava das reunies para a sensibilizao dos produtores em 1997, e tambm na condio de estagiria do curso de agronomia junto ao escritrio local da EMATER-RS. Em 1999, iniciou um trabalho com Eliseu (Tio Juca), perodo no qual foi fundada a APEL. No ano seguinte, 2000, adquiriu uma propriedade vizinha aos produtores da APEL. A propriedade de dois hectares, era um antigo haras que permaneceu desativado por dez anos. O que proporcionou sua imediata converso ao sistema de manejo ecolgico foi a introduo de adubao verde. Visto que j havia um bom nmero de produtores de hortigranjeiros nas feiras ecolgicas, optou por cultivar, alm de algumas frutas e verduras tradicionais, algumas no tradicionais, as chamadas Plantas Comestveis No Convencionais - PANCs, como por exemplo ores comestveis (capuchinha), hibisco, salis, etc. Sua estreita vinculao com a extenso rural e a produo de morangos ecolgicos propiciaram a atrao de estudantes de graduao, como estagirios, assim como a colaborao na realizao de trabalhos de mestrado e doutorado da Universidade Federal do Rio Grande do Sul (UFRGS). Um exemplo foi o pesquisador e doutorando Valdely Knopp, estudante da UFRGS, que ao saber do interesse pelas PANCs, tema de sua tese, aproximou-se do trabalho do sitio que resultou no fato que boa parte de seu trabalho fosse ali desenvolvido, o que permitiu o enriquecimento do conhecimento de plantas alternativas, tais como: pepininho nativo, ora-pro-nobis, bertalha, jo de espinho, pico, urtiga, jaracati, e muitas outras com conseqente aumento da agrobiodiversidade manejada e comercializada na feira. Este conhecimento se expandiu tambm para outros agricultores do municpio e at fora dele, atravs de uma parceria com a EMATER-RS para a realizao de ocinas de qualicao na confeco de pes e gelias e conservas produzidas a partir destas novas opes. Outro passo importante, a exemplo do que tambm ocorreu com a primeira famlia, foi o ingresso da propriedade no turismo rural (a propriedade faz parte dos Caminhos Rurais). Objetivando inicialmente receber estudantes, foi construdo um alojamento que hoje tambm serve para recepcionar turistas. A propriedade, portanto, passou a receber estudantes e turistas para vivenciarem a rotina de uma propriedade agroecolgica, onde se

861

ressalta a importncia da preservao do meio ambiente e a biodiversidade. Recentemente, a propriedade passou a cultivar o cogumelo shiitake em toras, como parte de sua estratgia de diversicao da produo. Sua mais recente inovao, fevereiro de 2010, foi cadastrarse na rede de intercambio internacional WWOOF (World Wide Opportunities on Organic Farms) de trabalho voluntrio em agricultura orgnica/ecolgica recebendo voluntrios de diversos pases. O paradoxal neste estudo de caso que apesar de contribuir para uma serie de processos de motivao e converso da matriz produtiva de convencional para ecolgica o Sitio Capororoca est na eminncia de perder sua condio de participante na feira ecolgica. Por no se enquadrar na condio de comercializao de produtos orgnicos/ ecolgicos sem certicao na feira local de produtores ecolgicos uma vez que no lhe facultado o ingresso em uma Organizao de Controle Social - OCS. Tendo em vista que, embora exera a condio de agricultora, Silvana legalmente casada como um prossional liberal (medico psiquiatra) o que lhe inviabiliza a obteno da Declarao de Aptido do Pronaf, instrumento legal de enquadramento daqueles que so qualicados como agricultores familiares. Assim como ela, muitos outros participantes das feiras, principalmente aqueles que se classicam como neorurais, esto na mesma condio. Como ca demonstrado no quadro abaixo:

Grupo ecolgico da zona rural de Porto Alegre /n de famlias Apel (3) Herdeiros da natureza (4) Pr-Lami (3) Apresul (3) Portal da me terra (4) Essncia da terra (5) Neorurais 2 3 2 2 3 5 Agricultores tradicionais 1 1 1 1 1 0

Diante deste quadro, a assessoria local do escritrio da EMATER/RS tem promovido reunies com as associaes e agricultores independentes interessados com o propsito de orient-los e assessor-los a formar uma Organizao de Controle Social - OCS que lhes permita manter e/ou viabilizar sua atividade de comercializao nas feiras ecolgicas do municpio. Contudo, est claro para muitos que tal soluo atualmente no permite o enquadramento de todos e que outros esforos sero necessrios para que isto possa ocorrer. Para tal o grupo escolheu como representantes Silvana Bohrer e Salvador Rosa da Silva, para que os representem em uma reunio que articula a criao de umOrganismo Participativo de Avalio da Conformidade Orgnica - OPAC, ligado a j existente Rede

862

EcoVida de agroecologia, que se encontra na fase de discusso para sua formao na regio do Vale dos Sinos, prximo, portanto, a Porto Alegre, uma vez que se encontra dentro da regio metropolitana. Caso no ocorra a exibilizao da legislao vigente, seria esta a alternativa para muitos dos neorurais que no se enquadram na condio de agricultores familiares manterem sua atividade de produo e comercializao de produtos ecolgicos/ orgnicos nas feiras ecolgicas de comercializao local.

Literatura citada
Memria da Reunio para Cadastramento dos Produtores Ecolgicos no Ministeerio de Agricultura, Pecuria e Abastacimento MAPA, em 07 de janeiro de 2010, Stio dos Herdeiros, Lami, Porto Alegre-RS. Medaets, J.P.; Fonseca, M.F.A.C. Produo orgnica: regulamentao nacional e internacional. Braslia: Ministrio do Desenvolvimento Agrrio: NEAD, 2005. 104p. Brasil. Ministrio da Agricultura, Pecuria e Abastecimento. Controle social na venda direta ao consumidor de produtos orgnicos sem certicaco. Ministrio da Agricultura, Pecuria e Abastecimento. Secretaria de Desenvolvimento Agropecurio e Cooperativismo. Braslia: MAPA/ACS, 2008. 24p. Orgnicos. Brasil j possui 90 mil estabelecimentos que declaram praticar agricultura orgnica, segundo IBGE. Piracicaba: Hortifruti Brasil, p. 6-17, nov 2009. Acesso em 25 jan 2010 in: www.cepea.esalq.usp.br/hfbrasil/edicoes/85/mat_capa.pdf. Lei nmero 10831, de 23 de dezembro de 2003, da Presidncia da Repblica, Brasil. Normas de qualidade 'Demeter'. Botucatu-SP: Instituto Biodinmico de Desenvolvimento Rutal. Mimeografado, 1987. 20p.

863

864

CARACTERIZACIN AGRONMICA Y CIANOGNICA DE POBLACIONES NATURALES DE TRBOL BLANCO Y TRBOL VIOLETA RECOLECTADAS EN LA CORDILLERA CANTBRICA
J.E. Lpez Daz1, E. Gonzlez Arrez1, J.A. Oliveira Prendes2 y O.P. Vzquez Yez3.
1

CIAM (Centro de Investigacin Agrarias de Mabegondo) INGACAL (Instituto Galego de Calidade Alimentaria). Apartado 10. 15080 A Corua (Espaa)
2

Dpto. Biologa de Organismos y Sistemas. rea de Produccin Vegetal. Escuela Politcnica de Mieres. Universidad de Oviedo. 33600 Mieres, Asturias (Espaa) e-mail: juliolopezdiaz@yahoo.es

FOGGA (Fondo Galego de Garanta Agraria). Consellera do Medio Rural. Xunta de Galicia

Resumen
Durante dos aos se caracterizaron 15 poblaciones naturales de trbol blanco y 9 de trbol violeta recolectadas en el norte de Espaa y se utilizaron dos variedades comerciales de cada especie como testigo. El estudio comprendi caracteres agromorfolgicos en plantas aisladas y en el caso del trbol blanco se realiz un estudio de cianognesis. Las poblaciones mostraron diferencias signicativas para todos los descriptores utilizados presentando una gran diversidad agronmica. Algunas poblaciones mostraron mejores comportamientos agronmicos que las variedades comerciales y en general fueron ms resistentes a enfermedades. La expresin cianognica media de las poblaciones de trbol blanco fue de moderada a alta. Los ecotipos recolectados en zonas de montaa reejaron una menor actividad cianognica que los de zonas ms bajas. El germoplasma estudiado resulta de gran inters para su posible consideracin en programas de mejora. Palabras clave: Trifolium repens, Trifolium pratense, cianognesis, linamarina, linamarasa, recursos togenticos.

Introduccin
La utilizacin agronmica de las leguminosas est ampliamente extendida por las zonas templado-hmedas y mediterrneas constituyendo un componente esencial en los pastos y praderas politas ibricas. En Espaa su utilizacin agronmica es principalmente en la formacin de praderas politas para siega y pastoreo. El trbol blanco (Trifolium repens L.) es una especie perenne de ciclo invernal. Su origen se supone en Europa. Se utiliz por primera vez en Holanda en el s. XVI, y el registro del comercio de semillas existe desde el s. XVII, extendindose su cultivo desde entonces

865

por todo el mundo, siendo actualmente la leguminosa pratense ms cultivada (Caradus 1993). Su utilizacin agronmica es principalmente para pastoreo en praderas bitas en mezcla con raigrs ingls y en praderas politas, a las cuales suministra nitrgeno jado en sus ndulos radiculares. Su utilizacin en monocultivo es muy escasa, por constituir un forraje algo desequilibrado y por provocar meteorismo en los rumiantes. El trbol violeta (Trifolium pratense Lam.) es originario del sudeste de Europa. Aparece de forma espontnea en casi toda la Pennsula Ibrica. Su cultivo como forrajera se inici en el norte de Europa y actualmente se ha extendido a todo el planeta. En la Pennsula Ibrica su aprovechamiento principal es mediante siega, siendo la leguminosa de siega ms utilizada en las reas de clima templado. Una vez segado, puede suministrarse en verde o bien conservarse mediante ensilado o henicado. Tambin puede pastarse aunque el pisoteo del ganado daa la corona del trbol y afecta a su persistencia. Segn Muslera y Ratera (1991) el futuro de la investigacin y seleccin de cultivares de leguminosas parece estar ms centrado en el desarrollo y ampliacin del uso de las especies de los gneros ms habitualmente usados (Trifolium, Medicago y Lotus). En el banco de germoplasma de gramneas pratenses del CIAM- INGACAL (Centro de Investigaciones Agrarias de Mabegondo A Corua) se conserva una coleccin nica de referencia de especies pratenses recolectadas principalmente en la Espaa hmeda (Lpez et al., 2010) que se complet en los ltimos aos con accesiones de estas especies. Hasta el ao 2004 el nmero de accesiones de especies pratenses en el banco era de 907, principalmente de especies de gramneas del gnero Lolium (30%), Agrostis (10%), Festuca (9%), Poa (4%) y de algunas leguminosas entre las cuales se encuentra el gnero Trifolium (4%). Hay otros gneros escasamente representados. En su conjunto el 68% de las especies proceden de Galicia y el resto (32%) de otras zonas de Espaa. Actualmente esta coleccin est siendo revisada e informatizada con la informacin existente (Lpez et al., 2010). Mediante la nanciacin aportada por el proyecto por el proyecto INIA RF200600012-C02-00: Multiplicacin y caracterizacin primaria de leguminosas pratenses perennes recogidas en la Cordillera Cantbrica, se evaluaron una serie de poblaciones de T. repens y T. pratense de la Cornisa Cantbrica mediante caracteres agromorfolgicos en plantas aisladas durante dos aos de ensayo, lo cual permiti conocer la variabilidad de estas poblaciones en comparacin con cultivares comerciales. En al caso de T. repens, no solamente los caracteres agromorfolgicos interesan a los mejoradores, sino tambin el polimorsmo cianognico, porque segn algunos autores el rendimiento y la persistencia de la planta estn asociados a niveles moderados de cianognesis (Caradus y Williams, 1989). Adems la posible toxicidad que pueden ocasionar algunos compuestos cianognicos en los rumiantes es una caracterstica a tener en cuenta en los programas de mejora, siendo uno de los descriptores sugeridos por el IBPGR (1992) para el trbol blanco. En este trabajo se muestra un estudio agromorfolgico en 15 poblaciones naturales de Triolium repens y 9 de Trifolium pratense recolectadas en la Cordillera Cantbrica, completado con un estudio cianognico en las poblaciones de T. repens.

866

Material y mtodoS
Durante el verano de 2003 se recolectaron 15 poblaciones de trbol blanco (Trifolium repens L.) y 9 de Trifolium pratense dentro de una expedicin que se centr tambin en la recogida de otras especies de leguminosas. La recoleccin se realiz preferentemente en prados. Los datos de pasaporte de las poblaciones se muestran en la Tabla 1.
Tabla 1. Relacin de poblaciones naturales de T. repens y T. pratense recolectadas en el norte de Espaa. Especie Cod TB1 TB11 TB14 TB15 TB17 TB19 TB22 T. repens TB23 TB24 TB3 TB5 TB6 TB7 TB8 TB9 TV10 TV12 TV13 TV16 T. pratense TV18 TV2 TV20 TV21 TV4 Cultivares T. repens TB29 TB30 TV27 TV28 Huia California Maragato Marino Region Asturias Asturias Ourense Len Asturias Asturias Asturias Asturias Asturias Asturias Asturias Asturias Asturias Asturias Len Len Asturias Len Asturias Asturias Asturias Asturias Asturias Len Localidad Puertas La Garganta Portelo Puerto del Manzanal Faro de Peas San Roque Tazones Mieres Olloniego La Colladona Puerto de la Cubilla Gamoniteiro (Aramo) Gamoniteiro (Aramo) Puerto de Ventana La Espina La Ua Burn La Garganta Puerto Manzanal El Naranco Faro de Tazones Puertas S. Roque Tazones La Inesta Pinos Latitud 4319N 4320N 4243N 4235N 4339N 4331N 4316N 4318N 4311N 4259N 4310N 4310N 4303N 4324N 4304N 4301N 4320N 4235N 4323N 4332N 4319N 4331N 4324N 4259N Longitud 452W 700W 659W 613W 550W 516W 548W 548W 536W 552W 554W 555W 600W 618W 508W 502W 700W 613W 552W 523W 452W 516W 518W 556W Altitud 347 877 1229 1228 90 132 186 332 853 1701 1500 1373 1568 667 1205 1118 894 1194 374 119 347 135 422 1495

T. pratense

867

Las semillas recolectadas se sembraron en bandejas de alvolos a principios de febrero de 2007, y se trasladaron al terreno experimental a nales de marzo. El ensayo de campo se implant en Mabegondo (A Corua) a 100 m.s.n.m. Se trasplantaron 50 plantas en dos lneas por cada poblacin y campo de caracterizacin y se estableci un diseo en bloques completos al azar. Previamente los campos haban sido fertilizados con 45 kg/ha de N, 75 kg/ha de P2O5 y 75 kg/ha de K2O. Para evitar malas hierbas se instal una malla protectora terrestre. Como testigo se utilizaron dos cultivares comerciales por especie: Huia y California en trbol blanco, y Maragato y Marinoen trbol violeta. Durante los aos 2008 y 2009 se tomaron en campo las variables agronmicas utilizadas como descriptores segn el IBPGR (1992), detalladas en la Tabla 2.
Tabla 2. Descriptores agronmicos utilizados en la cauterizacin agronmica de T. repens y T. pratense CODIGO CRP CRI FLO ALT ANC AIN BLA LFC AFC GRP LOP GRE ENF PC ETF_PM ETF_B NENT HCR PER SUP Variable agronmica Crecimiento de primavera (valores 1 a 5) Crecimiento de otoo (valores 1 a 5) Fecha de oracin (numero de das desde el 1 de enero de cada ao) Altura mxima de la planta (cm) Anchura de la planta (cm) Abundancia de inorescencias (valores 1 a 5) Presencia o no de marcas blancas en los foliolos (0: no, 1: s) Longitud del foliolo central (mm) Anchura del foliolo central (mm) Grosor del pecolo (mm) Longitud del pecolo (cm) Grosor del estoln (mm) Tolerancia a enfermedades 2008 (1 a 5, siendo 5 mxima tolerancia) Poder cianognico Espesor del tallo oral en el punto medio del tallo (mm) Espesor del tallo oral en el la base del tallo (mm) Nmero de entrenudos del tallo oral Hbito de crecimiento (valores 1 a 5, 1: postrado, 5: erecto) Persistencia (n dias que permanece la planta viva desde el trasplante) Supervivencia (% plantas en la poblacin que sobreviven al ensayo T. repens T. pratense

868

En la anotacin de CRP el segundo ao se costaron 30 plantas (seis de cada valor de la escala de 1 a 5) y se pes su materia seca (MS) individual. Con estos datos se estim por regresin la cantidad en g de cada valor de la escala. El mejor ajuste fue mediante regresin exponencial r2 = 0,76 y 0,79 respectivamente para T. repens y T. pratense). Con los datos medios anuales se calcul la variacin media (Vm) de los dos aos de evaluacin independientemente para las poblaciones y para las variedades segn la expresin:

Vm = ij

[V 8i V 9 i ] V 8i

Nj

(Expresin 1)

Donde [V8i - V9i] es la diferencia en valor absoluto de los valores agronmicos medios de cada variable para los aos 2008 y 2009 respectivamente, V8i es el valor medio de cada variable en el ao 2008, y N es el nmero de variables agronmicas que intervienen. Los datos se analizaron mediante anlisis de Varianza (ANOVA) segn el siguiente modelo de efectos jos: Yijkl = + i + j + ()ij + k + ()ik + ijkl Donde es la media general, i es el efecto del ao, j es el efecto del bloque, () es la interaccin entre ao y bloque, ()ik es la interaccin entre ao y poblacin, k es el ij efecto de la poblacin, y nalmente ijkl es el error. Las variables signicativas se emplearon en un anlisis de correlacin bivariada utilizando el coeciente de correlacin de Pearson. Los valores medios de variables signicativas en el ANOVA se utilizaron en un anlisis de componentes principales (ACP). Con las componentes de valores propios mayores que 1, se realiz una clasicacin ascendente jerrquica utilizando el mtodo de agregacin de Ward (Romersburg, 1984). Todos los anlisis se realizaron con el paquete estadstico SAS (SAS Institute, 1999). Para el estudio cianognico en cada poblacin de trbol blanco se seleccionaron 30 plantas y se analizaron 3-4 hojas, incluidos los dos cultivares. Se realizaron dos determinaciones estacionales: una en verano de 2008 y otra en invierno de 2008-2009. La deteccin de cianuro (HCN) se realiz siguiendo el mtodo del picrato de sodio propuesto por Corkill (1940) y modicado por Lpez et al., (2009).

Resultados
Trifolium repens
La Tabla 3 muestra los valores medios de las variables estudiadas para los dos aos de evaluacin. Las poblaciones en conjunto mostraron una mayor variabilidad agronmica

869

que las variedades comerciales, fueron menos productivas y mostraron un menor tamao de planta y tambin valores inferiores para caracteres foliares y del estoln, sin embargo su resistencia a enfermedades fue muy superior a los dos cultivares estudiados, los cuales fueron bastante afectados por hongos, ectoparsitos y ramoneadotes (conejos y babosas)
Tabla 3. Valores medios de dos aos de las variables estudiadas en T. repens. POB TB1 TB11 TB14 TB15 TB17 TB19 TB22 TB23 TB24 TB3 TB5 TB6 TB7 TB8 TB9 Media FLO
126,22 112,89 101,72 124,38 117,14 122,12 108,43 122,52 104,86 146,17 102,27 103,82 130,90 105,27 119,44 116,54

CRP
2,54 3,65 3,53 2,71 3,36 3,00 3,41 2,78 3,31 1,81 2,64 2,22 2,32 1,95 2,75

CRI
2,51 2,57 2,74 1,92 2,85 2,00 2,91 2,83 3,07 1,89 2,73 2,50 2,33 2,65 2,15

ALT
9,82 13,91 18,82 12,97 14,29 8,98 9,87 9,29 10,32 5,17 8,30 6,73 5,77 6,00 11,58

ANC
57,71 55,93 64,51 68,78 67,68 56,54 58,36 53,93 54,43 29,63 41,80 40,59 36,70 39,47 47,88 51,60

AIN
3,42 2,67 4,00 2,93 4,45 4,05 3,43 3,43 2,03 1,42 1,89 2,22 1,94 1,38 3,34 2,84

BLA
0,83 0,93 0,91 0,83 0,98 0,92 0,95 0,79 0,60 0,31 0,68 0,40 0,80 0,91 1,00

LFC AFC
1,71 2,16 3,32 2,18 2,32 1,74 2,38 1,45 1,70 0,73 1,43 0,79 1,03 1,01 2,31 1,32 1,74 2,64 1,75 1,89 1,35 1,88 1,11 1,38 0,64 1,07 0,70 0,82 0,79 1,93

GRP LOP
1,11 1,40 1,99 1,32 1,46 1,09 1,71 0,94 1,26 0,65 0,99 0,70 0,82 0,77 1,45 7,13 9,99 20,31 12,04 11,96 7,31 12,58 5,58 6,68 1,98 4,52 2,59 2,66 3,07 11,54 8,00

GRE
2,35 2,81 3,63 2,53 2,80 2,26 3,31 2,09 2,74 1,49 2,18 1,52 1,90 1,77 2,85

ENF PER SUP PC


4,82 4,68 4,48 4,56 4,98 4,75 4,90 4,51 4,91 4,91 4,61 4,89 4,96 4,75 4,77 831 956 739 785 1004 834 943 926 916 751 783 686 802 672 745 825 44 74 24 32 84 42 68 68 60 30 50 20 46 22 26 46 64 78 86 65 74 76 91 67 42 13 33 24 11 36 35 53

2,80 2,51 10,12

0,79 1,75

1,40 1,18

2,42 4,77

Variedades comerciales
Huia California Media
101,86 69,26 85,56 3,12 3,79 2,57 2,79 17,17 22,73 56,58 64,57 60,58 3,67 3,32 3,50 1,00 1,00 2,45 3,57 1,74 2,86 1,64 2,48 10,06 15,02 3,10 4,14 3,08 2,56 937 908 923 70 58 64 70 80 75

3,46 2,68 19,95

1,00 3,01

2,30 2,06 12,54

3,62 2,82

En dicha Tabla se puede observar que las poblaciones con mayor supervivencia (SUP) y mayores crecimientos (CRP y CRI) son originarias de ambientes parecidos a la localidad de ensayo (11,17, 22, 23 y 24). Este mejor comportamiento se explica por una mayor tolerancia a enfermedades y unos mejores rendimientos. Este hecho ya haba sido

870

observado por Oliveira et al., (1997a, 1997b) en estudios con poblaciones locales de gramneas, lo cual segn Pieiro y Prez (1986), frecuentemente es debido a la presencia de caractersticas especiales de adaptacin a una regin determinada. Estos resultados son exactamente lo que se esperara de la inuencia de la seleccin natural, es decir, las poblaciones presentan mejores resultados cuando se evalan en localidades con condiciones ecolgicas similares a sus lugares de origen (Balfourier et al., 1997; Lpez, 2010; Oliveira y Gonzlez, 2000). Los datos de materia seca (MS) estimados por regresin para cada uno de los valores de la escala (1 a 5) de la variable CRP en el ao 2009 se muestran a continuacin:
Tabla 4. Valores medios de materia seca (g) estimados por regresin para los valores de la escala en la variable CRP en 2009 en T. repens. Valor 1 2 3 4 5 g MS 4,80 11,96 31,16 92,74 144,38

El ANOVA mostr diferencias signicativas para todas las variables (Tabla 5). El efecto ao fue signicativo en todas las variables excepto en ALT. Esto signica que las plantas en conjunto se comportaron de forma distinta durante los dos aos de evaluacin, probablemente debido a la climatologa, ya que el ao 2008 puede describirse como un ao climatolgicamente normal, aunque con lluvias muy concentradas en el primer semestre, pero sin embargo en 2009 ocurre exactamente al revs: el primer semestre es anormalmente seco mientras que el segundo semestre fue el ms lluvioso de las dos ltimas dcadas, a lo que hay que aadir una gran incidencia de temporales en Galicia. Dado que el desarrollo anual est muy condicionado por la climatologa durante el inicio de crecimiento primaveral, es posible que haya inuido en el desarrollo de las plantas, hecho detectable en el ANOVA al incluir el efecto ao. En la Figura 2a se puede observar la distribucin anual de las precipitaciones, en ambos aos las precipitaciones totales fueron similares (1.375 y 1.373 mm respectivamente), pero durante los seis primeros meses del ao se registraron 200 mm ms de lluvia en 2008 que en 2009. En cuanto a las temperaturas, el segundo ao fue excepcionalmente fro durante los cinco primeros meses (Figura 2b), en concreto las temperaturas mnimas no superaron los 5 C hasta el mes de mayo.

871

Tabla 5. Cuadrados medios del anlisis de varianza en T. repens; FV: fuente de variacin; GL: grados de libertad; Blq: bloque; Pob: poblacin; *: signicativo al nivel 0,05; **: signicativo al nivel 0,01. FV GL FLO ALT ANC AIN LFC AFC GRP LOP GRE ENF CRP CRI POB 14 4693,11** 441,24** 4417,72** 32,81** 11,89** 7,84** 4,19** 572,91** 11,63** 2,24** 10,94** 8,14** BLQ 2 15,81* 69,99 931,47 11,43** 0,33 0,69 0,07 17,08 0,29 0,29 5,95** 0,47 AO 1 2590,2* 70,25 1623,71* --28,45** 23,91** 6,64** 1142,22** 12,06** 7,39** 237,55** 9,53** AO*BLQ 2 193,80 58,96 66,58 --0,54 0,28 0,08 59,55** 0,21 0,61 3,59 0,02 POB*AO 14 2294,23** 116,70** 995,54** --2,83** 1,85** 0,63** 187,34** 1,22** 3,52** 7,04** 0,97**

Nota: en la variable ain no hubo anotacin durante el segundo ao.

Figura 2a.  Diagrama de precipitaciones en la localidad de ensayo de Mabegondo durante los aos 2008 (superior) y 2009 (inferior). Datos tomados a 1,50 m del suelo. Fuente: Estacin Meteorolgica de Mabegondo (UTMX-29T 560019, UTMY-29T 4788103, ED-50, 94 m altitud), datos disponibles en http://www.ciam.es.
Temperaturas. Ao 2008
TMED150 TMAX150 TMIN150

30 25 20 15 10 C 5 0
lio br e ar zo br e en er br er ab ay ju ju os br em vi ie m ag m oc fe pt di ci em m tu br e o o ril o ni to o e

Mes

872

se

no

Temperaturas. Ao 2009
TMED150 30 25 20 15 10 C 5 0
lio o e o zo ril o to o e e br vi em di ay er br er ab ju ar ju os br pt oc ci em en m br m ag m fe ie tu br ni e

TMAX150

TMIN150

Mes

Figura 2b. D  iagrama de temperaturas en la localidad de ensayo de Mabegondo durante los aos 2008 (superior) y 2009 (inferior). Fuente: Estacin Meteorolgica de (UTMX-29T 560019, UTMY-29T 4788103, ED-50, 94 m altitud), datos disponibles en http://www.ciam.es.
Precipitaciones. Ao 2008
250 200 150 100 mm 50 0
ay o ju ni o ju li ag o se os t pt ie o m br oc e t no ubr vie e m b di cie re m br e ro o er zo en ar ab re fe b m m ril

Mes

Precipitaciones. Ao 2009
300 250 200 150 100 mm 50 0
ag se ost o pt ie m br e oc tu no bre vie m br di e ci em br e ro zo o o il en er ab r ay o br e ni ar m m ju ju lio

fe

Mes

se

no

873

Si observamos la distribucin anual de las medias comparando el conjunto de todas las poblaciones y las dos variedades (Tabla 6) se puede ver que los crecimientos medios de primavera (CRP) aumentan en las poblaciones y disminuyen en las variedades, y el crecimiento de invierno (CRI) disminuye en ambos grupos durante el segundo ao. Al mismo tiempo las variables morfolgicas disminuyen en general sus valores el segundo ao en mayor medida en las poblaciones que en los cultivares.
Tabla 6. D  istribucin anual de las medias de variables para el conjunto de poblaciones y de los dos cultivares comerciales en T. repens. AO GENOTIPO FLO 118,01 78,34 113,09 96,41 CRP 2,49 3,68 3,67 2,98 CRI ALT ANC 55,33 67,65 51,51 50,17 LFC 1,95 3,04 1,46 2,84 AFC 1,58 2,40 1,13 2,03 GRP 1,26 2,08 1,06 1,97 LOP 9,19 13,85 5,99 10,05 GRE 2,55 3,66 2,29 3,49 ENF 4,85 2,56 4,67 3,21

2008 Poblaciones 2008 Cultivares 2009 Poblaciones 2009 Cultivares

2,68 11,27 2,79 23,34 2,45 10,07 2,53 14,67

La variacin media (Vm) entre 2008 y 2009 fue similar entre las poblaciones y las variedades (17% y 18% respectivamente), sin embargo los caracteres interesantes para el uso agronmico (crecimientos y tolerancia a enfermedades) se mantuvieron ms en las poblaciones naturales a pesar de las diferencias climatolgicas entre los dos aos de evaluacin. En otras palabras: las poblaciones naturales presentaron una mayor adaptabilidad al medio ambiente sin afectar en gran medida a su produccin y supervivencia. Las correlaciones entre variables se muestran en la Tabla 7. La unica correlacin negativa fue entre la fecha de oracin (FLO) y el crecimiento de invierno. La produccin de HCN correlaciona con la mayor parte de las variables agromorfolgicas y con la persistencia (PER), corroborando el hecho observado por varios autores de que la persistencia y produccin en el trbol blanco est relacionado con niveles moderados de cianognesis.

874

Tabla 7. C  orrelaciones de Pearson para las variables estudiadas en T. repens. *: signicativo al nivel 0,05. **: signicativo al nivel 0,01

FLO
Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig.

FLO
1

CRP
-0,43 0,109 1

CRI
-,682(**) 0,005 0,482 0,069 1

ALT
-0,335 0,222 ,805(**) 0 0,238 0,392 1

ANC
-0,244 0,381

AIN
-0,057 0,84

BLA
-0,22 0,43 ,555(*) 0,032 0,169 0,546 ,544(*) 0,036 ,608(*) 0,016 ,628(*) 0,012 1

LFC
-0,33 0,229 ,825(**) 0 0,229 0,412 ,937(**) 0 ,814(**) 0 ,740(**) 0,002 ,676(**) 0,006 1

AFC
-0,317 0,25 ,815(**) 0 0,206 0,462 ,940(**) 0 ,800(**) 0 ,731(**) 0,002 ,655(**) 0,008 ,997(**) 0 1

GRP
-0,381 0,161 ,850(**) 0 0,316 0,251 ,889(**) 0 ,768(**) 0,001 ,679(**) 0,005 ,632(*) 0,012 ,981(**) 0 ,981(**) 0 1

LOP
-0,306 0,268 ,761(**) 0,001 0,173 0,538 ,934(**) 0 ,796(**) 0 ,723(**) 0,002 ,610(*) 0,016 ,986(**) 0 ,988(**) 0 ,967(**) 0 1

GRE
-0,402 0,137 ,876(**) 0 0,385 0,156 ,858(**) 0 ,750(**) 0,001 ,644(**) 0,01 ,644(**) 0,01 ,962(**) 0 ,957(**) 0 ,991(**) 0 ,929(**) 0 1

ENF
0,242 0,385 -0,2 0,468 0,023 0,934 -0,45 0,09 -0,33 0,235 -0,2 0,481 -0,25 0,374 -0,39 0,152 -0,35 0,196 -0,28 0,319 -0,39 0,148 -0,26 0,357 1

PER
0,035 0,901 ,696(**) 0,004 0,459 0,086 0,336 0,222 ,536(*) 0,04 0,47 0,077 0,342 0,212 0,342 0,212 0,328 0,233 0,381 0,161 0,253 0,362 0,436 0,104 0,166 0,554 1

SUP
-0,028 0,921 ,611(*) 0,016 ,537(*) 0,039 0,228 0,413 0,403 0,136 0,344 0,21 0,307 0,266 0,222 0,426 0,202 0,47 0,265 0,339 0,124 0,659 0,327 0,234 0,174 0,536 ,969(**) 0 1

PC
-0,284 0,306 ,795(**) 0 0,311 0,26 ,726(**) 0,002 ,868(**) 0 ,789(**) 0 ,641(*) 0,01 ,779(**) 0,001 ,750(**) 0,001 ,759(**) 0,001 ,755(**) 0,001 ,748(**) 0,001 -0,385 0,157 ,566(*) 0,028 0,459 0,085 1

CRP

,769(**) ,654(**) 0,001 0,242 0,385 0,008 0,108 0,701

CRI

ALT

,824(**) ,690(**) 0 1 0,004 ,804(**) 0 1

ANC

AIN

BLA

LFC

AFC

GRP

LOP

GRE

ENF

PER

SUP

PC

El ACP sobre las variables explic un 84,78% de varianza con tres componentes extradas (Figura 3). La clasicacin ascendente jerrquica estableci cuatro grupos explicando un 83% de la varianza (Figura 4). El cluster 1 (poblaciones 1, 15, 19, 3, 7 y 9) agrupa poblaciones recolectadas en zonas de montaa principalmente y con foliolos anchos. El cluster 2 (11, 17, 22, 23 y 24) agrupa poblaciones de zonas ms bajas, bastante productivas y con cianognesis muy patente. El cluster 3 incluy una nica poblacin (14). Finalmente el cluster 4 (5, 6 y 8) agrupa poblaciones recolectadas en alta montaa con poca produccin, foliolos pequeos y poca produccin de HCN.

875

Figura 3.  Diagrama de dispersin de las poblaciones en el ACP en T. repens. Se muestra en colores el grupo de pertenencia segn la clasicacin ascendente jerrquica de la Figura 4.

2 TB24 TB22 TB17

F 1 a c t 0 o r 2 -1
TB14 2,0 1,5 1,0 ,5

TB11 TB5 TB6 TB8

TB23 TB7 TB1 TB19

TB3

TB9 TB15

Ward Method
4
-1

0,0 -,5

0 1 -1,0 -1,5 3 2

3 2 1

Factor3

Factor1

Figura 4. Diagrama de la clasicacin ascendente jerrquica e T. repens

La distribucin de la cianognesis en las poblaciones se muestra en la Figura 5, indicando un patrn muy parecido al descrito por Pederson et al. (1996) y por Pagano y Rosso (2000). La Figura 6 muestra la distribucin por clases de altitud de la actividad cianognica, expresando una tendencia a la disminucin en las poblaciones de montaa, siendo sta ms acusada en la presencia del enzima linamarasa. Mediante un anlisis de correlacin de Pearson se compar la produccin de HCN con variables climticas de pluviometra y temperatura de las localidades originales de muestreo (datos no mostrados); para ello, se tomaron como referencia los modelos climticos de Snchez et al. (1999). Se observaron correlaciones positivas con todas las temperaturas medias mensuales y anual (r2 medio = 0,72) y negativas con las pluviometras medias mensuales y anual (r2 medio = 0,72). Ello concuerda con lo expresado por muchos autores que coinciden en que la frecuencia de los genotipos cianognicos disminuye con la altitud y con las bajas

876

temperaturas (Noitsakis y Jacquard, 1992; Pederson et al., 1996), y sugieren una mayor adaptabilidad a las condiciones de montaa de los genotipos acianognicos debido a una mejor economa energtica y a la no generacin de HCN ante daos provocados por fro o sequa.
Figura 5. Distribucin por clases de la actividad cianognica en T. repens.
Distribucin del poder cianognico

35 30

Porcentaje de plantas

25 20 15 10 5 0 0 1 2 3 4 5 6
Poder cianognico

Figura 6. Distribucin por altitud de muestreo de la actividad cianognica en T. repens.

100
Presencia de glucsidos (Ac) Presencia de linamarasa (Li)

80

Porcentaje

60

40

20

0 0-500 500-100 1000-1500 1500-2000 Altitud (m)

Trifolium pratense
Al igual que en T. repens las poblaciones naturales mostraron una gran variabilidad respecto a los dos cultivares comerciales. La Tabla 8 muestra los valores medios de las variables agronmicas. En general las poblaciones fueron ms productivas y mostraron valores de caracteres del estoln y de caracteres foliares ms bajos, pero al producir mayor numero de tallos se explica la mayor produccin. La resistencia a enfermedades en las

877

poblaciones fue muy superior a los dos cultivares estudiados, los cuales fueron bastante afectados por hongos, parsitos y roedores.
Tabla 8. Valores medios de dos aos de evaluacin para las variables estudiadas en T. pratense. POB TV10 TV12 TV13 TV16 TV18 TV2 TV20 TV21 TV4 Medias Maragato Marino Medias FLO 109,4 129,7 129,3 79,6 89,5 113,4 83,3 104,0 132,4 107,87 161,2 162,9 162,1 CRP CRI ALT AIN LFC AFC ETF_B ETF_PM 0,84 0,49 0,58 1,17 0,80 1,02 0,99 0,66 0,58 0,79 0,84 0,92 0,88 2,69 2,18 2,51 2,63 2,39 2,62 2,39 2,14 2,77 2,48 4,37 4,67 71,92 LTF NENT ENF HCR PER SUP 2,48 1008 2,08 623 2,25 960 3,24 977 2,12 909 2,86 948 2,20 975 2,16 998 1,97 954 2,37 928 4,34 718 4,32 830 4,33 774 90 32 84 86 76 78 86 90 80 78 34 56 45

2,93 3,29 20,86 3,58 2,16 2,39 2,88 11,35 2,21 1,33 2,50 2,60 16,25 3,65 1,81 3,24 3,42 15,84 3,04 2,48 2,37 2,59 10,95 2,75 1,97 3,01 3,09 23,30 3,89 2,43 3,20 3,38 16,18 3,52 2,41 3,66 3,26 15,81 4,45 1,90 2,67 2,72 20,85 3,09 1,61 2,89 3,03 16,82 3,35 2,01 2,39 3,02 53,33 3,68 2,32 2,57 2,55 50,54 3,42 2,25 2,48 2,79 51,94 3,55 2,29

2,27 50,22 12,81 3,49 2,14 37,15 13,11 3,78 2,22 46,53 13,10 3,06 2,15 38,82 1,85 29,72 9,04 3,02 9,98 3,89

2,26 58,90 12,27 3,53 2,14 34,69 10,82 3,25 1,86 49,01 13,84 3,49 2,36 49,47 14,93 3,33 2,14 43,83 12,21 3,43 3,85 94,27 12,81 3,69 4,17 81,90 12,90 3,11 4,01 88,09 12,86 3,40

Variedades comerciales

Los datos de materia seca (MS) estimados por regresin para cada uno de los valores de la escala (1 a 5) de la variable CRP en el ao 2009 se muestran a continuacin:
Tabla 9. V  alores medios de materia seca (g) estimados por regresin para los valores de la escala en la variable CRP en 2009 en T. pratense. Valor 1 2 3 4 5 g MS 11,8 23,0 49,4 74,4 109,6

Si observamos la distribucin anual de variables para el conjunto de poblaciones y cultivares (Tabla 10), tanto en las poblaciones como en las variedades se incrementa el crecimiento de primavera (CRP) y disminuye el crecimiento de invierno (CRI) en ambos grupos. La variacin media (Vm) entre los aos 2008 y 2009 para las poblaciones y variedades calculada segn la Expresin 1 fue respectivamente del 13% y 27%. Los caracteres morfolgicos se mantienen similares en general en los cultivares durante los dos aos. Sin embargo es interesante observar que las poblaciones naturales disminuyen los tamaos del estoln (LTF, ETF_B, ETF_PM) y de caracteres foliares (LFC y AFC), sin que ello afecte al crecimiento general por una mayor produccin de tallos. En este caso la diferencia en la tolerancia a enfermedades de las poblaciones con respecto a los cultivares es mayor que en T. repens, superando ampliamente las poblaciones a las variedades.

878

Tabla 10. D  istribucin anual de las medias de variables para el conjunto de poblaciones y de los dos cultivares comerciales en T. pratense. AO GENOTIPO FLO 104,9 161,1 105,0 162,6 CRP 2,88 2,42 3,05 2,76 CRI 3,15 3,09 2,88 1,84 ALP AIN LFC 2,14 2,06 2,01 3,20 AFC 0,89 0,74 0,74 1,42 ETF_B ETF_PM LTF 2,67 4,54 2,29 4,39 2,24 50,48 4,09 95,09 2,01 37,20 3,63 62,37 NENT 12,75 13,62 11,33 9,69 ENF HCR 2008 Poblaciones 2008 Cultivares 2009 Poblaciones 2009 Cultivares 16,80 3,48 54,14 3,58 18,29 3,51 51,00 3,37 3,17 2,06 3,61 4,60 3,84 2,87 2,38 3,29

Las correlaciones entre variables se muestran en la Tabla 11. Las variables de tamao del foliolo (AFC y LFC) correlacionaron negativamente con la fecha de oracin, hecho observado tambin en T. repens, aunque en este caso no fueron signicativas. En general se observan menos correlaciones signicativas que en el caso anterior, aunque hay que indicar que hay menos poblaciones estudiadas.
Tabla 11. C  orrelaciones de Pearson para las variables estudiadas en T. pratense. *: signicativo al nivel 0,05. **: signicativo al nivel 0,01
FLO CRP CRI ALT AIN LFC AFC ETF_P ETF_PM LTF NENT ENF HCR PER SUP
Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig. Pearson Sig.

FLO CRP
1 -0,486 0,184

CRI
-0,583 0,099

ALT
0,239 0,535

AIN
0,809

LFC
0,02 0,564 0,113 0,652 0,057 0,388 0,302 0,432 0,245

AFC
0,011 0,484 0,186 0,659 0,054 0,278 0,47 0,192 0,621

ETF_P ETF_PM
0,09 0,818 -0,116 0,766 -0,011 0,978 ,714(*) 0,031 0,015 0,969 0,353 0,352 0,357 0,345 1 0,49 0,18 -0,196 0,614 0,012 0,976

LTF
0,175 0,302 0,429 0,117 0,764

NENT ENF HCR PER SUP


0,109 0,78 -0,37 0,324 -0,32 0,403 -0,35 0,359 -0,34 0,372 -0,452 -0,393 -0,424 0,221 0,382 0,31 0,552 0,123 0,326 0,392 0,296 0,566 0,112 0,335 0,379 0,547 0,128 0,256 0,574 0,106 0,341 0,369 0,482 0,188 0,003 -0,073 0,852 -0,308 0,42 0,371 0,325 0,256 0,505 -0,646 0,06

-0,094 -,748(*) -,794(*)

0,495 ,854(**)

1 ,832(**) 0,005 1

0,32 ,725(*) 0,401 0,266 0,488 1 0,027 0,379 0,315 0,542 0,132 1

,694(*) ,865(**) 0,038 -0,081 0,836 0,023 0,953 0,026 0,948 ,746(*) 0,021 1 0,003 0,627 0,071 0,103 0,792

0,139 ,738(*) ,735(*) 0,721 0,023 0,658 0,054 0,485 0,186 0,481 0,19 0,024 0,647 0,06 0,471 0,2 0,429 0,249

1 ,956(**) 0 1

-0,39 ,736(*) 0,303 0,024

-0,029 -,761(*) 0,94 0,411 0,272 0,512 0,159 1 0,017 -0,007 0,986 0,34 0,37 0,603 0,086 1

-0,32 ,814(**) 0,404 -0,43 0,247 -0,45 0,228 -0,21 0,597 0,084 0,83 1 0,008 0,402 0,283 0,196 0,614 0,228 0,555

0,046 -0,009 0,907 0,347 0,36 0,982 0,292 0,445

-0,575 -0,106 -0,131 0,105 0,786 0,736

-0,419 -0,529 -0,536 0,261 0,143 0,296 0,439 0,137 0,278 0,469

1 ,996(**) 0 1

879

El anlisis de varianza revel diferencias signicativas para todas las variables. En este caso el efecto ao fue menos acusado que en T. repens, en cuatro de las 13 variables no hubo diferencias signicativas para el efecto ao, aunque s en casi todas las interacciones poblacin x ao (Tabla 12).
Tabla 12. C  uadrados medios del anlisis de varianza en T. pratense; FV: fuente de variacin; GL: grados de libertad; Blq: bloque; Pob: poblacin; *: signicativo al nivel 0,05; **: signicativo al nivel 0,01. FV GL FLO ALT AIN HCR LTF AFC ETF_B ETF_PM NENT LFC ENF CRP CRI POB 14 21870,76** 892,40** 21,27** 8,82** 3889,29** 2,07** 2,05** 1,41** 141,44** 5,57** 6,43** 11,02** 10,60** BLQ 2 559,67 65,54 3,61 0,75 494,80 0,035 0,07 0,27 15,88 0,09 0,07 0,57 0,77 AO 1 482,69 31,80 0,01 55,06** 16198,26** 1,89* 8,02** 5,07** 274,90** 1,19* 84,17** 2,71 19,12** AO*BLQ 2 211,67 108,83 1,15 2,09 243,64 0,22 0,03 0,11 1,30 0,01 3,52** 1,20 4,08* POB*AO 14 3539,83** 449,58** 0,86 7,57** 1274,22** 0,22 1,62** 0,42* 86,66** 0,95** 11,01** 5,35** 2,86*

El ACP explic un 92,25% de la varianza con cuatro componentes extradas. El diagrama de dispersin se muestra en la Figura 7. En la clasicacin ascendente jerrquica se establecieron tres grupos (Figura 8). El cluster 1 (poblaciones 10, 16, 2, 20 y 21) agrupa poblaciones con buenos crecimientos y mayores tamaos de planta, adems de incluir individuos de mayor longevidad que el resto. El cluster 3 (13, 18 y 4) agrupa poblaciones de menor crecimiento y tamao de planta. En el cluster 2 se incluye una nica poblacin (12) que no rene al mismo tiempo ninguna de las caractersticas anteriores, adems de ser la poblacin en la que menos plantas han sobrevivido (tan slo un 32%).

880

Figura 7. D  iagrama de dispersin de las poblaciones en el ACP en T. pratense. Se muestra en colores el grupo de pertenencia segn la clasicacin ascendente jerrquica de la Figura 8.

1,5 TV4 1,0 TV10

TV2

TV16

,5

TV13

F 0,0 a c t -,5 o r -1,0 2


-1,5

TV20

TV21

TV18

TV12

1 0 -1
1,0 ,5 0,0 2,0 1,5

2,5

Ward Method
3 2 1

Factor3

-2
-1,0

-,5

Factor1

Figura 8. Diagrama de la clasicacin ascendente jerrquica en T. pratense

Conclusiones
Las poblaciones estudiadas mostraron una gran variabilidad agromorfolgica y plasticidad fenotpica en comparacin con los cultivares comerciales, mostrando, adems, una mayor resistencia a enfermedades sobre todo en el segundo ao de evaluacin. Algunas poblaciones tambin mostraron mejores crecimientos durante el segundo ao. Este material, por tanto, tiene un gran inters para posibles usos en praderas y cspedes. En T. repens todos los ecotipos mostraron una actividad cianognica de moderada a alta, siendo menos acusada en las poblaciones recolectadas en zonas altas de montaa.

881

AGRADECIMIENTOS
Este trabajo ha sido realizado mediante la nanciacin aportada por el proyecto INIA RF2006-00012-C02-00: Multiplicacin y caracterizacin primaria de leguminosas pratenses perennes recogidas en la Cordillera Cantbrica (coordinado).

REFERENCIAS BIBLIOGRAFICAS
BALFOURIER F.; OLIVEIRA J.A.; CHARMET G., ARBONES E., 1997. Factorial regression analysis of genotype by environment interaction in ryegrass populations, using both isozyme and climatic data as covariates. Euphytica, 98, 37-46. BOERSMA, P.; KAKES, P.; SCRAM, A.W., 1983. Linamarase and -glucosidase activity in natural populations of Trifolium repens L. Acta Botanica Neerlandica, 32, 39-47. CARADUS, J.R., 1993. Progress in white clover agronomic perfomance trough breeding. Proc. XVII International Grassland Congress, NZ, 386-397. CARADUS, J.R.; WILLIAMS, W., 1989. Breeding for legume persistence in New Zealand. En: Proceedings of a Trilateral Workshop, Hawai. American Society of Agronomy, 529-530. Madison. Wisconsin (EEUU). CORKILL, L., 1940. Cyanogenesis in white clover (Trifolium repensL.). I. Cyanogenesis in single plants. NZ J. Sci. Technol., 22, 71-83. CRUSH, J.; CARADUS, J., 1995. Cyanogenesis potential and iodine concentration in white clover (Trifolium repens L.) cultivars. NZ J. Agric. Res., 38, 309-316. FOY, N; HYDE, E., 1937. Investigation of the reliable of the picrid acid test for distinguishing strains of white clover in New Zealand. NZ J. Agric., 55, 219-224. HUGHES, M.A., 1991. The cyanogenic polymorfhism in Trifolium repens L. (white clover). Heredity, 66, 105-115. IBPGR (International Board for Plant Genetic Resources), 1992. Descriptors for white clover (Trifolium repensL.). IBPGR. Roma (Italia). LPEZ, DAZ, J.E., 2010. Estudio de los recursos togenticos del complejo Festuca Lolium. Tesis doctoral. Universidad de Santiago de Compostela. (En prensa). LPEZ DAZ, J.E.; GONZLEZ ARREZ, E.; OLIVEIRA PRENDES, J.A., 2010. La coleccin de especies pratenses del Centro de Investigaciones Agrarias de Mabegondo: 30 aos de experimentacin. Pastos (En prensa). LPEZ DAZ, J.E.; GONZLEZ ARREZ, E.; OLIVEIRA PRENDES, J.A., 2009. Variabilidad cianognica y agronmica en poblaciones naturales de trbol blanco recolectadas en la Cordillera Cantbrica. En: La multifuncionalidad de los pastos: produccin ganadera sostenible y gestin de los ecosistemas. Sociedad Espaola para el Estudio

882

de los Pastos (SEEP), 177-183. R. Rein, O. Barrantes, A. Broca, C. Ferrer, (Eds). Huesca (Espaa). 678 pp. MUSLERA E. & RATERA C. 1991. Praderas y forrajes: Produccin y aprovechamiento. 2 Edicin. Ed. Mundi-Prensa. Madrid, 706 pp. NOITSAKIS, B.; P. JACQUARD., 1992. Competition between cyanogenic and acyanogenic morphs ofTrifolium repens. Theor. Appl. Genet., 83, 443-450. OLIVEIRA, J.A; BALFOURIER, F.; CHARMET, G.; ARBONES, E., 1997a. Isozyme polymorphism in a collection of Spanish and French perennial ryegrass populations. Agronomie, 17, 335-342. OLIVEIRA, J. A.; GONZLEZ, A., 2000. Recursos togenticos de raigrs ingls europeos: valor agronmico en condiciones de bajo mantenimiento. Invest. Agr.: Prod. Prot. Veg., 15 (1-2), 67-78. OLIVEIRA, J.A.; LINDNER, R.; BREGU, R.; GARCA, A.; GONZLEZ, A., 1997b. Genetic diversity of westerworld ryegrass lanraces in Northwest Spain. Genetic Resources and Crop Evolution, 44, 479-487. PAGANO, E.; ROSSO, B., 2000. Caracterizacin por cianognesis de una coleccin de trbol blanco (Trifolium repens L.) en Pergamino, Argentina. Plant Gen. Res. Newsl., 123, 41-45. PEDERSON, G., FAIRBROTHER, T., GREENE, S., 1996. Cyanogenesis and climatic relationships in US white clover germplasm collection and core subset. Crop Sci., 36, 427-433. PIEIRO J.; PREZ M., 1986. El inters agronmico de ecotipos espaoles de plantas pratenses. Pastos, 44 (1), 103-118. ROMERSBURG, H.C., 1984. Cluster analysis for researchers. Lifetime Learning Publications. Belmont, California, (Estados Unidos). SNCHEZ, O.; SNCHEZ, S.; CARRETERO, M.P., 1999. Modelos y cartografa de estimaciones climticas termopluviomtricas para la Espaa Peninsular. INIA. Minis. Agric, Pesca y Alim., 192 pp. Madrid (Espaa). SAS INSTITUTE, 1999. SAS/STAT Users Guide, Version 8. SAS Technical Report. SAS Institute Inc, Carry, NC. (EE.UU.).

883

884

EFECTO DE LA APLICACIN Y LA NATURALEZA DE LA MATERIA ORGNICA EN LA RECUPERACIN DE SUELOS AFECTADOS POR PROCESOS DE SALINIDAD
Annia Mederos Molina*, Rosa Orellana1, Felipe Bastida2, Mara Teresa Hernndez2 y Carlos Garca Izquierdo2
*Becaria de doctorado en situacin de desempleo 1.- Instituto de Investigaciones en Agricultura Tropical Alejandro de Humbolt La Habana, Cuba. 2.- Centro de Edafologa y Biologa Aplicada del Segura (CEBAS-CSIC). Departamento de Conservacin de Suelos y Aguas y Tratamiento de Residuos Orgnicos. Campus Universitario de Espinardo, Murcia, Espaa *email: mederosania@yahoo.es

Resumen
Se estudia el efecto de la salinizacin y las enmiendas orgnicas sobre la actividad biolgica del suelo. El experimento se ha realizado bajo condiciones controladas en microcosmos de 400 gramos de suelo. Se han evaluado: dos suelos agrcolas, a uno de los cuales le hemos aadido determinadas enmiendas orgnicas compost de lodos de depuradoras, lodos de depuradoras y sustancias hmicas extradas del compost y la respuesta de estos a la aplicacin de riegos con NaCl en distintas concentraciones. A estos tratamientos se les determin parmetros biolgicos, fsicos y qumicos: actividades enzimticas (deshidrogenasa, fosfatasa, - glucosidasa, ureasa), carbono de biomasa, carbohidratos hidrosolubles, carbono hidrosoluble, A.T.P., carbono orgnico total, la respiracin, el pH, la conductividad elctrica, el contenido de nitratos y amonio, la retencin hdrica y la estabilidad de agregados. Se aprecian claras diferencias entre los tratamientos, comprobndose que el suelos ricos en materia orgnica autctona y aquellos a los que se le aplic compost respondieron mejor ante la salinidad del suelo comparados con los tratamientos de lodos y extractos hmicos; as como una disminucin, en sentido general, en los parmetros bioqumicos estudiados al aumentar la concentracin de sales aplicadas. Palabras claves: actividades enzimticas, propiedades del suelo, materia orgnica, salinidad. Keywords: enzymatic activity, properties of soil, organic matter, salinity.

885

Introduccin
El descenso de la fertilidad del suelo agrcola ha sido alarmante en las ltimas dcadas. En la regin mediterrnea, el mayor responsable de la prdida de fertilidad del suelo es la degradacin del mismo provocada, fundamentalmente por la disminucin de sus niveles de materia orgnica y el incremento de la salinidad por la utilizacin de aguas de riego de mala calidad, incidiendo negativamente en las propiedades del suelo. De hecho, diversos investigadores han sugerido que en las zonas ridas y semiridas, como la del Sureste espaol, la salinidad constituye el principal factor limitante de la fertilidad de los suelos. En estas zonas, el riego es una prctica imprescindible y las lluvias son demasiado escasas como para arrastrar las sales lejos del alcance de las races (Lavahun et al., 1996; Murphy et al., 1998). La materia orgnica es un factor clave ya que acta sobre las propiedades fsicas (porosidad, capacidad de retencin hdrica, estabilidad de agregados, etc); qumicas, aportando nutrientes mediante los procesos de mineralizacin, y sobre las biolgicas, ya que mantiene la actividad microbiana del suelo. El estudio del estado biolgico puede servir como un marcador del estatus del suelo, es decir, como un indicador de su calidad, lo cual ir ineludiblemente unido a la fertilidad de dicho suelo (Garca y Hernndez, 2003). Diversos parmetros indicadores del tamao y actividad de la biomasa microbiana, como por ejemplo, el carbono de biomasa microbiana, la respiracin o actividades enzimticas generales (actividad deshidrogenasa) o especcas relacionadas con los ciclos de los elementos en el suelo, como pueden ser las hidrolasas -glucosidasa, ureasa y fosfatasa pueden servir como indicadores sensibles a los cambios en el suelo. Adems, las fracciones solubles de la materia orgnica aportan informacin sobre las posibles fuentes de energa para el desarrollo microbiano. Mientras que est disponible una amplia informacin sobre los efectos negativos de la salinidad en las propiedades fsicas, qumicas y en el crecimiento de las plantas (Keren, 2000; la Leva, 2000; el Sardinha et al., 2003; el Liang et al., 2003), los aspectos microbiolgicos del suelo de ambientes salinos se han estudiado menos intensamente (Garca et al. 1994; Rietz y Haynes, 2003; el Sardinha et al., 2003). Adems, no existen estudios que analicen los efectos conjuntos de la materia orgnica autctona y exgena y de la salinidad sobre la degradacin del suelo. Por tanto, el objetivo de este trabajo ser evaluar el efecto de la materia orgnica natural del suelo o aadida bajo diferentes grados de estabilizacin (lodos y compost) frente a la contaminacin con diferentes concentraciones de NaCl, utilizando para ello los parmetros citados anteriormente.

886

Materiales y mtodos
Zonas de muestreo y diseo experimental
Las muestras de suelo proceden de una nca experimental localizada en Santomera, Murcia (SE Spain). El suelo es un Xeric haplocalcid (Soil Survey Staff, 1998). Se establecieron dos zonas de muestreo basadas en el contenido en carbono orgnico total: una zona con una alta cobertura vegetal y contenido en carbono orgnico dnde predominaban Pinus halepensis Millar (F); y otra zona con una cobertura vegetal menor con matorral xeroftico y con bajo contenido en materia orgnica (S). Las muestras del suelo se tomaron a los 15 centmetros de profundidad. Los resultados de cada tratamiento presentados en este trabajo corresponden a la media de los triplicados de las muestras, donde cada triplicado procede de la mezcla de 12 submuestras. Con esto se pretende abarcar una amplia supercie del suelo y la homogenizacin de las muestras. Las caractersticas generales del estos suelos se muestran en la Tabla 1. Estas muestras fueron tamizadas por 2 mm, tras la eliminacin del previa de los restos vegetales y conservadas a 3 C durante la realizacin de los anlisis. A partir del muestreo se estableci un experimento bajo condiciones controladas de temperatura (28C) y humedad en invernadero durante un mes. Se utilizaron microcosmos (recipientes de plstico) de 400gr de suelo y se establecieron los siguientes tratamientos: Suelo rico en materia orgnica (Trat. F); Suelo bajo en materia orgnica (Trat. S); Suelo bajo en materia orgnica enmendado con compost from sewage Lodo, dosis de 33,3 g/kg de suelo (Trat. SC). Suelo bajo en materia orgnica ms aplicacin de lodos de depuradora, dosis de 7 g/kg de suelo (Trat. SS). A cada tratamiento se le suministr 4 riegos durante un mes (un riego por semana) con una disolucin de NaCl a diferentes concentraciones 0; 0,03; 0,1; 0,4 y 0,6M, manteniendo el 60% de la humedad del suelo.

Parmetros qumicos y microbiolgicos analizados


La conductividad elctrica y el pH eran medidos en una solucin acuosa 1/5 (el w/v) en Conductivmetro y pHmetro Crison mod 2001. El anlisis de la textura se realiz por el mtodo de Guitian y Carballas (1976). El nitrgeno era determinado segn el mtodo de Kjeldhal modicado por Bremmer y Mulvaney (1982). El P disponible era determinado por la metodologa de Olsen et al. (1954) y K biodisponible fue analizado por desplazamiento mediante amonio de los cationes de cambio. El P total y el K se ha determinado por la digestin perclrica ntrica, P por colorimetra (Murphey y Riley, 1962), y K por fotometra de llama en fotmetro de llama Jenway PFP7. El carbono orgnico total (COT) se determin por oxidacin del carbono orgnico con dicromato potsico en medio cido (acido sulfrico) y posterior valoracin con sal de Mohr del exceso de dicromato, segn el mtodo de Yeomans and Bremner (1989).

887

La respiracin del suelo se determin mediante la medida del C-CO2 desprendido por los microorganismos durante la incubacin a 28 C durante 30 das de las muestras de suelo humedecidas. El CO2 desprendido se midi (diariamente durante la primera semana, y una vez a la semana posteriormente) mediante un detector de infrarrojo de dixido de carbono. La determinacin del ATP se realiz con el mtodo de extraccin de Webster et al. (1984) modicado por Ciardi y Nannipieri (1990) que utiliza como extractante una mezcla de EDTA y acido fosfrico (extractante PA) y una posterior determinacin del ATP mediante el test de bioluminiscencia basado en la actividad de la enzima luciferina-luciferasa. El Carbono de biomasa microbiano (MBC) se ha determinado por el mtodo de la fumigacin del extracto (Vance et al., 1987). Se fumigaron diez gramos de muestra con cloroformo mientras otros 10 g no fueron fumigados. El C se extrajo con 40 ml de una solucin al 0.5M de K2SO4 a las muestras que se fumig y a las no fumigadas. El extracto se ha centrifugado y ltrado, para la determinacin del C se usa un analizador del C (Shimadzu TOC-5050A), y MBC era calculado por la expresin: MBC = C extrado x 2.66 (el Vance et al., 1987), dnde el C extrado es la diferencia entre el C extrado de las muestras fumigadas y las muestras no fumigadas. El carbono hidrosoluble (WSC) se extrajo en agua destilada (1:5, solido:liquido), agitando 2 h, y entonces se midi al igual que el MBC en Analizador del Carbono Orgnico Total, despus de centrifugar y ltrarse a travs del papel de ltro del ashless (Albet 145 110). Las actividades de la fosfatasa alcalina y la - glucosidasa fueron determinadas mediante los mtodos descritos por Tabatabai y Bremner (1969) y Eivazi y Tabatabai (1988), respectivamente, agregando 2 ml de MUB (el tampn universal modicado) al pH 11 y 0.5 ml de 0.025 M p-nitrofenil fosfato (para el ensayo de la actividad fosfatasa) o 2 ml de MUB pH 6 y 0.5 ml de 0.025M p-nitrofenil - D-glucopiranoside (para el ensayo de la actividad de -glucosidasa) a 0.5 g de suelo. Entonces las mezclas se incubaron a 37 C durante 1 hora, despus de que las reacciones enzimticas se detuvieron enfriando en hielo 15 min. Entonces, se aadi 0.5 ml de 0.5 M CaCl2 y 2 ml de 0.5 M NaOH (para la fosfatasa) o 2 ml de 0.1 M Tris-hydroxymethyl-aminomethane-sodio hidrxido (THAMNaOH) a pH 12 (para la - glucosidasa). En los controles, los substratos respectivos se agregaron antes de la adicin de CaCl2 y NaOH. Finalmente, para las dos actividades enzimticas, se realiza la evaluacin colorimtrica del p-nitrofenol liberado que, en medio bsico, desarrolla un color amarillo (Tabatabai, 1994) La actividad ureasa est basada en la determinacin del amonio liberado despus de la incubacin del suelo con una disolucin de urea a 37C durante 120 minutos. Luego fue valorada como el NH4+ liberado en la reaccin de hidrlisis (Nannipieri et al., 1980). El mtodo descrito por Garca et. al (1997) fue usado para medir la actividad del deshidrogenasa, mientras se reduce INT (el cloruro 2-p-iodophenyl-3-p-nitro-

888

fenilo-5-phenyltetrazolium) a INTF (iodonitrophenyl-formazan) que era medido en un espectrofotmetro a 490 nm. Todos los datos obtenidos fueron sometidos a un anlisis estadstico de la varianza (ANOVA), realizado con el programa informtico STATGRAPH 6.0 y utilizndose el test Tukey HSD con un nivel de conanza del 95% para la diferenciacin entre medias.

Materiales Lodo Compost

pH 1:2,5 7,7 7,3

CE 1:5 s/cm 3030,00 7590,00

Mat Org % 58,14 45,60

C Org Total % 33,80 26,20 C Org Total % 3,50

P 2 O5 mg/100g 1,10 1,30

K2O g/100g 0,31 0,89

NO3 asim mg/kg <10 12,70

Suelos

Textura

pH 1:2,5

CE 1:5 s/cm 260-270 248,00

Mat Org % 5,85-6,02

P2O5 mg/kg 449,00468,00

K2O g/100g 0,45-0,55 0,55- 0,62

NO3 asim mg/kg 26,5-36,1 2,2-3,8

Ca asim g/100g 20,30 13,60

S.Bosque S.Matorral

FrancoArenosa FrancoArenosa

8,0-8,2 8,0

1,82-2,06 0,97-1,2 431,1-441,6

Resultados
Parmetros qumicos y fsico-qumicos
La conductividad elctrica aument de forma paralela al aumento de la concentracin de NaCl aadida siendo las diferencias estadsticamente signicativas (P0.05). A bajas concentraciones de NaCl (0.03 y 0.1M) no se observaron diferencias signicativas (P<0.05) de CE entre los tratamientos S.Matorral+Compost y S.Matorral+Lodo; pero si aparecen diferencias signicativas (P<0.05) a concentraciones por encima de 0.2M. Los valores de CE en el tratamiento S.Matorral+Lodo fueron superiores a los del tratamiento con compost aadido. Para todos los tratamientos el aumento en los valores de CE super el 200% a las muestras control respectivas. El pH de estos tratamientos mostr valores signicativamente diferentes (P<0.05) en funcin de las concentraciones de sales aadidas. La retencin hdrica tambin se vi afectada por la concentracin de NaCl, disminuyendo signicativamente (P<0.05) en todos los tratamientos con el aumento de la concentracin de sal; sin embargo, con respecto al contenido de materia orgnica, las variaciones no fueron signicativas (P<0.05) a concentraciones de sal superiores a 0.1M. La estabilidad de agregados del tratamiento S.Bosque disminuy signicativamente (P<0.05) con la concentracin de NaCl aadida, observndose en el suelo control los valores ms altos.

889

pH C.Elct. Ret. Hdrica Agreg Estab. pH C.Elct. Ret. Hdrica Agreg Estab. pH C.Elct. Ret. Hdrica Agreg Estab. pH C.Elct. Ret. Hdrica Agreg Estab.

S.Bosque Control 7,61 a 259,13 a 51,16 c 56,46 c S.Matorral Control 7,56 a 306,67 a 43,46 b 29,54 bc

S.Bosque 0.03 S.Bosque 0.1 S.Bosque 0.2 S.Bosque 0.4 7,62 a 1235,67 b 52,33 c 25,70 b S.Matorral 0.03 7,58 ab 1351,67 a 38,89 ab 34,13 c 7,76 b 2379,67 c 50,58 bc 16,91 ab S.Matorral 0.1 7,66 ab 3010,00 ab 41,09 b 27,57 abc S.Matorral + L 0.1 7,57 c 3923,33 b 41,81 bc 32,90 c S.Matorral + C 0.1 7,47 a 3523,33 b 42,90 b 29,99 bc 7,83 b 4080,00 d 40,85 abc 20,16 ab S.Matorral 0.2 7,59 ab 5536,67 b 40,09 b 28,77 bc 8,00 c 9046,67 e 35,83 ab 25,70 b S.Matorral 0.4 7,71 b 10666,67 c 36,86 a 20,82 ab

S.Bosque 0.6 7,99 c 13503,00 f 29,08 a 15,20 a S.Matorral 0.6 7,72 b 11866,67 c 28,20 a 16,91 a

S.Matorral + L S.Matorral + L Control 0.03 7,62 c 522,67 a 43,45 bc 24,92 ab 7,38 b 1764,67 a 48,60 c 42,41 d

S.Matorral + S.Matorral + S.Matorral + L 0.2 L 0.4 L 0.6 7,39 b 6110,00 c 38,99 b 31,16 b 7,31 a 11720,00 d 33,87 ab 26,45 ab 7,62 c 13243,33 e 29,59 a 20,16 a

S.Matorral + C S.Matorral + C Control 0.03 7,59 a 315,33 a 49,37 b 26,96 bc 7,53 a 1587,00 a 44,86 b 37,72 c

S.Matorral + S.Matorral + S.Matorral + C 0.2 C 0.4 C 0.6 7,62 a 6170,00 c 42,53 b 23,09 ab 7,71 ab 10756,67 d 30,023 a 19,73 ab 7,88 b 13630,00 e 28,76 a 15,20 a

Carbono orgnico total, MBC y fracciones hidrosolubles de C:


Las dosis ms bajas de NaCl no mostraron diferencias signicativas (P<0.05) con los controles sin NaCl. Sin embargo las dosis mayores de NaCl si presentaron una disminucin signicativa (P<0.05) de los contenidos de las fracciones de carbono estudiadas, excepto para S.Matorral + Lodo donde no se observaron diferencias signicativas entre el control y ninguna de las dosis de NaCl aplicadas El suelo de bosque mostr los valores signicativamente (P<0.05) ms altos de TOC para el control y todas las dosis de NaCl aplicadas en comparacin con el S.Matorral, S.Matorral + Lodo y S.Matorral + Compost. El suelo de matorral enmendado con compost (S.Matorral + Compost) mostr signicativamente (P<0.05) valores ms altos que el suelo de matorral control y el suelo de matorral enmendado con lodo. Para el caso de WSC, el suelo de S.Matorral+Compost present signicativamente (P<0.05) los valores ms altos en comparacin con el S.Bosque, S.Matorral y S.Matorral + Lodo. El TOC de S.Bosque disminuy con la concentracin de sal, al contrario de lo sucedido para S.Matorral en el que las dosis de 0.4M y 0.6M mostraron signicativamente

890

los mayores valores. S.Matorral+Lodo no experiment variacin signicativa con la dosis de NaCl aplicada y S.Matorral+Compost mostr un descenso a dosis bajas de NaCl, para luego incrementar a dosis ms altas. El contenido en C hidrosoluble experiment un aumento signicativo desde el control hasta la dosis 0.6M de NaCl tanto en el suelo de bosque, como en el suelo de matorral (enmendado o no).
TOC Control S.Bosque S.Matorral S.Matorral+Lodo S.Matorral+Compost HSD WSC S.Bosque S.Matorral S.Matorral+Lodo S.Matorral+Compost HSD 2.55 c 0.55 ab 1.01 a 1.37 bc 0.28 Control 20.58 a 36.95 a 29.27 a 70.69 a 12.43 0.03 M 2.57 c 0.52 a 1.13 a 0.98 a 0.38 0.03 M 33.57 ab 39.45 a 38.40 ab 94.28 a 12.99 0.1 M 2.08 a 0.47 a 1.07 a 1.13 ab 0.33 0.1 M 34.83 ab 36.85 a 46.39 bc 119.66 ab 16.30 0.2 M 2.11 ab 0.52 a 1.08 a 1.36 abc 0.15 0.2 M 46.33 b 47.55 ab 56.25 cd 124.30 ab 16.35 0.4 M 2.18 ab 0.64 c 1.14 a 1.59 c 0.36 0.4 M 71.62 c 63.37 ab 66.26 d 169.02 b 52.24 0.6 M 2.45 bc 0.63 bc 1.11 a 1.38 bc 0.097 0.6 M 78.29 c 72.68 b 67.53 d 110.04 ab 13.81

En el suelo de bosque (F) y el tratamiento de adicin de compost (S.Matorral + compost) se observaron valores de C de biomasa microbiana signicativamente (P<0.05) superiores a los de en S.Matorral y S.Matorral+Lodo. Para todos los tratamientos el C de biomasa descendi signicativamente (P<0.05) con el aumento de las dosis de NaCl aadidas, observndose los menores valores en el suelo de matorral (S.Matorral).

Actividades Enzimticas
En las actividades enzimticas la tendencia general es a encontrar los valores ms altos en el suelo de bosque, seguido sucesivamente de los tratamientos enmendados S.Matorral+Compost y S.Matorral+Lodo. En cuanto a las concentraciones de sales aadidas a bajas concentraciones se amortiguan las diferencias entre el tratamiento con compost (S.Matorral + compost) y lodo (S.Matorral+Lodo). Se observ un incremento, aunque no es signicativo a concentraciones menores de 0.4M, de la actividades enzimticas ureasa, fosfatasa alcalina y -glucosidasa en los tratamientos S.Matorral+Compost y S.Matorral+Lodo en comparacin con el tratamiento S.Matorral. Se observ una disminucin signicativa (P<0.05) en todas las actividades enzimticas dentro de un mismo tratamiento al aumentar la concentracin de NaCl. En los cuatro tratamientos se observaron diferencias signicativas (P<0.05) con sus controles respectivos para las seis concentraciones de sales.

891

Grcas 1. Actividades Hidrolasas en controles y suelos enmendados bajo diferentes dosis de NaCl.

Actividad Ureasa -1 -1 (mmols NH3 -N g h )


5 4 3 2 1 0
Forest Shrub ShrubS ShrubC

Control 0.03 M 0.1 M 0.2 M 0.4 M 0.6 M


e dc b a

HSD 0.41 0.23 0.40 0.27 0.62 0.13

d d c b a a c c a d ab b ab c bb a a f

Actividad Fosfatasa Alcalina (mols PNP g-1h-1)


Alkaline phosphatase
10 8 6 b b 4 2 0 Forest Shrub ShrubS ShrubC c ab b ab a ab a a b b ab ab ab a ab b abc c bc a b a

( mols PNP* g-1 h-1)

Control 0.03 M 0.1 M 0.2 M 0.4 M 0.6 M

HSD 1.19 1.10 0.10 0.94 1.17 0.68

Actividad -Glucosidasa (mols PNP g-1h-1)


-Glucosidase ( mols PNP* g-1 h-1)
5 4 3 2 1 0 Forest Shrub ShrubS ShrubC b b a a a a c c b b a a d cd b a bc ab a a a a a a

Control 0.03 M 0.1 M 0.2 M 0.4 M 0.6 M

HSD 0.35 0.36 0.43 0.51 0.26 0.36

892

Para cada tipo de suelo y enmienda, datos seguidos por las mismas letras pequeas no son signicativamente diferentes de acuerdo a la prueba de HSD (P 0,05). Tabla con valores de honestidad HSD representan diferencias signicativas entre las muestras de igual dosis de NaCl.

ATP, Respiracin y Deshidrogenasa:


El suelo de bosque (Trat. F) fue el que mostr los valores ms altos de respiracin basal para todas la concentraciones de sales, seguido del tratamiento enmendado con compost (Trat S.Matorral+Compost) y el tratamiento con lodos aadidos (Trat S.Matorral+Lodo). Con el aumento de las concentraciones de NaCl, la respiracin disminuy signicativamente (P<0.05) en todos los tratamientos. El contenido de ATP present los valores ms altos en el tratamiento F, con diferencias signicativas (P<0.05) con respecto al suelo de matorral con o sin enmiendas orgnicas. Entre los tratamientos S.Matorral, S.Matorral+Lodo y S.Matorral+Compost los valores de ATP no siempre resultaron signicativamente diferentes, pero los ms altos siempre coincidieron con la adicin de Compost para todas las concentraciones de cloruro sdico aadidas. Se advirti un incremento de la actividad deshidrogenasa respecto al suelo de matorral con la adicin de compost y lodos, especialmente con el compost. Los mayores tenores de la actividad deshidrogenasa aparecieron en el suelo de bosque, superiores signicativamente (P<0.05) al resto de los tratamientos. Tanto el ATP, la respiracin y la deshidrogenasa disminuyen signicativamente (P<0.05) con el aumento de la concentracin de NaCl.
Grcas 2.Contenido de ATP, respiracin basal y actividad deshidrogenasa en controles y suelos enmendados bajo diferentes dosis de NaCl.
ATP (ng g -1 )

Control 0.03 M 0.1 M 0.2 M 0.4 M 0.6 M

HSD 210.97 262.02 41.02 175.73 70.66 54.47

1600 d 1200 800 400 0 Forest Shrub ShrubC ShrubS cd c c ab a c bc b d c b b a a a ab a d c c b a a

893

Actividad Deshidrogenasa g INTF*g-1h-1

Dehydrogenase ( g INTF* g-1 h-1)


25 23 20 18 15 13 10 8 5 3 0 a a a a a a c c b a

Control 0.03 M 0.1 M 0.2 M 0.4 M 0.6 M

HSD 71.13 86.71 105.59 36.11 41.02 20.84

c b a a a a a a b b b ab

c a

Forest

Shrub

ShrubS

ShrubC

Respiracion Basal (mg CO2 -C kg d )


800 600 400 200 0 Forest Shrub ShrubC ShrubS e d cd e c b a d c c b a c b a a e d d
-1 -1

Control 0.03 M 0.1 M 0.2 M 0.4 M 0.6 M

HSD 4.75 3.57 2.81 2.72 5.49 5.42

c b b a a

Para cada tipo de suelo y enmienda, datos seguidos por las mismas letras pequeas no son signicativamente diferentes de acuerdo a la prueba de HSD (P 0,05). Tabla con valores de honestidad HSD representan diferencias signicativas entre las muestras de igual dosis de NaCl.

Discusin
En lneas generales los valores ms altos para todos los parmetros de actividad microbiana se observaron en el tratamiento de S.Bosque seguido del tratamiento de suelo de matorral al que se aadi compost. El incremento en la concentracin de NaCl afect negativamente a los parmetros qumicos, fsicos-qumicos, bioqumicos y microbiolgicos para todos los tratamientos. En las diferencias entre los tratamientos enmendados y los suelos de bosque y matorral se evidencia la inuencia de la estabilidad de la materia orgnica autctona frente a la materia orgnica aadida, predominando en los resultados los tenores ms altos en todos los parmetros para suelo de bosque.

894

Efecto de la salinidad sobre el desarrollo y actividad de la ora microbiana


La salinidad del suelo es uno de los problemas que ms frecuentemente aparece en la mayor parte de los ecosistemas naturales bajo condiciones ridas y semiridas como los suelos de sureste espaol (Pathak y Rao, 1998), y que ms afecta a las tierras agrcolas a lo largo del mundo (Keren, 2000; el Qadir et al., 2000). La conductividad elctrica aument signicativamente con la dosis de NaCl aplicada, al igual que observaron Garca y Hernndez (1996) y Assouline et al. (2006). La adicin de las diferentes dosis de NaCl, tanto al suelo natural de bosque, como al suelo de matorral (natural y enmendado) provoc un descenso en los parmetros relacionados con el desarrollo (C de biomasa microbiana) y la actividad microbiana general (respiracin basal, ATP y actividad deshidrogenasa). Adems, el efecto negativo de las sales sobre la ora microbiana del suelo es tambin notable en la disminucin de las diferentes hidrolasas analizadas (ureasa, fosfatasa alcalina, y -glucosidasa) en comparacin con el control sin NaCl. Estos resultados estn reejados en la presencia de coecientes de correlacin negativos (P<0.01) entre la conductividad elctrica y dichos parmetros indicadores de la actividad microbiana del suelo. Adems, la adicin de las sales no slo afecta a las propiedades microbiolgicas del suelo, ya que la presencia de Na+ puede afectar negativamente a laspropiedades fsicas del suelo, por la dispersin de los coloides, y el pH puede incrementar hasta valores elevados (Jozef et al. 2006; Yildir et al., 2006), como sucede en nuestro experimento. El aumento en la CE dispersa las arcillas (Daz et al. 1994; Lax and Garca Orenes, 1993) y las enzimas estables permanecen indefensas y, por consiguiente, ms susceptibles al desnaturalizacin. La lisis celular es el resultado del potencial osmtico reducido, tambin puede explicar esta disminucin en la actividad de las enzimas. Otros hechos como la insolubilizacin parcial de enzimas, por ejemplo, tambin pueden ser responsables de la disminucin en la actividad enzimtica observada con el aumento de la salinidad. Segn varios autores consultados, la salinidad inhibe el desarrollo microbiano (Rietz y Haynes, 2003; Xiao-gang et al., 2006), lo cual concuerda con el descenso signicativo en el C de biomasa microbiana observado con dosis crecientes de NaCl. La disminucin de la actividad de las diferentes hidrolasas analizadas con la adicin de NaCl result paralela a la disminucin de la MBC, tal y como muestra el coeciente de correlacin positivo y signicativo entre MBC y las diversas actividades enzimticas. Sin embargo, a pesar de que en la bibliografa se observan correlaciones positivas entre TOC y WSC (Pascual et al., 2000), la ausencia de correlacin en este trabajo podra ser debida a un incremento de la liberacin de fracciones de carbono solubles a la solucin del suelo e incluso por la rotura de las membranas y paredes celulares microbianas debido a estrs osmtico derivado de la aplicacin de NaCl (Roldn et al., 2006), resultados que se muestran incluso a bajas concentraciones de NaCl. La respiracin basal se vio claramente afectada por la adicin NaCl, de acuerdo con lo sugerido por Garca y Hernndez (1996). Los parmetros biolgicos ATP, y deshidrogenasa junto con la respiracin nos dan idea de la actividad de las poblaciones microbianas existentes en el suelo. El ATP es el reejo activo de esa biomasa (Nannipieri et al., 1990),

895

los valores de estos dos parmetros fueron signicativamente mayores en las muestras enmendadas con compost y con lodo al compararlos con el suelo de matorral, lo que se reeja en la correlacin entre estas actividades. Los mayores valores de ATP, respiracin y deshidrogenasa aparecen en el tratamiento de compost, esto es atribuible al hecho de que estamos aportando al suelo con estas enmiendas una considerable cantidad de sustratos orgnicos fcilmente utilizables como fuente de energa por los microorganismos del suelo, aumentando por tanto su actividad (Garca et al., 1994; Masciandaro et al., 2001).

Efecto de la cantidad de materia orgnica. Enmiendas


De las materias enmendantes compost y lodos, es el tratamiento de compost el que mayor efecto tampn tiene ante la salinidad y el que mejores resultados presenta para todas los parmetros medidos. El compost presenta un contenido de carbono superior al del lodo, siendo el C contenido en el compost ms estable segn Rib, 2002, pudiendo ejercer un efecto positivo sobre el desarrollo microbiano en un periodo de tiempo ms largo. Los aumentos en el TOC y WSC con la adicin de enmiendas orgnicas en el suelo de matorral (con respecto al mismo suelo no enmendado) pueden ser atribuidos en primera instancia al propio contenido en carbono orgnico de los materiales empleados, especialmente el compost (Ros et al., 2003, Liang et al., 2005). La adicin de compost al suelo de matorral conlleva un aumento de ms del 200% en el TOC. El carbono hidrosoluble es una fraccin del TOC que contiene una parte lbil que puede actuar como fuente de energa para el metabolismo microbiano, lo cual podra ser el origen del aumento en la biomasa microbiana en los suelos de matorral enmendados, en comparacin con el suelo de matorral no enmendado. Los suelos enmendados generalmente tienen una mayor poblacin microbiana (Gunalapa and Scow, 1998; Bastida et al., 2006; Ros et al., 2006), lo cual se traduce en un aumento del carbono de biomasa microbiana (Naninpieri et al, 1990; Tripathi et al., 2006) entre un 105 y 296% en los tratamientos con enmiendas orgnicas (S.Matorral + Compost y S.Matorral + Lodo, respectivamente) con respecto al suelo de matorral sin enmiendas aadidas. Estos aumentos en MBC pueden estar relacionados con la cantidad y calidad del carbono presente en los materiales orgnicos empleados como ms tarde analizaremos. En nuestro experimento, el suelo de bosque (F) y el tratamiento de adicin de compost (S.Matorral + compost) presentan los valores ms altos de C de biomasa microbiana, lo cual no es extrao si una observa que tambin presentaron los valores ms altos en el C orgnico total, y ambos parmetros se encuentran correlacionados estadsticamente. Los aumentos en la actividad de las enzimas extracelulares (las hidrolasas analizadas) pueden ser debidos a inmovilizacin en arcillas o sustancias hmicas, o a un aumento de la biomasa microbiana que soporta la produccin de dichas enzimas. El mayor desarrollo microbiano en dichos suelos puede ser el responsable de los aumentos en la actividad de las distintas actividades hidrolasas analizadas. Los coecientes de correlacin signicativos y positivos entre las distintas hidrolasas y MBC corroboran esta armacin.

896

El aumento de la deshidrogenasa en los tratamientos de enmiendas orgnicas se encuentra positivamente correlacionado con parmetros generales de actividad como respiracin y ATP y con MBC cuando se compara con el suelo de matorral sin enmiendas. Aumentos en esta actividad enzimtica estimulados por la mayor presencia de MO del suelo de S.Bosque y la adicin de compost y lodos al suelo de matorral como respuesta a la utilizacin de diversos materiales orgnicos han sido documentados por varios autores (Pascual et al., 1998; Liang et al., 2005). Las hidrolasas han sido frecuentemente estudiadas como marcadores de la actividad microbiolgica debido a su relacin con la importancia de los ciclos de los nutrientes de las plantas (Roldn et al., 1998). En este ensayo, fueron investigadas las hidrolasas relacionadas con el ciclo del nitrgeno (la ureasa), con el ciclo del fsforo (la fosfatasa alcalina) y con el ciclo del carbono (la -glucosidasa). Dichas enzimas estn inuenciadas por el contenido en materia orgnica, existiendo una mayor actividad en los tratamientos enmendados ya que segn Balasubramanian et al., (1992) y Martens et al., (1992) el incremento de la actividad de las hidrolasa ureasa, fosfatasa, -glucosidasa con la aplicacin de materiales orgnicos puede ser debido al incremento en la propia biomasa microbiana que genera dichas enzimas (Liang et al., 2005; Bastida et al. 2006; Tejada et al., 2006), o al aumento en la cantidad de los sustratos. La unin de las enzimas extracelulares a la materia orgnica, especialmente a la sustancias hmicas se ha propuesto como un mecanismo de estabilizacin y proteccin ante la degradacin de las enzimas en el suelo por lo que el alto contenido de TOC (en suelos enmendados y en el de bosque) podra suponer un efecto protector de la actividad microbiana extracelular en el suelo (Burns, 1982; Arja y Sharinen, 1996).

Efecto de la calidad del carbono orgnico del suelo: autctono vs exgeno.


Si bien el contenido en carbono es un factor limitante para el desarrollo microbiano, especialmente en regiones semiridas, no slo la cantidad es fundamental, sino tambin la calidad del material enmendante. Como hemos observado anteriormente, existe una correlacin signicativa y positiva entre el TOC y los diferentes parmetros bioqumicos y microbiolgicos analizados por lo que, para eliminar los efectos del contenido de carbono orgnico. De esta manera se pretendi analizar la variacin en los parmetros analizados en funcin de la calidad (y no cantidad) del carbono presente en los diferentes tratamientos establecidos (con materia orgnica autctona y exgena). La actividad y desarrollo microbiano por unidad de carbono, teniendo en cuenta la actividad ureasa, fosfatasa, b-glucosidasa y deshidrogenasa, respiracin y MBC, result ser ms alta en el suelo de matorral que en el suelo de bosque. Este hecho podra sugerir que el C orgnico presente en el bosque es ms recalcitrante que el que se encuentra presente en el matorral. El suelo de bosque soporta una vegetacin a base de Pinus halepensis y est constatado que las entradas de carbono orgnico derivadas de restos vegetales de esta especie son altas, pero altamente recalcitrantes y de difcil biodegradacin por su

897

alto contenido en lignina (Rovira and Vallejo, 2000; Bastida et al., 2007). Este hecho no favorecera una alta actividad microbiana por unidad de carbono. Los efectos de la salinidad creciente son tamponados de forma ligeramente desigual en el suelo de matorral (sin enmendar) y en el suelo de bosque. As, en este ltimo se produce un claro descenso en la actividad general y enzimtica por unidad de C paralelo a la dosis de NaCl aplicada, mientras que en el suelo de bosque no se observ un descenso en las actividades fosfatasa alcalina, b-glucosidasa y deshidrogenasa. Estos resultados podran indicar que el origen de la materia orgnica autctona inuye en la actividad y desarrollo microbiano de suelos afectados por contaminacin salina. La actividad y desarrollo microbiano por unidad de carbono result menor en los suelos de matorral enmendados con compost o lodos, que en el propio suelo sin enmendar, y adems no se observaron claras diferencias entre el suelo enmendado con compost y el suelo enmendado con lodo, si bien podemos remarcar que el C de biomasa microbiana por unidad de C orgnico total result mayor en el suelo con compost que en el suelo con lodo, mientras que para el caso de la relacin ATP:TOC, la tendencia observada fue la mayor. Este hecho podra indicar que el C contenido en el compost es realmente distinto al del lodo y favorece la latencia de las poblaciones microbianas existentes en el propio compost o en el suelo. En este sentido, el C contenido en el compost es ms estable pudiendo ejercer un efecto positivo sobre el desarrollo microbiano en un periodo de tiempo ms largo, mientras que el carbono contenido en el lodos es lbil y fcilmente degradable por lo que es rpidamente mineralizado, quedando al nal las fracciones ms recalcitrantes (Pascual et al., 1997). En cuanto a la capacidad tamponadora del efecto negativo de la salinidad por parte del compost o el lodo, cabe decir que en ambos casos se produce un descenso en la actividad y desarrollo microbiano por unidad de C con la aplicacin de dosis crecientes de sales. Estos resultados nos indicara que es la cantidad, y no la calidad, de C orgnico empleado como enmendante lo que realmente mitiga el efecto negativo de la contaminacin por NaCl.

Conclusiones
La concentracin de sales aadidas inuye negativamente en la mayora de los parmetros qumicos y bioqumicos estudiados, disminuye las actividades enzimticas al perjudicar la actividad microbiana del suelo. De igual manera el aumento de la salinidad interere en la retencin de humedad de los suelos, aumenta el la conductividad y reduce la estabilidad de los agregados del suelo. La materia orgnica autctona amortigua mejor los efectos de los problemas de salinidad que la materia orgnica aadida. Sin embargo, la incorporacin enmiendas orgnicas ha supuesto un incremento importante de las actividades enzimticas frente a los mismos parmetros en el suelo bajo en materia orgnica, especialmente con la aplicacin

898

de compost. Se ha detectado buenas correlaciones entre las actividades fosfatasa, -glucosidasa y ureasa con la actividad deshidrogenasa del suelo. La aplicacin de compost y lodos son alternativas adecuadas, desde un punto de vista bioqumico, para mejorar la calidad del suelo, especialmente el compost con una materia orgnica ms estable, lo que sin dudas representa un aumento de la fertilidad del suelo y una mejora de sus propiedades qumicas y microbiolgicas del suelo.

Referencias
Abad, M. Climent, M., Aragn, P. y Camarero, A. 1997. The inuence of solid waste compost and nitrogen-mineral fertilizer on growth and productivity in potatoes. Communications in Soil Science and Plant Analysis 28: 1653-1661. Alef, K. y P. Nannipieri. 1995. Methods in applied soil microbiology and Biochemistry. Ed. Academic Press inc San. Diego: 575 pp. Arja H. Vuorinen, Maritta H. Saharinen 1996. Effects of soil organic matter extracted from soil on acid phosphomonoesterase. Soil Biology and Biochemistry. Vol28. No 10/11, pp 1477-1481. Assouline, S., Moller, M., Cohen, S., Ben-Hur, M., Grava, A., Narkis, K., Silber, A. 2006. Soil-plant system response to pulsed drip irrigation and salinity: Bell pepper case study. Soil Science Society Of America Journal 70 (5): 1556-1568. Balasubramanian A, Siddaramappa R, Rangaswami, G. 1992. Effect of organic manuring on the activities of the enzymes hidrolising sucrose and urea and on soil aggregation. Plant and Soil 37, 319 328. Bandick, A.K., Dick, R.P., 1999. Field management effects on soil enzyme activities. Soil Biology & Biochemistry 31, 1471-1479. Bastida, F., Moreno, J., Hernandez, T., Garcia, C. 2006. Microbiological activity in a soil 15 years after its devegetation.Soil Biology & Biochemistry 38 (8): 2503-2507. Bergstrom D. W., Monread C.M, King D.J (1998) Sensitivity of soil enzyme activities to conservation practices. Soil Sci. Soc. Am. .J. 62, 1286-1295. Beyer L., Wachendorf C., Balzen F.M., Balzer-graf U.R., 1992. The effect of soil texture and soil management on microbial biomass and soil enzyme activities in arable soils of Nothwest Germany. Agrobiology Research 45, 276-283. Bonmati M, Ceccanti B, Nannipieri P (1998) Portease extraction from soil by sodium pyrophosphate and chemical characterization of the extracts. Soil Biol. Biochem. Vol 30. No 14. pp 2113 2125. Brady, N., Weil, R.2000. Elements of the nature and properties of soils. 559p. Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey, USA

899

Calero, B.; A. Guerrero; C. Alfonso; V. Somoza y E. Camacho. 1999. Efecto de la fertilizacin mineral sobre el estado microbiolgico del suelo. Rev. La Ciencia y el hombre. Univ. Veracruzana. Mxico. Cook, B.D., Allan, D.L., 1992. Dissolved organic matter in old eld soils: total amounts as a measure of available resources for soil mineralization. Soil Biology & Biochemistry 24, 585-594. De la Paz Jimenez, M., De la Horra, A.M., Pruzzo, L., Palma, R.M., 2002. Soil quality: a new index based on microbiological and biochemical parameters. Biology and Fertility of Soils 35, 302-306. De la Rosa, D., 2005. Soil quality evaluation and monitoring based on land evaluation. Land Degradation & Development 16, 551-559. De Nobili, M., Contin, M., Mondini, C., Brookes, P.C. 2001.Soil microbial biomass is triggered into activity by trace amounts of substrate. Soil Biology and Biochemistry 33 (2001), pp. 11631170. Dick, W.A., Tabatabai, M.A., 1993. Signicance and potential uses of soil enzymes. In: Metting, F.B. (Ed.), Soil Microbial Ecology: Application in Agricultural and Environmental Management. Marcel Dekker, New York, pp. 95-125. Garca, C., Hernandez, T, Costa, F., 1992. Variation in some chemical parameters and organic matter in soils regenerated by the addition of municipal solid-waste. Environmental Management 16, 763-768. Garca, C., Hernndez, T., Costa, F., 1994. Microbial activity in soils under Mediterranean environmental conditions. Soil Biology & Biochemistry 26, 1185-1191. Garca, C., Roldn., A., Hernndez, T., 1997. Changes in microbial activity alter abandonment of cultivation in a semiarid Mediterranean environment. Journal of Environmental Quality 26, 285-291. Garca, C., Hernndez, T., Roldan, A., Albaladejo, J., Castillo, V., 2000. Organic amendment and mycorrhizal inoculation as a practice in aS.Bosqueation of soils with Pinus halepensis Miller: effect on their microbial activity. Soil Biology & Biochemistry 32, 1173-1181. Garca, C., T. Hernandez, J. Pascual, J L. Moreno, M. Ros. 2000. Actividad microbiana en suelos del sureste espaol sometidos a procesos de degradacin y deserticacin. Estrategias para su rehabilitacin. En Carlos Garca, M Teresa Hernndez (Eds), Investigacin y perspectivas de la enzimologa de suelos en Espaa, Murcia Garca, C., Hernndez, T., Roldn, A., Martn, A., 2002. Effect of plant cover decline on chemical microbiological parameters under Mediterranean climate. Soil Biology & Biochemistry 34, 635-642. Gunapala, N.and M scow, K..1988 Dynamics of soil microbial biomass and activity in conventional and organic farming systems. Soil Biol.Biochem. vol.30,No 6,pp 805816.

900

Joergensen, R.G., Brookes, P.C., Jenkinson, D.S., 1990. Survival of the soil microbial biomass at elevated temperatures. Soil Biology & Biochemistry 22, 1129-1136. Jozefaciuk, G., Toth, T., Szendrei, G. 2006 Surface and micropore properties of saline soil proles. Geoderma 135: 1-15 Nov. Liang Y., Si J., Nikolic M., Peng Y., Chen W., Jiang Y. 2005. Organic manure stimulates biological activity and barley growth in soil subject to secondary salinization. Soil Biology and Biochemistry, 37, 1185-1195. Labrador, J. 1996. La materia orgnica en los agrosistemas. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentacin. Mundi-Prensa. Madrid. Le Guillou, G., Scharp, A., 2001. La agricultura ecolgica. Gua sobre la normativa comunitaria. Comunidades Europeas, 28 pgs. Li, X., Sarah, P., 2003. Enzyme activities along a climatic transect in the Judean Desert. Catena 53, 349-363. Martens D.A, Johanson J.B, Frankenberger Jr.W.T (1992) Production and persitence of soil enzymes with repeated addition of organic residues. Soil Science. 153, 53-61. Nannipieri, P., Grego, S., Ceccanti, B., 1990. Ecological signicance of the biological activity in soils. In: Bollag, J.M., Stotzky, G. (Eds.), Soil biochemistry. Marcel Dekker, New York, pp. 293-355. Nannipieri, P., Ceccanti, B., Ceverlli, S., Matarese, E., 1980. Extraction of phosphatase, urease, protease, organic carbon and nitrogen from soil. Soil Science Society of America Journal 44, 1011-1016. Pascual, J., Ayuso, M., Garca, C., Hernndez, T. 1997. Characterization of urban wastes according to fertility and phytotoxicity parameters. Waste Management & Research 15 (1), 103-112. Powlson D.S, Brookes P.C, Christensen B.T (1987) Measurement of soil microbial biomass provides and early indication of changes in total soil organic matter due to straw incorporation. Soil Biol. Biochem 19, 159 - 164. Rib, M., R. Canet, R. Albiach, F. Pomares. 2002. Efecto del estrs trmico e hdrico sobre las actividades deshidrogenasa y fosfomonoesterasa alcalina de suelos bajo cultivo ecolgico y convencional. V Congreso de la SEAE, tomo I 423-429. Gijn. Rietz, D., Haynes, R. 2003. Effects of irrigation-induced salinity and sodicity on soil microbial activity. Soil Biology and Biochemistry 35, 845-854. Ros, M., Hernndez, M.T., Garca, C., 2002. Bioremediation of Soil Degraded by Sewage Lodo: Effects on Soil Properties and Erosion Losses. Environmental Management 31, 741747. Roldn, A., Garca-Orenes, F., Albaladejo, J., 1994. Microbial-Populations in the rhizosphere of the Brachypodium retusum and their relationship with stable aggregates in a semiarid soil of southeastern Spain. Arid Soil research and Rehabilitation 8, 105 114.

901

Ros, M., Hernndez, M.T., Garca, C., 2003. Soil microbial activity after restoration of a semiarid soil by organic amendments. Soil Biology & Biochemistry 35, 463-469. Seguel, O., Garca de Cortzar, V., Casanova, M. 2003. Changes in soil physical properties over time alter the addition of organic amendments. Agricultura Tcnica (Chile) 63 (3): 287-297 julio-septiembre 2003 Smith, L.J., Papendick, R.I., 1993. Soil organic matter dynamics and crop residue management. In: Metting, F.B. (Ed.), Soil Microbial Ecology. Marcel Deker, New York, pp. 65-95. Soil Survey Staff, 1998. Keys of soil taxonomy, eighth edition, USDA-NRCS, Washington, DC, 326 pp. Tabatabai, M.A., Bremmer, J.M., 1969. Use of p-nitrophenyl phosphate for assay of soil phosphatase activity. Soil Biology & Biochemistry 1, 301-307. Tabatabai, M.A. 1994. Soil enzymes. En Methods of soil analysis. Part 2. Microbiological and Biochemical Properties. S. H. Mickelson and J.M. Bigham, Eds Soil Science Society of America, Madison, Wisconsin, USA. Pp. 775-826. Trasar-Cepeda, C., Leiros, C., Gil-Sotres, F., Seoane, S., 1998. Towards a biochemical quality index for soils: An expression relating several biological and biochemical properties. Biology and Fertility of soils 26, 100-106. Yildirim, E., Taylor, A., Spittler, T. 2006. Ameliorative effects of biological treatments on growth of squash plants under salt stress. Scientia Horticulturae 111 (1): 1-6 DEC 4 2006 Xiao-gang Li, Feng-min Li, Qi-fu Ma and Zhi-jun Cu. 2006. Soil Biology and Biochemistry,Volume 38 (8),2328-2335

902

ANEXOS:
Tabla 4. Coecientes de correlacin entre los diferentes parmetros estudiados TOC TOC WSC MBC Ure Fosf. Gluc DesH ATP Resp CE NS 0.48 *** 0.71*** 0.81*** 0.81*** 0.86*** 0.6*** 0.27* NS WSC MBC Ure Fosf. Gluc DesH ATP Resp

NS -0.46*** 0.23* -0.29* NS -0.32** -0.44** 0.53***

071*** 0.6*** 0.65*** 0.51*** 0.57*** 0.65*** -0.56***

0.51*** 0.89*** 0.70*** 0.78*** 0.67*** -0.49***

0.71*** 0.76*** 0.57*** 0.39*** NS

0.83*** 0.77*** 0.67*** -0.43***

0.63*** 0.43*** NS

0.60*** -0.49***

-0.84***

* Signicativo a P<0.05; ** Signicativo a P<0.01; *** Signicativo a P<0.001. NS, no signicativo. TOC (C. Orgnico Total); WSC (C. Hidrosoluble); MBC (C Biomasa Microbiana); Ure (Actividad Ureasa); Fosf (Actividad Fosfatasa); Gluc (Actividad b-glucosidasa); DesH (Actividad Deshidrogenasa); Resp (Respiracin Basal); CE (Conductividad Elctrica).

Tabla 5. Proporciones entre los parmetros bioqumicos y microbiolgicos estudiados y C orgnico total (COT) en el control y los suelos enmendados bajo diferentes dosis de NaCl.

Por cada suelo y tipo de enmienda, datos seguidos por las mismas letras pequeas no son signicativamente diferentes de acuerdo a la prueba de HSD (P 0,05). Tabla con HSD values shows honestly signicant different between samples of diferentes dosis NaCl. 1 Ratios: URE:TOC (Actividad Ureasa: TOC); Phosp:TOC (Fosfatasa alcalina: TOC); Gluc:TOC (b-glucosidasa: TOC); DH:TOC (Actividad Deshidrogenasa: TOC); MBC:TOC (C Biomasa Microbiana: TOC); Resp:TOC (Respiracin Basal: TOC); WSC:TOC (C Hidrosoluble: TOC).

903

Ratios1 S.Bosque S.Bosque 0.03 M S.Bosque 0.1 M S.Bosque 0.2 M S.Bosque 0.4 M S.Bosque 0.6 M HSD S.Matorral S.Mat. 0.03 M S.Mat. 0.1 M S.Mat. 0.2 M S.Mat. 0.4 M S.Mat. 0.6 M HSD S.Mat+Lodo S.Mat.+L 0.03 M S.Mat.+L 0.1 M S.Mat.+L 0.2 M S.Mat.+L 0.4 M S.Mat.+L 0.6 M HSD S.Mat+Compost S.Mat.+C 0.03 M S.Mat.+C 0.1 M S.Mat.+C 0.2 M S.Mat.+C 0.4 M S.Mat.+C 0.6 M HSD

Ure:TOC Phosp:TOC Gluc:TOC


1.64 1.65 1.52 1.06 0.59 0.54 0.38 2.31 2.08 1.15 1.35 1.21 1.15 0.29 1.35 1.03 0.82 0.71 0.47 0.44 0.40 0.97 1.18 0.81 0.53 0.37 0.32 0.32 cd d bc ab a a c bc ab ab a a b b a a a a c c c b a a 2.77 2.89 2.93 3.18 3.22 3.24 0.63 6.41 4.30 5.00 3.44 2.56 2.25 1.71 4.32 4.16 4.04 2.51 3.85 2.38 2.41 4.64 7.06 6.07 4.01 3.61 4.02 2.29 ab c bc ab a ab a a a a a a bc d c abc ab a a a a a a a 1.53 1.42 1.43 1.33 1.24 1.13 0.27 3.41 3.95 2.95 2.75 1.74 1.49 0.72 1.87 1.50 1.37 1.18 0.93 0.99 0.73 1.82 1.87 1.51 1.32 1.10 1.01 0.73 bc c abc abc ab a b ab ab a a a bc c b b a a c bc bc abc ab a

DH:TOC
8.02 6.46 8.60 9.14 8.37 8.74 3.28 a a a a a a

MBC:TOC ATP:TOC RESP:TOC WSC:TOC


257,93 224,23 229,99 118,25 74,85 59,83 74.27 cd d b b b a a a 146,35 ab 393,86 c 437,60 c 341,36 bc 170,17 ab 109,55 a 206.74 479,53 b 445,51 b 8,93 6,93 5,90 4,71 4,00 2,21 2.80 24,62 20,10 20,64 13,73 11,59 2,36 4.84 12,25 7,50 2,50 1,34 0,00 0.00 5.65 14,83 14,24 9,67 7,31 1,14 0,00 4.29 c c b b a a d c bc ab a a c c c b b a d cd bc 8,06 a 13,08 ab 16,72 ab b c c

abc 22,00 ab a 32,81 32,01 9.80 67,68

11.93 ab 357,96 11.63 ab 454,72 12.80 b 291,90

76,49 ab 77,68 ab 91,19 ab 99,27 ab 115,67 b 41.24 29,03 a

bcd 384,25 b bc a ab 137,88 a 76,07 75,94 108.73 c c bc abc ab a 632,85 b 322,45 a 272,93 a 90,36 56,12 45,39 103.00 ab c bc abc a a 184,33 d 155,76 c 81,54 71,73 51,32 34,52 86.60 b a a a a a a a a

12.00 ab 239,95 8.38 8.48 3.91 9.66 8.99 9.12 9.07 6.02 4.60 3.23 c a a 63,20 154,99 173.06 233,76

bc 196,82 bc 192,17 bc 143,69 ab a 74,39 51,20 121.87

34,04 ab 43,29 abc 52,00 bc 58,04 60,79 19.32 51,46 a c c

8.45 abc 189,72 13.10 9.41 5.84 6.86 3.82 5.51 c 509,64

95,93 ab 106,34 b 91,58 ab 106,17 b 79,73 ab 50.86

bc 446,46 ab 271,85 ab 147,84 a 121,64 302.17

904

Efecto del tipo de fertilizacin en las emisiones de xido nitroso en praderas bajo manejo de pastoreo
D. Bez, A. Louro, M.I. Garca, J. Castro, J. Valladares
Centro de Investigaciones Agrarias de Mabegondo (CIAM) INGACAL. Xunta de Galicia E-mail: dolores.baez.bernal@xunta.es

Resumen
En Galicia las praderas tienen una gran importancia desde un punto social y econmico, representando el 12% de la supercie total. Su aprovechamiento directo supone una forma de ahorro de los costes productivos en explotaciones de vacuno. Sin embargo, este tipo de manejo unido a las condiciones de humedad y temperatura de la regin puede representar un riesgo en la emisin de N2O, gas de potente efecto invernadero, siendo necesaria la obtencin de mayor informacin sobre sus implicaciones medioambientales. Por ello con el n de evaluar el efecto del tipo de fertilizacin (mineral/purn de vacuno) en las emisiones de N2O a la atmsfera, en la produccin, aprovechamiento del pasto y en la calidad del forraje se estableci un ensayo entre los meses de marzo a noviembre de 2009 en praderas pastoreadas con vacuno de leche. Los resultados obtenidos ponen de maniesto que tras las fertilizaciones de primavera y otoo, las cantidades de N2O acumuladas en el tratamiento con purn fueron similares a las obtenidas con una fertilizacin mineral. Adems el tipo de fertilizacin no mostr diferencias productivas ni de composicin del forraje. Palabras clave: xido nitroso, purn de vacuno, fertilizacin mineral, WFPS.

Introduccin
En Galicia el 12% de la supercie total se encuentra destinada al cultivo de praderas (Xunta de Galicia, 2005), por ello este recurso recibe constante y creciente atencin en aquellas explotaciones especializadas en la produccin de leche. El pastoreo ha sido una prctica habitual en Galicia y ventajosa en el sentido del mayor aprovechamiento de nutrientes por parte del ganado en relacin al empleo de concentrados en la dieta de los animales. Por otra parte, es bien conocido que los purines son una fuente importante de nutrientes para el suelo. Una buena gestin de los mismos puede reducir la utilizacin de fertilizantes minerales y, en consecuencia, una disminucin de los costes de produccin. A pesar de que existen bastantes trabajos realizados en el Norte de Europa, se observa que existe una falta de informacin en relacin a los efectos contaminantes que esta alternativa puede originar

905

en las condiciones edafo-climticas de Galicia. En concreto, sobre prdidas de N mediante emisiones a la atmsfera de xido nitroso (N2O), un gas con potente efecto invernadero que se genera a partir de los procesos de nitricacin y desnitricacin que tienen lugar en los suelos. Segn los datos publicados en el Inventario Nacional de Emisiones a la Atmsfera del Ministerio de Medio Ambiente (2009), la agricultura espaola contribuy en un 75% a las emisiones de N2O siendo los suelos agrcolas y la gestin de residuos de origen animal las principales actividades responsables de este elevado porcentaje. Obtener pautas de manejo adecuadas, desde un punto de vista agronmico, contribuirn al cumplimiento de los objetivos en materia de emisiones (Protocolo de Kyoto). El N2O se genera en el suelo a partir del NO3- presente de forma natural y del procedente de los fertilizantes nitrogenados por el proceso de desnitricacin que es activado en condiciones anaerbicas; proceso que puede estimularse cuando se aplican fertilizantes nitrogenados ricos en materia orgnica como los purines. Tambin el N2O es un gas residual en el proceso de nitricacin del in NH4+; en este caso, la adicin en condiciones aerbicas de fertilizantes con elevado contenido en NH4+ puede activar la reaccin. Por tanto el tipo de abono empleado (mineral u orgnico) como fertilizante tiene gran inuencia en las emisiones de N2O producidas. Por ello el objetivo planteado en este trabajo fue el de evaluar el efecto del tipo de fertilizacin (mineral/purn de vacuno) sobre prdidas de N a la atmsfera en forma de N2O, la produccin, aprovechamiento del pasto y calidad del forraje en praderas pastoreadas con ganado de vacuno de leche.

Materiales y mtodos
El ensayo se llev a cabo entre los meses de marzo a noviembre de 2009 en praderas de raigrs ingls (Lolium perenne L.) y trbol blanco (Trifolium repens L.) bajo manejo de pastoreo de la nca experimental del Centro de Investigaciones Agrarias de Mabegondo (CIAM), en Abegondo (A Corua). El clima de la zona es templado-hmedo con una temperatura de 16,6C y precipitaciones de 1124 mm (media 1998-2008). El anlisis de suelo (capa 0-30 cm) se caracteriz por una textura franco-limosa (capa 0-30cm: 27% arena, 56% limo, 17% arcilla), un 31,14% Ctotal, 2,53% Ntotal y 53,55% de materia orgnica (M.O). El diseo experimental fue de bloques al azar con tres repeticiones, con una supercie de parcela de 0,41 ha y dos tratamientos de fertilizacin: fertilizacin mineral y fertilizacin orgnica empleando purn de vacuno aplicado en inyeccin. Las fertilizaciones se realizaron en primavera (23 marzo) y en el otoo (13 octubre). El tratamiento mineral consisti en un primer aporte (marzo) de 41 kg N empleando abono complejo 15:15:15 y una segunda aplicacin (octubre) de 40 kg N empleando nitrato amnico clcico 27%. En el tratamiento con purn de vacuno, la cantidad de N aplicada en cada fertilizacin y las caractersticas del purn empleado se muestran en la tabla 1. Los aportes de fsforo y

906

potasio fueron semejantes en ambos tratamientos siendo la cantidad nal aplicada de 58 kg/ha P2O5 y 181 kg/ha K2O.
Tabla 1. C  aractersticas qumicas de los purines de vacuno empleados y cantidad de N aplicado en las fertilizaciones efectuadas. Fecha Dosis (m3) 26/03/2009 13/10/2009 30 21 Densidad (g/cm3) 1,05 1,00
(1)

MS (%) 7,3 5,3

MO

N (g/kg)

N aplicado kg/ha

735,5 701,5

37,0 42,7

6,3 9,4

41,4 48,4

85 49

(1)

MS: materia seca.

Cuando las condiciones del pasto fueron las adecuadas, las parcelas fueron pastoreadas de forma rotacional en tres ocasiones con ganado vacuno de leche procedente de la explotacin, permaneciendo en cada parcela una media de 3 das. La presin de pastoreo total fue de 1137, denindose este parmetro como el nmero de vacas-das/ ha de pastoreo normalizados a 24 horas (JPP) y siendo la expresin para su clculo la siguiente: JPP= (N animales*Coeciente UGM)*(N das de pastoreo*N de horas por da/24 horas). Los valores individuales en cada una de las tres rotaciones fueron de 443, 443 y 251, respectivamente. La cantidad de forraje ingerido por el ganado fue determinada a partir de muestras de planta tomadas antes y despus de cada entrada de ganado en las parcelas empleando para el muestreo un cuadrado metlico de 0,6 m*0,6 m. Adems se llev a cabo un corte de silo a nales de junio (26 junio) en el que tambin se realizaron muestreos de planta. En estas muestras se determin la materia seca mediante secado en estufa de aire forzado a 80C durante 16h as como siguientes parmetros de calidad: contenido en MO, protena bruta (PB), lignocelulosa (FAD), bra neutro detergente (FND), contenido de carbohidratos solubles en agua (CSA) y digestibilidad de la MO mediante espectroscopia NIR. Tras la aplicacin de los fertilizantes se realizaron tres muestreos gaseosos semanales para la determinacin de la emisin de N2O, siendo el mtodo de muestreo utilizado el de la cmara cerrada descrito por Ryden y Rolston (1983). En cada muestreo se mantenan cerradas tres cmaras de PVC (25 cm dimetro x 36 cm de altura) por parcela por un perodo de 45 a 90 min, tras el cul se recoga una muestra gaseosa de 10 ml que era almacenada en vacutainers hasta su anlisis. La concentracin de N2O fue determinada mediante cromatografa de gases con detector 63Ni ECD. La emisin de N2O se expres en g N-N2O/m2h teniendo en cuenta el incremento de N2O en cada cmara respecto al valor inicial en el momento de cierre de la cmara. Las prdidas de N2O acumuladas para un determinado periodo se obtuvieron asumiendo un valor medio de emisin entre dos fechas de muestreo consecutivas.

907

con detector 63Ni ECD. La emisin de N2O se expres en g N-N2O/m2h teniendo en cuenta el

Tras el muestreo gaseoso se tomaron muestras de suelo en la capa supercial de cmara. Las prdidas de N2O acumuladas para un determinado periodo se obtuvieron 10 cm dentro de cada cmara, se unieron y se proces una nica muestra por parcela. asumiendo un valor medio de entre dos fechas de muestreo consecutivas. Los contenidos de nitratos yemisin amonios fueron determinados en el extracto 1:2 (suelo: 1N KCl) por mtodos colorimtricos utilizando un autoanalizador de ujo segmentado (MT7, Tras el muestreo gaseoso se tomaron muestras de suelo en la capa superficial de 10 cm Bran+Luebbe). El resto de la muestra de suelo se utiliz para determinar el porcentaje de dentro de cada cmara, seseco unieron se proces una nica muestra por Los contenidos humedad en base al peso delysuelo introduciendo para ello la parcela. muestra en estufa a 105 nitratos y constante. amonios fueron determinados en el 1:2 (suelo: 1N para KCl) por mtodos C de hasta peso Utilizando este valor y extracto la densidad aparente la capa de 0-10 cm se expres el valor de humedad en porcentaje de volumen de poros del suelo llenos colorimtricos utilizando un autoanalizador de flujo segmentado (MT7, Bran+Luebbe). El resto de agua (% WFPS= O)ps x daparente )/Porosidad*100, Porosidad= (1daparente )/2,65, siendo 2 se utiliz de la muestra de((H suelo para determinar el porcentaje de humedad en base al peso 2,65 la densidad de partcula del suelo (mg/m3).
seco del suelo introduciendo para ello la muestra en estufa a 105 C hasta peso constante. Utilizando este valor y la densidad aparente para la capa de 0-10 cm se expres el valor de humedad en porcentaje de volumen de poros del suelo llenos de agua (% WFPS= ((H2O)ps x Resultados y discusin daparente)/Porosidad*100, Porosidad= (1daparente)/2,65, siendo 2,65 la densidad de partcula del suelo Emisiones (mg/m3). de xido nitroso (N2O) RESULTADOS Y DISCUSIN Figura 1.Tasas diarias de emisin (A , B), distribucin de precipitaciones y WFPS (C, D) obtenidos para cada tratamiento en los dos perodos de estudio. Flechas indican momento de aplicacin de fertilizantes.; Emisiones de xido nitroso (N2O) R: rotacin del ganado.
275 250 225 200 MINERAL PURIN

incremento de N2O en cada cmara respecto al valor inicial en el momento de cierre de la

g N2O-N/m2 h

175 150 125 100 75 50 25 0


80
Precipitaciones WFPS

70

120

60

100

Precipitaciones (mm)

50

80
% WFPS

40

60

30

40
20

10

20

10-may

13-may

16-may

19-may

22-may

25-may

28-may

23-mar

26-mar

29-mar

1-may

4-may

7-may

1-nov

2-nov

3-nov

4-nov

10-abr

13-abr

16-abr

19-abr

22-abr

25-abr

28-abr

12-oct

13-oct

14-oct

15-oct

16-oct

17-oct

18-oct

19-oct

20-oct

21-oct

22-oct

23-oct

24-oct

25-oct

26-oct

27-oct

28-oct

29-oct

30-oct

fecha

fecha

En la gura 1 se representan las tasas diarias de emisin de N2O, la distribucin de precipitaciones y el porcentaje de poros llenos de agua o WFPS obtenidos para cada tratamientos durante los muestreos realizados tras las fertilizaciones de marzo (27 marzo-22

908

31-oct

5-nov

1-abr

4-abr

7-abr

mayo) y octubre (14 octubre-4 noviembre). En el primer perodo de estudio los valores oscilaron en los rangos de 1,90 195,09 g N2O-N/m2h en el tratamiento con purn y entre 9,14 -135,19 g N2O-N/m2h en el tratamiento mineral. Tras la fertilizacin de octubre los valores de emisin oscilaron en los rangos de 3,97-23,22 g N2O-N/m2h en el mineral y 15,9753,80 g N2O-N/m2h en purn de vacuno. En general los valores de ambos tratamientos y en ambos perodos de estudio fueron bajos si se comparan con los resultados obtenidos en otros estudios realizados en praderas pastadas y fertilizadas de forma mineral en la misma zona de estudio (Bez et al, 2009). A pesar de ello puede observarse un pico de emisin (11 mayo) mes y medio despus de la fertilizacin de primavera en ambos tratamientos coincidiendo con la entrada de ganado en las parcelas. Probablemente este hecho est relacionado con el rehumedecimiento del suelo tras un perodo de ausencia de precipitaciones, generndose de esta forma condiciones favorables para la produccin de N2O. En la tabla 2 se muestran los valores acumulados de N2O y cantidad de N aplicado con cada tratamientos y considerando dos perodos, comprendidos entre el 27 marzo - 22 mayo y entre el 14 octubre y el 4 noviembre. Se observ que la cantidad de N emitido en forma de N2O fue similar en ambos tratamientos para cada perodo, con valores medios de 5,48 y 1,63 kg N/ha en el primer y segundo perodo, respectivamente.
Tabla 2. Valores acumulados medios de N2O (kg N-N2O/ha), desviacin tpica y cantidad de N aplicado en los perodos de estudio. 27 marzo-22 mayo Tratamiento Mineral Purn Vacuno N aplicado 41 85 Kg N-N2O/ha 5,372,39 5,582,06 14 octubre-4 noviembre N aplicado 40 49 Kg N-N2O/ha 1,650.51 1,600,22

Sin embargo si se observa la tabla 2, en ambos perodos la cantidad de N aplicada con el purn de vacuno fue superior a la aportada con el fertilizante mineral en las dos fertilizaciones efectuadas en este estudio. En el aporte de primavera, la cantidad de N aplicada con el purn de vacuno fue dos veces superior a la del fertilizante mineral y a pesar de ello la cantidad de N emitido en forma de N2O fue similar en ambos tratamientos. De la misma forma ocurre con la fertilizacin de otoo, aunque la cantidad de N aplicado al suelo con el purn fue ligeramente superior al mineral. Nuestros resultados coinciden con los obtenidos por otros autores (Schils et al., 2008) en praderas fertilizadas de forma mineral y orgnica empleando purn de vacuno. En este estudio a pesar de que la cantidad de N aplicada con el purn de vacuno (400 kg N/ha) fue superior a la aplicada con el fertilizante mineral (330 kg N/ha) la cantidad de N2O emitida por ambos tratamientos fue similar. Sin embargo, otro estudio desarrollado en praderas del norte de Espaa por Merino

909

emitido en forma de N2O fue similar en ambos tratamientos. De la misma forma ocurre con la fertilizacin de otoo, aunque la cantidad de N aplicado al suelo con el purn fue ligeramente superior al mineral. Nuestros resultados coinciden con los obtenidos por otros autores (Schils et al., 2008) en praderas fertilizadas de forma mineral y orgnica empleando purn de vacuno. En este estudio a pesar de que la cantidad de N aplicada con el purn de vacuno (400 kg N/ha) fue

etsuperior al. (2000) destac que emisin de N2(330 O desde suelos fertilizados de forma orgnica a la aplicada con el la fertilizante mineral kg N/ha) la cantidad de N por 2O emitida fue superior a la obtenida con fertilizacin mineral. En este caso la cantidad de de N total ambos tratamientos fue similar. Sin embargo, otro estudio desarrollado en praderas del norte aportado con el purn fue superior a la aplicada con el mineral (80 kg N/ha) en un solo Espaa por Merino et al. (2000) destac que la emisin de N2O desde suelos fertilizados de aporte, y a su vez superiores a las cantidades aplicadas en nuestro estudio.
forma orgnica fue superior a la obtenida con fertilizacin mineral. En este caso la cantidad de N total 2. aportado con elcontenido purn fue en superior a la(NH4+, aplicada con el (80 kg N/ha) en un Figura Evolucin  del N mineral NO3-) en mineral los tratamientos estudiados y solo en ambos perodos de estudio. Flechas indican momento de aplicacin de fertilizantes.; R: rotacin del aporte, y a su vez superiores a las cantidades aplicadas en nuestro estudio. ganado.
100

Purn
NO3-

Purn
NO3NH4+

75
N mineral (kg N/ha)

NH4+

50

25

0
100

Mineral
NO3NH4+

Mineral
NO3NH4+

75
N mineral (kg N/ha)

50

25

0
1-nov 2-nov 3-nov 4-nov 12-oct 13-oct 14-oct 15-oct 16-oct 17-oct 18-oct 19-oct 20-oct 21-oct 22-oct 23-oct 24-oct 25-oct 26-oct 27-oct 28-oct 29-oct 30-oct

1-may

4-may

7-may

10-may

13-may

16-may

19-may

22-may

25-may

28-may

23-mar

26-mar

29-mar

10-abr

13-abr

16-abr

19-abr

22-abr

25-abr

28-abr

fecha

fecha

+ los tratamientos Figura 2. Evolucin del contenido en N mineral (NH4 en , NO 3 ) en En relacin al N mineral en suelo, los contenidos NH en ambos tratamientos 4 estudiados y ena ambos perodos de estudio. Flechas indican momento de aplicacin fueron superiores los contenidos en NO tras la fertilizacin de marzo de debido al 3 fertilizantes.; R: rotacin del ganado. tipo de cultivo (pradera) y a que en ambos tratamientos el N aplicado se encontraba mayoritariamente en forma amoniacal. Los anlisis de suelo efectuados durante el primer En relacin al N mineral envalores suelo, los contenidos en NH4+ en tratamientos fueron de perodo de muestreo mostraron medios de amonios y ambos nitratos, respectivamente superiores a kg/ha los contenidos en NO3 tras la fertilizacin de marzo debido alcon tipoel de cultivo Sin 24,9 y 23,4 en el tratamiento con purn y de 29,6 y 21,8 kg/ha mineral. embargo, como se observa en la gura 2, la entrada de ganado en las parcelas produjo un incremento en el contenido en nitratos en ambos tratamientos. De forma previa a la entrada de ganado, los valores medios de nitratos eran de 19,1 kg N/ha en el tratamiento con purn y 22,8 kg N/ha en el mineral. Tras la rotacin aumenta el contenido en suelo de NO3- hasta valores mximos de 61,9 kg N/ha (purn) y 41,3 N/ha (mineral). Probablemente este aumento de nitratos en suelo produjo un incremento en la relacin N2O/N2 procedente de la desnitricacin (Firestone et al, 1980), siendo este el momento en el que se reeja el mximo pico de emisin en ambos tratamientos.

910

31-oct

5-nov

1-abr

4-abr

7-abr

Sin embargo tras la fertilizacin de octubre se observa que el contenido en NO3- fue, en ambos tratamientos, superior al contenido en NH4+. Los valores medios de nitrato fueron de 34,9 y 59,1 kg/ha en el tratamiento con purn y mineral, respectivamente, siendo estos superiores a los de amonio (12,9 y 33,5 kg/ha). A pesar de estos contenidos, las lluvias de otoo incrementaron los valores de humedad en el suelo hasta valores superiores al 90% WFPS. Este hecho hizo que, posiblemente, en el suelo se generasen condiciones de anoxia favorables para una mayor produccin de N2 como producto nal del proceso de desnitricacin y en consecuencia una disminucin de la relacin N2O/N2 emitido (Davidson, 1991).

Produccin, calidad del forraje y aprovechamiento del pasto


En la tabla 3 se muestran las extracciones de biomasa en el corte de la pradera destinado a ensilar o en los aprovechamientos efectuados directamente por los animales. Estos valores se acompaan con parmetros de calidad forrajera como el contenido en materia orgnica (MO), protena bruta, bras cido y neutro detergente, digestibilidad de la MO y carbohidratos solubles en agua. En ninguno de los eventos de rotacin se observaron diferencias estadsticas debidas al tipo de fertilizacin en el aprovechamiento del pasto por parte de los animales. Tampoco las hubo en el corte efectuado a nales de junio ni en la composicin qumica de la pradera a lo largo del estudio.
Tabla 3. B  iomasa ingerida por los animales, produccin del corte de silo y composicin qumica del forraje. Fecha 26 abril 24 junio 7 agosto 29 septiembre Tipo de aprovechamiento Pastoreo Corte Silo Pastoreo Pastoreo Trat M P M P M P M P Biomasa kg MS/ha 777,5 741,5 3667,2 4048,8 346,6 700,1 368,4 229,3 Composicin qumica % MS PB FAD FND CSA DMOin vivo 16,4 31,0 53,6 11,1 72,7 16,2 30,9 54,3 11,8 72,9 9,9 35,8 60,1 14,2 67,9 8,4 36,3 62,4 15,9 67,6 13,4 32,1 53,4 13,2 68,9 13,9 38,8 52,9 12,0 68,8 14,8 30,3 45,9 12,6 69,9 15,2 29,2 42,5 14,1 70,4

MO 87,9 88,4 92,7 93,5 90,6 90,9 89,9 89,5

Conclusiones
Es posible fertilizar praderas mediante el empleo de purines de vacuno generados en las propias explotaciones sin que, desde el punto de vista medioambiental, se incremente el riesgo de emisiones de N2O a la atmsfera respecto a una fertilizacin mineral convencional. Adems no se obtienen diferencias productivas ni de calidad forrajera.

911

Agradecimientos
El presente trabajo ha sido nanciado por el programa de Accin y Transferencia Tecnolgica 2009 de la Consellera de Medio Rural (Xunta de Galicia). N protocolo: PTT 09/27.

Referencias bibliogrcas
BEZ, D.; LOURO, A.; ROCA, A.; CASTRO, J.; GARCA, M. I., 2009. Emisiones de xido nitroso en pastoreo rotacional. XLVIII Reunin cientca de la SEEP, 163-170. Ed. SEEP, Madrid. DAVIDSON, E.A., 1991. Fluxes of nitrous oxide and nitric oxide from terrestial ecosystems. En: Rogers, J.E., Whitman, W.B. (Eds.), Microbial production and comsumption of green house gases: metane, nitrous oxides and halomethanes. American Society for Microbiology, Washington, 219-235. FIRESTONE, M.K.; FIRESTONE, R.B.; TIEDJE, J.M., 1980. Nitrous oxide from soil denitrication: factors controlling its biological production. Science 208: 749751. MERINO, P.; PINTO, M.; BESGA, G.; BAEZ, D., 2000. Emisiones de N2O desde praderas en el Pas Vasco. XL Reunin cientca de la SEEP, 289-294. Ed. Consellera de Agricultura, Ganadera e Poltica Agroalimetaria. MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE, MEDIO RURAL Y MARINO., 2009. Inventarios nacionales de emisiones a la atmsfera 1990-2007. Documento resumen. Secretara de Estado de Cambio Climtico Direccin General de Calidad y Evaluacin Ambiental. RYDEN, J.C.; ROLSTON, D.E., 1983. The measurement of denitrication. En: Gaseous loss of nitrogen from plant soil systems. Martinus Nijholf and W Junk Publisher. Freney and Simpson (eds) The Hague, Netherlands. SCHILS, R.L.M.; VAN GROENINGEN, J.W.; VELTHOF, G.L.; KUIKMAN, P.J., 2008. Nitrous oxide emissions from multiple combined applications of fertiliser and cattle slurry to grassland. Plant and soil, 310, 89-101. XUNTA DE GALICIA, 2005. Anuario de Estadstica Agraria 2005. Consellera do Medio Rural. Direccin Xeral de Investigacin, Tecnoloxa e Formacin Agroforestal, 244 pp. Santiago de Compostela (Espaa).

912

Extrativismo da Juara (Euterpe oleracea Mart. Arecaceae) e a promoo de renda, estudo de caso do municpio de Morros/MA1.
Laura Rosa Costa Oliveira2 Horcio Antunes de SantAna Jnior 3

Resumo
A juara (Euterpe oleracea Mart. Arecaceae) est presente no municpio de Morros/MA, nas matas ciliares e nos corpos d gua dessa regio. Seus frutos so de grande importncia para a populao que vive nesse municpio e que conservam as reas nativas dos juarais. Os frutos so consumidos maduros, que depois de processados resulta num suco no alcolico muito apreciado e rico em vitaminas que os extrativistas chamam de vinho. As sementes desse fruto, tona e os racimos da juara so transformados em artesanatos propiciando um incremento na renda familiar dos extrativistas. A investigao foi realizada no municpio de Morros/Maranho. Realizou-se entrevistas com os comerciantes do vinho da juara e com os proprietrios de reas de juarais. Aplicou-se questionrios com a nalidade de caracterizar as condies de venda, a procedncia dos frutos e os valores durante todo o perodo de safra, e tambm a quantidade de latas de juara comercializada pelos proprietrios de reas nativas, durante 3(trs) anos sendo estes dados parciais, porque os dados de 2009 ainda esto sendo copilados e analisados. Desta forma, privilegiou-se as tcnicas quantitativas de informao direta, com acompanhamento dos comerciantes e proprietrios das reas de juarais, objetivou-se coletar informaes mais prximas da realidade, complementando-se os dados recolhidos com informao de natureza qualitativa. Palavras chaves: Juara, Morros, extrativismo, gerao de renda.

1 2

Este artigo uma verso parcial da pesquisa de campo de 3(trs) anos que esta sendo realizada em Morros/MA, Brasil. Doutoranda do Programa de Doctorado en Agroecologa, Sociologa y Desarrollo Rural Sostenible UCO/ES; Mestre em Agroecologa, Sociologa y Desarrollo Rural Sostenible UNIA/ES; Mestre em Agreocologia, UEMA, tendo sido bolsista da Fundao de Amparo Pesquisa do Estado do Maranho (FAPEMA); membro do Grupo de Estudos: Modernidade, Desenvolvimento e Meio Ambiente, da Universidade Federal do Maranho (UFMA). E-mail: rosaormorena@yahoo.com. br. Doutor de Cincias Humanas (Sociologia) pelo Programa de Ps-Graduao em Sociologia e Antropologia da Universidade Federal do Rio de Janeiro (UFRJ); Professor do Departamento de Sociologia e Antropologia e do Programa de Ps-Graduao em Cincias Sociais e coordenador do Grupo de Estudos: Modernidade, Desenvolvimento e Meio Ambiente, da Universidade Federal do Maranho (UFMA).

913

Introduo
Nas ltimas dcadas do sculo passado, o extrativismo assumiu grande importncia devido preocupaes com a preservao dos ecossistemas e sua biodiversidade, pois os empreendimentos orestais e a explorao dos recursos naturais passaram a ser ajustados no s s demandas de mercado, mas tambm atendendo aos preceitos scio-culturais ecolgicos do desenvolvimento sustentvel (IBGE, 2000). Para DIEGUES (2005), o extrativismo vegetal, a pesca, a agricultura itinerante, a pecuria extensiva esto entre as atividades econmicas mais importantes de grande parte dos grupos das populaes tradicionais indgenas e das no indgenas, que mantiveram com a sociedade global e o mercado relaes de maior ou menor intensidade, quase sempre garantindo parte de sua alimentao com produtos de suas terras, rios e mares. A Juara (Euterpe oleracea Mart. Arecaceae) nome vernacular no Estado do Maranho, enquanto que em outras regies do Brasil como no Estado do Par a sua denominao popular Aa. Na Pr-Amaznia Maranhense, os juarais ocorrem com grande freqncia (ARAUJO et. al., 2004) e o extrativismo do fruto tem repercusses socio-econmicas para os pequenos agricultores e extrativistas. O Maranho respondeu em 2001 por 5% da produo nacional de frutos de juara, conforme as estatsticas ociais (OLIVEIRA, 2003). As reas de ocorrncia de juara no Maranho so de grande amplitude devido existncia de rios e igaraps que cortam quase todo o Estado. Segundo o IBGE, 65 municpios podem ser considerados produtores de juara. Na atualidade a Juara um dos principais produtos extrativos de Morros, desempenhando um papel relevante na gerao de renda. A sua rea de ocorrncia natural em Morros/MA, est distribuda na margem dos rios, alagados, igaraps e riachos. A utilizao dos frutos da juara para a produo do vinho uma atividade de utilizao de produto orestal no madeireiro contribuindo para a conservao da espcie. Este trabalho teve objetivo Estudar a importncia econmica dos juarais no municpio de Morros, Estado do Maranho.

2. Materiais e metodos
2.1. Localizao e delimitao
A investigao foi realizada no municpio de Morros/MA, localizado na Mesorregio Norte Maranhense, na Microrregio da Baixada Oriental Maranhense, em uma regio conhecida como Lenis Maranhenses/Munin, situa-se na longitude 4404 W, latitude 286 S, ocupa uma extenso territorial de 1.260,9 Km, limita-se com os municpios de Icatu ao Norte, So Benedito do Rio Preto ao Sul, Urbano Santos e Humberto de Campos

914

a Leste e Cachoeira Grande a Oeste. As vias de acesso ao municpio se do atravs das Rodovias BR 135 MA, MA 402 (Translitornea), rio Munim e Mar. Historicamente o seu povoamento dessa mesorregio ocorreu principalmente pela frente litornea, atravs das vias martimas, uvial e lacustre, estado dentro do processo mais antigo de ocupao do estado. A populao de Morros conforme dados do IBGE(2009) de 17.916 habitantes possui uma rea de 1.715 Km. O clima tropical megatrmico (MARANHO, 2002) apresentado uma estao bem seca que vai de julho a novembro e uma estao chuvosa que vai de dezembro a maio. A temperatura mdia anual oscila entre 27 a 34 e a precipitao de 800mm anual de chuva (MARANHO, 2002). Esta regio apresenta diferentes associaes vegetais, dominando a vegetao caracterizada pela oresta estacional pereniflia com babau e oresta estacional decidual. Ambas as formaes foram intensamente modicadas em funo das atividades extrativas e agrcolas. A regio apresenta bastante disponibilidade hdrica sendo constituda pelo rio Munim e seus auentes Una, Bacuri, Piranji e gua Fria e pelos rios Flexeira e Peri. Conforme o IBGE (1986), predominam solos minerais arenosos, profundos a muito profundos, pouco desenvolvidos, acentuadamente drenados, fortemente cidos, permeveis, com baixa capacidade de reteno de umidade e apresentando fertilidade natural baixa. Aparecem com freqncia como componentes dominantes em associaes, mas, encontrase tambm nas margens do rio Munim como subdominantes (areais quartzosas). Acham-se associadas a solos minerais bem desenvolvidos profundos a muito profundos, com baixa susceptibilidade eroso, bastante porosos e lixiviados, contendo elevados teores de xidos de ferro, cidos, acentuadamente drenados. Ocorrem prximo s margens do rio Munim como componentes dominante (latossolo vermelho-amarelo). Cabe ressaltar que a regio de Morros uma importante rea em termos ecolgicos. Nesta rea se encontra representantes de ecossistemas de alta diversidade biolgica, com grande valor cnico. Este patrimnio se encontra ameaado devido ao desmatamento da margem do rio pelas atividades econmicas e produtivas que tem a regio. O municpio de Morros alcanou um desenvolvimento comercial devido a sua condio de produtor agrcola e de sabo fabricado a partir do leo extrado das castanhas de andiroba, cuja madeira existente em grande quantidade tinha um valor comercial. Sua localizao privilegiada o levou a entreposto de mercadorias para os municpios do vale do Rio Munim (BARBIERE et al, 2000). Realizou-se entrevistas com 03(trs) comerciantes do vinho4 da Juara, e com 03(trs) proprietrios de reas de juarais nativos. Aplicou-se questionrios com os comerciantes de vinho da Juara com a nalidade de caracterizar as condies de venda, a procedncia dos frutos e os valores durante todo o perodo de safra, e tambm a quantidade
4 Suco no alcolico com a denominao de vinho da Juara.

915

de latas de juara comercializada pelos proprietrios de reas nativas, durante 03 (trs) anos, os dados de 2009, esto sendo copilados e analisados. Desta forma, privilegiou-se as tcnicas quantitativas de informao direta, com acompanhamento dos comerciantes e proprietrios das reas de juarais, objetivou-se coletar informaes mais prximas da realidade, complementando-se os dados recolhidos com informao de natureza qualitativa. Todos os dados da comercializao do vinho foi recolhido a cada nal de safra procedendose da mesma forma em relao ao recolhimento dos dados da safra dos frutos in natura das reas nativas. Os dados da pesquisa foram obtidos em levantamento de campo, e os grcos foram formatados no Programa Excel(2007).

3. Resultados e discusso
Historicamente, o aproveitamento da Juara, tem-se restringido a utilizao do fruto, comercializado de forma in natura para produo de um vinho comercializado em forma de litros (dentro de sacos plsticos). Este fato tambm e ressaltado por Nogueira et al (1995), o fruto o produto mais importante dos juarais, tanto para o ecossistema como para as populaes humanas. Da polpa dos frutos obtm-se o vinho de juara. Os resultados referentes quantidade de latas de frutos compradas e litros de vinho comercializados esta disposto no Grco 1, no ano de 2007, a quantidade de latas compradas e vinho comercializado foi maior que 2008, fato este ocasionado pelas condies ambientais (chuvas moderadas na poca da fruticao, o que proporcionou uma oferta maior de frutos in natura), fato comprovado por JARDIM et al, 1994, que segundo este autor a fruticao o perodo de maior produo de frutos maduros ocorre do perodo de menor intensidade de chuva entre os meses de junho a dezembro. Conforme conhecimento emprico dos comerciantes este fato tambm esta relacionado a uma especicidade da prpria espcie que produz mais em um ano e no outro tem uma produo menor.
Grco 1 - Comercializao dos frutos (em latas de aproximadamente 15 kg e litros)

Fonte: Dados da Pesquisa

916

O litro do vinho comercializado no inicio da safra (inicia-se em setembro, dependendo das condies ambientais de chuva e termina em janeiro) por R$ 3,00 e no nal a 3,50 (trs reais a trs reais e cinqenta centavos) e no meio da safra de R$ 2,50 (dois reais e cinqenta centavos), ver Tabela 1, esses valores dependem do valor que for comprado a lata5 pelos comerciantes de vinho, que no inicio da safra comprada por R$ 15,00 e no nal da safra por R$ 20,00 ver Tabela 2.
TABELA 1 Litros de Juara comercializados Morros/MA Litros R$ 11.626 11.626 11.626 2007 Valor R$ Total R$ Litros R$ 3,50 40.691 10.464 3,00 34.878 10.464 2,50 29.069 10.464 Total Geral 104.638 Media 34.879,33 2008 Valor R$ Total R$ 3,50 37.261 3,00 31.392 2,50 26.160 Total Geral 94.813,00 Media 31.604,33

Fonte: Dados da Pesquisa TABELA 2 Latas de juara compradas Latas 1.626 1.626 2007 Valor R$ 15,00 20,00 Total Media Fonte: Dados da Pesquisa Total R$ 23.390,00 32.520,00 55.910,00 27.955,00 Latas 1.058 1.058 Total Media 2008 Valor R$ 15,00 20,00 Total R$ 15.087,00 21.160,00 36.247,00 18.123,50

Conforme os comerciantes do vinho a venda deste lhes proporciona um incremento na renda familiar maior que um salrio mnimo mensal, este no pensam em deixar de comercializar o produto ver Tabela 3. Todos os entrevistados batem o vinho em mquina ver Figura 2.
TABELA 3 - Media de lucros dos comerciantes de vinho Litros Media 34.879,33 2007 Latas Media 27.955,00 Ganhos mdios Total R$ 6.924,33 Litros Media 31.604,33 2008 Latas Media 18.123,50 Ganhos mdios Total R$ 13.808,83

Fonte: Dados da Pesquisa

No municpio de Morros/MA, o pice da safra ocorre de setembro a dezembro, e alguma vezes vai at janeiro. Conforme Rogez (2000), estudos cientcos realizados comprovaram

Uma lata equivale a aproximadamente 15(quinze) kg de fruto.

917

que o juaral produz praticamente o ano inteiro. E encontra respaldo na citao de Mouro (1999), segundo a qual cada ecossistema apresenta condies naturais diferentes de produo de frutos da Juara caracterizando safras. A produtividade de frutos em juarais nativos bastante varivel e est relacionada com diferentes fatores, tais como: concentrao da populao de plantas, densidade da oresta e tipo de solo. Em condies ideais, a produo de frutos estimada em 24/toneladas/hectare/ano, considerando um juaral contendo cerca de 200 touceiras por hectare e cinco indivduos adultos por touceira (COSTA et al., 1974; CALVAZARA, 1976).

igura 2: Mquina de processamento do vinho da Juara. Fonte: A autora

Conforme Jardim e Anderson (1987), obtm-se rendimentos de 1.158,8 quilos por hectare de frutos em reas no manejadas; entretanto ao realizarem desbaste seletivo das espcies competidoras conseguiram elevar a produo para 2.437,6 quilos por hectare devido a menor competio por luz e nutrientes. A quantidade de frutos retirados das reas nativas (dados parciais) das propriedades do povoado de Ftima das 2 famlias (proprietrio 1 e 3) na localidade de peixinho o Proprietrio 2. O proprietrio 1 tem uma propriedade de 663 (6.630x1000) hectares, no ano de 2007 tirou 607,5 (9.112,5 kg de frutos) latas; o proprietrio 2 retirou da sua propriedade um pouco mais de 142(2.130 kg); e o proprietrio 3, possui uma rea de 3 hectares(300x100) retirou 40(600 kg de frutos) latas e no ano de 2008, o proprietrio 1, retirou 570,5(8.557,5 Kg de frutos) latas; o proprietrio 2, 103,5(1.152,5 kg) latas e o proprietrio 3 somente 35 (525 kg) latas da sua propriedade ver Grco 1. Comparando estes dados com os dados da literatura citados acima pode-se constatar que a produtividade de frutos nessa reas esta bem menor, este fato ocorre porque nenhuma dessas reas realizado o desbaste seletivo, todos os proprietrios tem receio de fazer este desbaste devido as regras ambientais impostas e no querem ter problemas com o IBAMA(Instituto Brasileiro de Meio Ambiente), ento as espcies na rea competem entre si por nutrientes e o que acaba diminuindo a quantidade de frutos por hectare nessas reas. No ano de 2007, proprietrio 1 das 607,5 latas, destas 46,5 latas foram para uso prprio e doao, sendo comercializadas 239,5 latas a R$ 18 reais totalizando R$

918

4.311,00; 321,5 latas foram comercializadas a R$ 10,00 reais perfazendo R$ 3.125,00 reais; o total arrecadado foi de R$ 7.436,00 deste valor pagou R$ 2.506,00(entre vigia da rea, tiragem da juara e outras despesas); cando com uma renda de R$ 4.930,00, proporcionando um incremento mensal de R$ 1.232,50 durante 4 meses. O proprietrio 2 retirou da sua propriedade um pouco mais de 142 latas, destas 7 latas vendeu a R$ 10,00 e recebeu R$ 70,00; comercializou 14,5 latas a R$ 15 reais, totalizou R$ 217,50; 28 latas a R$ 17,00 totalizando R$ 476,00; 10 latas a R$ 20,00 que totalizou R$ 200,00 o total geral em latas comercializadas foi de R$ 1,503,00 e das 32 latas que no vendeu o fruto retirou 343,5 litros de vinho os quais comercializou a R$ 3,00 o litro e obteve uma renda de 1.030,50, a soma das rendas perfazem R$ 2,533,50 deste gastou R$ 636,00 (entre vigia e tirador de fruto) tendo um lucro total de R$ 1,897,50 , podendo-se dizer que obteve um incremento de renda mensal em torno de R$ 632,50 durante 3 meses o tempo de safra em sua propriedade; O proprietrio 3 das 40 latas retiradas da sua propriedade transformou em vinho de juara totalizando 480 litros de juara comercializados a R$ 3,00(trs) reais, que gerou uma renda de R$ 1.440 ou seja em 4 meses gerou um complemento na renda mensal de R$ 360,00 este proprietrio o mesmo quem sobe no p para retirada do fruto no tempo gastos com vigia(devido a pequenas extenso da propriedade) ou tirador de frutos. Em 2008 o proprietrio 1 das 570,5 latas, destas 60 latas foram para uso pessoal e doao, comercializou 294,5 latas a R$; 15,00 a R$ obteve um ganho total de R$ 4.417,50 reais; 216 latas foram comercializadas a R$ 17,00 reais perfazendo R$ 3.676,00 reais; o total arrecadado foi de R$ 8.093,50 deste valor pagou R$ 2.306,75 (entre vigia da rea, tiragem da juara e outras despesas); cando com um lucro de R$ 5.786,72, proporcionando um incremento mensal de R$ 1.446,68 durante 4 meses. O proprietrio 2 retirou da sua propriedade 60 latas, destas para uso pessoal e doao foram 26; comercializou 11 latas a R$ 17 reais, que totalizou R$ 187,00; 23 latas a R$ 20,00 totalizando R$ 460,00; o total geral em latas comercializadas foi de R$ 647,00 e das 33,5 latas que no vendeu os frutos in natura transformou em 342 litros de vinho os quais comercializou a R$ 3,50 o litro e obteve uma renda de R$ 1.197,00, a soma das rendas perfazem R$ 1.844,00 deste efetuou um gastou R$ 523,25 (entre vigia e tirador de fruto) tendo um lucro total de R$ 1.320,00 podendo-se dizer que obteve um incremento de renda mensal em torno de R$ 440,00 durante 3 meses o tempo de safra em sua propriedade; O proprietrio 3, retirou 35 latas, as quais foram comercializadas na forma de vinho de juara totalizando 480 litros de juara comercializados a R$ 3,50 o que gerou uma de renda de R$1.470,00 ou seja em 4 meses gerou um complemento na renda mensal de R$ 367,50 para este proprietrio(Ver Tabela 4). Observou-se tambm no Grco 2, que a quantidade de frutos de um ano para o outro tem uma variao quanto a produtividade entre todos os proprietrios e que no seguem a mesma ordem, haja vista que em 2008 o proprietrio 1 obteve um rendimento maior enquanto que na propriedade 2 e 3 o nmero de latas foi menor, segundo o conhecimento emprico deles, este fato esta relacionado a quantidade de ventos no perodo da safra e tambm a eclipses.

919

GRAFICO 2 Produtividade dos frutos (latas de aproximadamente 15 kg) de Juara em reas nativas

Fonte: Dados da Pesquisa TABELA 4  Proprietrios das reas de juarais nativos (Comercializao de frutos, vinho e lucro da Juara) Proprietrio 1 - 2007 Latas R$ Quantidade Total Gastos Lucro R$ Latas R$
18,00 10,00 Doadas 239,5 321,5 46,5 4.311,00 3.125,00 2.506,00 15,00 4.930,00 17,00 Doadas

Proprietrio 1 - 2008 Quantidade Total R$ Gastos R$


294,5 216,0 60 4.417,50 3.672,00 2.306,75

Lucro R$
5.782,75 -

Latas 15,00 17,00 20,00 Latas para vinho 3,00

Proprietrio 2 -2007 Quantidade Total Gastos Lucro R$ Latas R$ 14,5 28,0 10,00 29,5 343,5 217,50 476,00 200,00 636,00 17,00 20,00 Doadas Latas para vinho 3,50 Doados Latas R$ Litros R$ 3,50

1.288,00

Proprietrio 2 - 2008 Quantidade Total R$ Gastos Lucro R$ R$ 11 187,00 28 460,00 26 38,5 523,25 1.320,17 342,00 1.197,00 352,00 Proprietrio 3 - 2008 Quantidade Total R$ Gastos R$ 35 420 1.470,00

1.030,00

Proprietrio 3 - 2007 Latas R$ Quantidade Total Gastos Lucro R$ Litros 3,00 40 480,00 1.440,00 -

Lucro R$ 1.470,00

Fonte: Dados da Pesquisa

920

Todos os entrevistados proprietrios de reas nativas de juarais, exercem outras atividades, tanto na safra como na entressafra da juara o proprietrio I funcionrio pblico municipal e recebe uma renda mensal de 1 salrio mnimo por ms; o proprietrio 2 trabalha no ramo de hotelaria e no soube informar qual o seu ganho mensal; o proprietrio 3, recebe um salrio mnimo por ms caseiro em uma propriedade de campo, no prprio municpio. O mesmo ocorrendo com os vendedores do vinho de juara que tambm mantm outra atividade desde Professor do municpio que tem uma renda mensal de mais ou menos R$ 800,00 a vendedor autnomo com renda mensal de mais de um salrio mnimo a aposentados que recebe uma renda mensal de 1 salrio mnimo. De acordo com os questionrios aplicados a maior incidncia dos frutos e do prprio municpio e do municpio Axix so os locais mais citados. Pde-se observar outras modalidades de utilizao das reas nativas em pocas passadas como: arrendamento, posse, ocupao, meao, parceria dentre outras. Um dos proprietrios atuais de juarais nativos h mais de 3 anos arrendava a sua rea por safra entre R$ 500 a R$ 800 reais. Um dos vendedores de vinho de juara arrenda a rea de onde tira os frutos in natura para comercializao do vinho por em media de R$ 8.000,00 a 10.000,00 mil reais por safra. Outras partes da espcie (folhas, gaba, racimos) tambm so utilizadas para os mais variados ns, porm este em sua maioria so para uso pessoal com exceo do uso dos racimos que so utilizados para confeco de artesanato como jogo americano Figura 3 o qual o par comercializado a R$ 10,00(dez reais), este confeccionado pelas mulheres do povoado de Ftima Morros/MA, que j fazem artesanato de outras espcies existentes na rea. Este fato pode ser comparado como o que diz Balick (1989), o aa(Euterpe oleracea Mart. Arecaceae), uma espcie nativa de palmcea que se destaca entre os diversos recursos biolgicos vegetais, devido a sua abundncia nas reas onde aparece; e constitui uma fonte importante de produtos diversos tanto de subsistncia como de comrcio.
Figura 3 Artesanato confeccionado com os racimos da juara e bras(cordo) de Buriti (Mauritia Flexuosa Mart.).

Fonte: A autora

921

Consideraes nais
O extrativismo apesar de ser explorado desde os primrdios, vem ganhando importncia nos ltimos anos devido s preocupaes em nvel mundial quanto preservao dos recursos naturais e da biodiversidade e a juara tem contribudo para preservao das matas ciliares dos rios. A produtividade dos frutos de juara so baixas nas reas naturais porque nessas reas, no realizado nenhum tipo de interveno tcnica como o de desbaste seletivo, o que contribui para a baixa produtividade de frutos j que existe uma competio por luz e nutrientes. Os produtos derivados do extrativismo dos juarais tm propiciado boa aceitao no mercado nacional, internacional e local. Esta espcie vem ganhando importncia devido ao valor de comercializao da lata do fruto in natur. Este fato tem contribudo para que os proprietrios de reas nativas contratem vigilncia para suas propriedades com a nalidade de coibir aes de apropriaes indbitas dos cachos da Juara. O extrativismo da Juara em Morros/MA, est associado pequena produo familiar sendo esta, a maior responsvel pela produo e retirada dos frutos em alguns casos contratam pessoas para fazer a retirada dos frutos. A e comercializao do vinho de forma geral proporciona uma media de lucro em 2007 de R$ 6.924,33(seis mil, novecentos e vinte quatro reais e trinta e trs centavos) e no ano de 2008 de R$ 13.808,83 (treze mil, oitocentos e oito reais e oitenta e trs centavos); a venda do vinho proporcionou um incremento na renda que variou de R$ 480(quatrocentos e oitenta reais) a 1.445,68 (hum mil quatrocentos e quarenta e cinco reais e sessenta e oito centavos) o que proporciona uma melhoria na renda das famlias no perodo da safra da juara com a venda dos frutos ou do vinho. Esta prtica pode trazer benefcios sociais signicativos e se transformar em uma estratgia de sobrevivncia local para os donos de juarais nativos e tambm para os comerciantes do vinho.

Referncias
ARAUJO, J. R. G; MARTINS, M. R.; SANTOS, F.N. Fruteiras nativas ocorrncias e potencial de utilizao na agricultura familiar do Maranho. In: Moura, E.G. (Coord.). Agroambientes de Transio entre o trpico umido e o semi-rido do Brasil. 2004. So Lus: UEMA/IICA, 2004. p. 257 -312. BALICK, M. J. Native Neotropical Palms: a Resource of Global Interest. In; New Crops for Food Industry, G. E. Wickens, N. Haq and P. Day (eds.). Chapman and Hall, New York, 1989.

922

BARBIERE, A. L. C.; SIPAUBA, A. P. F; MOURA, E. M. de O; TEIXEIRA, F.I. O.; SILVA, F. P dos S.; SILVA, J. A. S.; PASSOS, J. M. S. S. e PASSOS, P. R. dos. Plano de Desenvolvimento Sustentvel do Municpio de Morros. So Lus/MA, 2000. p. 114. Monograa (Especializao) Universidade Estadual do Maranho, CALVAZARA, B. B. G. As possibilidades do aaizeiro no esturio amaznico. In: VILLEGAS, C. (ed.) Simpsio Internacional sobre Plantas de Interes Econmico de l Flora Amaznica.Turrialba, IICA, 1976 (Informes de Conferencias, Curso y Reuniones,93) COSTA, M,F. at al. Perspectivas para o aproveitamento integral da palmeira aa. Belm, IDESP (Srie monograas, 14). 1974. 84p. DIEGUES. C. S. El mito moderno de la naturaleza intocada. Edicin revisada. So Paulo: Hucitec; Ncleo de Apoio Pesquisa sobre Populaes Humanas e reas midas Brasileiras, USP, 2005. IBGE. Cidades. http://www.ibge.com.br/cidadesat/topwindow.htm?1 20/03/2010 acessado em

_____. Produo extrativa vegetal e silvicultura. Rio de Janeiro, Fundao Instituto Brasileiro de Geograa e Estatstica, 1980 2000. _____. Anurio Estatstico do Brasil. Extrao Vegetal e Silvicultura. Rio de Janeiro, Fundao Instituto Brasileiro de Geograa e Estatstica, 1986. JARDIM, Mario A.G. e KAGEYAMA, P.Y. Fenologia de orao e fruticao em populao natural de aaizeiro E.oleracea, Mart. no esturio amaznico. IPEF, Piracicaba (47): 62-65, maio, 1994. ________. ANDERSON, A.B. Manejo de populaes nativas do aaizeiro (Euterpe oleracea, Mart.) no esturio amaznico: Resultados preliminares. Bol. Pesq. Flor.,Curitiba, (15):1- 18,dez de 1987. MARANHO. GEPLAN. Altlas do Maranho. LABGEO/UEMA, So Lus: GEPLAN, 2002. MOURO, L. Do aa ao Palmito: Uma Histria Ecolgica das Permanncias, Tenses e Rupturas no Esturio Amaznico. Belm-Par, 1999. 355p.Tese de doutorado em Desenvolvimento Sustentvel Ncleo de Altos estudos Amaznicos-NAEA, UFPA Universidade Federal do Par. NOGUEIRA, O.L.; et. al. A cultura do aa. Braslia: EMBRAPA SPI, 1995. (EMBRAPASPI. Coleo plantar; 26 OLIVEIRA, L.R. C. Uso, Manejo, Conservao e importncia socioeconmica da Juara (Euterpe oleracea Mart. Palmae) Ilha de So Lus, Maranho. So Lus, 2003, 102 p. Dissertao (Mestrado em Agroecologia), Centro de Cincias Agrrias, Universidade Estadual do Maranho. ROGEZ, H.. Aa: Preparo, Composio e Melhoramento da Conservao. Belm: EDUFPA, 2000.313 p.

923

EXPERIENCIA PILOTO DE UN HUERTO ESCOLAR ECOLGICO EN UN COLEGIO DE EDUCACIN INFANTIL Y PRIMARIA EN LA PROVINCIA DE PONTEVEDRA
L. Martnez-Nez1,2, MJ. Valcarce1,2, P. Casal1,2, PP. Gallego1,2, L. Hermida1,2,*
1

Applied Plant and Soil Biology. Faculty of Biology. University of Vigo.36310 e-mail: pgallego@uvigo.es 2 www.ledaec.org *Corresponding autor: ledaec@gmail.com

Resumen
El sistema educativo espaol vigente otorga un papel fundamental al Medio Ambiente e identica la necesidad de que los escolares conozcan y valoren su entorno natural, social y cultural. En este sentido, el huerto escolar ecolgico es una excelente herramienta de educacin ambiental. Adems, por ser ecolgico, tiene un valor adicional: ayuda a comprender la interrelacin entre naturaleza y salud; promueve una alimentacin ms sana y fomenta la integracin y recuperacin de la cultura agrcola local, favoreciendo la conexin inter-generacional. Dentro de este contexto el objetivo de este trabajo ha sido la creacin de un huerto escolar ecolgico, como una actividad extraescolar, en un colegio de Educacin Infantil y Primaria en la provincia de Pontevedra. Para ello se habilit una parcela en donde se acondicion el suelo, en el que se sembraron diferentes especies vegetales autctonas de la zona: hortalizas, cereales, plantas aromticas y ornamentales. Para estudiar la produccin del huerto ecolgico se analiz el suelo y se estudi la germinacin de las semillas utilizadas. Adems, se realizaron encuestas para evaluar la aceptacin de dicha actividad extraescolar y su impacto social. Los resultados obtenidos demuestran que la preparacin de la parcela mediante su limpieza, eliminacin de la tierra ms profunda original, y la adicin de tierra agrcola exgena y abono orgnico, consiguieron que sta alcanzase unas condiciones agrcolas ptimas, de tal modo que todas las especies sembradas en el huerto ecolgico germinaran, crecieran, se desarrollaran dando lugar a productos listos para consumir. Adems, la realizacin de la encuesta revel que la evaluacin por parte de los padres de la actividad fue muy positiva ya que todos la puntuaron con ms de 7 puntos sobre 10, solicitan que

925

sea incluida como materia en los planes de enseanza (62%) y desean colaboran con sus hijos en prximas actividades (92%). La principal conclusin es que el huerto ecolgico en la escuela podra ser un excelente recurso para convertir los centros educativos en lugares que posibiliten al alumnado a entender el entorno natural y rural, as como las relaciones y dependencias que tenemos de l, de manera que lleguen a adquirir una responsabilidad medioambiental.

Introduccin
Actualmente nos hallamos en un momento histrico en el que comenzamos a tomar conciencia de los cambios negativos que sufre nuestro planeta, pudiendo relacionarlos con nuestros actos cotidianos, a la vez que se incrementa de forma muy importante la preocupacin por los aspectos medio ambientales y la calidad de los alimentos. En este sentido la agricultura ecolgica se muestra como una alternativa a los sistemas de produccin agrcolas tradicionales, aportando importantes efectos positivos de diversa naturaleza como son: una mejora en la salud, tanto en productores como en consumidores; una mayor calidad nutricional de los alimentos producidos; un mayor respeto por el medio ambiente; un aumento de la diversidad; un mayor nivel de desarrollo rural y una reduccin de los excedentes de produccin (Carmona Martnez y col., 2005; Castro, 2006). La reciente Ley Orgnica de Educacin 2/2006 (BOE, 2006) establece claramente la preocupacin del sistema educativo espaol por el medio ambiente. As entre sus nes, recogidos en el artculo 2, incluye: la adquisicin de valores que propicien el respeto hacia los seres vivos y el medio ambiente, en particular el valor de los espacios forestales y el desarrollo sostenible. El respeto al medioambiente es un objetivo que est presente en cada una de las enseanzas que ofrece nuestro sistema educativo. As, es un objetivo en la Educacin Primaria que los escolares conozcan y valoren su entorno natural, social y cultural, as como las posibilidades de accin y cuidado del mismo (Prada, 2009). En este contexto, la simbiosis que puede establecerse entre la agricultura ecolgica y la educacin reglada, en los niveles de primaria y secundaria, puede resultar sumamente til para ambos sectores. Por un lado en la educacin conseguimos motivar, ensear y disfrutar con la aproximacin al entorno natural. Por otro lado, en el sector agroecolgico, ayudamos a divulgar los conocimientos y tcnicas para producir o mantener los vegetales siendo respetuosos con el medio ambiente y la salud humana, dignicndolo, revalorizndolo y permitiendo extenderlo a los hogares, pudiendo incrementar la demanda de productos y prcticas agrcolas ecolgicas. Al mismo tiempo, hay que tener en cuenta que el huerto escolar es el marco idneo para trabajar la educacin ambiental, pues en l, tienen cabida temas como el consumo, la alimentacin, las basuras, el reciclaje, la salud y la apreciacin de todas las formas de vida. Adems, la experiencia de cultivar un pequeo huerto en el centro escolar puede

926

servir como recurso de apoyo para mejorar la calidad de la nutricin y la formacin de los nios y sus familias en este campo (Pallares, 2009). El objetivo de este trabajo fue crear un huerto escolar ecolgico como recurso educativo, presentando al alumno la posibilidad de conocer a travs de la experiencia todo el proceso de crecimiento y desarrollo de las plantas desde la semilla hasta la or, as como conocer las herramientas y faenas que implica el cuidado y mantenimiento del huerto. Por ltimo, en el nuevo marco educativo basado en la adquisicin de competencias, el huerto escolar es una herramienta que facilita que los escolares aprendan (saber) los rudimentos bsicos de la agricultura (saber hacer) y responsabilidad medioambiental (saber estar y ser).

Materiales y mtodos
El huerto escolar ecolgico se cre en un colegio pblico de Educacin Infantil y Primaria, situado en la provincia de Pontevedra. El estudio se llevo a cabo durante el curso 2009/10 en una parcela rectangular situada en el patio del colegio cuyas dimensiones fueron 16x12m. Antes del cultivo se adecu y prepar la parcela. Para ello se eliminaron los restos de races que haba en el suelo. Despus se retir la tierra inferior original, reservando la tierra con cubierta vegetal superior para su posterior utilizacin. Finalmente, se aadi tierra exgena y abono orgnico, procedente de tierras agrcolas cercanas. Los escolares del centro realizaron diferentes labores hortcolas: siembra en diferentes tipos de soportes y contenedores (alveolos, botes de yogur, bandejas, tiestos y en el propio terreno o bancal), desherbado, poda, volteo del terreno, trasplante, riega, cuidado del huerto, control de plagas, colocacin de invernaderos, tutorado, acolchado y recoleccin de frutos. Los pequeos hortelanos sembraron semillas ecolgicas de numerosas especies (Fig. 1): hortalizas: acelga (Beta vulgaris L. var. cicla), ajo (Allium sativum L.), apio (Apio graveolens L.), berenjena (Solanum melongena L.), cacahuete (Arachis hypogaea L.), calabaza (Cucurbita pepo L.), cebolla (Allium cepa L.), espinaca (Spinacea oleracea L.), garbanzo (Cicer arietinum L.), guisante (Pisum sativum L.), haba (Vicia faba L.), juda (Phaseolus vulgaris L.), lechuga (Lactuca sativa L.), lenteja (Lens culinaris M.), nabo (Brassica rapa L.), patata (Solanum tuberosum L.), pimiento (Capsicum annuum L.), puerro (Allium porrum L.), rabano (Raphanus sativus L.), remolacha (Beta vulgaris L. var. rubra), tomate (Lycopersicum esculentum L.) y zanahoria (Daucus carota L.). plantas aromticas: albahaca (Ocinum basilicum L.), comino (Cuminum cyminum L.), manzanilla (Matricaria chamomilla L.), organo (Origanum vulgare L.), regaliz (Glycyrrhiza glabra L.) y valeriana (Valeriana ofcinalis L.). ornamentales: clavel (Dianthus barbatus L.), girasol (Helianthus annus L.) y tagetes (Tagete patula L.). cereales: centeno (Secale cereale L.).

927

Para el estudio de la produccin del huerto se recogieron al azar varias muestras de los primeros 20 cm del suelo. Estas muestras se secaron a temperatura ambiente, y se tamizaron a travs de un tamiz de 2 mm de luz. Para determinar la acidez actual del suelo se midi el pH en agua (relacin suelo:solucin 1:2,5). Los elementos disponibles en el suelo se determinaron mediante una extraccin con una solucin ClNH4 1M a pH del suelo (Peech y col., 1947). Las concentraciones de los elementos se determinaron en un equipo de ICP-OES. La capacidad de cambio catinico efectiva (CICe) fue estimada como la suma de cationes bsicos y Al extrables en ClNH4 1M. El contenido de carbono y nitrgeno fue analizado mediante combustin con un analizador de carbono LECO (modelo CHN-1000). El estudio de la germinacin se llevo a cabo determinando el tiempo que tardaba en germinar cada especie.
Fig. 1. Esquema en el que se muestra el diseo del huerto.

Con el n de conocer la valoracin de la actividad por parte de los padres de los escolares, y su impacto social, se llev a cabo una encuesta. Se elabor un cuestionario sencillo compuesto de siete preguntas en las que se pidi a los encuestados que valorasen diversos aspectos de la actividad del huerto escolar ecolgico, as como su deseo de incorporar la materia de Agricultura Ecolgica en los planes de enseanza, y su conocimiento previo de la materia, de forma general. La mayora de las preguntas fueron cerradas, con dos posibles respuestas: s o no. A la hora de responder acerca de su deseo de que la actividad contine en el futuro, los encuestados justicaron sus respuestas. Con respecto a la valoracin global de la actividad, los encuestados deban elegir una puntuacin de 1 a 10 y explicar brevemente la puntuacin elegida.

928

Resultados y discusin
Preparacin del huerto escolar

a)

b)

Figura 2. Fases llevadas a cabo para el acondicionamiento del suelo y puesta en marcha del huerto: a) limpieza del suelo y retirada de la tierra original, b) roturado del suelo, c) vista nal del suelo acondicionado, d) vista del huerto vallado, e y f) escolares sembrando especies vegetales, g) escolares realizando tareas de mantenimiento, h) huerto en fase inicial de crecimiento y desarrollo de plantas.

c)

d)

a)

b)

e)

f)

c)

d)

g)

h)

e)

f)

La pequea parcela empleada llevaba mucho tiempo sin utilizarse, por tanto se opt por prepararla para su cultivo. En la gura 2 se muestran fotografas de los distintos pasos que se llevaron a cabo. En primer lugar se limpi el suelo de races y otros materiales, pasando a retirar las capas ms profundas de tierra original (Fig. 2a). Posteriormente se g) h) rotur (Fig. 2b) y abon, teniendo cuidado de dejar el olivo y el camelio preexistentes (Fig. 2c). A continuacin se vall (Fig. 2d) y se sembraron las diferentes especies vegetales (Fig. 2e y f). Por ltimo, se muestran dos fotos en las que se ven a escolares en tareas de mantenimiento (Fig. 2g) y el huerto en fase inicial de crecimiento y desarrollo de las plantas (Fig. 2h).

Produccin del huerto


En esta actividad extraescolar nos planteamos que era importante que el huerto llegara a ser productivo, de manera que los escolares pudiesen llevar a cabo todas las labores desde la siembra hasta la recoleccin, as como observar el ciclo de crecimiento y desarrollo de las plantas, y las ventajas del cuidado del huerto. En la gura 3, se puede observar claramente los resultados obtenidos en la fase de produccin. As en la gura 3a, se puede observar el huerto en plena produccin y en las siguientes dos fotografas ejemplos de productos obtenidos del huerto: calabazas (Fig. 3b), lechugas y acelgas (Fig. 3c).

929

1. Propiedades qumicas del suelo.


Dado que el suelo es uno de los factores determinantes de la productividad de las plantas cultivadas se tomaron muestras y se analizaron las diferentes propiedades qumicas. En Galicia suelen predominar los suelos cidos, ms concretamente, en Pontevedra al ser una zona martima y per-hmeda, formada por rocas no calizas se espera una pH cido (Fernndez Marcos y col., 1994; Snchez y col., 1986). Los resultados obtenidos del anlisis del suelo del huerto (Tabla 1) muestran que el pH es ligeramente cido posiblemente debido al acondicionamiento realizado. Algunos autores (Domnguez Vivancos, 1997), indican que estos valores son adecuados para el cultivo de las especies utilizadas en este trabajo. En cuanto a la disponibilidad de los elementos estudiados (Ca, K, Mg, Na), los valores obtenidos son ptimos para el crecimiento y desarrollo de las diferentes especies. Por otro lado, la capacidad de cambio catinico efectiva (CICe) constituye uno de los ndices ms expresivos de la fertilidad potencial de los suelos y tiene, adems, importancia en la regulacin de la fertilizacin (Snchez y Dios, 1976). En nuestro estudio, la CICe del suelo del huerto reej valores ligeramente bajos. Por ltimo, los resultados del anlisis del suelo mostraron un elevado contenido en materia orgnica, valor que es frecuente en los suelos de la provincia de Pontevedra (Snchez y col., 1986) y una baja relacin de C/N con valores inferiores a 15, indicando un predominio de la descomposicin sobre la acumulacin. De manera que, el balance entre los procesos de humicacin y mineralizacin se encontrara equilibrado (Snchez y Dios, 1976; lvarez Olleros, 2001; Martnez Nez, 2009). En conjunto estos datos revelan que las condiciones edcas del suelo de la parcela fueron ptimas, esto podra explicar porque todas las especies vegetales sembradas en el huerto escolar ecolgico germinaron, crecieron y se desarrollaron perfectamente.
Tabla 1. p  H del suelo, concentracin de Ca, K, Mg, Na (mg Kg-1) asimilables en el suelo, capacidad de cambio catinico efectiva (CICe; meq/100g), relacin C/N y porcentaje de materia orgnica (MO) de las muestras de suelo del huerto escolar. pH Propiedades del suelo 5,8 Ca 931,9 K 399,0 Mg 121,4 Na 46,2 CICe(T) 6,9 C/N 10,6 M.O 6,8

2. Germinacin de las especies vegetales.


Se ha descrito en la bibliografa que los mejores resultados se obtienen utilizando semillas de variedad y caractersticas conocidas y consolidadas de la propia zona (Boffelli y Sirtori, 2008), por eso las especies vegetales seleccionadas para el cultivo del huerto escolar fueron la mayora autctonas y del propio entorno. Los resultados obtenidos muestran que todas las especies seleccionadas para el cultivo del huerto escolar ecolgico germinaron (Fig. 4). Al estudiar el tiempo de

930

germinacin de las hortalizas se observaron especies que germinaron en el periodo de 7 das: acelga, ajo, calabaza, cebolla, cacahuete, lechuga, nabo, rbano y lenteja (Fig. 4a). La dems hortalizas germinaron en el transcurso de 15 das, siendo las patatas y el apio las ms tardas en germinar: 42 y 28 das, respectivamente (Fig. 4a). En cuanto a las plantas aromticas (Fig. 4b) las especies ms tardas en germinar fueron la valeriana, el comino y la manzanilla (10 das), mientras el resto lo hicieron entre los 5 y 7 das (Fig. 4b). Por ltimo, las plantas ornamentales y los cereales germinaron en el periodo de una semana (Fig. 4c).
Figura 3. R  esultados obtenidos en fase de produccin: a) huerto en plena produccin, b y c) ejemplos de productos obtenidos del huerto.

Se ha descrito en la bibliografa (Gorini y Gorini, 2002; Bueno, 2006) que la duracin del proceso de imbibicin y de la formacin de la plntula est marcado intrnsecamente por factores genticos y condicionado por el clima, y la humedad del suelo. Respecto a la variable clima, el factor que ms inuye es la temperatura, ya que cada semilla tiene una temperatura ptima de germinacin que vara mucho de unas plantas a otras e incluso entre variedades de la misma especie (Bueno, 2006). Cunto ms se aleja la temperatura del valor ptimo, tanto ms se prolonga el proceso y ms se retrasa la salida de la plntula (Gorini y Gorini, 2002). Por lo tanto, para conseguir un huerto productivo es importante tener en cuenta las condiciones ambientales en el momento de la siembra, o ayudarse de tcnicas de cultivo, como el empleo de estufas, invernaderos, cama calientes Al mismo tiempo, es un factor clave para la produccin del huerto utilizar tanto especies de

931

germinacin temprana como especies de germinacin tarda, as conseguiremos por un lado obtener produccin en poco tiempo y por otro, mantener plantas en produccin durante el mximo tiempo posible, adems de aumentar la biodiversidad del huerto.

Evaluacin de la actividad extraescolar e impacto social.


El nmero total de personas encuestadas fue de 34 de los cuales: 13 fueron padres de escolares que participaron en el huerto escolar ecolgico; 6 padres de escolares de otros centros educativos en los que no realiz la actividad, y 15 trabajadores de centros educativos, incluyendo personal docente y laboral sin una vinculacin particular con el desarrollo de la actividad. Los resultados obtenidos se muestran en la gura 5, demostrando que la valoracin del huerto escolar ecolgico por los padres de los escolares que participaron en el desarrollo de esta actividad fue, en general, muy positiva. As, el 100% de los padres se mostr de acuerdo con que la actividad contine y el 46% con ampliar el horario dedicado a la misma (Fig. 5a). Adems, todos los padres valoraron la actividad con una puntuacin superior a 7 sobre 10, de hecho 61% la puntu con un 10 (Fig. 5b). Con respecto a incluir o no la materia de Agricultura Ecolgica en los planes de enseanza, la mayora de los encuestados (62%) se mostr de acuerdo con dicha idea (Fig. 5c). Por ltimo, el 92% deseara participar con sus hijos puntualmente en el desarrollo del huerto escolar (Fig. 5d). A la hora de evaluar el impacto educativo del huerto escolar ecolgico, todos los padres encuestados valoraron positivamente el hecho de que sus hijos disfrutasen de una actividad extraescolar al aire libre. Asimismo, todos coinciden en que los nios se mostraron motivados con la actividad y que esta aument su inters por la naturaleza. Todos los padres encuestados demostraron tener un conocimiento previo del signicado de agricultura ecolgica frente a agricultura convencional. A la hora de elegir las principales razones para valorar la posible continuidad de la prctica, las respuestas fueron variadas. No obstante, las razones principales mencionadas por los padres fueron: la recuperacin de la cultura y las tradiciones, la trasmisin de conocimiento entre generaciones, el contacto con la naturaleza y el respeto por el entorno, y la contribucin a una alimentacin sana. Cabe destacar que una gran parte de los encuestados reconocieron que tanto la agricultura tradicional como el contacto con la naturaleza, son valores que se estn perdiendo y es necesario recuperar. Asimismo, algunos padres valoraron como positivo el trabajo en grupo, y el reconocimiento, por parte de los nios del fruto de su trabajo.

932

Figura 5. Valoracin del Huerto Escolar Ecolgico por los padres: a) deseo de ampliar la duracin de la actividad, b) puntuacin global de la actividad c) deseo de incluir la materia de Agricultura Ecolgica en el plan de enseanza, d) deseo de participar con los hijos en el desarrollo de la actividad.

Los resultados obtenidos demuestran el potencial educativo multidisciplinar del huerto escolar ecolgico, incluyendo su valor de concienciacin ambiental y social, de identidad cultural y fomento de la calidad de vida. Diversas publicaciones (FAO, 2006; Escutia, 2009) indican que actuaciones sencillas como remover el suelo con palas, plantar semillas y comprobar cmo crecen y dan fruto, sirven a los escolares para darse cuenta de la importancia de la vegetacin y sus benecios, el desarrollo sostenible, a travs de prcticas como el compostaje o la no utilizacin de sustancias qumicas, y una calidad de vida saludable, basada en la incorporacin de alimentos naturales como las hortalizas. Adems de su valor de educacin ambiental y concienciacin social, el huerto escolar ecolgico como actividad extraescolar, contribuye al desarrollo de competencias bsicas de trabajo aplicables a lo largo de la vida de los escolares. stas incluyen: competencias comunicativas (aprender a pensar y comunicar), competencias metodolgicas (aprender a descubrir y tener iniciativa), competencias personales (aprender a ser y actuar de forma autnoma), y competencias para convivir, colaborar y trabajar en grupo (Escutia, 2009). Los resultados de esta experiencia piloto, en nuestra opinin, son muy positivos. En futuras experiencias similares, sera de inters el realizar la encuesta a otros sectores de la poblacin, as como la valoracin mediante sencillos test a los escolares, de los conocimientos y valores adquiridos, los puntos que suscitan mayor inters y posibles dicultades y cmo afrontarlas para hacer esta actividad ms provechosa para los escolares.

933

La respuesta de los padres acerca de la posible inclusin de la Agricultura Ecolgica en los planes educativos, es indicativa de la importancia que la ciudadana otorga a este tipo de iniciativas. En este sentido, es importante destacar que este tipo de actividad fuera de las paredes del aula, requiere del fomento en los maestros y educadores, de capacidades especcas para su desarrollo, como son: el trabajo en red, la gestin del conocimiento, la dinmica de grupos, la capacidad de liderazgo, la empata, la capacidad para implicar al resto del profesorado y la capacidad de movilizacin social (Escutia, 2009).

Conclusiones
Los resultados de este trabajo demuestran que se ha llevado a cabo con xito la creacin del huerto escolar ecolgico, en el que todas las especies vegetales utilizadas germinaron, crecieron, se desarrollaron y fueron productivas. Adems, la actividad cont con una gran participacin y aceptacin, tanto por alumnos como por parte de los padres, quienes manifestaron su deseo de que la actividad contine en el futuro. Adems, el huerto escolar logr ilusionar y estimular el trabajo en grupo entre los escolares. Por lo tanto, podemos armar que el huerto escolar, siguiendo los principios de la agricultura ecolgica, ofrece a las escuelas un verdadero recurso didctico en el que se pueden aprender y comprender en la prctica, los conceptos de biodiversidad, ecosistemas, ecologa bsica, integracin en el ambiente y respecto medioambiental. Pero, por encima de todo, el huerto escolar ecolgico descubri en los escolares la vida y las prcticas de la cultura rural y agrcola, de la cual la sociedad se ha ido desvinculando.

Agradecimientos
Queremos agradecer a La Caixa por nanciar parte de este trabajo, a Viveros Adoa y Viveros Figueragro por donar material, y a todos los colaboradores.

Bibliografa
lvarez Olleros C. 2001. Suelos de viedo dos municipios de la D.O Ribeiro (Castrelo de Mio y Toen). Proyecto n de carrera. Universidad de Vigo. Boffelli E., Sirtori G. 2008. El huerto. Gua completa. Ed. De Vecchi. Boletn Ocial del Estado (BOE) n 106. 4 de mayo 2006. Ley Orgnica 2/2006, de 3 mayo, de Educacin. Bueno M. 2006. El huerto familiar ecolgico. Gua prctica del cultivo natural. Ed. Integral. Carmona Martnez M.M., Gmez Garca J., Faura Martnez U. 2005. La difusin de la agricultura ecolgica en Espaa: una propuesta de modelizacin matemtica. Revista Espaola de Estudios Agrosociales y Pesqueros, 205: 39-63.

934

Castro R. 2006. Desinformacin, informacin e formacin, encol dos efectos beneciosos da agricultura ecolxica. Algo mis que un xogo de verbas. En: Agroecoloxa e agricultura ecolxica en Galiza. Eds. Xan Neira, Anna Cervera e Xavier Simn, 169176 pp. Domnguez Vivancos A. 1997. Tratado de fertilizacin. Ed. Mundi-Prensa. Escutia M. 2009. El huerto escolar ecolgico. Ed. Gra. FAO. 2006. Crear y manejar un huerto escolar. Un manual para profesores, padres y comunidades. Organizacin de las Naciones Unidas para la Agricultura y la Alimentacin. Fernndez Marcos M.L., Fuentes Colmeiro R., Lpez Mosquera M.E. 1994. Los suelos de Galicia: problemas de fertilidad y correccin. Agricultura 63: 388-391. Gorini F., Gorini I. 2002. El huerto. Gua prctica para el cultivo de las hortalizas, variedades, clima, terreno, abonos, siembra, cuidados, recoleccin, problemas. Ed. El Drac. Martnez Nez L. 2009. Caracterizacin del cultivo de kiwi bajo tres sistemas de produccin: convencional, integrado y ecolgico. Tesis de Licenciatura. Universidad de Vigo. Pallars E.I. 2009. Un proyecto de educacin ambiental en el centro escolar: el huerto ecolgico. Revista digital Transversalidad Educativa, 26: 100-114 Peech M., Alexander L.T., Dean L.A., Reed J.F. 1947. Methods of Soil Analysis for Soil Fertility Investigations. USDA, Cir. 757. Prada, M.L. 2009. La educacin medioambiental en el sistema educativo: programas educativos. Revista digital Transversalidad Educativa, 26: 136-144. Snchez B., Dios G. 1976. Las tierras cultivadas del municipio de Pontevedra. Ed. Pontevedra: Misin Biolgica de Galicia, C.S.I.C. Snchez B., Dios G., Garca A. 1986. La fertilidad de los suelos de cultivo. En: Estudio agrobiolgico de la provincia de Pontevedra. Ed. Pontevedra: Misin biolgica de Pontevedra, C.S.I.C. Instituto Nacional de edafologa Jose M Albareda.

935

BUSCANDO NUEVOS BIOHERBICIDAS PARA LA AGRICULTURA ECOLGICA


Carolina G. Puig*, Noem Fernndez, Rubn Forjn, Alberto Garabatos, Luis Iglesias, Lorena lvarez-Iglesias, Adela Snchez-Moreiras, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol
*cgpuig@uvigo.es Departamento de Bioloxa Vexetal e Cienca do Solo, Facultade de Bioloxa, Universidade de Vigo.

Resumen
El principal medio de control de malas hierbas en la agricultura convencional es el combate qumico. La preocupacin por una agricultura no contaminante est suscitando la bsqueda de nuevas alternativas como herramientas complementarias, o incluso nicas, para una produccin agrcola ms respetuosa con el medio ambiente. Se sabe que el potencial totxico de algunas especies vegetales puede ser un gran aliado en el control de la ora arvense que compite con cultivos agrcolas y forestales e invade espacios naturales. El principal objetivo de nuestra investigacin es realizar una prospeccin de la diversidad vegetal para encontrar extractos y compuestos naturales que puedan actuar como bioherbicidas, suponiendo una importante aportacin al desarrollo de la Agricultura Ecolgica. Para este trabajo, se seleccionaron 10 especies vegetales segn su carcter invasivo, disponibilidad y distribucin geogrca. Se obtuvieron extractos acuosos y se aplicaron sobre las especies diana modelo Lactuca sativa L. y Agrostis stolonifera L., con el n de observar el potencial inhibitorio de la germinacin y el crecimiento radicular, frente al herbicida sinttico de pre-emergencia metolacloro. Segn los resultados obtenidos, se seleccionaron los macerados de Mentha rotundifolia L. y Eucalyptus globulus Labill para aplicarlos por riego y pulverizacin sobre plntulas de L. sativa. Al cabo de 16 das de tratamiento, se observaron reducciones signicativas de biomasa area y radicular en las plantas de lechuga tratadas con extracto de menta y eucalipto, especialmente con la aplicacin en riego. Con este trabajo se demuestra que la biodiversidad vegetal es una fuente por explorar de herbicidas naturales, biodegradables y de bajo coste econmico, los cuales,

937

con un correcto manejo, pueden ser ecaces para el control de la ora arvense, y de gran inters en el presente y futuro de la Agricultura Ecolgica.

Introduccin
Desde comienzos de la agricultura, el control de plantas no deseadas ha sido clave para la produccin de los cultivos. A lo largo del tiempo, los agricultores han ido apreciando las interacciones entre sus cultivos y otras plantas que crecan de forma espontnea, con distintas especies compitiendo por el espacio, los nutrientes, y el agua. La presencia de especies arvenses se observ como un perjuicio para los cultivos, y con la experiencia se fueron desarrollando distintas tcnicas naturales (rotacin, falsa siembra, acolchado, barbecho, intercultivo, control manual, control mecnico) con las que controlar la ora no deseada. En los aos 60, surgi la llamada revolucin verde y con ella los herbicidas sintticos. El uso masivo de estos compuestos ha contribuido notablemente a la contaminacin y al deterioro de los agroecosistemas. Adems, algunos de ellos se incorporan a la cadena trca y son bioacumulables, presentando un riesgo para la salud animal y humana (Khalid et al. 2002). El empleo abusivo de determinados tosanitarios conlleva el vertido de una mayor cantidad de sustancias contaminantes al medio, lo que eleva los costes de produccin por la necesidad de depuracin de aguas y estabilizacin y saneamiento de residuos agroganaderos. La realidad de la agricultura en Galicia es preocupante, ya que muestra una tendencia claramente recesiva y muchos agricultores estn sustituyendo las prcticas agrcolas por otras aparentemente ms rentables, al menos a corto plazo. Esta situacin provoca el abandono del campo, lo que implica un aumento del nmero de parcelas de terreno improductivo o en desuso. Desde la 6 conferencia cientca de la IFOAM (International Federation of Organic Agricultural Movement) en 1988, se estableci que el desarrollo mundial de la agricultura se debera enfocar desde una ptica ecolgica que permitiera la solucin de problemas globales, llevndola a una forma sostenible de utilizacin de la tierra. Esta Agricultura Ecolgica (AE) parece ser la herramienta ideal para revertir el fenmeno del abandono del campo, ya que propone un nuevo producto de calidad, benecioso para el medio ambiente, y socioeconmicamente ms sostenible y justo. Adems, la suavidad climtica de la que gozamos en Galicia, permite el correcto desarrollo de la mayora de los cultivos y abre un abanico muy grande de posibilidades para el desarrollo de la AE. Espaa es uno de los primeros pases europeos en relacin a su supercie que utiliza este tipo de agricultura, y desde el 2002 es el nico sector que ha crecido sin parar (Gonzlvez, 2010). Uno de los problemas de la venta de los productos ecolgicos son, por el momento, su alto precio; pero, mediante su impulso e investigacin, estas cuestiones pueden ser resueltas y las ventajas son muchas: una agricultura ecolgica que prescinde de sustancias qumicas, preserva nuestras fuentes naturales y es respetuosa con la biosfera (Caamal-Maldonado y Jimnez-Osornio, 2001).

938

En AE est absolutamente prohibido el uso de herbicidas de sntesis (EC 834/2007). Una de las formas de afrontar el control de la ora arvense en AE se basa en el conocimiento de las interacciones entre cultivo y mala hierba, ms concretamente lo que conocemos como el fenmeno de la alelopata, que es el efecto directo o indirecto, positivo o negativo, mediado o no por microorganismos, que ejerce una planta sobre otra a travs de la liberacin de sustancias qumicas a su entorno (Rice, 1984). La competencia entre cultivo y ora arvense en los agroecosistemas viene determinada por el clima, el suelo, y los factores biolgicos y de cultivo. Observando con detenimiento la distribucin de las plantas en la naturaleza, uno se da cuenta de que sta no es al azar, y que no responde solamente a parmetros fsico-qumicos. De hecho, durante miles de aos, las plantas silvestres han desarrollado numerosas y muy variadas estrategias para competir por el espacio donde establecerse. Uno de estos mecanismos moldeado por la evolucin es precisamente la alelopata. Las sustancias que desprenden las plantas en su entorno se denominan aleloqumicos, pudiendo interferir en la germinacin y el crecimiento de las plantas adversarias (Ridenour & Callaway, 2001). Estos metabolitos liberados provocan cambios fsico-qumicos en el entorno, efectos en los microorganismos del suelo, intervienen en la resistencia a herbvoros, estimulan el establecimiento de simbiosis, e indirectamente la inhibicin del crecimiento de las especies con la que planta donadora compite; a su vez, la alelopata es un estrs bitico ms que, junto con el resto de factores biticos y abiticos, son motor de evolucin y fuentes de biodiversidad (Pedrol et al. 2006). Una explicacin al xito de las plantas invasoras es el desarrollo de una mayor capacidad competitiva a travs de fenmenos alelopticos. Plantas y cultivos exticos encuentran en su composicin qumica natural un arsenal de armas de lucha contra cultivos y especies silvestres locales con las que no han coevolucionado. Numerosos estudios se centran en la capacidad que tiene la ora arvense para invadir un terreno causando prdidas en los cultivos, y cmo la alelopata acta como mecanismo de lucha en estas plantas (Singh y Batish, 2003). Consideramos, pues, que la diversidad vegetal puede ser un verdadero laboratorio natural y ser, entonces, una fuente ideal en la bsqueda de plantas con cierta actividad totxica, tan efectiva o ms que la de los propios herbicidas sintticos. El objeto de nuestro estudio trata de esto y mucho ms; de especies vegetales que nos rodean y estn a nuestro alcance, de especies que en un principio entorpecen nuestras producciones agrcolas pero que luego podemos usar para protegerlas, de la bsqueda de compuestos totxicos naturales que permanecen slo el tiempo necesario para cumplir su funcin y luego son fcilmente metabolizados. Sobre todo, queremos recalcar que la primera herramienta de eleccin de nuestras especies arvenses es reejo de la observacin y el conocimiento ecosiolgico de nuestra diversidad vegetal, teniendo en cuenta que las especies invasivas tendrn ms compuestos alelopticos para la ora local, ms armas totxicas potencialmente utilizables como herbicidas naturales. El objetivo de nuestros ensayos es hacer una prospeccin inicial y una seleccin posterior de especies vegetales potencialmente alelopticas como fuentes de nuevos bioherbicidas, basndose en su potencial inhibitorio de la germinacin y del crecimiento

939

de malas hierbas, y en la disponibilidad de biomasa suciente para su uso en agricultura ecolgica.

Material y mtodos
Ensayo 1. P  rospeccin de especies vegetales con potencial actividad totxica Seleccin de especies
Se realiz una prospeccin inicial de la capacidad totxica de 10 especies vegetales invasivas sobre la germinacin y el crecimiento de radculas de lechuga (Lactuca sativa L. cv. Grandes Lagos), ampliamente utilizada como dicotilednea modelo en estudios alelopticos. La seleccin de especies se hizo en funcin de su capacidad invasiva, su disponibilidad en el agroecosistema y su facilidad de recoleccin. En funcin de estos criterios, se escogieron las siguientes: Mentha rotundifolia (L.) Hudson, Urtica sp. L., Tradescantia uminensis Vell., Eucalyptus globulus Labill., Acacia melanoxylon R. Br., Acacia dealbata Link, Oxalis pes-caprae L., Pteridium aquilinum (L.) Khun, Pentaglottis sempervirens (L.) Tausch ex L.H. Bailey, y Parietaria judaica L.

Preparacin de los extractos


Los extractos se prepararon dejando macerar material fresco a T ambiente y en oscuridad en agua destilada (proporcin: 1g peso seco/15mL agua) durante 24h. La relacin peso seco/peso fresco se obtuvo secando alcuotas de material fresco a 60 C durante 72 h. en estufa. El macerado se pas a travs de papel de ltro de 45 m de dimetro de poro, y un segundo ltrado a travs de papel Whatman de 0.2 m de dimetro de poro; de esta forma se consigui prcticamente una asepsia total de los extractos, evitando la contaminacin por microorganismos en el momento del cultivo. Se realiz la caracterizacin fsico-qumica de los extractos midiendo la conductividad (conductivmetro CRISON CDTM-523) y el pH (pH-metro CRISON MicropH 2001). Los extractos se almacenaron a -20 C en recipientes estriles hasta el momento del bioensayo.

Bioensayos sobre L. sativa.


Para evaluar los efectos totxicos sobre la germinacin, se bioensayaron los extractos sobre semillas de L. sativa en placa Petri (9cm ) a razn de 50 semillas por placa, sobre papel de ltro Whatman 3 MM Chr impregnado con 4mL de extracto, utilizando agua destilada como control negativo, y el herbicida sinttico de pre-emergencia metolacloro

940

como control positivo a la dosis recomendada de 1 Lha-1. Se realizaron un total de cuatro rplicas por tratamiento. Se consider la semilla germinada con la observacin de la ruptura de la cubierta y la emergencia de la radcula 1 mm (Mayer and Poljakoff-Mayber, 1963). El porcentaje de germinacin total (Gt) fue calculado con el valor de germinacin acumulada tras 48 horas de incubacin a 27 C en oscuridad y con una humedad relativa del 75%. Para la medicin del crecimiento de radcula, se dispusieron 15 semillas pregerminadas, con una longitud de radcula de entre 1-3 mm (Mayer and Poljakoff-Mayber, 1963) en placa Petri con los mismos tratamientos, volumen de extracto y nmero de rplicas que en el ensayo de germinacin. Las placas se situaron en la cmara de crecimiento con un fotoperiodo de 6 horas en oscuridad a 20C, y 18 horas con luz a 25C. Tras 48 horas, se midi la longitud radicular.

Ensayo 2. C  urvas dosis-respuesta de Agrostis stolonifera y Lactuca sativa con extractos de menta y eucalipto. Clculo del IC50 e IC80. Preparacin de la batera de concentraciones
Se prepararon distintas diluciones de los extractos acuosos de M. rotundifolia y E. globulus a las concentraciones 0, 0066 (=10%), 0165 (=25%), 033 (=50%) y 066 (=100%) g peso seco/mL del extracto original en agua destilada, de nuevo utilizando el herbicida sinttico metolacloro como control positivo.

Bioensayo sobre A. stolonifera


Se escogi para este ensayo la monocotilednea modelo Agrostis stolonifera L. cv. Penncross. Se desinfectaron las semillas con hipoclorito sdico al 1% por inmersin durante 5 min. Debido al reducido tamao de las mismas, se utilizaron placas de cultivo de plstico rectangulares con 24 pocillos de 1,5 cm de dimetro y 2 cm de profundidad, adecuadas para el fcil desarrollo de ensayos miniaturizados con plantas de semilla pequea (Dayan et al., 2000). En el fondo de cada uno de los pocillos se situ un papel de ltro Whatman 3MM Chr., que fue humedecido con 250 l de la solucin y dilucin correspondiente. Debido a la dicultad de manejo de las semillas por su pequeo tamao, no se contaron las semillas sembradas, sino que se utiliz un peso de alrededor 12 mg de semillas por pocillo. Se realizaron 8 rplicas por tratamiento. Las placas se incubaron en la cmara de crecimiento con un fotoperiodo de 8 horas en oscuridad a 20 C y 16 horas con luz a 26 C (Ellis, 1995) durante 12 das. El efecto totxico sobre la germinacin y el crecimiento fue estimado visualmente segn el mtodo de Dayan et al. (2000) basado en una valoracin con escala de 0 a 5, signicando 0 la ausencia de efecto (crecimiento mximo) y 5 la inhibicin completa de crecimiento, tomando como referencia de valor 0 el control negativo (agua destilada).

941

Bioensayo sobre L. sativa


Para calcular el IC50 e IC80 (dosis que inhibe la germinacin o reduce el crecimiento de radcula en torno al 50% y 80% del control, respectivamente) para ambos extractos, se llev a cabo el cultivo de semillas de lechuga en placa Petri bajo las mismas condiciones que en el ensayo 1, utilizando como tratamientos las distintas diluciones acuosas de extractos de menta y eucalipto, y los controles mencionados anteriormente.

Ensayo 3. E  fecto totxico de menta y eucalipto sobre planta adulta de lechuga.


Se sembraron semillas de lechuga en bandejas de plstico rellenas con perlita con 5 cm de profundidad y regadas cada da con 500 ml de solucin nutritiva de Hoagland (Hoagland y Arnon, 1950). Se incubaron bajo condiciones controladas en una cmara de crecimiento a 18-8 C, 12/12h, luz/oscuridad. Tras tres semanas de crecimiento (cuando las plantas presentaron tres hojas completamente expandidas) fueron transplantadas a alvolos con perlita para estimular el desarrollo del sistema radicular, y cultivadas bajo las mismas condiciones. Una semana despus, las plantas fueron expuestas a los diferentes tratamientos. Los tratamientos fueron los extractos acuosos originales (1g peso seco/15mL agua = 066 g de peso seco/mL) de menta y de eucalipto aplicados en dos modos distintos: riego y pulverizacin, frente a riego o pulverizacin con agua como control. Al cabo de 16 das se realiz la cosecha de las mismas con el n de cuanticar el peso fresco y peso seco de la biomasa area, y el peso seco y longitud de las races. Adems, se analiz el contenido foliar de protenas solubles por el mtodo de Bradford (1976). Se realizaron 3 rplicas experimentales por tratamiento y modo de aplicacin.

Anlisis estadstico
Los valores medios obtenidos se compararon entre tratamientos mediante test-T o ANOVA y prueba post-hoc de Waller-Duncan de comparacin mltiple de medias, previa comprobacin de normalidad en la distribucin de datos y de la homogeneidad de las varianzas. En el caso de los valores que no asumieron homogeneidad de varianzas, se realizaron las pruebas no paramtricas Kruskal-Wallis y U de Mann-Whitney para comparar entre tratamientos, y la prueba post-hoc T3 de Dunnett de comparacin mltiple de medias. El porcentaje de germinacin y el crecimiento radicular fueron usados como variable dependiente y las concentraciones de los extractos acuosos como variable independiente. En el caso de los bioensayos con A. stolonifera, se analizaron los resultados con la prueba no paramtrica de la mediana. El ajuste de las curvas dosis-respuesta se realiz mediante modelos matemticos

942

estadsticos, efectuando regresiones curvilneas con los modelos lineal, logartmico, inverso, cuadrtico, cbico, compuesto, potencial, S, crecimiento y exponencial, y seleccionando en cada caso el modelo con mejor ajuste en funcin del valor del coeciente de determinacin. Todos los datos fueron analizados con el programa estadstico SPSS 15.0 para Windows.

Resultados y discusin
Ensayo 1. P  rospeccin de especies vegetales con potencial actividad totxica
La tabla 1 muestra los valores de conductividad elctrica y pH de los extractos acuosos de las 10 especies bioensayadas por su potencial bioherbicida. Debido al pH cido de O. pes-caprae, se decidi ajustarlo a pH 6,5, para que la acidez no fuera un factor limitante en el proceso de germinacin y crecimiento de radculas, y se incluy como un tratamiento ms en el ensayo.
Tabla 1. V  alores de conductividad elctrica y pH de extractos acuosos 1:15 (w/v) de 10 especies con potencial bioherbicida. Extracto acuoso Mentha rotundifolia Urtica sp. Tradescantia uminensis Eucaliptus globulus Acacia melanoxylon Acacia dealbata Oxalys pes-caprae Pteridium aquilinum Penthaglotis sempervirens Parietaria judaica Conductividad (mS/cm) 3,27 2,86 2,59 1,15 1,10 0,82 4,76 2,28 3,39 3,73 pH 4,80 7,65 5,47 4,75 5,41 5,34 1,98 6,18 7,14 7,69

Los bioensayos de germinacin y crecimiento radicular son probablemente los ms comnmente utilizados y ms citados en estudios de actividad aleloptica de especies (Hoagland y Williams, 2004; Rice, 1984; Leather y Einhellig, 1986). Por regla general, el ndice de germinacin total (Gt) y la longitud radicular resultan los parmetros ms tiles para una interpretacin global de posibles efectos totxicos en este tipo de estudios.

943

As, respecto al crecimiento de la radcula (Tabla 2), se observaron diferencias signicativas entre los extractos naturales y el control negativo, con un efecto inhibitorio claro por parte de las especies vegetales estudiadas contra el desarrollo radicular de la dicotilednea modelo L. sativa. Los extractos acuosos tambin mostraron capacidad inhibitoria signicativamente mayor del crecimiento radicular que el metolacloro a la dosis recomendada, excepto la especie A. dealbata, la nica que no presenta diferencias signicativas con respecto al herbicida sinttico. En el caso del porcentaje de germinacin, se hallaron resultados similares que en crecimiento, observndose mayor actividad inhibitoria por parte de los extractos.
Tabla 2. V  alores medios de crecimiento de radcula (mm) y porcentaje de germinacin total (Gt) de L. sativa frente a los distintos tratamientos, tras 48 horas. *Letras distintas indican diferencias estadsticamente signicativas (P<0,05). Tratamiento Agua A. dealbata E. globulus A. melanoxylon P. aquilinum P. sempervirens Urtica sp P. judaica O. pes-caprae T. uminensis M. rotundifolia Metolacloro d.r. O. pes-caprae (ajustado a pH 6,5) Crecimiento medio de radcula (mm) 14,82 6,92 3,50 2,37 3,70 4,30 4,17 4,02 2,58 3,23 2,00 8,78 1,00 Post hoc: Porcentaje medio Waller-Duncan* de germinacin a b cde def cde c cd cd cdef cde ef b f 41,25 14,50 2,50 14,25 10,75 3,25 3,75 2,75 0,25 10,00 0,00 26,25 0,00 Post hoc: WallerDuncan* a c e c c e de e e cd e b e

La gura 1 representa conjuntamente ambos parmetros, mostrando un claro efecto bioherbicida sobre la especie modelo de todos los extractos bioensayados. Asimismo, la acidez extrema del extracto de O. pes-caprae no parece la causante de la actividad inhibitoria, ya que el extracto ajustado a pH 6,5 result igualmente totxico. De este modo, se aclara que su efecto bioherbicida pueda deberse a la presencia de molculas bioactivas en el extracto.

944

Figura 1. V  alores medios de crecimiento de radcula y porcentaje de germinacin total (Gt), con sus desviaciones tpicas correspondientes, de L. sativa tras las 48 horas de aplicacin de los distintos tratamientos.
18 16

Crecimiento radcula (mm) (media + DS)

14 12 10 8 6 4 2 0 0 10 20 30 Germinacin (media + DS) 40 50

Acacia dealbata Eucaliptus globulus Acacia melanoxylon Pteridium aquilinum Pentaglottis sempervirens Urtica sp Parietaria judaica Oxalis pes-caprae Tradescantia fluminensis Mentha rotundifolia Herbicida (metolacloro) Control (agua) Oxalis pes-caprae (tamponado)

Tras esta prospeccin, se seleccionaron las dos especies ms apropiadas atendiendo al potencial inhibitorio de la germinacin, del crecimiento de radcula y de su disponibilidad en el agroecosistema: Mentha rotundifolia L. y Eucalyptus globulus Labill.

Ensayo 2. C  urvas dosis-respuesta de Agrostis stolonifera y Lactuca sativa con extractos de menta y eucalipto. Clculo del IC50 e IC80.
La determinacin de ciertos parmetros crticos como el IC50 e IC80 es importante ya que constituye una fuente de informacin rpida y permite establecer un marco de referencia para los ensayos siguientes (Dayan et al., 2000). Dichos parmetros se determinan mediante el ajuste matemtico de curvas dosis-respuesta. Si el modelo es aceptable puede ser utilizado para describir la tendencia o la respuesta a la concentracin de los extractos, o para calcular concentraciones de inters basadas en el modelo (como ndices de inhibicin). La tabla 3 muestra cmo la inhibicin del crecimiento de A. stolonifera aumenta en funcin de la concentracin del extracto, llegando a ser comparable la actividad inhibitoria del metolacloro con la de la concentracin 066 g ps/mL (100%). En el caso de la menta, la concentracin al 50% ya produce un efecto totxico total. Por el contrario, el eucalipto muestra una capacidad menor de inhibicin del crecimiento que la menta, e incluso llega a estimular el mismo a bajas concentraciones, mostrando un fenmeno de hormesis tpico en la curvas dosis-respuesta frente a totoxinas (Dayan y Duke, 2006), apuntando el origen aleloptico de su efecto.

945

Tabla 3. E  fecto totxico de los extractos de menta y eucalipto sobre el crecimiento de A. stolonifera. Valoracin basada en una escala de 0 a 5: 0= no efecto; 5= inhibicin total. Los valores que se muestran son la media de 8 rplicas. Extracto 0 Menta Eucalipto 0 0 0066 0,125 0,125 Concentracin (g ps/mL) 0165 1,625 0 033 4 0,5 066 Metolacloro 5 2,75 5 4

En la gura 2 se observa que las dosis del extracto de menta que reducen la germinacin de L. sativa en torno al 50% (IC50) y 80% (IC80) son las diluciones del 25% y 50% del extracto original, respectivamente. Por el contrario, el extracto de eucalipto slo presenta IC50 en la concentracin al 50%, no llegando a alcanzar el 80% de inhibicin de la germinacin total. En el caso del crecimiento radicular (gura 3), con el extracto de eucalipto vuelve a observarse la misma tendencia que para la germinacin: la dosis para el IC50 vuelve a ser la concentracin al 50%, ms concretamente segn la ecuacin de ajuste, a 0320 g ps/mL, pero an a la concentracin del extracto original (066 g ps/mL) no inhibe el crecimiento radicular en torno al 80%; sin embargo, la mayor capacidad totxica de la menta, hace que su IC50 sea a la concentracin 0174 g ps/mL, y el IC80 se alcance con concentracin 0433 g ps/mL.
Figura 2.  Curva dosis-respuesta para el porcentaje de germinacin de L. sativa con distintas concentraciones de extractos de menta y eucalipto. Las lneas horizontales cortan las curvas en los valores de x para la IC50 (discontinua) e IC80 (continua).

Figura 2. Curva dosis-respuesta para el porcentaje de germinacin de L. sativa con distintas concentraciones de extractos de menta y eucalipto. Las lneas horizontales 946 cortan las curvas en los valores de x para la IC50 (discontinua) e IC80 (continua).

Figura 2. Curva dosis-respuesta para el porcentaje de germinacin de L. sativa con distintas concentraciones de extractos de menta y eucalipto. Las lneas horizontales cortan las curvas en los valores de x para la IC50 (discontinua) e IC80 (continua).

Figura 3. C  urva dosis-respuesta para el crecimiento radicular de L. sativa con distintas concentraciones de extractos de menta y eucalipto. Las lneas horizontales cortan las curvas en los valores de x para la IC50 (discontinua) e IC80 (continua).

Figura 3. Curva dosis-respuesta para el crecimiento radicular de L. sativa con distintas lechuga. concentraciones de extractos de menta y eucalipto. Las lneas horizontales cortan las curvas en los valores de x para la IC50 (discontinua) e IC80 (continua).

Ensayo 3. E  fecto totxico de menta y eucalipto sobre planta adulta de

La tabla 4 muestra cmo el riego con extracto de menta produce un aumento de la relacin peso seco / peso fresco foliar, lo que indica que se trata de tejidos ms densos que los del control; este aumento de materia seca puede deberse a un efecto de deshidratacin por parte del extracto, o a una inhibicin de la expansin de los tejidos foliares provocada por algn compuesto o mezcla de compuestos totxicos presentes en M. rotundifolia. La inhibicin del crecimiento se reeja en una disminucin drstica de la biomasa area. 13 El crecimiento de la raz tambin se vio inhibido, aunque de forma menos acusada. La concentracin de protenas en la hoja no muestra diferencias estadsticamente signicativas respecto al control, pero al observar el efecto sobre las protenas totales se traduce en una disminucin muy signicativa. Al aplicar el tratamiento de extracto de menta mediante pulverizacin, se obtuvieron efectos generales similares, aunque menos signicativos. En la tabla 5 se resumen los efectos tras la aplicacin del tratamiento mediante riego con extracto de eucalipto. Se observa una disminucin de la biomasa area, pero de un modo menos signicativo que con el tratamiento con menta. A pesar de no inhibir signicativamente la elongacin de la raz, s que se observ una reduccin de la biomasa de la misma.

Por otro lado, el riego con extracto de E. globulus provoc una disminucin muy signicativa con respecto al control de la concentracin de protenas en hojas, as como de protenas totales en planta, lo que apunta que la disminucin del crecimiento se debe a un efecto totxico que conlleva ralentizacin o dao en el metabolismo del nitrgeno, y concretamente disminucin de la sntesis degradacin de las protenas foliares.

947

La pulverizacin con extracto de eucalipto mostr asimismo resultados muy similares a los de la menta.
Tabla 4. V  alores medios y signicacin estadstica de los efectos del tratamiento (pulverizacin vs. riego) sobre parmetros de cosecha de plantas adultas de lechuga tratadas con el extracto de menta. Sig.*: test-T (*P0.05; **P0.010; n.s.= no signicativo). Aplicacin ps/pf pulverizacin riego longitud de raz (cm) pulverizacin riego Biomasa area (g pf) pulverizacin riego Biomasa area (g ps) pulverizacin riego Biomasa raz (g ps) pulverizacin riego protenas (mg /g ps) pulverizacin riego proteina total (mg) pulverizacin riego Sig.* n.s. * n.s. * * * * * * n.s. n.s. * P=0,070 ** Tratamiento control menta control menta control menta control menta control menta control menta control menta control menta control menta control menta control menta control menta control menta control menta Media 0,054 0,057 0,066 0,084 8,967 7,200 8,100 6,300 2,552 1,122 1,390 0,497 0,137 0,064 0,091 0,042 0,018 0,008 0,022 0,011 106,740 91,382 101,957 70,853 15,114 5,920 9,219 2,919

948

Tabla 5. V  alores medios y signicacin estadstica de los efectos del tratamiento (pulverizacin vs. riego) sobre parmetros de cosecha de plantas adultas de lechuga tratadas con el extracto de eucalipto. Sig.*: test-T (*P0.05; **P0.010; n.s.= no signicativo). Aplicacin ps/pf pulverizacion riego longitud de raz (cm) pulverizacion riego Biomasa area (g pf) pulverizacion riego Biomasa area (g ps) pulverizacion riego Biomasa raz (g ps) pulverizacion riego protenas (mg /g ps) pulverizacion riego proteina total (mg) pulverizacion riego Sig.* n.s. * n.s. * * * * * * n.s. n.s. * P=0,070 ** Tratamiento control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto control eucalipto Media 0,054 0,063 0,066 0,076 8,967 7,767 8,100 9,167 2,552 1,193 1,390 0,735 0,137 0,074 0,091 0,056 0,018 0,009 0,022 0,021 106,740 84,677 101,957 65,984 15,114 6,313 9,219 3,628

Conclusiones
Los resultados de este estudio indican que las especies vegetales que encontramos en nuestro entorno son una herramienta ecaz y ecolgica para el control de malas hierbas. Algunas especies del gnero Mentha tienen propiedades antioxidantes importantes (Damien Dorman et al., 2003); por otro lado, en E. globulus estn descritos efectos

949

alelopticos en su proceso de descomposicin (Souto et al. 1992), y una gran riqueza de metabolitos secundarios. Por ello, sumado a la capacidad de inhibicin de la germinacin y de la reduccin del crecimiento radicular observado en este estudio, y por la abundancia de biomasa que existe en nuestros ecosistemas gallegos, las especies Mentha rotundifolia y Eucaliptus globulus son potencialmente utilizables como bioherbicidas para la agricultura ecolgica. Con este trabajo se demuestra que la biodiversidad vegetal es una fuente por explorar de herbicidas naturales, biodegradables y de bajo coste econmico, los cuales, con un correcto manejo, pueden ser ecaces para el control de la ora arvense, y de gran inters en el presente y futuro de la Agricultura Ecolgica.

Referencias
Bradford MM. 1976. A rapid sensitive method for the quantication of microgram quantities of protein utilising the principle of protein-Dye Binding. Analytical Biochemistry 72: 248-254. Caamal-Maldonado JA, Jimnez-Osornio JJ, Torres-Barragn A, Anaya AL. 2001. The use of allelopathy legume cover and mulch species for weed control in cropping systems. Agronomy Journal 93:27-36. Damien Dorman HJ, Kosar M, Khalos K, Holm Y, Hiltunen R. 2003. Antioxidant properties and composition of aqueous extracts from Mentha species, hybrids, varieties, and cultivars. Journal of Agriculture and Food Chemistry 51: 4563-4569. Dayan FE, Duke SO. 2006. Clues in the search for new herbicides. En Reigosa MJ, Pedrol N, Gonzlez L (eds) Allelopathy. A Physiological Process with Ecological Implications, pp. 63-84. Springer, Dordretch, Holanda. ISBN 978-1-4020-4279-9. Dayan FE, Romagni JG, Duke SO. 2000. Investigating the mode of action of natural phytotoxins. Journal of Chemical Ecology 26: 2079-2094. EC No 834/2007. COUNCIL REGULATION Ofcial Journal of the European Union of 28 June 2007 on organic production and labelling of organic products and repealing Regulation (EEC) No 2092/91. OJ 20.7.2007, L189, p. 1-23. Ellis RH, Hong TD, Roberts E.H. (eds.). 1985. Handbook of Seed Technology for Genebanks Vol. II. Compendium of Specic Germination Information and Test Recommendations. Handbooks for Genebanks: No. 3. Chapter 39. Gramineae. International Board for Plant Genetic Resources. Department of Agriculture and Horticulture, University of Reading, UK. Rome (Italy). Gonzlvez V. 2010. Sociedad Espaola de Agricultura Ecolgica (SEAE). http://www. agroecologia.net/SEAE/index.php?option=com_content&view=article&id=416:vi ctor-gonzalvez-qlos-espanoles-no-conocen-bien-los-alimentos-ecologicos-ni-susventajasq&catid=62:noticias-seae-2010&Itemid=1

950

Hoagland DR, Arnon DI. 1950. The water-culture method of growing plants without soil. California Agricultural Experiment Station Circular 347. Univ. of California, Berkeley, CA. Hoagland RE, Williams RD (2004) Bioassays-Useful Tools for the Study os Allelopathy. In Macias FA, Galindo JCG, Molinillo JMG, Cutler HG, eds. Allelopathy, chemistry and mode of action of allelochemicals. CRC-Press, Boca-Raton, Florida, 315-351. Khalid S, Ahmad T, Shad RA. 2002. Use of Allelopathy in Agriculture. Asian Journal of Plant Sciences 3: 292-297. Leather GR, Einhellig FA (1986) Bioassays in the study of allelopathy. In Putman A, Tangs CS, eds. The science of allelopathy. John Wyley and Sons, New York, NY, pp 133145. Mayer AM, Poljakoff-Mayber A. 1963. The Germination of Seeds. Pergamon Press. Pedrol N, Gonzlez L, Reigosa MJ (2006) Allelopathy and abiotic stress. En Reigosa MJ, Pedrol N, Gonzlez L (eds) Allelopathy. A Physiological Process with Ecological Implications, pp. 171-210. Springer, Dordretch, Holanda. ISBN 978-1-40204279-9. Rice EL. 1984. Allelopathy, 2nd ed. Academic Press, Orlando, 189pp. Ridenour WM, Callaway RM. 2001. The relative importance of allelopathy in interference: the effects of an invasive weed on a native bunchgrass. Oecologa 126:444-450. Singh HP, Batish DR, Kohli RK (2003) Allelopathic interactions and allelochemicals: New possibilities for sustainable weed management. Critical Reviews in Plant Science 22: 239311. Souto XC, Gonzlez L, Pedrol MN, Reigosa MJ. 1992. Allelochemical effects produced by Euclyptus globulus Labill during the decomposition process in tour natural soils in Galicia (NW Spain). Comparative analysis. Comparative Physiology and Ecology 18: 114-123.

951

Producin de hbridos de millo forraxeiro en cultivo ecolxico


Ana Beln Monteagudo, Laura Campo, Beln Salleres, Jess Moreno-Gonzlez
Centro de Investigacins Agrarias de Mabegondo (CIAM) INGACAL. Apartado 10, 15080 A Corua. anamonteagudo@ciam.es

Resumo
O crecente inters polo medioambiente e as condicins de vida mis saudabeis estn a potenciar nestes ltimos anos o incremento da agricultura ecolxica e de actividades industriais en ecolxico. Este o caso do sector gandeiro, onde est a medrar o nmero de explotacins que realizan a sa actividade en ecolxico. Sen embargo, a supercie de cultivo ecolxica adicada produccin de forraxes para o uso na alimentacin animal e moi baixa, ademis os hbridos comercializados na actualidade non estn ben adaptados as condicins de cultivo ecolxico. Co n de obter hbridos de millo forraxeiro para o cultivo en ecolxico, estanse a avaliar unha serie de hbridos obtidos nos programas de mellora de millo que se desenvolven no Centro de Investigacins Agrarias de Mabegondo (CIAM-INGACAL). Os resultados indican que os hbridos avaliados supoen un material prometedor para o seu emprego en cultivo ecolxico, obtndose unha media de produccin en materia seca nos hbridos do CIAM superior s dos hbridos comerciais. Ademis de presentar mellor adaptacin as condicins agroclimticas, especialmente no caso dos hbridos obtidos do cruce entre a lia EC49A coas variedades locais. Palabras clave: millo, forraxe, cultivo ecolxico, produccin de materia seca.

Introduccin
O millo forraxeiro supn un bo complemento ou alternativa as pradeiras debido seu alto contido enerxtico, produccin en materia seca e seu ciclo vexetativo curto, que facilita o manexo e a rpida obtencin de alimento (Moreno, 1982). Para o cultivo extensivo de millo forraxeiro atpanse no mercado diferentes hbridos e ademis cada ano estanse a comercializar novos, tendo en conta a importancia que o millo forraxeiro supn para a economa agrcola galega. Sen embargo, o proceso de obtencin destes hbridos faise

953

maioritariamente en condicins de cultivo convencional, c emprego dos correspondentes abonos qumicos, herbicidas e tratamentos tosanitarios. Galicia desmarcase do resto das comunidades autnomas coma a de maior produccin de millo forraxeiro, cunha produccin en verde en 2009 que representou un 72% da produccin global espaola (MARM, 2009), en termos de agricultura tradicional. A demanda de forraxe para a alimentacin animal nas explotacin gandeiras est a inuenciar o incremento que se est a experimentar no cultivo de millo para forraxe. A agricultura ecolxica est actualmente en auxe debido s benecios dende o punto de vista medioambiental e da sade, as como alto valor engadido que alcanzan no mercado os productos ecolxicos. As no ano 2008 a supercie adicada produccin agrcola ecolxica superou as 1,3x106 ha, o que supuxo un incremento do 33% respecto do ano anterior e situou a Espaa cabeza dos pases europeos en produccin ecolxica (MARM, 2008). A pesares da importancia de Galicia coma comunidade agrcola, s o 0,98% da supercie de produccin ecolxica nacional localizouse nesta comunidade e mentres no laboreo convencional o cultivo de forraxes supera o 70% da produccin global, no caso do cultivo de forraxes en ecolxico, a produccin galega apenas representa o 1,69% da produccin espaola (MARM, 2008). Ademis de na agricultura, o auxe polo ecolxico tamn se viu reexado no sector gandeiro, que levou e est a levar transformacin de moitas das explotacins gandeiras tradicionais cara a produccin en ecolxico e creacin de novas explotacins xa estructuradas en ecolxico. Nestas exploracins a alimentacin do gando tamn debe ser producida en condicins ecolxicas (Reglamentos 2092/91, 1804/1999), polo que se fai necesario un incremento da supercie de produccin de forraxes en cultivo ecolxico e dispor de hbridos comerciais que estean adaptados as condicins de cultivo ecolxico para que sexan capacez de satisfacer a demanda existente, fronte os hbridos comercializados que non estn especialmente adaptados para estas condicins de cultivo. Co n de dispor de hbridos de millo forraxeiro adaptados as condicins en cultivo en ecolxico, que poidan ser comercializados, estanse a avaliar unha serie de hbridos obtidos nos programas de mellora de millo, que se desenvolven no Centro de Investigacins Agrarias de Mabegondo (CIAM-INGACAL), para determinar a sa calidade e o seu potencial productivo en ditas condicin de cultivo.

Material e mtodos
Os xenotipos avaliados foron 6 hbridos S3 do cruce entre as lias do CIAM (EC151xEC136)xEC214, ademis de hbridos obtidos do cruzamento entre as lias do CIAM EC49A, EC22, EC179A e EC323A. Por outra banda, avalironse tamn os hbridos do cruce entre a lia EC49A con catro variedades locais de millo (Porrio, Ponteareas,

954

Ribadumia e Forcarei) pertencentes Banco de Xermoplasma do CIAM. Xunto con estes hbridos avalironse coma testigos 3 hbridos comerciais (ANJOU290, NKTHERMO e LG3303) e un hbrido obtido no CIAM que est en fase de proba (EC133AxEC49A). Os ensaios de avaliacin realizronse en 2009, en condicins de cultivo ecolxico, nas localidades lucenses de Baralla e Friol. Empregouse un deseo experimental de ltice con tres repeticins, a unha densidade de plantacin de 90000 plantas por hectrea. Durante a etapa vexetativa tomronse os datos agronmicos de vigor tardo (VTAR), oracin minina (DFEM) e presencia ou ausencia de encamado (ENC). Para poder determinar o rendemento forraxeiro ou produccin en materia seca (PMS), durante a recollida, tomronse os datos do peso total da planta enteira por parcela, para cada xenotipo e repeticin, e peso total da mazorca por parcela, tamn para cada xenotipo e repeticin. Para a estimacin do porcentaxe en materia seca (MS), necesario para calcular o rendemento forraxeiro (Campo, 1999), de cada unha das parcelas triturouse unha mostra de 300 g da planta enteira, outra s da parte verde e outra da mazorca e secronse en estufa a 80 C por un perodo de 16 horas. Por outra banda, estas mostras secas na estufa, moronse empregando un muio Christy-Norris 8 cun tamiz de 1mm, para a determinacin da calidade nutritiva mediante Espectroscopa de Reectancia no Infravermello Cercano (NIRS). Os parmetros de calidade nutritiva considerados foron: contido en materia orgnica (MO), protena bruta (PB), contido en bra cido deterxente (FAD) e neutro deterxente (FND), contido en almidn (ALM) e dixestibilidade da materia orgnica in vitro (IVMOD). Todos eles calculados coma porcentaxe sobre materia seca. As ecuacins de prediccin empregadas na anlise NIRS foron desenvolvidas en traballos previos realizados no CIAM (Campo e Moreno, 2003; Campo et al., 2007). A anlise estadstica dos resultados realizouse co programa Proc GLM do paquete estadstico SAS v.8a (SAS Institute, 2000). A separacin de medias realizouse mediante un test LSD (F signicativo p<0,05). Debido a falla de normalidade do caracter de encamado, aplicouse unha transformacin dos datos para a anlise (raz cadrada de x+0,5) (Steel e Torrie, 1985).

Resultados e discusin
A anlise de varianza (Tboa 1) mostra a existenza de diferencias signicativas entre localidades e xenotipos para os caracteres agronmicos, de rendemento e de calidade nutritiva, excepto para contido en bras neutro deterxente que non presentou signicacin entre localidades. A existenza de diferencias signicativas entre xenotipos para os caracteres de contido en materia orgnica e dixestibilidade non coinciden con resultados de estudos anteriores feitos baixo cultivo tradicional (Lewis et al., 2004; Campo e Moreno, 2005). No caso das repeticins dentro de localidades, a maior signicacin atpase para caracteres de calidade nutritiva, o que pode indicar unha desigual dispoibilidade dos nutrintes do solo entre as distintas zoas dos terrenos empregados para os ensaios.

955

A interaccin localidade*xenotipo s presentou diferencias signicativas para oracin minina, encamado e dixestibilidade da materia orgnica in vitro, correspondndose con estudos previamente publicados (Cox et al., 1994; Argillier et al., 1998). A media global para a produccin en materia seca foi de 17 t/ha, para materia orgnica foi de 96,6%, para contido en almidn do 32% e para dixestibilidade in vitro foi de 65%. Os valores do CV para os distintos caracteres indican a alibidade dos resultados obtidos na anlise estadstica. En canto as medias dos hbridos e testigos para os caracteres agronmicos avaliados (Tboa 2), os hbridos amosaron maior vigor que os testigos, destacando os hbridos obtidos do cruce entre a lia EC49A cs catro variedades locais e c lia EC179D. Anda que no caso dos hbridos o encamado foi maior que no caso dos testigos. En canto oracin, que marcar o ciclo do cultivo, os testigos son sensiblemente mis precoces que os hbridos, sendo de estes os mis precoces 957-74, RibadumiaxEC49A, PonteareasxEC49A e ForcareixEC49A. Para a produccin en materia seca, os hbridos avaliados tamn foron mis productivos que os testigos, cun rendemento de 17,3 t/ha fronte as 16 t/ha dos testigos, e obtndose unha produccin en materia seca dos hbridos moi similar que se pode obter nun sistema de cultivo tradicional. Dos 13 hbridos avaliados, s catro deles non superaron a media de produccin en materia seca de 17 t/ha, estes seran EC179DxEC49A, ForcareixEC49A, 967-126 e 950-26. Ademis, tres dos testigos empregados tampou superaron a produccin de 17 t/ha, s ANJOU290 se desmarca cunha produccin de 20 t/ha. Campo et al. (2010) xa observaran a boa aptitude dos hbridos RibadumiaxEC49A e PonteareasxEC49A nun sistema de laboreo mis respetuoso c medioambiente, empregando o aboado con purns en comparacin c emprego de abonos qumicos convencionais, obtendo unhas produccins en materia seca que rondaban as 10 t/ha. En canto os caracteres de calidade nutritiva, tanto os hbridos coma os testigos amosaron valores medios moi prximos. Poderanse destacar os hbridos 954-62, 957-74, 958-77 ou 971-161 por presentares baixos contidos en bras neutro e cido deterxente, xunto cun bo contido en almidn e alta dixestibilidade de materia orgnica in vitro. No caso dos testigos, presentaron bo nivel de dixestibilidade, pero o contido en bras foi maior que no caso destes catro hbridos e o contido en almidn foi tamn mis baixo, excepto para LG3303 cuio contido de almidn foi mis alto c do resto dos testigos e prximo dos catro hbridos destacados. Os hbridos EC49A x (Porrio, Ponteareas, EC323A) son os que amosaron maior contido en protena. En xeral, os hbridos S3 son os de mellor calidade nutritiva, cun menor contido en bras e mellor dixestibilidade da materia orgnica, ademis de posuir moitos deles un alto rendemento. Os hbridos obtidos do cruce entre a lia EC49A e as variedades locais son os de mellores caractersticas de adaptacin, cun alto vigor e maior precocidade que os levan

956

a seren tamn moi productivos, sen embargo as sas caractersticas de calidade nutritiva non destacan sobor da media global dos hbridos como o caso dos hbridos S3. Como conclusin preliminar deste estudo, pdense salientar os hbridos 954-62, 957-74, 958-77, 971-161, PonteareasxEC49A e RibadumiaxEC49A, que combinan de forma xeral boas produccins de materia seca e boa calidade nutritiva, coma candidatos a seren empregados de forma extensiva para a produccin de forraxe en cultivo ecolxico, polo que preciso seguires a estudar ditos hbridos para aanzar os datos obtidos ata o de agora.
Tboa 1. C  adrados medios dos caracteres agronmicos, de rendemento e calidade nutritiva dos 17 xenotipos de millo avaliados. FV Loc Rep (loc) Xenot Loc*Xenot gl 1 4 16 14 VTA 22,50 0,24 2,85 0,29 *** ns *** ns DFEM 2131,60 2,10 16,14 3,27 *** ns *** ** ENC 0,58 0,04 0,07 0,07 *** * *** *** PMS 199,27 2,23 11,35 2,24 *** ns *** ns MO 41,72 1,11 0,18 0,02

*** *** * ns

Error CV (%) Media

60

0,34 14,96 3,90

1,10 1,37 76,58

0,01 14,07 0,79

2,90 9,97 17,08

0,10 0,32 96,62

FV Loc Rep (loc) Xenot Loc*Xenot

gl 1 4 16 14

PB 59,81 0,92 0,41 0,15

*** *** *** ns

FND 1,64 31,28 27,83 10,41

ns ** ** ns

FAD 13,96 14,08 14,01 3,88

* ** *** ns

ALM 744,08 40,83 35,18 7,83

*** *** *** ns

IVMOD 85,38 10,83 10,53 8,13

*** ** *** **

Error CV(%) Media

60

0,10 5,42 5,71

6,20 4,79 51,98

2,78 6,35 26,27

5,26 7,13 32,15

2,74 2,55 65,05

FV: fontes de variacin; Rep: repeticin; Loc: localidade; Xenot: xenotipo; CV: coeciente de variacin; gl: graos de liberdade; VTAR: vigor tardo; DFEM: oracin minina (das); ENC: encamado; PMS: produccin en materia seca (t/ha); MO: materia orgnica (%); PB: protena bruta (%); FND: bra neutro deterxente (%); FAD: bra cido deterxente (%); ALM: almidn (%); IVMOD: dixestibilidade da materia orgnica in vitro (%). *p<0,05, **p<0,01, ***p<0,001, ns: non signicativo.

957

Tboa 2.  Medias individuais e globais dos hbridos e testigos avaliados para os caracteres agronmicos, de rendemento e de calidade nutritiva. VTAR Hbridos 950-26a 954-62a 957-74
a

DFEM

ENC

PMS

MO

PB

FND

FAD

ALM

IVMOD

3,3 3,2 4,0 3,8 3,5 3,5 4,5 4,7 3,7 4,7 4,8 4,8 4,7

78,3 77,5 75,5 77,8 76,8 76,5 76,2 76,2 78,0 75,7 79,3 76,3 73,0

0,7 0,7 0,8 0,7 0,7 0,7 0,8 0,8 0,7 1,0 1,0 1,0 0,9

15,4 18,7 18,0 17,9 15,9 17,5 19,0 16,6 17,7 17,4 18,4 18,0 14,8

96,7 96,6 96,7 96,8 96,6 96,4 96,8 96,7 96,5 96,5 96,3 96,6 96,8

5,6 5,7 5,4 5,6 6,1 6,0 5,3 5,6 5,9 5,7 5,8 6,0 5,7

49,7 49,8 50,7 48,1 48,6 50,4 55,6 53,9 52,7 53,6 54,8 54,0 52,1

24,4 25,0 24,9 23,7 23,9 25,2 28,9 27,4 26,6 27,5 28,3 27,5 26,3

33,1 34,0 35,8 36,2 32,9 33,1 32,6 30,8 31,9 30,3 28,9 27,6 33,1

66,6 65,8 64,4 66,5 67,7 65,7 61,9 64,0 64,7 64,5 63,9 65,5 64,9

958-77a 967-126a 971-161a EC22xEC49A EC179DxEC49A EC323AxEC49A RibadumiaxEC49A PorrioxEC49A PonteareasxEC49A ForcareixEC49A Testigos ANJOU 290 NKTHERMO LG3303 EC133AXEC49A Global Hbridos Testigos LSD(5%)b

4,0 3,0 3,0 2,7

67,7 77,2 79,0 77,7

0,7 0,7 0,9 0,7

20,4 16,2 13,7 14,8

95,4 96,8 97,3 96,8

7,1 5,9 5,0 5,2

52,4 51,8 53,6 52,9

27,5 26,8 26,5 27,1

29,9 33,3 36,1 27,8

65,0 65,1 62,4 65,8

4,1 3,1 0,30

76,7 76,1 0,55

0,8 0,7 0,06

17,3 16,0 0,89

96,6 96,6 0,16

5,7 5,7 0,16

51,8 52,6 1,30

26,1 27,0 0,87

32,3 31,3 1,20

65,1 64,9 0,87

ahbridos S3 do cruce (EC151xEC136)xEC214. bLSD: mnima diferencia signicativa (=0,05). VTAR, DFEM, ENC, PMS, MO, FND, FAD, ALM, IVMOD: ver p de tboa 1.

958

Agradecementos
Este traballo realizouse grazas nanciacin da Xunta de Galicia, proxecto FEADER2008/25. Os autores agradecen a colaboracin recibida por Calfensa Proyectos S.L. e do Consello Regulador da Agricultura Ecolxica de Galicia (CRAEGA). Agradecen tamn a axuda do persoal do grupo de mellora de millo e persoal laboral do CIAM.

Bibliografa
ARGILLIER, O.; BARRIRE, Y.; DARDENNE, P.; EMILE, J.C.; HBERT, Y., 1998. Genotypic variability for in vitro criteria and relationships with in vitro digestibility in forage maize hybrids. Plant Breeding, 117:437-441. CAMPO, L. 1999. Efecto de la competencia de plantas en el rendimiento, caracteres agronmicos y estimacin de parmetros genticos en el maz (Zea mays L.). Tesis Doctoral. Escuela Politcnica Superior. Universidad de Santiago de Compostela. Lugo (Espaa). CAMPO, L.; MORENO, J., 2003. Evaluacin del rendimiento, digestibilidad y otros caracteres de maz forrajero en diferentes fechas de recoleccin. En: Pastos, desarrollo y conservacin. ROBLES et al. (Eds.) Sociedad Espaola para el Estudio de los Pastos. Granada (Espaa), 277-283. CAMPO, L.; MORENO, J., 2005. Estudio del efecto de la fecha de recoleccin en la calidad nutritiva y rendimiento del maz forrajero (Zea mays L.). En: Producciones agroganaderas: Gestin eciente y conservacin del medio natural. OSORO et al. (Eds). Sociedad Espaola para el Estudio de los Pastos. Gijn (Espaa), 641-648. CAMPO, L.; CASTRO, P.; MORENO, J. 2007. Calibracin NIRS para estimar la digestibilidad de la materia orgnica de la planta entera de maz en hbridos seleccionados para forraje. En: Los sistemas forrajeros: Entre la produccin y el paisaje. Sociedad Espaola para el Estudio de los Pastos. Victoria-Gasteiz (Espaa), 461-467. CAMPO, L.; MONTEAGUDO, A.B.; MORENO, J. 2010. Evaluacin agronmica de genotipos de maz forrajero para su introduccin en cultivo ecolgico. En: Pastos: Fuente natural de energa. CALLEJA et al. (Eds.) Sociedad Espaola para el Estudio de los Pastos. Zamora (Espaa), 127-133. COX, W.J.; CHERNEY, J.H.; CHERNEY, D.J.R.; PARDEE, W.D. 1994. Forage quality and harvest index of corn hybrids under different growing conditions. Agronomy Journal, 86:277-282. LEWIS, A.L.; COX, W.J.; CHERNEY, J.H., 2004. Hybrid, maturity and cutting height interactions on corn forage yield and quality. Agronomy Journal, 96: 267-274. MARM, 2008. Estadsticas 2008. Agricultura Ecolgica. Edita Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino. Madrid (Espaa). www.marm.es/alimentacion. htm.

959

MARM, 2009. Anuario de Estadstica. Edita Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino. Madrid (Espaa). MORENO, J., 1982. El maz forrajero: una opcin en las explotaciones ganaderas. Pastos, 22(1): 157-170. SAS INSTITUTE, 2000. SAS/Start Users Guide, v.8.1. SAS Institute Inc., Cary, NC (EEUU). STEEL, R.G.D.; TORRIE, J. 1985. Bioestadstica. Principios y procedimientos. 2 ed. McGraw-Hill (Mxico).

960

QU TIPO DE VACA ELIXIR PARA QU TIPO DE SISTEMA LEITEIRO?


A. I. ROCA FERNNDEZ1,3, L. DELABY2, A. GONZLEZ RODRGUEZ1, M. E. LPEZ MOSQUERA3 E Y. GALLARD4
1 2

Centro de Investigacins Agrarias de Mabegondo. A Corua (Espaa)


3 4

Unidad Mixta de Investigacin en Producin do Leite. Rennes (Francia) Universidade de Santiago de Compostela. Lugo (Espaa) Dominio Experimental Animal do Pin. Baixa Normanda (Francia) E-mail: anairf@ciam.es, antonio.gonzalez.rodriguez@xunta.es

Resumo
O sector lcteo est afrontando moitas reformas nos ltimos anos debido a sucesivos cambios na Poltica Agraria Comn, a supresin programada das cotas lcteas no ano 2015 e o papel cada vez mais importante que pasan a desenrolar os aspectos medio ambientais na UE de cara a bsqueda de sistemas sostibles a longo prazo nos que prime unha axeitada xestin do territorio, das paisaxes rurais e o respeto pola biodiversidade. As continuas oscilacins nos prezos das materias primas no mercado mundial e a volatibilidade nos prezos do leite percibidos polo produtor poen de manifesto a situacin de forte inestabilidade que o sector lcteo est a vivires para o cal requrese dunha rpida reactividade dos produtores de leite e unha sinxela e eciente adaptacin dos seus sistemas de producin. Unha diminucin progresiva no nmero de explotacins leiteiras existentes, co consecuente aumento da rea e o tamao do rabao nas explotacins restantes, e uns prezos do leite cada vez mais baixos xunto cunha necesidade de reducir os custes de producin ao mesmo tempo que o obrigado cumprimento da normativa medio ambiental sern nos prximos anos elementos condicionantes claros dos sistemas leiteiros a nivel mundial. A reestruturacin das explotacins leiteiras existentes resulta, pois, inevitable para adaptarse a tales cambios, debendo ser capaz de permitir o desenrolo de sistemas de producin sostibles a longo prazo, respetuosos co medio ambiente, competitivos, ecientes e economicamente rendibles. A industria leiteira e os produtores de leite saben que, hoxe en da, hai moitas maneiras de producir leite e que a adaptacin dos animais conduce a unha maior diversidade dos sistemas de producin. As, en varios estudos realizados en diferentes pases como Irlanda, Nova Zelanda, Australia, Francia e EE.UU. avalironse os efectos do emprego de diferentes estratexias alimentarias sobre a producin de leite en distintos tipos de vacas leiteiras.

961

Estes axustes refrense sobre todo ao sistema de producin de forraxe e/ou manexo do rabao leiteiro e o sistema de alimentacin empregado. Como resultado destas adaptacins obtense estratexias moi diferentes en canto a xestin das supercies forraxeiras (% de herba e/ou millo), valorizacin dos recursos forraxeiros (nivel de fertilizacin, % de ensilaxe e herba seca na racin, duracin da estacin de pastoreo, etc.), eleccin do tipo de animal (raza, % de reposicin) e a expresin ou non do seu potencial xentico, a travs de prcticas de xestin do rabao leiteiro (idade ao primeiro parto, poca de parto, nivel de suplementacin, frecuencia de muxidura, duracin do perodo de secado, etc.). baixo esta perspectiva que o proxecto de investigacin Qu vaca para cal sistema?, foi posto en marcha pola Unidade Mixta de Investigacin en Producin do Leite do INRA. No perodo de investigacin que abrange 2006-2014, a orientacin xentica en funcin da raza (Frisona ou Normanda) e do seu potencial xentico (vacas orientadas a producin de leite ou a aumentar o contido proteico e/ou en materia graxa), nmero de lactacin (primparas ou multparas) e idade ao primeiro parto (2 ou 3 anos) constiten factores que se estn a avaliar para determinar a producin do animal ao longo de sucesivas lactacins en funcin da estratexia de alimentacin empregada. Ademais, un sistema de xestin do rabao leiteiro entre das estratexias de alimentacin totalmente opostas examinado, cunha nalidade diferente: (1) a adaptacin do animal e da sa conduta alimentaria aos recursos alimenticios da explotacin ou (2) a adaptacin dos recursos alimentarios o potencial xentico do animal. O primeiro corresponde a un sistema con baixos insumos e alta autonoma alimentaria, no que o uso da herba e do pastoreo son elementos fundamentais. O segundo corresponde a un sistema mais intensivo por animal e por hectrea, cun maior consumo de insumos externos, inclundo o ensilado de millo. Estas das estratexias distintas estn baseadas na utilizacin do ensilado de millo ou de herba durante o inverno e no pastoreo de praderas de raigrs ingls e trevo branco no vern, complementadas ou non con concentrado durante toda a lactacin. En todos os casos, as respostas do animal en termos de producin e composicin do leite, reproducin e sanidade varan entre individuos dentro do mesmo rabao para un patrn de alimentacin determinado. Palabras clave: gando vacn, producin de leite, forraxes, pastoreo.

Introduccin
O sector lcteo xoga un papel moi importante na economa da maiora dos pases da UE. Alemaa, Francia, Reino Unido, Pases Baixos, Italia e Polonia son os pases que contriben en maior medida a este sector xa que, en conxunto, xestionan o 70% do leite recollido nos 27 Estados Membros (EUROSTAT, 2009) (gura 1a). De todo o leite recollido na UE en 2007, case un terzo foi empregado para a elaboracin de produtos frescos (gura 1b). O leite lquido e a nata representaron cada un deles o 12% do total do leite recollido mentres que outros produtos frescos, como iogures e bebidas a base de leite,

962

constituiron o 6%. Os restantes dous terzos foron utilizados para elaboracin de productos manufacturados, representando a manteiga e os queixos o 30% do volumen total de leite procesado pola industria lctea.
Figura 1. (a) Leite recollido e (b) procesado na EU27, expresado en %.
Leite recollido na EU27 (%)
11,3 2 2,1 2,2 3,4 3,8 4,4 DK 6,6 17,9 BE 7,6 8,2 10 Resto pases
30,3

Leite procesado na EU27 (%)


FR NL
11,9 2,9 12,5 Leite lquido Nata para consumo directo Outros produtos frescos Leite en p 5,7 Manteiga Queixos Outros produtos manufacturados

DE 20,2 UK IT ES

PL IE SE AT

33,2

3,5

A raz da Reforma da PAC de 2008, a nova poltica leiteira europea caracterzase pola desaparicin das cotas en 2015, a baixada do prezo de intervencin nos mercados internacionais da manteiga e do leite en p e como resultado o n do prezo nico e, especialmente, a disociacin das axudas directas, agora suxeitas eco-condicionalidade. Esta reforma provocar cambios importantes sobre a industria leiteira a nivel da UE e pon en tela de xuzo a sustentabilidade dos sistemas de producin imperantes nalgunhas rexins. As consecuencias destes cambios sern diferentes nos distintos Estados Membros en funcin da sa capacidade de adaptacin a este novo marco poltico-econmico onde un aumento da competitividade entre pases e unha inestabilidade nos prezos do leite son elementos esperados e que condicionarn fortemente o sector nos vindeiros anos. Dende un punto de vista econmico, o sector lcteo est agora a afrontar cambios importantes, despois de mais de 20 anos nos que unha situacin de estabilidade era a tnica dominante polo sistema de cotas e unha poltica de continxencia que freaba a libre competencia nos mercados xa que aseguraba a compra de leite s zonas de producin a uns prezos garantidos apoiando o sostemento da actividade leiteira. Sen embargo, no contexto que estamos agora a vivir onde se nos avecia a abolicin das cotas lcteas e a desvinculacin dos poderes pblicos na regulacin do mercado dos produtos lcteos, a competitividade relativa das explotacins a nivel nacional e incluso internacional en canto a unha producin eciente, sostible a longo prazo e economicamente rendible pasar a xogar un papel crucial. Nos prximos anos moi probable que a localizacin xeogrca das explotacins leiteiras experimentar unha forte evolucin. A reestruturacin das explotacins francesas, anda que importante, resultou inferior do que aconteceu na maiora dos pases da UE. A diminucin do nmero de explotacins foi dun 4% por ano no perodo comprendido entre

963

1995-2005 (Perrot et al., 2005) en comparacin co 7% en Italia e no Reino Unido, o 8% en Dinamarca e o 12% en Espaa. Esta reestruturacin vaise ver acrecentada anda mais coa desaparicin das cotas de xeito que estmase que en 2015 quedarn en Francia en torno a 60.000 explotacins leiteiras e en 2020 tan so haber operativas unhas 50.000 (Perrot et al., 2005). O aumento do tamao das explotacins restantes vai modicar de maneira importante os sistemas de producin existentes sendo, clave unha axeitada xestin dos recursos forraxeiros. A creacin de estruturas coherentes que permitan levar a cabo un adecuado aproveitamento das forraxes verdes e sobre todo dos pastos, en pastoreo, ser imprescindible para aquelas explotacins que pretendan levar a cabo un crecemento rpido utilizando un sistema con baixos custes no que a herba o principal alimento. O nivel de prezos do leite, que unha funcin do produto e do valor engadido que ese produto ten no mercado, pode ser mais variable nos prximos anos en funcin do destino que se lle dea ao leite o cal introduce tamn importantes diferenzas entre produtores, moito mais acusadas das que existen ata agora, xa que no futuro non so existirn diferenzas entre as diferentes rexins de producin senn tamn no xeito en que o leite vai ser valorizado. O volume a producir pode ademais ser moi variable nos vindeiros anos, tendo en conta as esixencias do mercado, o que esixe a posta en funcionamento de sistemas forraxeiros e a seleccin de animais que poidan reaccionar de xeito rpido ante futuras situacins de cambio. Non entanto, os diferentes integrantes da cadea de producin deben chegar a acordos que marquen a interprofesionalidade do sector lcteo e permitan establecer unha serie de regras que dean estabilidade e impulsen o cooperativismo agrario. Por outra banda, os requirimentos en contido de protena, materia graxa e perl cidos graxos poden resultar diferentes en funcin da industria de transformacin a que vaia dirixido o leite. Tamn moi probable que nos vindeiros anos o prezo do leite e o volume de leite a producir sexa mais inestable polo que vai ser necesario que as explotacins sexan capaces de adaptarse de xeito rpido a todos estes futuros cambios. Nestas circunstancias de enorme inestabilidade non convn esquecer que reducir os custes de producin, va a alimentacin, resulta de vital interese para a viabilidade a longo prazo das explotacins leiteiras galegas. A crecente demanda por parte dos cidadns dunha xestin dos recursos naturais e o respeto pola conservacin dos terreos agrcolas, das paisaxes e da biodiversidade non fan mais que reforzar a idea de sustentabilidade dos sistemas de producin leiteiros (Roca e Gonzlez, 2010). Nun informe da FAO (2006) faise ncap na producin de gases de efecto invernadoiro co cal moi probable que a limitacin da sa emisin imprima novas restricins no caso dos sistemas de producin europeos. Nalgns pases como Nova Zelanda xa se est a traballar na adaptacin dos sistemas de producin no caso de que apareza unha ecotaxa na que se contemple a emisin de CO2 no litro de leite producido. Ademais un incremento no prezo da enerxa, das materias primas e dos fertilizantes poden modicar os sistemas de cara a facelos mais sostibles a travs dunha adecuada xestin dos recursos forraxeiros.

964

REXINS LEITEIRAS FRANCESAS E SISTEMAS FORRAXEIROS


As case 95.000 explotacins leiteiras francesas posen sistemas de producin de leite moi diferentes entre rexins por razns de tipo xeogrco, histrico e/ou sociolxico. Esta gran diversidade de sistemas pode, sen embargo, constitur unha fonte de dicultades cando se trate de negociar os dereitos de pagamento nico e a sa lexitimacin, xa que as diferentes rexins non teen todas o mesmo poder de decisin e os seus intereses non os mesmos. De modo xeral, pdese considerar que a localizacin das zonas de producin de leite atpase condicionada por cinco forzas motrices: (1) a proximidade aos centros urbanos de consumo, (2) unha situacin edafoclimatolxica favorable para a producin de forraxes e crecemento da herba, (3) a existencia de terreos menos favorables para a producin de cereais (difciles de cultivar debido ao seu escarpado releve), (4) a existencia dunha poboacin agraria numerosa e (5) o dinamismo da industria de transformacin. Neste contexto, as explotacins leiteiras francesas atpanse principalmente localizadas en reas de cultivo forraxeiro no Oeste e nas zonas herbceas do cuarto Noroeste, no Este e no Macizo Central con ramicacins no Suroeste (Rouquette e Pimlin, 1995). Tendo en conta esta diversidade edafoclimatolxica, pdense establecer catro rexins principais de producin leiteira (Rseaux dElevage, 2008), que se asocian cas zonas leiteiras europeas mais representativas (Pimlin, 2008).

Zona 1: de cultivos forraxeiros do Oeste e do Piamonte francs


Case o 45% da producin de leite da Francia provn destas rexins nas que se combinan chairas e relevos leves. As condicins edafoclimticas, cunha notable inuenza ocenica sobre todo nas reas costeiras, resultan moi favorables producin leiteira e explican o seu desenvolvemento ao longo dos ltimos 40 anos. Os seus solos de granito permiten que medren a vez as praderas temporais e o millo, e nos solos mais pesados, as praderas permanentes. O tamao das explotacins pdese considerar medio, o que lles permite unha especializacin leiteira, tendendo a unha intensicacin cada vez maior (1,4 a 1,7 UGB/ha de SAU), sen alcanzar os niveis da Cornixa Cantbrica (2,0 a 3,0 UGB/ha de SAU). Entre o 20-50% da sa supercie forraxeira est dedicada ao cultivo do millo para ensilaxe, valores similares ao existentes en Galicia. A consolidacin do millo dbese sobre todo os seus bos rendementos (alto valor enerxtico, racionamento simple e facilidade de control). As praderas temporais son tamn includas nas rotacins co millo e cos cereais (utilizando a palla como esterco). Estas praderas teen unha duracin media de 3-4 a 6-8 anos, dependendo da cantidade de millo que forme parte do sistema forraxeiro, e estn constitudas maioritariamente por raigrs ingls. Sen embargo, a metade das praderas presentes nesta rexin estn baseadas na asociacin de gramneas e leguminosas (trevo branco). O millo forraxeiro constite o principal compoente do seu orzamento forraxeiro. Baixo estas condicins, a producin leiteira representa entre 6.500 e 8.000 L/vaca e vara entre 5.000 a 9.500 L/ha de SAU. A intensicacin animal das explotacins leiteiras desta rexin trae consigo un exceso nos aportes de N, que poden acadar ata os 200 kg de N/ha de SAU, levando a concentracins de nitrato elevadas (Pimlin et al., 2006). Nembargantes,

965

os progresos realizados polos agricultores nos ltimos anos mostran que posible reducir os aportes de N (Raison et al., 2006) acadar sistemas menos agresivos co medio ambiente. Estmase un aumento na producin leiteira destas rexins de 2-3 x 106 T de leite por ano. Esta zona atpase prxima no seu sistema forraxeiro as reas que bordean o Arco Atlntico e o mar do Norte.

Zona 2: mixta de cultivos forraxeiros e gandera


Nelas prodcese o 20% da producin francesa, combinando a producin leiteira coa de cereais. Os cultivos forraxeiros soen ser os dominantes e representan entre o 50-65% da SAU. Os sistemas forraxeiros estn a mido baseados no emprego das praderas temporais constitudas por raigrs italiano ou gramneas perennes. Dado o nivel de mecanizacin existente e para simplicar a alimentacin do gando, o silo de millo representa entre o 30-50% da SAU e constite o compoente maioritario da racin. En certos casos, as explotacins leiteiras empregan algns co-produtos como a polpa de remolacha de azucre ou ben, a cebada o que lles permite incrementar a sa producin leiteira. Nestas condicins, a producin de leite est prxima aos 8.000 L/vaca e vara de 6.000 a 10.000 L/ha de SAU, dependendo da carga gandeira. Estas rexins estn moi prximas en canto ao seu sistema forraxeiro as da Inglaterra, Alemaa e o Norte da Italia e estmase que nelas a producin leiteira vai experimentar un descenso importante nos prximos anos debido a forte competencia que vai existir polo terreo entre as explotacins de leite e os cultivos de cereais e/ou de oleaxinosas.

Zona 3: de producin de herba do Noroeste e do Este francs


Estas rexins representan case o 20% da recollida de leite francesa. As explotacins son relativamente grandes, cunha supercie importante de praderas permanentes. O millo forraxeiro representa o 0-20% da SAU. As vacas de leite reciben na sa racin diaria o silo millo e nalgns casos son suplementadas tamn con silo de herba. Por outra banda, as xatas de recra e o gando dedicado a producin de carne valorizan de forma mais importante as supercies de producin de herba ao seres manexados de forma mais extensiva. Nestas condicins, a carga gandeira considrase moderada e oscila entre 1,1 e 1,4 UGB/ha de SAU. A producin leiteira individual vara entre 6.000 e 7.000 L/vaca e entre 4.000 e 6.000 L/ha de SAU. O seu respeto polo medio ambiente (regulacin dos ciclos de auga e de carbono) e a boa imaxe que est a crear no consumidor unha producin de leite cunha alimentacin do gando baseada no emprego de forraxes verdes auguran a lexitimacin da actividade leiteira nestas zonas en base a unha xestin axeitada das praderas. Estas reas ascianse co sistema forraxeiro das illas Britnicas e dalgunhas zonas dos Pases Baixos.

Zona 4: Montaosa hmida e do Macizo Central francs


Estas rexins abranguen tdalas reas do pas onde o relevo resulta mais pronunciado. Nelas recllense aproximadamente o 15% do leite francs, inclundo unha cantidade

966

grande que valorizada na elaboracin de produtos acollidos a unha Denominacin de Orixe Protexida (DOP). Os seus sistemas forraxeiros estn maioritariamente baseados no emprego de praderas permanentes, cunha ora que presenta unha gran diversidade. Estas praderas son pastadas entre os meses de maio a outubro e maioritariamente son utilizadas para a producin de heno que empregado na alimentacin invernal. A carga gandeira moderada, oscilando entre 1 e 1,4 UGB/ha de SAU. A producin leiteira individual vara entre 5.000 e 6.000 L/vaca, cun consumo elevado de concentrado (230-280 g/L). O alto valor engadido dos produtos xerados nestas rexins, cunha excelente imaxe de marca no mercado, auguran un lixeiro aumento na producin de leite nas zonas que se atopan acollidas a unha DOP xunto cos benecios que sern reportados polas polticas pblicas de axudas a favor das reas de montaa. Estas rexins estn prximas no seu sistema forraxeiro as rexins do Macizo Central (Suza, Baviera, Italia e Austria).

Qu tipo de vaca e qu tipo de sistema forraxeiro elixir para unha producin leiteira rendible a longo prazo?
No pasado recente, o modelo dominante en producin de leite estaba baseado na eleccin dunha estratexia de alimentacin coa cal conseguir expresar ao mximo o potencial produtivo do animal. Sen embargo, a desaparicin das cotas, o crecemento das explotacins en tamao, a necesidade de reducir custes, os requirimentos en canto a calidade dos produtos e o respeto polo medio ambiente poen de manifesto a necesidade de estudar as diferenzas existentes entre sistemas leiteiros baseados nunha explotacin racional dos recursos forraxeiros (os pastos) ou ben, no emprego de sistemas mais intensivos, acudindo a suplementacin, o cal encarece enormemente o prezo da racin e deixa os gandeiros en mans dun mercado utuante en canto os prezos das materias primas en orixe. baixo este marco que a experiencia actual Qu vaca para cal sistema?, foi posta en marcha pola UMRPL na Baixa Normanda. Unha primeira experiencia plurianual (20012005), permitiu describir o efecto da alternancia de estratexias de alimentacin ao longo dunha lactacin na producin leiteira de das razas de vacas. No perodo de investigacin comprendido entre 2006-2014, a orientacin xentica en funcin da raza (Frisona ou Normanda) e do seu potencial xentico (orientadas a producin de leite ou a aumentar o contido en protena e/ou en materia graxa), nmero de lactacin (1, 2, 3, etc.) e idade ao primeiro parto (2 ou 3 anos) cobra agora unha maior importancia sendo obxectivo fundamental deste proxecto de investigacin avaliar o seu efecto ao curso de sucesivas lactacins e estudar a resposta dos animais a das estratexias de alimentacin opostas: (1) de baixo custe, baseada no emprego de forraxes verdes (baixo a forma principalmente de pastoreo e silo de herba) e (2) de alto custe, baseada no emprego do silo de millo e do concentrado. A pesares de que co emprego da herba, baixo a forma de pastoreo e silo, non posible conseguires acadar o mximo potencial do animal ao non acudires ao aporte de

967

suplementos con alto valor enerxtico como o concentrado e o silo de millo, investigacins realizadas en Irlanda amosan unha alta rendibilidade dos sistemas baseados no uso da herba para a producin de leite con partos agrupados na primavera (Dillon et al., 2006). A maior dicultade nestes sistemas sostibles a gran seleccin que existe neste momento de cara a maximizar a producin de leite de xeito que animais de raza Holstein-Friesian mostran grandes problemas de reproducin (Dillon et al., 2006). Por outra banda, aparecen tamn elevados riscos de consanguinidade debido a unha diminucin no nmero de touros empregados para a inseminacin e que podera acarear graves consecuencias a nivel de variabilidade xentica (Mattalia et al., 2006). Estes resultados poen de manifesto unha incoherencia na eleccin xentica dos animais en funcin dos sistemas de producin leiteiros empregados. Cabe agora plantexarse das cuestins importantes: (1) Para o desenrolo de sistemas leiteiros produtivos, rendibles e autosucientes, as razas mais especializadas na producin de leite resultan a mellor eleccin e baixo qu condicins? e (2) Cales son, en funcin do sistema leiteiro elixido, as caractersticas xenticas mais desexables para seleccionar un animal? Para dar resposta a estas das cuestins plantxanse as seguintes hipteses:

(a) Unha vaca eciente na transformacin da racin en leite


Existe un grande interese na bsqueda de animais que sexan o mais ecientes posibles. Esta nocin de eciencia difcil de caracterizar e estimar nos sistemas de producin leiteiros ao contrario do que ocorre cos animais monogstricos onde a inxestin considerada como o criterio fundamental. Por analoxa, a cantidade de leite producido por kg de MS inxerida podera ser considerada como un ndice de medida da eciencia. Sen embargo, resulta de difcil interpretacin. De feito, as variacins no estado enerxtico e na condicin corporal dos animais que fan que unha vaca ao inicio da lactacin sexa considerada como moi eciente na producin de leite, non se poderan ter en conta ao considerares toda a lactacin completa. As, pois, a producin leiteira dunha vaca non so comprende a cantidade de leite que produce en cada lactacin senn tamn o nmero de lactacins que este animal capaz de levar a cabo, o nmero de cras que nacen ao longo de toda a sa vida produtiva e a posibilidade de empregar ese animal de desbote para a producin de carne. Considerando o criterio anterior, dedcese que as vacas Jersey son mais ecientes que as Holstein-Friesian (Mackle et al., 1996), sobre todo si se teen en conta os seus contidos mais elevados en materia graxa e protena (Grainger e Goddard, 2004). En teora, o animal mais eciente aquel que produce o mximo por kg de peso vivo, estando as sas necesidades de mantenemento cubertas e destinadas a unha producin de leite elevada. Estudos realizados por Faverdin et al. (2007) mostran que a eciencia nunha lactacin lixeiramente mais elevada nos animais de 550 kg que nos de 750 kg co mesmo potencial leiteiro. Nos sistemas nos que a herba o principal alimento, a eciencia calculada foi de 1,19 para os animais de maior peso e 1,26 para os de menor peso, mesmo se os animais

968

con maior peso producan mais leite. Similares resultados de eciencia foron acadados cando se empregou un sistema mais intensivo, baseado no uso do ensilado de millo e do concentrado, obtndose valores de 1,34 para os animais de maior peso e 1,40 para os de menor peso. En mbolos casos, os animais con menor peso foron os que presentaron unha mellor eciencia. De xeito que, a eciencia dunha vaca de 550 kg cun potencial produtivo de 7.000 kg de leite/ano moi prxima ao dunha vaca de 750 kg cun potencial produtivo de 9.000 kg de leite/ano. Thomet e Kunz (2008) arman que os animais con menor peso son mais ecientes en termos de producin de leite por hectrea dado que con eles posible aumentar a carga gandeira. As, por exemplo, para una mesma carga en termos de kg de peso vivo por hectrea posible manter 16 e 13 vacas nunha supercie de 6 ha, aumentando a producin leiteira un 6% no caso das vacas con menor peso.

(b) Unha vaca para unha producin leiteira sen altos insumos
O potencial leiteiro actual dos animais permite obter bos rendementos utilizando forraxes de excelente calidade. Ensaios realizados en Irlanda e Francia amosan que posible conseguir 7.000 kg de leite por lactacin con vacas de raza Holstein-Friesian e partos agrupados na primavera utilizando un sistema de baixos insumos, baseado no emprego das forraxes verdes (principalmente baixo a forma de pastoreo e silo de herba), e complementando a racin con 500 kg de concentrado (Horan et al., 2005; Delaby et al., 2009). Traballos realizados en Trvarez (Portier et al., 2003) e na Bretaa (Losq et al., 2005) acerca da reducin dos aportes de concentrado nos sistemas a base de silo de millo e de herba en pastoreo poen de manifesto a boa aptitude que as vacas mostran para valorizar as forraxes de calidade na producin de leite. factible producir 7.200 kg de leite por lactacin (78% do potencial mximo do animal) empregando o pastoreo con partos agrupados na primavera e 300 kg de concentrado. E mesmo que posible alcanzares os 8.200 kg de leite (90% do potencial mximo do animal) utilizando un sistema que combina o silo de millo e o pastoreo, para partos agrupados no outono, con 600 kg de torta de soia. A idea de non exprimir ao mximo o potencial leiteiro dos animais por razns de reducir os custes de producin non est reida co pensamento de ter animais que posan un bo potencial de producin. De xeito que, se as condicins econmicas resultan favorables para un aumento na producin, os animais deben ser capaces de responder ecazmente a utilizacin dun suplemento. Un bo potencial de producin garante unha resposta elevada ao concentrado, da orde de 1 kg de leite por kg de concentrado (Delaby et al., 2003). Ao contrario, os animais con menor potencial non resultan tan ecientes. Por outra banda, hai un interese grande na bsqueda de animais nos que o pico de lactacin non sexa demasiado pronunciado ao comezo da lactacin ca nalidade de limitar a mobilizacin das reservas corporais e os problemas sanitarios que isto pode traer asociados, sobre todo no tocante a temas de reproducin. O obxectivo ser, entn, lograr animais que expriman a sa aptitude para producir leite mediante o mantemento dunha boa capacidade de persistencia. Estes

969

animais tern sobre todo a vantaxe de axudar a regularizar mellor as entregas mensuais de leite.

(c) Unha vaca que se reproduza sen dicultades


Estudos realizados por Barbat et al. (2005) amosan a rpida perda de ecacia na reproducin das vacas de raza Hosltein-Friesian primparas. De maneira que, a taxa de efectividade na primeira inseminacin articial (IA) pasou do 45% a menos do 40% entre 1995 e 2003, e o intervalo entre partos aumentou considerablemente nos ltimos anos pasando de 375 das en 1983 a practicamente 405 das en 2003. Este descenso resulta menos marcado no caso das vacas de razas Montbliarde e Normanda. Coa nalidade de facer diminur esta rpida perda na eciencia reprodutiva dos animais, os ndices xenticos dos touros contemplan dende 1981 a informacin concernente a fertilidade das sas llas, tendo este valor un peso de 0,13 fronte o 0,40 para a producin de leite (Boichard et al., 2002). Traballos realizados en Irlanda (Dillon et al., 2003; Horan et al., 2005) amosan que as vacas seleccionadas pola seu potencial para producir leite, dentro do marco dos sistemas intensivos, producen efectivamente tamn mais leite nos sistemas en pastoreo que as vacas que teen un potencial mais feble. Sen embargo, caracterzanse ademais por presentares uns rendementos reprodutivos menores: eciencia parto-1 IA, parto-1 IA fecundante, % de xito IA, taxa de xestacin. Nun ensaio realizado durante 5 anos, Dillon et al. (2003) comprobaron que soamente o 21% das vacas Holstein-Friesian de alto potencial produtivo foron capaces de levar a cabo 5 lactacins fronte ao 40% das Holstein-Friesian de baixo potencial, 49% das Montbliardas e 56% das Normandas. Os resultados obtidos no Pin au Haras (Delaby et al., 2009) amosan que as taxas de xestacin son tamn mais elevadas nas Normandas que nas Holstein-Friesian primparas (88 vs 72%). Os animais con forte potencial leiteiro amosan unha perda maior de peso e de condicin corporal despois do parto que os de menor potencial e necesitan mais tempo para recuperalo (Horan et al., 2005). Nos sistemas que empregan os pastos como fonte de alimentacin, o aumento dos aportes nutritivos mediante a suplementacin con concentrado (Kennedy et al., 2003) ou cunha alta oferta de herba (Horan et al., 2004) non permitiron solucionar os problemas de reproducin, xa que os animais seleccionados en base ao seu potencial produtivo non fan mais que incrementar a sa producin cando os aportes nutritivos vnse aumentados (Disenhaus et al., 2005). Ao contrario, nos sistemas baseados no emprego de forraxes conservadas os resultados mostran que o aumento na cantidade de concentrado aportado permite alcanzar un bo nivel de rendemento co cal a eciencia de lograr que a primeira inseminacin realizada sexa a fecundante poden aumentar dun 27 a un 54% e que o intervalo parto-inseminacin fecundante dimina de 136 a 94 das cando o aporte de concentrado medra do 20 ao 40%, nunha racin a base de silo de millo.

970

Os problemas de infertilidade son menos importantes se os partos non se atopan agrupados, o cal pode aplicarse no caso de sistemas onde se dispn de forraxe de calidade excelente durante todo o ano. Neses casos, non tan importante que os animais paran unha vez ao ano senn que a prolongacin da lactacin ofrece varias vantaxes: diminucin do nmero de perodos de comezo da lactacin e producin dun leite cun contido en protena e/ou en materia graxa que resulte superior durante mais tempo. Nestes sistemas, a eciencia na inseminacin e a ausencia de mortalidade embrionaria son elementos de gran relevancia mesmo se a data da 1 inseminacin voluntariamente retrasada. Para limitar as consecuencias da perda de rendementos reprodutivos, a decisin de repartir os partos en dous perodos do ano ofrece benecios. A xestin de dous lotes permite prolongar a lactacin daqueles animais que non resultaron ecazmente fecundados para trasladalos a outro lote onde posible realizar unha campaa de reproducin ms tarda. Esta estratexia ofrece tamn outras vantaxes xa que facilita unha regularidade nas entregas mensuais de leite comparativamente aos rabaos onde os partos estn agrupados nun so perodo do ano. Ademais permite adaptar a idade ao parto das xatas mais facilmente e limita as consecuencias de condicins climticas desfavorables que poidan afectar a producin forraxeira xa que nestas circunstancias so a metade dos animais se atopan en plena lactacin (Pottier et al., 2007).

(d) Unha vaca que posa unha boa lonxevidade


O incremento da taxa de reposicin, debido a causas de infertilidade do rabao ou outro tipo de razns sanitarias, est a aumentar os custes nas explotacins leiteiras ao alcanzares niveis do 35-40% nos sistemas mais intensivos (Rseaux dElevage, 2008). Nestes sistemas, unha reducin na taxa de reposicin permitira un aumento no nmero de vacas en producin. A seleccin de animais en canto a morfoloxa, aptitude para o muxido e sanidade da mama resulta cada vez maior. De feito, hoxe en da os parmetros que fan referencia a producin representan un 40% nos ndices dos touros tendo gran relevancia os criterios funcionais. Esperase unha maior importancia da lonxevidade nestes ndices (Colleau e Rgaldo, 2001).

(e) Unha vaca que produza leite adaptado s demandas do mercado


Globalmente, non existen grandes problemas nos contidos medios de protena dos leites a nivel da industria leiteira. Nembargantes, de esperar que estes non diminan notablemente ca entrada de sistemas mais econmicos en canto a custos de producin. Un contido en protena inferior a 30 g/kg, considerado como lmite base para a elaboracin de queixo, pode ser alcanzado ao inicio da lactacin polos rabaos de vacas Holstein-Friesian primparas con partos agrupados cando os aportes alimentarios atpanse restrinxidos. Delaby et al. (2009) atoparon que o contido en protena no inverno nun rabao de vacas Holstein-Friesian primparas ao comezo de lactacin foi de 28,4 g/kg nun sistema de baixo

971

custe a base de herba conservada e 15% de concentrado e de 30,8% nun sistema a base de silo de millo asociado cun 30% de concentrado. En mbolos dous sistemas, o contido en protena das vacas normandas resultou superior cuns valores de 30,1 e 32,4 g/kg, respectivamente. Nalgns pases tales como Irlanda e EE.UU., os gandeiros estanse a plantexar o grande interese que pode ter no futuro o cruce de razas Holstein-Friesian x Jersey para mellorar o contido en protenas no leite. Os cambios nos criterios de pago do leite centrados, hoxe en da, maioritariamente nos contidos en protena e materia graxa poderan darlle grande importancia a producin de lactosa e reforzaran o interese por unha producin de leite mais rica no que se rere aos constituntes. O centro de atencin parceo acaparar, hoxe en da, a graxa e, en concreto, a composicin en cidos graxos do leite que se presenta como unha arma de gran interese para a economa das industrias leiteiras europeas tendo en conta os aspectos nutricionais relacionados coa mellora no contido en cidos graxos considerados beneciosos para a sade humana. O leite e os produtos lcteos, en xeral, son a mido criticados polo seu alto contido en cidos graxos saturados que deben de experimentar un descenso considerable (notablemente en cido palmtico que representa a metade dos cidos graxos presentes no leite). Ao mesmo tempo, resulta de interese aumentar a proporcin de cidos graxos insaturados e, si posible a travs dunha alimentacin baseada no emprego de forraxes verdes, debido ao seu alto contido en cido linoleico conxugado (CLA) (Gonzlez et al., 2009). O perl de cidos graxos do leite non vara practicamente entre as tres principais razas leiteiras francesas (Delaby et al., 2002). Sen embargo, estudos realizados en Blxica (Soyeurt et al., 2007) e nos Pases Baixos (Stoop et al., 2007) amosan que existe unha forte variabilidade xentica no perl de cidos graxos do leite producido por diferentes vacas e nos indicadores de actividade de desaturacin da mama (Soyeurt et al., 2008). mbolos dous traballos, poen en evidencia unha correlacin xentica forte (-0,2 a 0,7) entre a actividade de desaturacin ou o contido en cidos graxos insaturados e o contido en protena e materia graxa. As, os leites mais ricos en cidos graxos insaturados seran os que presentaran unhas taxas butrica e proteica mais febles. Isto plantexar unha importante cuestin no pago do leite nos vindeiros anos, mais que o aumento no contido de cidos graxos insaturados va a alimentacin a mido cunha tendencia a diminur a taxa butrica debido, por exemplo, a utilizacin dos grans de oleaxinosas. Nun proxecto entre o INRA e a industria leiteira francesa estase a fenotipar e xenotipar a 12.000 vacas das tres principais razas leiteiras francesas a n de determinar os parmetros de maior interese na composicin do leite para establecer as bases dunha mellora xentica destes carcteres e inclulos nun programa de seleccin xenmica.

972

A tboa 1 amosa os principais ndices xenticos estudados en relacin coa raza, o sistema de alimentacin e o nmero de lactacin no perodo comprendido entre 20012009 nun total de 646 vacas en ensaio na granxa experimental do INRA no Dominio do Pin au Haras na Baixa Normanda utilizando o modelo de pastoreo rotacional simplicado. Estudronse un total de Frisonas (n=313) e Normandas (n=333); primparas (n=271) e multparas (n=375); 0 kg de concentrado (n=325) e 4 kg de concentrado (n=321). Os resultados amosan que as vacas Frisonas, cun ndice xentico de producin de leite (Idx PL) maior que as vacas de raza Normanda, alcanzan un mximo de producin de leite (Mx PL) signicativamente superior durante o seu tempo medio de permanencia (10 das) nunha parcela en pastoreo (2,3 hectreas) sendo, a perda de leite (Pert PL), considerada como a diferenza entre o mximo de producin e o ltimo da de estancia na parcela, tamn signicativamente superior nas vacas Frisonas que nas Normandas. A suplementacin con 4 kg de concentrado aumenta de xeito signicativo o mximo de producin de leite en mbolas das razas. Sendo, a perda de leite maior cando as vacas non reciben concentrado que cando son suplementadas con el. As vacas Frisonas suplementadas con 4 kg de concentrado son as que alcanzan os valores mais altos de producin mentres que as vacas Normandas sen suplementacin son as que mostran os valores mais baixos de producin. En canto aos ndices butrico (Idx TB) e proteico (Idx TP) apreciase que as vacas Normandas son as que presentan un Idx TB signicativamente superior, sen diferenzas signicativas en canto a suplementacin, anda que parece apreciarse unha certa tendencia a aumentares o Idx TB cando as vacas non reciben suplementacin algunha. Os resultados amosan tamn que as vacas Normandas con 0 kg de concentrado son as que alcanzan os valores mais altos de Idx TB mentres que as vacas Frisonas con 0 kg de concentrado son as que presentan os valores mais baixos. O efecto da raza resulta, pois, determinante no Idx TB ao igual que antes o efecto da raza tamn resultou determinante no Idx PL. No que se rere ao Idx TP non se atoparon diferenzas signicativas entre razas sendo, a suplementacin o factor determinante. As vacas con 0 kg de concentrado son as que presentan uns valores signicativamente superiores de Idx TP. En vista destes resultados cada gandeiro deber plantexarse cal o modelo de sistema produtivo que desexa elixir e que lle resulta mais rendible para o futuro da sa explotacin: se o que lle interesa aumentar a producin de leite das sas vacas ou ben, ver medrar o seu contido en protena ou graxa no leite utilizando un sistema con altos ou baixos insumos. O aumento na cantidade de leite producida maior con 4 kg de concentrado que sen eles nas das razas pero con baixos niveis de suplementacin os valores de Idx TP son superiores. A perda de leite maior nas vacas mais produtivas e o concentrado axuda a reducir esta perda en igualdade de producin xa que cando o pasto escasea e/ou a sa calidade non apropiada os animais poden lograr sacar maior rendemento do kg de concentrado inxerido.

973

Tboa 1.  ndices xenticos (PL, producin de leite; TB, taxa butrica; TP, taxa proteica) e parmetros asociados ao modelo de pastoreo rotacional simplicado (Mx PL, mximo producin de leite; Pert PL, perda de leite). Lactacin Item1 Idx PL 1 2 3 Total Mx PL 1 2 3 Total Pert PL 1 2 3 Total Idx TB 1 2 3 Total Idx TP 1 2 3 Total
1

Frisonas 0kg 2.246 2.099 1.877 2.111 21,2 24,7 24,9 23,1 -5,8 -7,0 -7,0 -6,4 -0,88 -0,74 -0,32 -0,70 1,14 1,28 1,21 1,19 4 kg 2.300 2.187 1.862 2.154 25,8 29,0 31,5 28,2 -5,4 -6,5 -6,7 -6,1 -0,50 -0,46 0,04 -0,35 1,12 1,05 1,14 1,10
2

Normandas 0kg 1.633 1.483 1.404 1.516 17,9 19,8 21,8 19,7 -4,3 -5,3 -5,7 -5,1 0,63 0,70 0,17 0,50 1,32 1,25 0,99 1,19 4 kg 1.563 1.600 1.466 1.534 21,1 24,2 25,7 23,7 -3,9 -4,9 -5,3 -4,7 0,33 0,26 0,43 0,35 1,28 1,04 0,85 1,05

Raza SEM1 Sig.2

Concentrado SEM Sig.

Interacin SEM Sig.

11,0

***

11,0

15,6

NS

0,13

***

0,13

***

0,19

***

0,05

***

0,05

***

0,08

NS

0,050

***

0,050

NS

0,071

***

0,025

NS

0,025

***

0,035

NS

SEM: Error estndar da media. signicativo.

Sig.: ***, P(<0.001); **, P(0,01); *, (P<0,05); NS, Non

CONCLUSINS
A desaparicin do rxime de cotas na UE en 2015 contribuir a un aumento na competencia entre pases e, mesmo entre rexins dun mesmo pas, pola producin de leite. Para afrontar esta situacin de cambios no sector lcteo nos vindeiros anos preciso producir leite de forma eciente sendo necesario, para iso, reducir de forma importante os custes de producin ante un futuro incerto que se avecia onde posible unha situacin de inestabilidade maior nos prezos do leite. de esperar que nos prximos anos as explotacins leiteiras europeas sufran un forte proceso de reestruturacin para adaptarse as necesidades do mercado internacional e, os requirimentos de calidade e seguridade alimentaria dos

974

produtos lcteos. Nos vindeiros anos o respeto polo medio ambiente, as paisaxes agrcolas e a biodiversidade sern elementos de gran relevancia e que condicionarn de maneira importante os sistemas leiteiros. De xeito que, necesario o desenrolo de sistemas leiteiros ecientes, competitivos, sostibles a longo prazo e economicamente rendibles que lle permitan ao animal producir leite en cantidade e de calidade axeitada durante todo o ano tendo en conta ademais os condicionantes de sade, reproducin e benestar animal. Bscase un animal que: (1) transforme de forma eciente o alimento inxerido na racin en leite, (2) valorice unha producin leiteira sen altos insumos, (3) se reproduza sen dicultades, (4) tea alta lonxevidade e (5) produza un leite san e de calidade, adaptado as demandas do mercado. Estmase un futuro prometedor para aqueles explotacins leiteiras que sexan capaces de xestionar de forma axeitada os seus recursos propios, cun alto porcentaxe de forraxes verdes na sa racin (principalmente baixo a forma de pastoreo), por ser este o alimento mais barato que existe para alimentar o gando, e de alta calidade que lle permite expresar ao animal o seu potencial de producin, sen necesidade de alcanzar o seu nivel mximo.

Agradecementos
Ao INIA pola nanciacin do proxecto RTA2005-00204-00-00 e da estancia predoutoral realizada por A. I. Roca Fernndez no INRA en Francia.

Referenzas bibliogrcas
BARBAT, A.; DRUET, T.; BANAITI, B.; GUILLAUME, F.; COLLEAU, J.J., BOICHARD, D. (2005) Bilan phnotypique de la fertilit linsemination articielle sans les trois principales races laitires franaises. Renc. Rech. Rum. 12, 137-140. BOICHARD, D.; BARBAT, A.; BRIEND M. (2002) Evaluation gntique des caractres de fertilit femelle chez les bovines laitiers. Journe de lAssociation pour lEtude de la Reproduction Animale. Lyon, 29-37. COLLEAU, J.J.; REGALDO, D. (2001) Dnition de lobjectif de selection dans les races bovines laitires. Renc. Rech. Rum. 8, 329-332. DELABY, L. (2002) Inuence de quelques facteurs zootechniques sur la composition en acide gras du lait de vache au pturage. Renc. Rech. Rum. 9, 364. DELABY, L.; PEYRAUD, J.L., DELAGARDE, R. (2003) Faut-il complmenter les vaches laitires au pturage? INRA, Prod. Anim. 16 (3), 183-195. DELABY, L.; FAVERDIN, P.; DISENHAUS, C.; MICHEL, G.; PEYRAUD, J.L. (2009) Effect of feeding strategies on the Holstein and Normande dairy cows performance and their evolution during the lactation. Animal 3(6), 891-905. DILLON, P.; SNIJDERS, S.; BUCKLEY, F.; HARRIS, B.; OCONNOR, P.; MEE, J.F. (2003) A

975

comparison of different dairy cow breeds on a seasonal grass-based system of milk production. 2. Reproduction and survival. Livestock Production Sci. 83, 35-42. DILLON, P.; BERRY, D.P.; EVANS, R.D., BUCKLEY, F.; HORAN, B. (2006) Consequences of genetic selection for increased milk production in European seasonal pasture based systems of milk production. Livestock Production Sci. 99, 141-158. DISENHAUS, C.; GRIMARD, B.; TROU, G., DELABY, L. (2005) De la vache au systme: sadapter aux diffrents objectifs de reproduction en levage laitier? Renc. Rech. Rum. 12, 125-136. EUROSTAT (2009) Agricultural statistics. Main results 2007-08. Luxembourg, 131 pp. FAO (2006) Livestocks long shadow, environmental issues and options. 380 pp. FAVERDIN, P.; DELAGARDE, R.; DELABY, L.; MESCHY, F. (2007) Alimentation des vaches laitires. Alimentation des bovines, ovins et caprins. d. Quae, Versailles, France, 23-55. GONZLEZ RODRGUEZ, A.; VZQUEZ YEZ, O.P.; ROCA FERNNDEZ, A.I.; FERNNDEZ CASADO, J.A. (2009) Contenido de cido linoleico conjugado (CLA) en leche de vacuno en sistemas de produccin en pastoreo en zonas hmedas. Libro de Actas de la XLVIII Reunin Cientca de la SEEP. Huesca, 15-18 Junio, Espaa. 519-526. GRAINGER, C.; GODDARD, M. E. (2004) A review of the effects of dairy breed on feed conversion efciency An opportunity lost? Animal Production in Australia 25, 7780. HORAN, B.; MEE, J.F.; RATH, M.; OCONNOR, P.; DILLON, P. (2004) The effect of strain of Holstein-Friesian cow and feed system on reproductive performance in seasonalcalving milk production systems. Animal Sci. 79, 453-468. HORAN, B.; DILLON, P.; FAVERDIN, P.; DELABY, L.; BUCKLEY, F.; RATH, M. (2005) The interaction of strain of Holstein-Friesian cow and pasture based feed system for milk production, bodyweight and body condition score. J. Dairy Science 88, 12311243. KENNEDY, J.; DILLON, P.; OSULLIVAN, K.; BUCKLEY, F.; RATH, M. (2003) Effect of genetic merit and concentrate feeding level on the reproductive performances of Holstein Friesian dairy cows in a grass based milk production system. Animal Sci. 297-308. LOSQ, G.; PORTIER, B.; TROU, G.; HERISSET, R.; BROCARD, V.; GOMINARD, C. (2005) Pratiques et resultants de 2 groupes dexploitation laitires bretonnes conomes en concentrs. Renc. Rech. Rum. 12, 217-220. MACKLE, T.R.; PARR, C.R.; STAKELUM, G.K.; BRYANT, A.M.; MacMILLAN, K.L. (1996) Feed conversion, daily pasture intake and milk production of primiparous Friesian and Jersey cows calved at two different liveweights. New Zealand J. of Agric. Res. 39, 357-370. MATTALIA, S.; BARBAT, A.; DANCHIN-BURGE, C.; BROCHARD, M.; LE MEZEC, P.;

976

MINERY, S.; JANSEN, G.; VAN DOORMAAL, R.; VERRIER, E. (2006) La variabilit gntique des huit principales races bovines laitires franaises: quelles volutions, quelles comparaisons internationales? Renc. Rech. Rum. 13, 239-246. PERROT, C.; CAILLAUD, D.; DOCKS, A. C. (2005) Les consquences de la rforme de la PAC sur les exploitations laitires franaises: scnarios dvolution lhorizon 2010-2012. Fourrages. 181, 47-65. PFLIMLIN, A.; RAISON, C.; LE GALL, A.; IRLE, A.; MIRABAL, Y. (2006) Contribution des systmes laitiers aux excdents de bilan en azote et phosphore et la pollution de deau dans lEspace Atlantique. Renc. Rech. Rum. 13, 47. PFLIMLIN, A. (2008) Evolution de lEurope laitire et des systmes fourragers. Argumentaire pour une autre politique. Fourrages 196, 401-424. PORTIER, B.; BROCARD, V.; LE MEUR, D.; LPEZ, C. (2003) Effects du niveau de complmentation sur les performances et le cot alimentaire des vaches laitires. Renc. Rech. Rum. 10, 361-368. POTTIER, E.; DELABY, L.; AGABRIEL, J. (2007) Adaptations de la conduite des tropeaux de bovins et ovins aux risques de scheresse. Fourrages 191, 267-284. RAISON, C.; PFLIMLIN, A.; LE GALL, A. (2006) Optimisation des pratiques environmentales dans un rseau de fermes laitires de lEspace Atlantique. Rapport de synthse du sminaire nal Green Dairy, 13-14 Dcembre 2006, Rennes, 45-67. RSEAUX DELEVAGE (2008) Les systmes bovins laitiers e France, Coll. Synthse, d. Institut de lElevage, Paris, 32 pp. ROCA FERNNDEZ, A.I.; GONZLEZ RODRGUEZ, A. (2010) Le pturage: outil cl dune gestion durable du territoire, des paysages et de la biodiversit. Actes Journes de lAFPF. 30-31 Mars, Paris, France. 152-153. ROUQUETTE, J.L.; PFLIMLIN, A. (1995) Les grandes rgions dlevage: proposition de zonage pour la France. Symp. Int. sur la nutrition des herbivores, INRA, ClermontFerrand. SOYEURT, H.; GILLON, A.; VANDERICK, S.; MAYERES, P.; BERTOZZI, C.; GENGLER, N. (2007) Estimation of heritability and genetic correlations for the major fatty acids in bovine milk. J. Dairy Sci. 90, 4435-4442. SOYEURT, H.; DEHARENG, F.; MAYERES, P.; BERTOZZI, C.; GENGLER, N. (2008) Variation of delta 9 dsaturase activity in dairy cattle. J. Dairy Science 91, 3211-3224. STOOP, W.M.; van ARENDONK, J.A.M.; HECK, J.M.L.; van VALENBERG, H.J.F.; BOVENHUIS, H. (2007) Genetic parameters for major milk fatty acids and milk production traits of Deutch Holstein-Friesians. J. Dairy Science 91, 385-394. THOMET, P.; KUNZ, P. (2008) What type of cow do we need for grassland based milk production? Biodiversity and Animal Feed, Proc. 22nd Meeting Europ. Grassland Fed., Uppsala, Sweden, 13, 864-866.

977

978

Trator de galinhas Resgatando o lugar da avicultura camponesa


Marcia Neves Guelber Sales
*Instituto Capixaba de Pesquisa Assistncia Tcnica e Extenso Rural (INCAPER), bolsista da FAPES. marciaguelber@hotmail.com

Introduo
A criao de galinhas nas propriedades rurais uma prtica comum a todas as culturas presentes no estado do Esprito Santo, Brasil. A agricultura familiar (AF) do estado muito expressiva, representando 80% dos estabelecimentos rurais1. A avicultura est presente em 23.569 propriedades familiares, correspondendo a 35% das unidades familiares e 82% do total dos estabelecimentos que criam a espcie (IBGE, 2006). A atividade cresceu consideravelmente na ltima dcada, mas este crescimento est relacionado com o aumento em escala da avicultura industrial. J a criao em pequena escala, mais extensiva, enfrenta muitos problemas e parece decrescer em nmero de propriedades e em nmero de aves por propriedade. Reconhecendo estes problemas e o lugar desta avicultura, discutiremos a aplicao do conceito trator de galinhas e de princpios da Permacultura e da Agroecologia para o manejo ecolgico das aves, em compatibilidade com as necessidades dos agricultores. Como referncias para esta reexo, apresentamos dois sistemas de avirio - um xo e um mvel implantados a partir de uma anlise funcional da galinha no sistema e manejados segundo esta orientao terica. Ambos sistemas foram implantados pelo Instituto Capixaba de Pesquisa Assistncia Tcnica e Extenso Rural (INCAPER), e vm sendo estudados e divulgados a partir da implantao da Unidade Experimental de Produo Animal Agroecolgica (UEPA), no municpio de Linhares, em 2006. Estes conceitos esto sendo assimilados pelas famlias, que implantam os sistemas mencionados segundo suas estratgias de manejo e de integrao das aves no
1 A agricultura familiar no Brasil passou a ser reconhecida pela Lei Federal 11.326/2006 de 24/07/2006 como forma de respaldar a formulao das polticas pblicas direcionadas Agricultura Familiar. Neste conceito operacional, se considera agricultor familiar ou empreendedor familiar aquele que no detenha, a qualquer ttulo, rea maior do que 4 (quatro) mdulos scais; utilize predominantemente mo-de-obra da prpria famlia nas atividades econmicas do seu estabelecimento ou empreendimento; tenha renda familiar predominantemente originada de atividades econmicas vinculadas ao prprio estabelecimento ou empreendimento; e dirija seu estabelecimento ou empreendimento com sua famlia (BRASIL, 2006). Um mdulo scal equivale a 25 hectares.

979

agroecossistema, em uma perspectiva de multifuncionalidade. Alguns casos ilustram como atravs do trator de galinhas as famlias conseguem manejar aves junto a cafezais, hortas e pomares e esto resgatando esta criao em bases mais ecolgicas e econmicas. Na primeira parte do texto procuramos caracterizar a agricultura familiar no estado do Espirito Santo e compreender melhor a avicultura camponesa, identicando suas caractersticas, fortalezas e debilidades. Em seguida, apresentamos o trator de galinhas e discutimos sua aplicao na construo de propostas para a avicultura de base ecolgica. Posteriormente, nos dedicamos aos casos em curso no Esprito Santo, onde se apresenta o trabalho desenvolvido pelo Incaper e experincias da agricultura familiar, concluindo com uma reexo sobre que caminhos devem ser trilhados buscando proteger e promover a avicultura em pequena escala no Estado.

1. Agricultura familiar e avicultura em pequena escala


A agricultura familiar no estado do Esprito Santo representa 80% dos estabelecimentos rurais.A criao de galinhas nas unidades de produo familiar tem um importante papel no autoconsumo e na produo de renda. Em 2006, o estado tinha uma populao de 23.776.000 cabeas de galinceos, criados em 28760 estabelecimentos rurais (IBGE, 2006). Destes, 82% eram de agricultura familiar, onde a avicultura era realizada em cerca de um tero (35%) das unidades familiares do Estado. Tambm importante ressaltar que a avicultura era a principal atividade pecuria destes estabelecimentos (Tabela 1).
Tabela 1. E  xpresso da pecuria em estabelecimentos de agricultura familiar (AF) e agricultura no familiar (ANF) no Estado do Espirito Santo, Brasil Ano 2006. Estabelecimentos com galinhas Tipo de agricultura AF ANF Total Unidades 23.569 5.191 28.760 % 82 18 Estabelecimentos com bovinos Estabelecimentos com sunos Unidades 22.066 8.869 30.935 % 71 29 Unidades 15.242 3.450 18.692 % 82 18

Fonte: Guelber Sales et al. (2010) a partir do Censo Agropecurio 2006 (IBGE,2006)

Considerando o efetivo histrico da pecuria de 1970 a 2006 no Estado, percebese que a avicultura cresceu quase seis vezes da dcada de 1970 (4223 mil cabeas) at 2006, quando se realizou o ltimo censo agropecurio. Somente na ltima dcada a atividade triplicou. Tomando a produo de ovos como referncia, observa-se que nas primeiras duas dcadas e meia da srie, ela dobrou, enquanto que apenas na ltima dcada seu crescimento quadruplicou. Em pouco mais de trs dcadas a produo cresceu 12 vezes, chegando a quase 142 milhes de dzias em 2006.

980

A pecuria de modo geral no experimentou crescimento semelhante no mesmo perodo. Ao contrrio, o efetivo suno estava reduzido metade em 2006, passando de quase 500 mil cabeas para 227107 cabeas no ltimo censo. Ainda sim, a agricultura familiar tambm responde por 82% da suinocultura no Estado. Com exceo dos rebanhos bovinos, bubalinos e ovinos, que experimentaram crescimento da ordem de 15%, 11% e 25% respectivamente entre os dois ltimos censos, as demais atividades pecurias decresceram. Infelizmente, a indisponibilidade de uma srie histrica do efetivo do rebanho de galinceos por estabelecimento agropecurio, no nos permite correlacionar com a evoluo do efetivo do Estado no tempo, iluminando sobre o perl da avicultura camponesa e familiar e as transformaes ocorridas. Outra diculdade que apenas no ltimo censo agropecurio se contabilizou separadamente a agricultura familiar, no havendo portanto parmetros de comparao. Contudo um aspecto que chama a ateno a distribuio da avicultura no Estado, revelada no ltimo censo agropecurio, que apresenta as primeiras estatsticas ociais da agricultura familiar brasileira. Apesar de estar presente em todas as macrorregies de planejamento do Estado em um nmero expressivo de estabelecimentos, ela difere numrica e qualitativamente entre as regies. A tabela 2 nos permite uma anlise mais detalhada destes dados e uma aproximao da expresso da avicultura na agricultura familiar e da tendncia de sistema de produo nestes agroecossistemas.
Tabela 2. D  istribuio regional da avicultura no Estado do Esprito Santo por estabelecimentos de agricultura familiar e no familiar Ano 2006
Nmero de estabelecimentos Nmero de cabeas de galinhas com galinhas nos estabelecimentos Regio Tipo Unidades % no total de EA Mil cabeas Cabeas/ EA Quantidade de ovos de galinha no ano Total (Mil Dzias) Dzias/ EA Valor da produo de ovos no ano (Mil reais)

Noroeste Litoral Norte Central

AF ANF AF ANF AF ANF AF ANF

7.867 1.805 2.794 808 7.556 1.438 5.352 1.140

48 41 30 26 33 30 28 24

265 84 114 2.591 8.831 11.663 162 67

34 47 41 3206 1169 8111 30 59

496 129 123 135 18.908 121.493 349 261

63 119 44 167 2502 84487 65 229

1.037 272 284 281 18.337 109.860 789 469

Sul

AF = Agricultura familiar; ANF = Agricultura no familiar; EA = Estabelecimento agropecurio Fonte: Elaborao prpria a partir do Censo Agropecurio 2006

981

A agricultura familiar na regio Noroeste possui o maior nmero de estabelecimentos com avicultura do Estado, correspondendo a 48% de um total de 16327 unidades familiares. Nesta regio 78,59% dos estabelecimentos agropecurios so de AF. Como se observa, trata-se de uma avicultura em pequena escala, cuja quantidade mdia de cabeas de galinhas por estabelecimento agropecurio de 34 aves e com nveis de produtividade bastante modestos. A regio Central ocupa o segundo lugar em nmero de estabelecimentos familiares com galinhas, com 33% de um total de 22599 estabelecimentos de AF, e primeiro, em quantidade de cabeas de galinhas, tanto de AF quanto de ANF. A agricultura familiar ali prevalece em 83% dos estabelecimentos agropecurios. A agricultura na regio caracterizada pela especializao hortigranjeira, constituindo o principal ncleo de olericultura e avicultura industrial do Estado. Embora a AF nesta regio ocupe a posio dianteira em nmero de estabelecimentos com galinhas, com o aumento da especializao, cada vez mais a produo majoritria vem da ANF, do tipo empresarial, realizada em grande escala. O destaque para o municpio de Santa Maria de Jetib, responsvel pela maior produo de ovos do Estado e segundo produtor nacional de ovos (Auler, 2006). Mesmo na AF, a mdia do plantel por estabelecimento agropecurio mostra tendncia criao em uma escala maior, frequentemente do tipo industrial, com nalidade comercial e produtora de renda considervel. O Sul, regio onde predomina a pecuria bovina leiteira, apresenta avicultura somente em 28% dos 19301 estabelecimentos de AF existentes, ainda que a isso correspondam 5352 unidades familiares criando uma mdia de 30 galinhas por estabelecimento agropecurio. A regio Litoral Norte ocupa a ltima posio em nmero de EA, com 2794 unidades familiares, mas proporcionalmente ao nmero de estabelecimentos de AF, ocupa a terceira posio com a presena da avicultura em 30% de seus 9176 estabelecimentos familiares. A AF a est mais constrangida que nas demais regies, correspondendo a 75% dos estabelecimentos agropecurios, que ocupam, principalmente, as encostas desta regio. Assim como a regio Central, possui um importante ncleo de avicultura do tipo empresarial, de ANF. Esta regio se caracteriza pela presena da agricultura altamente tecnicada e mecanizada, da pecuria de corte, principalmente, e de grandes projetos agroindustriais voltados ao agronegcio e exportao. De forma semelhante regio Noroeste e Sul, a avicultura da AF na regio Litoral Norte tambm se caracteriza pela produo em pequena escala, de traos camponeses, voltada para o autoconsumo, mas com excedentes que ajudam a conformar e diversicar as fontes de renda da famlia.2
2 O uso do termo excedente aqui quer exprimir no apenas o produto que sobra alm do consumido, mas o excedente em tempo e fora de trabalho que a famlia intencionalmente emprega produzindo ovos ou frangos com a nalidade de inseri-los no mercado para compor a renda monetria ou conquistar benefcios em uma economia moral necessrios para obter os bens que no capaz de produzir no interior da propriedade.

982

De certo modo, ainda que os dados mostrem sua importncia, eles tambm mostram as debilidades da avicultura familiar e ajudam a iluminar nossas observaes de campo desde a dcada de 1980 no Estado, de que esta avicultura ali vem perdendo espao e se v mais ameaada quanto e onde mais avana o agronegcio, a intensicao da agricultura e a concentrao da terra. Estas observaes esto sendo corroboradas pela observao direta e pelo depoimento dos atores locais, principalmente durante um trabalho de campo realizado entre novembro de 2009 e fevereiro de 2010, com o objetivo de conhecer as expresses da avicultura estadual de base familiar, quando foram entrevistados 15 tcnicos, comerciantes, 65 agricultores e agricultoras e visitadas 57 propriedades, em 16 municpios.

1.1. O que vem a ser a avicultura camponesa?


A agricultura familiar no Esprito Santo no uma categoria homognea, mas conforme se combinam socialmente os elementos - terra, trabalho e famlia, se expressa atravs de uma grande diversidade scio-cultural, tnica, econmica, ecolgica, tecnolgica e produtiva. Ao reivindicar o lugar social da avicultura de pequena escala, denominando-a camponesa, no estamos renunciando ao conceito analtico genrico de agricultura familiar, como categoria social que abarca esta enorme diversidade, dividindo a complexa realidade rural entre agricultores tradicionais e modernos. Mas, buscando enfatizar que existe um sistema de produo de aves no campo, amplamente distribudo, invisvel e invisibilizado, que guarda caractersticas essenciais de campesinidade, algumas vezes independente do grau de modernizao ou de ecologizao alcanados pela agricultura familiar contempornea em seu conjunto. O campesinato corresponde a uma destas formas particulares da agricultura familiar, que se constitui como um modo especco de produzir e de viver em sociedade, em que o comportamento econmico de um grupo social explicado por sua cosmoviso (atitudes, valores e crenas) (Wanderley, 2001). Neste caso, a avicultura camponesa resiste como fator de permanncia deste modo de vida e de identidade social, retratando especialmente as necessidades e estratgias de sobrevivncia da famlia, a clula em torno da qual giram a produo, o consumo e as relaes sociais e econmicas. Segundo Storti (2009) com as mudanas provocadas pela modernizao da agricultura, so necessrios os fatores de persistncia ou permanncia, que so aqueles que contribuem para a continuidade dos modos tradicionais de vida. Com o objetivo de fazer uma aproximao sobre o sistema de produo da avicultura camponesa, a seguir buscaremos comentar sobre algumas caractersticas e formas de expresso. A caracterstica fundamental destes sistemas de criao de galinhas a no especializao, isto , esta desenvolvida junto s demais atividades do agroecossistema

983

e interage com elas, como nos sistemas tradicionais de policultura - pequenas criaes, que se constituem em nosso estudo como modelos originais ideais. O termo mais comum no Esprito Santo para identicar a produo deste tipo de avicultura o caipira, designando os produtos como ovo caipira e galinha ou frango caipira. O termo caipira do tupi Kaapir ou Kaa-pira, que signica cortador de mato tambm uma designao genrica dada aos habitantes das regies situadas principalmente no interior do Sudeste e Centro-Oeste brasileiros e, por extenso, ao seu entorno, neste caso, o sistema de criao predominante, como referncia a sua simplicidade, autenticidade, aparncia rude e qualidades inatas. Outra caracterstica inerente avicultura camponesa que ela surge em funo da necessidade primordial de reproduo social e para o autoconsumo, como alimento para a famlia, e por isso fruto de uma coevoluo histrica social e ecolgica (Toledo; BarreraBassols, 2008). Com a modernizao da agricultura, e a transferncia do poder de deciso para o mercado, o primeiro a romper-se o sistema de policultura - pequenas criaes, e os animais domsticos vo perdendo importncia e espao nas propriedades. Por isso, como visto na seo anterior, esta avicultura parece gurar em ltimo nvel antes do desaparecimento do componente animal das unidades familiares pois, ainda que ameaada, segue como a principal atividade pecuria na agricultura familiar (vide tabela 1). Grande parte das unidades familiares que criam aves no Estado conservam as caractersticas dos modelos originais, como a criao ao ar livre, solta, que utiliza ao mximo os recursos locais, em alguns casos at rvores como abrigos, que valorizam as caractersticas de vigor, sabor, aparncia e rusticidade das raas nativas em lugar da mxima produtividade das raas melhoradas e exgenas. Outra caracterstica a capacidade de adaptao destes sistemas aos novos contextos scio-culturais, para manter-se como provedora do sustento familiar e de sua racionalidade econmica. Portanto, no se expressa de forma nica, mas plural, quanto ao regime de criao e o tamanho do plantel, variando de vinte at algumas centenas de cabeas, que por sua vez, elstico segundo o calendrio agrcola anual, a maior ou menor de disponibilidade de alimentos para a manuteno das aves durante o ano e entre os anos, o regime de chuvas e as necessidades da famlia (Jalm, 2008). Trata-se, portanto, de estilos de avicultura bastante sosticados, compondo um gradiente de sistemas desde os mais simples aos mais complexos, caractersticos de agroecossistemas ricos em biodiversidade e conhecimentos. Desta forma, sejam mais ou menos produtivos, em menor ou maior escala, apresentam muitos atributos que os aproximam da sustentabilidade (Guelber Sales, 2005a). Em muitos casos o que se mantm so os conhecimentos, j que o sistema de criao no pode mais manter suas caractersticas originais, sobretudo a autonomia e a resilincia, em funo das presses do entorno imediato ou exterior ao agroecossistema.

984

Entre os principais problemas deste tipo de avicultura, apontados pelos agricultores sobre sua prpria criao ou em relao s famlias de suas comunidades, e vericados em nosso estudo, esto a alimentao das aves, que vem perdendo sua base nos recursos locais, a diculdade de conteno das mesmas em espaos adequados ao manejo, enfermidades de modo geral e o ataque de predadores criao. Relacionada aos trs ltimos est tambm a normativa sanitria do programa brasileiro de controle de zoonoses avirias e os mecanismos de vigilncia sanitria, que por si consistem tambm em importante fator de constrangimento criao e comercializao da produo em pequena escala. No mbito da produo, ressalta-se a dependncia de insumos externos, que afeta no somente a avicultura industrial estadual, mas a avicultura camponesa e em pequena escala tambm, que em boa parte que no consegue suprir-se com a produo interna de alimentos, principalmente o milho, uma cultura tradicional que aos poucos vem perdendo espao nas propriedades familiares. Observando a srie histrica da utilizao de terras no Esprito Santo do Censo Agropecurio de 2006, verica-se que as reas destinadas aos cultivos temporrios que correspondem produo de alimentos para uso humano e animal vm reduzindo (de 10,55% em1970 aos 6,6%, em 2006), cedendo espao s pastagens plantadas (43%), aos cultivos permanentes (20%) e ao cultivo orestal (6,6%), entre outros usos (Guelber Sales et al., 2010). Vericando in loco o manejo das criaes, identicam-se em grande parte das propriedades visitadas decincias do sistema de instalaes, principalmente galinheiros e cercas. Estas construes constituem um custo xo inicial relativamente alto, principalmente para as famlias cujo objetivo da criao o autoconsumo e, portanto, sem um m comercial explcito e imediato. Em muitos casos, parece ser diretamente proporcional a perspectiva de comercializao com a qualidade das construes. medida que esses recursos se escasseiam, reduz tambm a qualidade e a durabilidade das instalaes. possvel encontrar avirios bastante funcionais e mais antigos, mas o predominante so instalaes mais recentes de construo muito precria, que comprometem o bem-estar, a sanidade e a segurana das aves. A madeira foi um dos recursos locais bastante abundantes no Estado e portanto de uso comum na construo dos galinheiros e cercas nas propriedades. Atualmente seu emprego muito mais restrito devido concentrao da terra, reduo das reas de matas nas pequenas propriedades e restrio legal para o corte de rvores pelos agricultores. Quase sempre se encontram avirios em avanado estgio de degradao ainda em uso, construes j abandonadas, ou a inexistncia de qualquer abrigo para aves nas propriedades. A diculdade de cont-las por sua vez traz prejuzos s lavouras e prpria criao pelo ataque de predadores naturais, que diante do desequilbrio do entorno - falta de matas e caa abusiva, passam a predar sem ser predados e se constituem na principal causa de mortes na avicultura camponesa. Tambm o mal manejo do sistema de instalaes e pastos levam rpida degradao dos solos por destruio da cobertura vegetal e contaminao

985

por acmulo de fezes, destruindo assim a base fundamental para sobrevivncia destes sistemas. Desta forma, a criao em pequena escala e a produo para o autoconsumo cam comprometidas e pem em risco a soberania alimentar das famlias, comunidades rurais e pequenas cidades onde, alm do autoconsumo, comum a circulao dos excedentes da produo familiar com base em uma economia monetria ou solidria. Estas, que tm sido as principais justicativas para o abandono da atividade, tambm foram as principais motivaes para que diversas famlias em vrios pontos do pas e no Estado, retomassem com a criao, com base em conceitos e princpios de manejo agroecolgicos (Dias et al., 2009; Gomes et al., 2007; Radayk, 2007).

2.  O trator de galinhas e sua aplicao na construo de propostas para a avicultura de base ecolgica
Na avicultura camponesa realizada no Estado, vericamos durante as visitas, que algumas famlias aplicam empiricamente o mtodo do nada fazer3 de Fukuoka (1995:239) em seu sistema de criao, ao no estabelecer um manejo separado entre os cultivos e os animais, deixando a critrio ou dividindo responsabilidades com a natureza na proviso dos recursos forrageiros, alimentcios e abrigo, na seleo das aves mais adaptadas e principalmente obedecendo os ritmos naturais para estabelecer o tamanho do plantel, a poca de reproduo, entre outros no cuidados. Contudo, adotar este mtodo requer grande capacidade de observao, pois entre os princpios que fundamentam uma avicultura de base ecolgica, o princpio da localizao relativa, advindo da Permacultura, estabelece que cada elemento do sistema esteja posicionado em relao ao outro, de forma a se auxiliarem mutuamente, o que implica no elemento certo para o lugar certo. Nas palavras que se seguem se percebe que nem sempre este principio observado:
quando eu implantei foi no morro, um grande erro que eu z... a galinha uma alta destruidora [ ] passou aquela fase no morro, acabei retirando do morro, foi para a rea mais baixa [ ]... onde foi diminuda a rea e menos animais... um pouquinho menos, s que ainda tambm houve destruio... (AR, Santa Maria de Jetib, Regio Centro Serrana, agricultor orgnico, sobre a criao em pastoreio contnuo)

O princpio da multifuncionalidade considera que cada elemento tem muitas funes em um sistema. Portanto, no caso da galinha, sua funo no se restringe produo de alimentos. Da mesma forma, cada funo apoiada por muitos elementos. Sendo assim,

Segundo o autor o mtodo do nada fazer apia-se em quatro princpios bsicos de no cultivar, no adubar, no capinar e no usar pesticidas, pois a natureza se encarrega destas prticas. Segundo a Agricultura Natural e a Permacultura a galinha poderia desempenhar funes ecolgicas que poupariam este trabalho ao agricultor.

986

a funo de adubao do solo, por exemplo, preenchida por vrios elementos. Trata-se, portanto, de uma complementaridade de funes. Tambm se compreende que tudo funciona em dois caminhos; desvantagens so vistas como solues. Desta forma um aspecto que a princpio negativo pode se constituir em vantagem dentro do sistema, como o caso das pragas animais e vegetais da horta e dos cultivos comerciais, que para as galinhas so alimento. A prpria introduo de galinhas na propriedade vai estar baseada em sua anlise funcional, que denir, depois, sua localizao e manejo. Alm das funes que so normalmente atribudas galinha no sistema, como a produo de carne e ovos para o consumo interno e comercializao, outras lhe so associadas, como o controle de plantas indesejveis e pragas, o revolvimento do solo e sua adubao com esterco e o aproveitamento de restos de cultura. Freqentemente, porm, tais benefcios transformam-se em problemas, uma vez que os agricultores, geralmente, criam aves em grandes extenses por um perodo longo de tempo, at que a pastagem que sem cobertura vegetal (Guelber Sales, 2005b). Assim, um argumento comum entre os agricultores para connar as galinhas de que a criao solta prejudica as lavouras, arruna o solo e possibilita sua fuga para estradas e vizinhanas. A criao em avirios xos tambm no considera os produtos e comportamentos da galinha como parte do agroecossistema e resulta quase sempre em desvantagens. Isso se aplica, principalmente, ao esterco, cujo acmulo acarreta problemas de poluio do ar e de contaminao do solo e gua com nveis txicos de macro e micronutrientes, especialmente o nitrognio. O acmulo de nitrognio no solo, ultrapassando os nveis recomendados, pode ser uma conseqncia tambm da criao solta. A presena de amnia no ar tem sido um dos principais problemas na criao connada e ele pode permanecer em sistemas ao ar livre cujos avirios so xos. Outra questo que, nestas condies, os avirios podem tornar-se enlameados e propcios proliferao de moscas e parasitos. Sensvel a tais problemas, a Permacultura desenvolveu o conceito de trator de galinhas. A expresso trator de galinhas foi cunhada por Bill Mollison e faz referncia ao trabalho realizado pelas galinhas no solo, que semelhante ao de um trator (Mollison; Slay, 1998). Para Lee; Foreman (1999), quando colocadas no lugar certo, as galinhas podem fazer muito mais pelo solo, e ainda melhor e mais barato que qualquer trator: - lavrar o solo no lugar de mquinas ou de pessoas por meio de seu comportamento de ciscar e bicar; - adubar o solo atravs da deposio de seus excrementos durante o pastoreio; manter os cultivos livres das ervas espontneas durante o forrageamento; - fazer o controle de insetos e outros pequenos animais, comumente considerados pragas na agricultura convencional, enquanto realiza sua atividade exploratria e ingestiva. Entre as principais vantagens do trator de galinhas podemos citar: o empilhamento, isto , a realizao de duas ou mais atividades no mesmo local, a reciprocidade de benefcios, adaptao ao tamanho dos plantis, produo de alimentos saudveis a baixo custo e o

987

preparo do solo (Lee; Foreman, 1999). Esses autores enfatizam que as aves atravs do seu sistema digestivo so capazes de transformar gros, sementes e insetos em esterco, o qual pode ser usado para fertilizar o solo para o crescimento de culturas agrcolas. As aves eliminam nas fezes cerca de 75% do nitrognio, 80% do fsforo e 85% do potssio com cerca de 40% de matria orgnica presentes na sua alimentao. A associao da criao com culturas agrcolas, manejando o trator de galinhas em hortas, pomares e lavouras, consiste no mtodo essencial da permacultura. Assim, embora a criao completamente livre parea ser a ideal na produo de alimentos naturais, em diversas realidades do Estado ela j no factvel. O trator de galinhas utilizando avirios mveis ou avirios xos com pastoreio rotativo, mostra-se mais vantajoso, pelo afastamento de predadores, pela proteo do solo, distribuio do esterco no local e quantidades certos e pela oferta contnua, abundante e variada de alimentos que este sistema proporciona. Adotar o trator de galinhas implica mudanas signicativas em direo ao desenho de sistemas de criao de aves mais sustentveis e autnomos, com inmeras vantagens ecolgicas, sociais e econmicas. Portanto, o pasto e o pastoreio neste sistema so compreendidos em um sentido amplo, em que as reas propcias para o manejo das aves so todas aquelas que possam se beneciar dos servios ecolgicos realizados pelas galinhas, ao mesmo tempo em que tambm lhes beneciam. Neste sentido, as hortas, os cultivos mltiplos, os cultivos perenes como cafezais, pomares, sistemas agroorestais e a pastagem destinada aos bovinos se constituem como reas de excelncia para o manejo agroecolgico de galinhas. Na prtica dos agricultores estes princpios comeam a ser aplicados e dados da literatura vm conrmando os benefcios deste sistema (Picoli, 2004; Guelber Sales et al., 2006; Dias, 2007; Gomes et al., 2007; Guelber Sales, 2009; Veloso, 2009). Em 1999, implantamos um experimento em Florianpolis, Estado de Santa Catarina, que se constitua de um sistema com avirios mveis em pasto de Cynodon nlemfuensis (capimestrela-africano roxo), ocupando uma rea total de 420 m2. Pintos de galinhas caipiras e da linhagem de postura Isa Brown foram instalados e mantidos durante um ano em doze avirios mveis de 2 m2 (2m x 1 m), sendo observadas 96 aves na fase inicial e 48 aves na fase de postura. Neste sistema de manejo em avirios mveis, observou-se que: - a linhagem ISA Brown exibiu todos os comportamentos naturais da espcie; as galinhas no adoeceram, apesar das mudanas climticas e do no uso de medicamentos preventivamente; os avirios mveis mostraram-se adequados para a produo de ovos; os ovos produzidos mostraram-se livres de patgenos; a plumagem das aves manteve sua integridade durante todo o tempo; houve melhoria do aspecto da pastagem e do solo no sistema. A criao de galinhas de postura em avirios mveis mostrou-se uma opo vivel e eciente, sob diferentes aspectos: economicidade, praticidade, bem-estar e sanidade, proteo contra predadores e manejo do pasto. Os parmetros de comportamento e produo de ovos, a ausncia de mortalidade e de sintomas de doenas nesse perodo

988

evidenciaram a adaptao e o bem-estar demonstrados pelas aves neste sistema (Guelber Sales, 2005b). Veloso (2010) estudou a criao de galinhas poedeiras em avirios mveis sobre canteiros de horta, concluindo que as aves criadas em avirios mveis apresentaram maior produo e mesma qualidade dos ovos em relao ao sistema de criao convencional em gaiolas e gerando melhor retorno econmico, em funo do maior valor agregado dos ovos. Vericou tambm que a adubao dos canteiros de alface pelas galinhas em avirios mveis proporcionou maior produo e maior teor de nitrognio na planta e que os teores dos elementos avaliados no solo, no diferiram entre este sistema de produo e aquele em que a adubao foi feita com o esterco de galinha transferido da criao convencional em gaiolas. Observou tambm que as aves criadas em avirios mveis expressaram todos os comportamentos naturais, evidenciando melhor bem-estar que aquelas aves criadas no sistema convencional.

3. Estado da arte da aplicao do conceito no Esprito Santo


3.1.  Unidade Experimental de Produo Animal Agroecolgica: funcionamento do trator de galinhas
A necessidade de retomar a lgica de integrao e complementaridade vegetalanimal, princpio fundamental dos sistemas produtivos de base ecolgica, tem sido a motivao para a conduo de trabalhos de pesquisa em criao animal desde 1998, no Centro Regional de Desenvolvimento Rural Nordeste CRDR - Nordeste, do Incaper, em Linhares, no norte do Estado. Em 2006, foi instalada a Unidade Experimental de Produo Animal Agroecolgica (UEPA), buscando desenvolver referncias para a integrao do componente animal nos agroecossistemas do Estado. A UEPA ocupa uma rea de 1,6 ha, cujo desenho compreende nove tanques de piscicultura, ptio de compostagem, minhocrio, capineira, pastagem, quatro avirios xos, avirios mveis e uma rea de cultivos diversos, com nalidade teraputica, alimentar ou de atrao de inimigos naturais. Os avirios xos so destinados criao de aves de postura e so construdos seguindo o modelo do Avirio de Postura CIER (Zimmermann, 1988), priorizando os recursos locais, materiais de baixo impacto ambiental e custo mnimo. Essas instalaes empregam madeira, tela de arame e cobertura de palha de palmeira pindoba (Attalea humilis), uma espcie nativa da mata Atlntica. A construo feita segundo princpios de etologia animal, visando expresso dos comportamentos naturais da espcie. Cada avirio possui sadas para quatro piquetes gramados e sombreados com cerca de 140 m cada, perfazendo um total de 2240 m de pastagem, constituda de mltiplas espcies e de e gliricdias (Gliricidia sepium (Jacq.) Steud) destinadas ao sombreamento.

989

Os avirios mveis seguem os mesmos princpios de construo dos avirios xos. Eles possuem estrutura leve, so portteis e desprovidos de fundo, permitindo o acesso contnuo das aves ao pasto. Seu manejo consiste na troca diria de lugar, favorecendo a sanidade das aves e o consumo da forragem sempre fresca. O pastoreio com avirios mveis realizado nas bordas dos tanques de piscicultura, protegidas com grama Santo Agostinho (Stenotaphrum secundatum.) e no entorno desta rea que est sombreada com mangueiras e gliricdias. A rotao de rea a premissa bsica de ambos os manejos, sendo que no sistema de avirios xos o pastoreio conduzido com o uso de cercas eltricas e cercas vivas. Vrios ensaios foram realizados neste perodo visando conhecer o desempenho de galinhas de postura e frangos de corte e o aperfeioamento dos dois sistemas de manejo, buscando ajustes para as condies e necessidades locais, j que as informaes sobre o uso do trator de galinhas so comumente encontradas na literatura de pases com realidades climticas e sociais distintas (Mollison y Slay, Salatin, 1993; Lee, Foreman, 1999). Um prottipo de avirio mvel de corte denominado Goitacazes 01, sem fundo, foi construdo com emprego de madeira, tubos de pvc, tela e lona plstica (Figura 1). O avirio foi dotado de abrigo, comedouros, bebedouros, poleiros, cortinas, porta e rodas para o deslocamento. No primeiro ensaio realizado, pintos de corte de 1 dia (25 da linhagem comercial Cobb e 25 da linhagem do tipo colonial Label Rouge, entre machos e fmeas) obtidos no mercado local alojados diretamente no pasto e mantidos aquecidos durante as duas primeiras semanas com campnula a gs em um crculo de proteo instalado no interior do avirio mvel, em uma densidade de 5,4 aves/m. As observaes no sistema (comportamento das aves, sanidade, funcionamento do avirio e conduo do pastoreio) visando sua avaliao e a realizao de ajustes eram dirias. O peso das aves foi monitorado at o abate, com amostragem de 30% do lote (Guelber Sales et al, 2006).
Figura 1 - Vista frontal ((Fig. 1A) e em perspectiva (Fig. 1B) do avirio mvel de corte Goytacazes 01.
VISTA FRONTAL

1,8 m

2,3 m

FIG. 1A

FIG. 1B

Vista frontal (Fig .1A) e em perspectiva (Fig. 1B) do Avirio Mvel de Corte Goytacazes 01

990

Os resultados satisfatrios alcanados quanto ao desempenho zootcnico das linhagens de aves, manifestao de padres normais de comportamento, sobretudo pela ausncia de canibalismo ou de interaes agonsticas entre as aves, e ao funcionamento e manejo do avirio mvel foram fundamentais para a continuidade das pesquisas e a busca por minimizar as decincias encontradas, entre elas a melhoria do conforto trmico e melhor proteo contra chuvas, principalmente para linhagens menos adaptadas. Ressaltase nos resultados destes ensaios, que a introduo de pintinhos de um dia de idade no pasto constitui uma conquista indita, permitindo alcanar viabilidade de 100% em algumas raas estudadas, comprovando a ecincia do sistema na sanidade animal. Vale salientar que a idade para a introduo de aves no pasto recomendada pela literatura varia de 15 a 21 dias (Silva et al., 2003). Para a criao de aves jovens o manejo em avirio mvel oferece abrigo contra predadores, possibilitando seu contato com o ambiente natural deste os primeiros dias de vida. A criao se faz em ambiente saudvel, livre do acmulo de esterco e com enriquecimento da dieta atravs da oferta diria de forrageira tenra e pequenos animais encontrados na pastagem. Esse sistema intensivo de criao a pasto, ao contrrio do que se espera, contribui para a proteo da cobertura vegetal trazendo acrscimos de fertilidade do solo ao longo do tempo. (Guelber Sales et al., 2006) O uso de cercas vivas para conteno de aves uma tecnologia foi desenvolvida de forma participativa. A partir de uma inovao desenvolvida por uma famlia do municpio de Jaguar, a cerca viva de mandioca passou a ser uma tecnologia de grande destaque na UEPA. Esta cerca, alm da conteno, ainda produz alimento para as aves, atravs da ensilagem da poda de suas hastes e folhas (Gomes et al, 2007; Guelber Sales, 2009). A busca pela ecincia, praticidade, economia e a retroalimentao recebida dos tcnicos, e agricultoras e agricultores vm produzindo aperfeioamentos nos sistemas originais implantados, resultando na progressiva assimilao do trator de galinhas e dos princpios associados na realizao de suas experincias.

3.2. Experincias em construo no Estado


No Esprito Santo, Radayk (2007) menciona a utilizao do avirio mvel no prpreparo de canteiros de hortalias e a adoo desta prtica por 12 famlias no municpio de Aracruz. Durante as visitas ao interior do Estado, vericamos que em todas as regies existem alguma experincia em andamento, cuja caracterstica comum a satisfao dos agricultores com a adoo deste manejo. Em pequenas propriedades, famlias vm adotando o avirio mvel como uma estratgia de facilitar os tratos culturais nas reas de horta e tambm para o controle de insetos em cultivos de ores. Outras experincias vm de agricultores que utilizam o trator de galinhas em meio de cafezais e pomares. O conceito vem sendo aplicado com a utilizao de avirios xos

991

e cerca permanente de tela de arame, cerca eltrica ou viva ou com galinheiros mveis (Guelber Sales, 2009; Gomes et al., 2007). Estas experincias quase sempre esto associadas a produo de algumas centenas de cabeas de aves de postura ou de corte, visando a comercializao dos produtos da avicultura, os benefcios ao caf e a economia de mo-de-obra nos tratos culturais. A seguir se apresentam alguns destes depoimentos onde os atores locais expressam suas estratgias, os resultados obtidos e sua opinio sobre o sistema:
Eu hoje na verdade precisaria de quatro viveiros deste aqui, quatro galinheiros, para abastecer o meu mercado e tambm para ajudar n... a roa porque eles.. n isso aqui (a rea da horta onde passou o avirio mvel) s os pintinhos oh! como que limpa... [ ] com poucos dias..., a galinha adulta eu j tive a 12, galinha adulta, frango adulto, em dois dias eles limpam tudinho, faz um arraso, no d para deixar mais que dois dias porque a... (HJ, agricultor, Santa Maria de Jetib, Regio Centro-Serrana sobre o avirio mvel) O construtor fui eu mesmo... T doido... cou levinho mesmo... eu z pra mim carregar que tenho problema de coluna... e para minha mulher. Ele foi feito para trabalhar no meio da lavoura, capinar caf, n, cercar, capinar... (D.S, agricultor, Vila Valrio, Regio Noroeste, sobre o avirio mvel) Si fosse o governo... prefeitura... nanciasse para os agricultores, no precisava dar no, nanciado mesmo, pros agricultores, que muita gente as vezes no tem dinheiro para fazer, eu tenho certeza que a maioria, tinha que fazer 1, 2 ou 3 porque hoje a diculdade de criar galinha realmente...porque solta aqui no funciona... voc tem um pezinho de banana ela come, voc tem... entendeu? a o cachorro come o ovo, come o pintinho... a si tiver assim, pronto, acabou o problema [ ] eu tenho as minhas galinhas soltas aqui... a eu z ali, olha. A assim, eu colhia 2 a 3 ovos, quando colhia por dia, agora eu colho 15, 16, s o fato delas estar presas (com as mesmas galinhas?). Com as mesmas galinhas! cachorro, bicho, gamb... (D.S, irmo e agricultor, Vila Valrio, Regio Noroeste,, sobre o avirio xo com piquetes)

Entre as vantagens apontadas pelos que esto adotando estes princpios est a possibilidade de conter as aves nos locais eleitos por eles, sem restringi-las do pasto, mas ao mesmo tempo, impedindo suas aes indesejveis nas reas de hortas, cultivos recentes, sobre a biodiversidade dos agroecossistemas e sobre o prprio desempenho da criao. Se percebe tambm nestes depoimentos o valor destas experincias para que a imagem das galinhas passe de alta destruidora a de eciente trabalhadora e colaboradora. Por isso, a maior relevncia desta prtica est na possibilidade do resgate cultural da criao de galinhas nas propriedades de base familiar que a haviam abandonado, em prejuzo da sua prpria soberania alimentar, mas tambm numa nova relao de parceria e cooperao no cuidado com a terra e com os recursos (Mollison;Slay, 1999).

992

Estes casos nos ajudam a reetir sobre a necessidades de propostas em apoio avicultura familiar e podero inspirar a criao de polticas pblicas que contribuam renovao dos sistemas de criao nas propriedades, adequando a produo e o processamento s exigncias legais. A pequena escala enfrenta dupla diculdade, pois ao ser pequena carece de poder de investimentos e seu tamanho o principal fator de constrangimento para sua inadequao s normas sanitrias, sobretudo de processamento, e como conseqncia, para sua comercializao.

4. A modo de concluso
Neste artigo tratamos somente de uma pequena face do problema e das possveis solues para resgatar a avicultura de pequena escala, comeando pela base do sistema de criao, a manuteno dos recursos e seu manejo mais sustentvel. A pesquisa sobre as expresses da avicultura familiar no Esprito Santo encontra-se ainda em uma fase preliminar, mas j possvel armar que a avicultura em pequena escala realizada pela AF apresenta uma importncia considervel para a soberania alimentar das familais no meio rural em todo o Estado, mas se encontra invisvel e ameaada. Cruzar os braos ante o seu desaparecimento desprezar os mecanismos endgenos que a agricultura familiar dispe para sua reproduo social. Ao contrrio, visibiliz-la, escutando, apoiando e empoderando seus agentes, ampliar as possibilidades para o aumento de soberania alimentar das comunidades. Alm disso, o resgate e proteo da avicultura camponesa poder se incluir e mesmo potencializar a transio a uma agricultura mais sustentvel, por sua capacidade de diversicar a renda, de se integrar com a produo vegetal, atravs da adubao orgnica e dos servios realizados pelas aves nas reas de cultivos, e contribuir para o desenvolvimento endgeno local.

5. Bibliograa
AULER J. R., (2006) Impacto da evoluo futura dos preos dos ovos no desempenho de uma granja de aves de postura comercial. Dissertao (Mestrado em Cincias Contbeis). Fucape, Vitria DIAS, J. et al., (2009) Introduo de animais em sistemas de produo de hortalias orgnicas na Regio Serrana Fluminense. Agriculturas. v. 6 - n. 2. julho de 2009 pp. 36-40. FUKUOKA, M., (1995) Agricultura Natural: teoria e prtica da losoa verde. So Paulo: Nobel, 300 p. GOMES, A.P. et al., (2007) Integrao de aves com lavouras na transio agroecolgica da agricultura familiar: relato de experincia em Jaguar, Esprito Santo. In: Congresso Brasileiro de Agroecologia, 5, Guarapari. ABA Agroecologia, Anais, [DC-Room].

993

Guelber Sales, M. N. et al., (2010). Agroecologa y polticas pblicas: sacando de la invisibilidad a la avicultura de pequea escala y sus agentes. In: Innovation and Sustainable Development in Agriculture and Food, 2010, Montpellier. GUELBER SALES, M. N. et al., (2009) Evaluando la sustentabilidad de la avicultura a pequea escala: estudio de casos sobre sistemas agroecolgicos en Esprito Santo, Brasil. Rev. Bras. de Agroecologia/nov. 2009 Vol. 4 No. 2. Resumos do VI CBA e II CLAA. p. 2746-2750 GUELBER SALES, M. N et al., (2007) Unidade Experimental de Produo Animal Agroecolgica: uma abordagem sistmica na construo do conhecimento. In: Congresso Brasileiro de Agroecologia, 5, Guarapari. ABA Agroecologia, Anais. DC. GUELBER SALES, M. N. et al (2006) Emprego do trator de galinhas na criao de frango de corte. In: Congresso Brasileiro de Agroecologia, 4, Belo Horizonte. Anais... Belo Horizonte: Emater - MG, 2006. GUELBER SALES, M. N. (2005a) Agroecologia, aviculturas y sustentabilidade. In: Congresso Brasileiro de Agroecologia, 3/ Seminario Estadual de Agroecologia, 3, 2005, Florianpolis, Anais, Florianpolis, UFSC/Epagri, [DC-Room]. GUELBER SALES, M. N., (2005b) Criao de galinhas em sistemas agroecolgicos, Vitria, Incaper, 284 p. IBGE Instituto Brasileiro de Geograa e Estatstica, (2006). Censo Agropecuario, Rio de Janeiro, IBGE Brasil. JALFIM F. T., (2008) Agroecologia e agricultura familiar em tempos de globalizao: o caso dos sistemas tradicionais de criao de aves no semi-rido brasileiro. Recife, Edio do autor. LEE, A.; FOREMAN, P., (1999) Chicken tractor: the permaculture guide to happy hens and healthy soil. 7. ed. Good Earth Publications. 318 p. MOLLISON, B.; R. M. SLAY, (1998) Introduo a permacultura. Braslia, MA/SDR/PNFC. PICOLI, K. P. A., (2004) Ecincia de produo de frangos de corte a pasto: uma proposta de criao sustentvel. Dissertao (Mestrado em Agroecossistemas). Universidade Federal de Santa Catarina,Florianpolis. Radayk, P. H., (2007) Utilizao de galinheiros mveis (trator de galinhas) no pr preparo de canteiros das hortas agroecolgicas: a experincia da famlia Barone, Comunidade de Gimuhuna, Aracruz ES. In: Congresso Brasileiro de Agroecologia, 5, Guarapari, ABA Agroecologia, Anais, [DC-Room]. SALATIN, J., (1993) Pastured poultry prots. Swoope, Polyface. SILVA, M. L. A. N. et al., (2003) Inuencia do sistema de criao sobre o desempenho, a condio siolgica e o comportamento de linhagens de frangos de corte. Revista Brasileira de Zootecnia. v.32, n.1, Viosa, Jan./Feb. 2003.

994

STORTI, I., (2009) Camponeses, cooperativa e avicultura: diferentes estratgias de reproduo camponesa. Campo-Territrio: revista de geograa agrria, v.4, n. 7, p. 5-23, fev. 2009. Toledo V.M.; Barrera-Bassols N., (2008) La memoria biocultural: la importancia ecolgica de las sabiduras tradicionales. Barcelona, Icaria. VELOSO, A.L.C, (2010) Trator de Galinhas associado produo de alface. Dissertao (Mestrado em Cincias Agrrias). Universidade Federal de Minas Gerais. Montes Claros, MG: ICA/UFMG. WANDERLEY, M. N. B., (2001) Razes histricas do campesinato brasileiro. In: TEDESCO, J. C. (comp.) Agricultura familiar: realidade e perspectivas. Passo Fundo, UPF. pp. 21-55. ZIMMERMANN, J. et al., (1988) Avirio de postura CIER com pasto. Boa Esperana, Publicaes CIER.

Agradecimentos
Se agradece ao Banco do Nordeste - BNB/ Fundeci e Fundagres pelo apoio ao projeto de Avicultura Ecolgica, ao Incaper, aos tcnicos e bolsistas que colaboraram com esta pesquisa e Fundao de Amparo Pesquisa do Esprito Santo - FAPES pela bolsa de doutorado.

995

CAPACIDAD DE SUMIDERO DE CARBONO DE SUELOS DE DEHESAS CON Quercus ilex L. ssp. ballota (Desf.) Samp Y LA SOSTENIBILIDAD DE LOS SISTEMAS AGROFORESTALES TRADICIONALES
1

Daz Jaimes, LA., 2 Parras Alcntara, L., 3Fernndez, Rebollo P., Lozano Garca, B. y Carbonero, MD3
1. Instituto de Investigaciones Agrcolas -Venezuela Instituto de Estudios Campesinos ISEC UCO ladiaz@inia.gob.ve 2 Departamento de Qumica Agrcola y Edafologa qe1paall@uco.es 3. Departamento de Ingeniera Forestal ETSIAM irferep@uco.es

Resumen
La dehesa es el sistema agroforestal ms caracterstico y representativo de la Espaa mediterrnea, su extensin en Andaluca corresponde a 1,25 millones ha, signicando la mitad del total a nivel Nacional. Este uso del suelo integra prcticas silvcolas, agrcolas y ganaderas que ha permitido por aos la conservacin de las encinas, ya que, el arbolado es esencial no solo por su aprovechamiento en la alimentacin animal, sino por los servicios ambientales que ofrece, como el almacenamiento de carbono (secuestro de carbono). En este trabajo se estudi la capacidad que tienen diferentes tipos de suelos de dehesas con predominio de Quercus ilex L. ssp. ballota (Desf.) Samp, para actuar como sumidero de carbono, para ello, se han estudiado 92 perles de suelo, realizados entre los aos 2005 -2007, en la comarca de los Pedroches al norte de la Provincia de Crdoba - Espaa. El contenido de carbono orgnico CO (gr de C/Kg de suelo) se determin por el mtodo de Walkley Black (1971). Se identicaron dos grupos de suelos representativos para la zona: Cambisoles y Leptosoles (clasicacin FAO, 1998). A grandes rasgos, los Cambisoles presentan tres horizontes bien denidos (Ap, Bw, C). Los Leptosoles son suelos menos profundos con dos horizontes (Ap Ah y C). No se encontraron grandes variaciones en los valores medios de la densidad aparente por horizonte. Las correlaciones entre CO, la textura y el pH de los suelos no son signicativas. Existen comportamientos similares en el contenido general del CO en los dos tipos de suelos en relacin a su distribucin vertical, referidos a (t/ha/Horizonte) para Cambisoles de: A = 12,28; B= 5,98 y C= 3,98 y en Leptosoles: A= 13,54 y C= 10,93. Se concluye que los Leptosoles pudieran tener mayor capacidad de almacenamiento de CO, ya que, son menos profundos y los contenidos de carbono orgnico son mayores en los horizontes inferiores. Palabras clave: Sumidero, Carbono Orgnico, Encina, Dehesa

997

Introduccion
El suelo, en el ciclo global del carbono, tiene un papel importante como reserva estable de carbono orgnico Batjes (1996) y ha recibido especial atencin en la previsin de futuros escenarios climticos, como sumidero de carbono para cumplir con el protocolo de Kioto, en la reduccin de emisiones de gases de efecto invernadero GEIs en el periodo 2008 y 2012 (Agencia Europea del Medio Ambiente, 2007). Esta reserva, se ve afectada por factores abiticos, composicin mineralgica, uso y manejo del suelo Almendros (2004). Se ha evaluado las tasas de acumulacin del carbono en los suelos para diferentes usos del suelo, tipos de suelos y zonas agroecolgicas. Gnanavelraja, et al. (2008), encontraron mayor acumulacin de carbono en usos donde el componente arbustivo arbreo era ms signicativo (caucho y eucalipto), no siendo as, en suelos con cultivos herbceos. Igualmente Hontoria et al. (2004), reportaron mayor inuencia del uso en la variabilidad del carbono, explicando un porcentaje alto de la varianza encontrada. Leifeld et al. (2005) encontraron variaciones del carbono entre pastizales y cultivos, debidas a caractersticas particulares de los suelos (arcilla) y de la altitud, en pastizales situados en zonas altas. Estudios ms recientes evidencian las diferencias en la jacin del carbono en funcin del uso y la gestin del suelo (manejo); en climas templados Umakant et al. (2010), encontraron relaciones signicativas entre la intensidad de labranza, la duracin de la no labranza y las cantidades de carbono, Haiqing et al. (2009), reportaron mayor secuestro de carbono en suelos con labranza reducida que en aquellos con labranza convencional. En ambientes tropicales hmedos y Maia et al. (2010) reportaron relaciones negativas en las concentraciones del carbono en suelos con manejo convencional que en los cuales incorporaban no labranza, manteniendo el 98 % del carbono encontrado en los bosques nativos. En los suelos espaoles estos aspectos son especialmente inuyentes y se acentan en climas secos del mediterrneo, porque son otras las variables adems de las climticas, las que inuyen en los contenidos de carbono entre ellas; la textura, la pendiente y la altitud Hontoria, et al. (2004). Lal (2009) enfatiza que los factores climticos y las caractersticas de los suelos inuyen en el secuestro de carbono, pero es ms perceptible la inuencia del uso de la tierra y la gestin del suelo, siendo ms signicativo en los agrosistemas que producen ms biomasa y que mantienen un balance positivo de nutrientes. Balance que se evidencia en los sistemas agroforestales, porque contribuyen en el cierre del ciclo del carbono, precisamente por la presencia e integracin de sus componentes: arbreo, herbceo y animal Snchez (2000). En Espaa, al igual que en Portugal, estos sistemas provienen de reas que originalmente fueron bosques perennifolios de frondosas, caractersticos de la regin biogeogrca mediterrnea y dominados por especies esclerticas perennes de Quercus: Q. suber, Q. ilex, Q. rotundifolia, Q. coccifera y Q. alnifolia. Bosques que por procesos antrpicos (aclarado, incendios y sobrepastoreo), han sido transformados en reas de pastizales arbolados de formas adehesadas y de aspecto sabanoide (dehesas), en las que los cultivos, los pastos y el matorral estn a la sombra de un dosel entre cerrado y muy abierto de encinas nativas (Agencia Europea de Medio Ambiente, 2008).

998

Estos nuevos espacios seminaturales, como los denomin Gonzlez (1944), han permitido la permanencia del arbolado de los antiguos bosques de quercneas del mediterrneo, debido a la intensidad del manejo de sus componentes (ganadera extensiva) y al manejo del arbolado (podas, desbroces y siembras) (Fernndez, 1999). Expresando un uso mltiple del territorio que integra prcticas silvcolas, agrcolas y ganaderas, guardando una relacin dinmica, con propiedades y valores para la conservacin del monte mediterrneo Costa et al. (2006). Una caracterstica fundamental de esta vegetacin es su gran extensin en la Pennsula Ibrica. Segn la AEMA (2008), representan 3 % de la supercie forestal en Europa, signicando importantes sumideros de carbono que pueden jar en las races y en el suelo hasta dos tercios del carbono jado por un ecosistema terrestre (Snowdon et al. 2001). Sumideros que segn Nair et al. (2009), dependen de las caractersticas del sitio, especies involucradas y gestin del suelo, en su estudio encontraron variabilidad en las estimaciones del carbono en diferentes sistemas agroforestales, que evidencian el potencial ecolgico que estos sistemas tienen. Adems de lo anterior, Takimoto et al. (2009), agrega que es importante integrar en la valoracin de los contenidos de carbono, el uso histrico y las caractersticas propias del suelo, con la distribucin dentro del perl, con ello evidenciar el secuestro de carbono. En este contexto, nuestro objetivo consisti en evaluar la capacidad de diferentes suelos para actuar como sumidero de carbono en sistemas agroforestales, caracterizados por la presencia de encinas de Quercus ilex L. sub sp ballota (Desf.) Samp. Que podra argumentar una propuesta que fomente la valoracin de estos usos del territorio con potencial de captura de carbono.

Materiales y mtodos
rea de estudio:
El estudio comprende una zona con vegetacin potencial de Quercneas, constituida por un bosque de encinas (Recio et al. 1986), en una supercie de 284.217,151 Ha, que se diferencian y se tipican por el porcentaje de cobertura del arbolado, en reas que; a.) superan el 50% de cobertura vegetal, b.) Media - alta (5 50%), con estados intermedios de cobertura con matorral, c.) pasto con arbolados de cobertura entre 10-25%, un matorral 10-25% y d.) encinares de alta espesura con pasto con cobertura entre 25-50% y matorral con menos del 20% de cobertura. Segn Costa et al. (2006) la combinacin de la espesura del arbolado, matorral y pasto, determina la tipologa y aprovechamiento del sistema de dehesa. Geogrcamente, el rea se encuentra en la comarca de los Pedroches en el Norte de la Provincia de Crdoba y constituye una de las zonas naturales ms distintivas y con mayor extensin de toda Andaluca. Posee un clima mediterrneo continental, con tres meses de sequa y precipitaciones entre 500 y 700 mm, distribuidas desigualmente a lo

999

largo del ao, lo que hace que las temperaturas mnimas sean de -2 C a 3 C en invierno y de mximas de 40 C en verano (Valle, 1985). Los suelos en general se caracterizan por un desarrollo moderado con materiales originales que corresponden a un aoramiento de materiales, constituidos por pizarras y areniscas alternantes del carbonfero, que son afectados por procesos de metamorsmo trmico por el contacto con el batolito de los Pedroches (aoramiento grantico), Parras (2003). Segn la FAO (1998), de los grupos de suelos descritos para Europa, en la Comarca de los Pedroches se encuentran descritos seis grupos: cambisoles, Regosoles, Fluvisoles, Leptosoles, luvisoles y Acrisoles. Los cambisoles son suelos abundantes en la provincia de Crdoba favorecidos por las condiciones climticas existentes, que permite que se desarrollen en diferentes materiales litolgicos (granitos, rocas silceas, calizas, etc.). pueden diferenciarse en este grupo cinco tipos o subgrupos, todos ellos caracterizados por presentar un horizonte Cmbico, que adopta caractersticas morfolgicas y sicoqumicas muy diferentes de unos lugares a otros, generalmente se dispone sobre l un horizonte A que puede ser mllico, mbrico, crico o antrpico (Gil, 2003). Los Leptosoles, son suelos de poco espesor que estn dispuestos directamente sobre materiales fuertemente calcreos o con menos del 10 % de tierra na, tienen limitada su profundidad por una roca dura a menos de 30 cm de la supercie, no tienen ms horizontes de diagnstico que un mollico, mbrico, crico o vrtico, adems sus propiedades fsicas y qumicas estn muy relacionadas con la litologa (Gil, 2003).

Muestras de suelo y anlisis


Las muestras proceden de 92 perles de suelo con cobertura de bosques de encinas recogidas entre los aos 2005 -2007. Los perles y horizontes fueron descritos mediante la Gua para la descripcin de perles de suelo (FAO, 1977). Se determinaron para los diferentes horizontes las variables; Carbono Orgnico CO (gr de C/Kg de suelo) por el mtodo de Walkley - Black (Sims y Haby 1971), Nitrgeno total Duchafour (1975), relacin C/N (Duchafour, 1975), pH Guitian y Carballas (1976), textura MAPA (1986) y densidad aparente (MAPA, 1986).

Clculo del contenido de Carbono por unidad de rea


Se calcularon los contenidos de carbono orgnico del suelo (COS) en cada horizonte empleando la siguiente ecuacin: COS= CO* da* e Donde: COS: carbono orgnico de suelos (t ha-1). CO: contenido de carbono orgnico (Kg C/t suelo) Da: densidad aparente (g/cc) e: espesor promedio del horizonte en cm.

1000

Anlisis estadsticos:
En este trabajo se expresa el valor medio de cada una de las variables analizadas junto con su desviacin estndar. Asimismo, se establecieron correlaciones entre diferentes variables y los contenidos del carbono. Para ello se utiliz el coeciente de correlacin de Spearman. Todos los anlisis se realizaron con el paquete estadstico MINITAB 15.

Resultados y discusin
En la tabla 1 se expresa la distribucin por grupos de suelos de las reas con encinas en la Comarca de los Pedroches. Se observa que los grupos ms representados en funcin de su supercie son los Cambisoles y Leptosoles, distribuyndose en 76,3 % del rea. El restante 23, 69 % lo componen los grupos (Acrisoles, Fluvisoles, Regosoles y Luvisoles). Resalta el porcentaje de distribucin de los Cambisoles 57% con respecto a los Leptosoles 19%. En los dos grupos de suelos identicados en este estudio representativos, se evidencia la presencia de diversidad de subgrupos. En los cambisoles, se observa un predominio de los cambisoles etricos y hplicos, mientras que en los leptosoles predominan los dstricos y lticos (ver tabla 1).
Tabla1. D  istribucin de coberturas de los principales grupos de suelos con encinas en la comarca de los Pedroches. Suelo/grupo Suelo/subgrupo Cambisol clcico Cambisol crmico Cambisol dstrico Cambisol etrico Cambisol hplico Leptosol dstrico Leptosol etrico Leptosol ltico Leptosol mollico Leptosol umbrico Acrisoles, Luvisoles, Fluvisoles y Regosoles Supercie /subgrupos (Ha) 7.733,50 867,55 37.758,84 64.318,84 52.439,36 20.404,20 6.449,10 17.575,64 7.783,19 8.796,91 73.388,49 297.515,62 Supercie total (Ha) 163.118,09 57,29 %

Cambisoles

Leptosoles

19,01 61.009,04

Otros Total

73.388,49 297.515,62

23,69 100

Caracterizacin de los Horizontes del suelo


Los perles de cambisoles con encinas tienen una secuencia de horizontes (Ap, Bw, y C), con una profundidad promedio de 102,09 cm. El Ap es un horizonte de color pardo oscuro y es el que est ms condicionado al manejo de los agrosistemas, el espesor promedio encontrado para este horizonte fue de 20,96 cm. Se evidenci notable variacin

1001

en el espesor entre los diferentes perles en estos suelos. Gil (2003), reere que esta diferenciacin en el espesor es consecuencia de la intensidad y duracin de los factores edcos y de los factores formadores del suelo en la Provincia. El horizonte Bw se identic claramente en todos los perles de este grupo, con un espesor promedio de 34,5 cm., este horizonte presenta mayor contenido de arcilla y puede presentar diferencias en sus caractersticas morfolgicas y sicoqumicas de un lugar a otro, precisamente por la presencia caracterstica de este endopedin de alteracin Gil (2003). El horizonte C al igual que el horizonte Bw fue visiblemente identicado en el perl con valores medios del espesor de 46,63 cm (Tabla 2). No obstante, se observaron frecuentes horizontes de transicin de B a C mediante otro horizonte B un BC. La secuencia de los horizontes en los perles distribuidos en el grupo de los leptosoles es (Ap Ah y C) y con una profundidad promedio encontrada de 66,77 cm. El horizonte supercial de tipo Ap (mollico) o Ah (mbrico) en algunos perles y que tienen un espesor promedio de 18,5cm, se encuentra dispuesto directamente sobre un horizonte C o AC a la roca madre alterada, con un espesor promedio de 48,27cm (tabla 2). En relacin a algunas caractersticas fsicas y qumicas de los horizontes para ambos grupos de suelos, se observa que la densidad aparente (DA) en el horizonte Ah en los leptosoles, es inferior a la encontrada en los cambisoles, a pesar de que los contenidos de arcilla sean superiores en los Leptosoles. se evidencia igualmente el incremento de la DA para ambos suelos con la profundidad del perl.
Tabla 2. V  alores medios de variables fsicas y qumicas de horizontes en suelos con encinas de (Quercus ilex L. sub sp. ballota) (Desf). Suelo Horizonte/ Espesor (cm) (Lim. Inf - Lim. Sup) Ap (20,96) Bw (34,58) C (46,63) Leptosol Ap /Ah (17,39) C (48,27) C gr/kg suelo 3,68 1,06 0,52 4,96 1,39 Densidad aparente gr/cc 1,59 1,62 1,64 1,56 1,62 % Arena 71,57 72,47 77,55 68,00 78,15 % Limo 20,70 19,32 15,39 22,70 13,87 % Arcilla 7,724 8,20 7,03 9,29 7,97

Cambisol

Contenidos de Carbono orgnico (COS)


Con respecto a los contenidos de COS por perl, se encontraron valores ligeramente superiores en los Leptosoles (24,47 tC/ha) a los hallados en los cambisoles (22,22 tC/ ha). En cuanto a la distribucin vertical de los contenidos de COS, los valores entre los horizontes superciales (Ap Ap/Ah) de ambos grupos son muy cercanos siendo de (12,28 tC/ha) en los cambisoles y (13,54 tC/ha) en los Leptosoles. Estos valores a su vez representan ms del 50 % del carbono total del suelo. Sin embargo, al analizar cada

1002

grupo por separado, se observ en los cambisoles una disminucin de ms de la mitad en el horizonte subsupercial (Bw) (5,98 tC/ha), con respecto al contenido en el horizonte Ap (12,28 tC/ha), disminucin que no es tan fuerte en los Leptosoles (Fig. 1). Esta disminucin de los contenidos de carbono con la profundidad en el perl, coinciden con los resultados reportados por Rojas et al. (2009), quien en suelos del complejo Litihic Dystropept y bajo sistemas silvopastoriles en el Trpico seco de Costa Rica, encontraron mayores proporciones de carbono orgnico en los primeros horizontes en todos los sistemas evaluados. Reriendo, que 55% del carbono total del suelo se encontr en los primeros 20 cm del perl. No obstante, al analizar los horizontes ms profundos para los dos tipos de suelos, se presenta una marcada diferencia en los contenidos de COS en los cambisoles (3,98 tC/ha) con respecto a los leptosoles (10,93 tC/ha) (Fig. 1). Esta diferencia puede estar relacionada con los altos contenidos de arcilla en el horizonte Bw, que puede impedir la distribucin del carbono en el horizonte C. En forma general, los Leptosoles tienen mayor contenido de CO que los Cambisoles en el perl, aunque con menor nmero de horizontes y menor profundidad. No obstante, si se suman los contenidos de los horizontes Bw y C de los Cambisoles, estos valores se equiparan con los totales evaluados para el horizonte C de los Leptosoles (Fig. 1). En el anlisis de la Varianza no se encontraron diferencias entre los contenidos de carbono y la mayora de las variables fsicas y qumicas del suelo. Slo se presentaron diferencias en los Cambisoles en las variables nitrgeno para el horizonte C.
Fig. 1. Contenidos de carbono por horizonte en suelos de encinas con Quercus ilex L. sub sp. ballota.

Conclusiones
Aunque los resultados presentados en este estudio son de carcter preliminar y de nada concluyentes, existe un importante sumidero de carbono en los suelos de encinas y que podran justicar la permanencia y conservacin de las dehesas, no slo desde el aspecto ambiental, sino en su funcin jadora de la poblacin rural, precisamente porque

1003

se dara n los elementos tcnicos necesarios para la creacin de incentivos y planes para la adopcin de practicas tcnicas y con benecios econmicos para los propietarios de los suelos que estn cumpliendo con la funcin jadora de carbono. Consideramos que esta informacin se puede complementar integrando el manejo del pastoreo en estos sistemas agroforestales.

BIBLIOGRAFA
Agencia Europea del Medio Ambiente. (2007). Tendencias y Proyecciones de las emisiones de gases de efecto invernadero en Europa. Avances en el cumplimiento de los objetivos de Kioto. Ministerio de Medio Ambiente y Medio rural y Marino. Espaa. Pp Almendros, G. (2004). Investigaciones bsicas sobre el origen y la estructura molecular de las formas estables de materia orgnica relacionadas con el proceso de secuestro de carbono en los suelos. EDAFOLOGIA, Vol. 11 (2) pp 229- 248. Duchaufour, PH. (1975). Manual de Edafologa. Ediciones Masson. Batjes, N.H. (1996). Total carbon and nitrogen in the soils of the world. European Journal of Soil Science, 47, 151163. Consejera del Medio Ambiente Junta de Andaluca (1997). Informe de Medio Ambiente en Andaluca. Direccin General de Planicacin. Sevilla. Espaa Costa, P. JA, Angl, V., Fernndez, R., Estirado, M., (2006). Dehesas de Andaluca. Caracterizacin Ambiental. Consejera del Medio Ambiente. Junta de Andaluca. FAO, (1977). Gua para la descripcin de perles de suelos. Roma. FAO, (1998). World reference base for soil resources. Draft. Roma. Franzlubbers, A. J., (2001). Soil organic matter stratication ratio as an indicator of soil quality. Soil Till. Res., 66, 95- 106. Fernndez, R. (1999). Dehesas y montados. Bases ecolgicas para su gestin. Revista Biol. (Lisboa) 17: 147 -157. Gil, J., Rodero, Rodero, I. Odierna, C. (2003). Inventario de los suelos de la Provincia de Crdoba. Diputacin de Crdoba. Espaa. Gnanavelrajah, N., Shrestha, R., Schmidt Vogt, D. and Samarakooh, L. (2008). Carbon Stock assessment and Soil carbon management in Agricultural Land Uses in Thailand. Land degrade. Develop. 19 pp. (242- 256). P. 247. Gonzlez, E. (1944). Alimentacin de la ganadera y los pastizales espaoles. Ediciones tcnicas. Guitian, F. Carballas, T. (1976). Tcnicas de Anlisis de Suelos. Edit. Picro Sacro. Santiago de Compostella. Espaa.

1004

Harper, R.J., Beck, A.C., Ritson, P. Hill, M.J., Mitchell, C.D. Barrett, D.J. Smettem, K.R.J. and Mann S.S. (2007). The potential of greenhouse sinks to underwrite improved land management. Ecological Engineering 2 9: 329341 Hontoria, C., Rodriguez- Murillo, J. y Saa, A. (2004). Contenido de carbono orgnico en el suelo y factores de control en la Espaa Peninsular. EDAFOLOGIA, 11 (2), pp 149- 155. Lal, R., (2004). Soil carbon sequestration to mitigate climate change. Geoderma 123, 122. Lal, R., (2008). Carbon sequestration. Philos. Trans. R. Soc. B 363, 815830. Lal, R. (2009). Sequestering carbn in soils of arid ecosystems. Land Degrad. Develop. 20: 441- 454. Leifeld, J. Bassin, S., Fuhrer, J. (2005). Carbon Stocks in Swiss agricultural soils predicted by Land use, soil charactetistics and altitude. Agriculture Ecosystems and Environment (105). 255 - 266. MAPA, (1986). Mtodos de anlisis de suelos. Nair P. K., Kumar B. and Nair D. Nair (2009). Agroforestry as a strategy for carbon sequestration. J. Plant Nutr. Soil Sci. 2009, 172, 1023 Ojima, D. S., Kittel, T. G. F., Rosswall, T., Walker, B. H. (1999) Critical issues for understanding global change effects on terrestrial ecosystems. Ecol. Aplic. 1, 316 325. Parras, L. (2003). Geomorfologa y Relieve: Factores ecolgicos que inuyen en la Formacin de suelos Cordobeses. en: Inventario de los Suelos de la Provincia de Crdoba Cap. 25 y 27. Diputacin de Crdoba. Espaa. Recio, J.M., Corral, L. Paneque, G. (1986). Estudio de suelos en la Comarca de los Pedroches (Crdoba.). An. Edafol. Agrobiol. Pgs. 989-1012 Rojas, J., Muhammad, I., Andrade, H. (2009). Secuestro de carbono y uso de agua en sistemas silvopastoriles con especies maderables nativas en el trpico seco de Costa Rica. CORPOICA Cienc. Tecnol. Agropecu. 10:2. p. 214 -223. Sanchez, P. A. (2000): Linking climate change research with food security and poverty reduction in the tropics. Agric. Ecosyst. Environ. 82, 371383. Snowdon P., Raison, J., Keith, H., Montagu, K., BiK., Ritson, P., Grierson, P., Adams, M., Burrows, W. and D. Eamus. (2001). Protocol for sampling tree and stand biomass. National carbn accounting system technical report N 31 Draft March 2001. Australian Greenhouse Ofce. 114 p. Takimoto, A. Vimala, N.Ramachandran, N. (2009). Contribution of trees to soil carbon sequestration under agroforestry systems in the West African Sahel. Agroforest. Syst. 76:1125 Valle, B. (1985). Geografa Agraria de los Pedroches. Excma. Diputacin provincial de Crdoba. Crdoba.

1005

ESTUDIO DE LA APTITUD FERMENTATIVA EN ESTADO SLIDO DEL MADROO PARA LA OBTENCIN DE AGUARDIENTE
E. Alonso, J. Varasa, A. Torrado, L. M. Pastrana, N. Prez1
1

Departamento de Qumica Analtica y Alimentaria. Facultad de Ciencias, Universidad de Vigo E-mail: nelsonpg@uvigo.es

Resumen
El presente estudio se realiz para evaluar el potencial del madroo para ser utilizado como sustrato de fermentacin para la produccin de una bebida alcohlica obtenida por destilacin de los frutos previamente fermentados. Se llevaron a cabo dos estrategias de fermentacin, una fermentacin dirigida con IFI83 Sacchromyces cerevisiae y otra espontnea, con la propia microbiota presente en la fruta. Se obtuvieron resultados positivos solamente en el caso de la fermentacin dirigida, no consiguiendo llevarse a cabo con xito la fermentacin espontnea. Palabras clave: Arbutus unedo, fermentacin alcohlica, madroo, aguardiente

Introduccin
En la actualidad se est dando un progresivo envejecimiento y empobrecimiento demogrco y econmico de las zonas rurales gallegas, especialmente en las zonas de montaa. Muchas reas rurales mantienen un retraso relativo en sus condiciones de vida respecto a las que existen en el medio urbano. Este carcter rural gallego tambin est denido por una poblacin extremadamente dispersa y una alta tasa de ocupacin agraria. El elevado grado de minifundismo, que caracteriz tradicionalmente la agricultura gallega, el retraso tecnolgico y la dimensin de las explotaciones, excesivamente reducidas, condiciona la viabilidad y rentabilidad econmica de las mismas. Una planicacin que permita una gestin integral del bosque y un aprovechamiento de todos sus recursos, como los silvcolas, puede contribuir a incrementar la renta de los habitantes de estas zonas. As, los frutos del bosque, como el madroo, podran ser objeto de transformacin industrial para obtener elaborados del alto valor aadido. Una posibilidad para la transformacin de esta fruta es la obtencin de un aguardiente por destilacin de sus fermentados.

1007

Existe un patrimonio cultural inmaterial con bebidas comerciales cercanas que facilitarn la penetracin de tales aguardientes en el mercado y cuya produccin puede tomarse parcialmente como precedentes tcnicos (1,2,3). Estas bebidas tradicionales gozan, entre otras fortalezas, de una excelente reputacin entre los consumidores europeos, que las identican con atributos de calidad. Pese a ello, dos son los principales problemas en la fabricacin de estos productos con vistas a estandarizar la produccin. Por una parte, el carcter artesanal de la elaboracin diculta la reproducibilidad, en especial, del proceso de fermentacin, que suele realizarse mediante cultivo sumergido a partir de zumos o extrusionados de las frutas, y en escasas ocasiones en cultivo en estado slido, modalidad que aunque requiere un control ms dicultoso del proceso, conduce, de modo general, a postincubados mucho ms aromticos. Y por otra, el hecho de que estos frutos en la mayor parte de las ocasiones no se fermentan de forma previa a su destilacin, sino que simplemente se maceran para hacer licores, lo que conduce a una amplia dispersin de calidades. En el presente trabajo se estudi la aptitud fermentativa de madroos (Arbutus unedo), mediante cultivo en estado slido, para una posterior obtencin, de forma estandarizada y reproducible, de aguardiente por destilacin de sus postincubados. Las condiciones de fermentacin ensayadas fueron: a) fermentacin dirigida con pretratamiento trmico de la fruta y b) fermentacin espontnea.

Materiales y mtodos
Cepa de levadura. S. cerevisiae IFI83, cepa capaz de producir altas concentraciones de etanol, se obtuvo de la coleccin de levaduras del Instituto de Fermentaciones Industriales (IFI), del Consejo Superior Espaol de Investigaciones Cientcas (CSIC), Madrid, Espaa.

Caracterizacin fsico-qumica de los frutos:


Azcares reductores: Reaccin del cido 3,5-dinitrosaliclico (4). Protena total: N Kjeldhal (medido segn el mtodo de Havilah et al., 1977) x 6,25 (5). Determinacin de humedad: Se determin mediante el procedimiento habitual normalizado de desecacin en la estufa a 105C hasta peso constante. Cenizas: Se determinaron gravimtricamente por calcinacin de 1 g de fruta a 550 C. Sustrato de fermentacin. En este trabajo se utilizaron frutos de madroo (Arbutus unedo) recogidos en su poca de maduracin en zonas de produccin natural de la regin gallega. Los frutos fueron seleccionadas manualmente, desechndose aquellos con mal aspecto, demasiado verdes o demasiado maduros y los que presentaron golpes o magulladuras. La composicin media (base hmeda,%) de la pasta obtenida a partir de

1008

madroos fue: azcares reductores, 16,7; protena total (N 6,25), 3,2; grado de humedad, 71,3; cenizas, 0,6 y pH, 3,5. Fermentacin en estado slido de los frutos. Las frutas se prensaron utilizando un mortero con el objetivo de romper las bayas. Las fermentaciones se desarrollaron en matraces Erlenmeyer de 150 mL, previamente esterilizados, cargados con 50 g de fruta y cerrados con tapones de algodn. Posteriormente, se suplementaron con 0,5 mL de una mezcla estril de sales compuesta por NH4Cl y KH2PO4, para garantizar el aporte de nitrgeno y fsforo (200 mg y 136 mg por Kg de fruta fresca, respectivamente). Se homogeniz el sustrato de fermentacin y se incub a 18C, en condiciones estticas. Se llevaron a cabo dos estrategias de fermentacin: fermentacin espontnea, realizada segn se acaba de describir, y fermentacin dirigida, en cuyo caso la pasta de fruta fue sometida a un pretratamiento trmico de 105 C durante 20 min e inoculada con 0,4 ml de una suspensin de S. cerevisiae IFI83 a una concentracin suciente para asegurar una carga inicial de 5x105 clulas por g de pulpa. Anlisis de los productos de fermentacin. Las concentraciones de los productos de fermentacin fueron cuanticadas por cromatografa de exclusin inica mediante una columna ICSEP ICE-ION-300 Transgenomic, con una precolumna ICSep GC-801 (fase mvil H2SO4 8.5mM; ujo 0.4mL/min, temperatura 30 C) deteccin por ndice de refraccin. Como patrones se utilizaron disoluciones de etanol, glicerol, y cido actico con concentraciones entre 1 y 10 g/L. Determinacin de compuestos aromticos. Los compuestos voltiles presentes en la fraccin corazn del destilado se analizaron mediante cromatografa de gases con detector de ionizacin de llama, utilizando un cromatgrafo de gases equipado con un inyector automtico HP 6890 y una impresora Hewlett-Packard 5890 serie II (6).Todos los anlisis se realizaron por triplicado.

Resultados y discusin
Fermentacin espontnea:
Como se observa en la Figura 1, la masa de madroo apenas mostr capacidad para fermentar a etanol de forma espontnea. De hecho, la produccin de glicerol y etanol, metabolitos de fermentacin, no tuvo lugar hasta las 54 y 61 h de incubacin respectivamente, alcanzndose en ambos casos niveles mximos muy bajos. Por otro lado, y a pesar de la reducida concentracin de etanol alcanzada, del largo periodo de incubacin, y de la ausencia de tratamiento trmico que pudiera evitar la proliferacin de la microbiota presente en el fruto, no se observ contaminacin fngica en el sustrato de fermentacin ni ningn otro tipo de alteracin, pues apenas se produjo consumo de azcares ni variaciones signicativas del pH o de los dems parmetros de cultivo analizados.

1009

Figura 1: Cintica de la fermentacin espontnea de madroo. AR: azcares reductores


0.20

4 3 2 1 0 16 12 8
AR (g/100 g) pH

Et (g/100 g) Glic (g/100 g)

0.15 0.10 0.05 0 0.075 0.050 0.025 0

4 0 20 40 60 0 15 30 45 60 0 75

Tiempo (h)

Varias son las causas que podran explicar esta dicultad para el desarrollo de la fermentacin alcohlica en particular, y de la proliferacin de la microbiota en general, sobre este sustrato. Por un lado, la prctica ausencia de levaduras fermentativas en la microbiota presente en la fruta y, por otro, la elevada viscosidad de la masa de fermentacin, relacionada con el bajo contenido en agua (72%) y el elevado contenido en pectinas del madroo (entre 3 y 4,6% referido a peso seco (7). En efecto, la capacidad de las pectinas para formar geles viscosos con una elevada capacidad para retener agua determina valores de actividad de agua excesivamente bajos para el desarrollo, incluso, de los microorganismos con menores exigencias de agua (hongos y levaduras), y fuertes restricciones difusionales que limitan la transferencia de masa en el sistema.

Fermentacin dirigida:
Figura 2: Cintica de la fermentacin de madroo con S. cerevisiae S1.04. AR: azcares reductores
2.0

4 3 2 1 0 16
AR (g/100 g) pH

Et (g/100 g) Glic (g/100 g)

1.5 1.0 0.5 0 0.2 0.1 0

12 8 4 0 20 40 60 0 15 30 45 60 0 75

Tiempo (h)

1010

Como se observa en la Figura 2, la fermentacin dirigida por adicin de levadura y el pretratamiento trmico del sustrato proporcion una situacin muy diferente a la observada en el cultivo realizado sin inculo ni pretratamiento. En este caso, la fermentacin se inici ya en torno a las 24 h, comenzando el consumo de azcares y las producciones de glicerol y etanol, que alcanzaron valores claramente superiores y un rendimiento en etanol por azcar consumido del 52%. Los resultados obtenidos demuestran que la levaduras se hallan ausentes, o en cantidad insuciente, en la fruta para llevar a cabo una fermentacin de forma espontnea siendo necesaria su adicin como inculo. La aplicacin de pectinasas, que reduzcan la viscosidad de la masa, sin liberacin de metanol, podra mejorar los resultados obtenidos en cuanto al rendimiento total en etanol. El aumento del gasto econmico en el proceso de hidrolizado de la pectina estara justicado en el caso de la obtencin de un destilado con caractersticas aromticas interesantes. Dos aspectos deben destacarse con respecto a esta fermentacin. Por un lado, la viabilidad de la fermentacin alcohlica a pesar del pH tan bajo de esta fruta, lo que supone importantes ventajas pues elimina la necesidad de corregir la acidez operacin especialmente complicada en sustratos slidos y viscosos donde es difcil la homogeneizacin, y diculta el crecimiento de microbiota oportunista. Y, por otro, la ausencia de defectos organolpticos en la masa fermentada, lo que la hace susceptible de destilacin para obtencin de aguardiente. Con esta intencin se llev a cabo nalmente la destilacin de este ltimo cultivo empleando un sistema de arrastre en vapor a escala de laboratorio, provisto de un dispositivo de recticado que permite destilar de forma fraccionada y concentrar los compuestos voltiles en funcin de su punto de ebullicin. Se recogieron de este modo tres fracciones en funcin de la temperatura de destilacin, que correspondieron a cabezas (entre 70 y 80 C), corazones (entre 80 y 90 C) y colas (por encima de 90 C), y se descartaron las cabezas y colas, considerando los corazones el producto nal. Fue posible producir un aguardiente con una composicin voltil diferente a otros aguardientes comerciales, sin defectos apreciables y con niveles de etanol (44,3 %, v/v) y metanol, (320,5 g/hL aa) dentro de los lmites de aceptabilidad permitidos por el Consejo Europeo (Reglamento 110/2008) para los destilados de frutas (etanol: entre 37.5 y 86.0%, y metanol: menor de100 g/hL aa). En conclusin, los resultados obtenidos en este trabajo reejan el potencial del madroo como sustrato adecuado para la obtencin de un aguardiente con buen perl organolptico, y muestran la necesidad de aadir levadura como inculo para un desarrollo adecuado de la fermentacin alcohlica. Con este trabajo se pretende contribuir a la valorizacin de este fruto como recurso natural, hasta ahora prcticamente abandonado y, con ello, a la sostenibilidad del entorno rural gallego.

1011

Bibliografa
1. Darias-Martn, J.; Lobo-Rodrigo, G.; Hernndez-Cordero, J.; Daz-Daz, E.; Daz-Romero, C. 2003. Alcoholic beverages obtained from black mulberry. Food Technol. Biotechnol., 41, 173176. 2. Diguez, S. C.; G. de la Pea, M. L.; Gmez, E. F. 2005. Volatile composition and sensory characters of comercial Galician orujo spirits. J. Agric. Food Chem., 53, 6759-6765. 3. Garca-Llobodanin, L.; Achaerandio, I.; Ferrando, M.; Gell, C.; Lpez, F. 2007. Pear distillates from pear juice concentrate: effect of lees in the aromatic composition. J. Agric. Food Chem., 55, 3462-3468. 4. Bernfeld, P. Enzymes of starch degradation and synthesis. Adv.Enzymol. 1951, 12, 379427. 5. Havilah, E.J., D.M. Wallis, R. Morris yJ.A. Woolnouugh (1977). A microcolorimetric method for determination of ammonia in kjeldahl digests with a manual spectrofotometer. Laboratory practice 545-547. 6. Diguez, S. C.; G. de la Pea, M. L.; Gmez, E. F. 2005. Volatile composition and sensory characters of comercial Galician orujo spirits. J. Agric. Food Chem., 53, 6759-6765. 7. Alarao-E-Silva, M.L.C.M.M, Leitao-, A.E.B., Azinheira, H.G. y Leitao, M.C.A. (2001). The arbutus berry: studies on its color and chemical characteristics at two mature stages. Journal of Food Composition and Analysis, 14, pginas 27-35.

1012

EVALUACIN DE LA PRODUCCIN Y CALIDAD NUTRITIVA DE HBRIDOS DE MAZ FORRAJERO EN DOS SISTEMAS DE PRODUCCIN: CONVENCIONAL Y ECOLGICO
L. CAMPO RAMREZ, A. MONTEAGUDO DIZ y J. MORENO-GONZLEZ.
Centro de Investigaciones Agrarias de Mabegondo (CIAM). Instituto Galego de Calidade Alimentaria (INGACAL). Apartado 10. 15080. A Corua

Resumen
La produccin de maz ecolgico en Galicia implica el desarrollo y la mejora de poblaciones con capacidad para producir un rendimiento aceptable y una buena calidad en base a una baja fertilizacin inorgnica, la supresin de herbicidas y de insecticidas. Es decir, se necesita identicar y mejorar genotipos con buen rendimiento y calidad forrajera y que adems presenten un buen comportamiento en condiciones de cultivo ecolgico. En base a estas permisas en el ao 2008 se desarrollaron dos ensayo dnde se evaluaron dos sistemas de produccin (SP): laboreo convencional (LC) y laboreo ecolgico (LE). El objetivo de este trabajo fue estudiar como afectaba el SP, a la produccin de materia seca (PMS), la produccin de materia orgnica digestible (PMOD) y a la calidad nutritiva, de 42 cruzamientos de maz forrajero desarrollados a partir de variedades locales gallegas mejoradas. No se han encontrado diferencias signicativas en la produccin (9,61 t/ha en LE vs a 9,24 t/ha en LC), pero s en la calidad nutritiva siendo esta superior en LC vs al LE, con una diferencia en digestibilidad de la materia (DMO) de 72,20% en LC y 70,35% en LE. Los contenidos en componentes de la pared celular tambin fueron inferiores en LC: 20,11% bra cido detergente (FAD), 1,61 lignina (LIG) y 18,28% celulosa (CEL), frente a LE con 22,36%, 1,94% y 20,88%, respectivamente. El hbrido experimental XCMR-2007-3 fue el mejor hbrido evaluado en ambos SP con una PMS en LE de 17,01 t/ha y 11,59 t/ha en LC. Seis de los hbridos experimentales obtuvieron producciones superiores a la media de los hbridos testigos en LC mientras que en LE trece de los hbridos experimentales fueron superiores a los testigos. Palabras clave: Zea mays L., produccin de materia seca (PMS), produccin de materia seca orgnica digestible (PMOD), digestibilidad de la materia orgnica (DMO).

1013

Introduccin
En Galicia la introduccin del cultivo ecolgico ha sido ms tarda pero poco a poco se ha ido extendiendo hasta conseguir unas producciones aceptables y una buena calidad en base a una produccin sostenible y menos agresiva con el medio ambiente. La supercie de agricultura ecolgica destinada a pastos, praderas y forrajes en Galicia, ha crecido rpidamente, pasando de las 1.300 ha en el ao 2001 hasta las 11.184 ha en el ao 2008. Este tipo de cultivo es preeminente en Galicia, ocupando actualmente ms del 87% de la supercie total de cultivo ecolgico en Galicia (www.marm.es). Las tcnicas de produccin del maz en cultivo ecolgico son bsicamente las mismas que en cultivo convencional (Revilla et al, 2008; Pieiro et al, 2002), excepto por las limitaciones propias de la normativa de la agricultura ecolgica, ya que no se pueden emplear ni herbicidas ni insecticidas sintticos (CE 834/2007), y utilizando tcnicas de abonado no basadas en fertilizantes minerales y que respeten el medio ambiente, como son el compost (Revilla et al, 2008), los purines (Campo et al, 2010b) o el estircol (MartnezMartnez et al, 2009). Las producciones dentro de la agricultura ecolgica tienden a ser inferiores a las alcanzadas en una agricultura convencional (Martnez-Martnez et al, 2009; Campo et al, 2010b). La produccin de piensos saludables, la obtencin de subproductos como quesos, yogures y leche ecolgicos con un mayor valor aadido, y la sostenibilidad de la agricultura, con una reduccin en los costes econmicos de manejo de hasta el 20% y reduccin de los costes ambientales de un 50% (Mangado et al, 2009), compensan la prdida de rendimiento del cultivo de maz forrajero en cultivo ecolgico frente al convencional. La planta de maz es la fuente de alimentacin principal en el ganado para la produccin de leche y carne en Galicia, debido a su alta produccin de materia seca por hectrea y a su elevado valor nutritivo, con una alta digestibilidad e ingestabilidad por parte del animal. En la hidrlisis de la planta de maz la fuente ms importante de carbohidratos es el almidn y los carbohidratos de la pared celular. La digestibilidad del almidn es variable en las diferentes variedades, tanto por motivos genticos como siolgicos (Ords y Malvar, 2004; Campo et al, 2010b). Por otra parte la pared celular est compuesta por celulosa, hemicelulosa, lignina y cenizas. La concentracin de lignina afecta a la capacidad de degradacin de la bra y, consecuentemente, a la hidrlisis. A medida que disminuye el contenido de lignina en la pared celular la eciencia en la hidrlisis se incrementa. Adems la digestibilidad de la materia orgnica nos da una indicacin de la proporcin de nutrientes del forraje que pueden ser ingeridos y utilizados por el animal. A mayor digestibilidad mayor es la calidad del forraje. En base a estas permisas los objetivos propuestos en este trabajo fueron: (1) comparar los efectos del tipo de sistema de produccin, laboreo convencional (LC) y laboreo ecolgico (LE) en la produccin y la calidad forrajera de 42 hbridos de maz forrajero desarrollados a partir de variedades locales gallegas, (2) determinar cuales seran los mejores hbridos en los dos sistemas de produccin.

1014

Material vegetal y mtodos


Origen del material vegetal
El material de partida fueron 39 lneas que proceden de la poblacin F2 del cruce entre las lneas EC136 X EC151. Este cruce fue elegido porque ambas lneas parentales pertenecen al mismo grupo hetertico Reid yellow dent (RYD) y adems ambas lneas mantienen una razonable distancia gentica, como lo demuestra su pedigr y su evaluacin agronmica (Andrs et al., 2004; Moreno-Gonzlez et al., 2004). En el ao 2007 se realizaron los cruzamientos testcross de las 39 lneas de la generacin S3 derivadas de la poblacin EC136 x EC151, por el tester hetertico EC214 perteneciente al grupo hetertico Lancaster. Las lneas S3, fueron utilizadas como hembras y polinizadas en un campo aislado utilizando como macho la lnea EC214 que produce hbridos resistentes al encamado. En el sistema de produccin de LE slo se sembraron 32 lneas por falta de semilla en algunos de los cruzamientos.

Evaluacin de los cruzamientos en los dos sistemas de produccin:


En el ao 2008 se realizaron dos ensayos: uno de laboreo convencional y otro de laboreo ecolgico en una nca perteneciente al CRAEGA. En ambos casos el diseo experimental utilizado fue un Ltice con tres repeticiones. En LC se evaluaron 39 lneas (EC136 x EC151F2S3) x EC214 ms tres hbridos experimentales forrajeros desarrollados en el CIAM pero con diferente origen a las lneas (EC136 x EC151F2S3) x EC214, y siete hbridos comerciales utilizados como testigos. En LE se evaluaron 32 lneas (EC136 x EC151F2S3) x EC214 ms los siete hbridos testigos y los tres hbridos experimentales con diferente origen a las lneas evaluadas. En este ensayo se desech una repeticin por problemas de nascencia. El abonado en la parcela de LC consisti en un aporte de 125 kg/ha de N, 150 de P2O5 y 250 de K20 en la preparacin del terreno para la siembra y de 75 kg/ha de N en cobertera cuando las plantas presentaban entre 40-50 cm de altura. El control de malas hierbas se realiz con tratamientos de herbicida en preemergencia. La parcela de LE, no fue fertilizada, ni se emplearon herbicidas o insecticidas alguno. La parcela se rotul tres veces y las malas hierbas fueron enterradas. Se realiz una escarda manual cuando las plantas de maz presentaban una altura de 40 cm aproximadamente. En el sistema de produccin convencional el cultivo en el ao anterior fue maz y en LE el cultivo en el ao 2007 fueron diferentes tipos de hortcolas. La recoleccin se realiz cuando el contenido de materia seca se encontraba en torno al 35%. En la cosecha se tomaron los datos de peso total de la parcela de cada genotipo a n de conocer la produccin de materia seca (PMS, t/ha). El contenido de materia seca se determin por desecacin en estufa de aire forzado a 80C durante 16h en una muestra de 300g. Posteriormente las muestras secas fueron molidas mediante un molino Christy y Norris 8`` con tamiz de 1mm y determinado el contenido de materia orgnica (MO)

1015

en un analizador termogavimtrico, MAC500 de LECO (LECO Corporation, EEUU), siendo expresado el valor de MO como 100-CZ (cenizas). Los parmetros de calidad nutritiva en planta entera se estimaron mediante la tcnica de Espectroscopia de Reectancia en el Infrarrojo Cercano (NIRS). Las ecuaciones de prediccin utilizadas para el anlisis NIRS fueron desarrolladas en el CIAM (Campo et al, 2007; 2010a). Se estim el contenido de protena bruta (PB); de bra cido y neutro detergente (FAD y FND, respectivamente); hemicelulosa (HCEL), lignina (LIG); digestibilidad de la materia orgnica in vitro (DMO); celulosa (CEL); carbohidratos solubles en agua (CSA); carbohidratos no estructurales (CNET), todos ellos en % de MS. La concentracin de almidn (ALM), en la materia seca se tom como la diferencia entre los contenidos de CNET y CSA (Flores, 2004). Tambin se estim la produccin de materia orgnica digestible (PMOD, tMOD/ha) como la produccin de materia seca por el %MO y por %DMO. En el anlisis estadstico de los resultados se realiz un anlisis combinado de los dos sistemas de produccin utilizando el programa Proc glm (SAS v 9.2). La separacin de medias entre los genotipos se realiz mediante el test LSD cuando se obtena un test F signicativo (p<0,5).

Resultados y discusin
En el anlisis combinado de los dos sistemas de produccin (Tabla 1), no encontramos diferencias signicativas en la produccin (PMS y PMOD), pero s en algunos parmetros de calidad nutritiva como bra cido detergente (FAD), lignina (LIG), celulosa (CEL), carbohidratos no estructurales (CNET) y digestibilidad de la materia orgnica (DMO).
Tabla 1: C  uadrados medios de la produccin y parmetros de calidad nutritiva estimados en dos sistemas de Tabla 1: Cuadrados medios de la produccin y parmetros de calidad nutritiva produccin (SP) y 49 hbridos de maz forrajero estimados en dos sistemas de produccin (SP) y 49 hbridos de maz forrajero.
Fuente variacin gl SP 1 Rep(SP) 3 hbridos 48 SP*hbridos 41 Error 137 LSD(5%)sp Fuente variacin gl SP 1 Rep(SP) 3 hbridos 48 SP*hbridos 41 Error 137 LSD(5%)hbridos LSD(5%)sp Fuente variacin gl SP 1 Rep(SP) 3 hbridos 48 SP*hbridos 41 Error 137 LSD(5%)sp PMS 3,93 77,96 12,09 8,79 3,73 3,72 FAD 274,70 23,01 5,08 1,53 1,71 1,58 2,02 CEL 358,60 20,74 5,90 1,46 1,66 1,92 ns *** ns *** PMOD 0,02 34,08 5,71 4,11 1,74 2,46 HCEL 21,79 8,88 1,01 0,40 0,50 0,81 1,26 CSA 78,37 10,67 10,55 6,23 3,22 1,38 ns *** ns *** PB 0,09 0,45 0,57 0,27 0,22 0,28 LIG 5,54 0,33 0,08 0,02 0,03 0,18 0,24 CNET 869,89 58,24 10,31 6,91 5,15 3,22 ns ns ** ns FND 502,93 76,11 9,75 3,57 3,77 3,68 DMO 180,75 9,04 3,00 1,34 1,08 1,48 1,27 ALM 147,87 121,95 19,57 11,37 7,59 4,66 ns *** *** ns

* *** *** ns

ns *** ** ns

* *** *** ns

* *** ** ns

* *** *** ns

ns * * **

* *** ns ns

ns *** * *

PMS: produccin de materia seca(t/ha) y materia orgnica digestible(tDMO/ha). PB: contenido de protena bruta; FND y FAD: fibra neutro detergente y cido detergente; HCEL: hemicelulosa; LIG: lignina; DMO: digestibilidad de la materia orgnica in vitro; CEL: celulosa; CSA: carbohidratos solubles en agua; CNET: carbohidratos no estructurales y ALM: almidn. Todos estimados mediante NIRS como %MS. Rep: repeticiones; LSD(5%): mnimas diferencias significativas entre sistemas de produccin; gl: grados de libertad. Niveles de significacin: * P <0,05; ** P <0,01; *** P <0,001; ns: no significativo (P >0,05).

1016

La PMS y PMOD fue superior en el LE (9,61 y 6,53 t/ha, respectivamente), mientras que el contenido de FAD, HCEL y LIG fue inferior en LC lo que hace que aumente su digestibilidad, 72,2% en LC y 70,35 en LE (Tabla 2). En algunos estudios anteriores si se han encontrado diferencias signicativas en la produccin entre cultivo convencional y ecolgico, siendo estas de 5,5 t/ha superiores en LC (Martnez-Martnez et al, 2009) para hbridos de maz, y de 1,1 a 2,1 t/ha superiores en LC frente a LE fertilizado con purn de vacuno y cerdo respectivamente, en poblaciones y variedades locales de maz (Campo et al, 2010b); mientras que en otros trabajos tampoco se han encontrado diferencias signicativas en la produccin entre ambos sistemas de produccin (Martnez-Martnez y Pedrol, 2003; Ibarra et al, 2003). Mangado et al, (2009) a partir del segundo ao de manejo ecolgico consiguieron producciones superiores en cultivo ecolgico que convencional. En cuanto a los parmetros de valor nutritivo Martnez-Martnez et al, (2009) sugieren una mayor calidad en el forraje conseguido en las parcelas manejadas en ecolgico, que presentaron mayor contenido en ALM, PB y DMO. Por el contrario Campo et al, (2010b) encontraron una DMO y PB mayor en LC y un mayor contenido en almidn en LE fertilizado con purn de cerdo.
Tabla 2: M  edias de la produccin y los parmetros de calidad nutritiva en dos sistemas de produccin (SP): Tabla 2: Medias de la produccin los parmetros laboreo convencional (LC) y laboreoyecolgico (LE). de calidad nutritiva en dos sitemas de
produccin (SP): laboreo convencional (LC) y laboreo ecolgico (LE). PB 6,10 6,06 0,28 ns FND 45,27 42,24 3,68 ns FAD 22,36 20,11 2,02 * HCEL 23,04 22,44 1,26 ns LIG 1,94 1,61 0,24 * DMO 70,35 72,20 1,27 * CEL 20,88 18,28 1,92 * CSA 10,43 11,68 1,38 ns SP LE LC LSD Ns PMS 9,61 9,24 3,72 ns PMOD 6,53 6,45 2,46 ns CNET 42,20 46,26 3,22 * ALM 33,03 34,63 4,66 ns

PMS: produccin de materia seca(t/ha) y materia orgnica digestible(tDMO/ha). PB: contenido de protena bruta; FND y FAD: fibra neutro detergente y cido detergente; HCEL: hemicelulosa; LIG: lignina; DMO: digestibilidad de la materia orgnica in vitro; CEL: celulosa; CSA: carbohidratos solubles en agua; CNET: carbohidratos no estructurales y ALM: almidn. Todos estimados mediante NIRS como %MS. LSD: mnimas diferencias significativas entre sistemas de produccin al 5%. Niveles de significacin (Ns): * P <0,05; ** P <0,01; *** P <0,001; ns: no significativo (P >0,05).

Las diferencias entre los hbridos no fueron signicativas en los parmetros de produccin pero si en algunos de calidad nutritiva. La interaccin SP*hbridos fue signicativa para los parmetros de produccin pero no para la mayor parte de los caracteres de calidad nutritiva, (exceptuando CSA y ALM), lo que implica que ciertos hbridos obtienen mayores producciones y ALM en uno de los sistemas de produccin, mientras que el resto de parmetros de calidad nutritiva son ms estables en ambos SP. Estos resultados coinciden con los presentados por Campo et al. (2010b) para poblaciones y variedades locales de maz. En la evaluacin de los diferentes hbridos experimentales los mejores hbridos en LC no coincidieron con los mejores en LE excepto el hbrido XCMR-2007-3 que fue el mejor hbrido evaluado en ambos SP con una PMS en LE de 17,01 t/ha y 11,59 t/ha en LC (Figura 1). Otros hbridos que han destacado por sus altas PMS son: 953 con 11,44 t/ha, 947 con 10,28 t/ha y 960 10,25 t/ha en LC y 957 con una produccin de 13,89 t/ha, 950 con 13,30 t/ha y 965 con 12,85 t/ha en LE. El 57% de los hbridos alcanzaron PMS

1017

superiores en LE que en LC. En LC solamente el 17% de los hbridos experimentales fueron superiores a los hbridos testigos, mientras que en LE el 37% de los hbridos experimentales fueron superiores a los testigos.
Figura 1: de Produccin de materia (PMS) en laboreo convencional (LC) y ecolgico laboreo Figura 1: Produccin materia seca (PMS)seca en laboreo convencional (LC) y laboreo (LE) ecolgico (LE)
18

16

14

12

PMS (t/ha)

10

LC
8

LE

XCMR-2007-2

XCMR-2007-3

XCMR-2007-1

NKTHERMO

LG3303

946

947

948

949

950

951

952

953

954

955

956

957

958

959

960

961

962

963

965

966

967

968

969

970

971

975

976

978

979

980

982

CLARICA

FURIO

MAVERIK

PISUERGA

Hbridos

En la PMOD (Figura 2) los mejores hbridos experimentales en LE alcanzaron PMOD por encima de 8 t/ha siendo los hbridos XCMR-2007-3 (11,24 tMOD/ha), 957 (9,51 tMOD/ha), 950 (9,04 tMOD/ha) y 965 (8,88 tMOD/ha), los que alcanzaron ms altas PMOD. En LC los valores de PMOD no alcanzaron las 8 t/ha siendo los hbridos experimentales 953, XCMR-2007-3, 960 y 947 los ms productivos con 7,99, 7,97, 7,79 y 7,15 tMOD/ha, respectivamente.
Figura 2:  Produccin de materia orgnica digestible (PMOD) en dos sistemas de produccin, laboreo Figura 2: Produccin de materia orgnica digestible (PMOD) en dos sistemas de laboreo convencional convencionalproduccin, (LC) y laboreo ecolgico (LE) (LC) y laboreo ecolgico (LE).
12

10

PMOD (tMOD/ha)

DUKLA

984

LC LE

XCMR-2007-2

XCMR-2007-3

XCMR-2007-1

NKTHERMO

LG3303

946

947

948

949

950

951

952

953

954

955

956

957

958

959

960

961

962

963

965

966

967

968

969

970

971

975

976

978

979

980

982

CLARICA

FURIO

MAVERIK

PISUERGA

Hbridos

1018

DUKLA

984

Conclusiones
Las diferencias en la produccin (PMS y PMOD), no fueron signicativas entre los dos SP: 9,61 y 9,24 t/ha en LE y LC respectivamente, para PMS y 6,53 y 6,45 tMOD/ha en LE y LC para PMOD. En ambos casos las producciones fueron ligeramente superiores en LE. Loa parmetros de calidad nutritiva siguieren una mayor calidad forrajera en LC ya que en este SP la digestibilidad de la materia (DMO) fue superior (72,20% frente a 70,35% en LE) y los contenidos en componentes de la pared celular tambin fueron inferiores: 20,11% FAD, 1,61 LIG y 18,28% CEL, en LC frente a 22,36%, 1,94% y 20,88%, respectivamente, en LE. El hbrido experimental XCMR-2007-3 fue el mejor hbrido evaluado en ambos SP con una PMS en LE de 17,01 t/ha y 11,59 t/ha en LC. Seis de los hbridos experimentales obtuvieron producciones superiores a la media de los hbridos testigos en LC mientras que en LE trece de los hbridos experimentales fueron superiores a los testigos. La interaccin SP*hbridos fue signicativa para los parmetros de produccin pero no para los caracteres de calidad nutritiva lo que explica que los hbridos que obtuvieron mayores producciones sean diferentes en los dos sistemas de produccin, mientras que la calidad nutritiva es ms estable en ambos SP.

Agradecimientos
Los autores agradecen la nanciacin recibida del INIA, (Proyecto RTA200800104-00-00) y a la Xunta de Galicia (Proyecto FEADER 2008/25), as como al contrato de doctores del Sistema INIA-CCAA (L. Campo).

Referencias bibliogrcas
ANDRS ARES, J.L.; MORENO-GONZLEZ, J.; ALONSO FERRO, R.; CAMPO RAMREZ, L. 2004. Short Communication: Fusarium gramearum Schwabe, a maize root pathogen isolated from root lodged plants in northwest Spain. Spanish Journal of Agricultural Research, 2, 249-252. CAMPO RAMREZ, L.; CASTRO GARCA, P.; MORENO-GONZLEZ, J., 2007. Calibracin NIRS para estimar la digestibilidad de la materia orgnica de la planta entera de maz en hbridos seleccionados para forraje. En: Los sistemas forrajeros: Entre la produccin y el paisaje. Sociedad Espaola para el Estudio de los Pastos (Eds). Vitoria-Gasteiz (Espaa), 461-467. CAMPO, L.; CASTRO, P. y MORENO-GONZLEZ, J., 2010a. Ecuaciones de calibracin preliminares para la evaluacin de la calidad de la biomasa en plantas de maz por NIRS, 2010. 4 Reunin Ibrica de Pastos y Cultivos, (en prensa).

1019

CAMPO, L.; MONTEAGUDO, A.B. y MORENO-GONZLEZ, J., 2010b. Evaluacin agronmica de genotipos de maz forrajero para su introduccin en cultivo ecolgico, 2010. 4 Reunin Ibrica de Pastos y Cultivos, (en prensa). FLORES CALVETE, G., 2004. Factores que afectan a la calidad del ensilaje de hierba y a la planta de maz forrajero en Galicia y evaluacin de mtodos de laboratorio para la prediccin de la digestibilidad in vivo de la materia orgnica de estos forrajes ensilados. Tesis Doctoral. Universidad Politcnica de Madrid. Escuela Tcnica Superior de Ingenieros Agrnomos, pp 317. IBARRA, A.; ALBIZU, I.; ASTOREKA, M.; PINTO, M. y AIZPURUA, A., 2003. Valoracin de la fertilizacin orgnica y mineral en distintas rotaciones forrajeras. En: Pastos, desarrollo y conservacin. Consejera de agricultura y Pesca (Eds). Granada (Espaa), 149-154. MANGADO, J.M.; AZPILICUETA, J.P.; OIARBIDE, J. y BERBERIA, A., 2009. Pastoreo de ovino sobre rotaciones forrajeras en secano semirido en manejo convencional y ecolgico. Costes econmicos y ambientales. En: La multifuncionalidad de los pastos: Produccin ganadera sostenible y gestin de los ecosistemas. Rein, R. et al. (Eds). Huesca (Espaa), 479-485. MARTINEZ-MARTINEZ, A. y PEDROL, N., 2003. Rotacin de cultivo con maz forrajero. Efecto del sistema de laboreo, del tipo de abonado y del tipo de cultivo invernal. En: Pastos, desarrollo y conservacin. Consejera de agricultura y Pesca (Eds). Granada (Espaa), 99-104. MARTINEZ-MARTINEZ, A.; PEDROL, N. y MARTNEZ-FERNNDEZ, A., 2009. Maz para ensilar cultivado en sistemas de produccin convencional o ecolgica. En: La multifuncionalidad de los pastos: Produccin ganadera sostenible y gestin de los ecosistemas. Rein, R. et al. (Eds). Huesca (Espaa), 391-397. MORENO-GONZALEZ, J., ANDRS ARES, J.L., ALONSO FERRO, R., AND CAMPO RAMREZ, L. 2004. Genetic and statistical models for estimating genetic parameters for maize seedling resistance to Fusarium graminearum Schwabe. Euphytica, 137, 55-61. ORDS, A. y MALVAR, R.A., 2004. Procesos de seleccin de maces forrajeros. Vida Rural n 78, 30-32. PIEIRO, J.; SUREZ, R., DAZ, N. Y FERNNDEZ, J., 2002. Cultivo de maz forrajero ecolgico. Actas del V Congreso de la Sociedad Espaola de Agricultura Ecolgica y I Congreso Iberoamericano de Agroecologa, 1253-1261. Reglamento CE 834/2007 Consejo sobre produccin y etiquetado de los productos ecolgicos, www.marm.es/alimentacin. REVILLA, P.; LANDRA, A.; ROMAY, M.C.; ORDS, B.; MALVAR, R.A. y ORDS, A., 2008. Maz ecolgico. Tierras, n 145, 72-78. SAS Institute Inc., 1999. SAS/Stat User`s Guide, Version 8, Cary INC: SAS Institute Inc.

1020

El caso de la memoria biocultural de la tomtiga de ramellet


Socies Fiol, Aina.
Institut de Recerca i Formaci Agrria i Pesquera de les Illes Balears (IRFAP). Conselleria dAgricultura i Pesca. Palma (Illes Balears). E-mail: ainamsf@gmail.com

Resumen
La tomtiga de ramellet, variedad local de Mallorca y su memoria biocultural es un caso ejemplar de la prdida de biodiversidad cultural y agrcola. En este artculo se exponen diferentes mbitos dnde uctan: la historia, el cultivo, el mercado y los factores sociopolticos ligados a la misma fruto del conicto creado a partir de la entrada de una variedad hbrida bautizada como tomtiga de ramellet. A modo de resultado mencionar que la memoria biocultural de la tomtiga de ramellet se est perdiendo debido a la entrada de las variedades comerciales, lo que conlleva a la prdida del patrimonio agronmico y sociocultural de Mallorca. Palabras clave: memoria biocultural, tomtiga de ramellet, variedad local, biodiversidad agrcola y sociocultural.

Introduccin
La memoria biocultural es la memoria de la especie que resulta del encuentro entre lo biolgico y lo cultural, y se encuentra en los campos dnde hay mayor diversidad biolgica, lingstica y agrcola (Toledo y Barrera, 2008). En las sociedades rurales tradicionales encontramos la memoria biocultural de las variedades, la cual est en peligro de desaparicin debido a los siguientes factores: la falta de relevo generacional de los agricultores, la entrada de semillas ms homogneas y productivas, la falta de experiencia y conocimientos en la seleccin y multiplicacin de semillas. La tomtiga de ramellet es una variedad local fruto del trabajo de muchas generaciones de agricultores/as que han ido seleccionando segn sus preferencias. A su vez, la variedad se ha ido adaptando a las caractersticas ambientales de la zona. Esta variedad es particular debido a la identicacin de esta con la gente de Mallorca, fruto del uso de dicho tomate en uno de los platos ms tpicos de la isla, el pa amb oli (pan con tomate y aceite).

1021

Los ltimos aos, en los mercados de abastos y los supermercados se encuentra otra variedad de tomate que lleva el mismo nombre de tomtiga de ramellet o tomate de ramillete. Dicha variedad se caracteriza por ser una variedad comercial e hbrida, la cual se cultiva durante todo el ao bajo plstico y tiene una conservacin media de un mes. A diferencia de la variedad local, seleccionada ao tras ao por los propios agricultores (hasta convertirla en una variedad poblacin) y cultivada exclusivamente en verano. En una regin de Mallorca se cultiva incluso en secano debido a su elevada resistencia a la sequa. La conservacin de esta variedad para consumo puede llegar a ser de un ao para otro, es decir de nueve meses.

Marco terico
La presente investigacin sobre la tomtiga de ramellet se enmarca dentro de las propuestas tericas sobre la prdida de la memoria biocultural. La ausencia de conocimientos para identicar lo que realmente es tomtiga de ramellet constituye un excelente ejemplo de cmo la memoria de la especie se encuentra seriamente amenazada por los fenmenos de la modernidad(Toledo y Barrera, 2008:14). Muchas personas compran la tomtiga de ramellet hbrida pensando que es la autntica. La de ramellet es fruto de unos componentes histricos, agronmicos y culturales que se identican con la tradicin rural ligada a las condiciones ambientales de la isla de Mallorca con un clima tpicamente mediterrneo; muy diferentes a los del tomate hbrido, producto de la industria capitalista, basada en la produccin e intereses econmicos empresariales los cuales estn muy alejados de la tradicin rural y de las condiciones ambientales del mediterrneo, ya que uno de sus criterios es la articializacin del medio. Actualmente, la poblacin de Mallorca, como el resto de la sociedad se encuentra en una situacin desconcertada frente al modelo de consumo. Tal y como menciona (Navas Lpez, 2002), en su obra Vacas locas, un enfoque desde la antropologa: estamos en una crisis identitaria de una sociedad que percibe el riesgo. Si somos lo qu comemos, en este momento no sabemos lo que somos porque no sabemos lo que estamos comiendo. Es decir, las necesidades humanas quedan supeditadas a la lgica del mercado, hoy en da consumimos lo que nos venden sin pensar si nos estamos comiendo un producto de Mallorca o de otro punto del planeta, si ingerimos productos crecidos a base de productos txicos o es un producto ecolgico, si el producto procede de una modicacin gentica o si bien es una variedad local cultivada con prcticas tradicionales y sin ningn tipo de insumos, etc. En algunos casos esto sucede a causa del desinters del mismo consumidor pero otras veces es debido a la poca informacin y a veces confusa que nos dan los vendedores. Con este artculo se quiere remarcar la importancia del trabajo realizado por agricultoras y agricultores en relacin al conocimiento y la seleccin de las variedades. Este trabajo rearma la conexin entre lo biolgico y lo cultural mediante la coevolucin entre los sistemas sociales y ambientales; poniendo de relieve que los etnoecosistemas se deben

1022

considerar como sistemas integrales (Norgaard y Sikor, 1999). Una de las caractersticas ms importantes de la teora coevolucionista de Norgaard y Sikor es la legitimidad que se otorga al conocimiento cultural y experimental de los agricultores. Ello rearma la necesidad de recuperar las variedades locales y los conocimientos ligados a stas. La recuperacin de los conocimientos tradicionales se debe hacer mediante entrevistas, charlas... es decir es una transmisin de conocimiento a travs del lenguaje y, hasta como dice (Barahona, 1987), no echa mano a la escritura, es decir es un conocimiento grafo. Ello ha llevado a armar que la memoria es el recurso ms importante de la vida tradicional. Sin embargo, en 50 aos la memoria ligada a la vida rural de Mallorca ha pasado a ser un recurso totalmente desvalorizado por la poblacin de la isla. Hecho que repercute negativamente al mantenimiento de la cultura agrcola y culinaria de Mallorca, tan slo habitual en algunos nichos de poblacin rural. La memoria es un conocimiento que se transmite, en el espacio y en el tiempo, y a travs del lenguaje, ste se congura y responde a una lgica diferente: la de la oralidad (Barahona, 1987). sta tcnica de transmisin de conocimiento actualmente se est perdiendo debido a que la ltima generacin de sabios rurales est a punto de desaparecer. De manera que muchos de estos conocimientos no se estn transmitiendo a la generacin posterior debido a que las sociedades modernas estn supeditadas a otras necesidades y ritmos de vida totalmente alejados del medio natural y rural. Aunque el trabajo de las agricultoras y agricultores no est valorizado, se quiere armar que todo productor rural requiere de medios intelectuales para realizar la apropiacin de la naturaleza. Este conocimiento tiene un valor sustancial para claricar las formas cmo los productores tradicionales perciben, conciben y conceptualizan los recursos, paisajes o ecosistemas de los que dependen para subsistir (Toledo y Barrera, 2008:70). Las sociedades tradicionales albergan un repertorio de conocimiento ecolgico que generalmente es local, colectivo, diacrnico y holstico porque est intrnsecamente ligado a las necesidades prcticas de uso y manejo de los ecosistemas locales (Toledo y Barrera, 2008:71). Tal y como se ha mencionado anteriormente, las sociedades modernas han roto con el conocimiento local, colectivo, diacrnico y holstico. Se ha creado un nuevo conocimiento basado en la productividad y la industrializacin de la agricultura originada por la consolidacin de la racionalidad cientca occidental impuesta en el siglo XX, con la Revolucin Verde, basada en cuatro grandes pilares: mecanizacin, fertilizantes, pesticidas y semillas mejoradas (Gonzlez, 2007). Este nuevo conocimiento es el que diculta la pervivencia de la memoria biocultural de las variedades locales, tales como el caso de estudio de la tomtiga de ramellet. El estudio del conocimiento ligado a las variedades locales se encuentra en una fase precoz, ya que son pocas las personas que valorizan este tipo de conocimientos. Y al mismo tiempo tampoco se encuentran estudios sobre la inuencia de las variedades hbridas en las locales.

1023

El presente estudio pretende arrojar cierta luz sobre la situacin de la tomtiga de ramellet y su relacin con los hbridos, con tres objetivos principales: primero analizar la situacin del cultivo y los productores/as de la tomtiga de ramellet y la hbrida, segundo exponer la situacin del mercado de ambos tomates y tercero dar a conocer la situacin poltico social de Mallorca en relacin a la tomtiga de ramellet y la variedad hbrida.

Metodologa
Tal y como se ha mencionado anteriormente, se distinguen tres apartados segn los diferentes tipos de tems a analizar. El primer apartado surge a partir de las entrevistas realizadas en la tesis de mster de agroecologa1. En el segundo se muestran los resultados obtenidos de la prospeccin de precios y mercados de la tomtiga de ramellet y la variedad hbrida. En tercer trmino se analiza el debate poltico y social de los ltimos meses en relacin a la tomtiga de ramellet y la variedad hbrida. En el marco de la tesis de mster, se elaboraron entrevistas semidirigidas a agricultores/as y viveristas que cultivan la tomtiga de ramellet y la variedad hbrida. Las entrevistas se realizaron en las ncas de las personas entrevistadas y se basaron en algunas preguntas para obtener los datos personales, las caractersticas de cada nca, los datos agronmicos del cultivo de la tomtiga de ramellet, el destino del producto y la opinin personal del futuro de la conservacin de las variedades locales y en concreto de la tomtiga de ramellet. En relacin a la prospeccin de precios y mercados de la tomtiga de ramellet y la variedad hbrida se ha realizado en tres mercados de abastos y en cuatro supermercados de Palma. Desde principios del 2010 se ha realizado una visita semanal a cada uno de los mercados para poder comparar precios. En relacin a algunos mercados se ha valorado la media de dos precios procedentes de dos paradas diferentes, de manera que se ha realizado la media entre los precios de la tomtiga de ramellet variedad local del mercado del Olivar y los precios de la hbrida de los tres mercados de abastos. Desde el ao 2009 con la ayuda de la Associaci de Varietats Locals de les Illes Balears, se ha observado la situacin de la entrada de la variedad hbrida en el mercado y su inuencia en relacin a la variedad local.

Contexto
La poblacin activa agraria de Mallorca desde nales del siglo XX, a partir del despegue del primer boom turstico de nales de los aos 50, sufre el xodo rural hacia el sector servicios (Binimelis, 2006). Lo que provoca un encarecimiento y posterior paso de la
1 Socies Fiol, A.(2007) Bases para un estudio transdisciplinario de la tomtiga de ramellet (Licopersicum sculentum, Mill), variedad local de la isla de Mallorca

1024

mano de obra del medio rural haca la periferia y a la capital, Palma. Al mismo tiempo, se crea una ruptura con la transmisin de conocimientos tradicionales ligados al medio rural de Mallorca, as como a la prdida de biodiversidad agrcola. Mallorca, como en Galicia, tal y como menciona (Simn, 2006:1) el modo de vida vinculado con el predominio del conocimiento tradicional fue progresivamente sustituido por las distintas formas en las que se maniesta la economa global de mercado que colonizan espacios geogrcos pero tambin mbitos culturales, imponiendo modos de vida. A continuacin se expone la evolucin del nmero de explotaciones agrarias de las Balears que conrman el estado actual de la agricultura y la prdida del saber tradicional. En el ao 1972 existan 48.536 explotaciones agrarias, en el ao 1989 este nmero se ve reducido hasta 28.801, hay una reduccin del 61,27% y en el 2007 tan slo haba unas 13.170 explotaciones agrarias, lo que signica que del ao 1972 hasta el 2007 se han perdido el 72,87% de las explotaciones agrarias. Hecho que reeja los nuevos problemas derivados del abandono de los recursos naturales, la prdida de unidades productivas, la erosin de variedades locales as como de los conocimientos y la cultura caracterstica del mundo rural de Mallorca. Adems de la prdida de explotaciones agrarias, el sector rural se encuentra muy envejecido y sin relevo generacional, tal y como se puede observar con los siguientes datos: el 58,5 % y el 60,92 % del total de campesinos son agricultores y agricultoras respectivamente mayores de 60 aos. Estos datos representan que ms de la mitad de la poblacin agrcola est formada por personas jubiladas (datos del INE 2007) y stas son las personas que tienen los conocimientos ligados al campo y a las variedades locales, as como son las personas que han ido sembrando y seleccionando las variedades en funcin de sus preferencias y criterios. Lo que lleva que los conocimientos ligados a la seleccin y mejora de variedades locales est desapareciendo ya que muchos de los jvenes agricultores ya compran el plantel hecho.

Apunte histrico
A continuacin se exponen algunos datos de las revistas histricas consultadas sobre el cultivo de la tomtiga de ramellet. La primera referencia histrica es del 1929 en la revista Mallorca Agrcola en la que hace referencia que el cultivo industrial del tomate data de unas dcadas de aos. Es el cultivo que rinde ms al pequeo agricultor de Baalbufar y Estellencs. En la misma revista puede leerse que la variedad que se cultiva es pequea y vulgarmente llamada domatig. En este tiempo ya se exportaba tomtiga a Barcelona y al mercado de Palma, bajo la direccin de un sindicato de agricultores. El ao 1932, en otro nmero de la revista Mallorca Agrcola encontramos una monografa sobre Banyalbufar y su produccin de tomate en la que reeja que todo el pueblo est ocupado con el tomate de ramellet. En este artculo se mencionan dos maneras diferentes de hacer el plantel, a partir de la semilla seca de los mejores tomates de primera or y la otra manera es a partir de semilla fresca de

1025

los tomates que conservan. En relacin a la recoleccin de los tomates de ramellet puede calcularse desde abril hasta mediados de octubre. El precio de venta del ao 1932 es de 15 a 20 pesetas la caja de peso neto de 25 quilogramos. Un hecho curioso se observa en las ventas: en 1929 se hablaba de exportacin a Barcelona mientras que el ao 1932 se dice que el mejor mercado es el de Mallorca, por dos motivos, porque Mallorca consume ms cada da y porque en Barcelona ha entrado en competencia con el tomate de Cartagena y el de Canarias tardo. Se calcula que la produccin de tomate de ramellet entre Banyalbufar y Estellencs da unas 950.000 pesetas y los cultivadores tienen pequeas extensiones, siendo contadsimos los que tienen una cuarterada sembrada, hecho que hace que este dinero este repartido entre todas las casas del pueblo. La revista The National Geographic Magazine el mayo del 1957 public un artculo llamado Cash Crops: Tourists and Tomatoes. Dinero de la cosecha: Turismo y Tomates. En dicha revista se encuentra la siguiente foto que ilustra muy bien como se conservaban los tomates y el trabajo que llevaba. El ao 1958, Barcel, public un monogrco de Banyalbufar, La vida en un Municipio de la Montaa de Mallorca, dicho artculo reeja que desde 1925 el tomate ha sido el principal cultivo de las tierras de regado y a l, desde 1940 se le ha unido el de la patata. El mismo artculo menciona que la produccin de tomates es realmente fabulosa. Se calcula que este cultivo ocupa unas 60 hectreas y en cada hectrea hay 35.000 plantas, lo que dara a 2 millones cien mil pies de tomate, con un total de produccin aproximada de 3150 toneladas de tomates al ao. Esta produccin se trabaja en ramells de unos 4 kilos de peso cada uno y se almacenan en las partes altas de las casas, de manera que estn bien ventilados. De este modo, el tomate se conserva en buenas condiciones durante muchos meses, de manera que los agricultores se pueden permitir sacar los ramells al mercado cuando se haya acabado el tomate fresco, siendo entonces su precio elevado.

1026

Segn (Deffontaines, 1960) Banyalbufar ha sido el pueblo pionero del pequeo tomate de otoo, el cual est perdiendo su superioridad en el mercado a causa de la competencia del Pla de Mallorca, ms cercano a los centros de consumo, pero tambin debido a los problemas de la falta de mano de obra. Por lo que Banyalbufar est evolucionando haca un cultivo de tomate grande de otoo, precedido de la patata temprana.

Mateu Albert Albert, (Bessonet) en un concurso-demostracin de siembra de tomateras, mediados de los 40. Fotografa del archivo de Bany-Al-Bahar.

RESULTADOS Y DISCUSIN
Los resultados tienen una estructura cronolgica y se diferencian tres apartados segn los datos analizados, tal y como se menciona a la metodologa.

1. Resultados de las entrevistas a los agricultores.


En relacin a las entrevistas analizamos lo siguiente: La media de los productores/ as entrevistados era de 50 aos y haba una representacin de 11 hombres y 5 mujeres. En relacin a las caractersticas de las ncas, todas se sitan en el Pla de Mallorca, menos la de J. Albert que se ubica en Banyalbufar. La mayora de ncas practican multicultivo, ya que el cultivo de la tomtiga de ramellet solo ocupa una parte de su nca, lo que las diferencia son las diferentes rotaciones y tipologas de cultivo que se establecen. El cultivo de la tomtiga de ramellet se diere mucho de unas a otras entrevistas, por lo que a continuacin se establecer una clasicacin en funcin del tipo de manejo del ciclo de la tomtiga de ramellet. Sin embargo segn los criterios denidos en el siguiente cuadro podemos ver que los entrevistados/as la mayora de las veces no cumplen todos los criterios. A grandes rasgos, se puede mencionar que solo hay 2 personas que producen la tomtiga de ramellet en secano y que todos producen tomtiga de ramellet para consumo propio adems del que venden (en el caso que lo vendan).

Manejo INDUSTRIAL
(Hbrida, qumicos y riego por goteo (fertirrigacin), venta, extendido o enristrado un da antes de la venta)

Manejo TRADICIONAL
(Plantel propio, sin fertilizantes o los mnimos, sin riego y riego por inundacin en Banyalbufar, autoconsumo y enristrado)

1027

Manejo ECOLGICO
(Plantel propio, orgnicos, sin riego y riego por goteo, autoconsumo y venta en pequeas tiendas, enristrado y extendido)
Tipologas de manejo. Realizacin propia. Ao 2007.
SEMILLA: HBRIDA PLANTIO PROPIO FERTILIZANTES: QUMICOS ORGNICOS RIEGO: SIN RIEGO RIEGO POR GOTEO o INUNDACIN DESTINO PRODUCCIN: VENTA AUTOCONSUMO MTODO DE CONSERVACIN: EN RISTRAS SUELTO

En relacin al manejo tradicional, muchos de los agricultores han cambiado de cultivo en secano por el de goteo. Otro de los cambios a destacar se halla en la metodologa de conservacin, antes la mayora de casas enristraban las tomtigues de ramellet. En cambio actualmente son muy pocas las que lo hacen. El manejo de J.Albert de Banyalbufar se basa por tener su propia semilla (la tomtiga de ramellet autntica y la tomtiga de ramellet blanca), el riego es mediante goteo y no por inundacin como se haca tradicionalmente. Las conservan mediante ristras, as como siempre se haba hecho en Banyalbufar. Referente al manejo industrial se pueden diferenciar diferentes rasgos, Agrosorell (empresa del Pla de Mallorca) presenta todas las caractersticas de una agricultura industrial, (semillas hbridas, cultivo hidropnico durante todo el ao, fertilizantes qumicos...) solo que con algunos tomates, antes de venderlos los enristra. Adems, cabe mencionar que para su autoconsumo tiene cultivado tomtiga de ramellet con manejo tradicional. De las 10 entrevistas se destaca la realizada a Hort Seed Mediterrani, S.L., empresa de produccin de semillas con campo experimental en Mallorca, que colaboran con laboratorios de Israel y California. Adems tienen produccin en varios pases del Oriente lejano, Sudamrica, Norte de frica, Portugal, Italia, Sicilia, etc. Ellos son unos de los que producen la tomtiga de ramellet y ofrecen semillas a agricultores para que vayan sembrando la variedad hbrida. La empresa cree que se deben intentar conservar las variedades locales y en relacin a la prdida de la tomtiga de ramellet opinan que no se va a perder porque son muy conocidas y apreciadas por la poblacin mallorquina, aunque piensan que puede que se pierda la metodologa de conservacin. Hort Seed Mediterrani, SL, tienen como objetivo poder conseguir un tomate similar al de ramallet en sabor, que sea muy productivo y resistente a cualquier virus, sobre todo al virus de la cuchara, que

1028

es el virus que le afecta ms. Esta empresa solo tiene el 1% dedicado a la tomtiga de ramellet hbrida. Con menor grado de industrializacin, encontramos a la produccin de Pere Miralles y Pere J. Galms, los cuales seleccionan sus propias semillas y tienen un manejo basado en qumicos. El caso de Pere Miralles, adems de usar su semilla, las enristra antes de venderlas. Relacionado con el cultivo en ecolgico de tomtiga de ramellet, destacamos la nca de Sa Teulera (nca de Manacor, zona del Levante de Mallorca) por tener una produccin en secano como se hacia tradicionalmente, pero el mtodo de conservacin no es el de enristrar sino que las conservan Tomates de la exposicin de tomtigues de ramellet realizada en extendidas. En cambio en Hortella enero de 2010. den Cotanet (nca con restaurante ecolgico en Vilafranca, Pla de Mallorca), si que las riegan, mediante goteo y tampoco las enristran, sino que tambin las conservan extendidas. Los agricultores que riegan lo justican mediante dos criterios, uno de los cuales es para asegurar la produccin y la otra es porque el suelo no tiene tanta cantidad de agua acumulada como hace unos aos, debido al dcit de lluvia acumulada en el suelo a causa de la sequa de los ltimos aos (aos anteriores al 2007). Referente a algunas preguntas de opinin, los entrevistados/as piensan que las variedades locales se estn perdiendo y que solo se cultivan para consumo propio. Referente a la conservacin de la tomtiga de ramellet hay ms diversidad de opiniones, algunos piensan que no se va a perder porque en todas las casas se cultiva, otros dicen que ahora ya nadie hace su plantel, lo que produce la unicacin de variedades de tomtiga de ramellet ya que la mayora de la gente compra el plantel hecho. Al realizar las entrevistas pudimos comprobar que hay una gran diversidad de tomtigues de ramellet, fruto de la seleccin de varias generaciones de agricultoras/es y de los diferentes manejos utilizados, tal y como se puede observar en la siguiente fotografa.

2. Prospeccin de precios y mercados


Al ver la problemtica entre la variedad local y la hbrida hicimos una prospeccin en diferentes mbitos. Mediante los datos del Ministerio de Medio Ambiente y Rural y Marino pudimos observar que en el registro de variedades comerciales haba dos variedades similares a la

1029

de ramellet, una de las cuales tiene como nombre MANACOR (nombre de un pueblo de Mallorca) y tiene la inscripcin denitiva desde el ao 2004, en nombre de SEMILLAS FITO, S.A. como solicitante y conservador; y la otra tiene como nombre DE COLGAR, como sinnimo japons de colgar, tiene fecha de reinscripcin denitiva el ao 1985 y el nal de reinscripcin en diciembre de 2009, el conservador de esta variedad es SEMILLAS BATLLE, S.A. En relacin a la variedad MANACOR encontramos un catlogo de FITO clasicado como hbrido F-1, variedad tipo de colgar, de larga conservacin (6 meses), planta vigorosa, muy productiva, fcil cuaje en ramos de hojas grandes. Fruto calibre medio-pequeo, de color rosado el exterior y color rojo intenso en su interior, con mucho jugo. Resistente al virus del mosaico del tomate (T0 MV) y al virus del bronceado del tomate (TSWV). Al ver las diferentes variedades comerciales prospectamos los puntos de venta, supermercados y mercados de abastos. En los supermercados visitados nos encontramos diferentes variedades, en el Mercadona encontramos tomate etiquetado como tomtiga de ramellet que se vende a granel y procede de Agromallorca, empresa familiar que produce tomtigues de ramellet a partir de las semillas de Hort Seed Mediterrani S.L. Y en el Eroski se vende cajas de tomates etiquetados como ramellet (ver fotografa) y en el lado posterior de la caja explica el uso de estos tomates, procedentes de Agrolla, empresa constituida por diferentes agricultores empresarios, la semillas de los cules procede de FITO. En el Alcampo y Carrefour los tomates etiquetados como ramellet se venden enristrados o en malla y proceden de Agrolla. Algunas pocas en Alcampo se encuentran tomtigues de ramellet, variedad local procedentes de sEsplet, cooperativa de agricultores/as. En los mercados de abastos encontramos la tomtiga de ramellet variedad local y la hbrida. Segn los meses es ms habitual encontrar una u otra, porque muchos agricultores/as tienden a guardar la variedad local para la temporada que ya es ms difcil encontrarla en el mercado, estos meses son los de enero a mayo. Sin embargo, el tomate hbrido lo encontramos fresco durante todo el ao debido a que se produce en invernadero.

Realizacin propia. Eroski, Mayo 2010.

Durante los ltimos meses se han realizado varias visitas a mercados para poder comparar precios de la variedad local con la hbrida. A continuacin se exponen los datos recogidos. A simple vista se puede observar que el mercado ms constante de oferta de mercado de hbrido y local es el del Olivar, en segundo trmino el de Pere Garau, el cual siempre

1030

ofrece hbrida y el de Santa Catalina que tanto la variedad local como la hbrida van uctuando. En el mercado del Olivar hay una diferencia muy clara de precios, la variedad local tiene un precio superior a la hbrida y al largo de las semanas el precio de la local se mantiene estable. Mientras que la variedad hbrida va uctuando mucho en funcin de la semana y de la parada del mercado, ya que hay paradas que lo tienen ms caro que otras y una de ellas va cambiando los precios en funcin de la semana. En Pere Garau tambin la variedad local tiene un precio superior a la hbrida y el mismo es ms estable, sin embargo la variedad hbrida sube el precio las cuatro primeras semanas de enero, coincidiendo que no hay variedad local. El resto de semanas los precios bajan un poco mantenindose estables a lo largo de las otras semanas.
Precio ()

6 5 4 3 2 1 0

Mercado P ere G arau P alma

V a rieda d loca l V a rieda d hbrida

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 S emanas des de enero 2010

Mercado de S anta C atalina P alma


5 4 Precio () 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
V a rieda d loca l V a rieda d hbrida

9 10 11 12 13 14 15 16 17

S emanas des de enero 2010

Mercado del Olivar P alma


6 5 4

Precio ()

3 2 1 0

V a rieda d loca l V a rieda d hbrida

S emanas des de enero 2010 En relacin al mercado de Santa Catalina hay muy poca constancia de Elaboracin propia. Mayo 2010 precios. De manera que la variedad hbrida est presente durante ms semanas que la variedad local y a menor precio. Hasta llegar a un punto que cuando desaparece la variedad local del mercado, la variedad hbrida sube de precio.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

En rasgos generales si comparamos mercados, el mercado de Pere Garau es el mercado que tiene los precios ms altos de la variedad local, mientras que el Olivar tiene los precios un poco ms baratos. Sin embargo Santa Catalina es el que tiene los precios ms bajos, llegando incluso a un euro de diferencia respecto al mercado de Pere Garau. En relacin a la variedad hbrida, vemos que los tres mercados uctan los precios, sin embargo el mercado del Olivar es el que registr los precios ms bajos, hasta el punto que algunas semanas ha vendido tomates a 1,6. En cambio los mercado de Pere Garau y Santa Catalina venden la variedad hbrida a unos precios entre 3 y 4,20. En el siguiente grco se exponen los precios de los cuatro supermercados

1031

S upermercados tomate hbrido


6 5 4

Precio ()

3 2 1 0 1 2

A lcampo Carrefour Eros ky Mercadona

10

11

12

13

14

15

16

17

S ema na s des de enero 2010

Elaboracin propia. Mayo 2010

Los supermercados Alcampo y Carrefour han marcado una misma tendencia. Durante las primeras semanas tuvieron unos precios altos en relacin a las ltimas semanas, pasando de los cuatro euros hasta llegar a dos euros y pico. El supermercado Mercadona mantiene unos precios similares a las primeras semanas del Alcampo y Carrefour y los mantiene hasta las ltimas semanas, slo baj los precios algunas semanas puntuales. En cambio el Eroski es el supermercado que tiene los precios superiores, oscilando los cinco euros hasta bajarlos algunas semanas hasta llegar a los dos euros treinta cinco. A pesar que no haya unas grandes diferencias entre los precios de variedades hbridas entre los mercados y los supermercados, si que podemos armar que los precios de Eroski y Mercadona son ms altos que los de los mercados, y las primeras 5 semanas de Alcampo y las 6 primeras del Carrefour tenan los precios tambin ms altos que los mercados. Sin embargo, a partir de stas semanas los precios bajaron a 2,99; 3,25 y 2,75, precios ms similares e incluso ms bajos que los mercados.

3. El debate poltico y social


Como ltimo punto del debate queremos reejar los movimientos polticos que ha habido durante los ltimos meses en Mallorca. Desde la Conselleria de Agricultura sali una propuesta de Jornada sobre la tomtiga de ramellet para debatir la creacin de una marca de calidad para la tomtiga de ramellet. En sta jornada haba varios investigadores de la Universidad de las Illes Balears (UIB) que expusieron los diferentes estudios en relacin a la tomtiga de ramellet, estudios sobre la caracterizacin fsica, qumica y sensorial de la tomtiga de ramellet; caracterizacin gentica de las poblaciones de tomtiga de ramellet y un estudio del Servicio de Calidad Agroalimentaria (IQUA) de la Conselleria sobre el consumidor de tomtiga de ramellet; el precio de la tomtiga de ramellet de Servei de Millora Agrria SA; experiencias en el cultivo de la tomtiga de ramellet, del IRFAP y elementos para la proteccin de la tomtiga de ramellet del IQUA. Para nalizar dicha jornada se realiz una mesa redonda con un representante de Agromallorca SAT, otro de Agrolla, un productor de tomtiga de ramellet y el presidente de

1032

lAssociaci de Varietats Locals de les Illes Balears, con la directora general de Agricultura de moderadora. En esta mesa redonda lo que se quera debatir era la creacin de una Indicacin Geogrca Protegida. Sin embargo el debate se fue hacia otro lado, hasta tal punto que se vieron dos defensas muy diferenciadas que no tenan nada a ver. Por una parte eran las dos empresas productoras de tomate hbrido y por otro lado los dos agricultores representantes de la variedad local y de los pequeos agricultores. Hasta tal punto que los representantes de las variedades locales dejaron bien claro que el mercado de la variedad local se vea perjudicado por el de la hbrida, ya que la poblacin actual est confusa porque realmente no las sabe diferenciar. Los agricultores productores de la variedad local tampoco ven necesario crear una IGP, sin embargo lo que pedan era que las variedades hbridas no pusieran la etiqueta de tomtiga de ramellet. En cambio, una de las dos empresas estaba muy interesada en crear una IGP de la tomtiga de ramellet para diferenciar su producto del de Barcelona. Sin embargo en su pgina web cita que en la actualidad existen ya en el mercado tomates de ramallet producidos en Chile y diferentes productos autctonos mallorquines producidos en el resto de Europa. De manera que la jornada concluyo con la idea que se volvera a debatir. Por parte de la Associaci de Varietats Locals de les Illes Balears con el apoyo y experiencia de la Red de Semillas se propuso a la Conselleria de Agricultura la creacin de una Denominacin de Origen Protegida para todas las variedades locales hortcolas. Ms adelante se organiz una reunin con los productores/as y socios/as interesados con la tomtiga de ramellet en el cual se concluy que no haba recursos ni intereses sucientes para crear una marca de calidad, lo que los productores/as reivindican es que se eliminen las etiquetas de tomtiga de ramellet de la variedad hbrida.

Conclusiones
Despus de analizar la situacin de la tomtiga de ramellet se conrma que este caso es un claro ejemplo de prdida de biodiversidad agrcola y sociocultural. Esta erosin es debido a la entrada de variedades hbridas que se apoderan de un nombre, al mismo tiempo que se apropian de la propiedad intelectual de las agricultoras y agricultores los cuales han trabajado para que sus generaciones venideras puedan tener los recursos togenticos que ellos han ido seleccionando ao tras ao. Tal y como se ha podido observar al visitar los mercados, mucha de la gente que normalmente no tiene contacto con el campo, una parte importante de la poblacin de Mallorca, no diferencia la variedad local y la comercial. Como mencionaron dos agricultores entrevistados: Pronto nuestros hijos no van a conocer la autntica tomtiga de ramellet de Mallorca. Actualmente, las variedades hbridas ocupan el nicho de mercado durante todo el ao a menor precio que la variedad local, hecho que repercute negativamente a la venta de la variedad local y hace que gran parte de los consumidores que compran la hbrida estn pensando que compran la variedad local. Los profesionales se alejan de

1033

las variedades autctonas y el resto van detrs. Sin embargo, los pequeos agricultores y particulares s que conservan la tomtiga de ramellet, aunque muchos de ellos han perdido el hbito de hacerse su propio plantel y lo compran en viveros. El estudio pone de maniesto como la prdida de los conocimientos tradicionales de las variedades repercute negativamente sobre la diversidad biolgica y cultural del pueblo de Mallorca. Segn Esquinas (2010), si dejamos perder las variedades locales de los pueblos perderemos los recursos naturales en forma de diversidad tanto agraria como cultural. Las variedades locales, al ser poblaciones heterogneas, presentan las siguientes caractersticas: mayor estabilidad frente a perturbaciones, mayor adaptacin a las condiciones de cultivo ecolgico ya que estn seleccionadas para un tipo de agricultura con bajos insumos, adaptacin a las condiciones ambientales de la zona y resistencia natural a los patgenos. Adems devuelven la autonoma a los agricultores recuperando el control de una parte de sus cultivos (Gonzlez, 2007). El hecho que vayan disminuyendo las explotaciones agrarias y que el porcentaje de agricultores mayores de 60 aos sea muy elevado signica que nos estamos alejando de la vida rural y de todo lo que lleva arraigado. Por lo tanto, se debera apostar por una educacin alimentara para que cada persona pueda elegir lo que quiere consumir y que tenga derecho a saber lo que realmente va a consumir. En denitiva, la tomtiga de ramellet y el conjunto de variedades locales forman parte de un patrimonio vegetal y cultural del cual no somos propietarios sino solo depositarios. En este sentido tendramos que ser capaces de mantener y legar este patrimonio a las siguientes generaciones.

Agradecimientos
Muy especialmente a mis directores de tesis: Mamen Cullar y Daniel Palmero. Joan Albert y Paco Albert: personas de Banyalbufar que han vivido el auge de la tomtiga de ramellet. Toni Martorell, Isabel Sastre, Juanjo Soriano, Xavier Mas y Joan Amer por sus aportaciones.

1034

Bibliografa
Barcel,B. (1958), Banyalbufar. La vida en un municipio de montaa de Mallorca. Palma de Mallorca, Atlante. Barahona, R. (1987). Conocimiento campesino y sujeto social campesino. Binimelis Sebastin, Jaume (2006). La difusi residencial a lespai rural de lilla de Mallorca, a la dcada dels 90. Noves aportacions per una correcta interpretaci de lanomenat tercer boom turstic. Revista Electrnica de Geografa Y Ciencias Sociales, Scripta Nova, Nm. 225. Deffontaines, J.P. (1960). Une huerta de Littoral Montagnard: Baalbufar, en revista Mediterranee, nm. 4. Deffontaines, J.P. (1960). Una horta del Litoral Muntanys: Banyalbufar. Reedicin (2009) Banyalbufar, Geograa i Medi ambient. Associaci Cultural Bany-Al-Bahar. Esquinas (2010). Conferencia sobre La biodiversitat com a part de la identitat dels pobles i la seva dimensi internacional. (Jornada Varietats Locals, Ariany, enero 2010) Fernndez, X. S. (2006) O coecemento tradicional como un alicerce para construrmos o futuro en Cultura tradicional e desenvolvemento rural. Universidade de Vigo. Xunta de Galicia. Fito semillas, (2007) Hortcolas., Catalogo de semillas, edicin I. Gonzlez, JM. (2007). Por qu las variedades locales? en Manual para la utilizacin y conservacin de variedades locales de cultivo. Varios autores. Red Andaluza de Semillas. Homar, H. (1929). El tomate y su cultivo en Baalbufar y Estallenchs, en Mallorca agrcola. Revista mensual ilustrada, nm.7. Jean and Franc Shor. (1957) The Balearics are booming, en The National Geographic magazine. Volume CXI. Number 5. Mallorca Agrcola. (1932). Baalbufar y su produccin de tomate. Monografa de Agricultura prctica, en Mallorca Agrcola, revista mensual ilustrada. Navas Lpez, J.(2002) Vacas locas: un enfoque desde la Antropologa, en Nmadas. Revista Crtica de Ciencias Sociales y Jurdicas. Norgaard y Sikor (1999) Agroecologa. Bases cientcas para una agricultura sustentable. Miguel A. Altieri, con contribuciones de Susanna Hecht et alt. Socies Fiol, A. (2007) Bases para un estudio transdisciplinario de la tomtiga de ramellet (Licopersicum sculentum, Mill), variedad local de la isla de Mallorca Toledo y Barrera, (2008) La memoria biocultural. La importancia ecolgica de las sabiduras tradicionales. Icaria Editorial

1035

Pginas web
MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE, MEDIO RURAL Y MARINO: RegVar/DetalleVariedad.aspx.(ltimo acceso: mayo 2010) www.mapa.es/app/

INSTITUTO NACIONAL DE ESTADSTICA: http://www.ine.es/jaxi/menu. do?type=pcaxis&path=/t01/p044/a2007/ccaa04/&le=pcaxis. (ltimo acceso: mayo 2010) AGROMALLORCA: http://www.agromallorca.com/. (ltimo acceso: mayo 2010)

1036

ESTUDIO DO GRAO DE CONTAMINACIN DAS AUGAS EN ZONAS GANDEIRAS DE VACN DE LEITE EN GALICIA
M.I. Garca Pomar, J. Castro Insua, D. Bez Bernal, T. Dagnac, J. Lpez, M. Garca Chao
Centro de Investigacins Agrarias de Mabegondo. INGACAL. Xunta de Galicia, A Corua

Introducin
A utilizacin intensiva de medios de producin na agricultura leva a situacins de sobreexplotacin dos recursos naturais e pode converter a producin agrcola nunha fonte de contaminacin. Dende o punto de vista ambiental a agricultura unha das principais responsables do aumento da concentracin de nitrato nas augas subterrneas e superciais, e as actividades agropecuarias achegan unha parte importante deste nitrxeno. En Galicia non hai declaradas zonas vulnerables de acordo coa Directiva Nitratos, pero estase a producir un pequeno incremento da concentracin de nitratos nas augas. Segundo Navarrete et al. (1990), o 74% do Nitrxeno achegado ao solo no Norte e Noroeste pensinsular ten a sa orixe na actividade agrogandeira, que en Galicia fundamentalmente gando vacn leiteiro, cunha producin asociada na maiora dos casos ao uso na alimentacin de concentrados comprados e de forraxes producidos na propia explotacin (pradeira e millo forraxeiro). A Directiva Marco de Augas (Directiva 2000/60/CE), cuxo obxectivo protexer os ros e encoros, establece que a contaminacin qumica das augas superciais representa unha ameaza para o medio acutico. Neste sentido desenvolvronse outras directivas Directiva 2008/105/CE relativa s normas de calidade ambiental no mbito da poltica de augas, segundo a cal a composicin das augas superciais debe cumprir uns estndares de calidade para as substancias denominadas prioritarias. A producin de forraxes leva consigo tamn o uso de pesticidas que son unha posible fonte de contaminacin das augas. Por outra banda a fertilizacin de forraxes nas explotacins gandeiras estn baseadas no uso de xurro e fertilizantes minerais. O bo uso do xurro na fertilizacin ten importantes vantaxes respecto ao uso de fertilizantes minerais: aporta materia orgnica que mellora as propiedades fsicas, qumicas e biolxicas do solo e dimine as emisins de CO2 cara

1037

supn para o gandeiro. Ms ten algunhas desavantaxes como o seu alt

contido en coliformes e enterococos, que poden chegar s augas, con posible prexuzos por un maior custo de depuracin das augas para o seu uso potable diminucin da actividade dos mariscadores nas ras.

atmsfera ao non usarse fertilizantes minerais que emiten na sua fabricacin cantidades galegas cunha maior intensificacin de gando vacn leiteiroque a influencia que te importantes deste gas efecto invernadoiro, sen esquecer as vantaxes econmicas o seu uso supn para o gandeiro. Ms ten algunhas desavantaxes como o seu alto contido en o uso de solo agrcola sobre a calidade qumica -nitratos e pesticidascoliformes e enterococos, que poden chegar s augas, con posibles prexuzos por un maior microbiolxica das das aguas. Para isto estudouse a calidade das augas en relaci custo de depuracin augas para o seu uso potable e diminucin da actividade dos mariscadores nas ras.

O obxectivo deste proxecto foi avaliar nas duas cuncas hidrogrfica

cos umbris estipulados na normativa vixente e identificouse, no seu caso, o tip de contaminantes presentes. maior intensicacin de gando vacn leiteiro a inuencia que ten o uso de solo agrcola
sobre a calidade qumica -nitratos e pesticidas- e microbiolxica das aguas. Para isto estudouse a calidade das augas en relacin cos umbris estipulados na normativa vixente MATERIAL E MTODOS e identicouse, no seu caso, o tipo de contaminantes presentes. O obxectivo deste proxecto foi avaliar nas duas cuncas hidrogrcas galegas cunha

As cuncas obxecto de estudio foron a Cunca do ro Xallas e a Cunca Alta d Mio. Establecronse en cada unha destas cuncas as subcuncas de rango MATERIAL E MTODOS

segn as clasificacins Horton (1945) (1964). Sobre As cuncas obxecto dede estudio foron a Cunca do e roStrahler Xallas e a Cunca Alta do Mio. estas cunca

Establecronse en cada unha destas cuncas as subcuncas de rango 3 segn as clasicacins de Horton (1945) e Strahler (1964). Sobre estas cuncas de orden 3, cun total de 13 na zona do Xallas (Figura 1) e mostraxes de 6 na zona do Mio (Figura 2), realizronse mostraxes (Figura 2), realizronse mensualmente na zona do Xallas (dend mensualmente na zona do Xallas (dende setembro de 2006 ata decembro de 2008) e setembro de 2006 ata decembro de 2008) e trimestralmente na zona do Mi trimestralmente na zona do Mio (dende novembro de 2006 ata decembro de 2008). Para as anlises de pesticidas incrementouse a frecuencia de mostraxe meses de sementeira (dende novembro de 2006 ata decembro de nos 2008). Para as anlises d do millo forraxeiro (maio-xuo).

de orden 3, cun total de 13 na zona do Xallas (Figura 1) e de 6 na zona do Mi

pesticidas incrementouse a frecuencia de mostraxe nos meses de sementeira d millo forraxeiro (maio-xuo).
Figura 1. Cuncas de Orden 3 na cunca do ro Xallas.

Figura 1. Cuncas de Orden 3 na cunca do ro Xallas.


1038

to

es e

as

en e

Figura 2. Cuncas de Orden 3 na cunca Alta do ro Mio.

po

do 3

as

o Figura 2. Cuncas de Orden 3 na cunca Alta do ro Mio.

de

de
Para as anlises de nitratos, ltrouse unha cantidade aproximada de 50 ml de auga a travs dun de 0,45 m, e a sa fxose por determinacin mtodos colorimtricos de auga a ltro travs dun filtro dedeterminacin 0,45 m, e a sa fxose utilizando un autoanalizador de uxo segmentado (MT7, Bran+Luebbe).

do

Para as anlises de nitratos, filtrouse unha cantidade aproximada de

por m

colorimtricos

As mostras de auga (200 mL) tratronse co mtodo de extraccin en fase slida para Bran+Luebbe). a determinacin de 54 pesticidas. As anlises dos mesmos xronse cun espectrmetro de masas/masas acoplado de cromatografa liquida. As mostras auga (200 mL) tratronse co mtodo de extraccin As anlises de coliformes e enterococos foron feitos pelo Laboratorio Interprofesional slida para a determinacin de 54 pesticidas. As anlises dos mesmos Galego de Anlise do Leite segundo o procedemento UNE-EN ISO 9308-1:2001.

utilizando

un

autoanalizador

de

fluxo

segmentado

fix

cun espectrmetro de masas/masas acoplado cromatografa liquida.

Durante o tempo que duraron as mostraxes recollronse os datos climticos de precipitacin (mm) e temperatura media do airee (C), das estacins deforon Fontecada (Santa pelo Labo As anlises de coliformes enterococos feitos Comba) na Cunca do ro Xallas e das estacins de A Pontenova e Pol na Cunca Alta do ro Interprofesional Galego de Anlise do Leite segundo o procedemento U Mio (Figura 3).

ISO 9308-1:2001. Durante o tempo que duraron as mostraxes recollronse os

climticos de precipitacin (mm) e temperatura media do aire (C

estacins de Fontecada (Santa Comba) na Cunca do ro Xallas e das estaci A Pontenova e Pol na Cunca Alta do ro Mio (Figura 3).
1039

Figura 3. Choiva e temperatura media do aire na cunca do Xallas e da cunca Alta do Mio.

DISCUSIN E RESULTADOS cunca Alta do Mio.


Figura Nitratos cunca Alta do Mio.

Figura 3. Choiva e temperatura media do aire na cunca do Xallas e da

3. Choiva e temperatura media do aire na cunca do Xallas e da

Encontrouse que en contra da situacin xeral de alta contaminacin por nitratos en zonas agrcola-gandeiras, en Galicia este feito non se cumpre. Os niveis encontrados na Cunca do Xallas (Figura 4) mostran niveis por debaixo de 16-18 ppm de nitratos, cunha media por mes de todalas cuncas xuntas que se sita entre 4 e 9 ppm, e un descenso dos niveis de nitratos nos meses de xuo de 2007 e abril de 2008 debido a un efecto de dilucin, xa que coinciden cuns momentos de mostraxe nos que os ros levaban os caudais mis altos.

1040

nitratos en zonas agrcola-gandeiras, en Galicia este feito non se cumpre. Os niveis encontrados na Cunca do Xallas (Figura 4) mostran niveis por debaixo de 16-18 ppm de nitratos, cunha media por mes de todalas cuncas xuntas que se sita entre 4 e 9 ppm, e un descenso dos niveis de nitratos nos meses de xuo de 2007 e abril de 2008 debido a un efecto de dilucin, xa que coinciden cuns momentos de mostraxe nos que os ros levaban os caudais mis

Figura 4. Evolucin do contido de nitratos na cunca do ro Xallas. altos.

En lias xerais todalas cuncas seguen a mesma tendencia, e mantense cada unha Figura 4.semellantes Evolucin do de nitratos na cunca do ro Xallas. delas en niveis aocontido longo do ano. As cuncas cun maior contido en nitratos foron a do ro Maroas (C7) (cunha media de N de 12.6 ppm, un mnimo de 7.7 ppm en xuo de 2007 e un mximo de 18.6 en xaneiro 2006) a do ro Chancela e (C8) (cunha media En lias xerais todalas cuncasde seguen a emesma tendencia, mantense de N de 16.1 ppm, un mnimo de 6.0 ppmao enlongo xuo do de ano. 2007 un mximo de 16.0 en cada unha delas en niveis semellantes Asecuncas cun maior outubro de 2007), zonas dentro do concello de Mazaricos que o concello na provincia de contido en nitratos foron a do ro Maroas (C7) (cunha media de N de 12.6 ppm, A Corua cunha maior actividade gandeira. Os puntos limposde (PL1 e en PL2), tomados un mnimo de 7.7 ppm en xuo de 2007 e un mximo 18.6 xaneiro de como referencia do nitratos(C8) normal nas media augas de recollidas en ppm, zonasun de mnimo pouca actividade 2006) e contido a do roen Chancela (cunha N de 16.1 de humana, dan contidos medios de nitratos de 2.63 ppm (PL1) e 2.67 ppm (PL2). Contidos 6.0 ppm en xuo de 2007 e un mximo de 16.0 en outubro de 2007), zonas de nitratos que tendramos que tomar de referencia como valor 0. actividade humana, dan contidos medios de nitratos de 2.63 ppm (PL1) e 2.67 dentro do concello de Mazaricos que o concello na provincia de A Corua cunha
valor 0. referencia do nitratos, contido en nitratos normal augas recollidas en zonas de pouca de 14-16 ppm de cunha media pornas mes de todalas cuncas xuntas que se sita Os niveis encontrados na Cunca Alta do Mio (Figura 5) mostran niveis por entre 5 e 9 ppm, e sen variacins importantes dos niveis en ningn dos meses de mostraxe debaixo de 14-16 ppm de nitratos, cunha media por mes de todalas cuncas estudiados. xuntas que se sita entre 5 e 9 ppm, e sen variacins importantes dos niveis en ppm (PL2). Contidos de nitratos tendramos que tomar de referencia como maior actividade gandeira. Os que puntos limpos (PL1 e 5) PL2), tomados Os niveis encontrados na Cunca Alta do Mio (Figura mostran niveiscomo por debaixo

Figura 5. Evolucin contido nitratos na cunca Alta do ro Mio. ningn dos do meses de de mostraxe estudiados.

Figura 5. Evolucin do contido de nitratos na cunca Alta do ro Mio.

1041

A cunca cun maior contido en nitratos foi a do ro Madanela (C3) (cunha

A cunca cun maior contido en nitratos foi a do ro Madanela (C3) (cunha media de N de 8.93 ppm, un mnimo de 5.7 ppm en novembro de 2006 e un mximo de 13.3 en novembro de 2007), coincidienco coa zona de A Pastoriza que o concello na provincia de Lugo cunha maior actividade gandeira. En lias xerais todalas cuncas seguen a mesma tendencia, e mantnse cada unha delas en niveis semellantes ao longo do ano. Non se observan relacin dos datos de nitratos das duas cuncas (Xallas e Cunca Alta do Mio) coas precipitacins mensuais nin coas temperaturas, nin coas pocas de aplicacin de fertilizantes minerais (febreiro a maio) e orgnicos (outubro-novembro e febreiro a maio). Os niveis de nitratos observados estn por debaixo das 50 ppm de nitratos que nos indican problemas de contaminacin importantes e por debaixo das 25 ppm que o nivel mximo recomendado (Directiva 91/676/CEE do Consello, de 12 de decembro de 1991, relativa proteccin das augas producida por nitratos utilizados na agricultura). Estes datos coinciden cos obtidos no proxecto Interreg Green Dairy (Pimlin et al, 2006) segundo o cal o clima e a clase de solos determinan a drenaxe e a dilucin de nutrientes (altos caudais no Xallas diluen a concentracin de nitratos) e que os usos forestais, elevados en Galicia, determinan a dilucin dos aportes de nitrxeno dos terreos agrcolas fertilizados.

Microbioloxa.
Segundo a clasicacin que aparece das augas na Directiva 76/160/CEE do Consello, de 8 de decembro de 1975, relativa calidade das augas de bao, estas clasifcanse en augas de calidade insuciente, suciente, boa e excelente tendo en conta o contido en enterococos intestinais e o contido en Escherichia coli. Na cunca do Xallas (Figura 6) o contido medio de Escherichia coli si exceptuamos 5 mostraxes (sobre un total de 28), danos unha calidade das augas boa (por debaixo de 1000 ufc/100ml) e na sua gran maiora excelente (por debaixo de 500 ufc/100ml) e o contido de Enterococos intestinais si exceptuamos 3 mostraxes (sobre un total de 28), danos unha calidade das augas boa (por debaixo de 400 ufc/100ml) e na sua gran maiora excelente (por debaixo de 200 ufc/100ml). Son, en xeral, augas de calidade boa e excelente, s a cunca nove de Mazaricos aproxmase a unha calidade insuciente tendo en conta o contido en Escherichia coli. Segundo a clasicacin que aparecen das augas na Directiva 98/83/CE do Consello, de 3 de novembro de 1998, relativa calidade das augas destinadas a consumo humano, estas clasifcanse segundo o mtodo de tratamento para a sua transformacin en auga potable en augas A1 (tratamento fsico simple e desinfeccin), A2 (tratamento fsico normal, qumico e desinfeccin) e A3 (tratamento fsico e qumico intensivos, ano e desinfeccin) e tendo en conta o contido en Coliformes totais, as augas da cunca do Xallas pertecen categora intermedia A2. Por contido medio ao longo do tempo de cada unha das cuncas a clasicacin A2, aproximndose o PL2 A1 (cunha media de 57 ufc/100ml).

1042

Figura 6. Evolucin do contido microbiolxico na cunca do ro Xallas.

Polo tanto a calidade das augas dende o punto de vista microbiolxico na cunca do Figura 6. Evolucin do contido microbiolxico na cunca do ro Xallas. Xallas podemos considerala bastante boa.
Polo tanto a calidade das augas dende o punto de vista microbiolxico na A presencia destes microorganismos non gardan unha relacin nin coas precipitacins cunca do Xallas podemos considerala bastante boa. mensuais, ao contrario do estudo feito por Kistemann et al. (1988) que con eventos de forte A presencia destes microorganismos non gardan unha relacin nin coas precipitacin encontrou a maior concentracin de contaminacin microbiolxica, nin coas precipitacins mensuais, ao contrario do estudo feito por Kistemann et al. (1988) temperaturas. Pero si gardan unha relacin coas pocas de aplicacin de xurros (outubro a que con eventos de forte precipitacin encontrou a maior concentracin de novembro e febreiro a maio), pois nin os mximos danse en outubro de 2006, contaminacin microbiolxica, coas temperaturas. Pero si gardan unha xuo de 2007 (xusto no mes posterior ao de maior aplicacin de xurros que maio), abril relacin coas pocas de aplicacin de xurros (outubro a novembro e febreiro a de 2008, xuo de 2008 e novembro de 2008. maio), pois os mximos danse en outubro de 2006, xuo de 2007 (xusto no mes

Segundo a clasicacin que aparecen das augas na Directiva 76/160/CEE do 2008 e novembro de 2008. Consello, de 8 de decembro de 1975, relativa calidade das augas de bao, o contido Segundo a clasificacin que aparecen das augas na Directiva 76/160/CEE medio de Escherichia coli na cunca Alta do Mio (Figura 7) si exceptuamos 3 mostraxes do Consello, de 8 de decembro de 1975, relativa calidade das augas de bao, o (sobre un total medio de 9),de danos unha coli calidade das Alta augas encima de 1000 contido Escherichia na cunca do insuciente Mio (Figura (por 7) si ufc/100ml) e o contido de Enterococos intestinais si unha exceptuamos 2augas mostraxes (sobre un exceptuamos 3 mostraxes (sobre un total de 9), danos calidade das total de insuficiente 9), danos (por unhaencima calidade boa (por de Enterococos 400 ufc/100ml) e na sua de das 1000 augas ufc/100ml) e o debaixo contido de intestinais si exceptuamos 2 mostraxes (sobre un total de 9),cuncas danos unha gran maiora excelente (por debaixo de 200 ufc/100ml). Por presentan augas de calidade das augas boa (por C1, debaixo 400 ufc/100ml) e na sua gran maiora calidade insuciente as cuncas C2,de C3 e C4.
excelente (por debaixo de 200 ufc/100ml). Por cuncas presentan augas de

posterior ao de maior aplicacin de xurros que maio), abril de 2008, xuo de

Figura 7. calidade Evolucin do contido microbiolxico insuficiente as cuncas C1, C2, na C3 cunca e C4. Alta do ro Mio.

Figura 7. Evolucin do contido microbiolxico na cunca Alta do ro Mio.

1043

Segundo a clasificacin que aparecen das augas na Directiva 98/83/CE do

Segundo a clasicacin que aparecen das augas na Directiva 98/83/CE do Consello, de 3 de novembro de 1998, relativa calidade das augas destinadas a consumo humano, as augas pertecen categora intermedia A2 (entre 50 e 5000 ufc/100ml). Por contido medio ao longo do tempo de cada unha das cuncas a clasicacin A2. A presencia destes microorganismos non gardan unha relacin nin coas precipitacins mensuais, nin coas temperaturas. Pero si gardan unha relacin coas pocas de aplicacin de xurros (outubro a novembro e febreiro a maio), pois os mximos danse en novembro de 2006, maio de 2007 (xusto no mes posterior ao de maior aplicacin de xurros que maio), novembro de 2007 e decembro de 2008. interesante que nalgunhas mostraxes nunha cunca en concreto disparbanse os niveis microbiolxicos a niveis altsimos (datos suprimidos para non desvirtuar as medias), como por exemplo feb07-C2: 13600; may07-C6: 25600; nov 07-C1:52000; nov 07-C3:15000 ufc de E.coli/100ml, o que vendo as datas indcanos posibles vertidos puntuais de xurros ao ro. A calidade das augas dende o punto de vista microbiolxico na cunca Alta do Mio insuciente e debera mellorarse. Encntrase unha certa relacin entre contidos microbiolxicos de Escherichia coli e contido de nitratos nalgunhas cuncas.

Pesticidas.
Os pesticidas detectados con mis frecuencia na Cunca do ro Xallas nos anos 2007 (Figura 8) e 2008 (Figura 9) foron atrazina, alacloro, acetocloro e tertutilazina nas cuncas C1, C6, C7, C8, C9, e C12 coincidindo, si exceptuamos a Cunca C12, coas cuncas con mis altos niveis de nitratos e de microorganismos.As C2, C3, C4, C5, C13, PL1 e PL2 presentaron os niveis mis baixos, coincidiendo tamn cos niveis mis baixos de nitratos e de microorganismos. Os dous metabolitos da atrazina e da terbutilazina, DEA e DETBA, foron tamn cuanticados con concentracins entre 20 e 50 ng/l. O metolacloro foi tamn cuanticado cunha concentracin media de 20 ng/l en xuo de 2007 nas subcuncas C2, C8, C9, C10 e C11. Esta cloroacetanilida foi cuanticada en 500 ng/l na cunca C12 no mes de xuo de 2007.

1044

Cunca

C12,

coas

cuncas

con

mis

altos

niveis

de

nitratos

de

microorganismos.As C2, C3, C4, C5, C13, PL1 e PL2 presentaron os niveis mis baixos, coincidiendo tamn cos niveis mis baixos de nitratos e de

microorganismos. Os dous metabolitos da atrazina e da terbutilazina, DEA e DETBA, foron tamn cuantificados con concentracins entre 20 e 50 ng/l. O metolacloro foi tamn cuantificado cunha concentracin media de 20 ng/l en xuo de 2007 nas subcuncas C2, C8, C9, C10 e C11. Esta

cloroacetanilida foi pesticidas cuantificada en 500alacloro, ng/l na acetocloro cunca C12 eno mes de xuo de do ro Figura 8. E  volucin do contido dos atrazina, tertutilazina na cunca 2007. Xallas no ano 2007.

Figura 8. Evolucin do detectado contido dos pesticidas atrazina, alacloro, En 2008, o metolacloro foi s a niveis de trazas por debaixo de 10 ng/l , acetocloro e tertutilazina na cunca do ro Xallas no ano 2007. entre xuo e xullo en catro mostras das cuncas C1, C5, C6 e C9.

As outras substancias prioritarias auga, osa dous En 2008, o metolacloro foi en s detectado niveis insecticidas de trazas por organofosforados debaixo de clorfenvinfs 10 e chlorpirifs e os herbicidas simazina, diurn e isoproturn non ng/l , entre xuo e xullo en catro mostras das cuncas C1, C5, C6 e C9. se detectaron en ningn momento. As outras substancias prioritarias en auga, os dous insecticidas organofosforados
Figura 9. E  volucin do contido dos pesticidas atrazina, alacloro, acetocloro e tertutilazina na cunca do ro detectaron en ningn momento. Xallas no ano 2008.
clorfenvinfs e chlorpirifs e os herbicidas simazina, diurn e isoproturn non se

Os pesticidas detectados na do Cunca Alta do ro Mio (Figura 10) con mis frecuencia Figura 9. Evolucin contido dos pesticidas atrazina, alacloro, acetocloro tertutilazina na cunca do nas ro Xallas no ano foron atrazina, alacloro,eacetocloro e tertutilazina cuncas C2 e 2008. C4 principalmente, pero a niveis bastante por debaixo dos atopados na cunca do ro Xallas. A C5 presentou os niveis Os pesticidas detectados na Cunca Alta do de ro nitratos Mio (Figura con mis mis baixos, coincidiendo tamn cos niveis mis baixos e de10) microorganismos. A escala de cada subcunca do Xallas e do Mio, as concentracins dos dous principalmente, pero a niveis bastante por debaixo dos atopados na cunca do ro pesticidas pertencentes s 33 sustancias prioritarias, atrazina e tamn alacloro, foron mis Xallas. A C5 presentou os niveis mis baixos, coincidiendo cos nunca niveis mis altas que, por unha Concentracin Mxima Permitida: 2 e 0,7 g/l, e por outra baixos debanda, nitratos a e de microorganismos.
A escala de cada subcunca do Xallas e do Mio, as concentracins dos dous pesticidas pertencentes s 33 sustancias prioritarias, atrazina e alacloro, nunca foron mis altas que, por unha banda, a Concentracin Mxima Permitida: 2 e 0,7 g/l, e por outra banda a Concentracin Media Anual permitida, 0,6 e 0,3 frecuencia foron atrazina, alacloro, acetocloro e tertutilazina nas cuncas C2 e C4

1045

banda a Concentracin Media Anual permitida, 0,6 e 0,3 g/l, segundo as normas de calidade ambiental para augas superciais continentais recollidas na Directiva 2008/105/ CE do Parlamento Europeo e do Consello, relativa s normas de calidade ambiental no mbito da poltica de augas. A suma das concentracins dos 4 pesticidas maioritarios detectados tivo o seu mximo no mes de xullo de 2007, onde superou lixeiramente o valor de 1 g/l.
Figura 10.  Evolucin do contido dos pesticidas atrazina, alacloro, acetocloro e tertutilazina na cunca Alta do Mio.

Os niveis atopados na cunca Alta do Mio foron bastante mis baixos que na cunca acetocloro e tertutilazina na cunca Alta do Mio. do Xallas, debido a unha menor porcentaxe de supercie adicada ao cultivo do millo forraxeiro na cunca Alta do Mio. Os perfs das concentracins seguiron unha variacin Os niveis atopados na cunca Alta do Mio foron bastante mis baixos que estacional, con valores mximos entre e porcentaxe xuo, despois da sementeira do millo e da na cunca do Xallas, debido a unha maio menor de superficie adicada ao aplicacin dos do herbicidas nas parcelas. prohibicin do uso de e alacloro no ano cultivo millo forraxeiro na cunca A Alta do Mio. Os perfs das atrazina concentracins 2008, foi respetada gandeiros porque concentracins nas augas foron moito mis seguiron unhapolos variacin estacional, con as valores mximos entre maio e xuo, baixas que no ano 2007. despois da sementeira do millo e da aplicacin dos herbicidas nas parcelas. A Entre cuncas encontrronse diferencias apreciables, coincidiendo en xeral os contidos gandeiros porque as concentracins nas augas foron moito mis baixas que no mis altos cos mis altos de nitratos e microorganismos, e coas zonas de maior actividade ano 2007. gandeira e os Entre contidos mis baixos cos mis baixos de nitratos e microorganimos. cuncas encontrronse diferencias apreciables, coincidiendo en xeral
os contidos mis altos cos mis altos de nitratos e microorganismos, e coas prohibicin do uso de atrazina e alacloro no ano 2008, foi respetada polos

Figura 10. Evolucin do contido dos pesticidas atrazina, alacloro,

CONCLUSINS nitratos e microorganimos.

zonas de maior actividade gandeira e os contidos mis baixos cos mis baixos de

Nas zonas gandeiras de vacn de leite estudadas non se detectaron problemas de CONCLUSINS contaminacin por nitratos nin por pesticidas, estando os valores bastante por debaixo dos Nas zonas gandeiras de vacn de leite estudadas non se detectaron umbris estipulados na normativa vixente. Si que se detectaron problemas de contaminacin problemas de contaminacin por nitratos nin por pesticidas, estando os valores microbiana, sobre todo na Cunca Alta do Mio, cunha orixe probable nun uso dos xurros bastante por debaixo dos umbris estipulados na normativa vixente. Si que se preto dos cursos de auga, e nalgns casos en lavados de cisternas ou vertidos ilegais detectaron problemas de contaminacin microbiana, sobre todo na Cunca Alta do directos ao ro.

1046

A contaminacin por nitratos que aporta o sector gandeiro permanece en niveis semellantes ao longo do ano nos ros galegos, en cambio a contaminacin por microorganismos e por pesticidas dependen do momento de aplicacin dos xurros e dos pesticidas.

Agradecementos
Xunta de Galicia pola nanciacin do Proxecto: Implementacin dun Sistema de Informacin Xeogrco (SIX) para a Avaliacin da Contaminacin das Augas pola Actividade Agraria en Cuncas Hidrogrcas, a Da. Emma Rodrguez Rey e Da. M Jos Bermdez Vilario pola realizacin das anlisis de nitratos, a Da. Paula Pulleiro Garca pola realizacin das anlises de pesticidas e ao LIGAL pola realizacin das anlises microbiolxicas.

Bibliografa
Horton, R. 1945. Erosional development of streams and their drainage basins: hidrophysical approach to quantitative morphology. Geological Society of the America Bulletin, 56, 275-370. Kistemann, T.; Dangendorf, F.; Exner, M. 2001. A GIS as a tool for microbial risk assessment in catchment areas of drinking water. International Journal of Hygiene and Environmental Health, 203. Navarrete, P.; Martn, G.; Arenas, M. Y Virgos, L.I. 1990. Evaluacin de la contaminacin generada por los residuos ganaderos en las comunidades autnomas de Asturias y Cantabria. En : Actas del I Congreso Internacional de Qumica de la A.N.Q.U.E. Volumen II, pp. 123-134. Pimlin, A.; Irle, A.; Mirabal, Y. (2006). Contribution of the dairy herd to nitrogen and phosphorus surplus at regional scale and risks for water quality. En: Proceedings of the nal Seminar of Green Dairy Project: Interreg Altantica Area III B N100, 97-112. Strahler, A.N. 1964. Quantitative geomorphology of drainage basins and channel networks. Section 4-II of Handbook of Applied Hydrology. McGraw-Hill, New York. UNE-EN ISO 9308-1:2001. Calidad del agua. Deteccin y recuento de Escherichia coli y de bacterias coliformes. Parte 1: mtodo de ltracin en membrana.

1047

INOVAO TECNOLGICA NA CADEIA PRODUTIVA DA CASTANHA DE CAJU


* Cmara Neto, C. ** Cmara, I. C. ***Fernandes, D.S.

1. Introduo
A produo mundial de castanha, segundo a FAO 2005, de cerca de 3,1 milhes de t por ano, onde os principais pases produtores so o Vietn (941.600 t), Nigria (636.000 t), ndia (573.000 t), Brasil (236.000 t) e Indonsia (122.000 t). Juntos, esses pases respondem por mais de 90% de todas as exportaes mundiais de amndoa de castanha de caju. Ainda segundo a FAO, a rea cultivada com cajueiro no mundo de 33.900 km. (1). A previso da safra brasileira de castanha de caju para 2009, tendo como referncia o ms de julho mostra, em relao a 2008, uma variao de 17,29% na produo, 3,76% na rea plantada, +2,3% na rea colhida (hectares) e 14,86% no rendimento (kg de castanha por hectare). (2). Conforme dados estatsticos da CACEX do Banco do Brasil (3), o Brasil o terceiro exportador mundial da amndoa da castanha do caju (ACC) e, exportador do lquido da castanha do caju (LCC). Os principais importadores so os Estados Unidos, parte da Europa, Oriente, Mxico e Unio Sovitica, onde a demanda do LCC bem maior que a demanda da ACC. A castanha de caju compe uma cadeia de negcios concentrada nos estados do Nordeste, com 195 mil produtores estabelecidos em uma rea de 680 mil hectares, 22 mil mini fbricas ativas e 11 grandes unidades de processamento, compondo um parque industrial de 270 mil toneladas de capacidade instalada. (4). O beneciamento da castanha de caju tem como resduo industrial a sua casca, que se

Fig. 01 Amndoa do Caju

1049

constitui de epicarpo e mesocarpo fundidos, e do endocarpo que envolve a amndoa. (Fig. 01). Este material, pela alta concentrao do cido anacrdico e fenis, contidos no epicarpo e mesocarpo e, taninos no endocarpo, so extremamente custicos, provocando leses irreversveis nas mos e braos do pessoal que o manipula diretamente nas mini fbricas, enquanto nas grandes indstrias o lquido da castanha de caju (LCC) processado e exportado. Atualmente so realizadas pesquisas visando o aproveitamento do endocarpo, a pelcula que envolve a amndoa, como componente para a formulao de raes para ovinos e caprinos. A Universidade Federal do Rio Grande do Norte UFRN, com apoio da PETROBRAS, tem focado a sua linha de investigao cientca para a utilizao do LCC na formulao de antioxidantes na rea do biocombustvel. (5). Por outro lado, tornase inadequada a eliminao destes resduos diretamente no meio ambiente, por serem altamente poluentes. Paralelamente vertente cientca desenvolvida pela Universidade Brasileira, EMBRAPA, EMATER e EMPARNE, a Universidade de Palha que h 40 anos trabalha alternativamente com tecnologias sociais, desenvolveu o Arranjo Produtivo Solidrio- Cmara & Cmara, 2008 (6) e, atualmente, em conjunto a Fundao Art--Ria e ao Grupo Sertanejo de Economia Solidria e Tecnologia Social, sediadas no Municpio de Felipe Guerra/RN, foi desenvolvido o Projeto Reciclar que visa identicar princpios ativos dermacuticos contidos em restos de tratos culturais da agricultura familiar, como tambm das micro e pequenas empresas agroindustriais, notadamente as da castanha do caju. Aps o desenvolvimento de produtos de higiene pessoal com base no epicarpo, mesocarpo e endocarpo da castanha de caju, segundo as suas possibilidades de utilizao etnodermatolgicas e os fundamentos da cosmiatria, a convite do Servio Brasileiro de Apoio s Pequenas e Mdias Empresas - Sebrae, este projeto foi difundido em uma ocina de transferncia de tecnologia e qualicao de mo de obra na Fundao Art--Ria, no Municpio de Felipe Guerra/RN, Brasil.

2. DESENVOLVIMENTO:
2.1 Ocina de Qualicao:
O Municpio de Felipe Guerra, no estado do Rio Grande do Norte, Brasil, um dos 17 Municpios que compem o Territrio da Cidadania do Apodi. Em consonncia com o estabelecido na Matriz de Aes para 2009 do Governo Federal, o Servio Brasileiro de Apoio s Micro e Pequenas Empresas SEBRAE/RN Brasil, desenvolveu o Projeto Territrio do Apodi Nas Pegadas de Lampio.

Fig. 3 - Maria Bonita e Lampio.

1050

Fig. 4 Lampio ao lado de Maria Bonita, com o Estado Maior do Cangao.

O citado projeto, conforme documento ocial do SEBRAE/RN, Brasil prope o desenvolvimento territorial de diversos municpios potiguares, criando novos produtos e oportunidades de negcios com base na idia de culturalizao da economia do turismo e do artesanato, ou seja, usar a cultura para agregar valor aos negcios e s atividades econmicas. A ao do Sebrae busca ainda desenvolver a regio por meio do estmulo ao empreendedorismo, capacitao, qualicao e gesto dos negcios, sempre valorizando as vocaes e atividades j existentes no territrio. Fomentando o empreendedorismo a partir da potencializao das vocaes produtivas do territrio, com o intuito de ampliar e diversicar oportunidades de gerao de pequenos negcios e postos de trabalho no territrio da Chapada do Apodi. Tais feitos so possveis graas ao incentivo da economia da cultura, da culturalizao da economia e do turismo. Sendo o pblico alvo os empreendedores individuais e coletivos, empresrios de micro e pequenas empresas e associaes produtivas dos 17 municpios inseridos no territrio da Chapada do Apodi/RN. (7). Este projeto desenvolveu-se na rea dos tocosmticos, mais especicamente com relao ao desenvolvimento de sabonetes orgnicos dermacuticos, utilizando a ora etnobotnica tradicionalmente usada no combate s afeces dermatolgicas e ginecolgicas, nos anos vinte e trinta do sculo passado, poca em que o famoso cangaceiro Lampio desenvolveu suas aes beligerantes no Nordeste do Brasil. A sua passagem pelos sertes do Rio Grande Norte, ocorreu neste Territrio, sendo marcada por atos de banditismo, culminando com a sua derrota e conseqente retirada do Municpio de Mossor/RN.

1051

No compete discutir o mrito deste episdio que serviu de landmark para o desenvolvimento meritrio do Projeto proposto pelo SEBRAE/RN. Em realidade a partir de um episdio que caracterizou um perodo marcado pelas desigualdades sociais, procurou-se demonstrar, que trilhando a mesma rota poder-se-ia, com aes pontuais e a custos relativamente baixos, criar emprego e renda para as populaes com um dos mais baixos ndices de Desenvolvimento Humano (IDH) do Brasil. Paradoxalmente, nesta regio que esto situadas as grandes reservas de petrleo em terra rme do Rio Grande do Norte e, em conseqncia, do Brasil. Assim sendo, alm dos trabalhos voltados para preservao do bioma aonde ocorrem aes de captao do petrleo, a atividade voltada para o desenvolvimento scio-econmico e cultural do sertanejo emblemtica nas reas de maior atividade da empresa petroleira, as quais visam alm de ampliar os horizontes, conjugando crescimento econmico com justia social, democracia e sustentabilidade ambiental. PETROBRAS Desenvolvimento & Cidadania. (8). A organizao no Governamental ABELHAR, com sede e atuao no municpio de Felipe Guerra/RN, cuja nalidade o combate prostituio infantil e s drogas, mantida com dotao oriunda do Fundo da Infncia e Adolescncia da PETROBRAS, solicitou do SEBRAE/RN e promoveu uma ocina de capacitao para produo de sabonetes dermacuticos, para os jovens por ela assistidos.

2.2 - A Etnobotnica
Conforme a Organizao Mundial de Sade, 85% da populao dos pases em desenvolvimento (China inclusive) dependem da medicina popular para as suas aes bsicas de sade, correspondendo a um universo de 4,0 bilhes de pessoas, que tm nas plantas medicinais a sua maior fonte de medicamentos.(9). Em trabalhos prvios, a escolha das plantas inicia-se a partir de uma prospeco etnobotnica, seguida da reviso bibliogrca e avaliao dos princpios ativos nelas contidos e das suas indicaes dermacuticas e ginecolgicas (intravaginal). Este procedimento foi rigorosamente seguido em todos os Municpios aonde foram realizadas as ocinas de tocosmticos quando, utilizando tcnicas da antropologia cultural, foram promovidas entrevistas junto aos ervandeiros e as pessoas da comunidade que fazem uso dos produtos da medicina popular, identicando quais as partes das plantas utilizadas (razes, tronco, casca, folhas ou frutos) nas suas preparaes com nalidades teraputicas. Prticas estas utilizadas pela nossa ancestralidade, desde as populaes indgenas e, posteriormente, pelos europeus e africanos que no Brasil chegaram aps o sculo XVI. Considerando que as inovaes introduzidas no alteram as suas qualidades organolpticas e por serem itens de higiene pessoal, de Risco 1, produzidas artesanalmente, de acordo com a Agncia Nacional de Vigilncia Sanitria ANVISA Brasil, os produtos so dispensados de submeter a aprovao. Todavia, so observadas as determinaes contidas no Manual de Boas Prticas, Portaria n 348, de 18 de agosto de 1997, que institui o Manual de Boas

1052

Prticas de Fabricao e o Roteiro de Inspeo para as Indstrias de Produtos de Higiene Pessoal, Cosmticos e Perfumes. (10). Os procedimentos ora utilizados, embora pautados em fundamentos cientcos e farmacognsticos, so artesanais em decorrncia da proposta deste trabalho. E assim, isentos da observncia de determinadas posturas da ANVISA, o que no impede dispensao dos produtos por indicao mdica, com o respectivo acompanhamento clnico.

2.3. A Inovao
Para efeito de raciocnio, foram consideradas duas possibilidades relativas a esta inovao: a) modicao de protocolo preexistente para obteno do produto, desde que no altere suas caractersticas originais e nalidades dermacuticas; b) reciclagem alternativa de subprodutos de baixo valor da agroindstria, para a obteno de produtos nobres de maior valor agregado.

No caso especco de Felipe Guerra, foi utilizada a segunda opo, levando em considerao os avanos nos estudos cientcos sobre a composio qumica da casca da amndoa do caju (ACC), desenvolvidos pelas Instituies governamentais e Universidades do Nordeste do Brasil.

3. Metodologia
3.1. Sabonete do epicarpo/mesocarpo da castanha do caju:
A denio da concentrao do lquido da castanha do caju (LCC) utilizado na soluo saponicadora, foi efetuada levando-se em considerao aquelas que no provocassem leses epidrmicas, dermatose de contacto ou outras afeces cutneas. As castanhas utilizadas na produo dos sabonetes orgnicos so provenientes das coletas realizadas nos cajueiros nativos da regio. Inicialmente, aps a retirada da amndoa (ACC) da castanha, o seu epicarpo/mesocarpo utilizado na obteno de extrato alcalino que ir saponicar as gorduras vegetais, em uma soluo de suco do pednculo do caju, com 50% de NaHO, que reage com o cido anacrdico, resultando no anacardato de sdio. Em seguida procede-se a sua ltrao, com a nalidade de eliminar o excesso de anacardato de sdio, ajustando-se a sua densidade 36b, a m de efetuar-se a saponicao. Com exceo do NaHO, todos os demais componentes utilizados no processo tem certicado de orgnico nos rtulos.

1053

3.2 - Sabonete do endocarpo da castanha do caju:


Embora no exista o cido anacrdico no endocarpo da castanha do caju, por ele ser rico em taninos, o processo de saponicao baseado nos mesmos princpios fsicoqumicos daquele utilizado para obteno do sabonete de epicarpo/mesocarpo da castanha do caju.

4. Sustentabilidade
Considerando que as inovaes e tecnologias sociais desenvolvidas nos subprojetos da Universidade de Palha, apesar de destinados a um pblico alvo de baixo ndice de Desenvolvimento Humano (IDH), tem no seu produto nal uma qualidade e uma nalidade dermacutica to satisfatria que o seu nicho de mercado situa-se nas classes A e B, cuja delizao da clientela assegura os recursos necessrios para a continuidade do projeto de releitura da etnobotnica do Rio Grande do Norte. A Orgnica Potiguar, brao comercial da Universidade de Palha, sediada no Quiosque !7. do Centro de Convivncia Djalma Marinho, da Universidade Federal do Rio Grande do Norte UFRN responsvel pelos estudos de mercado e viabilidade tcnica e econmica dos produtos desenvolvidos.

5. Concluses
A reciclagem dos resduos industriais das mini fbricas da amndoa da castanha do caju, associados ao suco do seu pednculo para a obteno e formulao do agente saponicante, resultou em um sabonete de ao dermacutica de grande eccia. O protocolo de Hershberger (11), para obteno de sabonete a frio (cold process), adaptado e adequado s condies do nordeste brasileiro por Cmara e Cmara, viabilizaram a sua utilizao em projetos de economia solidria no Territrio do Serto do Apodi/RN Brasil. Os sabonetes dermacuticos obtidos, aps 12 meses de uso em creches e abrigos de idosos no apresentaram reaes alrgicas, efeitos colaterais ou outros tipos de rejeio. O projeto Serto do Territrio do Apodi Nas Pegadas de Lampio proporcionou a oportunidade de interagir os saberes da etnobotnica marinha do povo do litoral nordestino, com os procedimentos da medicina popular do nosso serto, revelando novas formas de utilizao dos restos de tratos culturais e/ou da agroindstria, de maneira mais competitiva, com uma maior possibilidade de gerar emprego e renda, por agregar valores expressivos atividade.

1054

6 . Bibliograa
FAO. Key Statistics of food and agriculture external trade. Disponvel em: http://faostat.fao. org/uh. Acesso em 20 Dez. 2005. Instituto Caju Nordeste. Disponvel em: www.cajunordeste.com.asp Banco do Brasil / CACEX. Disponmvel em: www.bancodobrasil.com.br Dissertao de Mestrado - Degradao Foto-Foton de Carbono Orgnico Total em Euentes da Industria de Beneciamento de Castanha de Caju. Ktia Rewgina de Souza Orientador: Ptof. Dr. Osvaldo Chiavone Filho. UFRN/PROGEQ. 2005. Programa Petrobras Ambiental Petrobras Global Petrobras Brasil 2010 Disponvel em: www.petrobras.com.br/.../ambiental/.../petrobras-garante-fornecimento-diesel-S50/ Arranjo Produtivo Solidrio. Cmara & Cmara 2008. Congreso de agroecoloxia e agricultura ecolxica (2. 2008. Monforte de Lemos) Construindo um rural agroecolxico. Vigo: Universidade de Vigo, Servizo de Publicacins, D. L. 2009. 424 p.; 24 cm.(Congresos; 62) Arranjo Produtivo Solidrio (175-184). Projeto Territrio Serto do Apodi - Nas Pegadas de Lampio. SEBRAE/RN-BR. Disponvel Em: www.sertaodoapodi.com.br Programa Petrobras Ambiental. Disponvel em: www.petrobras.com.br/desenvolvimentoecidadania Farnsworth, N. R. et al. O lugar das plantas medicinais na teraputica. Boletim da O.M.S., v.64, n.2, p.159-175, 1986. Manual de Boas Prticas de Fabricao e o Roteiro de Inspeo para as Indstrias de Produtos de Higiene Pessoal, Cosmticos e Perfumes. Disponvel em: www.anvisa. gov.br Making soap with James Hershberger a chemical engineer. Disponvel em: www. libertyreferences.com

1055

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Visitas de campo

Buscando a multifuncionalidade do monte: unha experiencia comunitaria de gandera ecolxica


Comunidade de Montes Veciais en Man Comn de Cabeiras (Arbo-Pontevedra)

Antecedentes.
473 hectreas de monte comunal 100 comuneiros e comuneiras Explotacin Forestal Sustentable Predominio da explotacin forestal comunitaria, presenza de gandera privada de vacn e cabalar

Ano 2006
Grave problema ambiental 6/08/2006. Un incendio imparable destre a totalidade da masa forestal e deteriora a biodiversidade local A Asemblea de comuneiros e comuneiras decide iniciar unha reexin pausada para decidir un plan de manexo.

O proxecto na actualidade
Existe un traballador comuneiro contratado a tempo completo. Cntase con 35 hectreas divididas en 3 parcelas cerradas polo seu permetro. A explotacin gandeira conta con 150 reprodutoras. Realzase recra na explotacin. Comercialzase toda a carne en circutos curtos de comercializacin. Proceso non contaminante Aproveitamento e posta en valor do coecemento tradicional Fixa poboacin

1059

Recuperando a tradicin... e innovando


Combinacin de aproveitamentos comunitarios: uso forestal e gandera. Acrdase democraticamente adquiir un rabao de cabras (recuperando unha vella tradicin da Parroquia) En xullo de 2008 comeza a actividade gandeira. Explotacin gandeira extensiva e ecolxica Primeira explotacin de cabrn ecolxico da Comarca. Ecxperimentacin coa plantacin de 200 castieiros micorrizados nunha plantacin de frondosas de 15 hectreas.

Os puntos crticos
Existe traballo de comuneiros gratuto que recae en poucas persoas. A taxa de xito de reproducin baixa, pero amosa unha comunitaria tendencia a crecer. Cooperacin Cooperacin comunitaria Os ingresos non son sucientes para atender todos os gastos. Prodcense ataques de lobo.

Cooperacin comunitaria

Manter a unidade da asemblea para que o proxecto contine.

Cooperacin Cooperacin comunitaria comunitaria


Cooperacincomunitaria comunitaria... Cooperacin Cooperacin comunitaria

Aproveitamento Aproveitamento do do rexenerado rexenerado natural natural

Aproveitamento do rexenerado natural..

Aproveitamento do
7 7

Traballo Traballo colectivo colectivo


8

Traballo colectivo Traballo Traballo colectivo colectivo


Traballo colectivo

Castieiros Castieiros micorrizados micorrizados Castieiros micorrizados


7

Traballo colectivo
9 9

10

1060

Traballo colectivo

Mapa Mapa de de Situacin SituacinCastieiros

Mapa de situacin Mapa

Aproveitamento rexenerado natural.. dedo Situacin

Integra agrcola d

oveitamento do rexenerado natural..

Reb
11

Aproveitamento do natural.. Aproveitamento do rexenerado natural.. Aproveitamento do rexenerado rexenerado natural.. Aproveitamento do rexenerado natural...
8

Aproveitamento do rexenerado natural..

Castieiros micorrizados
8
8 8 8 8

7 7

Castieiros micorrizados Castieiros micorrizados


Castieiros Castieiros micorrizados micorrizados
10

Castieiros micorrizados...

10

1061

Integrando o monte na producin

INTEGRANDO O MONTE NA PRODUCIN AGRCOLA: O USO DO TOXO NA PRODUCIN DE ADUBOS E COMPOST


A EXPERIENCIA DE ABONOS LOURIDO Rebordechn-Crecente (Pontevedra)

Caracterizacin da experiencia

Caracterizacin da experiencia

Nacemento da iniciativa no ano 1996 Experiencia de innovacin tcnica e social Relacin positiva entre as CMVMC e Abonos (toxo:

Nacemento da iniciativa no ano 1996 Lourido


Ules europeaus).

innovacin Aproveitamento dos recursos do monte Experiencia de tcnica e social

Relacin positiva entre as CMVMC e Abonos Lourido Obtencin dun ben econmico dunha especie

Aproveitamento silvestre dos recursos do monte (toxo: Ules Proceso biolxico de fermentacin controlada europeaus ).
Duracin do proceso de 8 meses a un ano

Obtencin dun ben econmico dunha especie silvestre.

Proceso biolxico deexperiencia fermentacin controlada Logros da


Aproveitamento dos recursos propios Obtencin de fertilizante e substrato de alta calidade Grandes sinerxias coas experiencias de agricultura ecolxica Diminucin do risco de incendios Proceso non contaminante Aproveitamento e posta en valor do coecemento tradicional Fixa poboacin

Enriquecemento do ecosistema Duracin do proceso de 8 meses a un ano

Os montes veciais son a base de subministro de toxo

Os montes veciais son a base de subministr

s son a base de subministro de toxo

Amaquinaria maquinariaest estadaptada adaptadapara para A aslabouras labourasno nomonte monte as


A maquinaria est adaptada s labores no monte

Traballo na planta..... Traballo na planta.....

Traballo Traballo na planta..... na planta.....

Traballo na planta

Produto nal e resultados... Produto final e resultados....

Soberana alimentaria e agricultura ecolxica Conclusins

CONCLUSINS DO CONGRESO DE AGROECOLOXA E AGRICULTURA ECOLXICA EN GALIZA

Homes e mulleres chegados desde moitas partes do Estado espaol e dos Estados amigos de Brasil, Arxentina, Venezuela, Mxico e Colombia reunidos na Facultade de Ciencias Econmicas da Universidade de Vigo, mediante a reexin crtica e motivada AFIRMAMOS: DESTERRAMOS o MONOCULTIVO, agrario e mental, e armamos a nosa disidencia globalizacin e ao neoliberalismo. QUEBRAMOS os lmites impostos pola academia que fomenta a fragmentacin do coecemento e a individulizacin da accin social e ENUNCIAMOS as novas propostas para unha nova sociedade: estamos vivos e CONSTRUMOS: Sistemas multifuncionais, hortcolas, agroforestais, silvopastors a partir dos recursos locais Prcticas de horticultura urbana, reintroducindo o rural no mundo urbano Cooperativas de consumo e de xestin conxunta dos recursos mediante prcticas que xiran coa conanza entre os homes e mulleres que as conforman e co seu compromiso, co seu tempo. Redes de apoio mutuo, non monetarizadas. ENUNCIAMOS as novas propostas para unha nova sociedade: rexeitamos as propostas tecnolxicas das CORPORACINS FAMENTAS mediante: A biodiversidade local para obter alimentos e remedios: bioinseticidas, bioherbicidas... Sistemas de producin multifuncionais que fan innecesarios os agrotxicos e as sementes asasinas. DENUNCIAMOS a ruptura dos sistemas ambientais e sociais provocada polas CORPORACINS FAMENTAS e dicimos NON aos transxnicos en Galiza e en todo o mundo e CRITICAMOS a pasividade de moitos gobernos movidos pola cegueira do poder para permitir a colonizacin empresarial da vida, porque unha barbarie que non atalla a morte diaria de 40.000 persoas pero si enche o seu peto de divisas manchadas de sangue e de angustia dos mortos e contaminados polo seu modelo depredador.

1069

ENUNCIAMOS as novas propostas para unha nova sociedade, conando no seu EFECTO CONTAXIOSO para que todos os pobos do mundo sexan libres e poidan exercer o seu dereito para denir as sas polticas sustentables de producin, distribucin e consumo, o seu dereito unha alimentacin digna a partir das pequenas e medianas explotacins agrarias. Somos TOLERANTES, e estamos dispostos a dialogar e discutir, pero NIN UN PASO ATRS na defensa do dereito bsico supervivencia e existencia digna dos homes e mulleres, sexa cal sexa a cor da sa pel, a sa etnia, as sas crenzas. A AGROECOLOXA o marco ptimo para a transformacin social, econmica e poltica do PLANETA TERRA. Non o reformismo modernista senn o compromiso tico e poltico de miles de labregos, das sas asociacins, de miles de consumidores amsanos como a vida coti unha estratexia de resistencia con capacidade mobilizadora e activadora de propostas de transformacin revolucionaria. Nese camio seguiremos ata alcanzar a nosa soberana alimentaria, comunitaria e planetaria.

1070

Editan

Patrocinan

Colabora

También podría gustarte