Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
COMIT DE ORGANIZACIN
Mara Dolores Domnguez Garca. Wageningen University Xavier Simn Fernndez. GIEEA. UVIGO David Prez Neira. Universidade de Sevilla. Daniel Vzquez Merns. GIEEA. UVIGO. Luca Rodrguez Amoedo. GIEEA. UVIGO. Secretario: Damin Copena Rodrguez. GIEEA. UVIGO
COMIT CIENTFICO
Manolo Gonzlez de Molina. Universidade Pablo Olavide. Sevilla. Jan Douwe van der Ploeg. Universidade de Wageningen. Holanda Francisco Xavier Sans. Universidade de Barcelona. Adolfo Cordero. UVIGO. Ernesto Snchez. Director do Consello Regulador da Agricultura Ecolxica de Galicia. Xavier Simn Fernndez. GIEEA. UVIGO Presidente: Santiago Javier Sarandn. Escola de Agronoma. Universidade de La Plata. Arxentina. Edita: Grupo de Investigacin en Economa Ecolxica e Agroecoloxa Deseo e maquetacin: Trculo Artes Grcas, S.A. ISBN: 978-84-614-3560-9 N rexistro: 10/89969
ndice
CONFERENCIAS PLENARIAS................................................................................................. 9
La construccin de soberana alimentaria desde la perspectiva de la agroecologa Xestin e aproveitamento dos recursos pastabeis extensivos no monte galego
Xos M Eloi Villada Legaspi .................................................................................................... 57 Eduardo Sevilla Guzmn ......................................................................................................... 11
Transicin agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia
Sonia Irene Crdenas Sols ...................................................................................................... 157
Raa Lupa de Quilmas; como un movemento social pde-se proxectar nunha alternativa contra a destrucin do territorio
Xos Manuel Casais Gonzlez, Luca Ferreira Fernndez, Adela Figueroa Panisse............................. 237
Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Grao, Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera ............................................................................................. 245
Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas. ................................................................................... 297
Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria
Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korosue. .................. 307
La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia la sostenibilidad de la agricultura
Flvia Charo Marques, Dcio Cotrim, Fbio Kessler Dal Soglio . ................................................... 337
Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo
Yann Pouliquen ...................................................................................................................... 373
Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos
M. Lpez Alonso, I. Blanco Penedo, M. Miranda, C. Castillo, J. Hernndez, J.L. Benedito .................... 385
Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho
Merval Ribeiro da Silva Filho, Altamiro Sousa de Lima Ferraz Jr. . .................................................. 457
Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no assentamento Domingos de Carvalho, Planalto Norte de Santa Catarina - Brasil
Susi Mara Freddi, Marcelo Maraschin . ...................................................................................... 471
Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria
Fernanda Savicki de Almeida, Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas. ......................................... 491
Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes ........................................................................................................... 507
Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
A transio construccin de monocultivos de caf em sistemas agroforestais no Estado do Esprito Santo, Brasil
Eduardo Ferreira Sales ............................................................................................................ 525
Men-Vi: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidad Politcnica de Catalua
Diego Alba Fraga, Lus Miguel Campos Rodrigues . ..................................................................... 569
A reserva da biosfera rea de Allariz como marco axeitado para o desenvolvemento de proxectos agroecolxicos no medio rural
Xos Manuel Romero Rodrguez ................................................................................................ 591
Usos sociais e ambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego
Xos Alfredo Pereira Martnez . ................................................................................................. 663
posters.............................................................................................................................. 813
Efecto de periodos cortos de descanso del pastoreo sobre el suelo en dehesas de Quercus ilex subsp. ballota
F. Moreno Elcure, M.D. Carbonero Muoz, A. Garca Moreno, J.R. Leal Murillo, M.T. Hidalgo Fernndez y P. Fernndez Rebollo . .......................................................................... 815
La poltica agrcola actual venezolana: desarrollo endgeno, agroecologa y soberana alimentaria (desde un estudio de caso)
Yolanda Molina Garca............................................................................................................. 825
Susi Mara Freddi, Renata Gomes Rodrigues, Prof. Dr. Clarilton E.D.C. Ribas, Guilherme Ribeiro Gomes......................................................................................................... 841
Cidades produzindo alimentos: uma nova perspectiva para a Segurana e Soberania Alimentar no meio urbano
Nova Lei de certicao de orgnicos do Brasil. Estudo de caso: Sua aplicao e os reexos sobre a comercializao dos produtos do Sitio Capororoca em feiras ecolgicas de Porto Alegre - Rio Grande do Sul
Ari Henrique Uriartt, Xavier Simn Fernndez, Sonia Regina de Mello Pereira, Silvana Bohrer . .......... 853
Caracterizacin agronmica y cianognica de poblaciones naturales de trbol blanco y trbol violeta recolectadas en la Cordillera Cantbrica
J.E. Lpez Daz, E. Gonzlez Arrez, J.A. Oliveira Prendes y O. P. Vzquez Yez . .............................. 865
Efecto de la aplicacin y la naturaleza de la materia orgnica en la recuperacin de suelos afectados por procesos de salinidad
Annia Mederos Molina, Rosa Orellana, Felipe Bastida, Mara Teresa Hernndez y Carlos Garca Izquierdo ........................................................................................................... 885
Efecto del tipo de fertilizacin en las emisiones de xido nitroso en praderas de bajo manejo de pastoreo
D. Bez, A. Louro, M.I. Garca, J. Valladares ................................................................................ 905
Extrativismo da Juara (Euterpe oleracea Mart. Arecaceae) e a promoo de renda, estudo de caso do municpio de Morros/MA Experiencia piloto de un huerto escolar ecolgico en un colegio de educacin infantil y primaria en la provincia de Pontevedra Buscando nuevos bioherbicidas para la agricultura ecolgica
Laura Rosa Costa Oliveira, Horcio Antunes de SantAna Jnior .................................................... 913
L. Martnez-Nez, M.J. Valcrce, P. Casal, PP. Gallego, L. Hermida . .............................................. 925 Carolina G. Puig, Noem Fernndez, Rubn Forjn, Alberto Garabatos, Luis Iglesias, Lorena lvarez-Iglesias, Adela Snchez-Moreiras, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol .......................... 937
Producin de hbridos de millo forraxeiro en cultivo ecolxico Qu tipo de vaca elixir para qu tipo de sistema leiteiro?
Ana Beln Monteagudo, Laura Campo, Beln Salleres, Jess Moreno-Gonzlez . .............................. 953 A.I. Roca Fernndez, L. Delaby, A. Gonzlez Rodrguez, M. E. Lpez Mosquera e Y. Gallard ................ 961
Capacidad de sumidero de carbono de suelos de dehesas con Quercus ilex L. ssp. ballota (Desf.) Sanp y la sostenibilidad de los sistemas agroforestales tradicionales Estudio de la aptitud fermentativa en estado slido del madroo para la obtencin de aguardiente
LA. Daz Jaimes, L. Parras Alcntara, P. Fernndez Rebollo, B. Lozano Garca y MD. Carbonero .......... 997
Evaluacin de la produccin y calidad nutritiva de hbridos de maz forrajero en dos sistemas de produccin: convencional y ecolgico El caso de la memoria biocultural de la tomtiga de ramellet
Aina Socies Fiol . .................................................................................................................... 1021 M.I. Garca Pomar, J. Castro Insua, D. Bez Bernal, T. Dagnac, J. Lpez, M. Garca Chao ................... 1037
Estudio do grao de contaminacin das augas en zonas gandeiras de vacn de leite en Galicia Inovao tecnolgica na cadeia produtiva da CASTANHA DE CAJU
I. Nota introductoria.
Hace casi veinte aos se inici en la Universidad de Crdoba (Espaa) un Programa de Doctorado en Agroecologa; seguido, media dcada despus, de una Maestra dirigida especcamente a Latinoamrica1. El grupo de personas que iniciamos aquella docencia para la investigacin hemos permanecido (articulados por dicha docencia) intercambiando nuestros trabajos, y debatiendo sobre ellos, desde entonces llegando a generar, en mi opinin, un enfoque especco, que me satisface intentar presentar aqu, proponiendo incorporar la soberana alimentaria a las races de la Agroecologa en su conformacin histrica; tanto desde el pensamiento cientco como desde el pensamiento y la praxis popular: local, campesina e indgena.
Dicha Maestra est coordinada con el citado Programa de Doctorado del Instituto de Sociologa y Estudios Campesinos (ISEC) de la Universidad de Crdoba, aunque impartida desde la Universidad Internacional de Andaluca, habiendo surgido de la colaboracin del Consorcio Latinoamericano de Agroecologa y Desarrollo (CLADES) y la Asociacin Latinoamericana de Educacin Agrcola Superior (ALEAS) con el ISEC. Una buena parte de los profesores iniciadores de ambas experiencias son latinoamericanos como: Miguel Angel Altieri (University of California. Berkeley); Roberto Garca Trujillo (Universidad de Crdoba); Steve Gliessman (University of California, Santa Cruz); Victor Manuel Toledo (Centro de Ecologa de la U.N.A.M.-Mxico); Alba Gonzlez Jcome (Universidad Iberoamericana de Mexico); Maruja Salas (Universiteit Nijmegen); y Enrique Leff Zimmerman (Coordinador de la Red de Formacin Ambiental del Programa de las Naciones Unidas para el Medio Ambiente PNUMA) Aunque otros procedisemos de Europa y USA, nuestro trabajo se centraba prioritariamente en Latinoamrica, como es el caso de Joan Martnez Alier (Universidad Autnoma de Barcelona); Manuel Gonzlez de Molina (Universidad de Granada. Investigador del ISEC); Jan Douwe van der Ploeg (Agricultural University of Wageningen); Peter Rosset (University of California, Berkeley); Hermann J. Tillman (Universidad de Hohenheim); Graham Woodgate (Wye College, University of London); Stephan Rist (Universidad de Berna, Suiza en la actualidad, aunque por entonces en AGRUCO, Universidad Mayor de San Simn Cochabamba, Bolivia); Xavier Simon (Universidad de Vigo) y Toms Rodrguez Villasante (Universidad Complutense de Madrid), entre otros. Las diez maestras hasta ahora desarrolladas (que ha supuesto la realizacin de ms de 100 investigaciones a campo, con al menos dos aos de duracin, en ms de quince pases latinoamericanos). Las dos ltimos ediciones (ya como Programa Ocial de Postgrado) se han adaptado al nuevo Espacio europeo de Bolonia; por lo que el Master constituye el ao previo al Doctorado, que ha recibido la calicacin de Doctorado de Calidad en todas las convocatorias desde la aparicin de este grado de Excelencia en el Estado espaol, en 1997 hasta 2008.
11
Como consecuencia de un trabajo de campo de diez aos de acompaamiento a grupos de jornaleros andaluces (que se autodenominaban campesinos sin tierra y que, all por la segunda mitad de los 70s de la pasada centuria, iniciaron un proceso de lucha reivindicativa de una Reforma Agraria para Andaluca) llegamos a sistematizar sus formas de articulacin de naturaleza participativa, encontrando metodologas sociolgicas que facilitaran tales acciones. El paso siguiente fue aplicar tal estrategia participativa a las formas de rescate del manejo histrico local de los recursos naturales en los diferentes agroecosistemas a los que accedan mediante la toma de tierras, a travs de usurpaciones paccas en terrenos pblicos o en latifundios desaprovechados (Cf. el Manual de Agroecologa del ISEC, que surgi de aquella experiencia acadmico/militante: Guzmn Casado, Gloria; Manuel Gonzlez de Molina y Eduardo Sevilla, 2000: 11-18 y 529-235). Fue mediante este proceso de interaccin, entre nuestro conocimiento2 y el conocimiento local3, que llegamos a comprender la naturaleza pluriepistemolgica (articulacin de lo cientco con lo popular) de la Agroecologa. Desde esta tradicin, la Agroecologa fue denida, all por 19954, como consecuencia del apoyo emprico obtenido durante el periodo arriba sealado como el manejo ecolgico de los recursos naturales a travs de formas de accin social colectiva para el establecimiento de sistemas de control participativo y democrtico, en los mbitos de la produccin y circulacin. La estrategia terica y metodolgica as elaborada tendr, adems; por un lado, una naturaleza sistmica y un enfoque holstico, ya que tales formas de manejo habrn de frenar selectivamente el desarrollo actual de las fuerzas productivas para contener las formas degradantes de produccin y consumo que han generado la crisis ecolgica. Y, por otro lado, tal necesario manejo ecolgico de los recursos naturales, tendr igualmente, una fuerte dimensin local como portadora de un potencial endgeno, que, a travs del conocimiento campesino (local o indgena, all donde pueda an existir), permita la potenciacin de la biodiversidad ecolgica y sociocultural y el diseo de sistemas de agricultura sostenible. Comprendimos as que la forma de crear conocimiento (es decir, la epistemologa) de la Agroecologa surga de la generacin de contenidos a travs de una praxis compartida que, a efectos analticos, poda diversicarse en tres dimensiones: una primera, ecolgica y tcnico-agronmica; una segunda dimensin socioeconmica o de transformacin local, con un fuerte contenido endgeno; y una tercera dimensin sociocultural y poltica.
El grupo de persones que realizamos el proceso de acompaamiento (de 1977 hasta el 2000, aproximadamente) desde el Instituto de Sociologa y Estudios Campesinos (ISEC) de la Universidad de Crdoba ramos ingenieros agrnomos, socilogos e historiadores, fundamentalmente. El movimiento jornalero se nucleaba en torno al Sindicato de Obreros del Campo (SOC, hoy parte de Va Campesina), aunque junto a los referidos sin tierra, se unieron pronto pequeos agricultores de naturaleza campesina. Texto reproducido en E. Sevilla Guzmn (2006b: 221-248: 223)
12
Cuanto sigue5 es un intento de caracterizar la Agroecologa mostrando su similaridad con el concepto de Soberana Alimentaria; proponiendo la necesidad de incorporarlo a sus races epistemolgicas. Para ello, se nos presenta como imprescindible comenzar por denir ste enfoque transdisciplinar desde su epistemologa: es decir, tanto desde la ciencia (diferenciando analticamente las tres dimensiones antes sealadas); como desde la sabidura local campesina o indgena (apartado II) o como lo que entendemos por su construccin popular (desde los movimientos sociales agrarios: apartado III). En el apartado IV consideramos especicaremos las races epistemolgicas de la agroecologa; para nalizar con la referida propuesta respecto a la Soberana Alimentaria.
Este texto es un desarrollo acadmico, sustantivamente ampliado, del documento presentado para su discusin en el I Encuentro Latinoamericano de la Va Campesina de Formadores (as) en Agroecologa que tuvo lugar en Barinas, del 10 al 20 de Agosto de 2009, en el Instituto Agroecolgico Latinoamericano Paulo Freire, patrocinados por los Ministerios del Poder Popular para la Educacin Superior y para la Agricultura y Tierra y el Gobierno Bolivariano Socialista del Estado de Barinas. Quiero agradecer a Horacio Martins de Carvalho, sus mltiples atenciones; a Peter Rosset, su incansable militancia; a Miguel Altieri, su tolerancia; y a Dana su cario: todos ellos enriquecieron estos papeles.
13
problemas ya que no puede confundirse, como sucede comnmente, con la sabidura. La ciencia debe ser entendida como una va de generacin de conocimiento entre otras, mientras que la sabidura, adems de una forma de acceso al conocimiento, incorpora un componente tico esencial, aportado por la identidad sociocultural de donde surge. Pero la ciencia, junto a una epistemologa o forma de crear conocimiento, se ha transformado en una estructura de poder que desarrolla un proceso de recproca legitimacin entre la los beneciarios del crecimiento econmico y el sistema social de la ciencia. Los primeros reclaman la autoridad basndose en la ciencia, mientras que la ciencia es ensalzada por el poder de los patrones de la estructura global de poder poltico y econmico, que nancian la investigacin y extensin. El dominio de tal discurso sobre todas las formas de conocimiento distinto al cientco convencional tiende a excluirlo a los espacios de la mitologa y la supersticin; el enfoque agroecolgico pretende rescatarlas y revalorizarlas, consciente de que el conocimiento local, campesino e indgena que reside en los grupos locales, adecuadamente potenciado puede encarar la crisis de modernidad, al poseer el control de su propia reproduccin social y ecolgica. Consecuentemente, es central para la agroecologa demostrar que la sabidura, como sistema de conocimiento contextualizador de las esferas biofsica y cultural, posee la potencialidad de encontrar los mecanismos de defensa frente a la realidad virtual construida: tanto por el discurso ecotecnocrtico de la pseudociencia como poder, como por la negacin del conocimiento local campesino e indgena; cooptado, irnicamente por ejemplo, a la hora de registrar sus derechos genticos de propiedad sobre las semillas (Funtowic and Ravetz, 1990 y 1994). Para obtener su objetivo de equidad, la Agroecologa (que por su naturaleza ecolgica pretende evitar el deterioro de los recursos naturales), ha de rebasar el nivel de la produccin para introducirse en los procesos de circulacin, transformando sus mecanismos de explotacin social (evitando, as, el deterioro que, la veleidad del valor de cambio, genera en la sociedad). Aparece as la Agroecologa desde la utilizacin de experiencias productivas de agricultura ecolgica campesina o moderna, para elaborar propuestas de accin social colectivas que desvelen la lgica depredadora del modelo productivo agroindustrial hegemnico, para sustituirlo por otro que apunte hacia una agricultura socialmente ms justa, econmicamente viable y, ecolgicamente apropiada. No es de extraar, pues, que la Agroecologa haya surgido precisamente a travs de una interaccin entre los productores (que se revelan ante el deterioro de la naturaleza y la sociedad que provoca el modelo productivo hegemnico) y los investigadores y docentes ms comprometidos en la bsqueda de alternativas.
14
ecolgico, agropecuario y forestal. Por ello, la Agroecologa, adopta el agroecosistema como unidad de anlisis ya que ello permite aplicar los conceptos y principios que aporta la Ecologa para el diseo de sistemas sustentables de produccin de alimentos. Como mostr Stephen R. Gliessman (1990: 378-390) al analizar el manejo tradicional en Mxico, los campesinos han desarrollado a travs del tiempo sistemas de mnimos imputs externos con una gran conanza en los recursos renovables y una estrategia basada en el manejo ecolgico de los mismos; as, la manera en que cada grupo tnico alter, y altera, la estructura y dinmica de cada ecosistema supone la introduccin de una nueva diversidad la humana al dejar en el manejo el sello de su propia identidad cultural. Sin embargo, los seres humanos al articializar dichos ecosistemas para obtener alimentos, pueden respetar o no los mecanismos por los que la naturaleza se renueva continuamente; ello depender de la orientacin concreta que se impriman a los ujos de energa y materiales que caracterizan cada agroecosistema. Con esto nos estamos reriendo a la especca articulacin entre los seres humanos con los recursos naturales: agua, suelo, energa solar, especies vegetales y el resto de las especies animales. Desde esta perspectiva, la estructura interna de los agroecosistemas resulta ser una construccin social, producto de la coevolucin de los seres humanos con la naturaleza. La coevolucin social y ecolgica desarrollada en los agroecosistemas es el resultado de una interaccin, en el sentido de evolucin integrada entre cultura y medio ambiente (Nogaard, 1985: 25-28; Nogaard y Sikor, 1999: 34 y 35). A lo largo de la historia, esta interaccin de los distintos grupos humanos con la naturaleza ha sido muy diversa. En algunos casos la apropiacin de la naturaleza ha sido ecolgicamente correcta; y en otros, por el contrario, se han producido diversas formas de degradacin comprometiendo la subsistencia. En este sentido, la Agroecologa, pretende aprehender de aquellas experiencias en las que el hombre ha desarrollado sistemas de adaptacin que les ha permitido llevar adelante unas formas correctas de reproduccin social y ecolgica (Ottmann, 2005: 18 y 19). No obstante, la aparicin de la agricultura qumica e industrializada, para negociar con la comida, ha introducido formas de deterioro en los bienes ecolgicos comunales (aire, agua, tierra y biodiversidad), al apropiarse de los mismos mediante sus procesos de privatizacin, mercantilizacin y cientizacin (Jan Douwe van der Ploeg en Sevilla Guzmn y Gonzlez de Molina, 1993: 153-195). Por ello, la Agroecologa contempla el manejo de los recursos naturales desde una perspectiva sistmica; es decir, teniendo en cuenta la totalidad de los recursos humanos y naturales que denen la estructura y la funcin de los agroecosistemas; y sus interrelaciones, para comprender el papel de los mltiples elementos intervinientes en los procesos articializadores de la naturaleza por parte de la sociedad para obtener alimentos. Probablemente esta caracterstica, el enfoque sistmico (necesario para caracterizar los procesos tcnico agronmicos y socioeconmicos tal como ha desarrollado el pensamiento cientco a travs, fundamentalmente, aunque no en forma
15
exclusiva, del Farming Systems Research) sea el punto dbil de la Agroecologa6; si no se completa con una perspectiva crtica (que incorpore los componentes social y poltico) de la que este enfoque metodolgico carece (Sevilla Guzmn y Woodgate, 1998).
16
tiempo (Hecht, 1987: 30, 15). La crisis epistemolgica actual, evidenciada en la crisis social y ecolgica, hacen imprescindible la creacin de una epistemologa participativa de carcter poltico en la cual todos los actores sociales interesados tengan algo importante que decir sobre el objeto y producto de la ciencia, generndose as, una comunidad extendida de evaluadores (Martnez Alier, 1999: 97). La agroecologa propone pues la articulacin entre distintas disciplinas cientcas a travs de un enfoque pluridisciplinar que combina ciencias naturales, como la ecologa y la agronoma, y ciencias sociales, como la sociologa, la antropologa o la economa. A su vez, propone un enfoque pluriepistemolgico, un dilogo de saberes, que combina el conocimiento emprico del campesinado sobre el manejo de los agroecosistemas y el conocimiento cientco terico, experimental y aplicado. Finalmente la agroecologa asume los lmites del conocimiento cientco para la toma de decisiones y la necesidad de hacer ciencia con la gente dejando en mano de los agentes la seleccin de las opciones de desarrollo ms coherente con sus valores y nes (Funtowicz y Ravetz, 2000). Insistimos, la agroecologa concibe el proceso de cambio agrario y rural como un proceso coevolutivo resultado de la interaccin entre sistemas sociales y sistemas ambientales en un esquema de interrelacin e inuencia mltiple donde los sistemas de conocimiento, valores, tecnologas y organizaciones interactan con la naturaleza. Los sistemas agrarios tradicionales vinculados a comunidades campesinas se han desarrollado generalmente como resultado de un proceso coevolutivo equilibrado y armonioso con la naturaleza7. La modernizacin alimentaria rompe este equilibrio. Por tanto, la agroecologa propone recuperar, o si se hace necesario recrear, los elementos culturales y ecolgicos positivos asociados al campesinado y los pueblos indgenas para, en dilogo con los conocimientos de las distintas disciplinas cientcas sociales y naturales, proponer una alternativa al desarrollo rural realmente existente.
Como hemos adelantado, no se trata de idealizar las comunidades tradicionales campesinas ya que histricamente tambin han existido crisis ecolgicas que han llevado incluso a la desaparicin de dichas comunidades. Tampoco se trata de armar que los campesinos han mantenido por naturaleza una relacin armnica con el entorno. Pero, al depender esencialmente de los recursos naturales para su subsistencia, han desarrollado formas de manejo ecolgicamente respetuosas con la base material sobre la que se fundamenta su modo de vida.
17
Pero adems, para desarrollar su estrategia transformadora, la Agroecologa debe incorporar la perspectiva histrica y el conocimiento local; es decir, lo endgeno especcamente generado a lo largo del proceso histrico que nos lleva a repensar los nefastos estilos de desarrollo rural, hasta ahora implementados, desde una perspectiva de sustentabilidad. El concepto de transformacin rural que aqu estamos proponiendo, amparado en los principios de la Agroecologa, se basa en el descubrimiento, en la sistematizacin, anlisis y potenciacin de los elementos de resistencia locales frente al proceso de modernizacin, para, a travs de ellos, disear, de forma participativa, estrategias de cambio endgenas, denidas a partir de la propia identidad local del etnoagroecosistema concreto en que se inserten (Ottmann, 2005: 19, 24, 27 y 28). Esta dimensin de la Agroecologa se mueve en lo que Garrido Pea (1993: 8) dene como transpoltica, en el sentido de reinterpretar la cuestin del poder, insertndola en un modelo ecolgico, de lo que se desprende que el mbito real del poder es lo social como organismo vivo, como ecosistema. Es el enfrentamiento entre un modelo de sistema articial, cerrado, esttico y mecanicista (el Estado); y un modelo de ecosistema dinmico y plural (la sociedad). Igualmente la dinmica sociopoltica de la Agroecologa, se mueve en formas de relacin, con la naturaleza y con la sociedad, de lo que Joan Martnez Alier dene como la ecologa popular, como defensa de sus etnoagroecosistemas a travs de distintas formas de conictividad campesina ante los distintos tipos de agresin de la modernidad (Martnez Alier, J., 1998 y Guha, R. and Martnez Alier, J. 1997). Se trata de intervenir, desde muy distintas instancias en la distribucin actual de poder para tratar de modicarla. En este proceso juega un papel central el establecimiento de redes entre las unidades productivas para generar sistemas de intercambio de las distintas formas de conocimiento tecnolgico en ellas producidas. De igual forma, estas redes han de extenderse hasta los procesos de circulacin estableciendo as, mercados alternativos en los que aparezca un comercio justo y solidario como consecuencia de las alianzas establecidas entre productores consumidores. El objetivo de una sustentabilidad ecolgica, primero; y de acceso a los medios de vida, despus, aparecera incompleta si no se incorporara esta dimensin sociopoltica generada en tales estructuras socioeconmicas que permiten el incremento del nivel de vida. La dimensin poltica de la sustentabilidad tiene que ver con los procesos participativos y democrticos que se desarrollan en el contexto de la produccin agrcola y en las acciones de transformacin rural, as como con las redes de organizacin social y de representacin de los diversos segmentos de la poblacin rural. En ese contexto, una transformacin rural sustentable debe ser concebida a partir de las concepciones culturales y polticas propias de los grupos sociales considerando sus relaciones de dilogo y de integracin con la sociedad mayor a travs de su representacin en espacios comunitarios o en consejos polticos y profesionales en una lgica que considere aquellas dimensiones de primer nivel como integradoras de las formas de explotacin y manejo sustentable de los agroecosistemas (Caporal, F.R. y Costabeber, J.A., 2002: 79).
18
La naturaleza del sistema de dominacin poltica en que se encuentren las experiencias productivas que se articulan con la sociedad civil para generar estas redes de solidaridad tiene mucho que ver con el curso seguido por las estrategias agroecolgicas en su bsqueda de incidir en las polticas agrarias. En general puede decirse que, en la situacin mundial actual, los cursos de accin agroecolgica necesitan romper los marcos de legalidad para desarrollar sus objetivos; es decir que las redes productivas generadas lleguen a culminar en formas de accin social colectiva pretendiendo adquirir la naturaleza de movimientos sociales. Sin embargo estos movimientos sociales asociados al desarrollo del nuevo paradigma agroecolgico y a prcticas productivas en el medio rural no son sino parte de un movimiento ms amplio y complejo orientado en la defensa de las transformaciones del Estado y del orden econmico dominante. El movimiento para un desarrollo sustentable es parte de nuevas luchas por la democracia directa y participativa y por la autonoma de los pueblos indgenas y campesinos, abriendo perspectivas para un nuevo orden econmico y poltica mundial. (Leff, E., 2002: 47).
19
mediados de los aos sesenta; cuando las sociedades industriales avanzadas asisten a un amplio ciclo de protestas que supone una clara rebelin contra los rasgos perversos de la modernizacin capitalista. En cierto sentido tales formas de accin social colectiva constituyeron una cierta continuidad del movimiento internacional que se fragu en Estados Unidos, la dcada anterior como oposicin a la discriminacin racial (movimiento por los derechos civiles) y la intervencin militar norteamericana a en Vietnam. En efecto, la difusin de la experiencia norteamericana sirvi de ejemplo respecto a las formas de organizacin y contracultura para Europa occidental. Los movimientos del 68, como comenz llamndose en recuerdo a aquel ao emblemtico, articulaban la protesta antiautoritaria estudiantil con el nuevo movimiento pacista, que absorba la desobediencia civil y, la protesta no violenta norteamericana, transformndose despus en ecopacismo, al articularse con el movimiento ecologista y el movimiento antinuclear que alcanzaba por entonces una gran solidez. Como mostr con destreza Claus Offe se estaban cuestionando las formas institucionales que adoptan los estados de la poltica convencional, mediante estrategias que reclamaban el poder para la sociedad civil, ante el desencanto, generado por la cooptacin corporativa generada por la cesin de poder y bienestar a partidos y sindicatos. Se pretenda redenir lo poltico llevndolo aun campo no institucional, cuya existencia no est prevista en las doctrinas ni en la prctica de la democracia liberal ni del Estado del Bienestar. Es por entonces cuando la crtica de los Nuevos Movimiento Sociales comienza a verse como un peligro para la democracia formal de las sociedades avanzadas. Aunque a nales de los aos 80 el ciclo de protesta se difumina, con la crisis econmica mundial y la crtica contra cultural pierde fuerza, la cultura de accin de los movimientos sociales se consolida, como seala Andr Gorz, intentado conquistar una
contexto de existencia de experiencias productivas de naturaleza agroecolgica. A su vez, en aquellos aos, se produjo la creacin de los primeros comits europeos de apoyo al neo-zapatismo mexicano, primero, y al MST, despus, que nacen en el entorno del SOC. Probablemente el siguiente eslabn de este proceso de conuencia de organizaciones campesinas independientes sea el que tuvo lugar los das 14 y 15 de noviembre de 1984. Entonces, y convocado por la Coordinadora Nacional Plan de Ayala de Mxico, tuvo lugar el Encuentro Latinoamericano de Organizaciones Campesinas Independientes donde se intercambiaron experiencias entre la Confederacin Campesina del Per, la Federacin Nacional de Organizaciones Campesinas del Ecuador, el Movimiento Campesino Independientes de Repblica Dominicana, la Confederacin Nacional de Sindicatos de Trabajadores Campesinos de Francia;.el Sindicato de Trabajadores Rurales y el recin constituido Movimiento de los Trabajadores Rurales sin Tierra de Brasil. Otros espacios de conuencia en el proceso de disidencia lo constituyen los eventos de intercambio internacional convocados por el MST del Brasil en 1985 y por la FENOCI de Ecuador en 1986. En este ltimo pas se realiz en octubre de 1987 el Primer Taller Andino de Intercambio de Organizaciones Campesino-Indgenas. En Centroamrica se constituy en 1987 la COCENTRA y en 1989, ASOCODE. En octubre de este mismo ao organizaciones indgenas y campesinas de la Regin Andina y el MST del Brasil, llaman a la Campaa Continental 500 Aos de Resistencia Indgena, Negra y Popular en Bogot, Colombia. Se realizan tres Encuentros Continentales y varias reuniones de coordinacin de diferentes pases de Amrica Latina y con la presencia de organizaciones rurales autodenominadas campesinas- europeas (Sevilla Guzmn y Martnez Alier, 2006a: 472-483 y 2006b; y Sevilla Guzmn, 2006: 13y 14).
20
soberana existencial el poder de autodeterminar la vida frenta a la dictadura sobre las necesidades que ejercen la burocracia y la industria en alianza con las profesiones que aspiran al monopolio del conocimiento en mbitos tan diversos como la salud, la educacin, las necesidades de energa, el urbanismo, el modelo y nivel de consumo, entre otras imposiciones corporativas (Gorz, 1988: 280; Offe, 1988: 174; y Jorge Rierchamann, 1991: 34-38). Sin embargo, lo que nos interesa considerar aqu no son genricamente los contenidos que van generndose en la cultura de accin de los nuevos movimientos sociales; sino, cmo los movimientos sociales adoptan una accin global (Angel Calle, 2005) que toma forma en las estructuras sociales agrarias en acciones de articulacin, pasividad o rechazo con los actores sociales implicados en las formas de agricultura de base ecolgica, que comenzaban a indicarnos la naturaleza de la accin agroecolgica que iban generando, conformando as la Agroecologa. Es as como, por aquellos aos, emerge un ecologismo popular (Joan Martnez Alier, 2005: 15-32), donde unos reducidos sectores superactivos del Centro, con una potente estrategia informacional, conectan con movimientos campesinos, sectores urbanos marginados e indgenas del Sur, portadores de elementos agroecolgicos emergentes. Una de las caractersticas centrales de la Agroecologa es su hibridacin (desde la accin y el conocimiento local campesino e indgena) con las estructuras y los procesos ecolgicos interpretados desde la ciencia para conseguir una reproduccin social impulsada, a travs de formas de accin social colectiva; en los campos de accin (Touraine, 1981; Giddens, 1993) en que los movimientos sociales puedan articularse a las esferas de la produccin y circulacin agropecuarias alternativas. En este sentido la contribucin de los movimientos sociales a la Agroecologa podra ser esquematizada a travs de lo podra denominarse como las formas de conciencia agroecolgica. Son stas, la conciencia de especie (frente a la explotacin ecolgica intergeneracional o, en otra palabras; los recursos naturales no son la herencia a nuestros hijos, sino el prstamo de nuestros nietos), la conciencia de clase (frente a la explotacin econmica intrageneracional), conciencia de identidad (frente a la discriminacin tnica), conciencia de gnero (frente a la discriminacin de la mujer) y la conciencia de explotacin generacional (frente a la discriminacin de los mayores y la explotacin o marginacin de los nios). La agroecologa conceptualiza as, desde la gente, como una respuesta a las estructuras globales de poder, generadas por la articulacin transnacional de los estados, mediante las organizaciones internacionales, como el Fondo Monetario Internacional, el Banco Mundial y la Organizacin Mundial del Comercio. Estas han elaborado un discurso ecotecnocrtico de la sostenibilidad que presenta los problemas ecolgicos y sociales como susceptibles de ser solucionados por la extensin de la ciencia convencional, la tecnologa industrial y las llamadas estructuras democrticas a todo el planeta (Alonso Mielgo y Sevilla Guzmn, 1995). Sin embargo el aumento del poder desde el progreso tecnoeconmico, est siendo crecientemente oscurecido por la produccin de riesgo...(y
21
la) ...lgica de la produccin y distribucin de riesgos se desarrolla en comparacin con la lgica de la distribucin de riqueza (Beck, 1992: 12-13). As, mientras que la ciencia y la tecnologa industrial han mantenido hasta aqu el equilibrio entre el crecimiento de la poblacin y la produccin de alimentos, las consecuencias medioambientales de este logro parecen amenazar las bases ecolgicas de la vida misma. Como Beck (1992) sugiere, nuestro sentido industrial del estar en riesgo es tanto producto de nuestro modo de vida industrial, como de una crisis medioambiental real. Desde la percepcin de este estar en riesgo y crisis por la gente es como ha surgido el concepto de soberana alimentaria (Sevilla Guzmn, 2004: 22). Quizs, el primer eslabn de esta construccin agroecolgica, desde la epistemologa popular de esta dinmica sean las acciones del EZLN y del MST. En efecto, fue el Movimiento Indgena Mexicano que reivindicaba su condicin de nacin cultural, y especcamente, la rebelin de Chiapas10 (desarrollada por el Ejrcito Zapatista de Liberacin Nacional: EZLN) el primer elemento desencadenante del proceso. Este neo-zapatismo de Chiapas surge como consecuencia de que la agricultura campesina mexicana se encontraba fuertemente amenazada debido a las importaciones de alimento que sistemticamente provenan de Estados Unidos y que se vieron incrementadas con la creacin del TLC (Tratado de Libre Comercio) entre Estados Unidos, Canad y Mxico. Este movimiento, que ha sido calicado de eco-zapatismo (Toledo, 2000), surgi como una respuesta indgena contra dicho tratado. El excelente trabajo de Guillermo Bonl Batalla, Mxico Profundo: una civilizacin negada, muestra con extraordinaria nitidez la agona indgena en Mxico, permitiendo entender la naturaleza de este proceso. En este sentido, los indgenas zapatistas son patriotas mexicanos que se oponen a la dominacin extranjera del imperialismo estadounidense;
10 En un esfuerzo de sntesis los rasgos caractersticos del Ejercito Zapatista de Liberacin Nacional (EZLN), que se autodene como movimiento milenario, y al mismo tiempo nuevo, pedran ser los siguientes: (1) La aceptacin de una continuidad histrica entre sus procesos de accin social colectiva y los desarrollados por todos aquellos grupos tnicos que a lo largo de quinientos aos se han enfrentado, a travs de mltiples procesos, a la colonizacin y opresin generada por la expansin de la identidad sociocultural europea. (2) La atribucin a la globalizacin econmica y al neoliberalismo en los tiempos actuales, de la opresin histrica sufrida por las comunidades indgenas. En concreto, el impacto previsto del NAFTA, el Tratado del Libre Comercio de Amrica del Norte, sobre las comunidades indgenas de Chiapas desmantelando su economa, una situacin insostenible para ellos que prolongaba su resistencia contra los traslados de sus comunidades y la subordinacin a los intereses de las compaas madereras y los terratenientes. (3) Su lucha contra la exclusin no termina en su enfrentamiento al sistema socioeconmico modernizador sino que se extiende al reconocimiento de su identidad sociocultural. Luchan tambin por el reconocimiento de los indios en la constitucin mexicana. La diversidad de etnias que componen su movimiento les llevan a una defensa del reconocimiento de las diferencias: queremos un mundo donde quepan todos los mundos. Desde sus primeras declaraciones establecen claramente que lo que tenemos en comn es la tierra que nos dio la vida y la lucha . (4) Reivindican una democracia no adulterada por ingerencias externas o internas como la corrupcin y tergiversacin de la participacin real de la gente. En este sentido, son patriotas mexicanos que se oponen a la dominacin extranjera del imperalismo estadounidense. Pretenden adems que la organizacin poltica se vea sometida a un cambio democrtico real; de forma tal, que los que manden lo hagan obedeciendo. Desde la Selva Lacandona, el EZLN, y el Subcomandante Marcos, desarrollaron una estrategia informacional que les permiti llevar a cabo el establecimiento de una comunicacin autnoma para llegar a la opinin pblica e ir generando un proceso de conuencia con todos los grupos excluidos por el sistema socioeconmico modernizador (Sevilla Guzmn y Martnez Alier, 2006 b: 75).
22
no obstante, pretenden adems que la organizacin poltica se vea sometida a un cambio democrtico real; de forma tal, que los que manden lo hagan obedeciendo, y ello, en un mundo en el que quepan todos los mundos. Desde la Selva Lacandona, el EZLN desarroll una estrategia de comando informacional para llevar a cabo el establecimiento de una comunicacin autnoma para llegar a la opinin pblica e ir generando un proceso de conuencia con todos los grupos excluidos por el sistema socioeconmico modernizador. El segundo elemento activador lo constituy, sin duda, el Movimiento de los Trabajadores sin Tierra (MST) de Brasil, que combinaba (y contina hacindolo) la ocupacin ilegal de tierras para alimentar a los campesinos hambrientos, con acciones de transformacin social, entre las que destaca su adaptacin de la pedagoga del oprimido de Paulo Freire a su educacin masiva popular11. El cambio de aptitud de esta forma de lucha con respecto a la del perodo del foquismo, como intento frustrado de expansin liberadora respecto a las dictaduras de la regin latinoamericana12 aparece claramente en las acciones de lucha zapatista, defendindose con
11 Los religiosos activistas inuenciados por la Teologa de la Liberacin actuaron desde sus inicios como elemento clave en la consolidacin del MST al justicar ticamente sus luchas sociales obteniendo con ello el apoyo masivo de la poblacin. Los objetivos generales del MST son: 1) Construir una sociedad sin explotadores y donde el trabajo tenga supremaca sobre el capital; 2) la tierra que es un bien de todos debe estar al servicio de toda la sociedad; 3) garantizar trabajo para todos con una justa distribucin de la tierra, de la renta y de las riquezas; 4) buscar permanentemente la justicia social y la igualdad de derechos econmicos, polticos, sociales y culturales; 5) difundir los valores humanistas y socialistas en las relaciones sociales; 6) combatir todas las formas de discriminacin social y buscar la participacin igualitaria de la mujer. Junto a estos objetivos generales aparecen otros objetivos especcos vinculados al programa de reforma agraria, como los siguientes: 1) modicar la estructura de la propiedad de la tierra; 2) subordinar la propiedad de la tierra a la justicia social a las necesidades del pueblo y a los objetivos de la sociedad; 3) garantizar que la produccin ganadera este orientada hacia la seguridad alimentaria, la eliminacin del y al desarrollo econmico y social de los trabajadores; 4) apoyar la produccin familiar y en cooperativas con precios compensadores, crditos y seguro agrcola; 5) llevar la agroindustria y la industrializacin al interior del pas buscando el desarrollo armnico de las regiones y garantizando la generacin de empleos especialmente para la juventud; 6) aplicar un programa especial de desarrollo para la regin del semi-rido; 7) desarrollar tecnologas adecuadas a la realidad preservando y recuperando los recursos naturales como un modelo de desarrollo agrcola auto-sostenible; buscar un desarrollo rural que garantice mejores condiciones de vida, educacin, cultura y ocio para todos. (Movimiento de los Trabajadores sin Tierra 1995, Programa de Reforma Agraria, Sao Paulo editorial del MST). 12 Se trata de un modelo en el que la lucha armada para tomar el poder oscila entre el bolchevique de la insurreccin y el chino de la lucha del pueblo, tomando elementos de ambos: en las ciudades el impulso insurreccional habra de acompaar a la lucha armada, por el contrario, en el campo las guerrillas habran de obtener el apoyo generalizado del pueblo. Al prologar un texto del General Giap (Comandante en Jefe del Ejercito Popular de la Repblica Democrtica del Vietnam), Ernesto Che Guevara (1995, tomo I: 285-286) describe esquemticamente las tres etapas que caracterizan en general el foquismo. Sin embargo, la teorizacin de esta estrategia para la revolucin se debe a Rgis Debry (discipulo de Althusser en la cole Normale Suprieure), quien estudio desde dentro el movimiento guerrillero, publicando en la revista parisina que editaba Sartre, Les Temps modernes, como resultado de sus experiencias: El Castrismo: la larga marcha de Amrica Latina (1963) y Amrica Latina: algunos problemas de estrategia revolucionaria (1966). En marzo de 1967 fue detenido en Bolivia cuando (como corresponsal del semanario mexicano Sucesos y de la editora parisina Maspero) se diriga al nuevo frente guerrillero, siendo condenado a treinta aos; prisin que le fue conmutada en 1970. Una recopilacin de estos textos, junto a una valiosa documentacin, puede encontrarse en la excelente compilacin de Robin Blackburn, Strategy for Revolution (1970).
23
la palabra: slo utilizamos las armas para hacer una declaracin. Junto a esta estrategia aparece como un elemento central la generacin de redes de disidencia a la opresin socioeconmica y cultural que sufren ocasionada por el neoliberalismo y su globalizacin. Por otro lado el MST de Brasil, combina la ocupacin ilegal de tierras para alimentar a los campesinos hambrientos, con acciones de transformacin social, entre las que destaca su adaptacin de la pedagoga del oprimido de Paulo Freire a su educacin masiva popular. Desde la segunda mitad de los aos noventa de la pasada centuria, comienzan a producirse, sistemticamente, acciones alternativas a las reuniones vinculadas al Fondo Monetario Internacional, Banco Mundial, la Organizacin Mundial de Comercio y el G8, en que la disidencia al neoliberalismo y la globalizacin, toma una voz cada vez ms creciente. En noviembre de 1999 la articulacin de movimientos sociales globales alcanza su punto lgido consiguiendo paralizar una reunin internacional de la OIC. Tales formas de protesta adquieren un carcter institucional en enero de 2001 en Porto Alegre (Brasil13) producindose el primer Foro Social Mundial (FSM), popularizado como anti-Davos, ya que era una reunin paralela a la de capitales que tuvo lugar en Suiza. Se estim en 20.000 personas provenientes de ms de 100 pases los que participaron en dicha reunin; que se elev a ms de 80.000 en el segundo foro, y a ms de 120.000 en el tercero que tuvo lugar en el 2003. En un interesante trabajo, Boaventura de Sousa Santos (2008: 43, 50 y 51) analiza la relacin entre estos nuevos movimientos articulados en el FSM y la izquierda global. Parte de establecer, que la aparicin de esta disidencia coincide con la crisis nal de la hegemona del paradigma sociocultural de la modernidad occidental, como lo prueba, ciertamente, el papel de los dos agentes sociales que acabamos de denir. El FSM es posiblemente el
13 Esto no responde, ciertamente, a algo casual puesto que el actor social agrario impulsor, que acabamos de caracterizar, desarrolla, en el Brasil actual, el ms fuerte movimiento que existe en todo el mundo por una reforma agraria: el MST (Movimento dos Trablhadores Rurais Sem Terra), cuyos orgenes sociales estn en Rio Grande do Sul (RGS). En 1999 el MST se declar as mismo contra los cultivos transgnicos, y en Enero del 2001, el MST junto con Rafael Alegria y otros dirigentes de Via Campesina, y con Jos Bov de la Confederation Paysanne francesa, se convirtieron en estrellas de la prensa del Foro Social Mundial de Porto Alegre cuando destruyeron simblicamente el campo experimental de Monsanto en el pueblo de Nao-me-toques, en el contexto de la prohibicin de cultivar transgnicos que el gobierno federal haba establecido. Aunque la valiente actitud del gobierno y los tribunales de RGS contra los cultivos transgnicos fueran nalmente derrotadas por el avasallamiento federal, ello sirvi para impulsar al MST dentro de una direccin ecolgica. El tema de los transgnicos prendi entonces una discusin general sobre la tecnologa agraria en el interior del MST, abriendo el camino a las propuestas agroecolgicas que desde varias de sus experiencias estaban producindose y sin embargo hasta entonces se encontraban marginadas. Y es que la Agroecologa, aunque claramente en auge en el seno del MST, en la actualidad se encuentra mucho ms desarrollada en mltiples mbitos brasileos; entre los que sobresale RGS, cuyo conjunto de movimientos sociales multiplica sus experiencias (Sevilla Guzmn y Martnez Alier, 2006: ). No obstante la agroecologizacin de los movimientos rurales en Ro Grande do Sul es un fenmeno mucho ms antiguo; adems, desde mitad de los aos noventa el CETAP (Centro de Tecnologas alternativas Populares) fue creado para iniciar un proceso de articulacin de las experiencias agroecolgicas de los siguientes movimientos sociales agrarios de Rio Grande do Sul: MAB (Desplazados por las presas barragens-), MMTR (Movimiento de mujeres trabajadoras rurales), MST (Movimiento de los sin tierra) y MPA (Movimiento de pequeos agricultores).
24
movimiento de movimientos que plantea una nueva teora social y unos nuevos conceptos analticos como imprescindibles para comprender la nueva realidad emergente; donde se cuestiona al conocimiento cientco como nico productor de racionalidad social y poltica, escondiendo a la izquierda tradicional en los cajones ms altos de los armarios de la historia. Como consecuencia de ello, los partidos de la izquierda convencional y los intelectuales a su servicio se han negado tozudamente a prestar atencin al FSM o lo han minimizado. Ello se traduce en un debilitamiento analtico ante la incapacidad de incorporar: por un lado, la rica tradicin terica de la izquierda; y por otro, los contenidos generados en las luchas de este gran movimiento progresivo internacional... Una cosa parece clara: todava es demasiado pronto para decir que, despus del FSM, la izquierda global ya no volver a ser lo mismo. En denitiva esta es la razn por la que el Foro tiene que continuar. Lo ms relevante de este proceso, articulador de movimientos, es el papel que juegan en l las experiencias productivas de naturaleza agroecolgica; y sobre todo la aceptacin por parte de las bases de estos movimientos del nuevo modelo agroecolgico de manejo de los recursos naturales, fundamentado en el conocimiento local y su hibridacin con tecnologas modernas. Aunque tales experiencias se esparcen por todo el planeta, desde el inicio de los noventa (Pretty, 1995); son especialmente relevantes en Latinoamrica como consecuencia del apoyo institucional que han obtenido en Brasil; a nivel estadual (en varios estados gobernados por el Partida de los Trabajadores), primero y a nivel federal despus, con la llagada de Lula. No obstante, el impacto de estas polticas pblicas sobre los movimientos agroecolgicos resulta muy conictivo y de respuestas impredecibles. En efecto, las experiencias productivas a que nos referimos aparecen en los bordes e intersticios del modelo agroindustrial producido por el paradigma de la modernizacin. Son formas de resistencia, primero, y de enfrentamiento, despus, a su lgica depredadora de la naturaleza y la sociedad, mediante propuestas alternativas. Ofrecen, tales experiencias, un elenco de estrategias productivas como aquellas que disea la Agroecologa mediante su teora y prctica, tanto tcnico agronmica como intelectual y poltica. Adems La irrupcin de los pueblos indgenas es, sin duda, la gran novedad del sector agroecolgico de este movimiento de movimientos; especialmente en los Andes, donde su aportacin ha llegado a conformar un estilo agroecolgico andino14, al recrear, de alguna manera, formas
14 En las reformas agrarias de los aos cincuenta, el campesinado de las altiplanicies y valles altos de los Andes centrales consigui la tierra en su lucha contra las haciendas latifundistas. Aunque los hacendados quisieron desembarazarse de ellos, expulsarlos y as incrementar sus propiedades, existen actualmente en los Andes ms comunidades, y con ms tierra de pasto comunal, que hace cincuenta aos. El campesinado no ha disminuido a pesar de la emigracin, aunque ahora la tasa de natalidad est decreciendo. Podrn las comunidades Quechua y Aymara sobrevivir de esta forma? Solamente hace cincuenta aos que la integracin y aculturacin era el nico destino trazado para ellos por los modernizadores locales (como Galo Plaza en Ecuador) y por la antropologa poltica dictada por U.S. Su resistencia actual podra encontrar ayuda, en trminos de mercado, si se detuvieran los subsidios a las importaciones a los productos agrarios provenientes de Estados Unidos y Europa; y si ellos obtuviesen subsidios (por ejemplo, en forma de pago por los Derechos de los Agricultores y en forma de subsidios por el uso de la energa solar), y si ellos pudieran ejercer una presin poltica organizada por este propsito. Por
25
histricas de organizacin socioeconmica vinculadas a su identidad sociocultural. La ciencia agronmica convencional no dudara a calicar tales experiencias como un nuevo paradigma de desarrollo rural antimodernizador.
26
tradicionales mediante el aprendizaje cultural, estimula y regula la retroalimentacin de los sistemas sociales a los biolgicos. 4. Dado el estado actual del conocimiento social y biolgico formales, la naturaleza del potencial de ambos sistemas puede ser mejor atendida estudiando cmo es que las culturas agrcolas tradicionales han capturado ese potencial. 5. El conocimiento social y biolgico formal, el conocimiento y algunos de los inputs desarrollados por las ciencias agrcolas convencionales, y las experiencias con tecnologas e instituciones agrcolas occidentales pueden ser combinados para mejorar ambos agroecosistemas, los tradicionales y los modernos. 6. El desarrollo agrcola a travs de la agroecologa conservar ms opciones culturales y biolgicas para el futuro, y tendr menos efectos culturales, biolgicos y ambientales perjudiciales, que los enfoques de la ciencia agrcola convencional por si sola. Queda aqu expresada con gran nitidez la dualidad social y cientca de las races o bases epistemolgicas de la Agroecologa. En el presente apartado queremos presentar de una manera desagregada tales fuentes de produccin de conocimiento; estableciendo, adems como propuesta, la soberana alimentaria. En el esquema de ms abajo hemos representado las dimensiones (denidas en el apartado anterior) y races sociales (en rojo) y cientcas (en verde) de la Agroecologa; de forma tal que las primeras encuadran a las segundas; es decir, a cada dimensin pertenecen determinadas races, salvo dos (la raz cientca de los estudios campesinos, por un lado; y la soberana alimentaria, que consideraremos en el ltimo apartado, por otro) que aparecen transversalmente en las tres dimensiones; a la izquierda del cuadro, bajo el rtulo dimensiones, por su pertenencia a las tres. Obsrvese que bajo la denominacin de cada raz agroecolgica hemos esquematizado con una breve sentencia su aportacin clave en la conguracin de la Agroecologa.
Races epistemolgicas (cientcas y sociales) en las dimensiones de la Agroecologa
RACES DIMENSIONES PRODUCTIVA O ECOLGICA Y AGROPECUARIO / FORESTAL SOCIOECONMICA ECOLOGA AGRONOMA AGRICULTURA ECOLGICA CAMPESINADO (Como fuente epistemolgica) TEORAS DEL DESARROLLO Como crtica a la agricultura industrializada Dimensin participativa ECONOMA ECOLGICA CAMPESINADO Alternativa a la economa convencional Estrategias de produccin social HISTORIA MOVIMIENTOS SOCIALES Contenidos de identidad En bsqueda de mayor equidad ECOLOGA POLTICA Como nueva ontologa y epistemologa Como estrategia de cambio CIENTFICAS SOCIALES
soBerana alimentaria
estudios campesinos
SOCIOCULTURAL Y POLTICA
27
Iniciemos nuestro anlisis por las races de la dimensin ecolgica y agropecuario/ forestal donde, como puede verse, hemos situado dentro de la casilla correspondiente 4 races agroecolgicas o centros de produccin histrica y transdisciplinar; son estas las races directamente vinculadas al manejo de los recursos naturales.
28
tradicionales. Y, por otro lado en comprender ciertas propiedades de importancia en ecosistemas naturales y elucidar las diferencias que prevalecen entre los ecosistemas naturales y los agroecosistemas tradicionales y modernos (Gliessman, 1978: 109). La aplicacin de tal estrategia a lo largo de los aos ochenta de la pasada centuria en los estudios sobre el impacto en los ecosistemas tropicales de los monocultivos comerciales; y sobre la dinmica ecolgica de los sistemas agrcolas tradicionales constituyeron un magnco banco de pruebas donde comprobar la utilidad de los conceptos ecolgicos aplicados al anlisis del funcionamiento de los sistemas agrarios. En este sentido, la mayora de estos estudios pioneros se centraron en los ciclos de nutrientes, en las interacciones de las plagas con las plantas y en la propia sucesin ecolgica. El hecho de que la agricultura consista en la manipulacin por parte de la sociedad de los ecosistemas naturales con el objeto de convertirlos en agroecosistemas supone la alteracin del equilibrio y la elasticidad original de aquellos a travs de una combinacin de factores ecolgicos y socioeconmicos. Desde esta perspectiva, la produccin agraria es ante todo el resultado de las presiones socioeconmicas que realiza la sociedad sobre los ecosistemas naturales en el tiempo. Sin embargo, junto a la Ecologa las agriculturas de base ecolgica surgidas histricamente como crtica al manejo qumico industrial del Norte15. Poseen stas una dualidad cientco-social; y pueden ser denidas, en sentido lato, como el conjunto de propuestas surgidas como alternativas al modelo de agricultura agroindustrial, basadas en un manejo de base ecolgica. Tal es el caso de la Agricultura Biodinmica, Agricultura Natural, Permacultura y otros estilos de agricultura ecolgica del Norte, genricamente denominada agricultura Orgnica, en la cultura anglosajona; Biolgica, en la francfona; o ecolgica, en la hispnica. Adems, junto a estas tres races de la Agroecologa, aparecen otra, no menos importante, raz epistemolgica germinal: el campesinado. Al igual que sucede con este tipo de manejo, que presenta formas renovables, las agriculturas de base ecolgica del Sur aportan elementos de sustentabilidad para la reproduccin bitica de sus ecosistemas. As, Jules N. Pretty (1995: 1-3) realiz un sugestivo anlisis de lo que l llama agricultura regenerativa atribuyendo a este concepto la acepcin de un manejo de los recursos naturales en el que las tasas de deterioro, como consecuencia de la artcializacin para la obtencin al acceso a los medios de vida, son anlogas a las tasas de reposicin, en su dimensin bitica. Inicia su investigacin intentando establecer una tipologa de agriculturas regenerativas: existe una abrumadora evidencia emprica respecto a que, las tecnologas y prcticas regenerativas y conservadoras de los recursos naturales, pueden
15 Utilizamos dicha expresin para diferenciar estas formas de manejo ecolgico modernas de la agricultura ecolgica histrica realizada por el campesinado cuando no se vea sometido a presiones que le separaban de estas prcticas (Sevilla Guzmn y Ottmann, 2000: 185-205; Alonso Mielgo, Sevilla Guzmn, Snchez de Puerta y Gloria Guzmn, 2002: 677-708).
29
proporcionar tanto benecios econmicos como medioambientales para los agricultores, las comunidades rurales y las naciones. La mejor evidencia proviene de pases como frica, Asia y Latinoamrica, donde existe una conciencia emergente respecto al incremento de la produccin de alimentos en zonas donde la agricultura apenas si ha sido alterada por los paquetes tecnolgicos modernos que demandan tecnologas externas tales como pesticidas, fertilizantes, maquinaria, y , cultivos y ganaderas modernas . En estas remotas y complejas tierras, algunos agricultores y comunidades, adoptando tecnologas regenerativas, han incrementado substancialmente los rendimientos agrcolas, a veces, slo usando unos pocos o ningn imput externo. Pero estos no son los nicos lugares donde se produce el xito de la agricultura sustentable. En tierras manejadas con riego y altos imputs externos, agricultores, adoptando tecnologas regenerativas han mantenido sus rendimientos al tiempo que han ido reduciendo substancialmente el uso de imputs externos. Y, en tierras manejadas con altos paquetes de imputs, dentro de los pases industrializados, algunos agricultores han mantenido los benecios incluso a travs de despojarse violentamente de los altos imputs externos y cayendo los rendimientos. Estas mejoras han ocurrido a travs de iniciativas enfocadas hacia un alto rango de tecnologas, incluyendo manejo de plagas y depredadores, conservacin de nutrientes, rehabilitacin de tierras, abono verde y manejo del agua, entre otras muchas (Ibid. p.1). Para Pretty, tal intensicacin sustentable, enfatizando los recursos internos o localmente disponibles, esta siendo acompaada por benecios indirectos, tanto sociales como econmicos ya que esta evitando la prdida de valiosas especies vegetales y animales silvestres en la expansin hacia tierras no agrcolas. Igualmente esta reduciendo la contaminacin y la polucin del medio ambiente al reducir los costos de los agricultores, los consumidores y las economas nacionales, al tiempo que mitiga la prdida del conocimiento local del manejo, preservando con ello determinados elementos de las identidades socioculturales. Tales prcticas mitigan, tambin., la emigracin rural ya que demanda una mayor fuerza de trabajo de las comunidades locales, e incluso pueden, psicolgicamente, signicar una mayor esperanza hacia el futuro. En este sentido, existe una gran riqueza de agriculturas de base ecolgica integrada por el conjunto de experiencias productivas existentes tanto en las denominadas sociedades avanzadas como en el resto del mundo, que se presentan como alternativas a la agricultura industrializada, no solo en su dimensin medioambiental, como sucede en general con sus sinnimas del Centro; sino en un sentido histrico: campesino o indgena. Pueden, pues, incluirse aqu, como raz histrica de la Agroecologa, desde los grupos indgenas que conservan su cosmovisin como gua de sus tecnologas; hasta los agricultores modernos que forzados por el mercado bajan sus coste reduciendo imputs externos, y adoptando con ello, comportamientos productivos propios del campesinado histrico que acabamos de denir; pasando por los campesinos que realizan un manejo, en gran medida, ecolgico al mantener sus tecnologas tradicionales aisladas de la dependencia del mercado
30
y de la forma de consumir y producir de la moderna sociedad mayor. Seran stos, los estilos de agricultura perifricas de base ecolgica o tradicionales existentes en cualquier lugar del planeta. As, podramos tambin hablar de formas de agricultura de base ecolgica indgenas como la Quechua o Aymara, en los Andes; la Mapuche en la Araucana; la Nahua o Guichola en distintas zonas de Mxico, etc... De igual manera existiran agriculturas de base ecolgica campesinas y/o locales all donde aparezcan focos de agricultura que utilizan el conocimiento local para resolver los problemas de manejo sin la utilizacin (o minimizando) las energas no renovables (petrleo fundamentalmente) y los agroqumicos.
16 Para una denicin de Marxismo ortodoxo Cf.: Sevilla Guzmn y Gonzlez de Molina (1993: 38 y 39) y (2005: 39-45) para un desarrollo completo del mismo.
31
intervencin planicada, que denominamos: el Desarrollo Comunitario, el Desarrollo Rural Integrado y el Desarrollo Rural Sostenible. Estas tres formas histricas comparten de alguna manera una concepcin del medio rural impregnada de la visin economicista, modernizadora y desarrollista producto de los distintos enfoques terico-metodolgicos elaborados interdisciplinarmente desde la ciencia pero hegemonizados tericamente por el pensamiento econmico convencional neoclsico. La implementacin de la revolucin verde, a travs del (sarcsticamente) denominado Desarrollo Comunitario, como primera forma histrica del desarrollo rural, supuso: (a) desde una perspectiva agronmica, la sustitucin de la matriz tecnolgica campesina por otra cientca en la que la fertilidad natural del suelo y su consideracin como algo vivo fuera sustituida por su utilizacin como un soporte inerte alimentado por qumica de sntesis. El aire y el agua dejaron de ser un contexto interrelacional con otros seres cuyas funciones podran utilizarse, a modo de control sistmico, en la produccin de bienes para el acceso a los medios de vida para transformarse denitivamente en meros insumos productivos cuyos ciclos y procesos naturales podran ser forzados, hasta obtener un mximo rendimiento, segn las demandas del mercado, sin considerar el grado de reversibilidad del deterioro causado por dicho forzamiento. Y, nalmente que la biodiversidad fuera obviada, desprecindose el proceso de coevolucin que la haba generado (V. Shiva, 1991; Guzmn, Gonzlez de Molina y Sevilla Guzmn, 2000: 40-60). Desde una perspectiva social el Desarrollo Comunitario supuso (b) la sustitucin masiva de los terrenos comunales por la propiedad privada concentrada y el desalojo generalizado de formas sociales de agricultura familiar por monocultivos agroindustriales dominados por explotaciones latifundistas. Y desde ambas, perspectivas, agronmico/ecolgica y social, la sustitucin denitiva de los ciclos cerrados de energa y materiales del manejo campesino por la utilizacin masiva de insumos externos procedentes de las multinacionales, que a partir de entonces iniciaron las dinmicas de la insustentabilidad rural. Ante el la desorganizacin social generada se probaron algunas modicaciones poco sustantivas que adjetivaban el Desarrollo Rural como armnico (buscando un equilibrio intersectorial); integrado (potenciando la agricultura a tiempo parcial, despus calicada como pluriactividad) o mediante el trmino de ecodesarrollo (introduciendo el objetivo de evitar la degradacin medioambiental, aunque sin cambiar la matriz tecnolgica qumico/ industrial). Estas modicaciones verbales tuvieron una amplia difusin posterior en Latinoamrica donde adquiri las denominaciones de autocentrado (pretendiendo romper las formas de dependencia externa), endgeno (potenciando lo local) y local (movilizando a las poblaciones implicadas, normalmente en zonas urbanas). La versin ms completa de estas acciones productivas fue el Desarrollo Rural Integrado que tiene como objetivo primordial abordar el paro y reactivar social y econmicamente reas con un fuerte declive. La estrategia para ello fue fomentar la pluriactividad econmica, partiendo de la premisa de que las reas deprimidas no pueden competir con los sistemas agrarios modernizados y bajo el argumento de que tradicionalmente las comunidades
32
rurales han mantenido una estructura econmica diversicada. En base a esta premisa, se fomentar el establecimiento de nuevas actividades que pretendan la terciarizacin de las economas rurales empobrecidas. Este enfoque es el que inspira todava en la actualidad en Europa algunas de las ms importantes polticas de desarrollo rural en el marco de la Poltica Agrcola Comn como las desarrolladas con el enfoque LEADER. La mayora de las acciones de Desarrollo Rural Integrado han ido encaminadas a desarrollar el turismo rural de estas reas, sin tener en cuenta la vocacin agraria de la mismas y obviando que, incluso la realizacin de actividades tursticas, aprovechando la calidad del paisaje de las mismas, debera suponer el mantenimiento de los sistemas agrarios tradicionales que han dado forma a ese paisaje y lo han conservado histricamente. Consideraremos mas adelante la versin del Desarrollo Rural Sostenible, cuando abordemos la crtica de la Economa Ecolgica. Determinados aspectos de la investigacin sobre el desarrollo como las tecnologas adecuadas; el cambio de cultivos en la distribucin de la tierra; e incluso la propia crtica formulada al crecimiento econmico como forma de desarrollo han permitido mostrar que el desarrollo es una creencia occidental (Gilbert Rist); que las tecnologas introducidas como ayuda poseen un fuerte poder de destruccin sociocultural y ambiental y que el crecimiento como meta indiscriminada es puro deterioro ecolgico (como han mostrado Jos Manuel Naredo, 2005; Arturo Escobar, Mariann Gronemeyer y Vandana Shiva en Wolfgang Sachs, 1992: 130-145; 54-69y 206-218). En el 2002 tuvo lugar un encuentro internacional en Paris, organizado por la asociacin francesa La ligne dhorizon en el que se reunieron la mayor parte de los intelectuales que reivindican dinmicas participativas de post-desarrollo, con las que se pretende deshacer el desarrollo para rehacer el mundo denunciando: las externalidades de la modernizacin occidental (donde destacan los trabajos de Serge Latouche, Bruno Latour y Pierre Thuillier); la disolucin de la tica en los mecanismos del comercio (como mostro Perna, por ejemplo) y la criminalidad de la economa del desarrollo, aun cuando ste acte ya desde sus ruinas (con excelentes trabajos de Wolfgang Sachs y Gustavo Esteva sobre el tema): el grupo francfono de esta corriente se aglutina en torno a La Ligne dhorizon-les amis de Francois Partant.17 Queremos terminar este subapartado relativo a las teoras del desarrollo insistiendo en que la cosmovisin subyacente al enfoque econmico convencional es profundamente antropocntrica18 y tambin etnocntrica, como pone de maniesto la idea de progreso
17 Francois Partant fue un pionero de la economa critica en su denuncia de los estragos que el desarrollo genera en las comunidades rurales al desorganizar sus estructuras sociales y romper las matrices socio-culturales en las que se inserta el conocimiento local campesino e indgena). En este sentido tiene mucho inters los trabajos de JeanPierre Berlan que demuestra como el conocimiento cientco, escandalizado actualmente por la clonacin en el reino animal, acept con absoluta naturalidad la clonacin vegetal a travs de los hbridos; igualmente desarrolla una reveladora teora sobre las biotecnologas demostrando su naturaleza necrlogica (necrotecnologias). 18 La fe ilimitada en las posibilidades de la ciencia sera el medio llamado a restablecer el antropocentrismo en el seno de la nueva cosmologa, manteniendo la ccin de que, a pesar de todo, el ser humano segua ocupando
33
que alimentar la posterior idea de desarrollo. La falacia de mejora contina, de avanzar por una senda unilineal de cambio social hacia el progreso ha sido central en el proceso de alineacin cientca ya que como nos apunta Jos Manuel Naredo la civilizacin occidental no slo ha desplazado los antiguos principios de autoridad de origen divino, sino que los ha sustituido por otros nuevos que, amparados en la ley del progreso, exigen a los individuos plegarse a los dictados de la ciencia, la tcnica, la modernizacin o el desarrollo de las fuerzas productivas, como instancias objetivas que se sitan a una escala sobrehumana (Naredo, 2003: 18). El desarrollo, una creencia occidental (Rist, 1994), es un concepto ntimamente unido al de crecimiento econmico y, por tanto, a la concepcin economicista y occidental del mundo antes expuesta (Sachs, 1992). En el lenguaje comn, el desarrollo se asocia con un proceso mediante el que se liberan las potencialidades de un objeto u organismo para alcanzar su forma natural y completa, mientras que en biologa, el desarrollo o evolucin de los seres vivos se asocia con la realizacin de su potencialidad gentica. La ciencia econmica convencional, desde su matriz terica neoclsica, traslad este concepto de desarrollo (hoy ya dominante en el mbito poltico y sociocultural actual) a las ciencias sociales denindolo como el proceso de crecimiento econmico (medido mediante el PIB) y acompaado de un cambio social y cultural (modernizacin) en una determinada sociedad resultado de acciones planicadas tendentes a la mejora de la calidad de vida de la poblacin. Dentro del pensamiento cientco convencional, el concepto de desarrollo adquiere una fuerte dimensin etnocntrica al identicarse la mejora de la calidad de vida con la identidad sociocultural occidental y los patrones de produccin y consumo por ella elaborados. La metfora del desarrollo dio hegemona global a una genealoga de la historia puramente occidental, privando a los pueblos de culturas diferentes de la oportunidad de denir las formas de su vida social (Esteva en Sachs, 1992: 56). El desarrollo y la modernizacin sern, desde la segunda mitad del siglo XX, nuevos conceptos para un viejo proceso: el cambio sociocultural y poltico que las potencias coloniales imponan a sus colonias, la occidentalizacin. En los pases industrializados, se da un particular neocolonialismo interno en el intento desde el medio urbano de imponer al medio rural, mediante polticas de desarrollo rural, un modo industria de produccin y manejo de los recursos naturales que rompe la identidad campesina. Sobre la Economa Ecolgica. Ante la magnitud de la crisis ecolgica y la presin de la sociedad civil, el enfoque, econmico convencional se vio obligado a introducir ciertas preocupaciones ambientales en su pesquisa, surgiendo as la Economa Ambiental; tratando de monetarizar, aquellas partes de la naturaleza que son incorporadas a su objeto de estudio como bienes econmicos; ello precipit el desarrollo de una nueva disciplina: la Economa
el centro del universo. Pues se impondra la creencia de que los hombres podran construir su mundo segn sus deseos sobre cualquiera que fuese el mapa csmico en que se vieran envueltos: no se necesitaba ya contar con el entorno ms que cuando ello pareciera conveniente (Naredo, 2003: 14).
34
Ecolgica, que aparece a lo largo de los aos ochenta recuperando la disidencia cientca silenciada (cf. el excelente ensayo biogrco de Oscar Capintero, 2007) y mostrando la incapacidad del pensamiento cientco hegemnico (Jos Manuel Naredo, 1987) para resolver la crisis ecolgica con su utillaje analtico usual; uno de sus fundadores ms cercanos a la Agroecologa, Joan Martnez Alier (1991: 13) describe pedaggicamente la gnesis crtica de este enfoque de la siguiente forma:
La economa ecolgica empieza, pues, poniendo en solfa con mucho gusto buena parte del instrumental de la economa ortodoxa. A continuacin, trata de explicar el uso de la energa y materiales en ecosistemas humanos. Es una ecologa humana, un tipo de estudios diferente al de la ecologa de las plantas de y de los animales, puesto que la humanidad tiene una caracterstica especial: la posibilidad de enormes diferencias en el uso (y degradacin) de energa y materiales entre personas y entre territorios poblados por stas. El primer aspecto (la desigualdad entre personas) se hace patente al utilizar la distincin entre uso endosomtico y uso exosomtico. De la primera manera, todos consumimos, ms o menos, porque tenemos instrucciones genticas para hacerlo, 2000 o 3000 kcal diarias; y si hacemos experimentos por defecto, nos morimos de hambre; y por exceso, engordamos. Pero el consumo (y la degradacin) exosomtica de energa es en gran medida diferente. Los ricos deterioran el medio ambiente mucho ms que los pobres. Los animales tambin hacen uso exosomtico de energa y materiales, los castores, por ejemplo, son famosos por el ingenio con que fabrican sus madrigueras. Ahora bien, la diferencia que existe entre la madriguera del castor A y la del castro B es ridcula comparada con la diferencia existente entre los habitculos de los seres humanos. Todos los castores son castores, todos los humanos son humanos, pero que diferencia!.
La Economa Ecolgica nace, pues, intentado resolver las desavenencias entre la Economa y la Ecologa; desvelando en la evolucin de la economa (Naredo) la reduccin de su objeto de estudios hasta dejar fuera los mecanismos de reproduccin de la naturaleza. En este trayecto exploratorio aparecen entre otras muchas, dos cuestiones fundamentales que, en palabras de Oscar Carpintero (1999:24), se concreta en un debate sobre la forma en que se debe valorar bien con unas caractersticas especiales como es el medio ambiente para as incorporarlo al edicio terico convencional; y de otro, en enjuiciar la relevancia de ese medio ambiente como una restriccin a la expansin del sistema econmico y a la produccin de bienes y servicios; explorando a continuacin- las posibilidades ecolgicas para que una economa se perpete (sea sustentable) a lo largo del tiempo. A la primera de estas cuestiones la Economa Ecolgica la denomina controversia sobre el valor monetario del medio ambiente; a la segunda el debate sobre la sustentabilidad del sistema econmico. En realidad, lo que los economistas ecolgicos llaman hoy conictos ecolgicos distributivos son una prctica histrica de los campesinos de todo el mundo cuando sus
35
recursos naturales fueron mercantilizados, privatizados, e introducidos en el proceso de cientizacin que la modernizacin industrial del manejo requiere. Las prcticas de resistencia a estos procesos que los grupos campesinos y/o indgenas desarrollan actualmente vinculados a procesos de acompaamiento socioeconmico y poltico mediante formas de agricultura participativa, comienzan a organizarse en redes y a presentar propuestas alternativas de gran inters (Sevilla Guzmn y Martnez Alier, 2006), que pueden, en muchos casos, calicarse como experiencias agroecolgicas. Tales son acciones del campesinado y los pueblos indgenas; ya que stos desarrollan en numerosas ocasiones un uso mltiple del territorio que se identicara con la Agricultura Ecolgica del Sur en sus mltiples estilos de manejo histrico anteriormente sealados; por ello hemos situado como raz epistmolgica popular de la dimensin socioeconmica de la Agroecologa al campesinado, como veremos con ms detalle despus. En los ltimos aos est adquiriendo una notable relevancia el concepto de Metabolismo Social (Fischer-Cowalski; en Redclift y Woodgate, 2002) para medir en trminos de intercambio de ujos de materiales y energas determinados aspectos de la sustentabilidad de los sistemas sociales (Fischer-Cowalski y Haberl, 1997) e incorporarlo a las contabilidades nacionales tratando de generar una metodologa de contabilidad verde (Schandl y Weisz, 2002). En este sentido queremos recalcar que aunque los ms interesantes logros en este sentido nos vienen desde la Economa Ecolgica (Cf Joan Martnez Alier en los 2 volmenes que recopila con Inge Ropke, 2008; Jos Manuel Naredo, 2006; como veremos despus) ya existen intentos de incorporar esta herramienta a la Agroecologa, aunque sea necesario an incorporar el legado marxiano19 y la dimensin sociocultural.
36
de naturaleza. Hasta el siglo XVIII no se produjo el desplazamiento en la forma de ver las cosas que atribuye al comportamiento econmico la idea de produccin de riqueza. Recordemos ahora que, antes de esa fecha, los autores llamados <<mercantilistas>> vean el intercambio comercial como un juego de suma cero, en que las ganancias de determinadas personas, empresas o pases venan sufragadas por las prdidas de otros. La riqueza se adquira y poda hacerse con conciencia de engao (tratar como a indios, decan los colonizadores lusocastellanos) bajo formas de intercambio desigual. Aunque hoy se mantengan dichos intercambios comerciales, desde el concepto cientco de creacin de riqueza de la economa neoclsica, se elimina esa mala conciencia. Fueron los sicratas franceses quienes establecieron la nocin de produccin como centro de la versin moderna de sistema econmico. No obstante, en l aparece la Naturaleza dentro de la antigua visin organicista del mundo que atribua a la Madre-Tierra la capacidad de generar riquezas que, se supona, el hombre podra acrecentar con la ayuda de la nueva ciencia experimental se trataba de colaborar con ese orden natural mediante prcticas desacralizadas para lograr el engradecimiento de sus frutos. En los dos siglos anteriores, la revolucin agrcola ya haba proporcionado conocimiento como para que la naciente agronoma orientara las tcnicas para obtener mayores rendimientos. De igual manera las tambin nacientes disciplinas cientcas que se ocupaban de las actividades productivas (agricultura, pesca, silvicultura y minera) se encargarn de proporcionar tecnologas para la generacin y perfeccionamiento material no slo a los reinos animal y vegetal sino tambin al mineral. Se utilizaba as el concepto de produccin para designar aquellos procesos de creacin fsica de riquezas nacientes que se suponan asociados a las capacidades generadoras de la Madre-Tierra. El propsito declarado de la naciente ciencia econmica fue as el de acrecentar la produccin de riquezas nacientes sin menoscabo de los bienes fondoEsa produccin fsica hizo las veces de motor de la idea de sistema econmico que se aanz con estos autores (Naredo, 1987-1996: 79,80 y 82; Naredo y Valero, 1999: 37 y 38). La gura central a la hora de denir en el pensamiento econmico la naturaleza como el concepto factor tierra atribuyndole el papel de un elemento ms del sistema econmico, con caractersticas anlogas a las del resto de los factores de produccin fue David Ricardo. En efecto, fue l quien, como hemos adelantado, deni la naturaleza como las fuerzas originarias e indestructibles de suelo (Ricardo, 1817-1971: 91). Al hacerlo separ en forma denitiva la concepcin de la naturaleza como un bien diferenciado por sus capacidades generadores: la tierra se transforma en un bien monetarizable, asimilable as al trabajo y al capital creado por el hombre. Basada en la falacia organicista de que la tierra se expande, la ciencia econmica impuso como objetivo el crecimiento de la riqueza a travs de la produccin desplazando la reexin econmica desde la adquisicin y el reparto de la riqueza hacia la produccin de la misma que al suponer que era beneciosa para todo el mundo permiti soslayar los conictos sociales o ambientales inherentes al proceso econmico y desterrar de este campo las preocupaciones morales, a las que antes se encontraban estrechamente vinculadas las reexiones en este mbito (Naredo,
37
2006: 4). A este proceso contribuy tempranamente la naciente agronoma orientando sus progresos prioritariamente a obtener mayores rendimientos en las cosechas y la cra de animales, obviando as las cuestiones fundamentales de acceso y reparto a los recursos bsicos, como la tierra y el deterioro ecolgico de los agroecosistemas. No obstante, el proceso de transformacin de la naturaleza en un mero recurso natural; en el factor tierra fue lento; si bien para el pensamiento ilustrado era ste, el centro de su ncleo terico, representando el dominio del hombre sobre la naturaleza: era inagotable y reproductible como un reloj (Sevilla Guzmn y Graciela Ottmann, 1999-2000: 60). No obstante, el factor tierra, fue desplazndose dentro del sistema explicativo de la economa haca el factor trabajo. En la obra fundacional de la economa moderna sobre la riqueza de las naciones, Adam Smith seal signicativamente que el trabajo manual de cada nacin es el fondo que la surte originariamente de todas las cosas necesarias y tiles para la vida (Adam Smith, 1776: citado por Naredo, 2006: 164): aparece as la hegemona del factor trabajo como originario; para sustituir al factor tierra. Las lneas maestras de los contextos que hicieron prosperar este ncleo central de la economa convencional neoclsica (todava lamentablemente hegemnica) son los siguientes tres axiomas: (1) la extensin entre la poblacin de un afn continuo e indenido de acumular riquezas, a la vez que se levantaba el veto moral que antes pesaba sobre el mismo; (2) la produccin de un desplazamiento de la propia nocin de riqueza hacia otra unicada y monetarizada que posibilitara su acumulacin; (3) la aceptacin de que las personas se creyeran capaces de producir riquezas; y por ltimo, (4) que se postulara el trabajo como instrumento bsico de la produccin de riquezas (Naredo, 2006: 162). Recordemos que un axioma es un enunciado que no necesita demostracin: la ciencia econmica no ha podido demostrar que exista en el hombre un afn indenido de acumular riquezas; como tampoco ha podido cuanticar en dinero los bienes ecolgicos (aire, agua, tierra y biodiversidad) necesarios para mantener y reproducir la vida. El hombre no puede producir riqueza, sino adquirirla de la naturaleza y modicarla con su trabajo. No obstante, la axiomtica econmica derivada de la ilustracin europea, con sus procesos de cienticacin y modernizacin, se apuntala con un nuevo desplazamiento conceptual cuando los economistas llamados neoclsicos de nales del siglo XIX dan la hegemona a un nuevo factor de produccin: el capital. Considerado inicialmente como simple colaborador de la tierra y del trabajo en las tareas productivas, pas luego a eclipsar los postulados de estos autores que en ltima instancia consideraban que tierra y trabajo eran sustituibles por capital, que apareca as como el factor limitativo ltimo del proceso de produccin de riqueza, expresable adems en unidades monetarias. La hiptesis de la perfecta sustituibilidad de los factores de produccin, remata el cierre conceptual de la nocin de sistema econmico del universo de los valore pecuniarios, hacindolo ganar en simplicidad y coherencia lgica, pero a la vez lo aisl de los aspectos fsicos, sociales e institucionales en los que se enmarcaba obligatoriamente su funcionamiento. (Ibid: 165 y Sevilla Guzmn, E.; Ottmann, G. 1999/2000: 57-66).
38
Sin embargo, lo ms relevante para nuestro argumento respecto a ste punto es la aportacin de la economa neoclsica a la teora de sistemas; ya que ser desde el abordaje agronmico de esta metodologa desde donde se introducir, inicialmente, la Ecologa en la Agronoma. Ser el marco terico del Farming Systems Research (Sevilla y Woodgate, 1997-2002: 78) quien desarrolla esta tarea, en el contexto terico de la Economa Neoclsica Liberal, que vamos a considerar aqu respecto a su nocin central de sistema econmico, desde una perspectiva gentica: en el marco terico de los sicratas, primero; en el de la economa clsica, despus; y nalmente en el vigente contexto terico actual. El concepto de sistema econmico que permiti la consolidacin de la economa como disciplina, y que ha venido monopolizando hasta hace poco la reexin de los economistas, tom cuerpo all por el siglo XVIII, tal como se detalla en Jos Manuel Naredo (1997-2003). Fueron los sicratas (quienes utilizando el nivel cientco de la poca; que admita que la tierra, su base fsica, poda crecer) establecieron este concepto inicial como un carrusel de la produccin, del consumo, del crecimiento y dems piezas constitutivas de la idea usual de sistema econmico. Al proponer la nocin de produccin y su deseable crecimiento como centro de esta disciplina se desplaz as la reexin econmica desde la adquisicin y el reparto de la riqueza hacia la produccin de la misma que al suponer que era beneciosa para todo el mundo permiti soslayar los conictos sociales o ambientales inherentes al proceso econmico y desterrar de este campo las preocupaciones morales, a las que antes se encontraban estrechamente vinculadas las reexiones en este mbito (Naredo, 2006: 4). Sin embargo el concepto sicrata de producir era la intervencin del hombre en el acrecentamiento de las riquezas (que para el conocimiento cientco de la poca era algo posible) en los reinos mineral, animal y vegetal. La versin de sistema econmico adoptada por los autores neoclsicos a nales del siglo XIX y utilizada hasta el momento como objeto de representacin plasmado en las contabilidades nacionales de ujos y de reexin de los economistas, explica el divorcio entre economa y ecologa que ahora se trata de paliar. El problema estriba en que cada una de estas dos disciplinas razona sobre oiks diferentes, dando lugar a dilogos de sordos cuando sus diferentes objetos de estudio no se precisan con claridad. En efecto, mientras que la ecologa razona sobre el conjunto de la biosfera y la totalidad de los objetos que componen el planeta, la economa tan solo suele razonar sobre aquellos objetos que dene como apropiables, valorables y productibles; excluyendo con ello a la mayor parte de los elementos y sistemas del mundo fsico. Por ejemplo, comprender el ciclo del agua exige abarcarlo desde su fase atmosfrica, que da paso a la precipitacin, a la absorcin por el suelo y las plantas, a sus cambios de estado por evapotranspiracin o congelacin, a la inltracin supercial y profunda y a la escorrenta hasta que nalmente llega al sumidero de los mares, para volver de nuevo a la fase atmosfrica: de todas estas fases slo una fraccin puede ser apropiada, valorada y producida, cuyo estudio debe relacionarse con el resto integrndola en los sistemas hidrolgicos analizados por la hidrologa o la ecologa (Naredo, 2006: 11).
39
Concluyendo respecto a la perversidad del concepto de naturaleza transmitida al concepto de sistema que utiliza la Economa Liberal Neoclsica queremos explicitar que el concepto de capital, como factor productivo hace referencia al stock de capital fsico que, al ser producido por el hombre en forma de instalaciones, muebles o infraestructuras diversas, resulta directamente valorable, bien por su coste (monetario) de produccin o por el de reposicin en una fecha posterior. Sin embargo, la extensin de dicha nocin de capital (monetizable) al conjunto de los recursos naturales y medioambiente planetario, genera serios problemas de valoracin, al incluir tanto ujos, como stocks y bienes fondo muy diversos que, para colmo, se relacionan entre s formando estructuras y sistemas muy complejos, con los que la especie humana esta llamada a coevolucionar (Naredo y Valero, 1999: 16). As pues, el concepto de sistema desde la economa no es equiparable al que utiliza la hidrologa o la ecologa por lo que cuando la agronoma utilizara, aos ms tarde, el concepto de sistema para el anlisis de los recursos naturales (Farming Systems Researh) se generaron mltiples incongruencias y fuertes contradicciones. Cuanto acabamos de ver es especialmente importante respecto al concepto de sustentabilidad; recordemos que se basa ste en el intento de mantener los mecanismos de reproduccin bitica de los recursos naturales como un legado que hay que transmitir a las sociedades futuras. En su anlisis del debate econmico sobre la sustentabilidad, Joan Martnez Alier diferencia dos claras posiciones a las que se atribuyen los adjetivos de dbil y fuerte Sin embargo, ello es una cuestin de grado y de perspectiva temporal; ya que en rigor la sustentabilidad fuerte solo puede atribuirse como tendencia pues solo una economa humana basada nicamente en fuentes energticas renovables y en los ciclos cerrados de materia puede potencialmente ser sostenible de manera indenida; ya que la biosfera es un sistema abierto en energa (la que recibimos del sol a travs de la fotosntesis) y cerrado en materiales. El hecho de que la economa convencional o neoclsica atribuya al sistema econmico la naturaleza de sistema cerrado dota a sta de una concepcin metafsica de la que funcionara como un perpetuum mobile lubricado por el dinero. Las empresas venden bienes y servicios, y con esto remuneran los factores de produccin (tierra, trabajo y capital). Al analizar el concepto de sustentabilidad dbil, Joan Martnez Alier concluye diciendo que para la ciencia econmica convencional o neoclsica: el agotamiento del capital natural no representa ningn problema para la posibilidad de un consumo sostenible, e incluso de un crecimiento exponencial del consumo (que se identica con mayor utilidad o bienestar, siempre que supongamos un grado sucientemente elevado de sustituibilidad entre el capital natural y el capital manufacturado, y siempre que conemos que continuar habiendo progreso tcnico. Supuesto y conanza compartido por la mayora de los economistas (Joan Martnez Alier y Jordi Roca Jusmet, 2000: 365, 13, 374).
40
por lo que no tiene ningn sentido considerarlo de nuevo aqu. No obstante la ciencia, cuando estudia los movimientos sociales desde la Ecologa, adopta la etiqueta disciplinar de Ecologa Poltica. En esto la Agroecologa guarda una profunda similaridad con la Economa Ecolgica respecto a su gnesis en el pensamiento cientco: al aparecer tambin aqu dos cuestiones claras, muy relacionadas con la praxis. Por un lado, en ambos enfoques aparece el debate sobre la cuestin agraria (si la agricultura habra de transformarse o no en una rama de la industria); y por otro la desavenencia entre las Ciencias Agropecuarias y Forestales y la Ecologa, al pretender las primeras reproducir en su laboratorios y estaciones experimentales la naturaleza (Guzmn, Gonzlez de Molina y Sevilla Guzmn, 2000: 21-59) transformando as en insustentable el manejo de los recursos naturales. Pero adems, existe otra importante similitud entre la Economa Ecolgica y la Agroecologa para situar a aquella como raz cientca de sta: la crtica de ambas al pensamiento cientco convencional termina en propuestas que demuestran la necesidad de una ruptura epistemolgica de la ciencia dando paso a la hibridacin cientco social de la Ecologa Poltica. As pues, queremos concluir sealando respecto al nexo Economa Ecolgica/ Ecologa Poltica el siguiente razonamiento de Martnez Alier: al menos desde mediados del siglo XIX, economa poltica fue el nombre que histricamente se dio a la economa; sin embargo hoy en da tal expresin es ms usada para referirse a las ramas de la economa que estudian los aspectos sociolgicos vinculados a la estructura de poder que controla la distribucin planetaria de los recursos; o dicho en breve, con las propias palabras de los economistas: a los conictos distributivos econmicos. Si aceptramos tal denominacin (razona Joan Martnez Alier, 1999: 100), la ecologa poltica estudiara los conictos de la distribucin ecolgica. Pueden coincidir pero, en general, cubren distintos territorios. Ello se debe al divorcio entre la economa y la ecologa; fenmeno anteriormente explicitado. Pero qu signica la distribucin ecolgica? Esto se reere (siguiendo las sugerencias de Frank Bekenbach y Martin O Connor) a las asimetras o desigualdades espaciales o temporales, en el uso humano de los recursos y servicios ambientales. Dicho sin tanta parquedad, nos estamos reriendo a los mecanismos de poder por los cuales los pases centrales se apropian de las riquezas de los pases perifricos utilizando el funcionamiento del mercado coactivamente establecido por el libre comercio impuesto por aquellos sobre stos. Y todo ello, en el contexto de una concentracin de la propiedad de los recursos naturales, generada histricamente por los mismos actores sociales, esculpida en un desarrollo del capitalismo; primero colonial y ahora globalizado. Consecuentemente con todo lo anterior, la ecologa poltica puede ser denida como el estudio de la estructura de poder generada histricamente para mantener la desigual distribucin de los recursos naturales que actualmente garantiza el acceso a los medios de vida de los distintos grupos humanos. Tal objeto de estudio (una estructura de poder) dota de cierta peligrosidad intelectual a la ecologa poltica. Esta peligrosidad viene marcada por el desvelamiento de la naturaleza poltica de la crisis ecolgica. La prohibicin de pensar y actuar polticamente (es decir, de pensar y actuar global y radicalmente); es la prohibicin
41
secreta que el sistema ha lanzado contra el movimiento ecologista y alternativo. Alejndolo de la poltica se le mantiene en una especie de privacidad tecnocrtica y/o fundamentalista, que resulta muy funcional al mantenimiento del sistema dominante (Garrido Pea, 1993: ix). El hecho de que el campesinado como movimiento social constituya un elemento central de la Agroecologa nos obliga a considerar a los movimientos sociales como un componente especco de la misma. Para terminar solo comentaremos brevemente que nuestra propuesta de introducir la soberana alimentaria como nueva raz epistemolgica popular de la agroecologa de carcter trasversal ser argumentada en el apartado nal. Queremos cerrar este anlisis considerando al campesinado, como raz epistemolgica, desde el conocimiento cientco; es decir, a los Estudios Campesinos. Son stos, una rica tradicin intelectual clave en la conguracin del pensamiento agreocolgico desde las Ciencias Sociales, al haber caracterizado los rasgos sociales, culturales y polticos del grupo humano que ha realizado un manejo sustentable de los recursos naturales en determinadas circunstancias favorables para ello a lo largo del proceso histrico. En su esfuerzo por denir el campesinado como algo genrico en el tiempo y el espacio esta corriente de pensamiento descubri como tal, una forma de trabajar la naturaleza de carcter regenerativo y ecolgica. Igualmente, esta perspectiva cientca ha aportado una valiosa caracterizacin de aquellas experiencias histricas que presentaron estrategias alternativas al modelo urbano-industrial actual mediante el anlisis de los movimientos campesinos y su participacin en los procesos de cambio (Para un amplio desarrollo del tema Cf. Shanin,1990; y Sevilla Guzmn 2006b). Slo nos queda considerar para cerrar el anlisis del cuadro relativo a las races de las dimensiones de la agroecologa argumentar nuestra propuesta de inclusin al concepto de soberana alimentaria como un elemento transversal que aparece en las mismas. En el apartado tercero relativo a la construccin popular de la agroecologa mediante las acciones de los movimientos sociales campesinos, caracterizamos ya las dinmicas de construccin de dicho concepto; el cual posee una naturaleza incipiente como consecuencia de su formulacin a travs de dicha praxis. En la conferencia intermedia de Va Campesina realizada en diciembre de 2006, en Mollina (Andaluca, Espaa, Europa) entr en vigor su reglamento interno en el que se rearma el carcter anticapitalista y antiliberal de movimiento que ratica su lucha contra el modelo de agricultura industrial basado en la generacin de excedentes y en la agroexportacin, acumulacin, explotacin y el libre mercado. Se ratica all que la soberana alimentaria contina siendo nuestro modelo de desarrollo agrcola, modelo que se sustenta en la reforma agraria integral, en la agricultura campesina, en la proteccin de la diversidad y en un mercado justo. Se enfatiza igualmente la necesidad de avanzar en la construccin de dicho modelo alternativo como algo necesario mediante el establecimiento de amplias alianzas estratgicas y el fomento de la movilizacin social permaneciendo rmes en la conviccin de que otro mundo es posible.
42
43
Alimentaria); Bangalore, India (septiembre, octubre 2000) y Sa Paolo, Brasil (junio 2004), respectivamente20. A travs de esta dinmica de articulacin se denieron conceptos y establecieron posturas de polticas pblicas sobre soberana alimentaria y comercio, reforma agraria y derechos humanos, biodiversidad y recursos genticos, desarrollo rural e investigacin, equidad de gnero y prcticas agrcolas sustentables. Por otro lado, se constituye MAELA, como Movimiento Agroecolgico de Amrica Latina y el Caribe, que desde el inicio de su andadura21 jug un importante papel en la articulacin de experiencias productivas agroecolgicas. Agricultores y campesinos, pertenecientes a las referidas experiencias en Argentina, Brasil, Bolivia, Mxico, Chile y Colombia, se reunieron en Diciembre de 1998 en un lugar de este ltimo pas, Pereira, estableciendo una declaracin de principios, como miembros del Movimiento Agroecolgico de Amrica Latina y el Caribe (MAELA), en la que expresaban su oposicin al modelo neoliberal... por degradar la naturaleza y la sociedad. Al mismo tiempo establecan como un derecho de sus organizaciones locales la gestin y el control de los recursos naturales... sin depender de insumos externos (agroqumicos y transgnicos), para la reproduccin biolgica de sus culturas, sealando su apoyo a la promocin, el intercambio y difusin de experiencias locales de resistencia civil y la creacin de alternativas de uso y conservacin de variedades locales (MAELA, 2000, Perspectivas del movimiento agroecolgico latinoamericano en el nuevo milenio. Cochabamba, Bolivia: AGRUCO). Expresaron tambin su solidaridad con el movimiento Sin Tierra del Brasil, los movimientos campesinos de Bolivia, los indgenas Mapuches de Chile, los campesinos indgenas de Chiapas, entre otros grupos, como una muestra de internacionalismo campesino. Es en esta dinmica de articulacin de antagonismos donde se va congurando el concepto de soberana alimentaria como aportacin de muy distintas organizaciones campesinas que en muy diversos foros van esbozando los contenidos que pueden darles libertad. En efecto, no es en la abundante literatura acadmica de la Economa y Sociologa Polticas del Sistema Agroalimentario Global (que con gran perspicacia caracteriz el malogrado Frederich Buttel, 2000) donde se congura el citado concepto sino en los espacios de debate generados por las fracciones de la sociedad civil que se enfrentan a la globalizacin econmica. As, en el Congreso organizado, en octubre del 2000 en Bangalore, por la Via Campesina y por la Coordinadora Latinoamericana de Organizaciones del Campo (CLOC) se seala como imprescindible para la lucha dicho concepto; denido como el derecho de los pueblos a denir su propia Poltica Agrcola y Alimentara sin
20 La rama europea de Va Campesina desarrollo en este proceso una fuerte actividad reivindicativa respecto a la introduccin de la Soberana Alimentaria como el eje central de una nueva poltica internacional a construir: probablemente su actuacin en la Conferencia Europea de la Asociation Europene de Formation Paysanne et Rurale (Bruselas, 12 y13 de marzo del 2001), signico un cambio de postura respecto a la creacin de un grupo de asesores para la Coordinadora Europea de Campesinos en la Europa Oriental. Agradezco a Paul Nicholson su esfuerzo en este sentido y la valiosa documentacin 21 Ello tuvo lugar en 1989, en Cochabamba, Bolivia, como consecuencia de la realizacin del Primer Encuentro Latinoamericano de Agricultura Orgnica, cuando la Federacin de Movimientos de Agricultura Orgnica (IFOAM) pretendi regionalizar su funcionamiento
44
DUMPING` hacia otros pases. Para Va Campesina, la Soberana Alimentara requiere la existencia de una produccin alimentara sana, de buena calidad y culturalmente apropiada, para el mercado interior; lo que implica mantener la capacidad de produccin alimentara, en base a un sistema de produccin campesina diversicada (biodiversidad, capacidad productiva de las tierras, valor cultural, preservacin de los recursos naturales) para garantizar la independencia y la soberana alimentara de las poblaciones22. Probablemente la denicin ms elaborada de Soberana Alimentaria, en este proceso de integracin de propuestas en los espacios de debate y reexin para alcanzar consensos sea la que fue esbozada como el derecho de los pueblos a denir sus propias polticas sustentables de produccin, distribucin y consumo de alimentos, garantizando el derecho a la alimentacin para toda la poblacin, con base en la pequea y mediana produccin, respetando sus propias culturas y la diversidad de los modos campesinos, pesqueros e indgenas de produccin y comercializacin agropecuaria, y de gestin de los espacios rurales, en los cuales la mujer desempea un papel fundamental. La soberana alimentaria debe asentarse en sistemas diversicados de produccin basados en tecnologas ecolgicamente sustentables. La aplicacin del principio de Soberana Alimentaria ocasiona algunos efectos aadidos y exige algunos requisitos necesarios para que sus contenidos sean posibles en la realidad. El Foro de La Habana describi estos efectos y requisitos de la siguiente manera. La Soberana Alimentaria: (1) favorece la soberana econmica, poltica y cultural de los pueblos; (2) reconoce una agricultura con campesinos, indgenas y comunidades pesqueras, vinculada al territorio; prioritariamente orientada a la satisfaccin de las necesidades de los mercados locales y nacionales; una agricultura que considere central al ser humano; que preserve, valore y fomente la multifuncionalidad de los modos campesinos e indgenas de produccin y gestin del territorio rural; (3) supone el reconocimiento y valorizacin de las ventajas econmicas, sociales, ambientales y culturales de la agricultura en pequea escala, de las agriculturas familiares, de las agriculturas campesinas e indgenas; (4) implica el reconocimiento de la multietnicidad de las naciones y reconocimiento y valorizacin de las identidades de los pueblos originarios. Esto implica, adems, el reconocimiento al
22 Denicin elaborada en la Mesa de Soberana Alimentaria y Comercio Internacional (Japanada Loka, Bangalore, 06 de Octubre del 2000), tras un anlisis de: (a) la importacin por India de excedentes de leche subvencionada de la Unin Europea (UE) arruinando as la produccin familiar de India; (b) la exportacin en el Caribe de cerdo industrial de EE.UU., arruinando as la produccin local; (c) la importacin por Costa de Marl de cerdo europeo a un precio subvencionado, tres veces inferior al costo de produccin de este pas (Costa de Marl) arruina los productores locales; (d) las exportaciones chinas de hilo de seda a la India a precios muy por debajo del costo de produccin en la India, arruina a centenas de miles de familias campesinas del Sur de la India; (e) las importaciones a Mxico, pas originario de maz, de maz de EE.UU. a bajos precios, arruinan a los productores mexicanos; del mismo modo que las legumbres de Mxico a bajo precio arruinan los productos de Canad. Ello se debe a: la especializacin de la produccin en regiones que pueden exportar lo menos caro, las importaciones de productos agrcolas con precios por debajo del costo de produccin en el pas importador, y el otorgamiento por la OMC de ayudas pblicas que permiten a los pases ricos exportar a precios inferiores de sus costos de produccin arruinando la soberana alimentaria de todas regiones.
45
control autnomo de sus territorios, recursos naturales, sistemas de produccin y gestin del espacio rural, semillas, conocimientos y formas organizativas; (5) contiene la garanta al acceso a una alimentacin sana y suciente para todas las personas, principalmente para los sectores ms vulnerables, como obligacin ineludible de los Estados Nacionales y el ejercicio pleno de derechos de la ciudadana. El acceso a la alimentacin no debe ser considerado como una compensacin asistencialista de los gobiernos o una caridad de entidades pblicas o privadas, nacionales o internacionales; (6) exige la puesta en marcha de procesos radicales de Reforma Agraria integral adaptados a las condiciones de cada pas y regin, que permitan a los campesinos e indgenas -considerando a las mujeres en igual de oportunidades- un acceso equitativo a los recursos productivos, principalmente tierra, agua y bosque, as como a los medios de produccin, nanciamiento, capacitacin y fortalecimiento de sus capacidades de gestin e interlocucin. La Reforma Agraria debe ser reconocida como una obligacin de los Estados en aquellos pases donde este proceso sea necesario, en un marco de respeto de los derechos humanos y como una eciente poltica pblica para combatir la pobreza. Los programas de mercantilizacin de la tierra promovidos por el Banco Mundial son incapaces de sustituir a las verdaderas reformas agrarias y no resuelven el problema del acceso del campesinado a los recursos productivos; (7) entiende que el comercio alimentario internacional ha de estar orientado por el propsito supremo de servir al ser humano. La soberana alimentaria no signica autarqua, autosuciencia plena o la desaparicin del comercio agroalimentario y pesquero internacional (Texto del Foro Social Mundial de Porto Alegre del 2002). Desde entonces los espacios de debate de los movimientos campesinos incluyen prioritariamente la Soberana Alimentaria como su principal reivindicacin, como son los casos del III Congreso de la CLOC (Mxico, 6-11/08/2001) donde se consider monogrcamente el tema, o los Seminarios sobre Diversidad Biolgica y Cultural que desde aquel ao se han ido celebrando en Mxico, Guatemala y Honduras, donde cientos de organizaciones indgenas, campesinas y sociales buscan estrategias de accin en este sentido. La soberana alimentaria constituye en la actualidad un tema central en los Foros Sociales mundiales regionales y estatales que moviliza a determinados sectores de la sociedad civil. Ello, unido a la sensibilizacin de la ciudadana hacia los alimentos generados en los sistemas agroalimentarios multinacionales por los mltiples escndalos alimentarios esta generando un concepto que se articula inseparablemente con el anterior: el consumo responsable. 1. En un sentido amplio, la Agroecologa tiene una dimensin integral en la que las variables socioeconmicas ocupan un papel muy relevante ya que aunque parta de una prctica agropecuaria y forestal que se desarrolla en una explotacin, predio o chacra; desde ella se pretende entender las mltiples formas de dependencia que han sido histricamente generadas por la expansin de la modernidad y transmitidas por la agricultura industrializada. En este sentido, resulta imprescindible explicar los modos de dominacin que guan en la actualidad tales formas de dependencia que se generan respecto al funcionamiento de la poltica, la economa y la
46
sociedad sobre la ciudadana, en general; y sobre los agricultores, en particular. Para realizar tal actividad, la estrategia agroecolgica (junto a la bsqueda de cooperar a la potenciacin de las dinmicas agroecolgicas actualmente existentes) se marca como objetivo el rescate de aquellos elementos que: por un lado en el pensamiento social; y por otro lado, en los procesos con contenido histrico aportan conceptualizaciones reivindicativas de equidad sin las que es imposible una apropiacin correcta de los recursos naturales para obtener alimentos (Para un desarrollo de este argumento Cf. E. Sevilla Guzmn en J. Morales Hernndez y J. E. Rocha Quintero, 2006: 47-89; 65). Tal es el caso del concepto de Soberana Alimentaria, que surge y se desarrolla en una dinmica de construccin popular que hemos tratado de esquematizar en las pginas anteriores justicando con ello su necesidad de ser incorporada al acervo de la Agroecologa como una base o raz epistemolgica popular. Veamos, esquemticamente algunos de los componentes que el concepto de Soberana Alimentaria adoptara dentro de las dimensiones de la Agroecologa. El hecho de que la investigacin agroecolgica sea transdisciplinaria genera en forma simultnea y participativa conocimientos sistmicos (que permiten entender las dinmicas e interrelaciones entre los factores internos y externos), conocimientos normativos (que expresan las bases normativas en que se basa la bsqueda de la transformacin conjunta de las estructuras socio-econmicas, polticas y culturales) y conocimientos de transformacin (que dan cuenta cmo alcanzar los objetivos trazados en la vida cotidiana de los actores involucrados) en cada una de las dimensiones consideradas:
47
Dimensin socioeconmica
Las acciones encaminadas al empoderamiento del proceso de circulacin permiten preparar el terreno para el desarrollo de una infraestructura organizativa en la que la agricultura participativa, haga emerger as una dimensin global de bsqueda de mejora del nivel de vida de las comunidades rurales afectadas; denido ste, desde ellas mismas. As, es posible plantear un desarrollo endgeno desde la agricultura participativa como el conjunto reacciones de integracin local agroalimentarias que parten del reconocimiento de la necesidad y/o el inters de trabajar con las comunidades locales en la identicacin, diseo, implementacin y evaluacin de sistemas locales agreoalimentarios desde la identidad sociocultural de cada comunidad como mtodo ms adecuados para la resolucin de sus problemas. La ruptura epistemolgica con sistema agroalimentario dominado por las multinacionales surge de la experiencia acumulada en los ltimos treinta aos en Amrica Latina, frica y Asia respecto a que los campesinos no slo tienen un amplio conocimiento de sus sistemas agrcolas, sino que, adems, son capaces de dirigir pruebas y experimentos tanto en el ambito de la produccin como en el de la circulacin. En este sentido los diagnsticos participativos y la revalorizacin de las formas locales de gobernanza de los recursos naturales como proceso de acompaamiento a los movimientos campesinos que desarrolla la Agroecologa pretenden generar mercados alternativos en los distintos niveles de nuevos procesos agroalimentarios donde aparezcan mecanismos que eviten la extraccin del excedente; y donde intervenga como elemento de diseo la interculturalidad. En todo ello pueden jugar un importante para el los talleres de diagnstico y diseo participativo para el futuro.
48
El concepto de transformacin rural que aqu estamos proponiendo, amparado en los principios de la Agroecologa, se basa en el descubrimiento, en la sistematizacin, anlisis y potenciacin de los elementos que eliminen los efectos destructivos del proceso de modernizacin, para, a travs de propuestas multiculturales participativas generar estrategias de cambio endgenas, denidas a partir de la propia identidad local del etnoagroecosistema concreto en que se inserten para conseguir la governanza del mismo. Aceptando la limitacin de estas reexiones iniciales, con estos papeles queremos iniciar la tarea de colaborar en la construccin desde el pensamiento cientco del correlato demandado por el campesinado y los pueblos indgenas respecto a la Soberana alimentaria.
V. Bibliografa.
Altieri, M.A., 1.985. Agroecologa. Bases Cientcas de la Agricultura Alternativa (Valparaso: CETAL, 1985), hay edicin inglesa en (Boulder: Westeview Press,1987). Altieri, M.A., 1990. Agroecology and Small Farm Development, (Ann Arbor: CRC PRESS). Altieri, M.A., 1991. Por qu estudiar la agricultura tradicional? en Agroecologa y Desarrollo CLADES, n 1; pp. 16-24. Altieri, M.A., 1999. Agroecologa. Bases cientcas para una agricultura sustentable. Nordan-Comunidada. Montevideo Archetti, E. P., 1978. Una visin general de los estudios sobre el campesinado. En: Estudios Rurales Latinoamericanos. Vol.1; N 1. Enero-Abril 1978.pp. 7-31. Argumedo, A., 1999. Los silencios y las voces en Amrica Latina. Notas sobre el pensamiento nacional y popular. Buenos Aires. Ediciones del Pensamiento Nacional. Argumedo, A., 2001. Barbarie o solidaridad: alternativas ante el siglo XXI. (Mayo 1999) Extrado de Correos para la Emancipacion Comentarios, Anlisis y Noticias de nuestra Amrica. Director: Fernando Ramn Bossi. http://www.compromiso.zic.com. ar/compromiso/argumedo2.htm Beck, U., 1998. Qu es la globalizacin?. Falacias del globalismo, respuestas de la globalizacin. Paidos. Barcelona. 1 ed. Alemania. 1997. Beck, U. (1.992): The Risk Society (1 ed en alemn de 1998. Hay traduccin castellana en Barcelona: Paidos) Bonl Batalla, G., 1994. Mxico Profundo. Una civilizacin negada. Mxico Grijalbo, 1 ed. 1987. Bujarin, N. V. (1921-1972). Teora del materialismo histrico. Ensayo popular de sociologa marxista. (Crdoba, Argentina: Cuadernos de Pasado y Presente).
49
Buttel, F., 2001. Some Reections on Late Twentieth Century Agrarian Political Economy en Cuadernos de Cincia & Tecnologa. Brasilia. Vol. 18, n 2; pp. 11-36. Maio/ago. Calle, A., Soler, M., Vara, I. (2009) La desafeccin al sistema agroalimentario: ciudadana y redes sociales. Ponencia presentada al I Congreso Espaol de la Alimentacin, Gijn 28-29, mayo, 2009 http://www.sociologiadelaalimentacion.es/site/. Caporal, F.R. y Costabeber, J.A., 2002. Anlise Multidimensional da Sustentabilidade. Uma proposta metodolgica a partir da Agroecologia. En: Agroecologa e Desenvolvimento Rural Sustentable. Porto Alegre/ RS. V. 3, n 3; pp: 70-85. Carpintero Redondo, O. (1999) Entre la economa y la naturaleza. Madrid: Ed. Los Libros de la Catarata Carrol, R.C., Vandermeer, J.H. y Rooset, P (eds.). 1990. Agroecology. MacGraw-Hill. New York. Chambers, R., 1983. Rural Development. Putting the Last First (Essex: Longman). Chayanov Alexander V. ,1986. The Theory of the Peasant Economy (Manchester University Press) con una introduccin de Teodor Shanin. La primera ediccin en ingles es de 1966 publicada por The Board of Regents of the University of Wisconsin y editada por D.Thoner, B. Kerblay y R. E. F. Smith. Chayanov Alexander V. (Aleksandr Vasilevic Cajanov). 1988 LEconomia di Lavoro (Roma: Franco Angeli). Chayanov, Alexander V., 1974. La organizacin de la unidad econmica campesina (1986). Hay edicin castellana en (Buenos Aires: Nueva Visin). Che Guevara, Ernesto (1995) Obras completas (Buenos Aires: Legasa) Cullar Padilla, Mamen y E. Sevilla Guzmn, (2008) Certication participative et transformation sociale en Silvia Prez-Victoria y Eduardo Sevilla Guzmn (eds.) Petit prcis dAgroecologie. Nourriture, autonomie, paysannerie: pp. 72 88. Fischer-Kowalski, M. y Haberl, H. 1997 Tons, Joules and Money. Modes of Production and their sustainability en Society and Natural Resources , 10, 65-85 Foladori, G. y Umberto Tommasino, 1999 una revisin crtica del enfoque sistmico aplicado a la produccin agropecuaria, Filho, Luiz D., Tommasino, Humberto y Brandenburg, Alo, 1999 Sistemas de produao: conceitos, metodologas e aplicaoes. Curitivba: Universidad Federal do Parana. Foster, J. B. (1999). Marxs theory of Metabolic Rift: Classical Foundation for Environmental Sociology, vol 104 n 2. Foster, J. B. (2000-2004). Marxs Ecology. Materialism and Nature. (New York: Monthly Review Press). Versin castellana, excelente, de Carlos Martn y Carmn Gonzalez. Publicada en ediciones de intervencin cultural/Viejo Topo.
50
Funtowicz, S. and Ravetz, J., 1994. Epistemologa Poltica: ciencia con la gente. Centro editor de Amrica Latina. Buenos Aires. Hay otra edicin en (Barcelona: ICARIA, 2000) con el ttulo de La ciencia postnormal. Funtowic, S. and Jerry Ravetz (1990): Uncertainty and Quality in Science and Polity (Kluwer, Dordrecht) Gadgil M. y Guha, R. 1992. This Fisured Land An ecological History of India. Oxford University Press. Delhi. (Hay versin castellana de la parte terica clave de este trabajo concepto de Modo de Uso de los Recursos Naturales en M. Gonzalez de Molina y J. Martinez Alier (eds.) Historia y Ecologa (Madrid: Marcial Pons, 1993: 49-118). Garrido Pea, F. 1993. Introduccin a la Ecologa Poltica. Granada: Editorial Comares. Gibbon, D., 1991. Farming Systems Research for Sustainable Agriculture, en I CERESCAMAR Semminar.(Vila Real, Portugal: Universidad de Tras os Montes y Alto Douro, 4-5 Noviembre). Publicado posteriormente por la Direccin General VII de la UE. Gibbon, D. 1994 Farming Systems Research/Extensin: Background Concepts, Experience and Networking en J.B. Dent & M.J. McGregor: 3-18. Giner, S. y Sevilla Guzmn, E., 1980. The Demise of the Peasant: Some Reections on Ideological Inroads into Social Theory. En: Sociologia Ruralis, Vol. XX, N 1/2, pp 13-27. Gliessman, S., (ed), 1978. Seminarios Regionales sobre Agroecosistemas con nfasis en el estudio de tecnologa agrcola tradicional (H. Cardenas.Tabasco: Editorial CSAT). Gliessman, S.R., 1990. Understanding the basis of Sustainablilityfor Agriculture in the Tropics en Clive A. Edwards et. al., Sustainable Agricultural Systems (Ankley, Iowa: Soil and Water Conservation Society). Gliessman, S.R., 1990a. Agroecology. Researching the Basis for Sustainble Agriculture (New York: Verlang). Gliessman, S.R. 1997-2002. Agroecology. Ecological Processes in Sustainable Agriculture (New York: SleepingBear Press) Edicin castellana en Turrialba, Costa Rica: Agruco/ Maela/GTZ//Catie. Gonzlez de Molina M., 1991. Agroecologa. Bases tericas para una historia agraria alternativa. En: Historia Agraria, n 2. Gonzlez de Molina M. y Sevilla Guzmn, E. 1992. Una propuesta de dilogo entre socialismo y ecologa: el neopopulismo ecolgico. En: Ecologa Poltica, n 3. Gonzlez de Molina, M. y Sevilla Guzmn, E. 1993. Ecologa, campesinado e historia: Para una reinterpretacin del desarrollo del capitalismo en la agricultura. En: Ecologa, campesinado e historia. La Piqueta. Madrid. Gonzlez de Molina, M. y Sevilla Guzmn, E., 2000. Perspectivas socioambientales de la historia del movimiento campesino andaluz. En: Gonzlez de Molina, M. 2000.
51
La Historia de Andaluca a Debate. I. Campesinos y Jornaleros. (Barcelona/Granada: Anthropos/Exc. Diputacin de Granada, 2000). Pp.239-287. Gorz, A. 1(988) Mtamorfoses du travail-qute du sens (Paris: ditions Galile). Gras, R., M. Benoit, G.P. Deffontames, M. Duru, M. Lafarge, A. Langlet y P.L. Osty, 1989. Le Fait Technique en Agronomie (Pars: INTRA/LHarmattan) p. 17. Guha, R. and Martnez Alier, J. 1997. Varieties of Environmentalism. Essays North and South. Earthscan Publications LTD. London. Guzmn Casado, G.; Gonzlez de Molina, M.; Sevilla Guzmn, E., 2000. Introduccin a la agroecologa como desarrollo rural sostenible. (Madrid: Mundi-Prensa). Hann and Jan Douwe van der Ploeg (eds.), 1994. Endogenous Rural Development in Europe: Theory mthod and practice (Brussels: European Commission). Hernndez Xolocotzi, E. (ed.). 1977. Agroecosistemas en Mxico. Colegio de Postgraduados. Texcoco. Hernndez Xolocotzi, E. 1985 Xolocotxia. Obras de Efran Hernndez Xolocotzi. Universidad autnoma de Chapingo. Texcoco. Hobbelink, H. (ed.) 1987. Ms all de la Revolucin Verde. Las nuevas tecnologas genticas para la agricultura. Desafo o desastre? (Barcelona: Lerna). Lappe FM, J Collins, P, Rosset and L. Esparza, 1998. World Hunger. New York : Grove Press. Leff, E., 2002. Agroecologa e saber ambiental. En: Agroecologa e Desenvolvimento Rural Sustentable. Porto Alegre/RS. V. 3, n 1; pp 36-51. Leff, E. (2006a), Racionalidade Ambiental: A Reapropriao Social da Natureza, Civilizao Brasileira, Rio de Janeiro. Leff, E. (2006b), Aventuras de la Epistemologa Ambiental. De la Articulacin de las Ciencias al Dilogo de Saberes, Siglo XXI Editores, Mxico. Leff, E. (2008), Discursos Sustentables, Siglo XXI, Mxico. Margalef, R., 1977-1992. Ecologia (Barcelona: Omega/Planeta). Margalef, R., 1979. Perspectivas de la teora ecolgica (Barcelona: Blume). Martnez Alier, J., y Jos Manuel Naredo ,1979. La nocin de fuerzas productivas y la cuestin de la energa en Cuadernos de Ruedo Ibrico, n 63-66; pp. 71-90. Martinez Alier, J. ,1987. Ecological Economics (Oxford: Basil Blackwell). Martnez Alier, J., 1991. Martnez Alier, J., 1998. La economa ecolgica como ecologa humana. Fundacin Csar Manrique. Madrid. Martnez Alier, J. 1999. Introduccin a la economa ecolgica. Barcelona: Rubes editorial. Martnez Alier, J. 2005. El ecologismo de los pobres Barcelona: Icaria.
52
Martnez Alier, J., y Inge Ropke, 2008. Recent Developments in Ecological Economics, two vols., Edward Elgar. Morales Hernnndez, J.; y J. Enrique Rocha Quintero (eds.) 2006, Sustentabilidad Rural y Desarrollo Local en el sur de Jalisco (Tlaquepaque, , Jalisco: ITESO) Morin, E., 1977. La Mthode: La Nature de la Nature (Paris: ditions du Seuil, Tome I) Morin, E. ,1980. La Mthode: La Vie de la Vie (Pars:ditions du Seuil, Tome II) Morin, E. ,1986. La Method: La Connaissance de la Connaissance(Paris ditions du Seuil, Tome III). Naredo, J.M., 1987-2003. La economa en evolucin. Siglo XXI, Madrid.(2 ed. 1996) Naredo, J. M. 2006. Races econmicas del deterioro econmico y social. Mas all de los dogmas. Madrid: Siglo XXI. Newby, H. y Sevilla Guzmn, E., 1983. Introduccin a la Sociologa Rural. Alianza Universidad. Madrid. Norgaard, R.B., 1985. Bases epistemolgicas de la Agroecologa. En: Altieri, 1985. Norgaard, R.B., 1994 Development Betrayed: The end of progress and a coevolutionary Revisioning of the future (London: Routledge) Norgaard, R.B. y Sikor, T., 1999. Metodologa y prctica de la Agroecologa. En. M. Altieri. Agroecologa. Bases cientcas para una agricultura sustentable. NordanComunidad. Montevideo. Offe, C. 1988 Partidos polticos y nuevos movimientos sociales (Madrid: Sistema) Ottmann, G., 2005. Agroecologa y Sociologa Histrica desde Latinoamrica. Elementos para el anlisis y potenciacin del movimiento agroecolgico: el caso de la provincia argentina de Santa Fe. Universidad de Crdoba Espaa/PNUMA/Mundi-Prensa. Crdoba Espaa/Mxico/Madrid. Palerm, A., 1980. Los estudios campesinos: orgenes y transformaciones en Palerm, A. Antropologa y marxismo. CIS-INAH. Mxico. Perez-Vitoria, S. (2005): Les paysans sont de retour Arles, France: Actes Sud. Perez-Vitoria, S. y Sevilla Guzmn, E. (2008) Petit prcis dAgroecologie. Nourriture, autonomie, paysannerie (Loriol: La Ligne dHorizon. Francia). Ploeg, J.D. van der y Marsden, T. (2008): Unfolding webs: the dynamics of regional rural development. European Perspective on rural Development, van Gorcum, The Netherlands Ploeg, J.D. van der, 2008, The New Peasantries, struggles for autonomy and sustainability in an era of empire and globalization. London : Earthscan. Ploeg, J.D. van der; Verschuren, P.J.M.; Verhoeven, F.P.M.; Pepels, J.H.M., 2006. Dealing with novelties: a grassland experiment reconsidered Journal of Environmental Policy and Planning 8 (3). - p. 199 - 218.
53
Ploeg, J.D. van der, 2006. Agricultural Production in Crisis, in: P. Cloke, T. Marsden and P. Mooney, Handbook of Rural Studies, SAGE, London, p258-277. Pretty, J. 1995. Regenerated Agriculture (London: National Academy Press). Redclift, Michael and Graham Woodgate (eds) 2002 Internacional Handbook on Environmental Sociology, editada en Cheltenham,UK: Edgard Elgar. Reijntjes, C., B. Harverkort & A. Waters-Bayes, 1992. Framing for the Future. An Introduction to Low-External-Imputs and Sustainable Agriculture (London: McMillan). Hay edicin castellana en (Montevideo: Nordan-Comunidad, 1995). Ricardo, D. 1817-1971. Principles of Political Economy and Taxation. (Armondswopth: Penguin Books). Richards, P. 1985. Indigenous Agricultural Revolution. Hutchinson. London. Riechmann, J., 1991. Problemas con los frenos de emergencia?. Movimientos ecologistas y partidos verdes en Holanda, Alemania y Francia. Ed. Revolucin. Madrid. Riechmann, J., 1999 Problemas con los frenos de emergencia?. (Madrid: Revolucin). Rist, G. 1994. Le Dveloppement, Historie dune croyance occidentale Presses de Sciences Po, Paris. Hay ediccin castellana en La Catarata, Madrid, 2002. Rist S., Chiddambaranathan M., Escobar C. & Wiesmann U. (2006) It was hard to come to mutual understanding Multidimensionality of social learning processes in natural resource use in India, Africa and Latin America. Journal of Systemic Practice and Action Research, 19:219-237. Rosset; P, (1998) Mitos de la revolucin verde ( Oaklahd: Food First ) Rosset; P, (2008) Mirando hacia el futuro: la Reforma Agraria y la Soberana Alimentaria en Mientras Tanto, N 110, Primavera, 2008: 99-126. Sachs, W. 1992. The Development Dictionary. A Guide to Knowledge as Power. Zed Books. London. Existe una edicin castellana en Lima : Pratec, 1996 y otra en Cochabamba: CAI, Centro de Aprendizaje Intercultural. Sevilla Guzmn, E. y Gonzlez de Molina, M. (eds), 1993. Ecologa, Campesinado e Historia. La Piqueta. Madrid. Sevilla Guzmn, E. y A. Alonso Mielgo, 1995-1999 El discurso ecotecnocrtico de la sostenibilidad en Alfredo Crdenas (ed) Agricultura y Desarrollo Sostenible (Madrid: MAPA: 91-119), reproducido en Renglones. Revista del ITESO. (Mxico: Universidad de Guadalajara, 1999). Sevilla Guzmn, E. 1997. Origen, evoluco e perspectivas do sustentable en Almeida, J. y Zander Navarro. Sevilla Guzmn, E. y Woodgate, G., 1997-2002. Desarrollo rural sostenible: de la agricultura industrial a la agroecologa. En: Ed. Michael Redclift and Graham Woodgate (eds) Madrid: McGraw Hill, 2002. Traduccin de la versin inglesa de
54
1997 con el ttulo de Internacional Handbook on Environmental Sociology, editada en Cheltenham,UK: Edgard Elgar. Sevilla Guzmn and Graham Woodgate, 1998. From Farming Systems Research to Agroecology en Junta de Andaluca, Technical and Social Systems Approaches for Sustainable Rural Development. (Sevilla: Junta de Andaluca, 1.998). Sevilla Guzmn, E. y Graciela Ottmann, 1999-2000. Los procesos de modernizacin y cientizacin como agresin a la biodiversidad sociocultural. En: CUHSO. Cultura, Hombre y Sociedad. Vol5, N1; pp 57-66 Sevilla Guzmn, E., 2004 La agricultura transgnica como escenario de riesgo medioambiental y el papel de la Agroecologa en la re construccin de la soberana alimentaria en Revista Interdisciplinaria de Estudios Agrarios. PIEA, Buenos Aires, Argentina. n 21, 2 semestre 2004, pp. 5-31. Sevilla Guzmn, E. y Gonzlez de Molina, M., 2005. Sobre a evoluao conceito de campesinato. Via Campesina do Brasil. (So Paulo: Editora Expresso popular) Sevilla Guzmn, E.; Martnez Alier, J. 2006. New rural social movements and Agroecology editado por P. Cloke, Terry Marsden and P.Mooney, Handbook of Rural Studies (London: SAGE Publications: 472-483). Sevilla Guzmn, E., 2006a De la Sociologa Rural a la Agroecologa (Barcelona: ICARIA). Sevilla Guzmn, E., 2006b. Perspectivas Agroecolgicas desde el Pensamiento Social Agrario Instituto de sociologa y Estudios Campesinos/Servicio de Publicaciones de la Universidad de Crdoba. Espaa. Shanin, T., 1990. Dening Peasants. Basil Blackwell. Oxford. Shiva, V. ,1991. The violence of the Green Revolution Third Wordl Agriculture, Ecology and Politics. (Penang: Third World Network) Toledo, V. M., 1989. La produccin rural en Mxico: alternativas ecolgicas. Fundacin Universo Veintiuno. Mxico. Toledo, V.M., 1993a. La racionalidad ecolgica de la produccin campesina. En: E. Sevilla Guzmn y M. Gonzlez de Molina (eds). Ecologa, Campesinado e Historia. pp. 197-218. La Piqueta. Madrid. Toledo, V.M., 1993b. Modernidad y Ecologa: la nueva crisis planetaria. En: Ecologa Poltica. N 3. Toledo, V.M., 1994. La apropiacin campesina de la naturaleza: un anlisis etnoecolgico. Mxico (Mimeo). Toledo, V.M. (1995): Campesinidad, agroindustrialidad, sostenibilidad: los fundamentos ecolgicos e histricos del desarrollo rural, en Cuadernos de trabajo del grupo Interamericano para el Desarrollo Sostenible de la Agricultura y los Recursos Naturales. n 3, 29 pginas.
55
Toledo, V.M., 2000. La Paz en Chiapas. Ediciones Quinto Sol. Mxico. Touraine, A. 1997. Podemos vivir juntos?. Iguales y diferentes. Ed. Fondo de cultura econmica. Buenos Aires. Wolf, E.R., 1982. Europe and the People without History (Berkeley: University of California Press). Hay edicin castellana de 1987 en Fondo de Cultura Econmica. Mxico.
56
1. Introducin
Na Galiza a regresin demogrca e o abandono do rural levaron asociado entre outros procesos, por unha banda, a reducin das actividades agro-silvo-pastorais e o conseguinte abandono dos eidos e, pola outra, a repoboacin indiscriminada de grandes extensins de terra, con especies forestais esencialmente pirtas no que antes eran terras de pastoreo ou de cultivo. Todo elo provocou a acumulacin de biomasa combustible en supercies continuas a un nivel antes descoecido, reducindo as supercies de pastos e de cultivos para consumo humano e animal e por tanto as posibilidades da producins gandeiras a baixo coste, foran esta extensivas ou non, provocando a diminucin da fragmentacin e da diversicacin da paisaxe e, parellamente incrementando o risco e a virulencia dos lumes forestais, especialmente cando os verns son secos. As, os incendios forestais son a consecuencia e manifestacin dun proceso dramtico, que leva aparellados fenmenos tais como son a perda de valores econmicos, paisaxsticos, culturais, etc., todos eles potenciais motores de desenvolvimento. Dende un punto de vista ambiental, ademais das consecuencias inmediatas para ora, fauna e solo, liberan inxentes cantidades de dixido de carbono atmsfera, impulsando nun efecto feed-back perverso o efecto imvernadoiro que de por si os pode facer mis frecuentes e intensos. Ademais de consumiren importantes recursos econmicos e humanos en prevencin e extincin, nun contexto de escaseza de man de obra no mundo rural, que con probabelmente se agudizar nos vindeiros anos. A situacin meterolxica, a seca e os lumes forestais dos ltimos anos, sobre todo no 2006, e a sa cobertura meditica, provocaron unha maior sensibilizacin sobre o problema do abandono do mundo rural e da necesidade de intervir, semella que a sociedade percibe que a desfeita do rural unha ameaza mis, que hai que sumar s dicultades enerxticas, contaminacin e ao cambio climtico, etc. Por tanto parece que o feito de que se tomen medidas correctoras da situacin eo seu coste econmico conseguinte ser facilmente aceptado. A crise e conmica actual e a falta de perspectivas laborais para moitas persoas sen traballo, pode animar algn tipo de retorno s actividades agrrias ou alomenos reduce as intencins de abandono.
57
58
- reas con importante presenza de gando, menor cobertura de mato e escasa incidencia de lumes. Coinciden con zonas nas que tradicional o pastoreo extensivo de vacas e cabalos en liberdade permanente, localizanse preferentemente no norte da provincia de Lugo e determinadas reas tamn do norte da provincia da Corua e algunas zonas costeiras de Pontevedra. A situacin demogrca sen ser boa non crtica.
Figura 0. Distribucin de usos da terra (SIXPAC, 2007)
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% CORUA n n Labrado Forestal n n LUGO Prados e pasteiros Outras supercies n OURENSE Pasto abusivo PONTEVEDRA
- reas orientais de montaa, con reducin drstica dos efectivos gandeiros, grandes extensins ocupadas por mato, incendios frecuentes e demografa en situacin limite. - reas interiores e costeiras, con desaparicin de prados e labrado, sustituidas por plantacins forestais con desigual nivel de xestin. Comparando a supercie queimada no ltimo lustro e a carga gandeira de bovinos, aprciase unha signicativa correspondencia entre o nmero de has. queimadas e a reducin dos efectivos gandeiros. Na metade norte o nmero de incendios e a supercie queimada moito menor que no sur do pas, certo que no sur de Galiza o clima mais clido e seco no vern, pero tamn certo que nos poucos concellos das provincias de Pontevedra e Ourense nos que anda hai unha presenza de gando importante a incidencia dos lumes moito menor menor. Tamn existe correlacin entre o grao de envellecemento da poboacin e a supercie abandonada e queimada. Porn, tendo en conta que o monte baixo (ocialmente, pasto arbustivo) susceptible de ser manexado e aproveitado de xeito eciente, mellorando a calidade do pasto, mediante simples desbroces e/ou queimas controladas at laboreo con diferentes intensidades, corrixindo os baixos niveis de fertilidade encalando, adubando con fosforo e potasio e a posterior sementeira de pradeiras de calidade. Resulta evidente que existe un elevado potencial para recuperar actividades econmicas ligadas gandera e a producin forestal.
59
As zonas que foron obxecto de investimentos importantes por parte da administracin, tais como: Concentracin Parcelaria, investimentos e melloras en Montes Veciais en Man Comn (MVMC), etc., permanecen xeralmente en mellor situacin e sofren en menor medida os males antes descritos relativos incidencia de lumes forestais, situacin demogrca e sustentabilidade econmica, o que parece indicar claramente que a atencin prioritaria e os investimentos por parte dos poderes pblicos sern imprecindibles para que se produza un momento de inexin nesta lamentable situacin e se inicie a recuperacin . Esta posible e os estimulos da Consellera do Medio Rural mediante diversas medidas a incorporacin de mozos e mozas cun bon nivel de capacitacin s explotacins tivo un relativo xito, anda que as incorporacins polo de agora non compensen as perdas. A posta en marcha do BANTEGAL e os soportes tcnicos e econmicos aos proxectos innovadores nas zonas mis rezagadas crearon espectativas interesantes. Neste aspecto, por mor da mudanza politica e da situacin econmica o futuro destas iniciativas, necesarias, unha incgnita. As, posibel manter un certo optimismo porque as condicins no medio rural estn a mudar por diversas razns, entre elas a elevacin dos prezos dos cereais e de produtos animais. En anos pasados os prezos dos cereais incrementaronse por mor da demanda dos mesmos para a producin de biocombustibles a nivel mundial, na actualidade segue a presin polo espazo agrario, o que pode facer interesante a recuperacin para a producin das supercies indebidamente abandonadas e a crise econmica abre perspectivas inesperadas hai poucos anos. Ainda que aqu a producin de cereais escasa e a de oleaxinosas practicamente inxistentes, o aproveitamento forraxeiro de amplas supercies de biomasa arbustiva, probablemente ser esencial para sustituir parcialmente aos concentrados na producin animal de ruminantes, pois os graos debern ser empregados prioritariamente na alimentacin de monogstricos. Por tanto ser preciso aproveitar ecientemente unha maior proporcin de territorio.
60
40-50 >2
Antonio Rigueiro ten chegado a resultados semellantes en control de biomasa baixo eucaliptos. Estes resultados foron conrmados polo propio Rigueiro e colaboradores nunha experiencia mis recente de pastoreo con cabalos baixo pinar no monte Sambreixo de Guitiriz ( Lugo). Os resultados experimentais explican a ecacia do pastoreo en repoboacins forestais en Galicia coa reducin do combustible vexetal no soutobosque. As por exemplo en montes repoboados con eucaliptos a biomasa do soutobosque en zonas pastoreadas, tras tres anos de pastoreo con cabalos, un 80% menor que nas que se impide o acceso ao gando ( Rigueiro1999). As experiencias de control de arbustos realizados en Illano ( Asturias) por K. Osoro et all. con cabras e ovellas amosan tamn resultados moi interesantes.
Figura 4. Control do combustible vexetal vivo polo gado no monte Coto do Muio (Zas, A Corua)
Tratamento Altura media do soutobosque (cm.) 20 150 Biomasa media do soutobosque (tm. de m.v./ha) 10 45
En resumo, existen evidencias dabondas, testadas dun xeito estruturado e cuantitativo, para acreditar na ecacia do control da biomasa mediante o gando, especialmente nos montes do norte de Galicia. Do mesmo xeito, tamn a extensa experiencia prctica adquirida no desenvolvemento ao longo de 25 anos do Programa de Implantacin de Pastos Fra de Cuberta nos Montes Veciais en Man Comn (MVMC) aportou valiosa informacin cualitativa que corrobora os estudos anteriores.
61
En todos estes anos de traballo nos que se desenvolveron mis de 450 proxectos xusto destacar algns dos mis relevantes e que poden servir como modelos a seguir. Indcase a actividade e a localizacin: Monte Buio e Lern, con vacn de carne e cabalar en Boimente (Viveiro). Montouto, Espiarcao, Romariz e outros, con vacn de carne e cabalar en Abadn. Cadramn, Frexulfe e Recar con vacn de carne (0 Valadouro). Vilaverde, con vacn de carne e aproveitamento do monte comunal e das terras privadas (Navia de Suarna). Vilardemouros, Moreira de Dons (1300 m. de altitude) con vacas de carne (Cervantes). Teixeira, con cabras de carne en matorral puro de uceiras de baixa calidade (Cervantes). A Aceveda en Castieira con cabras e ovellas de carne a 1200 m. de altitude (Vilario de Conso). Compre resaltar a extraordinaria experiencia iniciada sobre 600 has. Que abrangue miles de parcelas privadas no Monte Cabalar no Concello da Estrada. Existen moitos outros exemplos que sera imposible relacionar, pero estn a e dalgn xeito marcan o camio a seguir. Anda as houbo pouca difusin destes coecementos e moita menos aplicacin dos mesmos, o que leva a que a da de hoxe ainda sexan moitas as reticencias, na maiora dos casos inxusticadas, de amplos colectivos de profesionais, agricultores e mesmo, da administracin, que consideran que a producin forestal intensiva debe ser prioritaria nos aproveitamnetos do monte baixo. Por tanto sera moi conveniente intensicar o labor de extensin sobre este tema.
62
os pastos, cercados, instalacins de manexo, investimentos e coecementos. Tamn esencial considerar a vexetacin expontanea como un valioso recurso aproveitable e non como algo a destruir (queimar).
63
Anda que a evolucin da cobertura vexetal dunha parcela ou explotacin determinada depender da especie e da raza, do nivel de carga gandeira e dos periodos de estancia dos animais, conseguirase reducir o mato orixinal e unha vez reducido este posible introducir paulatinamente os animais de especies mis herbvoras ou menos lignvoras como son as vacas e as ovellas. A pesar de que os animais idneos para o aproveitamento inicial dos pastos arbustivos soen ser os pequenos ruminantes, a realidade que os gandeiros, en xeral, preren criar e traballar con bovinos, preferencia que se d tamn noutros territorios de caracteristicas similares no resto de Europa o que se evidencia na paulatina reducin dos efectivos de ovino-cabrn e incremento dos bovinos en producins extensivas. Asimesmo compre sinalar a popularidade e acin da cria de gando cabalar, polo baixo prezo de adquisicin, a sa facilidade de manexo e ecacia no control do toxo e no desbroce mediante pastoreo de parcelas forestadas. O maior inconveniente do cabalar o escaso valor economico da sa carne nos mercados cercanos e na actualidade a competencia cos ruminantes hora de determinar as cargas gandeiras das esplotacins, que estn limitadas, xeralmente entre 1.5 2 UGM/Ha para poder aceder s axudas do Contrato de Explotacin Sustentable (CES)., indemnizacin compensatoria, adicional de vacas nutrices..etc.
64
de cambio presente no solo, fertilizacin N-P-K, sementeira de pratenses incorporando gramneas e leguminosas axeitadas calidade do solo e clima, e unhas prcticas de inicio do pastoreo e posterior manexo correctas para favorecer a dominancia e persistencia das especies sementadas fronte s espontneas, menos produtivas. As leguminosas debern ser inoculadas con rizobium para favorecer o proceso simbitico na procura do input gratuto que supn a xacin de nitrxeno atmosfrico e a conseguinte reducin de costes e diminucin da contaminacin e emisin dos gases de efecto estufa. As numerosas experiencias de implantacin de pastos tanto en montes veciais como privados, indican que prcticamente en calquer ubicacin xeogrca de Galiza posible mellorar os pasteiros, mediante introducin de pratenses, independentemente da altitude, e das caractersticas do solo, o que compre adaptar as especies pratenses que se pretende implantar ou favorecer s caractersticas fsico-quimicas e climticas do lugar de actuacin. Nas zonas con pluviometra alta e con pouco estrs hdrico no vern, as pradeiras permanentes deben basearse nas especies perennes (trevo branco, rai-grass ingls) e nas reas mais secas e xeralmente menos frtiles (granticas) do centro-sul de Galiza, ser conveniente introducir leguminosas anuais (trevo subterraneo, encarnado, persa, vesiculoso...etc, serradela, esparceta, etc.) e gramneas de diferentes tipos e especies (phalaris, festuca, dactilo, etc.).
65
recursos vexetais, as como dirixir o pastoreo en funcin das necesidades produtivas dos animais (cubricin, xestacin, preparto/postparto, lactancia). A reciclaxe de nutrintes mellora e can repartidos dun xeito mis uniforme e sen coste de maquinaria.
66
fundamentalmente de mangas de manexo e curros ou reds. Estes elementos permitirn, naqueles sistemas totalmente exteriores, controlar e acceder ao gando para a realizacin de todo tipo de operacins de manexo tais como vacinacins, desparasitacins, sangrado para o saneamento, etc.
6. Oportunidades e retos
O 22% da supercie de Galicia est ocupada por MVMC. Pola sa dimensin e situacin en zonas de forte despoboamente, son as terras nas que mais doado acoller unidades de producin viables xestionadas por xoves. Ocupan unha elevada porcentaxe da supercie nas zonas de maior abandono, lumes e regresin demogrca. Representan a base territorial ideal para iniciar proxectos silvopastors, con efecto demostrativo, que se poden extender por todo o pas. Un exemplo claro o programa de implantacin de pastos fora de cuberta en MVMC. Nos MVMC galegos desenvolvronse nos ltimos 23 anos mis de 450 poxectos de melloras que acadaron un xito razonable, nalgns casos espectacular. Demstrase que moitos dos territorios con baixo nivel de utilizacin do terreo teen valiosos recursos que, lonxe de estaren perdidos, son recuperables, poden xerar riqueza e impulsar procesos de desenvolvemento. O programa de Implantacin de pastos fora de cuberta en MVMC foi e ainda unha ferramenta moi ecaz para manter actividades e mesmo innovar sistemas de producin e manexo en areas marxinais, que poden facer destas un referente dun novo e atractivo rural.
Figura 5. Distribucin de MVMC en Galicia
A Corua Lugo Ourense Pontevedra Total Galicia Sup. MVMC (ha) 43.512 209.203 268.439 130.486 651.640 Sup. Total (ha) 793.086 980.298 727.830 446.456 2.947.670 % 5,5 21,4 36,9 29,3 22,21
Cmpre resaltar que nos ltimos dous anos a Consellera do Medio Rural incrementou notablemente a nanciacin do programa e se antes case todos os proxectos e o investimento se circunscriban provincia de Lugo, na actualidade reprtense por todo o territorio. As, a maior incidencia na actualidade, tanto no nmero de proxectos como recursos econmicos asignados, est a darse na provincia de Ourense, como corresponde sa maior supercie de MVMC.
67
Ademais, tense constatado como as actuacins nos MVMC poden impulsar con posterioridade melloras signicativas nas estruturas e modelos de producin da rea, nas terras de propiedade individual, debido chamado efecto bola de neve. As prcticas aprendidas e executadas con xito no MVMC son trasladadas, coas adaptacins oportunas, parte do territorio que presenta maiores dicultades estruturais de tal xeito que tamn nesas reas se consiguen efectos beneciosos. A posta en marcha do Contrato de Explotacin Sustentable (CES) a partir do ano 2008, por mor das esixencias de inspeccin e control dos pastos arbustivos est a promover unha mellor utilizacin das terras a monte baixo nas explotacins acollidas ao devandito programa, especialmente no relativo ao desbroce do mato e introducin do gado en zonas nas que antes nos se utilizaban. Este fenmeno especialmente intenso nas reas nas que a gandera de carne importante e mesmo favorece que os gandeiros se decaten de que o aproveitamento das terras marxinais do lugar contribue a reducir os seus costes ademais de xusticar axudas limitadas pola carga gandeira. Eses efectos positivos manifstanse claramente a partir do segundo ou terceiro ano de acollemento ao programa. A maiores, medidas como o Banco de Terras ou as Unidades de Xestin Forestal poden tamn mobilizar supercies dende un punto de vista produtivo, especialmente aquelas que na actualidade se atopan infrautilizadas e que dispoen de recursos como os que aqu se abordan, e posibilitar a creacin de unidades estruturalmente mis axeitadas mis al dos MVMC. Todo elo debera permitir que, no escenario descrito de abandono e lumes xa paradigmtico do rural galego, se poidan afrontar novos e inesperados retos a nivel mundial que poden propiciar unha mudanza da situacin. As, son diversos os procesos a ter en conta. A concurrencia polo espazo agrrio dos cultivos enerxticos, a maior demanda de alimentos a nivel mundial por mor do despegue de paises emerxentes (China, India, Rusia... etc), o incremento xeral da poboacin, a mudanza climtica e a necesidade de sumidoiros de CO2 e, por suposto, a incertidume asociada crise sistmica actual. Todo elo leva necesidade de manter a xestin adecuada do territorio, valorizando no posible todos os seus recursos. O enfoque silvopastoral permite chegar a todas as reas, mesmo as de maiores dicultades, e tamn representa unha transicin suave no proceso de recuperacin dende o abandono ata a producins de maior intensidade. Esta situacin representa unha nova oportunidade para o sector agrario galego en amplas zonas, e pode ser abordada con accins tan sinxelas coma: - A rehabilitacin de pastos nos terreos perdidos ou abandonados. - A implantacin de pradeiras en montes con capacidade para sostelas. - As prcticas silvopastorais de xestin e aproveitamento da Vexetacin Espontnea do Monte (VEM).
68
7. CONCLUSINS
O silvopastoralismo podera ter un rol importante na consecucin dun desenvolvemento integral sostido: - Permite a transformacin da vexetacin espontnea (combustible) en produtos animais valorizables, que poden e deberan ser o punto de partida doutras iniciativas agroalimentarias. Permite unha xestin extensiva do territorio que mantn o medio vivo e atractivo tanto para habitalo como para o desenvolvemento doutras actividades, podendo ser un revulsivo en zonas de regresin econmica e demogrca Os benecios ambientais son varios: reducin de incendios e intensidade dos mesmos, mantemento e mesmo incremento da biodiversidade, non se destrue ningn habitat, ainda que se modique e sempre ser posible retornar situacin inicial, mellora da calade da paisaxe. Cmpre favorecer o acceso de silvopastores s supercies abandonadas ou mal xestionadas, promovendo lexislacin favorable. Os benecios obtidos co silvopastoralismo son moi elevados en relacin s investimentos necesarios. A producin forestal pode beneciarse en moitos casos da integracin nun proxecto silvopastoril (ingresos no curto prazo, proteccin da plantacin ou bosque, mellora da calidade da madeira e outros aproveitamentos). As actuacins deben ser planicadas e coordinadas nos niveis estratxico (obxectivos, actividades, zonas, prioridades, etc.), tctico (instrumentos, plans, programas) e operacional (xente, tcnicas, procedementos, programacin temporal, etc.).
8. BIBLIOGRAFA
ALVAREZ ARIAS V.A.; GAUTE VERDES, B. 1999. Do inuxo do programa de ordenacin de pastos fra de cuberta nas comunidades de MVMC da comarca de Becerre. Ed. Axencia de Extensin Agraria de Becerre (Lugo). BESSA RUI J.B. 2010. Eciencia Energtica em Produo Animal. 4 Reunio Ibrica de Pastagens e Forragens. Zamora e Miranda do Douro CELAYAR., OLIVAN, M., FERREIRA, L.M., MARTINEZ, A., GARCA, U., OSORO, K. 2007. Comparison of grazing behavior, dietary overlap and performance in non-lactating domestic ruminants grazing onmarginal heathland areas. Livestock Science, 106, 271-281. HFRO (Hill Farming Research Organisation). Science and Hill Farming. HFRO 19541979
69
RAPEY, H. (2000). Conditions Economiques dAdoptionde Systemes Agroforestiers: Enquete et Modlisation dans le cas du sylvo-pastoralisme. Cemagref ClermontFerrand (Francia). SINEIRO GARCA, F. (1977). Tcnicas de transformacin del monte en pasto. III Seminario INIA/SEA sobre pastos, forrajes y produccin animal. Ministerio de Agricultura (Espaa) VILLADA LEGASPI, E. (2000). Estudio de las transformaciones operadas en el monte vecinal en mano comn (M.V.M.C.) de Castieira (Vilario de Conso-Ourense). 3 Reunin Ibrica de Pastos y Forrajes. Bragana-A Corua-Lugo. VILLADA LEGASPI, E. (1999). Implantacin de praderas en Montes Veciais en Man Comn na provincia de Lugo. En: Seminario sobre Produccin de Pastos Extensivos y Ecolgicos, 111-124. Centro de Formacin, Investigacin e Tecnologa Agraria de Galicia. Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela-Espaa.
70
1. Introduccin
As variedades tradicionais son cada forma diferente dun cultivo desenvolvida polos agricultores dende o inicio da agricultura sen a intervencin da mellora xentica cientca. Hai diversos tipos de variedades tradicionais, fundamentalmente clons, lias, mesturas de lias e poboacins. As variedades tradicionais forman parte dos recursos toxenticos, xunto coas especies relacionadas e os materiais de mellora (lias puras, sintticos, variedades melloradas) (Harlan e deWet, 1971; Harlan, 1992; Michelmore, 2003; Garca, 2004). Estes autores deniron ata 5 categoras ou acervos xenticos: 1. Acervo primario: variedades da mesma especie que o cultivo que se poden cruzar sen dicultade. 2. Acervo secundario: especies compatibles que dan cruzamentos parcialmente frtiles e viables. 3. Acervo terciario: especies compatibles pero que dan lugar a hbridos estriles. 4. Acervo cuaternario: todos os organismos vivos que poden servir como fontes de xenes para introducilos mediante tcnicas de transformacin. 5. Acervo quinario: secuencias de ADN de sntese ou manipuladas articialmente. Anda que existan todas estas posibilidades, a realidade que o traballo prctico abrange fundamentalmente ao acervo primario e, ocasionalmente, ao secundario, xa que os outros recursos son custosos de empregar e as posibilidades de xito son tan reducidas que non compensan o tempo e o custo do programa. Por exemplo, os acervos xenticos das brsicas responden s sas relacins toxenticas e a sa utilizacin est condicionada polo nmero de cromosomas que contn cada especie segundo a sa procedencia (Figura 1).
71
Figura 1. Acervos xenticos primario e secundario de brsicas segundo as relacins entre especies do xnero Brassica. Tringulo de U (1935) bb 2n=16 B. Carineta bbcc 2n=34 aabb 2n=36 B. juncea
B. nigra
cc 2n=18 B. oleracea
aa 2n=20 B. rapa
Na gura mstrase que B. napus (por exemplo a colza) ten 38 cromosomas, dos cales 18 proveen de B. oleracea (por exemplo o repolo) e 20 de B. rapa (por exemplo os grelos), sendo posible os cruzamentos entre estas tres especies con maior facilidade que coas mis afastadas. As, no caso da colza, o acervo primario est formado por outros cultivos B. napus, como o nabicol, que se cruza naturalmente, o acervo secundario por cultivos de B. oleracea, como o repolo, de B. rapa, como os grelos, entre outros, que dan cruzamentos parcialmente frtiles e viables, mentres que o acervo terciario est formado por as outras especies do xnero Brassica, que poden cruzarse pero que dan lugar a hbridos estriles. Os recursos toxenticos son importantes porque constiten un patrimonio natural e un legado cultural que hai que conservar para as xeracins futuras xa que constiten o mellor recurso para afrontar as futuras necesidades da agricultura, tales como adaptar a producin ao cambio climtico, tolerar as novas pragas e enfermidades que poidan sobrevir, e resolver as futuras demandas de enerxa, de novos materiais ou de alimentos funcionais, por exemplo. Os recursos toxenticos non se distriben uniformemente polo mundo e nunca se pode considerar concluda a sa recoleccin porque xranse permanentemente durante a continua evolucin das especies. Actualmente os recursos pdense atopar anda na natureza, principalmente en reservas marxinais, onde deben ser recollidos urxentemente porque estn en perigo de extincin. Estas rexins peculiares caracterzanse porque son de difcil acceso, xa sexa por barreiras xeogrcas ou climticas ou por conictos humanos. Pero unha gran parte dos recursos toxenticos encntranse nos bancos de germoplasma, onde a conservacin est garantida, pero a sa distribucin limitada, e en coleccins de mellorador - onde a conservacin dinmica e o seu aproveitamento mis amplo, pero est condicionado polas canles comerciais.
72
A nalidade ltima da conservacin dos recursos toxenticos consiste en proporcionar novas variedades aos agricultores para responder s demandas sociais. Esta transferencia non sempre ecaz e xeralmente est condicionada por circunstancias econmicas. As pois, pretendemos poer a disposicin dos potenciais usuarios e da sociedade en xeral as variedades locais conservadas nas coleccins de mellora, sen mediacin de intereses comerciais. Para que este propsito tea posibilidades de xito, preciso que a sa utilizacin sexa rendible, polo que debemos considerar as vantaxes que achegan as variedades locais e as sas limitacins, algunhas das cales pdense ver na tboa 1. Como se pode deducir, as variedades tradicionais presentan importantes limitacins que dicultan o seu emprego directo polos agricultores e a sa utilizacin para a mellora de cultivos, polo que preciso melloralas para que aumenten as sas posibilidades agrcolas (Romay et al, 2009).
1. Historia
Na natureza encontramos diversas especies vexetais que constiten a variabilidade silvestre e, en parte, son de utilidade. Calclase que existen preto de medio milln de especies, das cales se coece a metade e apenas o 10% son comestibles. Delas, unhas 7000 especies foron cultivadas ou recollidas para alimentacin algunha vez, pero s 30 cultivos representan o 95% da enerxa consumida (FAO, 1998). No Neoltico comezou a domesticacin de cultivos e inventouse a agricultura. Este foi o primeiro to da seleccin de cultivos, pero, dende sempre, o agricultor practicou certa seleccin pre-xentica que deu lugar a avances importantes (Allard, 1999). Os cultivos foron domesticados en certos lugares, nos que se produciu a variabilidade orixinal. A estes centros coceselles como centros de orixe e diversicacin e adoitan estar asociados s
73
antigas civilizacins. Por exemplo, no mbito das civilizacins mesoamericanas, o paso do teosinte ao millo tradicional realizouse en varios miles de anos. En EUA, o paso do millo tradicional ao millo hbrido actual supuxo varias dcadas. A primeira etapa foi moi longa e conseguiu converter unha gramnea silvestre nun cultivo importante con rendementos inferiores a 5 toneladas por hectrea. A segunda etapa foi moito mis rpida e, en apenas unhas dcadas, logrou multiplicar por 4 o rendemento do millo tradicional ao hbrido. Pero haba polo menos das alternativas: - A explotacin da heterose para producir hbridos - A mellora de poboacins para obter variedades de polinizacin libre A industria da semente optou pola producin de hbridos porque era mis rendible e, polo tanto, comercialmente mis interesante, sen que haxa argumentos cientcos que a fagan superior segunda alternativa, que sera socialmente mis equilibrada. Co tempo, o camio que elixiu a mellora xentica en EUA revelou algns inconvenientes derivados da especializacin e a obsesin pola producin, entre os que se atopa a dependencia dos agricultores respecto s empresas de sementes, a aparicin de vulnerabilidade xentica debido excesiva uniformidade do xermoplasma empregado ou a progresiva intensicacin da agricultura. As pois, durante o ltimo sculo incorporronse os coecementos sobre xentica e evolucin para dar lugar mellora xentica, con resultados espectaculares como o invento dos hbridos de millo, a revolucin verde - coa producin de variedades de cereais de alto rendemento iniciada por Norman Borlaug - ou a producin dos cultivos transxnicos. Estes avances tecnolxicos supoen importantes tos na historia da agricultura que tiveron como resultado o paso dun dcit de alimentos a comezos do sculo XX ao problema de excedentes agrcolas a nais do mesmo sculo. Non obstante, este rpido desenvolvemento tecnolxico centrouse unicamente na producin intensiva con criterios maiormente econmicos, ignorando os efectos prexudiciais dos novos avances sobre as persoas e o ambiente. En efecto, a producin agrcola intensiva non s non resolveu problemas tan graves como a fame, senn que contribuu a intensicar a desigual reparticin da riqueza e a degradacin do ambiente mediante a contaminacin da auga, do solo e do aire. Por todo iso, produciuse un forte rexeitamento social a algns destes avances nos pases mis ricos. O expoente mis claro o constite a oposicin ao cultivo de variedades transxnicas en Europa. Nembargante, existe unha corrente cientca que apostou pola sustentabilidade da agricultura mediante a utilizacin de variedades melloradas a partir das variedades tradicionais, aproveitando os seus xenes de estabilidade, adaptacin, tolerancia e calidade para a implementacin dunha alternativa sostible (Gotsch e Rieder, 1995). Nas ltimas dcadas estase a intentar que os agricultores se sensibilicen e se impliquen na conversin da agricultura intensiva en sistemas de producin mis sostibles. Para iso desenvolvronse mtodos de mellora que recuperan a actividade histrica que deu lugar s variedades tradicionais pero aplicando os novos coecementos xenticos
74
e as modernas tcnicas de mellora de cultivos. Tratase de que os agricultores volvan retomar o control dos seus cultivos, pero coa axuda dos novos coecementos cientcos. Anda que actualmente non resulta comercialmente viable a introducin de poboacins melloradas polas canles comerciais existentes, existe unha va alternativa: a mellora participativa e sostible. Se esta va se tivese imposto dende o principio, en vez da opcin pola producin de hbridos que se adoptou en todo o mundo, posiblemente o progreso sera mis lento, pero tamn mis equilibrado e sostible. Analizando a historia, vemos que, a partires dos centros de domesticacin, as plantas difundronse polas rexins agrcolas a travs dos mercados locais, por migracins, rutas comerciais, conquistas e colonizacins, e de recentes introducins de cultivos. Ao tempo que se difundan os cultivos, tamn o facan as ideas grazas comunicacin entre agricultores, a observacin do vecio, as publicacins especializadas e as consultas a expertos. Como consecuencia do desenvolvemento social, produciuse a inevitable especializacin, que neste caso conduciu a tres estamentos fundamentais: - Os agricultores, que teen intereses prcticos e non estn ben informados dos avances cientcos e tcnicos ata que se lles impn a realidade. - Os cientcos, que se ocupan das sas investigacins sen poer moita atencin aos problemas reais e concretos dos agricultores, xa que consideran que lles son alleos. - Os tcnicos, que estn absorbidos pola crecente burocracia e estn pouco conectados tanto dos agricultores coma dos cientcos.
75
que os cientcos nos acheguemos aos agricultores e lles propoamos solucins que pasen por poer en comn o que temos cada un e que cheguemos a compromisos beneciosos para a agricultura.
Tboa 2. Nmero de mostras de semente de millo distribudos durante os ltimos 10 anos na Misin Biolxica no mbito nacional e internacional, para receptores privados ou pblicos e para conservacin, investigacin ou mellora
Ano 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Total Nac. 135 37 89 71 53 67 58 74 83 0 667 Inter. 76 25 0 42 22 30 26 15 119 8 363 Total 211 62 89 113 75 97 84 89 202 8 1030 Priv. 35 31 18 17 12 7 30 49 61 0 260 Pbl. 176 31 71 96 63 90 54 40 141 8 770 Total 211 62 89 113 75 97 84 89 202 8 1030 Cons. 0 0 0 0 8 0 0 0 0 0 8 Inves. 176 31 71 96 55 90 54 42 141 8 764 Mej 35 31 18 17 12 7 30 47 61 0 258 Total 211 62 89 113 75 97 84 89 202 8 1030
Esta iniciativa require o concurso de agricultores emprendedores. En efecto, os cambios nos mbitos econmicos son difciles e lentos, especialmente na agricultura. Para que se produza un cambio na agricultura, como en calquera outra actividade da vida, necesario que haxa emprendedores, xente que se atreva a inicialo e que exerza a sa inuencia sobre os demais. Este un proceso sobradamente coecido e que implica unha serie de pasos que, se se cumpren, resultan na implantacin do cambio. As poderiamos chegar integracin dos avances cientcos cos agricultores no que se chama Mellora Participativa.
3. Mellora participativa
A mellora participativa consiste nun programa de seleccin levado a cabo por agricultores co asesoramento de melloradores cientcos que permite aos agricultores obter variedades con caractersticas adecuadas s sas necesidades por mtodos tradicionais de seleccin pero aplicando os novos coecementos xenticos e os deseos experimentais actuais.
76
A mellora participativa consiste en combinar os mtodos tradicionais de domesticacin e mellora de cultivos cos coecementos cientcos para que os agricultores poidan volver a conservar e mellorar as sas variedades, como xeron sempre (Cleveland e Soleri, 2007), pero con maior ecacia. As pois, a mellora participativa non un invento novo. Existe en varios sitios e est ben implantada nalgunhas rexins espaolas e noutros pases, pero onde mis impacto social ten a mellora participativa nos pases menos avanzados, xa que particularmente ecaz cando os medios son escasos para os agricultores. A mellora participativa consegue implantarse cando a agricultura convencional entra en crise ou cando se producen situacins especiais tales como: - Agricultura ecolxica - Agricultura de baixos insumos - Agricultura marxinal - Agricultura subdesenvolvida Estes tipos de agricultura comparten unha serie de caractersticas: - Ambiente desfavorable: non posible producir un ambiente ptimo mediante aditivos ou correccins. - Heteroxeneidade: condicins ambientais cambiantes e inestables. - Falta de sementes e variedades: escasa rendibilidade para os produtores e vendedores de sementes. - Desinterese das empresas: actividade con pouca facturacin. - Reducidos benecios: apenas rendible. Para estas complicacins propias das situacins especiais existen algunhas solucins: - Transmisin directa de coecementos: dos tcnicos pblicos aos agricultores. - Reducir dependencia: producir semente propia e conservar as variedades. - Mellorar variedades localmente: para suplir a falta de interese das empresas de sementes por este mercado minoritario e pouco rendible. Neste contexto, a mellora participativa ten certas peculiaridades que poden contribur ao desenvolvemento agrario nestas circunstancias especiais. En primeiro lugar, o propsito da mellora participativa mellorar a adaptacin especca de cada variedade a un ambiente e un uso, para o cal hai que reformular os obxectivos e os mtodos. Deste modo, permitira reducir os insumos, aumentar a marxe comercial e a abilidade sanitaria dos alimentos. Outro aspecto que se benecia desta aproximacin a dispoibilidade de variabilidade nas variedades empregadas, posto que cada unha diversicarse para o ambiente e uso que se mellore, mantendo a posibilidade de volver a combinar as variedades melloradas. Isto moi importante para a continuidade da mellora do cultivo, pois a biodiversidade a base
77
da seleccin, especialmente cando se pretende a mellora da estabilidade e a tolerancia a estreses. Dende o punto de vista do investigador, un programa de mellora participativa representa unha oportunidade de dispoer dunha ampla e diversa rede de ensaios cos que estudar a interaccin xenotipo x ambiente e a orixe da variabilidade. A mellora participativa un tipo especial de mellora descentralizada (Joshi et al., 2001). Na mellora descentralizada, hai varios melloradores - tcnicos ou cientcos nos diversos ambientes de mellora, mentres que na mellora participativa os melloradores directos son os produtores. A mellora descentralizada tpica e a participativa teen, polo tanto, similitudes e diferenzas. Entre as similitudes podemos destacar que ambas as das manexan mltiples ambientes, abordan interaccin xenotipo x ambiente, implican numerosas persoas e resultan nunha oferta diversicada. En canto s diferenzas, as mis importantes basanse na formacin tcnica que implica a mellora descentralizada vs. a mentalidade produtiva propia da mellora participativa, o traballo remunerado vs. o interese persoal, ou a precisin terica vs. o valor prctico na mellora descentralizada e na participativa, respectivamente. Na mellora participativa hai dous estratos fundamentais en canto aos participantes: persoal cientco ou tcnico e produtores. Cada nivel ten a sa contribucin e da interaccin resultan benecios superiores suma de ambos os dous. En efecto, o persoal cientco / tcnico ten acceso a un banco de xermoplasma e achega os seus coecementos tericos, mentres que os produtores teen acceso aos medios de producin e achegan os seus coecementos prcticos. Da interaccin destes dous estamentos resulta unha integracin de recursos e coecementos que permite a execucin dun plan de avaliacin de variedades e do subseguinte programa de mellora aplicado. Cada un dos niveis ten as sas propias funcins. As, os produtores ocpanse de: - Funcin de producin - Denicin de obxectivos prioritarios - Execucin de ensaios - Conservacin de semente - Execucin da seleccin - Avaliacin das variedades - Toma de datos Mentres que os tcnicos / cientcos se encargan de: - Proporcionan o material base - Proporcionan informacin - Desean un programa de mellora - Asesoran na planicacin
78
- Resolven dbidas - Recollen datos - Analizan datos - Interpretan resultados - Participan na toma de decisins Pero, ademais, a integracin produce os seus propios efectos diferenciados. En efecto, as funcins comns deben ser concretadas, o que leva consigo unha serie de accins que deben ser denidas de mutuo acordo entre tcnicos e produtores. Polo tanto, a integracin require a posta en marcha de varias iniciativas: A. Reunins de coordinacin - Intercambio de informacin - Establecemento de prioridades - Deseo de protocolos B. Avaliacin de variedades - Deseo experimental alcanzable - Reparticin de funcins C. Multiplicacin de semente - Tamao de mostra - Mtodo de cruzamento D. Programa de mellora - Mtodo - Intensidade - Criterios de seleccin A continuacin veremos en que consiste cada unha das accins conxuntas, que son as que constiten propiamente a participacin: A. As reunins de coordinacin serven para: - Toma de contacto - Que espera cada participante - Que ofrece cada participante - Dispoibilidade - Coecementos - Reunins peridicas - Avaliacin
79
- Planicacin B. Avaliacin de variedades A diferenza das avaliacins de variedades habituais nos centros de investigacin ou experimentacin, neste programa requrense algunhas caractersticas especiais: - Ensaios - Alcanzables - Precisos - Resolutivos - Datos - Sinxelos - Claros - Prcticos C. Multiplicacin da semente A multiplicacin da semente un dos aspectos mis interesantes que se deben transferir aos produtores e para iso hai que concretar: - Tamao de mostra - Autgamas - Algamas - Mtodo de cruzamento - Polinizacin cruzada - Anemlas - Entomlas - Autofecundacin D. Programa de mellora A transferencia que constite precisamente a esencia do programa a posta en marcha dun programa de mellora, que debe ser sinxelo e ecaz - Mtodos Claros e Precisos: Ex: Masal ou xenealxico - Intensidade Sostible e Ecaz: Ex: Seleccin de 100 plantas a partir de 500 sementadas - Criterios de seleccin: Deben ser: - Criterios acordados - Valor terico e utilidade prctica - Seleccin secuencial - Metodoloxa sistemtica: Fixar escalas e criterios de avaliacin
80
E. Servizo de asesoramento Outro aspecto importante da mellora participativa o contacto directo e o intercambio de ideas recproco entre tcnico e agricultor, no que cada cal cumpra a sa parte. Este contacto debe ser: - Recproco - Especializado - Permanente - Alcanzable Como todo propsito humano, pode ser incumprido; por iso necesario prever sistemas de correccin que permitan corrixir posibles desviacins e conducir o programa ao xito. Estes mecanismos poden consistir na correccin dos fallos, destacando os logros, premiando os xitos e prescindindo dos participantes que se desentendan. En denitiva, debe tratarse dun programa exible no que se administren as oportunidades. Ademais do anterior, hai accins complementarias que favorecen a boa marcha do programa, particularmente as demostracins, que poden ser visitas tcnicas s instalacins do centro de investigacin, ensaios de demostracin ou exhibicins en feiras.
81
- Contribur ao desenvolvemento - Paliar a crise agraria - Crear oportunidades - Gaar colaboradores Os benecios dos produtores deben contemplarse dende o punto de vista da sostibilidade econmica, social e ambiental do seu negocio, polo que poden esperar: - Sostibilidade - Modernizacin - Valor engadido - Rendibilidade - Profesionalizacin - Dinamizacin - Autoabastecemento de sementes (Hammer et al., 2003) Finalmente, posto que todos somos consumidores, este estamento debe ser o principal beneciario dunha actividade que xa demostrou a sa capacidade para mellorar as condicins especcas de moitos agricultores (Creech e Reitz, 1971). En efecto, como consumidores podemos esperar: - Garantir a producin - Respectar o medio - Seguridade alimenticia - Actualizar tradicins - Mellorar a calidade As pois, esta iniciativa de poer a disposicin dos agricultores os recursos toxenticos almacenados nos bancos de xermoplasma e os coecementos tericos adquiridos polo persoal cientco e tcnico est aberta e esperando o concurso de produtores comprometidos para a sa implementacin.
5. Referencias
Allard RW. 1999. Principles of plant breeding. John Wiley & Sons, Inc., Nueva York, EEUU. Cleveland DA, Soleri D. 2007. Extending Darwins analogy: bridging differences in concepts of selection between farmers, biologists, and plant breeders. Econ. Bot. 61: 121136.
82
Creech JL, Reitz LP. 1971. Plant germplasm now and for tomorrow. pp 1-49. Advances in Agronomy. Academic Press, Nueva York, EE.UU. FAO Ed. 1996 Global plan of action for the conservation and sustainable utilisation of plant genetic resources for food and agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Roma, Italia. FAO Ed. 1998 The state of the worlds plant genetic resources for food and agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Roma, Italia. Garca P. 2004. Herramientas biotecnolgicas y uso de recursos genticos. pp 303-350. En: F Nuez, M Prez de la Vega, JM Carrillo (eds.), Resistencia gentica a patgenos vegetales. Universidad Politcnica de Valencia, Valencia, Espaa. Gotsch N, Rieder P. 1995. Biodiversity, biotechnology, and institutions among crops: situation and outlook. J. Sustain. Agr. 5: 5-40. Hammer K, Gladis T, Diederichsen A. 2003. In situ and on-farm management of plant genetic resources. Eur. J. Agron. 19: 509-517. Harlan JR. 1992. Crops and man. American Society of Agronomy, Inc., and Crop Science Society of America, Inc., Madison, Wisconsin, EEUU. Harlan JR, deWet JMJ. 1971. Toward a rational classication of cultivated plants. Taxon 20: 509-517. Joshi KD, Sthapit BR, Witcombe JR. 2001. How narrowly adapted are the products of decentralised breeding? The spread of rice varieties from a participatory plant breeding programme in Nepal. Euphytica 122: 589-597. Love B, Spaner D. 2007. Agrobiodiversity: Its value, measurement, and conservation in the context of sustainable agriculture. J. Sustain. Agr. 31: 53-82. Michelmore RW. 2003. The impact zone: genomics and breeding for durable disease resistance. Curr. Opin. Plant Biol. 6: 397-404. Revilla P, A Landa, VM Rodrguez, MC Romay, A Ords, RA Malvar. 2008. Maize for bread under organic agriculture. SJAR 6: 241-247. Romay MC, RA Malvar, L Campo, A lvarez, J Moreno-Gonzlez, A Ords, P Revilla. 2010. Climatic and genotypic effects for grain yield in maize under stress conditions. Crop Sci 50:51-58 U N. 1935. Genome analysis in Brassica with special reference to the experimental formation of Brassica napus and peculiar mode of fertilization. Jpn. J. Botany 7: 389-452.
83
1. Introduccin
Segn el Reglamento de la UE (CE) n 889/2008 de la Comisin de 5 de septiembre de 2008, por el que se establecen disposiciones de aplicacin del Reglamento (CE) n 834/2007 del Consejo, una explotacin ecolgica debe reunir los siguientes requisitos: (i) Estar dentro de un ecosistema agrario, (ii) Tener el mximo respeto hacia el bienestar y la proteccin de los animales, (iii) Evitar el empleo sistemtico de sustancias qumicas de sntesis y (iv) Renunciar al uso de organismos genticamente modicados (OGM). Este Reglamento regula aspectos relacionados con el origen de los animales, la alimentacin, los alojamientos, los corrales y zonas al aire libre, la carga ganadera, el manejo del estircol, las prcticas zootcnicas, el transporte, la identicacin y la prolaxis y cuidados sanitarios. En sntesis, una explotacin caprina ser ecolgica cuando est ligada a la tierra y en ella se lleve a cabo un manejo respetuoso del medio ambiente, los animales y la salud de los consumidores. A los animales se les proporcionar un buen nivel de bienestar y una alimentacin y sanidad adecuadas, con un sistema de prevencin de enfermedades ecaz que permita minimizar el uso de medicamentos (los cuales en la medida de los posible deben ser alternativos a la medicina convencional) y utilizando alimentos tambin ecolgicos, producidos en la medida de lo posible dentro de la propia explotacin, de manera que el reciclaje de materia dentro de la misma sea el ptimo. Segn datos del MARM, en el ao 2009, de un total de 397 explotaciones caprinas ecolgicas contabilizadas en Espaa, 355 eran de orientacin crnica y 42 de orientacin lechera, suponiendo el caprino un porcentaje escaso del total de explotaciones ganaderas ecolgicas, como se puede deducir de la Tabla 1. Andaluca (la principal comunidad autnoma en censo y produccin ecolgica), segn las estadsticas, en 2009 contaba con 210 explotaciones caprinas ecolgicas de orientacin crnica y tan slo 15 de orientacin lechera. Como queda reejado en estas cifras y en el diagnstico realizado sobre la ganadera
85
Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral
ecolgica en el II Plan Andaluz de Agricultura Ecolgica (DAP, 2007), el sector caprino ecolgico se ha desarrollado poco en Andaluca, especialmente el de orientacin lechera.
Tabla 1. Nmero de explotaciones de ganadera ecolgica segn el MARM (2009).
Especie Vacuno de carne Vacuno de leche Ovino de carne Ovino de leche Caprino de carne Caprino de leche Porcino Avicultura de carne Avicultura de huevos Apicultura Otros TOTAL Espaa 2.023 83 1.188 40 355 42 145 46 137 190 319 4.548 Andaluca 1.156 0 664 5 210 15 54 1 23 74 199 2.401 % Andaluca 57 0 56 13 59 36 37 2 17 39 63 53
A pesar de que en Espaa el ganado caprino es importante (segn las ltimas cifras publicadas en EUROSTAT, Espaa es el primer productor de leche de cabra de Europa) y de que aproximadamente un 50% de las explotaciones realizan algn tipo de pastoreo, el caprino ecolgico se ha desarrollado poco en este pas, en especial el de orientacin lechera. No obstante, en la UE se han realizado estudios que permiten armar que, bien gestionada, la produccin caprina ecolgica es viable e interesante (Kyriazakis and Zervas Ed. 2002; Hardy D. 2008). Entre las causas que se pueden establecer para este menor desarrollo, al menos en el caso de Andaluca, estn las siguientes: 1. El caprino lechero tiene ms dependencia que el de orientacin crnica de los alimentos suplementarios al pastoreo, especialmente los concentrados. 2. Cuando los alimentos suplementarios al pastoreo no pueden ser producidos en la propia explotacin, los ganaderos se encuentran con problemas de suministro, siendo difcil hoy por hoy localizar alimentos certicados en cantidad suciente, con un buen equilibrio entre la energa y la protena y con una buena relacin calidad/ precio. En cuanto al caprino de carne, en general est en declive, ya que el cabrito es un producto poco demandado y mal pagado.
86
3. La mayor parte de las explotaciones caprinas de Andaluca venden la leche que producen a unas pocas grandes industrias transformadoras que son las que transforman la leche y comercializan el queso y otros derivados lcteos, no existiendo por tanto en esta regin una cultura de produccin y comercializacin de quesos artesanales. Estos quesos podran ser vendidos en mercados locales y en circuitos cortos de comercializacin. Este problema no es exclusivo del caprino ecolgico sino que es generalizable al caprino en general y constituye una de las causas de la disminucin de las explotaciones caprinas ligadas al pastoreo que se ha producido en los ltimos aos. 4. En general el caprino se asocia a un produccin natural, es decir ligada a sistemas pastorales (aunque esto no sea del todo cierto), por lo que el consumidor no concede mucha importancia a si los productos caprinos han sido o no producidos de modo ecolgico. 5. Son pocos los ganaderos que realizan una adecuada gestin de su explotacin y que llevan correctamente el registro de gastos, ingresos o sucesos productivos y reproductivos. Sin embargo este registro es muy importante para el proceso de certicacin ecolgica. Teniendo en cuenta que la produccin caprina en las reas de sierra de Andaluca se puede considerar cercana al modelo ecolgico, ya que en general se basa en el pastoreo, y dado el escaso nmero de explotaciones caprinas ecolgicas que existen en esta regin, los contenidos de de esta presentacin no versarn slo sobre las caractersticas de las mismas sino tambin sobre la evaluacin del potencial de las explotaciones de sierra para su conversin de convencionales a ecolgicas.
87
Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral
Para que una explotacin ganadera se considere verdaderamente ecolgica, no basta con que cumpla con los requisitos recogidos en el Reglamento, sino que debe seguir un modelo agroecolgico de produccin, en el que haya una adecuada interrelacin entre todos los elementos del sistema. Esto implica que la que explotacin debe tener un mximo de autonoma alimentaria, dentro de lo que sus circunstancias orogrcas y climatolgicas le permitan, y un aprovechamiento ptimo de las supercies pastables. Por este motivo, los modelos que aqu se analizan son aquellos en los que el pastoreo constituye la base de la alimentacin de los animales. Puesto que se va a hablar de sistemas caprinos ligados al pastoreo, es necesario denirlos. Un criterio para poder decidir si un determinado sistema es pastoral o no es pastoral, o y cual es el grado de uso que tiene del pastoreo, puede ser simplemente contabilizar la supercie y/o la carga ganadera asociada a ella. Este criterio es muy utilizado, entre otras razones porque la supercie por cabra es un dato muy fcil de tomar, pero presenta un importante inconveniente, y es que no hace referencia al aporte de alimento o nutrientes de los pastos a los animales. Sera ms correcto utilizar datos como por ejemplo el aporte de materia seca, de energa, de protenas o de varias de ellas en conjunto. Una opcin es utilizar el porcentaje de las necesidades energticas del conjunto del rebao que se cubren con el pastoreo como criterio principal para clasicar a un sistema en pastoral o no, y para indicar el nivel de uso del pasto (Ruiz et al. 2008). Aunque existen muchos contextos productivos y muchos tipos de pastos, en lneas generales se puede decir que los sistemas caprinos ligados al pastoreo son aquellos en los que el pasto constituye una parte importante de la alimentacin, cubriendo como mnimo un 50% de las necesidades de Energa Neta (EN) de los animales en el caso de los rebaos lecheros y alrededor de un 80-90% en el caso de los crnicos. Estos valores hacen referencia a la media del ao, aunque dada la estacionalidad productiva de los pastos mediterrneos, habr importantes diferencias entre las distintas estaciones del ao. En Andaluca, en general las pocas en las que hay menos oferta de recursos pastables son el nal del verano y el principio del otoo, seguidas por el invierno. Otra cuestin que tambin se debe considerarse, aunque esto presenta aun mayor dicultad de medida y anlisis que lo anterior, es la naturaleza y la calidad de los pastos. En Francia, por ejemplo, hay ms tendencia a que las explotaciones caprinas basadas en el pastoreo dediquen una parte de la nca a los pastos cultivados, pero ello depende lgicamente de la calidad de los suelos y de la pluviometra, sin embargo en Andaluca el cultivo de pastos tiene poca importancia (Ruiz et al., 2009). En Andaluca, los sistemas caprinos asociados al pastoreo son de dos tipos bsicamente: aquellos localizados en zonas de sierra, en los que los animales consumen pasto natural, predominando la supercie de monte, y aquellos localizados en zonas de campia, en los que los animales aprovechan las rastrojeras y los restos de cultivo. Como suplemento alimenticio, todas las cabras reciben alimentos concentrados en pesebre en
88
mayor o menor medida. Ambos tipos de sistemas, pero sobre todo los de campia, estn en retroceso (Castel et al., 2010). Como se ha dicho, es muy poco frecuente que se cultive en la propia explotacin y, si se hace, normalmente utilizan poca supercie y su destino es complementar las necesidades de alimentos brosos de los animales, bien consumindolo a diente o bien cosechndolo y conservando en forma de heno. Raramente los ganaderos cultivan para producir concentrados. Entre los sistemas localizados en zonas de sierra estn por un lado los de orientacin crnica, que tienen como base racial la Blanca Andaluza y la Negra Serrana, y que se encuentran principalmente en las sierras de Huelva y Jan, y algo, aunque cada vez menos, en la Sierra Norte de Sevilla y de Crdoba. La otra modalidad de caprino ligado a zonas de sierra es de orientacin lechera, con cabra Payoya, que se extiende por las sierras de Cdiz y serrana de Ronda, principalmente. Tambin existen algunos rebaos en la provincia de Granada con la cabra Murciano-Granadina y en la de Mlaga con la Malaguea que realizan pastoreo, aunque cada vez es menos frecuente. Los sistemas de campia, con cabras Floridas, Malagueas o Murciano-Granadinas, difcilmente van a poder convertirse a ecolgicas ya que la base de su alimentacin son restos cultivos de la zona en la que estn, sobre los que no van a poder actuar. Por ltimo comentar la existencia de algunas explotaciones caprinas en zonas de dehesa, aunque cada vez tienen menos importancia, ya que la dehesa es bsicamente aprovechada para el cebo de los cerdos en montanera desde septiembre a febrero y el resto del ao es aprovechada sobre todo por ganado vacuno y ovino.
89
Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral
xplotaciones caprinas ecolgicas de orientacin crnica con la raza Blanca E Andaluza en la Sierra de Huelva.
Las explotaciones caprinas ecolgicas de carne con Blanca Andaluza de la Sierra de Huelva tienen caractersticas similares entre ellas, en el sentido de que apenas hay intervencin de los ganaderos, existiendo poca planicacin reproductiva y alimentaria y no siendo el caprino la actividad principal. El tamao medio de las explotaciones estudiadas es de 54 cabras y la supercie media de 1,9 ha por cabra. Se trata de explotaciones de carcter familiar y multifuncionales (adems de caprino hay vacuno de carne y porcino ibrico, principalmente). La poca de parideras es bsicamente en septiembre, con el objetivo de vender el cabrito para Navidad. La alimentacin de los animales est basada en el pastoreo, aunque en las pocas de mayores necesidades de las cabras y de escasez de pastos (de septiembre a noviembre, que es cuando las cabras estn a punto de parir o recin paridas) se les suministran 500 g diarios de alimentos concentrados y forrajes ad libitum. Ello implica que al ao vienen a ingerir una media de 20 kg/cabra y 78 kg/ cabra, de concentrado y forraje respectivamente, aunque con mucha variabilidad entre explotaciones. En la Tabla 2 se exponen los datos de los principales indicadores tcnicoeconmicos de las explotaciones de la Sierra de Huelva.
Tabla 2. I ndicadores tcnico-econmicos (media y desviacin estndar) para explotaciones ecolgicas de orientacin lechera (L) y crnica (C) en el ao 2006.
Indicador N de explotaciones rea total por cabra (ha) Supercie de monte por cabra (ha) Supercie cultivada por cabra (ha) Mano de obra total por cabra (UTH /100 cabras) Cabras presentes (n) Fertilidad Mortalidad de cabras (%) Concentrado consumido* (kg/cabra/ao) Forraje consumido* (kg/cabra y ao) Energa neta procedente del pastoreo** (%) Leche vendida por cabra (l/cabra y ao) Cabritos vendidos (n por cabra y ao) 4 0,810,26 0,680,20 0,130,03 0,800,13 13218 0,710,14 4,31,2 9428 3373 8614 22247 0,880,43 Raza Payoya (L) 2 1,860,15 1,590,52 0,260,37 0,930,07 544 0,720,05 3,720,29 2028 78111 989 0,60,8 Raza Blanca A. (C)
* Concentrado o forraje consumido por todos los animales de la explotacin al ao. ** Calculado a partir de la diferencia entre las necesidades estimadas y el aporte en pesebre.
90
Por diferencia anual entre las necesidades en Energa Neta del rebao y la energa aportada por los alimentos suministrados en pesebre, se estima que casi la totalidad de las necesidades energticas son cubiertas por el pastoreo, lo cual supone una gran autonoma alimentaria a las explotaciones. El manejo sanitario es sencillo, basndose en la prevencin, aunque dado que los animales estn en libertad y que su dieta es la adecuada para un rumiante, salvo casos puntuales, no hay problemas sanitarios. En las explotaciones se realiza una sola desparasitacin al ao y los animales se vacunan de acuerdo con la normativa de la administracin. El principal problema que tienen actualmente estas explotaciones es el bajo valor del cabrito, lo cual es generalizable al caprino de carne en general, y la falta de reconocimiento en el mercado del hecho de ser ecolgico. Esto hace que la produccin caprina no proporcione sucientes ingresos a la familia y que en la explotacin sea necesario asociar la produccin caprina con otras actividades productivas.
xplotaciones caprinas ecolgicas de orientacin lechera con la raza Payoya E en la Sierra de Cdiz.
Entre las explotaciones caprinas ecolgicas lecheras con Payoya existen importantes diferencias en cuanto a objetivos productivos y estrategias de manejo. Algunas tienen como actividad principal el caprino y otras tienen un carcter multifuncional, en las que el ganado caprino se combina con la agricultura, con otra ganadera (ovino, vacuno y porcino) e incluso con turismo rural. Como trmino medio el tamao del rebao es de 132 cabras reproductoras, que suponen una venta anual de leche 222 litros por cabra presente. En las explotaciones de carcter multifuncional, tanto el tamao del rebao como la productividad son inferiores a las que estn ms especializadas en la produccin caprina. Segn se observa en la Tabla 2, en las explotaciones caprinas lecheras, los animales disponen de una amplia supercie de pastoreo (0,8 ha/cabra), aunque no es tan elevada como en las explotaciones de carne antes citadas: La supercie, en su mayora de monte, aunque puede haber algo de pasto herbceo natural. En algunas de las explotaciones se cultiva una parte pequea de la supercie, bien para producir forraje o bien para producir grano ecolgico para autoconsumo por parte de las cabras y ovejas de la explotacin. Esto ltimo es excepcional, ya que hay dos grandes inconvenientes para poder sembrar pastos en esta zona: primero la falta de terreno cultivable, ya que en las zonas de sierra existe bastante pendiente que diculta el laboreo, y segundo que los costos de recoleccin del cultivo lo hacen inviable, a no ser que exista algn tipo de asociacin entre los ganaderos para contratar una cosechadora o que colaboren con una explotacin ms grande que est cercana a la nca. De este modo una de las cosechadoras que opera en la nca grande puede realizar la cosecha en la nca pequea a coste no muy elevado.
91
Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral
Normalmente la paridera est concentrada en una poca del ao, que suele ser octubre o principio de noviembre para as obtener un buen precio por la venta de los cabritos destinados al mercado navideo, aunque siempre quedan algunas cabras que paren en otros periodos. La lactacin se prolonga normalmente hasta el nal del verano, poca en la que en zonas muy calurosas la produccin de las cabras disminuye mucho como consecuencia del agostamiento de los pastos. En algunas explotaciones, los partos se concentran en Enero-Febrero, de modo que se cotizan menos los cabritos y adems se corre el riesgo de acortar la duracin del perodo de lactacin, ya que cuando llegan los meses de mucho calor existe tendencia al secado independientemente de la poca de los partos. Esto ltimo se da en las zonas ms fras con el objetivo de evitar que los meses ms fros del ao (diciembre a febrero) coincidan con el principio de lactacin y se produzca un descenso de la produccin de leche cuando las cabras se encuentran en pleno pico de lactacin. En general, se observa que existe un buen nivel de adaptacin del manejo reproductivo a las caractersticas climticas y productivas de la zona, lo cual, garantiza una cierta autonoma alimentaria, de modo que en general, todas las explotaciones ecolgicas hacen poco uso de alimentos concentrados o de forrajes en pesebre. No obstante, y dado el carcter lechero de estas explotaciones, en todas ellas se les suministran a las cabras concentrados durante la lactacin y al nal de gestacin, mientras que el suministro de forraje es mnimo y normalmente va destinado solo a las cabras que se no salen a pastorear, lo cual ocurre cuando el parto est prximo o estn amamantando los cabritos (la media de suministro es de 33 kg de forraje /cabra y ao). En cuanto al aporte de concentrados se estima una media de 94 kg/cabra y ao de mezcla de cereales y leguminosas como habas, guisantes, maz y avena, aunque conforme aumenta la productividad de las cabras aumenta tambin el aporte de concentrados. En general no existen problemas sanitarios en estas explotaciones, incluyendo la mamitis, ya que los animales estn muy bien adaptados (son razas autctonas), no estn connados y no se les exige mucho desde el punto de vista productivo, lo que unido a una buena alimentacin y a un buen manejo higinico-sanitario basado sobre todo en la prevencin, hace que los problemas sanitarios sean mnimos. Generalmente se realiza una sola desparasitacin al ao. Un buen aislamiento del exterior es fundamental, ya que se observan ms problemas sanitarios en aquellas explotaciones en las que las cabras que utilizan pastos comunales y tienen contacto con animales de otras explotaciones. Un aspecto que cabe mencionar en cuanto a los sistemas caprinos ecolgicos de orientacin lechera en Andaluca, es la alta dependencia que tienen los ganaderos de las grandes industrias lcteas, que son las que elaboran el queso y lo comercializan, no existiendo lnea de productos ecolgicos, como se ha comentado anteriormente. Las posibilidades de los ganaderos de transformar la leche en quesos o yogures ecolgicos en la propia explotacin son muy reducidas, ya que las dicultades administrativas y las grandes inversiones que se deben realizar para instalar una quesera artesanal, lo hacen
92
poco viable. Un impedimento ms para poder llevar a cabo la transformacin de la leche, es el exceso de horas de trabajo de los ganaderos, a los que el ordeo y el pastoreo les ocupan una buena parte de la jornada diaria, quedando poco tiempo para hacer otras cosas.
93
Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral
una rotacin de tres a cinco aos y se obtienen a partir de una mezcla de raigrs, trbol, festuca y loto. Los cultivos de cereales y leguminosas tambin se integran en una rotacin, para luchar as contra las malas hierbas (en total cultiva 5 ha, sembrando una mezcla de cebada, avena y guisantes forrajeros). Obtiene un rendimiento medio de 4.500 kg de grano por ha. Dado que estos ganaderos estn especializados en medicina natural, todos los animales son tratados con homeopata y toterapia. Tambin estos ganaderos producen y comercializan su propio queso, mayormente mediante venta directa, lo cual les permite vender su producto a un precio competitivo.
3.2. Principales conclusiones sobre la viabilidad de los sistemas caprinos ecolgicos en Andaluca y sus posibilidades de mejora.
1. Desde un punto de vista tcnico, la produccin caprina en sistemas pastorales de las sierras andaluzas es prxima a un tipo de produccin caprina ecolgica y resulta en principio viable, ya que los resultados productivos y reproductivos son aceptables. 2. El estado sanitario de los animales de las explotaciones ecolgicas, en general, es bueno, requiriendo muy pocos tratamientos veterinarios, por lo que se adaptan muy bien a los requisitos del Reglamento de la produccin ecolgica. Es necesario tambin aumentar el nmero de tcnicos especialistas en medicinas alternativas, as como la investigacin en este sentido. 3. Es conveniente llevar a cabo una buena seleccin de las cabras para que el nivel de productividad de las mismas sea bueno, pero evitando siempre que su capacidad de adaptacin al medio disminuya. En Andaluca existen asociaciones de criadores de todas las razas caprinas que apoyan al ganadero en la labor de mejora de su rebao, aunque el nivel de asociacionismo en general es muy bajo (menos del 10% del total de ganaderos estn en Asociaciones de Raza). 4. El objetivo de las explotaciones ecolgicas debe ser conseguir unas producciones aceptables, de excelente calidad, usando razas autctonas y, en la medida de lo posible, alimentos producidos en la propia explotacin. No obstante, debido en que en Andaluca las explotaciones caprinas ecolgicas se localizan fundamentalmente en zonas de sierra, en las que la produccin de pastos limitada y en determinadas pocas del ao es escasa, es inevitable la suplementacin con alimentos concentrados durante todo el perodo de lactacin. Para minimizar la dependencia de los alimentos comprados en el exterior, se recomiendan una serie de pautas de manejo tanto para los pastos como para los animales. En este sentido debe realizarse un buen aprovechamiento de las supercies de pastoreo y una buena sincronizacin entre la poca de parideras y la oferta de alimentos del medio, buscando hacer coincidir la
94
poca de mayores necesidades de los animales (lactacin) con las de mayor oferta de pastos, que en el ecosistema mediterrneo es la primavera. Aunque ello depende del rea geogrca en la que se encuentre la explotacin, es aconsejable disponer de zonas de cultivo bien para que las cabras puedan tener una fuente de bra en los meses de escasez de pasto natural (a nal del verano y principio de otoo y tambin en invierno), bien para producir grano ecolgico o bien para ambas cosas. El aprovechamiento de rastrojos, los subproductos de la poda o el pastoreo en montes pblicos, constituyen tambin un complemento a la alimentacin, sobre todo en lo que se reere a de bra, aunque en el caso de los rastrojos tambin hay aporte de grano. Si la explotacin no dispone de suciente supercie, siempre se puede intentar arrendar zonas pastables en ncas colindantes o cercanas. Se deben realizar mejoras de los pastos naturales, y, siempre que se pueda y resulte viable econmicamente, cultivar plantas forrajeras, bien para que sean consumidas a diente o bien para ser segadas y conservar en forma de heno o de ensilado. En los meses de invierno, en las pocas en que hace ms fro y existe menos pasto, conviene limitar el pastoreo de las cabras, ya que en estos casos es posible que descienda la produccin de leche. Por ello, el ganadero deber disponer de alimentos forrajeros ecolgicos conservados, tambin, en la medida de lo posible, producidos en la propia explotacin.
5. Como anteriormente se ha comentado, debido a la limitada productividad de las zonas de sierra, las cabras lecheras necesitan un suplemento de alimentos concentrados casi continuo a lo largo del ao, aunque la cantidad puede variar. En general el consumo de concentrados durante el perodo de lactancia y ordeo oscila entre 300 y 700 g/da y cabra en funcin de la productividad de los animales y la oferta de alimentos del medio. Se debe fomentar y facilitar la coordinacin entre agricultores y ganaderos de la zona de manera que se garantice un suministro de concentrados de calidad y a un precio asequible.
6. La viabilidad econmica de las explotaciones caprinas lecheras, tanto las ecolgicas como las convencionales, ha sido hasta ahora aceptable, puesto que la leche se ha estado pagando a un precio tambin aceptable (aunque desafortunadamente la leche ecolgica en general se ha vendido al mismo precio que la convencional). Sin embargo la subida general del precio de los alimentos destinados al ganado a partir de 2007 y el descenso en el precio pagado por la leche ocurridos en los ltimos meses muestran la vulnerabilidad de las caprinas, incluidas las ecolgicas. Esta situacin es especialmente grave en Andaluca debido a que, tal como se ha dicho, el 80% de la leche producida por las explotaciones caprinas andaluzas
95
Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral
(convencionales y ecolgicas) se venden a unas pocas grandes industrias, que son las que jan los precios. Adems, la leche procedente de sistemas ecolgico, cuando es vendida a estas industrias, no recibe un trato diferencial ni se usa para elaborar un producto diferente. En el caso de las explotaciones de orientacin crnica el existe un problema importante de falta de rentabilidad, ya que el cabrito se paga a un precio similar al de hace 20 aos, no es una carne muy apreciada por los consumidores locales y adems existe dcit de mataderos adaptados al sacricio de animales ecolgicos.
7. Es necesario resolver una serie de problemas externos al propio sistema productivo como son: (i) aumentar el nmero de operadores que ofrezcan alimentos ecolgicos a los ganaderos y que estos tengan un precio adecuado (actualmente es aproximadamente un 30% superior al convencional); (ii) promocionar y fomentar el consumo de productos ecolgicos caprinos; (iii) apoyar desde la Administracin la creacin de pequeas queseras artesanales as como la produccin de derivados lcteos en granja. Este es un aspecto en el que la Junta de Andaluca se encuentra actualmente trabajando. Si el ganadero consigue beneciarse del valor aadido de la transformacin de la leche en queso, stos podrn salir al mercado a un precio ms asequible al consumidor, ya que se ahorran costos de intermediarios. 8. Siempre que sea posible, es conveniente diversicar la explotacin poniendo a punto otras actividades productivas, que no intereran con la actividad caprina y que ayuden a obtener una mayor rentabilidad a la mano de obra, de manera que usando las instalaciones ya existentes, o construyendo algunas pocas ms, y sin aumentar mucho las necesidades de mano de obra, pueda obtenerse ingresos adicionales que complementen la economa familiar. Dependiendo de la zona, se puede hablar de una diversicacin ganadera (vacas de carne, ovejas de carne o de leche como la Merina de Grazalema y cerdo ibrico), silvcola o social (turismo rural). Respecto a la diversicacin silvcola, actualmente existe una iniciativa de la Consejera de Medio Ambiente que consiste en la creacin de una Red de reas Pasto-Cortafuegos (RAPCA), a la que pertenecen actualmente 70 explotaciones. Los pastores guan a las cabras y las ovejas por las zonas de cortafuegos, donde pastorean, y reciben una remuneracin por su contribucin a al mantenimiento de los cortafuegos (RuizMirazo et al. 2007) 9. Aunque la situacin ideal sera que los sistemas caprinos ecolgicos fuesen rentables sin la necesidad de recibir ningn tipo de subvencin, los mrgenes econmicos estn muy condicionados por agentes externos, ya sean de mercado, medioambientales, sanitarios, o humanos, por lo que las ayudas pueden amortiguar los efectos de estos agentes y de este modo permitir la continuidad de este tipo de explotaciones. En este sentido las externalidades que tienen estos sistemas como son la produccin de alimentos sanos y de calidad, el respeto al bienestar animal, la contribucin
96
al mantenimiento del monte antes comentada, etc., son aspectos interesantes a valorar, que deben cuanticarse y reejarse en una ayuda de tipo econmico a las explotaciones que cumplan con estos requisitos o cualidades. Sera tambin conveniente que parte de las ayudas se destinen al apoyo a la transformacin y comercializacin a pequea escala.
97
Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral
caprino convencional. Asimismo sera conveniente hacer anlisis coproparasitolgicos a los animales para decidir si es oportuno o no realizar tratamientos antiparasitarios.
4. Conclusiones
1. El caprino ecolgico, especialmente el lechero, est poco desarrollado, en relacin a otras especies de rumiantes, tanto en Espaa como en Andaluca. 2. Los problemas del caprino ecolgico son similares al de los sistemas caprinos convencionales pastorales y se resumen fundamentalmente en dos: dependencia de alimentos del exterior y falta de valorizacin de los productos, que no tienen una va de transformacin y comercializacin adecuado a sus necesidades. 3. Debe optimizarse el aprovechamiento de los pastos naturales y planicarse un buen aprovechamiento de las diferentes supercies de pastos, tanto naturales como cultivados. Aun as, seguirn necesitando comprar alimentos fuera de la explotacin, por lo que debe mejorarse la disponibilidad de alimentos ecolgicos para el ganado, con una buena relacin precio/calidad. 4. Un buen conocimiento de las necesidades de los animales y de los aportes nutritivos del pasto, son necesarios para realizar un buen manejo de la alimentacin suplementaria, minimizando as la dependencia del exterior. 5. Es necesario fomentar el consumo (y con ello la demanda) de productos caprinos ecolgicos. 6. Deben promoverse aspectos bsicos externos al sistema productivo como son la presencia de mataderos ecolgicos y el establecimiento de pequeas queseras artesanales que produzcan quesos ecolgicos. 7. El caprino ecolgico en Andaluca tiene que primar calidad y benecio ambiental frente a productividad. Y ambas cosas deben ser compensadas econmicamente al ganadero.
5. Bibliografa
Bossis, N. 2006. Systmes caprins en Poitou-Charentes et Pays de la Loire (actualization 2004). Institut de llevage, Paris (France), 19 pp. DAP (Empresa Pblica Desarrollo Agrario y Pesquero). 2007. II Plan Andaluz de Agricultura Ecolgica (2007-2013). Ed. Consejera de Agricultura y Pesca de la Junta de Andaluca. Pp 123. Castel, J.M., Ruiz, F., Mena, Y., Garca, M., Romero, F., Gonzlez, P., 2006. Adaptation des indicateurs technico-conomiques de lObservatoire FAO/CIHEAM aux systmes caprins semi-extensifs: Rsultats dans 3 rgions dAndalousie (Adaptation of the technico and economic indicators of the FAO/CIHEAM observatory to semi-extensive
98
goat systems: Results in 3 regions of Andalusia). Options Mditerranennes, Srie A 70, 77-86. Castel, J.M.; Ruiz, F.A.; Mena, Y.; Snchez Rodrguez, M. 2010. Present situation and future perspectives for goat production systems in Spain. Small Rum. Res. 89 (23), 207-210. Guinamard, C. 2006. References technico economiques caprines de la region PACA. Ed. Institut de llevage, France, 24 pp. Hardy D. 2008. Llevage caprin bio dop par les consommateurs. La Chvre. Mars/Avril 2008. N 285. pp: 19-31. Kyriazakis I. and Zervas Ed.2002. Organic meat and milk from ruminants. EAAP publication N 106.Wageningen Academic Publishers. The Netherlands. Pp. 240. Mena, Y.; Castel, J.M.; Caravaca, F.P.; Guzmn, J.L. Gonzlez, P., 2005. Situacin actual, evolucin y diagnstico de los sistemas semiextensivos de produccin caprina en Andaluca Centro-Occidental. Ed. Consejeria de Agricultura y Pesca, Junta de Andaluca, Sevilla. Mena, Y.; Castel, J.M.; Morand Fehr P. (Ed.) 2006. Technical-economic analysis of the sheep and goat production systems: methodology and appraisal for development and prospect. Options Mditerranennes, Srie A, 70. 218 pp. Mena, Y. Ligero, M., Ruiz F.A., Nahed, J., Castel, J.M., Acosta, J.M. and Guzmn, J.L.. 2009a. Organic goat production: a strategy to improve goat production systems in mountains areas. Options Mediterranene, Series A, n 91, pp 253-256. Mena Y.; Nahed J.; Ruiz F.A.; Castel J.M.; Ligero M. 2009b. Proximity to the organic model of dairy goat systems in the Andalusian mountains (Spain). Tropical and Subtropical Agroecosystems, 11, 69-73. Ruiz F.A.; Y. Mena; J.M. Castel; L. Navarro; D. Chantille, 2006. Anlisis tcnico-econmico de una explotacin caprina lechera ecolgica en la Sierra de Cdiz. Actas en el VII Congreso de la Sociedad Espaola de Agricultura y Ganadera Ecolgica. Ruiz-Mirazo J.; Robles A.B.; Jimnez R; Martnez JL; Lpez Quintanilla J. y Gonzlez Rebollar J.L. 2007. La prevencin de incendios forestales mediante pastoreo controlado: el estado del arte en Andaluca. Wildre 2007. Sevilla. Espaa. Ruiz, F.A., Castel J.M., Mena Y. , Camez J. and Gonzlez P. 2008. Application of the technico-economic analysis for characterizing, making diagnoses and improving pastoral dairy goat systems in Andalusia (Spain). Small Ruminant Research 77: 208220. Ruiz, F.A., Mena, Y., Castel, J.M., Guinamard, C. Bossis, N., Caramelle-Holtz, C., Contud, M,. Sitzia, M., Fois, N. 2009. Dairy goat grazing systems in Mediterranean regions: A comparative analysis in Spain, France and Italy. Small Ruminant Research 85: 4249.
99
Yolanda Mena Guerrero, Jos M Castel Gens, Francisco de A. Ruiz Morales y Jos Nahed Toral
6. Agradecimientos
La informacin presentada en este trabajo ha sido posible gracias a la participacin de todos los investigadores y colaboradores del proyecto N 92162/75 nanciado por la Junta de Andaluca. Quisiera agradecer su contribucin a todos los tcnicos que han participado y a todos los ganaderos y ganaderas, especialmente a Daniela Hinojo, que nos abren sus puertas y nos ofrecen da a da su sabidura y su buen hacer en este complicado mundo de la ganadera.
100
1. Introduccin
O obxectivo do presente traballo retratar sector equino na provincia de Lugo no momento presente. Para iso facemos unha breve anlise das estatsticas que reicten a sa evolucin histrica. O traballo de campo consistir en recabar informacin de todos os elos implicados na cadea, comezando polos propietarios de cabalos con maior nmero de reses dos concellos con censos mis altos. As mantivemos entrevistas con responsables de 3 comunidades de montes e con 18 propietarios a ttulo individual. Directivos das duas asociacins de criadores existente deronnos a sa opinin. Falamos co propietario do nico cebadoiro industrial de cabalos da provincia. Averiguamos onde e como se sacrican os poldros destinados a consumo. E para rematar veremos como est o consumo de carne de poldro. O xeito de recollida de informacin consistiu en entrevistas presenciais cos produtores, responsable do cebadoiro e carnicerias. Para o caso dos matadoiros a informacin recolleuse mediante conversacin telefnica.
2. Antecedentes
Neste apartado ocuparmonos de denir a evolucin do sector equino tanto en nmero de animais como en toneladas de carne producidas, as como nmero de explotacins. Analizando os datos estatsticos que fan referencia aos censos de gando equino dende o ano 1950 at o ano 2000 (cadro 1), vemos que na provincia de Lugo o descenso do nmero de animais practicamente constante, anda que se aprecian lixeiros altibaixos. En cifras absolutas pasamos de 21.702 cabalos en 1950 aos 12.118 no ano 2000. Estes datos, con lixeiras variacins, marcan a tendencia tanto en Galicia, onde a poboacin diminuu mis dun 50% no mesmo perodo, coma no resto de Espaa, onde se reduce case terceira parte. Se falamos en termos relativos, Lugo no ano 2000 representa con respecto a Galicia algo mis do 40% do nmero de animais, e con referencia a Espaa, pouco mis do 5%. Como dato positivo sinalar que a participacin porcentual no total, tanto de
105
Galicia como de Espaa, incrementouse nos ltimos 50 anos en favor de Lugo de xeito que actualmente a cuarta provincia do estado espaol en censo cabalar. Para os censos asnal e mular no mesmo perodo (cadro 2) podemos dicir que anda que as cifras de censo son moito menores 3.517 cabezas de gando asnal e 954 de mular no ano 2000 as tendencias poden considerarse semellantes s do gando cabalar, cunha diminucin progresiva longo dos anos. En canto aos datos de producin da carne equina en Lugo (cadro 3), as cifras mantense dende o ano 1960 ata a poca actual, cunha baixada pronunciada na dcada dos 90, ao contrario do que acontece en Galicia e no resto do Estado, nos que as producins diminen de xeito acusado. As, en Lugo sacricronse 981 reses de equino no ano 2008, o que representa o 81% dos sacricios de Galicia e o 3,21% de Espaa. Con estes sacricios obtivronse 167,1 toneladas de carne, o que representa case o 90% da producin de carne na comunidade e non chega 3% a nivel de toda Espaa. As estatsticas dispoibles de producin total en toneladas e peso canal medio (cadro 4) son abondo incoherentes para que non se deban ter en conta mis al do dato de que o peso das canais sacricadas en Galicia mis baixo que o sacricado en Espaa, debido en gran parte a 3 factores: pola propia constitucin da raza de cabalo utilizada, os cabalos criados en galicia adoitan ser menos corpulentos que os criados en outras comunidades. Polo sistema de cebo, xa que os poldros moitas veces sacricanse sen pasar por un periodo de cebo intensivo. E pola idade ao sacricio que ao non producirse cebo industrial acostuma a ser menor, sendo comn vender os poldros nacidos na primavera nas feiras de outono antes da chegada do inverno que consumira as reservas de carne do animal. O nmero de explotacins de gando equino en 2009 segundo o REGA (Rexistro Xeral de Explotacins Gandeiras) (cadro 5) de 10.546 no ano 2009, o que representa o 7,60 % de toda Espaa (138.744 explotacins), todas elas sen determinar a sa clasicacin zootcnica. Esta mesma fonte aporta un novo dato sobre o censo, 35.447 animais en Galicia a 01/09/2008.
3. Situacin actual
3.1. A PRODUCIN
Para coecer de primeira man o opinin do sector falamos cos propietarios de gando cabalar con maior n de cabezas, ben a ttulo individual (18 persoas) ou ben como comunidades de montes (3 comunidades) dos seguintes concellos, que son os que presentan un censo equino mis importante: Abadn, Alfoz, A Fonsagrada, Friol, Mondoedo, Muras, Ourol e Viveiro. A recolla de informacin fxose mediante entrevistas sen guin previo que foron transcritas a papel. As opinins dos titulares utilizronse para confeccionar a anlise DAFO.
106
3.2. AS ASOCIACINS
Hai das asociacins que naceron froito dunha escisin e que sobre perseguen os mesmos ns, anda que non son capaces de conciliar posturas esforzos. Estas asociacins responden ao nome de: ASOCIACIN PURA RAZA GALEGO e PURAGA. Esta ltima na actualidade a responsbel da xestin xenealxico da raza do Cabalo Galego. o papel e sumar CABALO do libro
En canto a ASOCIACIN PURA RAZA CABALO GALEGO que leva 10 anos funcionando, o seu presidente aportounos das ideas que, na sa opinin, poderan ser moi importantes para o futuro do cabalo: - A primeira o establecemento dunha mesa de prezos para asegurar uns valores estables s produtores destes animais. - A segunda aportacin que para eles, o futuro do sector pasa pola comercializacin da carne en seco, basendose fundamentalmente en 3 produtos que son: Chacina salchichn - chourizo. As falounos dunha industria en Villarramiel (Palencia) que elabora a que para moitos considerada a mellor chacina de cabalo do mundo: Cecinas Caballero Rojo. Esta empresa, fundada en 1960, inicialmente s se dedicaba chacina de equino pero desde 1992 elabora tamn embutidos, tanto de equino como de porcino. Segundo o presidente, este pode ser un bo exemplo no que mirarse.
3.3. O CEBO
Hai un nico cebadeiro de cabalos e poldros actualmente en Lugo, do que teamos constancia, est en Castro de Rei. Este cebadeiro chegou a ter 500 exemplares nas sas instalacins, pero podemos dicir que a sa capacidade efectiva algo menor (en torno s 400 plazas). Os animais proceden maioritariamente de concellos limtrofes como Abadn ou Viveiro pero tamn da provincia da Corua (Ferrol, Arza) e Pontevedra (A Estrada), ou de Len (a maiora deles). Os animais chegan cebadeiro con 8-9 meses de idade e permanecen 4-5 meses nel. Durante este tempo consumen unha racin composta por: - Avea triturada - Cebada 25 % - Soia - Aceite: complemento na dieta para diminur a porcentaxe de clicos e protexer o tracto dixestivo do animal. Na dieta non se introduce millo porque lle da un color moi amarelo carne. Tamn toman herba seca a vontade. Antes tomaban palla en lugar da herba seca pero saa a carne moi branca e pouco atractiva para o consumidor. Os animais teen acceso exterior. No interior das instalacins non teen cubculos, estn estrados. A cama cambiase unha vez por semana e adoitan engadir algo de serrn.
107
Os animais estn controlados por un veterinario, que se encarga de que se cumpran todas as obrigacins sanitarias e de benestar animal: desparasitar, poer os crotais para ir matadoiro, etc. A idade de sacricio depende do peso en canal que desexemos obter, pero os principais mercados atpanse en Italia e al esixen canais de pesos altos. En xeral, as medias atpanse en torno s 300 Kg/canal (en contraposicin dos poldros que se sacrican para a Carnicera de Lugo, que estan en torno s 170 Kg/canal). De feito, proporcionounos os datos de 8 animais sacricados o da 18/02/2010 que deron un peso medio de: 322,37 Kg. Os rendementos medios estmase que podan chegar a ser similares ou maiores que no caso do vacn, chegando at un 60 % no caso de exemplares escollidos pola sa conformacin crnica. A maiora dos animais son sacricados no matadoiro Incada, en Rbade, e distribudas as canais a Valencia, Barcelona, Bilbao, Pamplona... dicir, provincias onde o consumo desta carne est mis implantado. Non comercializa para o mercado galego, xa que non hai consumo. Tamn enva reses vivas a sacricar a Zaragoza, xa que o custe da maquila similar de Rbade pero o transporte gratuto, xa que llos veen a recoller aqu. O destino destas canais fundamentalmente Italia, onde se consume moito este tipo de carne. En xeral, as canais non se comercializan enteiras porque o consumo moi baixo; normalmente consmense por cuartos, preferndose os traseiros a os dianteiros por dar pezas de maior calidade. Un dos principais problemas que se lle plantexan a competencia con outros pases que producen a moito menor custe que aqu, como son os pases do leste e Uruguai. Opina o propietario que en Galicia temos un problema moi acusado de falta de supercie de cultivo que encarece o prezo da alimentacin animal ao ter que importar os cereais, o que provoca que este tipo de granxas sexan cada vez menos rendibles. En canto s razas, amosa preferencia polos cruces de Bretn, que son os que lle dan maior rendemento crnico. Non traballa con cabalos de monte, xa que son animais que se engraxan con moita facilidade e non dan grandes pesos en canal, e requiren moito tempo en cebadeiro, polo que non son rendibles. O cabalo de Pura Raza Galega non est entre as sas opcins, pois son animais de baixo porte e con rendemento crnico baixo. Esta armacin entra en contradicin coa opinin da propietaria da carnicera de poldro que hai en Lugo, que nos dixo que os cabalos de maior rendemento crnico non eran os que daban mellor calidade de carne e sen embargo, o Pura Raza Galego, que d menor rendemento, d carne de maior calidade. En canto diferenciacin entre sexos, prefrense as femias s machos, como en case todas as especies de gando. Preguntmoslle tamn pola carne asnal e mular; sobre este tipo de carne contounos que o mular ten carne tan boa como a de cabalo, e que ten matado algn, pero que aqu non se consume (igual que acontece no caso do cabalo).
108
No tema dos embutidos, a maiora veen de Len, Pamplona, Valencia, etc. En Galicia non se produce transformacin de ningn tipo: O futuro desta carne pasa por dar a coecer consumidor os aspectos beneciosos tanto do seu consumo como derivados da sa crianza, xa que xogan un papel moi importante na conservacin dos montes galegos previndo a aparicin de incendios forestais reducir a cantidade de biomasa dispoible no monte. Na maiora dos montes galegos os animais que atopamos non teen aptitude crnica. Por iso os gandeiros tentaron introducir nos montes galegos sementais doutras razas mis idneas para este n, que contriban a manter limpo o monte pero mesmo tempo presenten maior producin crnica. O problema est en que en Galicia non podemos competir con outros pases que producen a moi baixo custe, e polo tanto limtamos a capacidade de exportacin do noso produto que tampouco atopa cabida no mercado interno, xa que o consumo en Galicia moi escaso e as perspectivas non son favorables. Lonxe quedan xa os bos tempos nos que chegaba a matar 100 animais semana coincidindo coa crise da EEB (Encefalopata Esponxiforme Bovina). Agora o negocio vai cada vez a menos, xa que os prezos do produto non fan mis que caer e o dos inputs van en aumento constante nos ltimos tempos. Os gastos en alimentacin animal, en campaas de saneamento e identicacin equina supoen un custe, que s compensado coa venda da carne, xa que actualmente non se aproveita ningunha outra parte do animal salvo o coiro, que anda que noutrora acadou altos prezos, actualmente non pagan nada por el. O propietario do cebadeiro propn catas ou degustacins para dar a coecer este tipo de carne e impulsar a sa demanda, a pesares de que consciente de que a xente se resiste a probar este produto, ao contrario do que sucede por exemplo na Comunidade Valenciana e en Catalua, onde hai hbitos asentados de consumo deste alimento. Opina tamn que a Administracin est empregando moitos fondos na loita contra incendios, pero tamn se debera apostar pola dobre aptitude do gando equino para este n, xa que ademais do aproveitamento crnico podemos ter controlada a biomasa forestal causante de tantos lumes que arrasaron Galicia en anos atrs.
109
Frilea (Castro Ribeiras do Lea) SACRIFICIOS EN FRILEA : Ano 2009 Ano 2008 Ano 2007 Ano 2006 312 equinos sacricados 485 equinos sacricados 618 equinos sacricados 1030 equinos sacricados 46 Tn de carne 66 Tn de carne 82 Tn de carne aprox. 140 Tn carne
Destinos: Valencia, Barcelona e Carnicera de Potro de Lugo. Moitos animais de desvelle van para zoolxicos como alimento das feras. Carno-Ternera Gallega (Ribadeo) Sacrifican poldros. Os datos que teen son de abril a decembro que cando eles colleron o matadoiro. N de canais equinas sacrificadas en 2009: 23 Toneladas: 2,416 T. Peso medio das canais: 105,04 Kg Matadoiro de Viveiro Sacrifican algo de equino anda que non dispoemos de datos concretos. Na provincia non hai salas de despece para carne de poldro. Porn hai unha en Xixn (Asturias) chamada Hicor que se dedica a procesar tenreira ecolxica, tenreira asturiana e carne de poldro, sendo esta ltima a que representa arredor do 50% da sa actividade. Do total da carne de poldro procesada, o 30% procede de animais galegos. A forma de presentacin da carne faise principalmente en bandexas de letes envasada en atmosfera modicada, de duracin aproximada 12 das envasada a 4. Tamn comercializan outros produtos como solombo e hamburguesas. Os seus mercados principais son Catalua e Levante. Os animais son suministrados por tratantes ou por particulares e o seu sacricio faise indistintamente nos matadoiros de Xixn ou Mieres; son pagados segundo un sistema de tarifas que son as que seguen que para o ano 2010 son: Poldro leitn: por debaixo de 11 meses de idade: De 60 a 89 Kg. De 90 a 135 Kg. Mis de 135 Kg. 1,50 /Kg. 1,70 /Kg. entre 2 e 2,35 /Kg.
O prezo axstase segundo conformacin, cor e grao de engraxamento do animal. Poldro quinceno sen cebar, de pasto: entre 12 e 36 meses de idade: De 90 Kg. 1,50 /Kg. 1,60 /Kg. De 90 a 135 Kg.
110
1,80 /Kg.
Poldro quinceno cebado mnimo en cebadeiro 45 das: de 13 a 30 meses de idade: Mis de 150 Kg. 2 a 2,35 /Kg.
O prezo axstase segundo conformacin, cor e grao de engraxamento do animal. Cabalos: a partires de 36 meses (3 anos): Cabalos 200 Kg. Cabalos > 200 Kg. 0,50 /Kg. 0,75 1 /Kg.
111
hai unha porcentaxe de xente que estivo noutras zonas nas que se aprecia a carne de poldro. Tamn ten clientes de Ourense e da Corua, debido a que non hai establecementos que satisfagan a demanda nestas cidades. Opinan que sera positivo unha campaa de promocin desta carne. O mesmo acontece na carnicera de Burela, basicamente as sas vendas van destinadas a unha clientela xa, sobre todo a clientes da zona da costa. O problema que ven que a xente non se anima a probar a carne, que non se lle da suciente publicidade seu consumo e que parece que inen certos factores sociolxicos que fan que se rexeite un pouco a carne deste animal. Unha Carnicera de Covas (Viveiro) deixou de vender esta carne porque non lles compensaba, xa que s se vendan os letes e as chuletas, e o resto da canal non atopaba ningunha sada no mercado. Parece ser que o futuro pasara por unha promocin axeitada do produto, xa que os prezos son competitivos (vai mesmo prezo que a tenreira ou un pouco mis barato), dando a coecer as vantaxes do seu consumo e as sas cualidades organolpticas que son moitas.
4. O FUTURO
4.1. Anlise DAFO do sector productor e comercializador de carne de cabalo
A Anlise DAFO unha ferramenta estratxica. O benecio que obtemos coa sa aplicacin o de coecer a situacin real na que se atopa o sector da producin e comercializacin da carne de cabalo, as como os riscos e oportunidades que lle presenta o mercado. O obxectivo da anlise o de que todas as partes involucradas na actividade identiquen as debilidades, ameazas, fortalezas e oportunidades que lles poden afectar en maior ou menor medida. A continuacin amsase a anlise DAFO elaborada para o sector obxecto de estudo a partir dos datos recollidos nas entrevistas coas persoas implicadas no proceso produtivo.
112
FORTALEZAS F1 Tradicin: actividade ligada medio rural galego dende hai moitos anos. Carne de excelente calidade. A cra de cabalos unha actividade pouco esixente en man de obra. Abondosa supercie susceptible de aproveitamento para a cra de animais de monte. Cabana gandeira das maiores a nivel de todo o territorio espaol Dispoibilidade dunha raza autctona adaptada noso medio (Cabalo de Pura Raza Galega) DEBILIDADES D1 Envellecemento dos titulares das explotacins. Falta de sucesin en explotacins Mercado inestable: baixos prezos produtor que son altos segundo as temporadas e relativamente altos prezos de venda consumidor. Oferta de carne dispersa: poucos puntos de venda. Insuciente apoio institucional: escasez de axudas ou inecaces. Consumo da carne condicionado por factores socioculturais que provocan certo rexeitamento. Censos cabalares sen actualizar que s nos dan unha aproximacin realidade. Ausencia de industria transformadora. Ausencia dun modelo produtivo denido. MATRIZ DAFO ESTRATEXIAS OFENSIVAS Campaas informativas para promocionar o consumo de carne de cabalo Incentivar o papel do cabalo na loita contra incendios forestais Promocionar o turismo ligado cabalo: rapas, curros, etc. ESTRATEXIAS DEFENSIVAS Axudar s produtores no proceso de identicacins mediante subvencins microchip. Controlar ataques de lobo e axilizar as indemnizacins. Denir un modelo produtivo que se ampare sobre todo na nosa raza autctona. A1 O1
OPORTUNIDADES Crecente preocupacin da poboacin por unha alimentacin saudable e de calidade. Necesidade de mtodos efectivos de loita contra incendios. Posibilidade de obtencin de elaborados crnicos de calidade. Potencial turstico das festas de rapa das bestas ou curros.
F2 F3
O2 O3
F4
O4
F5
O5
F6
O6
AMEAZAS A implantacin a curto prazo dos microchips ou transpoedores de xeito obrigatorio. O progresivo aumento de ataques de lobo como consecuencia do incremento das poboacins deste animal.
D2
A2
D3 D4
A3 A4
D5
A5
Sistema de explotacin do monte non racional que provoca un deterioro paulatino do mesmo. Abandono de reses no monte.
D6
A6
D7 D8
1. 2. 3.
1. 2. 3.
ESTRATEXIAS DE REORIENTACIN Establecer unha mesa de prezos para asegurar uns ingresos axeitados s produtores. Fomentar a incorporacin de mozos para asegurar o relevo xeracional. Estimular a implantacin de industrias de transformacin da carne de poldro. ESTRATEXIAS DE SUPERVIVENCIA Formar s gandeiros: unha formacin axeitada pode mellorar moito o modelo produtivo. Fomentar o asociacionismo: unha cooperacin entre produtores pode levalos a acadar mellores prezos e sistemas mis rendibles. Incentivar a implantacin de cercados nos montes que permitan ter s cabalos controlados e minimizar os ataques do lobo.
OPORTUNIDADES
1. AMEAZAS 2. 3.
1. 2.
3.
113
4.2. CONCLUSINS
O cabalo acompaa aos galegos desde a prehistoria. En cada poca desempeou un rol determinado. No momento presente este papel non est denido. Se quixeramos denir con unha palabra a situacin do sector desde o propietario de gando, pasando polo cebadeiro at chegar a carnicera despois de escoitalos a todos, esa palabra sera: depresin. O empeoramento progresivo da situacin de cada elo da cadea produtiva, unido a falta de perspectivas que alumen con un chisco de optimismo o futuro, fai que a palabra depresin sexa a que mellor dene o sector na actualidade. Para superar esta situacin preciso e urxente que se xen obxectivos para o sector a curto e medio prazo. Para comezar hai dous puntos fortes que despuntan sobre as demais virtudes de manter a actividade equina que deben ser analizados polo mido e asumidos pola sociedade. Un destes aspectos a importancia nutricional da carne: nun contexto no que cada da hai unha maior preocupacin pola sade, a carne de poldro pode ser unha opcin axeitada para moitos consumidores. anda que en pocas pasadas tivo un consumo de certa importancia, hoxe escasamente demandada, a pesares da sa excelente calidade cuxas virtudes resultan descoecidas para a poboacin ao non haber ningun que se ocupase da sa promocin. Non debe ser fcil inducir ou habituar aos galegos a unha nova carne na sa dieta, mxime se se trata de poldros, con todas as connotacins positivas que hai ao respecto dos cabalos e que non convidan a velos como algo comestible. Anda as hai zonas concretas e familias nas que existe certo costume de degustar esta carne. Porn, a importancia fundamental da cabana equina quizais sexa a sa capacidade de limpeza do monte no actual contexto de abandono do rural e de incremento das plantacins forestais. As virtudes dos cabalos como rozadores do mato durante 365 das ao ano merecen un papel principal a hora de facer unha planicacin para a prevencin dos incendios forestais. Na nosa Comunidade, onde o lume unha lacra tan frecuente, estes animais presntanse como unha alternativa ecaz e econmica para protexer o monte.
114
ANEXO I. ESTATSTICAS
FONTE: Fondo Documental Instituto Nacional de Estatstica - Anuarios Estatsticos (varios anos) e Anuario Estadstica Agroalimentaria 2008 (MARM) * Os datos do Anuario Estatstico correspondente s datos de 1990 son do Censo General Ganadero de marzo de 1986 ** Os datos do Anuario Estatstico correspondente s datos do ano 2000 son os do Censo Agrario de 1999, que se repiten nos sucesivos Anuarios ata o ano 2008.
731.043 1.089.322 685.591 1.158.033 368.250 532.865 187.639 198.791 139.612 117.131 31,83 % 44,85 % 27,26% 31,21 % 32,41% 1,19 % 33 0,42 % 42 1,16 % 33 0,18 % 43 2,83 % 13 42,66% 0,61 % 41 24,69% 3,77 % 8 41,11% 1,54 % 25 23,91% 4,62 % 8 50,38% 2,8 % 13
FONTE: Fondo Documental Instituto Nacional Estatstica Anuarios Estatsticos (varios anos) e Anuario Estadstica Agroalimentaria 2008 (MARM) * Os datos do Anuario Estatstico correspondente s datos de 1990 son do Censo General Ganadero de marzo de 1986 ** Os datos do Anuario Estatstico correspondente s datos do ano 2000 son os do Censo Agrario de 1999, que se repiten nos sucesivos Anuarios ata o ano 2008
115
FONTE: Fondo Documental Instituto Nacional Estatstica Anuarios Estatsticos (varios anos) e Anuario Estadstica Agroalimentaria 2008 (MARM)
CADRO 4: Producin de carne equina: producin total (P.T. en toneladas) e peso canal medio (P.C.M. en Kg.)
1950 1960 1970 1980 1990 P.T. P.T. P.C.M P.T. P.C.M P.T. PCM P.T. PCM P.T. PCM 2000 P.C.M. P.C.M. Cabalar Mular Asnal
109,7 166,7 109,6 91,2 136,9 197,8 90,0
A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia Espaa Lugo/ Galicia Lugo/ Espaa Posicin nacional
6.066 -
21,6
22,47%
35,32%
0,56 %
1,09 %
1,02 %
0,93 %
1,74 %
2,65 %
27
18
19
16
12
FONTE: Fondo Documental Instituto Nacional Estatstica Anuarios Estatsticos (varios anos) e Anuario Estadstica Agroalimentaria 2008 (MARM)
116
CADRO 5: Censo de gando equino en Espaa: Distribucin por Comunidades Autnomas (Extracto)
DATOS A 01/09/2007 TOTAL ANIMAIS GALICIA ESPAA 19.137 35.447 % 4.4 6,5 DATOS A 01/09/2008 TOTAL ANIMAIS 435.598 549.109 % 100 100
CADRO 6: Sacricios e producin de carne de equino en Espaa: desagregacin por C.C.A.A. (Extracto)
1997
N animais sacricados Peso total (t)
1998
N animais sacricados Peso total (t)
1999
N animais sacricados Peso total (t)
2000
N animais sacricados Peso total (t)
2001
N animais sacricados Peso total (t)
2002
N animais sacricados Peso total (t)
CADRO 7: Sacricios e producin de carne de equino en Espaa: desagregacin por C.C.A.A. (Extracto)
2003
N animais sacricados Peso total (t)
2004
N animais sacricados Peso total (t)
2005
N animais sacricados Peso total (t)
2006
N animais sacricados Peso total (t)
2007
N animais sacricados Peso total (t)
2008
N animais sacricados Peso total (t)
117
COMPARACIN DAS CARACTERSTICAS DA CARNE DE CABALO COA DOUTRAS ESPECIES (por 100 g de produto)
COMPONENTE Enerxa (Kcal) Humidade (%) Protenas (g) Colesterol (mg) Graxa (g)
Fonte: FAO 2000, USDA febreiro 1997.
AVESTRUZ 104 76 18 38 2
PAVO 160 70 21 68 8
118
BIBLIOGRAFA
Estudos e publicacins:
J. L. Catelli (2004) El caballo en Europa para la produccin de carne. Veterinaria Argentina 21 (205): 364-368. Francisco I. et al. Sostenibilidad del caballo de Pura Raza Gallega: estudio parasitolgico. Epidemiologa y Zoonosis, Parasitologa y Enfermedades Parasitarias, Facultad de Veterinaria; Instituto de Investigacin y anlisis alimentarios, Facultad de Farmacia. USC. A. Rigueiro et. al. Reduccin del riesgo de incendios forestales mediante pastoreo del Caballo Gallego de Monte Depto. De Produccin Vegetal E.P.S.- U.S.C. Publicado en Actas de la I Reunin Sistemas Agroforestales- I Reunin Espacios Naturales. MAPA y Tragsega. Estudio y caracterizacin del sector equino en Espaa. Diciembre 2003. Arturo de Lombera Hermida. La explotacin del ganado bravo en los montes de los municipios de Ourol y Muras (Lugo). Subdireccin General de Productos Ganaderos. MARM (2009). El sector equino en cifras. Principales indicadores econmicos en 2008.
119
PROXECTO SILVOPASTORAL CON CABALO DE PURA RAZA GALEGA NO M.V.M.C. DE CARBALLO (FRIOL, LUGO)
Manuel Iglesias Espio rez Folgueira
A presente Memoria [Proxecto Silvopastoral con Cabalo de Pura Raza Galega no M.V.M.C. De Carballo (Friol, Lugo)] comezou por iniciativa da propia Comunidade, formada actualmente por 54 comuneiros. O Sistema Silvopastoral no M.V.M.C De Carballo consiste nun mtodo de xestin da terra no cal se busca a integracin entre a produccin madeireira (e doutros productos forestais) e a cra de Cabalos Galegos. Os obxectivos que se pretenden lograr coa posta en funcionamento son: Reduccin e control do combustible vexetal vivo existente configurndose, logo dunha axeitada eleccin e manexo do gando, como unha excelente tcnica de prevencin de incendios forestais. Incremento e diversificacin da produccin obtida do monte, compatibilizando os usos forestal e gandeiro do mesmo. Mellora de factores biolxicos, estticos e paisaxsticos, concibidos como elementos xeradores de biodiversidade. Obtencin de rendas econmicas en perodos de tempo mis curtos, verse complementados os ingresos percibidos pola explotacin forestal cos derivados da gandera. Maior integracin da Comunidade titular na explotacin do monte. Recuperacin da tradicin cultural denominada Rapa das Bestas. Posta en valor dunha raza en perigo de extincin. En denitiva, correspndese cun axeitado sistema para a prevencin de incendios forestais, co que ademais se compatibilizara o aproveitamento dos productos e servizos que xera o medio natural cunha garanta de persistencia; acadarase, polo tanto, unha estabilidade ecolxica, econmica e social a travs da diversicacin de estructuras e productos e do seu emprego eciente. Se a todo elo engadimos o estado actual do monte galego, esta unha forma de evolucionar, adaptndose s cambios producidos mantendo unha imprescindible capacidade competitiva; o medio forestal, debido a sa diversidade estructural e productiva, presenta unha incuestionable versatilidade, permitindo unha adaptacin constante s requirimentos antrpicos, a cal non se debe esquecer e, menos, evadir.
121
O Proxecto Silvopastoral desenvolveuse en varias etapas que consistiron na instalacin dun cerramento que divide a zona obxecto de aproveitamento en tres Unidades silvopastorais de rotacin, e a infraestructuras para a realizacin de tratamentos sanitarios, coa nalidade de lograr un axeitado manexo dos animais destinados a ocupar unha zona determinada. Os investimentos e actuacins a realizados enumranse a continuacin: Instalacin de cerramento conectado a un enerxizador fotovoltaico. Acondicionamento de pozos de auga como abrevadeiros. Construccin dun curro. Construccin dunha manga de manexo. Elaboracin dun Plan de Xestin Silvopastoral. Elaboracin dun programa de manexo zootcnico.
122
Tdalas actuacins localizanse concretamente na PARCELA 1 CORNO DO BOI, que presenta unha supercie tatal de 272,18 ha; os cales ocupan unha supercie forestal (supercie arborada ou rasa) de 236,96 ha; nesta parcela de actuacin, tamn se encontran supercies inforestais, formadas por zonas de braas, pero que constituen importantes pasteiros que poden ser aproveitados polo gando equino, e que ocupan unha supercie de 23,27 ha; a supercie restante que ocupa a PARCELA 1, 12,15 ha estn ocupadas por infraestructuras de conduccin (estradas principais e sucundarias) e de defensa contraincendios (devasas). As premisas bsicas de uso pasccola no monte vecial que permitan a sa organizacin, reduza o risco de sobreexplotacin e asegure a compatibilidade cos outros usos dos montes son: Naquelas zonas poboadas por masas arbreas e nas que se pretenda levar a cabo, nalgn momento, unha transformacin cara a pastos articiais baixo a cabida arbrea introduciranse especies herbceas (mis produtivas, nutritivas, dixestibles e palatables para o gando); supn esta actuacin a reducin de risco de incendios forestais, mellora de aspectos produtivos, paisaxsticos, de transitabilidade, etc. Tamn no caso do cabalo de monte se pode levar a cabo a plantacin de especies como o toxo xa que esta unha especie controlada de forma efectiva por este animal. Tendo en conta a existencia de zonas de pasto natural, as como de masas arbreas, o gando ser compatible cos usos do terreo denidos e de razas rsticas, capaces de alimentarse mis ecientemente destes pastos naturais. O cabalo de monte compatible con idades tempers do rexenerado de pino e eucalipto xa que non presenta apetencia por este tipo de vexetacin, pero deberase restrinxir o acceso a zona rexenerada (natural ou articial) no caso de que se produzan danos importantes no rexenerado ou repoboado. A carga gandeira dependente da biomasa herbcea e de matogueira (pasto) potencial que vara o largo do tempo segundo as condicins climticas e da evolucin do estrato arbreo. No caso de que se iguale a carga mxima estimada que se estableza para cada parcela, deberase ter en conta que nos meses de inverno
123
(novembro-febreiro) ser necesario reducir a carga ou ben recorrer a suplementalos con forraxes. As pocas de parto coincidirn coa poca de maior abundancia de pastos (primavera e vern). A orientacin produtiva que se plantexa con este proxecto e a de obtencin de varios produtos que se enumeran de seguido: Producin crnica: anda que actualmente a carne de cabalo non est moi valorada no noso pas, ten unhas calidades excepcionais para o consumo humano (baixo contido en graxa, alto contido en cidos graxos poliinsaturados, hidratos de carbono, protenas, ferro, vitaminas grupo B e minerais e de fcil dixestin). Cabe especicar que aqueles exemplares de cabalo P.R.G. seleccionados e clasicados como reprodutores, o seu destino non ser a producin de carne mentres a raza este clasicada como raza en perigo de extincin. Produtos con calidades ecuestres: no medio rural pode resultar ser un atractivo turstico moi interesante xa que apto para a prctica do deporte da equitacin, rutas de sendeirismo, etc. Produtos con calidades de traballo: son animais que poden ser usados como forza de traballo en explotacins agrcolas e forestais. O pastoreo no monte, leva a obtencin indirecta doutros produtos como a mellora das condicins produtivas do monte, unha diminucin do risco de incendios, melloras paisaxsticas, transitabilidade.... Tamn isto supn aumentar o valor recreativo do propio monte cun animal que actualmente est en perigo de extincin. A explotacin equina clasifcase como produtora e reprodutora, cun manexo zootcnico baseado na reproducin, cra e seleccin de quidos de Pura Raza Galega, inscritos no libro xenealxico da raza, incorporando os exemplares explotacin ou ben destinndoos comercializacin. O sistema de manexo produtivo que se planica defnese como extensivo en rxime pechado. Unha vez establecida a infraestructura bsica das tres Unidades de Xestin ou Parcelas de Rotacin establecidas, a base sobre a que se partir ser a de manter o gando un perodo de tempo igual nas tres unidades de xestin, polo tanto, o gando estar un perodo medio de catro meses ao ano en cada unidade de xestin ou parcela de rotacin. A elaboracin dun plan de rotacins dentro da zona dedicada ao pastoreo complexa a longo prazo, polo que anualmente prepararase un Plan de Rotacin de pastos acorde e compatible co Plan Anual para o uso madeireiro (cortas, claras, tratamentos silvcolas), evitando de esta forma que se produzan incompatibilidades entre ambos usos. Formarase unha soa manda que se rotar polas diferentes parcelas, xa que isto facilitar o control do gando. Esta manda estar formada inicialmente por un macho e
124
aproximadamente 20 femias, a partir da cal estableceranse un programa de reproduccin incorporando a explotacin s femias que presenten as caractersticas morfolxicas propias da raza que sern inscritas no libro xenealxico e destinando a venta o resto das cras. A partir desta manda iranse incorporando s exemplares nacidos ata alcanzar a carga mxima establecida, a partir deste momento ser necesario manter o nivel de carga ano a ano para o cal ser necesario ir renovando as eguas reproductoras da manda en base a criterios tcnicos-veterinarios O manexo zoosanitario da explotacin consta dun Programa Sanitario Bsico elaborado por persoal tcnico competente na materia (Licenciado en Veterinaria) designado e que ser executado baixo a sa supervisin. Devandito programa establece un programa de manexo sanitario, que consiste na elaboracin dun plan que permita crear un sistema de control que ter en conta os seguintes puntos: 1. Control de parasitoses externas e internas. 2. Plan de vixilancia de enfermidades infecto-contaxiosas, 3. Plan de xestin de subprodutos animais como estercos e cadveres. 4. Control das condicins de benestar dos animais na explotacin.
125
Resumo
Neste estudo pretendeuse establecer un sistema de producin de carne de poldro en sistemas de monte en Galicia, caracterizar a calidade da carne, e avaliar o efecto do pastoreo con cabalos na vexetacin espontnea. Utilizronse tres sistemas de producin: 1 - destete dos poldros s 6 meses de idade cun acabado (con concentrado) posterior de 3 meses; 2 - destete s 9 meses de idade cun acabado posterior de 3 meses; 3 - destete s 9 meses sen acabado. En canto peso vivo dos poldros, non hai diferenza entre facer o destete s 6 ou 9 meses de idade, alcanzando os 160 Kg. Co perodo de acabado durante 3 meses o peso vivo aumentou ata os 200 kg de media. Respecto calidade organolptica da carne, a fase de acabado permite aumentar signicativamente o contido graxo. Anda as, pode considerarse unha carne pouco graxa. Respecto calidade nutricional, o sistema de manexo que non incle acabado proporciona unha carne cun menor contido en cidos graxos monoinsaturados e cun maior contido en cidos graxos poliinsaturados e omega-3. O pastoreo rotacional con cabalos permite reducir a niveis moi baixos a presenza de toxo nas parcelas, o que ten unha inuencia positiva hora minimizar o risco de incendios forestais.
Introducin
A cra de gando equino existe en Galicia dende hai sculos, principalmente en zonas de montaa, orientada basicamente obtencin de exemplares para montura e traballo, e a unha escasa producin crnica. Isto deu lugar a unha raza tpica de cabalo, actualmente rexistrado como Cabalo de Pura Raza Galega(PRG). Non obstante, os cabalos
127
Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz
de PRG sufriron nas ltimas dcadas un acentuado retroceso, na media que os gandeiros introduciron nos montes galegos sementais de razas crnicas, de maior porte, para obter as produtos con maior aptitude para a producin carniceira, dando como consecuencia unha poboacin mestiza (Pose et al., 2001). Actualmente existen en Galicia arredor dunhas 30000 cabezas de gando equino (MARM, 2008), estando moitos deles nun rxime de liberdade total con nula ou mnima intervencin humana (Pose, 2003). Galicia ocupa o terceiro lugar no censo espaol, tras Andaluca e Castela-Len. Estes animais, que se adaptan moi ben medio no que viven, aproveitan os recursos naturais de reas pouco produtivas e mal comunicadas. A introducin dos cabalos no monte unha ferramenta til para reducir os niveis de biomasa vexetal do sotobosque, o que cobra unha importancia maior cando se efecta sobre masas arbustivas lignicadas, que presentan, en moitas ocasins, unha alta inamabilidade, co que se produce un efecto de devasa natural que resulta ecaz na loita contra os incendios forestais (Gnzalez-Hernndez et al., 2001; Rigueiro et al., 2002). De feito, o gando cabalar unha das especies mis efectivas hora de controlar o toxo (Zea et al., 2007), compoente principal do mato en moitos dos montes de Galicia. O sistema de explotacin tradicional do cabalo de monte en Galicia a cra en liberdade sobre grandes supercies, cunha intervencin humana moi limitada. A producin crnica desta poboacin equina ten uns rendementos moi baixos en comparacin con outras zonas espaolas; isto dbese a factores xenticos propios da raza, enorme abandono sanitario no que se encontra, baixa fertilidade das eguas, e, fundamentalmente, tipo de sistema de explotacin extensivo en zonas marxinais, onde os alimentos nalgunhas pocas escasean. Habitualmente os poldros nacen en abril-maio cuns 30-40 kg, alimentndose do leite da nai e do pasto ata o destete, que soe ter lugar a unha idade que vara entre os 6-12 meses, momento no que son vendidos. Eventualmente realzase un acabado de curta duracin. Este sistema semellante que se realiza noutros pases (Catelli et al., 2006). A carne de cabalo pdese considerar coma moi nutritiva. Comparndoa co resto de carnes, resalta o seu baixo contido en graxa, menor contido en colesterol (Badiani et al., 1997), maior contido en cidos graxos poliinsaturados (Paleari et al., 2003), alto contido en glicxeno, un elevado contido en ferro e en vitamina B, maior contido en micronutrientes (Lombardi-Boccia et al., 2005) e considrase de fcil dixestin. No entanto, a raza tamn pode ter inuencia na composicin da carne (Jurez et al., 2009). Anda as, o seu consumo ten moi pouco peso na actualidade, entre outros factores porque, en xeral, os cabalos considranse animais de compaa e sntese unha certa animadversin a comer a sa carne (Sarris, 2004a). Debido a isto, a producin adoita exportarse a outras zonas de Espaa ou a pases con arraiga tradicin de consumo, entre os que destaca Italia (Martuzzi et al., 2001).
128
Xa no ano 1993, o Goberno Autonmico Galego pretenda corrixir unha serie de deciencias na explotacin do gando equino de monte, elaborando o Plan de conservacin, fomento e mellora do cabalo galego de monte (Xunta de Galicia, 1993). En dito Plan, un dos obxectivos era establecer un programa de mellora na producin. Para iso propoan, como puntos principais, mellorar a producin de carne, realizar un control sanitario axeitado e levar a cabo medidas de apoio estrutural s explotacins. Como iniciativas para mellorar a producin crnica, propanse un aumento cuantitativo e cualitativo da producin, ampliacin de mercados, concentracin da oferta e promocin do consumo. Para aumentar a producin, aconsellbase o cruzamento con razas de maior masa corporal, a seleccin de reprodutoras de maior corpulencia, a suplementacin na alimentacin e o establecemento dunha denominacin de orixe do tipo Carne de poldro galego. Na actualidade, non hai estudos que caractericen un sistema de producin do cabalo galego de monte, sendo este o obxectivo xeral deste traballo. En concreto, pretendeuse determinar: - A eciencia dun sistema de producin de carne de poldro, comparando das idades de destete (6 vs 9 meses) e facendo, ou non, un acabado con concentrado. - O efecto da idade de sacricio (9 vs 12 meses) e do sexo sobre as caractersticas de calidade da carne de poldro. - O efecto do acabado en cebadeiro (3 meses de acabado vs sen acabado) sobre as caractersticas de calidade da carne de poldro. - O efecto do pastoreo rotacional con cabalos sobre o tipo de vexetacin.
Material e mtodos
O estudo levouse a cabo na nca experimental Marco da Curra, pertencente CIAM, e no monte da Sociedade Cooperativa Monte Cabalar, facendo os anlises da calidade da carne o Centro Tecnolxico da Carne (CTC). Utilizronse un total de 42 poldros, 19 do rabao do CIAM (11 femias e 8 machos), nun sistema de explotacin semiextensivo, e 23 do rabao de Monte Cabalar (11 femias e 12 machos), nun sistema extensivo en rxime de liberdade. No rabao do CIAM xronse dous grupos, un deles (5 femias e 3 machos) destetouse s 6 meses de idade, e o outro (6 femias e 5 machos) s 9 meses, facendo a continuacin un acabado de tres meses, en ambos grupos, antes do sacricio. Ata o destete estiveron en pastoreo, e no acabado foron alimentados a diario con feo (ad libitum), avea (1 kg), salvado (2 kg) e penso ecolxico (1 kg). No rabao de Monte Cabalar todos os animais foron criados coas nais ata os 9 meses e sacricados a esa idade (sen acabado).
129
Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz
Para determinar o aumento de peso dos poldros, xronse pesadas de forma regular cada 15-20 das. Unha vez sacricados, as canais foron introducidas en cmara fra durante 24 horas. Posteriormente, extraeuse unha mostra do msculo Longissimus dorsi (LD), entre a 4 e a 10 costela, da media canal esquerda. A peza foi envasada baleiro en bolsas de poliestireno, a 4C, durante 4 das. Transcorrido ese perodo de maduracin, a carne cortouse en 5 letes de 2-2,5 cm. En cada unha das mostras extradas realizronse as seguintes determinacins: Composicin: pH, humidade, protena, graxa, colxeno, cloruros e ferro hemnico. Parmetros de cor: luminosidade (L*), ndice de vermello (a*), ndice de amarelo (b*), cromaticidade (C*) e tono. Capacidade de retencin de auga: perda por goteo e perda por coccin. Parmetros de textura: forza mxima de corte, firmeza de corte e traballo total de corte. Perfil de cidos graxos: determinronse os cidos graxos saturados como suma dos cidos: C10:0 (cprico), C12:0 (lurico), C14:0 (mirstico), C15:0 (pentadeclico), C16:0 (palmtico), C17:0 (margrico), C18:0 (esterico) e C23:0 (tricosanoico); cidos graxos monoinsaturados como suma dos cidos: C14:1 cis-9 (miristoleico), C16:1 cis-9 (palmitoleico), C17:1 cis-9 (heptadecenoico), C18:1 cis-9 (oleico), C20:1 (gadoleico) e C22:1 n-9 (ercico); cidos graxos poliinsaturados, como suma dos cidos: C18:2 n-6 (linoleico), C18:3 n-3 (linolnico), C20:2 (eicosadienoico), C20:3 n-6 (homogammalinolnico), C20:3 n-3 (eicosatrienoico), C20:4 n-6 (araquidnico), C22:1 n-9 (ercico) e C22:6 n-3 (docosahexaenoico). Para determinar o efecto do sexo e da idade de sacricio, comparronse os valores obtidos nos dous grupos de poldros criados no Marco da Curra, uns sacricados s 9 meses de idade e outros s 12 meses. Para determinar o efecto do sexo e do sistema de explotacin, comparronse os valores obtidos no grupo de poldros do Marco da Curra sacricados s 9 meses e no grupo criado en Monte cabalar. Co obxectivo de controlar o efecto do pastoreo rotacional sobre o tipo de vexetacin, colocronse gaiolas de exclusin (onde os animais non poden entrar) nas parcelas pastadas polos cabalos. Estas zonas serviron para facer comparacins co resto da parcela. Os animais entraron en cada parcela ata que a oferta de pasto foi limitante. Fixronse estimacins visuais do contido de diferentes especies vexetais (raigrs-dactilo, trevo, loto, holco, toxo, cardo, brezo, silva, fento e outras) nas parcelas e nas gaiolas de exclusin.
130
Resultados e discusin
Sistema de producin
Os datos da evolucin, por trimestres, da ganancia media diaria de peso vivo (GMD) dos poldros do rabao do Marco da Curra e de Monte Cabalar (Tboa 1), permiten observar que a maior ganancia de peso vivo prodcese nos tres primeiros meses de vida, sendo aproximadamente de 900 g nos poldros do Marco da Curra e de 850 g nos de Monte Cabalar. Nos tres meses seguintes a ganancia redcese a algo menos da metade, por coincidir cos meses de vern, nos que a producin e calidade do pasto redcese respecto da primavera. Nos grupos destetados s 9 meses, a GMD 6-9 meses moi baixa ou incluso negativa, debido sen dbida a que ese perodo (decembro, xaneiro e febreiro) coincide coa fase nal de lactacin, coa poca de menor producin e calidade do pasto, e coas condicins climticas mis desfavorables. Polo tanto, se temos en conta a fase nacementodestete, existen diferenzas signicativas entre a GMD do grupo destetado s 6 meses e do destetado s 9 meses. En canto fase de acabado, a GMD no 1 mes moi baixa, e os animais apenas engordan. Isto dbese, non soamente estrs que lles produce o separalos das nais, senn tamn repentino cambio de alimentacin. No 2 e 3 mes de acabado, as GMD aumentan de forma considerable, non existindo diferenzas signicativas en funcin do grupo de destete. Os poldros nacen cun peso medio de entre 45-50 kg, chegando destete arredor dos 160 kg. A partires de a, a fase de acabado permite aumentar este peso ata uns 200 kg de media (Figura 1). A evolucin dos pesos vivos para cada un dos grupos indica que o destetar os poldros s 9 meses non ten sentido, xa que non gaan peso respecto de facer o destete s 6 meses. Asemade, neses tres meses estanlle consumindo recursos resto da grea, momento no que mis escasean. As diferenzas aparecen comparar o peso sacrico do sistema que incle acabado co que non, xa que neste ltimo o destete coincide co sacricio. Con estes resultados, nos grupos con acabado, obtense un ndice de conversin do penso de 2,5-3, menor co obtido en poldros da raza Burguete e Jaca de Navarra (Villanueva et al., 2009).
131
Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz
Tboa 1. Ganancia media de peso vivo diario, expresada en gramos, e calculada cada tres meses, para os grupos de poldros do Marco da Curra (sistema semiextensivo) e de Monte Cabalar (sistema extensivo).
GMD 0-3 meses 891,11 a d6+3a 685,03 A M.Curra 901,83 a d9+3a 437,67 B 847 a M.Cabalar d9 sa 410,33 B
Letras diferentes na mesma columna (distinguindo maisculas ou minsculas) indica que existen diferenzas signicativas (P<0,001). d6+3a: destete s 6 meses mis 3 meses de acabado; d9+3a: destete s 9 meses mis 3 meses de acabado; d9 sa: destete s 9 meses sen acabado.
369,09 a
57,21 a
7,93 a
526,03 a 346,83 A
428,77 a
404 a
-20 a -
Figura 1. Peso vivo de cada un dos grupos de poldros en cada unha das fases (nacemento, destete e sacricio).
250 a 200 a Peso vivo (Kg) 150 100 50 0 Nacemento Destete Sacricio a a a a a a a n n n d6 + 3a d9 + 3a d9 sa
Letras diferentes, dentro de cada grupo de barras, indican diferenzas signicativas (P<0,01). d6+3a: destete s 6 meses mis 3 meses de acabado; d9+3a: destete s 9 meses mis 3 meses de acabado; d9 sa: destete s 9 meses sen acabado (neste caso o destete e sacricio coinciden no tempo).
Calidade da carne
Efecto do sexo e da idade de sacricio
Os anlises das mostras de Longissimus dorsi (LD), en canto a composicin qumica, parmetros de cor, capacidade de retencin de auga e parmetros de textura, recllense na Tboa 2. Como se pode observar, a idade de sacricio non tivo inuencia en ningn dos parmetros analizados. Pola contra, o sexo afectou contido en graxa e humidade, sendo maior o contido de graxa nos machos e maior o de humidade nas femias.
132
O contido medio de humidade dun 75,70%, sendo superior encontrado noutros estudos de carne de poldro onde os valores se encontran entorno 70% (Sarris e Beriain, 2005; Tateo et al., 2008). O nivel de protena acada valores entorno a un 20%, semellante s potros de raza burguete sacricados s 16 e 24 meses. O contido en ferro foi moi parecido s sacricados s 24 meses, pero inferior s sacricados s 16 meses (Sarris e Beriain, 2005). Respecto s valores medios de graxa (0,22%) foron moi inferiores s publicados noutros estudos (Badiani et al., 1997; Sarris e Beriain, 2005; Tonial et al., 2009). Esta diferenza pode ser atribuda non soamente xentica, senn a que son animais que se sacrican a idades moi temperns. No referente s parmetros de cor, anda non existindo diferenzas signicativas, os machos presentan valores medios lixeiramente superiores. A luminosidade superior s poldros de raza Burguete, e os ndices de amarelo e vermello inferiores (Sarris et al., 2005). Respecto perl de cidos graxos, na Tboa 3 pdese observar que non existen diferenzas, para o efecto do sexo e idade de sacrico, en ningn dos cidos graxos analizados. Globalmente, no Longissimus dorsi dos poldros criados no Marco da Curra (todos con fase de acabado), o grupo maioritario de cidos graxos foi o dos saturados (SFA), seguido dos monoinsaturados (MUFA) e dos poliinsaturados (PUFA), con valores medios de 38,2%, 35,5% e 26,2% respectivamente. Dentro dos SFA, o cido palmtico (C16:0) foi o maioritario, representando preto dun 75%, seguido polo esterico (C18:0) e o mirstico (C14:0). No caso dos MUFA, o mis abundante foi o oleico (C18:1 cis-9), supoendo un 79% do total dos MUFA. Respecto dos PUFA, os predominantes foron o linoleico (C18:2 n-6) e o linolnico (C18:3 n-3), cun 61% e 35% do total dos PUFA. O contido en cidos graxos insaturados (MUFA+PUFA) encntrase arredor do 75% do total, superior conseguido en poldros criados en Navarra (Sarris et al., 2004b). Esta caracterstica converte a esta carne nun alimento mis saudable que outras, xa que este tipo de cidos graxos teen un efecto benecioso na sade (Aguilera et al., 2001). As relacins recomendadas de PUFA/SFA e n-6/n-3 estn por encima de 0,4 e por debaixo de 4 respectivamente (Department of Health, 1994), valores que cumpre a carne de poldro analizada neste estudo.
133
Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz
Tboa 2. Valores medios, erro estndar e signicacin dos parmetros pH, humidade, protena, graxa intramuscular, colxeno total, cloruros, luminosidade, ndice de vermello, ndice de amarelo, cromaticidade, tono, perda por goteo, perda por coccin, forza de corte, rmeza corte e traballo total de corte en LD de poldro. Efecto do sexo e da idade de sacricio.
Sexo Parmetros pH Humidade (%) Protena (%) Graxa (%) Colxeno (%) Cloruros (%) Fe-hem (mg/100 g carne) Parmetros de cor Luminosidade (L*) ndice de vermello (a*) ndice de amarelo (b*) Cromaticidade (C*) Tono (Hab) CRA Perda por goteo (%) Perda por coccin (%) Parmetros de textura Forza mxima (kg/cm2) Firmeza (Kg/s) Traballo total (kg*s) 3,03 0,97 28,68 2,53 1,08 25,92 2,67 0,88 24,0 2,78 1,15 29,32 ns ns ns ns ns ns ns ns ns 0,20 0,08 2,12 1,44 15,48 1,32 16,49 1,40 17,61 1,34 14,94 ns ns ns ns ns * 0,11 0,92 41,74 10,43 4,86 11,54 22,91 40,62 10,15 4,32 11,05 20,57 41,19 10,78 4,87 11,86 21,56 41,07 9,89 4,32 10,81 21,55 ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns 0,40 0,52 0,35 0,57 0,91 Macho (n=8) 5,64 75,67 20,34 0,24 1,00 0,28 1,61 Femia (n=11) 5,59 75,76 20,62 0,21 1,07 0,29 1,61 Idade (meses) 9 (n=8) 5,66 75,43 20,61 0,31 1,10 0,29 1,64 12 (n=11) 5,62 75,93 20,44 0,16 1,00 0,29 1,61 Sexo ns * ns * ns ns ns Signicacin Idade ns ns ns ns ns ns ns I*S ns ns ns * ns ns ns 0,01 0,14 0,17 0,05 0,04 0,01 0,07 SEM
Signicacin: * = P < 0,05; ns = non signicativo (P>0,05); CRA: capacidade de retencin de auga; Idade (I): 9idade de sacricio; S: sexo; SEM: erro estndar da media.
134
Tboa 3. Valores medios, erro estndar e signicacin do perl de cidos graxos totais de mostras de LD de poldro. Efecto do sexo e da idade.
Sexo cido graxo C10:0 C12:0 C14:0 C14:1 cis-9 C15:0 C16:0 C16:1 cis-9 C17:0 C17:1 cis-9 C18:0 C18:1 cis-9 C18:2 n-6 C20:1 C18:3 n-3 C20:2 C20:3 n-6 C22:1 n-9 C20:3 n-3 C20:4 n-6 C23:0 C22:6 n-3 SFA MUFA PUFA n-6 n-3 n-6/n-3 PUFA/SFA Macho (n=8) 0,06 0,60 3,64 0,21 0,25 28,65 5,10 0,31 0,15 4,81 30,35 16,66 0,28 7,46 0,27 0,10 0,14 0,10 0,63 0,03 0,05 38,36 36,23 25,27 17,39 7,61 2,93 0,66 Femia (n=11) 0,11 0,66 3,74 0,24 0,22 28,77 6,17 0,26 0,12 4,29 27,89 15,34 0,25 10,66 0,24 0,09 0,15 0,10 0,53 0,03 0,09 38,10 34,83 27,05 15,96 10,85 1,64 0,72 Idade (meses) 9 (n=8) 0,10 0,70 3,67 0,22 0,25 29,21 6,01 0,29 0,13 4,36 29,28 15,19 0,22 8,90 0,24 0,09 0,19 0,08 0,59 0,05 0,09 38,63 36,06 25,20 15,88 9,07 1,86 0,66 12 (n=11) 0,09 0,59 3,72 0,23 0,23 28,31 5,42 0,27 0,14 4,65 28,76 16,53 0,30 9,48 0,26 0,10 0,11 0,12 0,56 0,02 0,06 37,88 34,97 27,11 17,19 9,66 2,52 0,72 Signicacin Sexo ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns Idade ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns 0,02 0,06 0,12 0,02 0,02 0,41 0,39 0,02 0,02 0,23 0,58 0,50 0,04 0,71 0,02 0,02 0,04 0,04 0,07 0,01 0,03 0,42 0,75 0,94 0,51 0,73 0,30 0,03 SEM
Resultados expresados en porcentaxe de cido graxo por cada 100 g de graxa. Signicacin: ns = non signicativo (P>0,05); SEM: erro estndar da media; SFA: cidos graxos saturados; MUFA: cidos graxos monoinsaturados; PUFA: cidos graxos poliinsaturados; Idade: idade de sacricio.
135
Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz
136
As porcentaxes de cido linoleico (15,19% e 14,12%, en rxime semiextensivo e extensivo, respectivamente), respecto do total de cidos graxos, son similares s descritos para a carne de porco (Enser et al., 1996), pero moi superiores s da carne de tenreira Rubia Galega (Moreno et al., 2007).
Tboa 4. Valores medios, erro estndar e signicacin dos parmetros pH, humidade, protena, graxa intramuscular, colxeno total, cloruros, luminosidade, ndice de vermello, ndice de amarelo, cromaticidade, tono, perda por goteo, perda por coccin, forza de corte, rmeza corte e traballo total de corte en LD de poldro. Efecto do sexo e do sistema de explotacin.
Sexo Parmetros pH Humidade (%) Protena (%) Graxa (%) Colxeno (%) Cloruros (%) Fe-hem (mg/100 g carne) Parmetros de cor Luminosidade (L*) ndice de vermello (a*) ndice de amarelo (b*) Cromaticidade (C*) Tono (Hab) CRA Perda por goteo (%) Perda por coccin (%) Parmetros de textura Forza mxima (kg/cm2) Firmeza (Kg/s) Traballo total (kg*s) 4,11 1,27 36,4 3,41 1,33 32,8 2,67 0,88 24,0 4,13 1,45 38,2 ns ns ns * ** ns ns ns ns 0,25 0,07 3,37 1,24 18,30 1,19 15,39 1,40 17,61 1,15 16,51 ns * ns ns ns ns 0,07 0,87 40,65 10,43 4,93 11,57 23,24 40,46 10,21 4,43 11,17 21,48 41,19 10,78 4,87 11,86 21,56 40,33 10,16 4,60 11,19 22,60 ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns 0,45 0,53 0,25 0,55 0,98 Macho (n=15) 5,68 76,07 21,35 0,21 1,06 0,32 1,61 Femia (n=16) 5,69 76,42 20,94 0,19 1,10 0,32 1,63 SES (n=8) 5,66 75,43 20,61 0,31 1,10 0,29 1,64 SE SEL (n=23) 5,69 76,53 21,32 0,15 1,07 0,33 1,63 Sexo ns ns ns ns ns ns ns Signicacin SE ns ** * * ns ns ns SE*S ns ns ns ns ns ns ns 0,01 0,18 0,14 0,03 0,03 0,01 0,08 SEM
Signicacin: ** = P < 0,01; * = P < 0,05; ns = non signicativo (P>0,05); CRA: capacidade de retencin de auga; SE: sistema de explotacin; S: sexo; SES: sistema de explotacin semiextensivo (Marco da Curra); SEL: sistema de explotacin extensivo en rxime de liberdade (Monte Cabalar); SEM: erro estndar da media.
137
Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz
Tboa 5. Valores medios, erro estndar e signicacin do perl de cidos graxos totais de mostras de LD de poldro. Efecto do sexo e do sistema de explotacin.
Sexo cido graxo C10:0 C12:0 C14:0 C14:1 cis-9 C15:0 C16:0 C16:1 cis-9 C17:0 C17:1 cis-9 C18:0 C18:1 cis-9 C18:2 n-6 C20:1 C18:3 n-3 C20:2 C20:3 n-6 C22:1 n-9 C20:3 n-3 C20:4 n-6 C23:0 C22:6 n-3 SFA MUFA PUFA n-6 n-3 n-6/n-3 PUFA/SFA Macho (n=15) 0,05 0,78 3,81 0,19 0,29 26,10 4,68 0,28 0,27 4,60 20,88 14,77 0,13 20,70 0,18 0,14 0,25 0,26 1,16 0,08 0,13 36,00 26,41 37,34 16,07 21,09 0,94 1,06 Femia (n=16) 0,10 0,86 3,88 0,22 0,25 27,45 4,48 0,24 0,12 4,99 21,60 14,06 0,15 18,28 0,21 0,20 0,25 0,22 1,83 0,04 0,23 37,81 26,82 35,03 16,09 17,39 1,19 0,95 SES (n=8) 0,10 0,70 3,67 0,22 0,25 29,21 6,01 0,29 0,13 4,36 29,28 15,19 0,22 8,90 0,24 0,09 0,19 0,08 0,59 0,05 0,09 38,63 36,06 25,20 15,88 9,07 1,86 0,66 SE SEL (n=23) 0,07 0,87 3,92 0,20 0,28 25,74 4,00 0,25 0,23 4,97 17,93 14,12 0,11 23,87 0,18 0,19 0,27 0,31 1,85 0,06 0,21 36,15 22,73 40,73 16,16 24,39 0,74 1,15 Signicacin Sexo ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns ns SE ns ns ns ns ns ** ** ns ns ns *** ns * *** ns ns ns ns ns ns ns ns *** *** ns *** *** *** 0,02 0,08 0,23 0,02 0,02 0,46 0,29 0,02 0,04 0,30 0,44 0,97 0,02 0,96 0,02 0,04 0,07 0,06 0,36 0,01 0,06 0,72 0,66 0,94 1,14 0,93 0,11 0,04 SEM
Resultados expresados en porcentaxe de cido graxo por cada 100 g de graxa. Signicacin: *** = P < 0,001; ** = P < 0,01; * = P < 0,05; ns = non signicativo (P>0,05); SE: sistema de explotacin; SES: sistema de explotacin semiextensivo; SEL: sistema de explotacin extensivo en rxime de liberdade; SEM: erro estndar da media; SFA: cidos graxos saturados; MUFA: cidos graxos monoinsaturados; PUFA: cidos graxos poliinsaturados.
138
50 40 Ocupacin (%) 30 20 a a 10 a 0
raigrasdactilo agrostis trevo
a a b a b
cerdo
a a a
brezo
a b a a
loto hoico
a
outras
toxo
silva
fentos
Letras diferentes entre as barras de cada especie vexetal indican diferenzas signicativas (P<0,05).
De forma xeral, obsrvase que nas gaiolas de exclusin se produce unha acumulacin de biomasa, debido a que non son pastadas, e que as especies que tenden a dominar son as tpicas de terreos de monte, de maior porte que as herbceas. Anda que para a maior parte das especies estudadas non se detectan diferenzas entre as partes pastadas e as gaiolas de exclusin, no caso do toxo, trevo e cardo as diferenzas son signicativas. O toxo a especie na que maior diferenzas hai, xa que se nas parcelas a presenza testemual (sempre menor do 1%), dentro das gaiolas supera o 10%. Estes datos reicten claramente o papel do cabalo como controlador do toxo, que permite reducilo a niveis mnimos, con tdalas implicacins positivas que isto ten na eliminacin de biomasa do monte, que en moitos casos est composta principalmente por esta especie. Respecto cardo e trevo, debido a que son especies de baixo porte, nas gaiolas de exclusin quedan afogados por aquelas de maior crecemento, non conseguindo persistir no tempo. Pola contra, no pasto non teen ese impedimento, e no caso do trevo o pastoreo incluso lle resulta benecioso. Unha das especies de mis difcil control por parte do cabalo a silva (Zea et al., 2007). En todas as parcelas se pode ver unha acumulacin crecente desta especie, que anda que pode chegar a comer, sempre se trata das partes mis tenras e nunca daquelas que xa estn lignicadas. As diferenzas coas gaiolas non son signicativas.
139
Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz
Estes resultados levan a pensar que, se o pastoreo non tivese lugar, a vexetacin ira evolucionando cara o mato de monte, que nos arredores est dominado polo toxo, xa que acada unha altura e cobertura suciente para que ningunha outra especie poida competir con el.
Conclusins
O peso medio dos poldros destetados s 6 ou s 9 meses de idade non difire signicativamente, sendo aproximadamente duns 160 kg. Unha fase de acabado de 3 meses posterior destete permite aumentar o peso vivo medio ata os 200 kg. A maior ganancia de peso dos poldros ten lugar nos tres primeiros meses de vida, reducndose metade nos tres seguintes. A ganancia de peso no primeiro mes de acabado moi baixa, sen producirse apenas crecemento. No segundo e terceiro mes de acabado a ganancia de peso aumenta notablemente, anda que segue a ser baixa para un perodo de cebo. Os valores medios do contido de graxa no Longissimus dorsi do poldro galego son baixos respecto a outros herbvoros. O acabado dos poldros durante tres meses permite incrementar significativamente o contido graxo do Longissimus dorsi. O sistema extensivo proporciona unha carne cun maior contido en PUFA e menor contido en MUFA que o sistema semiextensivo, as como unha relacin n-6/n-3 menor, polo que se pode considerar nutricionalmente mis saudable. No sistema extensivo os niveis de cido linolnico son significativamente maiores que no semiextensivo, e os de cido oleico menores. O pastoreo rotacional con cabalos evita a evolucin da vexetacin espontnea de monte cara matogueira de toxo.
Bibliografa
AGUILERA CM, RAMREZ-TORTOSA MC, MESA MD e GIL A (2001). Efectos protectores de los cidos grasos monoinsaturados y poliinsaturados sobre el desarrollo de la enfermedad cardiovascular. Nutr. Hosp., 16(3): 78-91. BADIANI A, NANNI N, GATTA PP, TOLOMELLI B e MANFREDINI M (1997). Nutrient prole of horsemeat. Journal of Food Composition and Analysis, 10 (3): 254-269. CATELLI JL, CAVIGLIA JF, TASSARA ML e GIMNEZ R (2006). Produccin de equinos para carne. Revista de Ciencias Agrarias y Tecnologa de los Alimentos, 24. DEPARTMENT OF HEALTH (1994). Nutritional aspects of cardiovascular disease. Report on Health and Social Subject, 46. H.M. Stationery Ofce, London.
140
ENSER M, HALLETT KG, HEWETT B, FURSEY GAJ e WOOD JD (1996). Fatty acid content and composition of English beef, lamb and pork at retail. Meat Sci., 44: 443-456. GONZLEZ-HERNNDEZ MP, RIGUEIRO RODRGUEZ A, MOSQUERA LOSADA MR e ROMERO FRANCO R (2001). Aprovechamiento directo del sotobosque por ganado caballar. Importancia en la reduccin de combustible vegetal del monte. Revista informativa da Organizacion Galega de Comunidades de Montes Veciais en Man Comn. JUREZ M, POLVILLO O, GMEZ MD, ALCALDE MJ, ROMERO F e VARELA M (2009). Breed effect on carcass and meat quality of foals slaughtered at 24 months of age. Meat Sci., 83 (2): 224-228. LOMBARDI-BOCCIA G, LANZI S e AGUZZI A (2005). Aspects of meat quality: trace elements and B vitamins in raw and cooked meats. J. Food Compos. Anal., 18 (1): 39-46. MARM (2008). Anuario de estadstica. Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino. Madrid. MARTUZZI F, SUSSI C e CATALANO AL (2001). Horse meat production and consumption in Italy. Book of Abstracts os the 52nd Annual Meeting of EAAP, 7: 323. MORENO T, VARELA A, PORTELA C, PREZ N, CARBALLO JA e MONSERRAT L (2007). The effect of grazing on the fatty acid prole of longissimus thoracis muscle in Galician Blond calves. Anim., 1 (8): 1227 NUERNBERG D, DANNENBERGER D, NUERNBERG G, ENDER K, VOIGT J, SCOLLAN ND, WOOD JD, NUTE GR e RICHARDSON RI (2005). Effect of a grass-based and a concentrate feeding system on meat quality characteristics and fatty acid composition of longissimus muscle in different cattle breeds. Lives. Prod. Sci., 94: 137-147. PALEARI MA, MORETTI VM, BERETTA G, MENTASTI T e BERSANI C (2003). Cured products from different animal species. Meat Sci., 63 (4): 485-489. POSE H (2003). Gua dos Curros de Galicia. Informacin prctica. Historia e tradicin. Ed. Xerais. 187 pp. POSE H, RIVERO G, FERNNDEZ A, VIANA JL, SANTAMARINA G e FERNNDEZ M (2001). Actuacins para a conservacin do cabalo galego de monte. Arch. Zootec., 50: 251-258. REALINI CE, DUCKETT SK, BRITO GW, DALLA RIZZA M, DE MATTOS D (2004). Effect of pasture vs. concentrate feeding with or without antioxidants on carcass characteristics, fatty acid composition, and quality of Uruguayan beef. Meat Sci., 66: 567-577. RIGUEIRO A, MOSQUERA MR, LPEZ L, PASTOR JC, GONZLEZ HERNNDEZ P, ROMERO R e VILLARINO URTIAGA JJ (2002). Reduccin del riesgo de incendios
141
Santiago Crecente Campo, Teresa Moreno Lpez, M Pilar Castro Garca e Nieves Daz Daz
forestales mediante el pastoreo del caballo gallego de monte. Cuad. Soc. Esp. Cien. For., 14: 115-117. RUXTON CHS, REED SC, SIMPSON MJA e MILLINGTON KJ (2004). The health benets of omega-3 polyunsaturated fatty acids: a review of the evidence. J. Hum. Nutr. Dietet., 17: 449-459. SARRIS MV (2004a). Caractersticas conformacionales de la canal y calidad de la carne de potro de raza burguete. Tese doutoral. Universidad de Navarra. SARRIS MV e BERIAIN MJ (2004b). Carne de potro: desconocida para el consumidor?. Mundo Ganadero, XV (165): 84-88. SARRIS MV e BERIAIN MJ (2005). Carcass characteristics and meat quality of male and female foals. Meat Sci., 70 SARRIS MV, GOI MV, INDURAIN G, ESQUROZ M, INSAUSTI K, HERNNDEZ B e BERIAIN MJ (2005). Estudio del color de la carne de potro a los cuatro das de maduracin. Opt. Pur. y Apl., 38 (1): 5-7. TATEO A, DE PALO P, CECI E e CENTODUCATI P (2008). Physicochemical properties of meat of Italian Heavy Draft horses slaughtered at the age of eleven months. J. Anim. Sci., 86: 1205-1214. TONIAL IB, AGUIAR AC, OLIVEIRA CC, BONNAF EG, VISENTAINER JV e SOUZA NE (2009). Fatty acid and cholesterol content, chemical composition and sensory evaluation of horsemeat. South African J. Anim. Sci., 39 (4): 328-332. VILLANUEVA M, PEREZ DE MUNIAIN A e EGUINOA P (2009). Cebo de potros: lechales y quincenos. Navarra Agraria, 174: 41-44. XUNTA DE GALICIA (1993). Plan de conservacin, fomento e mellora do cabalo galego de monte. Consellera de Agricultura, Gandera e Montes. Santiago de Compostela. ZEA J, DAZ N e DAZ M (2007). Control de la vegetacin espontnea arbustiva y mejora del pasto mediante el pastoreo con distintas especies. Pastos, XXXVII (1), 51-69.
142
Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos
Eva Gil Rodrguez, Fernanda Couago Otero
Asociacin AMARANTE Setem
Introduccin
A situacin actual de crise sistmica est derivando na profundizacin do neoliberalismo global que camia cara a liberalizacin total dos mercados, executada en parte polas Institucins Financeiras Internacionais: OMC, FMI e BM. Unha das ferramentas utilizadas, neste caso pola OMC, o Programa de Doha para o Desenvolvemento, mis coecido como RONDA DE DOHA. Esta a derradeira folla de ruta para ampliar os acordos comerciais que tratan de cambiar o mapa do sistema internacional do comercio, pero onde por primeira vez os pases chamados en desenvolvemento (pases empobrecidos) xeron fronte comn, sendo precisamente o tema da agricultura o principal punto de desencontro. Os temas que contn o programa de Doha teen grandes e cruciais implicacins para os pases do Sur, xa que evidentemente estn en desvantaxe competitiva. Os temas que se estn a negociar estn relacionados con: Agricultura, Bens Industriais, Equilibrio na Negociacin e Bens e Servizos Medioambientais. A Agricultura de vital importancia para os paises en desenvolvemento, xa que o 75% da poboacin en situacin de pobreza vive nas reas rurais e teen como principal fonte de ingresos unha explotacin agrcola e/ou gandeira ou se adican pesca1. Sen embargo, isto choca cos intereses dos pases desenvolvidos de expandir a producin e exportacin agrcola, expresado en restricins s importacins (ou sexa, aranceis s produtos do Sur), apoio e subvencins s producins e subsidios exportacin. As, nos ltimos anos as subvencins agricultura nestes pases ascenderon a 300.000 millns de dlares, cifra 6 veces maior que os 50.000 dlares de promedio que estes mesmos pases conceden para a cooperacin desenvolvemento. O rexeitamento de eliminar esas medidas proteccionistas e outras medidas que non imos a describir aqu, van dar como resultado o que xa Carlos Correa chama a Rolda antidesenvolvemento2.
1 2
Fernndez Such, F.(Coord) (2006), Soberana Alimentaria. Objetivo poltico de la cooperacin al desarrollo en zonas rurales. Barcelona: Icaria Antrazyt (Pxina 14) Correa, C. (2006), La Ronda de Doha: expectativas y frustraciones de los pases en desarrollo. Revista del Sur, n168. Dispooble en www.redtercermundo.org.uy
145
Se nalmente a Rolda de Doha remata asinndose ter un carcter integral e obrigar s partes a negociar todos os temas, onde o acordado ser un todo nico. As terras e os alimentos pasarn a ser bens mobles, entrando no mercado global da oferta e da demanda, e polo tanto no circuto nanceiro da especulacin e non das necesidades da producin para a alimentacin de toda a poboacin. A agricultura polo tanto internacionalzase como sector produtivo, e onde antes se compua de terra, traballo e maquinaria, agora entran outros factores de maior importancia no mercado global como o nanceiro, a propiedade intelectual ou a tecnoloxa. Auga, terra e sementes entran a competir mellor postor3. Estas decisins negociadas no seno da OMC fan que nos atopemos cun gran dcit democrtico estar a toma de decisins cada vez mis alonxada da cidadana, xa que ditas institucins no teen representantes elixidos democraticamente, e sen embargo, as sas decisins si teen carcter sancionador. Faise necesario por tanto articular o traballo de organizacins da sociedade civil para contrarrestar os efectos deste tipo de polticas. Pero estas polticas fan referencia tamn traballo realizado polas organizacins da sociedade civil. Ante a situacin de pobreza extrema que viven mis de 1000 millns de persoas no mundo, as Nacins Unidas lanzaron no seu da os Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio (ODM de agora en diante). Os ODM tornaron o novo paradigma que gua as polticas de desenvolvemento e foron adoptados por todos os actores do sistema internacional de cooperacin ao desenvolvemento e polo tanto entraron na axenda das polticas de Axuda Ocial ao Desenvolvemento dun xeito transversal. Mais este novo paradigma pronto foi cuestionado por moitas organizacins polo que tia de programa de mnimos claramente alonxado da anlise da desigualdade e das causas estruturais da pobreza incluso marcando obxectivos por debaixo dos principios recollidos na Carta dos Dereitos Humanos. As, podemos observar que namentres o 75% das persoas que pasan fame se atopan no medio rural, o obxectivo 1 fala da erradicacin da fame de xeito xeral sen centrarse na pobreza rural, na devastacin do agro ou nas dicultades de acceso terra. Os sectores mis crticos comentan como os ODM4 s defenden un determinado xeito de desenvolvemento, ou se integran dentro dun proxecto de mundializacin da economa, onde a loita conta a pobreza e os ODM son un complemento integracin das persoas pobres dentro da economa de mercado. Non imos facer agora unha anlise destes obxectivos nin das polticas de Axuda Ocial Desenvolvemento que se estn a aplicar, pero si queremos trasladar unha serie
3 4 Fernndez Such, F.(Coord)(2006), Soberana Alimentaria. Objetivo poltico de la cooperacin al desarrollo en las zonas rurales. Barcelona: Icaria Antrazyzt (Pxina 21) Rodrguez Manzano, Irene e Teijo Garca, Carlos. (2009), Ayuda al desarrollo:piezas para un puzle. Madrid: Catarata (Pxina 48)
146
Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos
datos que reicten o por que da crtica e a hipocrisa das institucins internacionais, marcando obxectivos que elas mesmas desmontan coa execucin de polticas comerciais. Os pases ricos conceden en concepto de subsidios agrcolas s seus produtores mis de 350.000 millns ano, tendo un custe real para os pases empobrecidos superior s 70.000 millns de dlares por ano, case a mesma cantidade que se ven adicando Axuda Ocial Desenvolvemento. No 2000 o servizo anual xerado pola dbeda dos pases empobrecidos alcanzou a cifra de 376.700 millns de dlares, 7 veces mis do que os donantes adicaron ese ano Axuda Ocial Desenvolvemento5 Gran parte da AOD ligada, o que signica que parte dos cartos quedan no propio pas que concede a axuda e moitas veces cun custo maior por mor das taxas. As por exemplo, pola adquisicin de alimentos as taxas son de ata un 40%. Na UE a PAC absorbe o 46% do orzamento comunitario con axudas directas por valor de 32.000 millns de euros no 2005, sendo as principais beneciarias as grandes explotacins e non as explotacins familiares. A UE a nais dos 90 inundou o mercado do Oeste Africano con carne de polo e conxelados destrundo a producin local avcola e levando pobreza a miles de familias rurais; s en Sengal o 70% das granxas avcolas pecharon. Ante esta situacin de manipulacin da Axuda Ocial ao Desenvolvemento pasamos a analizar o papel que xoga a Cooperacin ao Desenvolvemento e as Organizacins non Gobernamentais (ONG), que serven de vehculo para implementar as polticas de cooperacin internacional.
5 6
147
sector. Existen diferentes perspectivas da Cooperacin ao Desenvolvemento e polo tanto diferentes resultados. Carlos Gmez Gil7 identica catro tipoloxas de ONG de nova xeracin: Xeracin de ONG subsidiarias, Xeracin de ONG instrumentais, Xeracin de ONG de oportunidade e Xeracin de ONG altermundialistas. Gustaranos chamar a atencins sobre das de estas tipoloxas e facer unha breve anlise, antes de pasar a profundizar no tema que nos ocupa, a soberana alimentar. A xeracin de ONG subsidiarias son para Gmez Gil aquelas que reclaman a transferencia de recursos pblicos para poder xestionar servizos ofrecidos polos estados e as administracins pblicas, contrapoen as virtudes do non gobernamental a unha deslexitimacin do Estado e sen embargo obteen un apoio cada vez maior deste a travs de axudas e subcontratacins de tarefas propias da administracin. Este tipo de organizacins son as que basean o seu traballo de cooperacin ao desenvolvemento na transferencia de cartos do Norte ao Sur, buscando a travs da mercantilizacin do sector a erradicacin da pobreza. Este o modelo que levou en moitos casos privatizacin das polticas agrarias en pases do Sur, fomentando deste xeito relacins de poder e clientelismo a travs da implementacin de proxectos que se presupuan de orixe social e transformadora8 Por outro lado destacamos a xeracin de ONG altermundialistas. Gmez Gil defneas como movimentos sociais que defenden unha xustiza global fronte s polticas da globalizacin neoliberal, propoendo alternativas e a xeracin de redes e encontros internacionais que sirvan para fortalecer o traballo de todas as organizacins por igual. este un modelo totalmente diferente anterior no que a transferencia de cartos pasa a un segundo plano ou desaparace por completo da actuacin das organizacins. Son as organizacins responsables da creacin do Foro Social Mundial ou de redes internacionais sectoriais como pode ser a Va Campesina, rede promotora do termo de Soberana Alimentar. Pero non s a transferencia de cartos algo que distinga os dous modelos de organizacins e polo tanto de cooperacin ao desenvolvemento, tamn os principios fundamentais que rexen os seus traballos cotis o fan. Se deixamos a un lado a loita comn pola erradicacin da pobreza podemos comezar a ver cales son os outros obxectivos que marcan as polticas das ONG. En moitos casos atoparmonos coa rplica de discursos institucionais como o traballo cara o desenvolvemento sustentable ou a seguridade alimentar. Queremos pararnos neste ltimo concepto para analizar polo mido o seu signicado, xa que a simple vista podemos pensar que se asemella Soberana Alimentar.
7 8
Gmez Gil, Carlos.(2004), Las ONG en la sociedad global. Estrategias de las ONG frente al Estado en la era de la globalizacin, Cuadernos Bakeaz, n 65 (Pxina 4) Coffey, Gerard, et al. (2007), La cosecha perversa. Las polticas de mercado y el rol de las instituciones nancieras internacionales en el debilitamiento de la soberana alimentaria de Ecuador. Ecuador: Accion Ecolgica (Pxina 94, nota 33)
148
Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos
Existe Seguridade Alimentar cando todas as persoas, en todo momento, teen acceso fsico e econmico suciente cantidade de alimentos sans e nutritivos que cubran as sas necesidades e preferencias alimentarias para unha vida activa e sa.9 Este concepto utilizado cotiamente por organismos internacionais e por organizacins civs en aras da loita contra a pobreza e como ferramenta para a erradicacin da fame no mundo. Sen embargo se analizamos estas palabras veremos que s unha declaracin de intencins e que en ningn lugar da denicin atopamos un compromiso concreto para que o acceso s alimentos sexa real. Tamn deixa aberta a posibilidade de que estes alimentos sexan achegados por organismos externos s comunidades a travs por exemplo da axuda humanitaria, en vez de favorecer a creacin de polticas agrarias e comerciais que permitan o sustento das persoas no propio entorno. por isto que a Seguridade Alimentar est sendo utilizada por ONG para a captacin de fondos en proxectos de cooperacin internacional que en ningn momento resolven o problema da fame dos 1000 millns de persoas pobres do mundo10. Ante este modelo atopmonos co da Soberana Alimentar que pretende superar da Seguridade Alimentar e ir cara o control e administracin dos propios recursos. A Soberana Alimentar por tanto defnese como: O dereito dos pobos a alimentos nutritivos e culturalmente axeitados, accesibles, producidos de xeito sustentable e ecolxico, e o seu dereito a decidir o seu propio sistema alimentario e produtivo.11 A soberana alimentar contempla unha serie de dereitos que deben ser respectados para que o termo sexa efectivo: dereito vida e a un nivel de vida digno; dereito terra e territorio; dereito s sementes e saber e s prcticas agrcolas tradicionais; dereito s medios de producin agrarios; dereito informacin e tecnoloxa agraria; liberdade para determinar o prezo e o mercado para a producin agraria; dereito proteccin de valores na agricultura e a gandera; dereito diversidade biolxica; dereito a preservar o medio ambiente; liberdade de asociacin, opinin e expresin; e dereito de acceso xustiza. Como se pode ver na anterior denicin a Soberana Alimentar vai moito mis al que o plantexamento da Seguridade Alimentar, afondando na necesidade dunha ruptura con prcticas sistmicas que fomentan as diferenzas Norte-Sur e dan continuidade s polticas internacionais que oprimen s pobos e dan alas s transnacionais. De que vale ofrecer Seguridade Alimentar se esta vai estar baseada na importacin de produtos alimenticios e non no fomento das explotacins agrarias propias? Este tipo de polticas son as que nos levaron a situacins como a de Per que no ano 2000 importaba o 40% do seu consumo alimenticio ou de Mxico, que despois de asinar o TLCAN viu como se exclua do mercado agrcola a 15 millns de labregos e labregas12.
10 Medland, Lydia. (2009), Seguridad o soberarna alimentaria?. Una guerra de modelos en la que todos participamos. Revista El Ecologista. N 63 (Pxina 24) 11 Declaracin de Nylni de 2007 en Mal 12 Montagut, Xavier e Dogliotti, Fabrizio. (2006), Alimentos Globalizados. Soberana Alimentaria y comercio justo. Barcelona: Icaria (Pxina 50)
149
Ante esta realidade organizacins labregas de todo o mundo, articuladas a travs da Va Campesina deciden comezar a traballar en base s fundamentos da Soberana Alimentar, dndose os primeiros pasos nos pases do Sur, pases con organizacins do campo fortes e coa traxectoria suciente para levar a cabo este traballo. A continuacin queremos referirnos a das destas organizacins, coas que traballamos diariamente en AMARANTE Setem: o Movimento dos Trabalhadores Rurais sem Terra (MST) do Brasil e a Fundacin MCCH de Ecuador.
150
Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos
dun cambio sistmico que mude por completo as polticas que antepoen os benecios econmicos s persoas. Para isto o MST conta con escolas propias nos asentamentos, estudios universitarios homologados como o de Pedagoxa da Terra, formacin poltica para as persoas militantes da organizacin e alfabetizacin de adultas para todas as persoas que chegan MST sen saber ler e escribir. pois un traballo de transformacin a travs das propias persoas e dende a base, sen agardar a que sexa executada polas elites intelectuais e/ou polticas. Parece evidente despois do exposto que a Soberana Alimentar ocupa un lugar central no MST. Executan o dereito s alimentos nutritivos, culturalmente axeitados e accesibles a travs das propias producins dirixidas principalmente abastecemento das familias; a que estes sexan producidos de xeito sustentable e ecolxico basendose en principios agroecolxicos de respecto medio e sade das persoas; e procuran que se cumpra o dereito a decidir o seu propio sistema alimentario e produtivo a travs da presin poltica seu goberno, pero tamn denunciando s transnacionais que invaden o campo brasileiro para o cultivo de soia e cana de azucre para a elaboracin de agrocombustible.
Pero quizais a achega mis importante do MST Soberana Alimentar o traballo internacional que realizan, formando parte da Va Campesina e en conexin directa con organizacins de solidariedade. Esta poltica de traballo en rede a que permite que se establezan lazos de comunicacin que leven o traballo en prol da Soberana Alimentar de unha punta a outra do planeta, realizando o que consideramos a verdadeira cooperacin ao desenvolvemento.
151
Fundacin MCCH
O traballo da Fundacin MCCH anda que lonxe do traballo e losofa do MST, busca tamn, a modicacin da estrutura das relacins da sociedade e da economa nun pas, Ecuador, moi diferente do que pode ser Brasil; isto a travs da creacin de alternativas como a comercializacin comunitaria. Nun pas netamente rural, onde o 70% da poboacin pobre e o 40% se concentra nas zonas rurais, a base da producin agrcola que representa o 9% do PIB do pas est baseada na producin de pequenas explotacins familiares. Segundo a propia organizacin, procrase dende as comunidades de base e organizacins populares, dar resposta necesidade de contar con sistemas de comercializacin alternativa, enmarcadas na construcin dun mercado solidario, mediante a comercializacin comunitaria entre redes de produtores e produtoras organizadas (...) mellorando a producin, empregando tecnoloxas axeitadas que respectan e acollen prcticas ancestrais, garantan a seguridade e soberana alimentar, melloren os ingresos das sas familias e coiden e protexan o medio ambiente (...) buscando a sa autoxestin comercial e o control dos recursos.13 As, trabllase dende dous eixos: conseguir que os pequenos e pequenas produtoras poidan comercializar a sa producin a nivel local e nacional, pero tamn internacional. Dunha banda, procrase o desenvolvemento rural e a comercializacin local interna baseada na producin familiar, a ecoloxa e autonoma e capacidade das familias produtoras para comercializar os seus produtos bsicos para a alimentacin, a travs do desenvolvemento das economas locais baixo principios de comercio xusto. Coa losofa de chegar do campo s cidades, creronse pequenas tendas nas zonas desfavorecidas das urbes onde se venden a prezos asequibles produtos bsicos producidos polos labregos e labregas da zona. Doutra banda, Ecuador un dos principais produtores e exportadores de cacao, o cal cultivado por pequenos e pequenas produtoras. A Fundacin MCCH buscou artellar unha rede de explotacins familiares para que fosen elas as que comercializaran o produto e ir cara o control da exportacin do cacao no mercado internacional. A travs da capacitacin e da demanda dos pequenos produtores e produtoras recuperouse o gran de cacao autctono e melloraron a produtividade dos cultivos, eliminaron intermediarios, e as familias produtoras constituronse en asociacins, sendo na actualidade un total de 13.162 produtoras e produtores de cacao e representando o 5% da supercie nacional. O 98% do cacao que se exporta faise a travs das canles de comercio xusto. O seguinte paso que a agroexportadora sexa xestionada polos propios produtores e produtoras, o que signicara ter chegado a un grao maior de autonoma como labregos e labregas.
13 http://www.fundmcch.com.ec/maquita.php
152
Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos
O valor do traballo desta organizacin e das organizacins de produtores e produtoras que se demostrou que o cultivo e comercializacin a travs das explotacins familiares, utilizando tcnicas ancestrais e seguindo os principios da agroecoloxa son factibles, produtivas, e rendibles, segundo os criterios economicistas, e promoven o desenvolvemento econmico das comunidades fronte modelo actual produtivista e intensivo que impulsan os monopolios. Outro dos obxectivos desta organizacin que as persoas produtoras non s tean o control sobre a sa producin e o seu xeito de producila e comercializala, senn que tamn tean capacidade de incidencia nas polticas nacionais. As, as organizacins rurais do cacao xunto con outras organizacins rurais do pas conseguiron articularse para levar a cabo accins de incidencia poltica, propondo medidas de poltica pblica para os efectos da dolarizacin da economa e no negocio do cacao (reducin das marxes de rendibilidade producin e incremento dos costos de producin, entre outros). Desde entonces, a necesidade de contar cunha lei anti-monopolio, normas e estratexias para eliminar a competencia desleal dos intermediarios son parte da accin de incidencia poltica pblica que realizan s organizacins neste campo. O gran reto das organizacins que compoen a comercializacin comunitaria na actualidade a creacin de redes de comercializacin Sur-Sur cos mesmos principios. As, MCCH xunto con outras organizacins impulsaron a RELACC (Rede Lationamericana de Comercializacin Comunitaria). Nacida hai 8 anos, est conformada por 11 pases que buscan estratexias para establecer relacins comerciais entre produtoras Sur-Sur baixo os principios do comercio xusto e fra das regras internacionais imperantes14. As, grazas incidencia de miles de labregas e labregos, e sobre todo de organizacins indxenas, Ecuador foi o primeiro pas que incorporou a Soberana Alimentar sa Constitucin durante o actual goberno de Rafael Correa.
Conclusins
Para rematar queremos recoller as palabras de David Llistar no seu libro Anticooperacin15: ...es necesario distinguir entre la verdadera ayuda para el vivir bien, y la <ayuda> que mata, la que desestructura, la que impone, la que expolia, la que coopta, la que sirve de excusa o la que simplemente no sirve para nada. Llistar desvela neste pargrafo todo un entramado de intereses econmicos collidos cooperacin ao desenvolvemento como escusa ante sociedade.
14 http://www.relacc.org/ 15 Llistar Bosch, David. (2009), Anticooperacin. Interferencias Norte-Sur. Los problemas del Sur Global no se resuelven com ms ayuda internacional. Barcelona: Icaria-ODG (Pxina 248)
153
Conclumos por tanto que necesario adoptar outros xeitos de traballo na cooperacin ao desenvolvemento e que estes deben estar denidos por organizacins que traballen en prol da transformacin social. A Soberana Alimentar un vehculo que permite traballar dende as relacins internacionais e cara a presin poltica, pasando sempre polas propias interesadas: consumidoras e produtoras, ou dito doutro xeito, os pobos e as sas xentes. Defendemos a creacin de redes internacionais como Va Campesina que poen no mesmo lugar s organizacins do Sur e s organizacins do Norte, esquecendo o modelo no que as ONG dos pases do Norte e os seus tcnicos deciden cal o proxecto con maior calidade para ser presentado ante algunha axencia de cooperacin e polo tanto cales sern as actuacins bsicas nos pases receptores nos vindeiros 12 meses. E defendemos ante todo a necesidade de aprender de tantas organizacins do Sur que loitan no da a da por mellorar as sas sociedades; de organizarnos no noso propio territorio e non esquecer que a Soberana Alimentar algo que nos atinxe a todas e que debe ser creada dende o pobo; e de xerar alianzas entre entidades sociais para colocar o dereito alimentacin e producin nas nosas axendas como prioridade.16
Bibliografa
BERMEJO, I. (2007), Seguridad Alimentaria. Las reservas mundiales de alimentos bsicos se reducen cada ao. Revista El Ecologista, n 54 COFFEY, G., BRAVO, A.L., CHRREZ, C. (2007), La cosecha perversa. Las polticas de mercado y el rol de las instituciones nancieras internacionales em el debilitamiento de la soberana alimentaria de Ecuador. Ecuador: Accin Ecolgica CORREA, C. (2006), La Ronda de Doha: expectativas y frustaciones de los pases em desarrollo. Revista del Sur, n168 FERNNDEZ SUCH, F. (Coord) (2006), Soberania alimentaria. Objetivo poltico de la cooperacin al desarrollo en zonas rurales. Barcelona: Icaria Antrazyt GARCA DE LA SERRANA-CASTILLO, X. (2003), La Soberana Alimentaria: un nuevo paradigma. Catalunya: Veterinarios sin Fronteras GMEZ GIL, C. (2004), Las ONG en la sociedad global. Estrategias de las ONG frente al estado en la era de la globalizacin. Cuadernos Bakeaz, n 65 GRAIN (2005), Soberana Alimentaria y sistema alimentario mundial. Revista Biodiversidad, n47 LLISTAR BOSCH, D. (2009), Anticooperacin. Interferencias Norte-Sur. Los problemas del Sur Global no se resuelven con ms ayuda internacional. Barcelona: Icaria Antrazyt
154
Agroecoloxa e Cooperacin ao Desenvolvemento. Soberana Alimentar como Nexo de Unin entre os Pobos
MEDLAND, L. (2009), Seguridad o Soberana Alimentaria? Una guerra de modelos en la que todos participamos. Revista El Ecologista, n63 MONTAGUT, X., DOGLIOTTI, F. (2006), Alimentos globalizados. Soberana Alimentaria y comercio justo. Barcelona: Icaria Antrazyzt RODRGUEZ, F., Algunos apuntes sobre la cooperacin al desarrollo y la soberana alimentaria. Sevilla: Entrepueblos RODRGUEZ MANZANO, I., TEIJO GARCA, C. (eds.). (2009), Ayuda al Desarrollo: piezas para un puzle. Madrid: Catarata VVAA. (2001), A histria da luta pela terra e o MST. So Paulo: Expressao Popular.
155
TRANSICIN AGROECOLGICA PARA LA SOBREVIVENCIA REALIZADA POR CAMPESINAS EN UNA ZONA DE CONFLICTO ARMADO EN COLOMBIA
Sonia Irene Crdenas Sols
Corporacin Vamos Mujer Colombia
Caso de estudio:
Yolomb es un municipio del departamento de Antioquia, Colombia, ubicado en zona andina, a 636 latitud norte y 7501 de longitud oeste, tiene una altura de 1.450 metros sobre el nivel del mar, temperatura promedio de 21 y precipitacin media de 2.644,7 mm anuales. La poblacin es de 20.099 habitantes, el 69.8% vive en la zona rural. El uso predominante de la tierra en las grandes propiedades es la ganadera extensiva. Es una zona de economa campesina, una de cuyas caractersticas es que el sustento familiar se deriva principalmente de la actividad agraria y la poblacin complementa sus ingresos emplendose como trabajadores rurales, pues los minifundios no alcanzan a absorber su mano de obra, ni a proveer completamente el sustento. Las ncas en las que residen las integrantes de la Asociacin de Mujeres Organizadas de Yolomb AMOY, con quien se realiza el presente trabajo, son minifundios con un tamao promedio de 0.5 Ha, con algunas excepciones de 17. Cultivan productos para el autoabastecimiento maz, frijol, yuca, algunas hortalizas y frutales; as como productos para la venta: el caf y la caa panelera. Poseen animales para el autoconsumo o venta a pequea escala: gallinas, conejos, vacas doble propsito y peces. La mayora de las familias obtienen los ingresos monetarios por la venta de caf y caa, por el jornaleo de los hombres en la cosecha de caf y los trapiches artesanales de produccin de panela y si es preciso por el jornaleo de las mujeres tambin. Las familias de las mujeres de la organizacin estn compuestas por seis personas en promedio, generalmente parejas con cuatro hijos, sin embargo tambin se encuentran mujeres solas a cargo de sus hijos/as y personas mayores. A la organizacin pertenecen actualmente 70 mujeres agrupadas en 7 ncleos veredales. En los ltimos 15 aos, el modelo de desarrollo rural impulsado por el Estado Colombiano se basa en intensicar la instauracin de negocios agrarios como las plantaciones para agrocombustibles, las forestales y la minera, negocios que requieren territorio, para lo cual ha habido un desalojo de la poblacin campesina a sangre y fuego y
157
con medidas econmicas y sanitarias de apoyo a este modelo. Cuatro millones trescientas mil personas (4.300.000)1 campesinas deambulan por el territorio colombiano huyendo de las masacres, los asesinatos selectivos, el reclutamiento forzado y los mtodos crueles de los diferentes ejrcitos legal e ilegales. Este porcentaje corresponde al 9,3% de la poblacin colombiana. Paralelamente hay una completa desatencin al agro con una destinacin nma de recursos, en 2001 se dedicaba el 0,77%2 del presupuesto nacional, en contraste con el servicio de la deuda externa que corresponda al 36,9% y al defensa y seguridad con 12,36%. Aun as y con la creciente importacin de alimentos, el 60% de los consumidos en el pas son producidos en los minifundios campesinos. El modelo es palpable en Yolomb y pese a las medidas econmicas que favorecen su implantacin y pese a la guerra, sigue vigente la produccin campesina y las mujeres tienen un papel de constructoras de propuestas y resistencia.
158
Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia
con las tareas de cuidados y de produccin de autoconsumo, por no ser mercancas y servicios transados en el mercado, a la vez que el desprecio por sus conocimientos sobre la naturaleza y la labor que han hecho al producir y preservarla, las pone en un lugar irrelevante en sus propias comunidades, marginndolas aun mas, cuando precisamente su experiencia y conocimientos podran ser tomados en la bsqueda de alternativas en medio de condiciones precarias o incluso hostiles. Estos aspectos han sido puestos en el escenario pblico en diversas conferencias internacionales realizadas por la ONU, tales como la de Nairobi 1985, la de la tierra en 1992, la de Beijing 1996 y la de la alimentacin de la FAO en 1996, en las cuales el movimiento de mujeres pudo documentar cmo el deterioro del medio ambiente afectaba a las mujeres de manera diferencial, denunciar la instrumentalizacin que han hecho de ellas los diferentes modelos de desarrollo, sealar que no eran vctimas insensibles de tal degradacin, tampoco victimarias indiferentes al ser acorraladas por la pobreza o atrapadas por los modelos de consumo de pases enriquecidos. Tambin mostr que tenan propuestas diversas, sustentadas en experiencias provenientes de culturas diferentes; revel cmo entre la marginalidad, haban construido alternativas y esa era una riqueza que podan aportar a sus sociedades. Document cmo las propuestas de las mujeres buscaban la sustentabilidad de las fuentes que cubren necesidades humanas vitales y la apuesta por un planeta saludable y en paz; devel cmo la explotacin de la naturaleza est basada en la fuerza y cmo se destinan recursos para proteger por la va de las armas las inversiones hechas para drenar los bienes naturales. Tambin expuso en la escena pblica, la importancia de apoyar las acciones locales de las mujeres que favorecan la recuperacin de la naturaleza puesto que no era solo una accin para la sustentabilidad del planeta sino tambin de justicia y equidad hacia ellas, especialmente las ms pobres que ven afectado en mayor medida su sustento ante el avance de la degradacin. As mismo, que deban ser incluidas en las decisiones y polticas pblicas que intervienen sobre las fuentes de sustento de las necesidades humanas. El movimiento de mujeres, as como el Ecofeminismo ha planteado que el papel de proteccin asignado socialmente a las mujeres, las ha puesto en el lugar de ver, aprender y transmitir las actitudes de cuidado, signadas en una tica que mueve sus acciones y propuestas. El Ecofeminismo se arma en reivindicar la autonoma de las mujeres y la construccin de sujeto poltico para superar el sistema patriarcal, sobre el cual est ancada la economa de mercado, la explotacin a la naturaleza y a la humanidad (Puleo, 2005).
159
uctan durante el ao de acuerdo al clima, la disponibilidad de mano de obra, la calidad de los suelos, los mercados a dnde se llevan los productos. Por la diversidad, la variabilidad y el carcter impredecible de los elementos naturales, la produccin tiene un grado importante de incertidumbre que aumenta con las uctuaciones del clima, las condiciones sociopolticas y las uctuaciones del mercado. Sobre las primeras no pueden actuar, sobre las segundas intentan cambiarlas quienes se agrupan bajo diferentes formas organizativas y sobre las ltimas hacen frente variando sus precios3 y estableciendo relaciones de solidaridad que compensen los desequilibrios generados por el mercado. La alta complejidad y estabilidad de los agroecosistemas campesinos, se soporta en varios aspectos: la manera como campesinas y campesinos organizan el sistema productivo, la exibilidad de sus lneas de produccin, la combinacin de actividades productivas, el importante aporte para el autoconsumo, la experiencia y la transmisin de conocimientos de generacin en generacin que permite anar cotidianamente sus estrategias. La sostenibilidad ecolgica depender de la intensidad en que se recicle la materia y se reponga la extrada en las cosechas, el nivel de exportacin o importacin de la materia desde y hacia el sistema, el nivel de diversidad, la eciencia en el uso de la energa y la permanencia de conocimientos y prcticas que favorezcan el agrosistema. La viabilidad econmica estar dada por la capacidad de aprovechar y combinar sus recursos productivos tales como la fuerza de trabajo, la tierra y la diversidad gentica (Moreno y Crdenas, 1999). El Ecofeminismo desde el sur ha sido elaborado a partir de las experiencias de multitud de organizaciones de mujeres que individual y sobretodo colectivamente emprenden propuestas que mantienen y generan numerosos vnculos entre quienes participan de ellas, de manera tal que logran en condiciones de marginalidad y precariedad grandes aportes a la sobrevivencia de sus familias y comunidades a la vez que se orientan hacia el cuidado de las fuentes de sustento. Estas mujeres se han dado un lugar emergente en la escena pblica con alternativas concretas donde subyace la tica del cuidado de la vida. En la tarea de preservar el alimento como parte de la satisfaccin de las necesidades de supervivencia, son cruciales la conservacin y recuperacin de semillas locales, las tecnologas que facilitan la intensicacin del reciclaje de nutrientes y los conocimientos vinculados al germoplasma que poseen. En estas labores las mujeres han tejido diversidad de alternativas que constituyen una red na por donde mantener la vida. La red se teje de varias formas. Una en las numerosas interacciones hechas entre elementos de sus agroecosistemas, otra en los vnculos entre personas para favorecer y ampliar dichas interacciones e inuir en el entorno de manera tal que fortalezca sus propuestas. La red constituye un ujo de informacin potente, donde todos los conocimientos y datos sobre el
3 van der Ploeg, citado por van der Vaeren, 1997, pg. 66.
160
Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia
sistema, el territorio, el entorno, es procesada de manera permanente aportando a reorientar sus acciones. Las decisiones sobre la produccin de cultivos comerciales con los cuales se vincula al mercado la economa campesina, han sido tomadas tradicionalmente por los hombres. Estos cultivos coexisten con las dems actividades de la nca, pero reciben una fuerte inuencia del mercado en cuanto a cul sistema de produccin optar y el paquete tecnolgico a emplear. Privilegiar una semilla, generalmente provista por el mercado, por el imperativo de ser mejorada para altos rendimientos, sobre otras semillas locales, ha tenido inuencia negativa en la permanencia de la diversidad gentica local y en la erosin del conocimiento asociado al mismo. En este sentido, muchas de las semillas locales que fueron desplazadas de esta agricultura comercial, fueron salvaguardadas por las campesinas en sus huertas, constituyendo un patrimonio gentico base de la sustentabilidad. Parte del tejido de una red vital para la sobrevivencia, se sustenta en el mantenimiento de este patrimonio, su puesta en circulacin entre campesinas de la misma comunidad o con otras, as como de la transmisin de los conocimientos vinculados a este. Las tcnicas de reciclaje de materia, como las de abonamiento, de mantenimiento de la fertilidad del suelo, cultivos asociados, coberturas, mtodos de labranza, fueron mantenidos en diversos casos por las campesinas o han sido reincorporados al repertorio de conocimientos locales que salvaguardaban diversos productores y productoras y que en determinado momento perdan presencia y valor ante el avance de la agricultura comercial. En medio de la carencia de propiedad de la tierra y las pocas posibilidades de decisin sobre el predio en que viven, las campesinas han hecho en las parcelas donde pueden denir autnomamente, diferentes arreglos espaciales, aplicando tecnologas y empleado intensamente su fuerza de trabajo para buscar el cubrimiento de las necesidades de sobrevivencia, priorizando la produccin de autoconsumo. La intensicacin de la agricultura comercial y su consecuente arrasamiento de la naturaleza, ha sido adelantada con el ejercicio de la fuerza para garantizar las inversiones de las empresas o por diferentes medidas legales que constituyen una violencia econmica donde no existen delincuentes ni sanciones, pero si desposesin y saqueo. Ante esta violencia, las mujeres tambin han tejido alternativas para detener la destruccin ambiental protegiendo bosques, fuentes de agua, gestionando colectiva y comunitariamente este cuidado y presionando a diferentes niveles los gobiernos para proteger la naturaleza y favorecer las propuestas planteadas por las mujeres. Es as como puede decirse que los estilos de manejo implementados por las campesinas han ido en pos de tejer una red menuda, na para sostener la vida. En la creacin de estas alternativas han emergido con fuerza como sujetos polticos, si bien no se les ha reconocido en toda su dimensin.
161
Periodos de la transicin
1992 1994 Incubacin de la voz de las mujeres
A nales de los 90s Colombia vivi la peor crisis econmica, a la vez la crisis humanitaria producto de la degradacin de varias dcadas de guerra. La apertura econmica de la dcada de los 80s y 90s haba empobrecido la poblacin y se documentaba la feminizacin de la pobreza. No es coincidencia que en los 90s, se da la mayor creacin de organizaciones de mujeres en el pas, unas veces por su propia decisin de hacer frente a la pobreza y otras porque el Estado promova su organizacin en vista de la de mostrada capacidad de llevar hasta las ltimas consecuencias su labor de cuidado de la familia, servan de colchn en la crisis para evadir la responsabilidad de invertir el gasto social y las utilizaban para mostrar resultados sociales, sin tener que realizar cambios culturales en las relaciones de gnero. Mientras tanto la precariedad de los medios de vida de las mujeres aumentaba. Seguan sin propiedad, sin acceso a recursos, a asesora tcnica adecuada a sus condiciones. Necesitaban tener alimentos e ingresos y avanzar en su accin en medio de las pesadas cargas culturales impuestas que no les permitan vivir con dignidad. Quienes integraran la Asociacin de Mujeres Organizadas de Yolomb AMOYorganizacin que nos ocupa en este trabajo, se juntaron en 1992 con la intencin de buscar alternativas para mejorar su vida, en medio de la pobreza, la degradacin ambiental, las pocas o nulas oportunidades que tenan en su territorio. Acudieron al Estado buscando apoyo para sus propsitos, pero este no provea recursos econmicos y se limitaba a hablar de la importancia de organizarse, sacar la familia adelante y a incluirlas como beneciarias de otros programas como las huertas con insumos comprados en el mercado, a espaldas de los saberes, potencialidades de las mujeres y la diversidad local. Puesto que eran caminos sin una mirada sobre su problemtica, empezaban a verse sin soluciones a pesar de su esfuerzo y el trabajo invertido en mantener las propuestas.
162
Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia
Al solicitar AMOY, apoyo de la Corporacin Vamos Mujer (CVM), esta le propone realizar un diagnstico. Por su opcin feminista, incluye entre los temas, su realidad como mujeres y la de la organizacin. Por tanto fue un diagnstico sobre la situacin alimentaria, ambiental y econmica desde una perspectiva que problematizaba la marginalidad de las mujeres y las motivaba a expresar sus sueos, su visin de la realidad, a creer en sus potencialidades y a desarrollarlas. He aqu una explicacin sucinta de las problemticas halladas: En el municipio de Yolomb, as como en el contexto nacional, el precio del caf no permita, ni compensaba el trabajo anual para pagar los insumos empleados en la produccin, ni la canasta familiar, parte de ella comprada a crdito y cancelaba con el dinero de la cosecha. Haba prdida de la diversidad de alimentos y de la cantidad de los mismos, que haca ms precaria la situacin de la familia y angustiaba a las mujeres por no poder cuidarla bien, asunto, como se ha dicho, asignado por la sociedad. Era difcil el acceso a insumos (abonos, herbicidas, pienso para animales) para hacer una agricultura convencional, debido a sus altos costos y a que las mujeres no reciban ingresos, aspecto que propiciara luego la opcin por propuestas agroecolgicas. Les preocupaba la erosin de los suelos, la disminucin del caudal de las fuentes de agua, su contaminacin, la prdida de los bosques y las fuentes de lea, todo lo cual haca ms arduas las tares de cuidado de la familia. Carecan de ingresos y no podan invertir en los renglones que les interesaba, en primera lnea el bienestar de la familia: educacin, salud, mejora de la vivienda. Haba poca valoracin de su ser y su trabajo por parte de los diversos integrantes de la familia, asunto que tambin ellas crean, viviendo cotidianamente con esta desvalorizacin. Sobre la organizacin, evidenciaron no saber para dnde ir, las integrantes del campo esperaban que las del casco urbano, por considerarse de suyo ms desarrollado y moderno, tuvieran claro el camino y lo sealaran. A su vez las del casco urbano, no tenan ninguna dinmica colectiva, ms bien esperaban encontrar, aliento y seales para enfrentar su marginalidad y pobreza, asunto que se agravaba por no tener tierras de cultivo. Era una bsqueda a tientas sin muchos referentes, donde se reunieron apuestas: las mujeres se congregaban en una organizacin para resolver cmo mantener el sustento y las fuentes que lo proveen y la ONG acompaante apostaba por apoyarlas en propuestas construidas con ellas, que contemplaran ganar poder y cambiar la posicin de subordinacin. Al diagnstico sucedi la elaboracin de un plan acordado entre las integrantes sobre el camino a seguir. Hubo un frenes de motivacin, de pactos implcitos de cooperacin y de alimentar las esperanzas de una vida mejor. Los objetivos planteados, pueden resumirse as: tener ms variedad y cantidad de alimentos, tener mayor acceso a agua limpia, contar
163
con fuentes de lea, tener ingresos, valorarse como mujeres y que AMOY est organizada. Contemplaban tanto su sustento como la conservacin de la naturaleza. Una voz, preocupada por la destruccin de sus territorios y de su subsistencia, as como por su propio ser mujer, empezaba a nacer al calor de la organizacin.
164
Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia
instituciones acompaantes4 exploraban alternativas tecnolgicas que fueran asequibles a las mujeres y compatibles con los criterios orientadores de la construccin de las propuestas. En la construccin de la estrategia metodolgica en la agroecologa, la ONG acompaante inici su participacin en la Red de Estrategias Campesinas para una Agricultura Ecolgicamente Apropiada (Red AEA). Se incorporaron otros criterios metodolgicos: empezar despacio y en pequeo, experimentar en pequea escala y la asesora campesina a campesina, si bien esta tard varios aos en ser debatida e impulsada por la institucin; fue la posibilidad de enlazar experiencias e intercambiar resultados tanto en la parte organizativa como tcnica, se tuvieron estrategias ms claras y concreciones mayores, sobre cules plantas sembrar, diseos espaciales, estilos de manejo, as como la visin de un movimiento que conectaba experiencias de recuperacin de prcticas y variedades tradicionales y, otras que adems incorporaban innovaciones importantes. Todas buscaban subsistencia y sostenibilidad. Algunas de tipo comercial, mostraban la compatibilidad de la agroecologa con la renta obtenida, cuando el objetivo no es la acumulacin ilimitada de capital. La sinergia entre los aspectos trabajados, propici el avance de la organizacin. En tanto armaban sus apuestas, las mujeres se descubran como productoras y portadoras de conocimientos.
Entre 1995 y 2002, la CVM, mantuvo un convenio con otra ONG para realizar el trabajo agrcola.
165
En este periodo, la CVM, en pos de cualicar el acompaamiento, realiz una investigacin que le permitira conocer la nca como sistema agroalimentario, observar la sostenibilidad ecolgica y la viabilidad econmica y precisar el papel que las mujeres tenan. Pudo identicar que los hombres dirigen prioritariamente su mano de obra a los cultivos comerciales de caf y caa, dedican menor tiempo a los de autoconsumo, generalmente participando de la apertura de los lotes y el cercado. Las mujeres priorizan su mano de obra en la produccin de autoconsumo y tambin trabajan en los cultivos comerciales, especialmente el caf, donde la cosecha y pos cosecha son intensivas en el uso de su mano de obra e incluso la de nios y nias. Cuando los agroecosistemas no absorben toda la mano de obra familiar por su tamao o carencia de capital para invertir, los hombres buscan oportunidades en el mercado laboral, si aun as los ingresos son insucientes, las mujeres tambin lo hacen. De manera tradicional, quienes toman las decisiones sobre los predios, los sistemas de produccin y el uso del suelo, son los hombres; en general son quienes poseen ttulo de la tierra y acceden a los recursos productivos, aunque de manera limitada, pues la agricultura campesina es de poco inters en las polticas pblicas. La participacin plena de las mujeres en el sistema agroalimentario es sobresaliente as como la magnitud de su invisibilidad; la realizacin del trabajo agroecolgico solitariamente y sin distribucin del trabajo domstico entre los integrantes del ncleo familiar, lleva a que las ncas que logran ser sostenibles ecolgicamente y viables econmicamente, o estn en ese camino, lo sean a costa de una sobrecarga de trabajo de las mujeres. Los hallazgos de esta investigacin llevaran a la CVM, a replantear sus estrategias de acompaamiento, en el perodo siguiente. Entre las socias creca la conciencia del valor de lo que hacan y creaban mltiples estrategias para seguir con su labor e involucrar a otras mujeres, se ponan metas y vean cambios en las producciones fruto de la recuperacin de los suelos, las tcnicas de cultivo, las variedades utilizadas. A la par que sus avances, la guerra prosigui. Vivieron el miedo de verse obligadas a vender o ceder sus producciones de alimentos a alguno de los actores armados (paramilitares, guerrilla o ejrcito) que se los exigan; retenes hechos por los paramilitares para controlar el mercado semanal que las familias compraban y la prohibicin expresa de adquirir cantidades mayores o el mercado a otro vecino. Tambin ejercan (y aun) control sobre la movilidad de las personas, los comicios electorales, las relaciones entre vecinos y vecinas e incluso las relaciones afectivas. Una estrategia asumida por las familias y en este caso por las campesinas de la organizacin, fue limitar el nmero de gallinas, de cerdos y el rea de produccin de autoconsumo, para no ser expuestos a la circunstancia de vender o ceder su alimentos, ello gener un retroceso en los procesos de transformacin agroecolgica y en la economa de las familias. Estos aos nalizaron con la siega de vidas tempranamente: los paramilitares masacraron a 14 labriegos en 1998 y a 30 en 1999, varias integrantes de la Asociacin perdieron a sus hijos, padres, compaeros de vida, hermanos, amores. Se desplazaron a la ciudad 700 familias, algunas sin retornar nunca, otras regresaron, pero
166
Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia
durante un tiempo los comits de mujeres de las veredas donde ocurrieron las masacres, no podan reunirse por amenazas de los paramilitares ante cualquier forma de organizacin comunitaria. Esto constituy la ms grave amenaza a la vida y al sustento.
167
Para la transformacin de las ncas realizaron procesos de planeacin convocando a talleres durante un ao a familias por grupos de veredas en sesiones diferentes con personas adultas y con nios y nias. En las veredas donde haban sufrido las masacres y el desplazamiento, su convocatoria fue recibida con esperanza. La gente otra vez se reuna, soaban de nuevo su territorio, sus cambios y sentan el amparo del tejido colectivo. Sin embargo no en todos los casos se dio el involucramiento de los hombres en las transformaciones agroecolgicas y en menos proporcin aun en las relacionadas a alcanzar la equidad de gnero. En todo caso, los resultados obtenidos fueron fruto de la labor de las multiplicadoras: En el ao 2004, la produccin estimada para el autoconsumo fue de 139,2 toneladas y represent un ahorro de ciento siete mil ochenta dlares ($US 107.080) para el conjunto de 69 productoras, signicativa si se tiene en cuenta que en general la produccin de autoconsumo ocupa solamente un tercio del rea de los predios. En esta poca, AMOY tambin construy un fondo rotatorio manejado bajo sus propias reglas, accediendo a ser propietarias de recursos negados histricamente como la propiedad de animales, la compra de insumos para el mejoramiento de la vivienda o tecnologas apropiadas. Las mujeres y su organizacin doblaron la fuerza sobre s mismas, mutaron en el lmite de las prdidas y los estragos de la guerra, en un esfuerzo por controlar ellas mismas su propio destino. Precisamente por haber vivido la marginacin y la exclusin, tienen una inmensa capacidad de plantear alternativas insospechadas para proveer salidas (Lpez, M. 2003).
168
Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia
Ante las nuevas maneras de expulsin del territorio, el momento actual pareciese una encrucijada: Seguir fomentando el autoconsumo? O dado que tambin requieren ingresos Producir ms para el mercado? Cul mercado? Qu productos? Qu hacer para que el autoconsumo no decaiga? Si bien las integrantes de AMOY, han iniciado desde el ao 2000 su incursin en el mercado, realizando 3 ferias anuales de comercializacin, pareciese que hay una fuerte resistencia al riesgo en el hecho de que muchas mujeres no quieran vincularse a la produccin para el mercado. La produccin de autoconsumo, pueden denirla con independencia relativa de lo que suceda en el mercado y con esta han resignicado su identidad como productoras. Al mercado han incursionado con los excedentes de la produccin para autoconsumo y algunas otras producciones, pero es un aspecto al que temen entrar, porque las enfrenta con variables que no pueden controlar: reglas, legislaciones, precio, y por haber sido un medio vedado histricamente a las mujeres. AMOY en el 2009 construy un plan estratgico econmico, plantendose la necesidad de entrar en el mercado y de buscar alternativas para que los hombres no se marchen del territorio. En el momento actual, en que se han sumado a las amenazas a la vida y el sustento, las medidas econmicas que afectan la sobrevivencia y la permanencia en el territorio, la organizacin participa como sujeto poltico en los movimientos sociales donde puede luchar sinrgicamente por sus apuestas. Permanece en el movimiento de mujeres contra la guerra, poniendo los temas cruciales de lo que pasa en la regin. Han convocado durante varios aos, un plantn de mujeres de negro contra la guerra en su municipio y otro de la regin, poniendo una palabra donde nadie se atreva a denunciar los abusos. Participa del movimiento ambiental que hoy da es muy activo en el tema del derecho a la alimentacin y la no privatizacin del agua. El movimiento se est planteando la lucha contra las medidas sanitarias que amenazan la produccin campesina as como contra la ley de tierras que pretende legalizar el despojo de estas a la poblacin desplazada a manos de sus victimarios a quienes la ley facilitar la titulacin de las mismas. AMOY ha llevado la campaa El agua un derecho fundamental a las organizaciones de acueductos comunitarios de la regin del nordeste y se ha movilizado por el referendo constitucional que pretende elevar el acceso al agua a derecho humano fundamental en la carta poltica de la nacin. A la par, llevan un proceso de articulacin a otras organizaciones de mujeres en la regin buscando compartir sus logros y apoyar a otras a conseguirlos, as como fortalecerse conjuntamente para trabajar por reivindicaciones mas grandes que precisan de un movimiento, tales como la inclusin de sus propuestas en los planes de desarrollo, favorecer sus alternativas con recursos econmicos, visibilizar y denunciar la violencia hacia las mujeres tanto la sexual como la econmica y la de la guerra.
169
Conclusiones en transicin
La fortaleza del proceso de AMOY, ha sido dar un lugar a su experiencia y conocimiento, en interaccin con otros nuevos conocimientos que permitieran aprovechar mejor estos agroecosistemas y proseguir su coevolucin, as mismo el tejido que ha hecho con diversos movimientos para crear sinergias en las luchas. Las amenazas a la sobrevivencia han sido la destruccin ambiental que erosiona los suelos, los conocimientos, la diversidad gentica, las posibilidades de obtener alimentos, agua, fuentes de combustible y otros medios de sustento de la vida. Igualmente las medidas econmicas que garantizan instaurar los proyectos econmicos drenando la naturaleza y los sistemas campesinos, tambin la guerra que ha segado la vida de labriegos y ha instalado el control mediante el miedo. Luego de 17 aos, pueden leerse diversos avances en una transicin agroecolgica que ha buscado la sobrevivencia propia, familiar y de la comunidad. En la dimensin tcnica, hay una innumerable lista de prcticas rescatas y/o innovadas: diversas tcnicas de abonamiento (compostaje, lombricompostaje, abonos lquidos, verdes), asociaciones de cultivo, tcnicas de conservacin de suelos, de mejoramiento de la fraccin proteica de las dietas para animales con la siembra de plantas forrajeras y leguminosas, preparacin de dietas para los animales; tecnologas apropiadas para el aprovechamiento de la lea, del agua lluvia, mquinas sencillas para moler granos, etc. En la dimensin ecolgica, sus sistemas agrarios se han complejizado y avanzado hacia la sostenibilidad ecolgica, pues cuentan con un mayor reciclaje de materia, de eciencia en el uso de la energa proveniente del sistema y bajo empleo de energa exgena, as como el rescate de variedades que perdan presencia en sus territorios. La mltiples interrelaciones tejidas en la nca, proveen de un mayor nmero de mecanismos de control ante las perturbaciones y le otorgan por tanto mayor resistencia y resilencia. En la dimensin econmica, han logrado tener una menor dependencia de insumos externos y una orientacin de la mano de obra familiar en la diversicacin del sistema, a la vez fuente de mayor viabilidad econmica toda vez trabajan en actividades que compensan entre s las grandes uctuaciones de los mercados. En un contexto de incremento permanente del costo de los alimentos y creciente importacin de productos bsicos, su produccin se torna en un eje que dinamiza la asxiada economa local e impide que el mercado local est totalmente bajo control de las multinacionales de alimentos. El acceso a ingresos con los cuales antes no contaban, fruto de la venta de diversos productos; la creacin de fuentes de crdito y el acceso a ser propietarias de algunos recursos, la promocin del trueque de sus productos, semillas y pie de cra. En la dimensin social, cobran relevancia los anteriores logros, toda vez que en los procesos emprendidos saben que saben, que pueden transmitirlo, ensear y motivar a otras mujeres y vecinos en propuestas similares. Han revalorizado su ser, han
170
Transicin Agroecolgica para la sobrevivencia realizada por campesinas en una zona de conicto armado en Colombia
roto situaciones de maltrato y generado solidaridad entre ellas. Con sus propuestas han mantenido el control sobre muchas semillas y pie de cra y del conocimiento vinculado a estos; polticamente sus propuestas en la regin representan terreno ganado hacia la soberana alimentaria. Al darse la posibilidad de construir alternativas, explorar mercados, acceder a ingresos en especie y dinero, han ganado mayor poder sobre s mismas y el lugar ocupado en sus familias ha cambiado hacia uno de mayor poder en las decisiones y credibilidad en lo que hacen. Han generado multitud de relaciones con otras organizaciones de mujeres y mixtas, en el movimiento ambiental, en el de mujeres y en el que aboga por una paz negociada para el conicto armado. As mismo han procurado alternativas para los jvenes del municipio, en post de que no sean arrastrados hacia la guerra enrolndose en alguno de los ejrcitos legal e ilegales. En la dimensin cultural, los cambios impulsados, han implicado transformacin de mentalidades, tienen ahora una revalorizacin de la cultura agraria y alimentaria. Han vivido el redescubrimiento de su ser mujer, el fortalecimiento de sus organizaciones, la valoracin de sus aportes como productoras de bienes materiales (alimentos, ingresos, plantas medicinales) y simblicos (saberes, innovacin, capacidad de crear, de proveer sentido a sus acciones). Igualmente los hombres que han vivido este proceso con ellas, han visto a las mujeres avanzar en un poder sobre s mismas y ampliar sus horizontes, dejar de pedir permiso para asistir a las reuniones de la asociacin, salir a giras para conocer otras experiencias y organizaciones en otros municipios, departamentos e incluso otros pases, con lo cual ellos tambin han vivido transformaciones y han cedido espacios de poder y control sobre las mujeres, las decisiones que las incumben a nivel familiar, econmico y en el predio. Han podido construir una posicin frente a la guerra que vive el pas y una voz sobre los hechos de guerra que han teido su territorio. La Asociacin ha crecido al calor de la accin; sus propuestas productivas, ambientales y econmicas, su experiencia organizativa y en la generacin de movimiento social, constituyen resistencia a la guerra, a la marginalidad, a la economa estndar que ha mandado recoger a la economa campesina y que ha invisibilizado la labor productiva, econmica, social y cultural de las mujeres.
BIBLIOGRAFIA
MORENO B., Liliana y CRDENAS, Sonia. Los sistemas agroalimentarios en el Municipio de Yolomb y la articulacin de la Mujer a ellos. Corporacin Vamos Mujer. Medelln, Colombia. Julio 1999. PULEO, Alicia. Del ecofeminismo clsico al deconstructivo: principales corrientes de un pensamiento poco conocido. In: AMORS, Celia; DE MIGUEL, Ana (Eds.). Teora feminista: de la ilustracin a la globalizacin. De los debates sobre el gnero al multiculturalismo. Madrid: Minerva, 2005.
171
SHIVA, Vandana y MIES, Maria. Ecofeminismo. Teora, crtica y perspectivas. Primera Edicin - Barcelona: ICARIA Editorial S.A. 1997. SILIPPRANDI. Emma. Mulheres e Agroecologia: a construo de novos sujeitos polticos na agricultura familiar. Tese de Doutorado. Universidad de Brasilia. Brasil. 2009. VAEREN, Pierre van der. Perdidos en la selva. Tesis de doctorado. Universidad de Wageningen. Holanda. 2000.
172
173
A dimensin ecolxica, tcnica, socioeconmica e cultural que abarca a agroecoloxa vese contemplada de igual xeito no proxecto de As Corcerizas; empregando esta coherencia e perspectiva integral como recurso educativo de alto valor, capaz de transmitir unha visin crtica da nosa relacin co medio, e aportar alternativas prcticas para unha relacin de respecto co mesmo.
A coherencia do equipamento:
un feito constatado que a sociedade necesita exemplos reais cercanos que sinta como propios; que lle permitan ver e asimilar que as explicacins e aplicacins tericas entorno s solucins fronte ao modelo insustentable no que nos atopamos inmersos/as, son viables e alcanzables dentro das sas posibilidades. A propia Consellera de Medio Ambiente aprobou en 2001 a Carta Galega de Calidade dos Centros de Educacin Ambiental (DOGA n70, 9 abril), no que se cita especicamente a coherencia ambiental das instalacins como un criterio de calidade; un valor pois en alza cada vez mis prezado e esixido polas entidades e persoas mis sensibilizadas da nosa sociedade.
174
Conscientes da relevancia da coherencia do equipamento na nosa funcin educativa, o Centro de As Corcerizas concibiuse dende a sa planicacin, construcin e uso cunha ptica de desenvolvemento sostible; podendo citar entre as caractersticas mis destacables:
Abastecemento enerxtico
O sistema enerxtico de As Corcerizas totalmente independente da rede elctrica convencional, conformando o que se coece como unha illa enerxtica. Toda a producin provn exclusivamente de enerxas renovables, demostrando a viabilidade e benecios da diversicacin das fontes de producin local: solar trmica, solar fotovoltaica, microhidrulica, elica e biomasa. As Corcerizas un exemplo de xestin enerxtica sostible, apostando pola eciencia, o uso racional e a autosuciencia a partir de fontes de enerxa limpa, inesgotable, renovable e a diversicacin da producin a pequena escala, atendendo aos recursos naturais dos que dispoemos no entorno.
175
Enerxa solar fotovoltaica: mdulos fotovoltaicos que nos proporcionan 6Kw de electricidade. Enerxa solar trmica: paneis trmicos que proporcionan auga quente sanitaria e apoio ao sistema de calefaccin. Enerxa elica: aeroxerador de pequena potencia adaptado s condicins do lugar, capaz de xerar 5Kw de enerxa elctrica. Enerxa hidrulica: microturbina hidrulica combinada cun pequeno encoro preexistente, que produce de media 6Kw de enerxa elctrica. Biomasa: caldeira policombustible (serrn, labras, compactados) que abastece o albergue, e caldeira de pllets que abastece comedor e aula. Ambas proporcionan auga quente para uso sanitario e para calefaccin. O feito de non estar conectados rede elctrica convencional fai necesario un sistema propio de acumulacin (bateras estacionarias), permitndonos o almacenamento nos perodos de maior producin e poendo nosa disposicin a enerxa nos momentos con menos aportes. Os paneis de control existentes na denominada casa das enerxas infrmannos dos distintos aportes e consumos enerxticos das instalacins, facilitando unha ptima distribucin dos mesmos en todo o Centro.
176
Vermicompostaxe e compostaxe dos restos orgnicos en diferentes estruturas: composteiros feitos con pals desbotados, con malla metlica ou de plstico reciclado. Os restos cociados son reservados para alimento dos animais domsticos dos/as vecios/as do pobo. Parte do vidro recollido por particulares para a sa reutilizacin, sendo tamn empregado nalgunha ocasin como elemento construtivo en muros realizados con tcnicas de bioconstrucin na propia instalacin. O vidro restante, envases, lixo xenrico e especial, redirixido ao sistema municipal de xestin. Dentro da xestin de residuos levada a cabo no propio equipamento, cabe destacar a depuracin biolxica das augas residuais mediante a utilizacin dun sistema innovador de plantas acuticas en otacin: Filtro de Macrotas en Flotacin (FMF). Este sistema basase na utilizacin de plantas acuticas da familia das macrotas (espadanas, xuncos, lirios amarelos ou platanarias), que de forma natural se atopan enraizadas no terreo, pero que aqu se transforman en otantes. Ao otar, as plantas forman un tapiz de races que ocupa toda a balsa, forzando a que toda a auga circule por esta tupida rede radicular. Grazas ao osxeno que inxectan as follas das propias plantas, as races crean ao seu redor un ambiente osixenado que favorece a presenza duns microorganismos, quen nalmente absorben e se nutren das cargas contaminantes e da materia orgnica, devolvendo auga limpa ao medio. A implantacin participativa destes sistemas nun Centro de Educacin Ambiental multiplica a capacidade de difusin destas experiencias; informando da importancia da
177
minimizacin e adecuada xestin dos nosos residuos, e ofrecendo ao tempo alternativas viables para a reducin de consumos enerxticos nos fogares ou vilas que axuden a poer freo alta velocidade de deterioro do medio.
178
necesidades e estimulen os noso sentidos e imaxinacin; dirixndonos cara un sistema alimentario diferente no que todos e todas vivamos dignamente e teamos sucientes alimentos sans e nutritivos.
Entorno socioambiental
O Centro intgrase nun entorno rural, presentndose este como un punto estratxico de encontro e interaccin de todos os axentes implicados, coecementos e iniciativas; na procura dunha nova cultura de permanencia. un feito reseable que o nacemento de As Corcerizas tivera a sa orixe nunha iniciativa de dinamizacin da serra ourens por parte da asociacin cultural Amigos dos Milagres e San Mamede; entidade de mbito local que pretenda a promocin dos valores patrimoniais, naturais e antropolxicos da Serra da San Mamede, e que con moita ilusin e o apoio de Amigos da Terra, iniciaron un camio que faca fronte a desvalorizacin xeneralizada do entorno rural, s duras vivencias da vecianza na montaa, e a un pensamento que negaba a viabilidade de calquera iniciativa na Serra.
179
A ubicacin do Centro e a sa proximidade con varios pobos tpicos da montaa galega e outros elementos patrimoniais singulares, brndanos a oportunidade de visitar, en moitos casos da man dos/as propios/as vecios/as, muos de auga, fornos comunais e pobos abandonados; descubrindo os ocios, apeiros de labranza, arquitectura tradicional, lendas e tradicins, moitas delas anda vixentes a da de hoxe. Un feito que enriquece de xeito substancial o proxecto a sa ubicacin dentro do ecosistema forestal da Serra de San Mamede, L.I.C. Macizo Central Ourensn, no suroeste da provincia de Ourense. Este espazo protexido de alta montaa resulta excepcional para observar a mestura bioxeogrca que se produce entre a rexin mediterrnea hmida e a eurosiberiana de montaa galego-portuguesa. Este feito xunto co relevo variado, permite a presenza de moi diversas especies vexetais, tanto de tipo mediterrneo como de tipo atlntico, o que lle conre unha excepcional biodiversidade. Polo seu alto valor ecolxico, ptimo estado de conservacin e pola sa rareza, destaca o L.I.C. Bidueiral de Montederramo, un dos bosques de bidueiros situados mis ao sur de Europa; considerada coma unha das fragas mis importantes da provincia de Ourense. O entorno socioambiental ser por tanto unha excelente ferramenta para revalorizar e dar a coecer o patrimonio natural e cultural da Serra de San Mamede, fomentando a conservacin e o respecto polo noso patrimonio.
180
181
salientable que o equipamento resulte un recurso educativo en si mesmo, sendo un referente na implantacin duns criterios que conxugan dun lado as necesidades do desenvolvemento de calquera pas; e doutro, os imprescindibles criterios de sustentabilidade cara os que temos que ir, sen renunciar aos niveis de benestar acadados ata agora.
CONCLUSINS
A Educacin Ambiental, debido ao momento de crise ecolxica global na que nos atopamos, unha ferramenta imprescindible para acadar cambios progresivos nos hbitos e actitudes. A sociedade precisa exemplos de viabilidade que sinta como factibles e prximos, debendo existir unha coherencia entre as actividades e o equipamento; pois o descoecemento e a falta de experiencias alimenta a inseguridade nas persoas, minguando a capacidade de crtica e abocando sociedade a asumir como certos argumentos pouco sustentables que se nos presentan como teoricamente viables e convenientes. As Corcerizas a demostracin real dunha serie de alternativas posibles para poer freo aos problemas ambientais que afectan ao noso entorno local e global, facndonos conscientes de que existen solucins prximas das que debemos formar parte. un proxecto que parte da esperanza dunha base social signicativa e adopta as caractersticas dun ideal, cun matiz diferencial relevante: demostra a sa realidade. As experiencias vividas in situ durante a estancia no Centro, sern o argumento de mis peso para crer e defender a viabilidade e necesidade inminente de avanzar cara unha sociedade ambientalmente sustentable e socialmente xusta.
Bibliografa
Revista Soberana Alimentaria. Biodiversidad y cultura.#01. Varios. (2010) Un mundo vulnerable. Ensayos sobre ecologa, tica y tecnociencia. Jorge Riechmann (2000) Proxecto Educativo Centro de Educacin Ambiental As Corcerizas. Indito. Lpez Prez, X.; Meira Cartea P.A.; Serantes Pazos, A.; Lois Estvez, A.; Ramos Garca, F.; Moares Lameiro, A.; Galianes Quinteiro, M. (2004).
Mis informacin:
www.ascorcerizas.com
182
183
Pouco mis dun ano despois, en Abril de 2008 presentbase publicamente en Compostela a ISAP (Iniciativa pola Soberana Alimentar dos Pobos). Tras algns meses de contactos iniciados por VSF, e seguindo o mandado de Nylni, nasca unha alianza formada daquela por catro organizacins: Amarante, Sindicato Labrego Galego, Veterinarios Sen Fronteiras e Verdegaia. O obxectivo? Dar a coecer, construr e defender a soberana alimentar dos pobos en e desde Galiza, cos ps na terra e cunha ollada global. A iniciativa pretenda ser o comezo de algo muito maior, xa que parta da certeza de que eran mis as entidades e persoas que consciente ou inconscientemente estaban xa a traballar pola soberana alimentar, e muitas mis anda as que se veran beneciadas polo avanzo desta. Desde o sindicalismo agrario, a agroecoloxa, a cooperacin para o desenvolvimento, o consumo responsbel e o comercio xusto, desde o ecoloxismo e o feminismo, defendendo terras de cultivo, bancos marisqueiros ou a pesca artesanal, promovendo o aleitamento materno, recuperando saberes... son muitas as iniciativas galegas de construcin de soberana alimentar, chmenlle as ou non. A ISAP non inaugura o traballo pola soberana alimentar en Galiza (o SLG, por exemplo, leva anos implicado na Va Campesina) nen o ten en exclusiva, mais si comezou unha coordenacin de esforzos para dar a coecer esta alternativa e fxoo nun ano marcado pola crise dos prezos dos alimentos. En 2008, ano de marcas histricas nas colleitas de cereal, a especulacin e a indefensin fronte ao mercado libre elevaron a 920 millns as cifras da fame. O industrialismo en xeral -agora en forma de globalizacin capitalista- e a agroindustria en particular continan o seu proceso de destrucin socio-ambiental: polucin, sobreexplotacin, deserticacin, expulsin ou mesmo eliminacin fsica de poboacins labregas e indxenas, mudanza climtica, esmagamento da biodiversidade... crise(s). E son xa, en 2009, mis de 1.000 millns as persoas que padecen fame no mundo, na sa maiora, paradoxalmente, persoas ligadas ao rural, producin de alimentos. A ISAP proseguiu co seu labor e medrou incorporando Cova da Terra, Eirado, Emas Fundacin Social, Fundacin Galicia Verde, Panxea e Semente. Seguindo o plano de traballo deseado nos seus comezos puxo en marcha a organizacin dunhas Xornadas Galegas de Soberana Alimentar, que se celebraron 27 e 28 de Febreiro de 2010 en Compostela e nas que participou mis dun cento de persoas. O obxectivo destas xornadas, ademais de continuar a dar a coecer a soberana alimentar, era o de propiciar un encontro entre todas aquelas persoas e entidades que traballan pola soberana alimentar en Galiza -chamndolle as ou non, consciente ou inconscientemente-, estn interesadas nela ou se beneciaran do seu avanzo. O evento debera supor un importante paso adiante nese camio cara a algo muito maior.
184
Con esta frase comeza o manifesto fundacional da ISAP. A soberana alimentar foi denida no Foro de Nylni como o direito dos pobos a alimentos nutritivos e culturalmente apropiados, acesbeis, producidos de forma sustentbel e ecolxica, e o seu direito a decidir o seu propio sistema alimentar e produtivo. En Galiza non temos problemas de fame e desnutricin como os padecidos nas periferias globais. Con todo o perifrico que poda ser este pas, facemos parte dun centro econmico global, estamos entre a minora privilexiada que se pode permitir importar alimentos de calquer lugar do planeta, a minora que non coece o desabastecimento e que basea a sa seguranza alimentar no seu poder adquisitivo. Quer isto dicir que temos soberana alimentar? Non, nen temos nen respeitamos a dos demais. A nosa capacidade, individual e colectiva, para decidir que alimentos producir e consumir e como o facer cada vez menor. Polticas desenvolvimentistas primeiro -desde a segunda metade do sculo XX- e neoliberais despois como a PAC na UE incentivaron e incentivan, desde todos os niveis de goberno, o abandono da producin agraria; o despoboamento rural; a concentracin da producin, distribucin e comercializacin de alimentos; o acaparamento de terras e a criacin de extenssimos monocultivos en pases empobrecidos para nos alimentar a ns, ao noso gando ou aos nosos coches; a sobreexplotacin de caladoiros... a destrucin ambiental e social, local e global. As, vemos desaparecer a nosa soberana alimentar ao tempo que erosionamos a doutras persoas e pobos e a das xeracins futuras. O industrialismo e o seu modo de producir/extraer, distribur e comercializar alimentos xera fame, desnutricin e malnutricin, alimenta a crise ecolxica e est a fabricar unha crise alimentar global. Fronte a este sistema, a soberana alimentar -que cumpre non confundir con autarqua nen cunha sorte de patriotismo alimentar ou gastronmico- apresntase como unha alternativa democratizadora da alimentacin e xeradora de sustentabilidade ecolxica e xustiza social. Para xerar emprego e construr un rural vivo; para reducir a pegada e dbeda ecolxica da nosa alimentacin basendoa en produtos locais, saudbeis e sustentbeis; para frear a mudanza climtica, diminur o noso disparatado consumo enerxtico e tomar o camio do decrescimento sustentbel; para (re)tomar o control sobre a nosa alimentacin... cumpre construr soberana alimentar, por medio de iniciativas de producin, distribucin e comercializacin alternativas, mais tamn facendo movimento social e actuando local e globalmente para substitur as polticas industrialistas por outras que entendan a alimentacin como un direito e non como un negocio mis, polticas que favorezan a producin sustentbel a pequena escala orientada ao mercado local, polticas que tean como prioridade alimentar o mundo e non enriquecer unhas poucas persoas e especular. En Galiza pouco a pouco van surxindo iniciativas neste sentido: agricultura e gandara biolxicas, cooperativas e asociacins de consumo responsbel, explotacin sustentbel de bancos marisqueiros, reservas marias aliadas da pesca artesanal, comercializacin directa
185
e local, recuperacin de montes, oposicin aos transxnicos, procura dun ordenamento territorial xusto e sustentbel... Anda que os retos e ameazas non son poucos: poderosas transnacionais de agrobiotecnoloxa; grandes supercies de distribucin e comercializacin; a OMC; a PAC; dumping; degradacin e articializacin de solos; contaminacin de acuferos, ros e ras; recheos; especulacin; mudanza climtica...
Mis informacin:
http://www.nyeleni.org/ http://viacampesina.org/ http://soberaniaalimentar.info/ http://alianzasoberanialimentaria.org/ http://www.foodsovereignty.org
186
189
Parques equilibradamente distribudos e de composicin e caractersticas diferentes. Parques histricos (a Alameda e San Lourenzo), parques con historia, vinculados Cidade Vella (Belvs, Bonaval), parques que salientan pola supercie que ocupan (Campus Universitario Sur, Carlomagno, Eugenio Granell....), parques de barrio (Alexandre Bveda, Fermn Bouza Brey, San Caetano, A Almciga...), xardns entre as pedras da Cidade Histrica (Pazo de Fonseca). Unha ampla rede de espazos pblicos que sitan a Compostela cabeza do Estado en zonas verdes por habitante e que cumpren distintas funcins: a funcin paisaxstica, a funcin ambiental (calidade do aire e da auga), a funcin patrimonial, a funcin social e a funcin produtiva.
190
mesas e bancos no permetro das hortas. Nunha cota superior e no espazo delimitado por vellos muros ubicouse unha horta experimental e restaurronse as sas vellas edicacins para que servisen para vestiario, para gardar os tiles de labranza e para aseo. Simultaneamente, traballouse na denicin dos destinatarios do programa de hortas municipais as coma nos criterios de cesin e utilizacin das hortas. Tendo en conta as caractersticas sociodemogrcas da contorna, cunha elevada taxa de persoas xubiladas e prexubiladas, decidiuse priorizar esta franxa de poboacin na procura de proporcionarlles un xeito san de ocupar o seu tempo de lecer, de facilitarlles un espazo de convivencia e posibilitarlles a transmisin interxeracional dos seus coecementos hortcolas. Dado que se trata dun programa eminentemente social, que non leva aparellado nimo de explotacin econmica, optouse pola frmula da autorizacin temporal de uso destes espazos pblicos regulamentando, a travs da Ordenanza reguladora do uso de hortas municipais constitudas en espazos pblicos e o seu outorgamento das sas autorizacins de uso, os criterios para a adxudicacin das autorizacins, os usos das hortas e os dereitos e deberes derivados da cesin. As autorizacins de uso concdense, mediante concurso, despois da apertura pblica dun perodo de solicitudes no que as persoas interesadas teen que achegar instancia na que se solicita formar parte do concurso, documento de identidade da solicitante e, de ser o caso, documento acreditativo da condicin de persoa xubilada ou prexubilada. Formada a lista de solicitantes e concludo o prazo para a presentacin de reclamacins, o concurso de cesin por un perodo de 2 anos renovable, reslvese en aplicacin do disposto no artigo 5 da Ordenanza: 1. Toda persoa vecia de Santiago de Compostela ter dereito a ser usuaria das hortas municipais s que se rere esta Ordenanza. Non obstante, hora da adxudicacin, tern preferencia por orde de prelacin: a) As persoas vecias do barrio e da contorna do espazo pblico municipal habilitado para hortas que estean xubiladas ou prexubiladas. De ser maior o nmero de solicitantes que o de hortas, estas hanse adxudicar mediante sorteo.
No caso de que non se cubran as hortas coas persoas que renan as condicins citadas no apartado anterior, a orde de prelacin ser a seguinte: a) As persoas que estean xubiladas ou prexubiladas b) As persoas vecias do bario e da contorna do espazo pblico municipal habilitado para hortas. c) As persoas vecias de calquera outro barrio de Santiago de Compostela.
191
De ser maior o nmero de solicitantes que o de hortas, estas hanse adxudicar mediante sorteo por grupos de prelacin. 2. Cada persoa concesionaria, s poder ser usuaria dunha horta. No tocante aos usos das hortas, o Captulo III da Ordenanza establece, entre outros, os seguintes criterios: A plantacin de froiteiras s se efectuar nos bordos da parcela e en ningn caso poder ocupar unha supercie superior ao 25% da parcela. Non se permite o uso, cra ou explotacin animal. Non se permite a construcin de cabanas, invernadoiros... e outros elementos que deterioren a paisaxe e non poidan ser retirados ao nal da campaa. O Concello promover o uso da agricultura ecolxica, mediante a formacin e apoio s persoas interesadas, as como mediante o establecemento de medios materiais que fomenten o seu uso. Para canalizar as relacins entre a Concellara de Medio Ambiente e os usuarios das hortas estes debern constiturse en agrupacin, comunidade ou outra frmula semellante que garanta en todo momento dispoer dun interlocutor responsable ante o Concello (art. 11 da Ordenanza). Aprobada a Ordenanza e aberto o prazo de solicitudes rexistrronse un total de 60 demandas de autorizacin, das que s 2 foron desestimadas por non cumprir os requisitos cando unha lista de espera de 29 persoas que poderan acceder ao uso das hortas no caso de que algn dos 29 adxudicatarios, na sa maiora xubilados e prexubilados, tivera que renunciar. Nun acto pblico que tivo lugar o 19 de xuo de 2008 procedeuse entrega das hortas cada unha delas identicada cun nmero e o nome da persoa que a cultiva e presentacin dos espazos comns: un local con aseos, vestiarios, ferramentas para traballar a terra, regadeiras, auga para regar, mesas e bancos, taboleiro de anuncios... e un horto comn e experimental onde se plantaron tomates, pementos, cebolas, repolos, couve-or... ademais dun xardn con plantas aromticas como o romeu, lavanda ou menta.
192
Vivido pola comunidade de usuarios e a sa contorna mis prxima, que xeron das hortas un punto de encontro no que revivir lembranzas, contrastar experiencias e tcnicas de cultivo, trocar sementes e produtos, preparar e consumir alimentos, e desenvolver unha actividade san e saudable nun marco de convivencia. Visitado na medida en que as hortas se converteron nun dos puntos de atraccin tanto para as persoas asiduas ao Parque de Belvs coma para moitas outras que se achegaron por vez primeira ao Parque para coecer de primeira man a experiencia das hortas.
Os Mercados do luscofusco
Coa perspectiva de contribur a promocionar a agricultura ecolxica e as diferentes funcins que deben cumprir os parques e espazos verdes pblicos, dende a Concellara de Medio Ambiente colaboramos con diferentes asociacins de produtores (Eirado, Andaime, Lentura e A Hortia da Ponte) na posta en marcha dunha iniciativa, Os Mercados do Luscofusco, que se desenvolven con periodicidade semanal no propio Parques de Belvs, nas proximidades das hortas. Poden participar con postos de venda todos os produtores que renan as seguintes condicins: 1. Compromiso de participacin no mercado. Este requisito implica o establecemento dunha frecuencia de participacin estable e a contribucin dos gastos derivados (seguros e taxas). 2. Os produtos postos venda deben cumprir os seguintes requisitos: a) Seren ecolxicos. Non se esixe o selo da CRAEGA. No caso de que o produtor/ asociacin que desexe participar nos mercados non dispoa do selo, as entidades organizadoras exercern como organismo certicador basendose no criterio de conanza, reservndose o dereito a visitar os lugares de producin. b) Seren locais e de tempada. O criterio de proximidade do lugar de producin considrase altamente relevante, as como o respecto polos ciclos de producin da terra e o fomento do consumo de produtos de tempada. c) Venda directa do produtor ao consumidor. d) No caso de produtos de comercio xusto, tern que se axustar aos principios que rexen este comercio. e) No caso de produtos artesns, cumprir na medida do posbel os criterios anteriores, sobre todo o de venda directa ao consumidor.
193
As perspectivas de futuro
A boa acollida das hortas urbanas e a crecente demanda da vecianza levounos a comezar a estudar a ampliacin da experiencia e a sa extensin neste e noutros parques municipais, proceso no que nos achamos na actualidade.
Ciberbibliografa
Ordenanza reguladora do uso de hortas municipais constitudas en espazos pblicos e o seu outorgamento das sas autorizacins de uso http://bop.dicoruna.es/bop/2008/05/16/08-5891-0.htm
As hortas nas webs municipais http://www.compostelaviva.org/espazos_vivos/hortas_de_belvis/ http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=6441&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=6126&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=6093&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=3757&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=3738&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=3675&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=3305&lg=gal http://www.santiagodecompostela.org/hoxe/nova.php?id_nova=3240&lg=gal
As hortas na Rede http://torrevixia.blogspot.com/2010/03/visita-as-hortas-de-belvis-compostela.html http://www.xornal.com/artigo/2009/07/15/sociedad/xornal-de-veran/hortasmunicipais-xubilados/2009071503054297031.html http://www.zentolos.com/?p=1811 http://elprogreso.galiciae.com/nova/58302.html?lang=gl http://www.lavozdegalicia.es/santiago/2007/10/02/0003_6191991.htm?utm_ source=buscavoz&utm_medium=buscavoz http://www.lavozdegalicia.es/deza/2010/06/29/0003_8580348.htm?utm_ source=buscavoz&utm_medium=buscavoz http://www.lavozdegalicia.es/santiago/2010/01/08/0003_8213327.htm?utm_ source=buscavoz&utm_medium=buscavoz http://www.lavozdegalicia.es/deza/2008/02/16/0003_6572797.htm?utm_ source=buscavoz&utm_medium=buscavoz
194
AS HORTAS EN IMAXES
O parque de Belvs e a Cidade Histrica
195
As hortas en Youtube
http://www.youtube.com/watch?v=MXwMD8KA56k http://www.youtube.com/watch?v=lozIhwcbmMs
196
197
prctico no desenvolvemento competencial en diversas reas do currculo, especialmente en coecemento do medio. MEDIOAMBIENTAL- Optimizacin dos recursos naturais do centro, ao mesmo tempo que se mellora o entorno fsico da escola. TICO - Transmisin dunha conciencia ecolxica e sostible. NUTRICIONAL - Mellora dos hbitos alimentarios dos nenos e nenas. SOCIAL Cohesin da comunidade educativa.
Orientacin dos recursos mediambientais do centro O obxectivo principal , nembargantes, o de crear un proxecto medioambiental integral, que permita transmitir ao alumnado o respecto pola natureza e os traballos no campo, as coma ensinar a valorar dun xeito crtico os hbitos sociais prexudiciais para o medio ambiente. O mtodo de traballo proposto pola nosa organizacin basase na procura dos seguintes obxectivos concretos: Transmitir coecementos bsicos de xardinera aos nenos/as. Presentar ao alumnado as distintas variedades de verduras e hortalizas que poden ser plantadas no noso clima, a sa estacionalidade e as sas caractersticas nutricionais bsicas. Orientar aos centros educativos sobre a importancia de aproveitar os xardns e espazos comns coma un recurso educativo. Fomentar nos nenos/as a valorizacin do traballo do campo.
198
Comprender como afectan as caractersticas do solo, as horas de insolacin e a pluviometra ao desenrolo da vida na horta. Transmitir ao alumnado ideas bsicas sobre a contaminacin e o desenrolo sostible: Cambio climtico, escaseza e contaminacin da auga, polucin... Ofrecendo respostas axeitadas: Aforro de auga, prevencin do despilfarro da auga na casa e no colexio, o consumo de materias primas, compostaxe, etc.
C. Benecios do proxecto
Para que o proxecto ambiental integral ao que se pretende dar vida en cada centro educativo resulte exitoso faise precisa a motivacin do alumnado, a colaboracin do claustro e a participacin das AMPAS. Isto dar lugar ao enriquecemento do currculo do centro e a posibilidade de intercambiar experiencias enriquecedoras con outros centros educativos. No seguinte grco rectense os principais benecios do traballo na horta:
Traballo na horta
Enriquecemento do curriculo
Mestres e alumnado
199
a. Total implicacin no proxecto da comunidade educativa. b. Dispoibilidade dun terreo de 80m2 libres, preferiblemente illado da zona de xogos habitual dos nenos/as e cunha insolacin suciente. c. Contar cun punto de abastecemento de auga prximo horta. d. Ter dispoible un almacn para gardar as ferramentas e produtos da horta fora do alcance dos pequenos e baixo chave. e. Contar cunha zona cuberta para a realizacin de actividades alternativas (sementar en sementeiros, elaborar perfumes, etc.) durante os das de choiva nos que resulta desaconsellable traballar fora.
E. Metodoloxa de traballo
A metodoloxa desenvolvida pola organizacin basase nos seguintes aspectos bsicos: Transmisin do coecemento a travs da prctica. Atencin personalizada do alumnado participante. Divulgacin escalonada dos contidos de xeito que se esperte a conciencia ecolxica dos rapaces e se incremente a sa sensibilizacin ambiental. Tratamento de temas transversais (a familia, as desigualdades, o papel da muller, a alimentacin correcta do neno/a, etc). Fomento da participacin da familias dos nenos/as, profesores e membros das ANPAs. Coordinacin constante cos responsables dos centros.
200
Desenvolvemento pedagxico do proxecto (clases en funcin das programacins acordadas). Merca e subministro de sementes, plntulas, bulbos, abonos orgnicos. Actividades de mantemento. Compostaxe. Etc.
F. Centros participantes
O proxecto educativo vense desenvolvendo en diversos CEIP do Concello de Vigo dende o ano 2004. Ata o momento, teen participado un total de 3.465 nenos e nenas dos seguintes centros educativos:
Centro Tempo no proxecto Alumnado participante Primaria Infantil e primaria Infantil e primaria Infantil Infantil e primaria Infantil Infantil e primaria Media anual alumnos
CEIP Escultor Acua CEIP Mestres Goldar CEIP A.R. Castelao CEIP Sobreira CEIP Eduardo Pondal CEIP Garcia Barbn CEIP O Sello
Curso 2004/05 Curso 2005/06 Curso 2005/06 Curso 2006/07 Curso 2007/08 Curso 2007/08 Curso 2007/08
G. Avaliacin e conclusins.
A experiencia obtida nos ltimos anos permitiunos comprobar que nos centros onde existen hortas escolares permanentes faise mais doado integrar os contidos que precisa a aprendizaxe competencial, posibilitando a interpretacin crtica e construtiva da sociedade e do mundo que rodea aos cativos e incorporando unha visin transversal a todas as reas do currculo. Ademais de axudar a entender o entorno, estimular o traballo en grupo e a colaboracin mutua, a horta ofrcelles s escolas un modelo didctico diferente, que fomenta o mantemento dos vnculos co pasado e o desenvolvemento dun futuro sostible. A resposta do alumnado e da comunidade educativa ao longo destes anos foi realmente positiva, xa que se acadou un alto grao de implicacin e de asuncin de responsabilidades.
201
A seguimento do proxecto constante durante o curso escolar. Ademais realzanse unha serie de enquisas ao comezar e nalizar o curso escolar que contestan os docentes, os pais e nais e o alumnado. A anlise dos resultados das entrevistas e enquisas realizadas nos ltimos anos reicten as seguintes ideas: Os mestres falan de: Maior e mellor comprensin dos conceptos relacionados co medio natural. Aprendizaxe social: traballo en grupo, organizacin, compartir, etc. Mellora do traballo a nivel psicomotriz: axeitada gradacin da forza e dos movementos. Mellora do coecemento das lingua galega: as sesins formativas imprtense en galego. Incremento do vocabulario: ensnaselle aos cativos os nomes das ferramentas e tiles da horta en casteln e ingls. Atencin especca ao grupo do alumnado con problemas de aprendizaxe. Os pais e nais transmiten que existe unha maior aceptacin dos rapaces a hora de consumir hortalizas na casa. En especial os pais destacan que o incremento da conciencia ecolxica dos nenos e nenas a hora de facer a compra e ao tratar os restos orgnicos na casa. Na horta o alumnado amosa unha curiosidade inesgotable. Os nenos e nenas participan encantados do traballo na horta, e mesmo fan os seus propios experimentos na casa ou na clase. Nos centros nos que se leva desenvolvendo o proxecto dende fai mais tempo, os cativos amosan un xeito mais positivo de valorar o rural e acadan unha maior conciencia ambiental. Por todo o anterior polo que creemos rmemente na existencia dunha horta ecolxica en todos os centros educativos, ocupando un espazo establecido, do mesmo xeito co ximnasio ou a biblioteca. Aplaudimos iniciativa do Concello de Vigo, por crer e apoiar o proxecto.
202
INTRODUCIN
Os expertos sinalan que seran necesarios vinte anos de cambio tecnolxico para mitigar o efecto da raricacin e encarecemento do petrleo. Hai organismos internacionais de prestixio que inician a sa preocupacin ben coecido neste senso o movemento das cidades en transicin ou transition towns. Dos gobernos europeos, tan s o Britnico ten unha comisin gobernamental ocial sobre este problema. Lonxe de mensaxes catastrostas, cada vez son mis as voces que alertan da posibilidade de que por este motivo as cidades, onde se aglutina a maior parte da poboacin, cheguen a ter, nun futuro prximo, problemas para seren abastecidas de produtos de primeira necesidade. E, a pesar de que as causas son radicalmente diferentes, non sera a primeira vez na que as cidades se viran ante esta tesitura: ao longo da historia, por motivos moi diversos, que van dende guerras ata desastres naturais, moitas cidades encontrronse en situacins lmite de desabastecemento de alimentos. A inercia dos seres humanos pola supervivencia foi a que, por exemplo, nunha situacin semellante descrita, por motivos polticos de sobra coecidos, levou a poboacin cubana a organizarse para o establecemento de hortas urbanas que producisen froitas e hortalizas na Habana e outras cidades. Coecidas como Unidades Bsicas de Producin Cooperativa (UBPC), hoxe producen mis do 50% das hortalizas e froitas frescas que se consumen na Habana. Podera dicirse, polo tanto, que os cubanos e cubanas, se ben obrigados pola necesidade, van un paso por diante de ns neste eido e estn mellor adaptados nova situacin que se avecia. Un argumento mis a prol da horticultura urbana sustentable vn dado polo carcter intensivo da agricultura industrial, que consume inxentes cantidades de enerxa, en grande parte para o transporte dende o lugar de producin ao lugar de comercializacin e consumo. Segundo a organizacin GRAIN, a agricultura industrial xera entre o 44 e o
203
Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Pumario e Ruth Carams Blanco
57% das emisins de gases efecto invernadoiro polo seu elevado consumo de enerxa, fundamentalmente en transporte: As pois, sen pretender espallar o pnico ou propiciar lecturas politizadas, parece evidente que a estratexia a seguir polos pases mis desenvolvidos neste sentido debe pasar por levar a cabo iniciativas semellantes posta en marcha na Habana. Mais, coma todos os grandes cambios, o ideal que o proceso conte cun perodo de adaptacin no que se inclan necesariamente actividades formativas e de investigacin experimental. A travs da formacin, a poboacin urbana pode aprender as tcnicas agrcolas bsicas do mesmo xeito que, por constituren unha necesidade vital, noutrora se foron transmitindo estes coecementos no entorno rural. E, por outro lado, mediante a investigacin e a proba-erro posible depurar as tcnicas cara a procesos mis sustentables. Nesta lia, a modo de ensaio do que sern os modelos urbanos post-petrleo, o Concello de Culleredo est a desenvolver unha iniciativa de horticultura urbana dirixida a todos os sectores da poboacin e que se enmarca nun programa mis amplo a prol do desenvolvemento sustentable no Concello. A Rede de Hortas Urbanas de Culleredo estase a levar a cabo en Vilaboa, no Pazo Vila Melania, mais a aceptacin que est a ter entre os vecios fai pensar na posibilidade de replicar a idea e xa existen propostas viables para novas ubicacins. O proxecto de horticultura urbana de Vilaboa incle un programa de formacin terico-prctica previo e un servizo de asesoramento simultneo actividade hortcola posterior. O terreo habilitado conta con 1150m2 divididos en 23 parcelas individuais de 50m2 cada unha que son adxudicadas aos usuarios por tres anos prorrogables a dez, segundo o regulamento de uso e os criterios de adxudicacin denidos. A iniciativa ten das compoentes: unha de tipo terico e outra de carcter prctico. Deste xeito as persoas que desenvolvan a actividade poden, ante situacins de alerta allimentaria nas cidades, converterse en suxeitos activos chave para o cambio, pois son vectores da transmisin de coecemento aos vecios e a sa comunidade, pois este tipo de actuacins permitiralles acumular coecementos e experiencia nos contextos urbanos. O proxecto conta co apoio da Fundacin Biodiversidad por canto contribe proteccin da biodiversidade e a promocin do desenvolvemento sustentable
204
V. Formacin
1. Formacin terica: Sesin 1 e 2 2. Formacin prctica: Sesin 3
VII. Avaliacin
1. Anlise do proceso e avaliacin de resultados
205
Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Pumario e Ruth Carams Blanco
Nestes momentos estanse a nalizar as obras de acondicionamento e creacin das hortas e est en proceso a adxudicacin das mesmas. Por outra banda, estanse a asentar as bases para o artellamento da Rede de Familias Sustentables.
206
207
Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Pumario e Ruth Carams Blanco
208
Formacin e sensibilizacin
As actuacins formativas iniciais desenvolvronse ao longo de tres sesins, das tericas e a terceira de carcter prctico, baixo o nome: Achegndonos Terra. O programa formativo, que se impartiu a dous grupos heteroxneos de quince persoas, incluu os seguintes temas: 1. Orixe da agricultura Domesticacin das plantas silvestres Primeiros cultivos 2. Agricultura.Tipos Tradicional, industrializada, cultivos transxnicos, permacultura, agricultura ecolxica, agroecoloxa 3. O solo Formacin, composicin e funcins Textura e estrutura do solo Disolucin do solo 4. As plantas Nutricin Fotosntese Reproducin 5. Abonado da terra Ciclo da materia orgnica Abonos orgnicos e minerais Abonos verdes Compostaxe e vermicompostaxe 6. Deseo do horto ecolxico Orientacin Entorno natural Funcins das sebes Rego 7. Asociacins e rotacins de cultivos. Biodiversidade no espazo (asociacins) Biodiversidade no tempo (rotacins) agricultura biodinmica,
209
Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Pumario e Ruth Carams Blanco
Relacins entre diferentes cultivos Calendario de cultivos Sementeira, transplante e colleita 8. Medidas preventivas fronte s enfermidades dos cultivos Fomento da biodiversidade Manexo do solo Manexo das herbas Remedios ecolxicos 9. Produtores/consumidores ecolxicos Cooperativas de consumo ecolxico Consumo responsable Sementes ecolxicas de variedades tradicionais Soberana alimentaria De entre os asistentes s sesins formativas, sairn os futuros adxudicatarios das hortas. Ademais das actuacins formativas, celebrronse das xornadas de sensibilizacin, que se acompaaron da edicin de folletos e cartelera, coa nalidade de introducir os cidadns na importancia e necesidade de emprender iniciativas deste tipo. Se ben se tentou atraer o maior nmero de persoas s xornadas de sensibilizacin, estas complementronse con notas de prensa e presentacins aos medios coa intencin de achegar o proxecto a toda a poboacin.
210
en xeral, con todas as actividades a prol da sustentabilidade que se vaian desenvolvendo, tentando que non sexan actuacins illadas, senn que se consiga obter unha perspectiva global da problemtica ambiental. Os resultados do seguimento das familias servirn para a elaboracin dun Manual de Boas prcticas no fogar.
Conclusins
Parece evidente que a non moi longo prazo o contexto enerxtico vai favorecer o desenvolvemento de prcticas hortcolas nas cidades, as como outras actuacins dirixidas ao autoabastecemento e o aforro de enerxa. por isto que experiencias coma a que se est a desenvolver no Concello de Culleredo son de grande interese de cara a favorecer o perfeccionamento tcnico futuro, as como polo seu papel divulgativo e exemplicador.
Referencias
BILL MOLLISON e RENY MIA SLAY: Introduccin a la permacultura. Tagari, 1999. CITYHUERTO (Traducin ao galego pola Asociacin Galega de Horticultura Urbana, AGHU): Manual Bsico de Horticultura Urbana. http://www.cityhuerto.es/CityhuertoManualHorticulturaUrbana.pdf DOLDN GARCA, X.R: A situacin enerxtica galega no contexto europeo, Revista Galega de Economa, vol. 17, nm. extraord. (2008), pp. 241-262. GRAIN, Accin Internacional por los Recursos Genticos: www.grain.org HOPKINS, ROB: The Transition Handbook: from oil dependency to local resilience. Greenbooks. UNIVERSIDAD DE LA HABANA, Colectivo de autores: Unidades Bsicas de Produccin Cooperativa. Desarrollo rural y participacin (1996).
211
Carlos Traviesas Sampedro, Pedro Rocha, Xabier Pumario e Ruth Carams Blanco
ANEXO FOTOGRFICO
212
Resumo
O novo movemento de horticultura urbana no mundo ven a mobilizar as persoas que vivimos nas cidades para reclamar e traballar por recuperar a nosa soberana alimentaria, recoecendo o noso dereito a decidir que queremos comer e a producir parte dos nosos alimentos, garantindo, para poder cultivalos, o acceso terra, a auga e as sementes naturais, locais e ecolxicas. Recuperarase as, non s unha maior autonoma e seguridade, senn tamn o contacto coa vida e o ciclo natural.
Orixes
Os orixes da horticultura urbana remntanse tan atrs como os inicios das primeiras cidades. Nun principio non foi a horta a que chegou cidade, senn que pequenos ncleos rurais creceron para acabar formando urbes. Dentro desas urbes quedaron atrapadas pequenas granxas e terras, e pequenas hortas que resistiron o paso dos anos e a especulacin urbanstica e permaneceron ata hoxe, sendo o mis antigo referente de horticultura dentro das urbes. Dentro do propio casco vello das cidades mis histricas de Galicia pdense topar antigas casas que inda hoxe en da teen xardns e hortas nos patios de atrs e nos patios interiores. A causa da especulacin urbanstica, o crecemento dos edicios en proximidade, tamao e masicacin, as zonas verdes nos ncleos urbanos tenderon a desaparecer e o acceso terra para a maiora dos habitantes das cidades quedou anulado. No ltimo sculo foise producindo unha paulatina despoboacin das zonas rurais, coas novas xeracins mudndose para s cidades en busca de outras oportunidades laborais e de crecemento. As hortas familiares quedaron relegadas s casas dos avs e foron desaparecendo a medida que estes desaparecan.
213
O costume de cultivar a terra estase a perder coas novas xeracins, polo que e indispensable achegar a terra as cidades, onde vive a maiora da poboacin, ca esperanza de que esa toma de contacto engada unha nova perspectiva nosa visin da sociedade actual. O termo horticultura urbana utilzase para referirse a tdalas prcticas de cultivo de hortalizas dentro das zonas urbanas. Comprende tanto hortos en zonas axardinadas de edicios, xardns municipais e parcelas abandonadas, como o cultivo en recipientes (testos, sacos, mesas de cultivo...) nas terrazas, patios, tellados, balcns e ata sobre os solos de formign de prazas e ras. Unha das sas caractersticas principais o aproveitamento do espazo ao mximo, sendo as densidades de cultivo e os rendementos que se obteen por metro cadrado xeralmente moi elevados. Tamn as dicultades son maiores ao intentar construr micro ecosistemas illados, rodeados de asfalto e formign, nos que o alcanzar equilibrios case unha arte en si mesma. Existen moitos tipos de hortos urbanos, algns exemplos seran: Hortos de integracin social: nos que colectivos desfavorecidos cultivan os seus propios alimentos, tendo acceso a zonas de terra cedidas polos seus propietarios e xestionadas por asociacins sen nimo de lucro. Hortos de cruzamento xeracional: as parcelas son xestionadas conxuntamente por dous membros de xeracins distintas, pretende poer en contacto os coecementos da terceira idade coas inquedanzas de futuro das novas xeracins. Hortos nas escolas, para que os nenos aprendan nas escolas as tcnicas bsicas de cultivo, os ciclos da natureza, a estacionalidade das colleitas... Hortos para a terceira idade: promovidos normalmente pola administracin, con obvios benecios para a sade dos participantes. Iniciativas para a producin de alimentos para grupos desfavorecidos, xestionadas e traballadas por voluntarios e con terreos cedidos polos seus propietarios. Hortos de asociacins de vecios. Hortas periurbanas salvaxes. Hortos en recipientes: buscan aproveitar calquera espazo iluminado dispoible (balcns, terrazas, patios...), engadindo solo frtil onde non o hai, e producindo, a pequena escala, para autoconsumo.
A AGHU
Dende Xullo do 2009, a Asociacin Galega de Horticultura Urbana (AGHU), ven traballando por crear unha rede social de contacto entre as persoas interesadas na horticultura urbana en toda Galicia.
214
Usando internet como ferramenta indispensable nesta tarefa, a asociacin conta xa con asociados nas principais cidades galegas e con unha rede de contactos que estn a formar grupos de traballo local en cada unha das cidades. Nun momento de crise enerxtica e nanceira, son moi necesarias iniciativas que fomenten cambios nos nosos estilos de vida de modo progresivo, actuando a todos os niveis: consumo, producin, mobilidade, aproveitamento de recursos e minimizacin do impacto ambiental e da xeracin de residuos. A travs da web www.hortaurbana.info e do foro da asociacin, os membros da rede poden permanecer en contacto, organizndose e reunndose para levar adiante actividades en comn en pro da horticultura urbana en Galicia. Todas as persoas e colectivos interesados son libres de formar parte da AGHU, tendo as indicacins de como facelo a travs da web. Os ns da asociacin son os seguintes: a) Estudo, investigacin e desenvolvemento da Horticultura Urbana ecolxica, libre de pesticidas, fertilizantes ou conservantes qumicos e libre de transxnicos (OXMs). b) Difusin pblica dos coecementos adquiridos mediante charlas, cursos, obradoiros, documentacin fsica ou/e electrnica, etc. c) Promocin e xestin de hortas urbanas privadas e pblicas. d) Fomento da soberana alimentar das urbes e do consumo de alimentos ecolxicos de proximidade xeogrca. e) Proteccin e utilizacin de sementes ecolxicas e a defensa da biodiversidade hortcola local. Para a consecucin destes obxectivos, desenvolve e desenvolver as seguintes actividades: Reunins organizativas e divulgativas. Actividades de investigacin e desenvolvemento tcnico da horticultura urbana. Colaboracin con outras asociacins ou institucins pblicas ou privadas en pro dos ns da asociacin. Xornadas de traballo e estudo para asociados e simpatizantes. Charlas e obradoiros para a divulgacin dos coecementos adquiridos. Organizacin de eventos de troco de coecementos, excedentes e sementes. Constitucin de grupos locais de traballo da asociacin nas principais cidades. Creacin e fomento para a creacin de hortas urbanas.
215
Valores
En cidades de todo o mundo estanse a levar a cabo programas de fomento da autosuciencia enerxtica e alimentaria co obxecto de asegurar unha estabilidade social e laboral que tamn respecte o contorno. A AGHU pretende crear modelos que dende o mbito local, fomenten espazos ecientes para o desenrolo dunha vida mis sostible e que recupere o contacto coa terra. A horticultura urbana est directamente enfocada cara soberana alimentar das urbes, pois defende o dereito dos urbanitas a traballar e defender a sa soberana alimentar a travs da creacin de lugares e tcnicas de producin ecolxica de alimentos, dentro ou cerca do entorno das cidades. O que se busca que o maior porcentaxe posible de produtos frescos que se consumen na cidade sexan producidos de forma local, ecolxica e sostible. As razns polas que se crean hortos urbanos son moi variadas, a maiora non contan cun tamao suciente como para suplir as necesidades dunha familia, pero si que permiten achegar unha parte dos alimentos frescos. En calquera caso, separadamente da producin de alimentos, os hortos urbanos poden xerar unha riqueza moi diferente nos barrios onde se leven a cabo, contribundo ao tecido social da zona ao ser lugares de encontro, intercambio e aprendizaxe. Desde a AGHU o noso obxectivo a corto prazo non sera a autosuciencia, senn un achegamento da poboacin urbana producin de alimentos e aos agroecosistemas. Se queremos avanzar na autonoma alimentaria, xerar conciencia da importancia dun consumo local e da existencia e mantemento dunha estrutura produtora de alimentos propia, necesario aproximar esa realidade aos consumidores, e unha forma sinxela de facelo inicindose no cultivo hortcola. Ao cultivar, anda que sexa a pequena escala, aprendemos sobre o coidado do solo e da estacionalidade dos produtos da nosa zona, xa que para afacernos a consumir produtos dos que poder dispor sen necesidade de grandes transportes, moi importante saber das sas pocas de cultivo. Tamn crucial para achegarnos as dicultades que entraa o traballo dun agricultor (o control de pragas e enfermidades, o manexo da diversidade e a xeracin de equilibrios...), para que logo saibamos valorar os produtos que se nos ofrecen e sexamos conscientes do tipo de modelos que apoiamos ca nosa cesta da compra. As, o principal obxectivo da asociacin a transmisin de coecementos e de recursos para unha xeracin de hortos que fomenten ese re-aprendizaxe. Busca a creacin de iniciativas tamn individuais pero, sobre todo, tendendo formacin de grupos, sendo o aspecto social unha parte bsica. Os hortos poden usarse para a organizacin de pequenos ncleos en barrios e comunidades de vecios. Trtase de proxectos de baixa complexidade, con mltiples
216
posibilidades e responsabilidades, cos que sinxelo crear estruturas de apoio que despois poden ser utilizadas noutras iniciativas veciais. A AGHU ten pouco tempo de vida pero a sa constitucin coincide cun momento no que estn xurdindo proxectos en toda Galiza. Queremos proporcionar un lugar de encontro, con materiais, modelos e exemplos facilmente adaptables a diferentes situacins que sirvan para a creacin e dinamizacin de hortas urbanas, por exemplo, proporcionando modelos de contratos para a cesin de terras, modelos de proxectos para hortos cos concellos, deseos, e tamn informacin sobre o cultivo en si, adaptada a Galiza, tanto en hortos como en recipientes. Tamn queremos fomentar a comunicacin directa, poendo a disposicin de calquera persoa un foro no que poder resolver dbidas ou pedir unha axuda mis concreta. Creemos que fundamental crear unha rede de apoio da que formar parte e que poder acudir para compartir experiencias e ideas A asociacin defende ante todo a paz, os dereitos humanos e animais, un modelo de vida ecolxico e sostible e a soberana alimentar dos pobos.
Situacin Actual
A asociacin quere prover modelos de producin de alimentos cun impacto ecolxico mnimo nos que primen o reciclaxe, a reutilizacin e o uso eciente da auga e da enerxa. Coidar o contorno e as persoas que vivimos nel son aspectos prioritarios nos proxecto a desenrolar, pretendndose xerar movementos sociais baseados na sustentabilidade e a autoxestin. A AGHU unha asociacin moi nova, anda en proceso de consolidacin, pero que nace con moita enerxa. Na actualidade estanse constitundo grupos locais, chamados Alcouves, nas principais cidades galegas. Estes grupos teen total autonoma pero contan co respaldo da asociacin para o desenvolvemento dos seus proxectos. Algns dos proxectos que se estn a levar a cabo:
217
A parcela ten unha extensin de 950m cadrados. A diferenza de outros proxectos de horticultura urbana, encntrase no casco urbano da cidade, exposta aos axentes contaminantes xerados nas nosas cidades e contra os que hai que protexela. O proxecto ideado pola AGHU contempla das fases ben diferenciadas en canto xestin da organizacin e da participacin. Nunha primeira fase (os dous primeiros anos de vida do proxecto), seran de posta en marcha e consolidacin, xestionado e realizado polos compoentes fundadores. Deste xeito, pretendemos manter unha coherencia na aplicacin dos valores da asociacin cultivo e deseo da horta, e tamn presentar s posibles participantes un proxecto ben establecido, consolidado e en funcionamento. A AGHU asume a organizacin do mesmo, cun grupo de traballo de perl heteroxneo, no que est presente persoal formado no eido da agricultura natural, a horticultura urbana, a educacin ambiental, as enerxas renovables, a compostaxe, e a permacultura . Xa na primeira fase da implantacin considrase facer actividades abertas nas que se presentar o proxecto s asociacins e comunidades de vecios prximas. Nunha segunda fase, traballarase para a implicacin e participacin de outras persoas e grupos de vecios, cos que se pretender establecer vnculos e compromisos coa propia AGHU. Temos en conta tamn, que como primeira horta da AGHU en Santiago, esta ser de tipo experimental (horta piloto), na que poder dar cursios, obradoiros, etc. Ao longo do proceso, qurense documentar os pasos seguidos na creacin da horta: a identicacin e cesin dos terreos, a preparacin e redaccin do proxecto, o deseo preliminar da horta (pechadura, acceso auga, zonas de cultivo, plan de compostaxe, accesos...), a anlise do solo, a preparacin do terreo, a eleccin dos cultivos, das asociacins e rotacins, o control de pragas, modelos de xestin do traballo, planicacin e organizacin, etc.
218
219
datos de contacto son: AVCD de Lavadores, Ra Ramn Nieto 302, 36210 Vigo, e-mail: villagalicia@terra.es.
220
Outras actividades
Ademais na AGHU traballamos activamente na difusin dos nosos valores organizando intercambios de plantas e sementes, participando en mesas redondas, xornadas e entrevistas, e tamn, mediante o material dispoible na nosa pxina web, ademais de incentivar e axudar aos socios e socias a practicar a horticultura urbana na casa.
221
Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte CabaLar.
F. Barreiro Carracedo1, J.I. Romar Corts2
1
O presente traballo constte unha ampliacin actualizada do presentado co ttulo O proceso social da cooperativa Monte Cabalar: anlise da estrutura de oportunidades no I Congreso Internacional de Valorizacin Integral do Monte, novembro 2008 en Compostela. 2 Sociedade Cooperativa Galega Monte Cabalar, A Somoza, A Estrada, 36684, Galiza, e-mail: montecabalar@montecabalar.com
Resumo
Monte Cabalar unha cooperativa de explotacin comunitaria da terra que agrupa aproximadamente 3.600 propiedades de mis de 1.000 propietarios nunha explotacin gandeira en extensivo con mis de 700 ha de monte fechadas nas parroquias de Somoza, Tabeirs, Nigoi, Arca e Souto (concello dA Estrada), e que desenvolve unidades de xestin forestal co obxectivo comn de intervir sobre o abandono e o minifundio. A repercusin obtida rearmou a pertinencia do modelo e lexitimouno como un proceso oportuno que facilitaba o uso de recursos propios. Por este motivo faise unha reexin sobre o proceso social xerado a partir de marzo de 2006 que culminou positivamente na constitucin da cooperativa. Para o estudo do proceso social analsase o capital social entendndoo como acumulacin de diferentes activos que cristalizan nun comportamento cooperativo mutuamente benecioso para as persoas que participan e para o conxunto da sociedadeque se tia acumulado, e analsase a estrutura de oportunidades que neste proceso foi visualizada pola comunidade: Oportunidade organizativa: modelo endxeno no que poden participar a totalidade dos afectados directa ou indirectamente. Oportunidade do modelo de xestin: baseado no silvopastoralismo, na sustentabilidade, na producin tradicional e ecolxica. Oportunidade econmica: modelo de valorizacin do monte e de recuperacin da propiedade perdida, cun obxectivo produtivo, de rendibilidade econmica a medio prazo, con capacidade de xacin de emprego e baseado no principio da economa social.
225
Oportunidade ecolxica: modelo cun valor ecolxico, ambiental e paisaxstico engadido. Oportunidade social: perspectiva de cambio xeracional e social que leva comunidade a participar no proceso reforzando a accin colectiva. Oportunidade poltica: contexto poltico de relevo na administracin e que abre a estrutura de oportunidades. Palabras clave: minifundio, abandono, comunitaria, cooperativo, unidade de xestin, endxeno.
Limiar
Un tpico xa, referido a Monte Cabalar, a pregunta: Como posbel pr de acordo a case 1.000 propietarios para agrupar nunha nica explotacin unhas 3.600 propiedades?. Mesmo se pode formular, e teno feito propios e forneos, como o antiparadigma da nosa idiosincrasia: Como se poden pr de acordo 330 galegos falando de leiras?, partindo, xa que logo, dun apriorismo baseado no suposto de que o individualismo sera un dos operadores para denir a nosa identidade colectiva, cando non deixa de ser unha manifestacin mis do individualismo agrario baseado na forza da propiedade que Marc Bloch xa no 1933 deniu para a conformacin do novo campesiado propietario da Franza do sculo XVIII. O obxectivo analisar o proceso social Monte Cabalar coa perspectiva de termos participado na fundacin e dinamizacin do mesmo, de termos previamente formulado a nivel terico a estrutura de oportunidades do proceso que presentamos, de telo concebido como un ensaio necesario na procura de alternativas partindo de que, cando menos, no que atinxa s caractersticas denidoras e, agora xa, consecuente s primeiras conclusins tiradas da nosa experiencia, podera ter unha validez xeral.
Mtodo
Recrrese socioloxa actual, en particular metodoloxa de anlise dos movementos sociais e das accins colectivas, e teora do desenvolvemento. Sistematzase unha conceptualizacin bsica: movementos sociais, proceso social, capital social, estrutura de oportunidades polticas, estrutura de oportunidades, teora da mobilizacin de recursos, etc. Proponse como mtodo estabelecer unha correlacin entre dous procesos que afectan ao rxime de propiedade (o noso obxecto) partindo de contextos econmicos e sociais moi diferentes. Anda que prximos no tempo, son opostos na solucin, particin / integracin, mais, ao cabo, semellantes no obxectivo: O proceso que levou particin do monte vecial en man comn (1870-1920) porque abra unha estrutura de oportunidades para as familias.
226
Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar
O proceso que promove a actual xestin integral cooperativizada de Monte Cabalar porque de novo abre unha estrutura de oportunidades. A correlacin, pois, entre un proceso histrico e un actual, debera permitir o distanciamento necesario para acadar perspectiva e precisin analticas.
Desenvolvemento
Os movementos sociais (MS)
Sidney Tarrow (1994) dene o MS como accin que realiza un grupo de persoas que comparten vivencias, obxectivos comns, que estn relacionados por vnculos de solidariedade e que fan fronte a unha autoridade. Manuel Antonio Garretn (2004) fala de movementos sociais, en plural, como accins colectivas relativamente estbeis e cun mnimo nivel de organizacin, orientados mudanza ou conservacin da sociedade ou dalgunha esfera dela responden a tensins ou contradicins especcas e tentan resolvelas, diferencindoos do Movemento Social, en singular, referido ao nivel histricoestrutural dunha determinada sociedade e denindo o seu conito central. Coincide deste xeito co movemento societal que propn Alain Touraine (1998) asociado ao seu concepto de historicidade como o traballo que a sociedade moderna cumpre sobre si mesma, inventando as sas normas, as sas institucins e as sas prcticas. Para o estudo dos movementos sociais actuais ambos autores superan o paradigma terico da accin social colectiva sustentado na nocin da estrutura econmica como determinante dos movementos sociais e integran novos conceptos: Touraine, o suxeito e a vontade do individuo en armarse como actor; Garretn, a integracin da dimensin das subxectividades: a identidade e os factores socioculturais, o mundo da vida.
227
a) a eliminacin da pluralidade de dominios sobre a mesma cousa, e b) a privatizacin dos espazos comunais en precisa sntese de Ramn Villares (1994). A loita polo acceso propiedade plena da terra e a diculdade para xuntar o capital con que redimila forzando solucins a travs do sobreemprego (canteiros, segadores, tecedeiras), de hipotecas e, sobre todo, da emigracin, foron, xa que logo, interiorizando colectivamente un plus de valor afectivo, non convertbel en valor de mercado e menos asequbel que este, valor que se corresponde co que Garretn chama a integracin da dimensin das subxectividades. Esta mentalidade posesiva (xogando co concepto de Macpherson), conformada tan s un sculo atrs e polo tanto anda viva na memoria familiar, axuda a explicar a falta dun mercado de terras real e a acumulacin de propietarios absentistas.
228
Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar
Efectivamente, os montes en man comn foron vistos como recursos propios que instrumentalizados directamente favoreceran a mobilidade. Xa que logo, incardinado na dinmica do movemento social, entre dous sculos, de loita para acceder plena propiedade da terra e perante a necesidades de aumentar a base territorial, as comunidades desenvolveron un proceso social especco, no noso caso, o Cabalar, entre 1870 e 1920, o da particin dos montes comunais que permita acceder xestin privada e directa dese recurso. Este proceso de particin da propiedade comunal do monte desenvolveuse porque, aln de concorrer na historicidade da construcin da sociedade burguesa, abra oportunidades: ampliou a base territorial de cada explotacin familiar garantindo a subsistencia ao primar a diversificacin de cultivos e usos permitindo un aproveitamento mis intenso e mis directo do monte aplicando un principio de xustiza social: a cada un segundo o seu traballo
229
calidade de vida (Silvia Lpore, 2006); o fechamento de oportunidades, reforzado, en todo caso, pola falta de diagnstico e intervencin do contexto poltico, facendo que, por pasiva, a EOP impuxese restricins; a integracin da dimensin das subxectividades, neste caso a angustia pola perda da propiedade de facto e pola imposibilidade de garantir a transmisin do patrimonio familiar non identicado. Estes factores no seu conxunto asentaron unha conciencia colectiva de crise e abriron espectativas que favorecesen solucins de adecuacin entre a propiedade e as tendencias sociais dominantes.
230
Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar
pluralismo de actores, interxeracional e interprofesional, integrados na comunidade e con coecemento do territorio acta como un movemento social, cando menos nesta fase inicial, reforzando a vertebracin social e integrando as marxes sociais fundamntase e desenvolve a economa social procura unha mudanza que afecta ao conxunto da comunidade constite un grupo aperturista de presin perante a comunidade e a Administracin
231
Obxectivamente, en todo proceso que se inicia, a primeira oportunidade que se abre a do proceso en si: somos ns mesmos, o noso proxecto, o noso modelo, os nosos recursos humanos incorporados ao traballo cooperativo, a nosa entrega e ilusins... a oportunidade visualizada pola comunidade.
232
Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar
Oportunidade econmica
Modelo de valorizacin do monte e de recuperacin da propiedade perdida que incorpora un monte abandonado aos circutos de producin, cun obxectivo produtivo de rendibilidade econmica a medio prazo, con capacidade de xacin de emprego e baseado no principio da economa social con capitalizacin a travs de achegas voluntarias dos socios, con redistribucin do retorno cooperativo en concepto de anticipo laboral, rendemento da terra e do capital social, e con investimento en formacin, investigacin e divulgacin.
Oportunidade ecolxica
A paisaxe tradicional era unha paisaxe cultural congurada por un modelo agroforestal antrpico cuxo funcionamento se baseaba no equilibrio entre os diferentes elementos. O abandono da actividade xunto s alteracins introducidas no modelo forestal crearon unha secuencia cclica acumulacin de biomasa, lume, erosin- que provocou o colapso do ecosistema. Fronte a grandes masas de toxo e eucalipto, a recuperacin e ordenacin dun macizo de 1.200 ha, co obxectivo de gaar a batalla do lume e manter os estndares de producin en ecolxico, abre unha oportunidade de xestin do territorio que favorece a biodiversidade, a mellora ecolxica, ambiental e paisaxstica.
233
Oportunidade social
En todo o exposto subxace un contexto de reaxustes estruturais no sector primario, de relevo xeracional (coa prctica totalidade dos propietarios incapaces xa de transmitir a identicacin dos leiros) e de mudanza social. Contexto no que Monte Cabalar ensaiou diferentes lias na direccin desta perspectiva de cambio, empatizando cos propietarios e residentes ao abrir a oportunidade de volver a recuperar o monte, e cos propietarios non residentes ao acharen un motivo ilusionante de reencontro coa terra (redimidos agora da angustia de perda da propiedade ao poderen participar coa supercie respectiva, independentemente da sa localizacin, na explotacin cooperativizada), o que levou comunidade a participar na conducin do proceso reforzando, cunha actitude de compromiso co rural, a accin colectiva.
Conclusins
O proceso que estamos a desenvolver, o mesmo que sucedera hai 130-90 anos, un proceso necesario, oportuno, positivo e, nos seus elementos denidores cando menos, irreversbel. Cmpre seguir avanzando na reflexin sobre a propiedade. Superar concepcins inmobilistas e acadar unha concepcin dinmica e corresponsabilizada da propiedade que permita, mediante diferentes instrumentos, recuperar a producin, sendo especialmente importante e lexitimador que xurda este obxectivo fra do mbito terico ou lexislativo e se produza na base, a nivel da comunidade. Volvendo importancia dada por Tarrow EOP e condicin previa de que non hai proceso sen actores sociais, desde a nosa experiencia consideramos necesario afastar o debate ideolxico da denicin e aplicacin de reformas estruturantes do rural para evitar a demora das mesmas por canto anda contamos con actores sociais no territorio, instrumento indispensbel para o xito de reformas dinamizadoras, de xeito que de novo as institucins poidan crear as condicins que abran oportunidades para accins colectivas. O proceso Monte Cabalar demostrou que existe un importante stock de CS que activbel ao transformarse en capital econmico, que amplibel o crear mis CS, e que transferbel dentro da propia comunidade (sobre todo nas seguintes xeracins) e cara o exterior, actuando como modelo. A poltica pblica pode contribur ao fortalecemento de CS, empoderando poboacin rural a travs do apoio de proxectos endxenos de desenvolvemento rural a travs da accin contra o abandono, e do fomento d estruturas intermedias. En todo caso, Monte Cabalar pode ser tomado como un pequeno microcosmos representativo de boa parte do 67,9% dos montes en mans de propietarios
234
Capital social e estrutura de oportunidades no proceso xerado pola cooperativa Monte Cabalar
particulares, e, nesa medida, como unha experiencia, entre outras, extrapolbel e pertinente para acometer a valorizacin do monte galego.
Agradecementos
A vora Barreiro, con cuxo estmulo iniciamos este traballo; aos socios de Monte Cabalar, depositarios do capital social, por canto constiten a accin colectiva e son o proceso en si mesmo; aos socios traballadores: construtores da nova paisaxe Monte Cabalar; os amigos, moitos e diversos, consello e nimo impagbel.
Bibliografa
Aguirre, A. e M. Pinto, (2006), Asociatividad, Capital Social y Redes Sociales, Revista Mad, Universidad de Chile, n 15, pp. 74-92. Farinetti, Marina (2002), La conictividad social despus del movimiento obrero, Nueva Sociedad, Buenos Aires, n 182, pp. 60-75. Filgueira, Carlos H. (2001), Estructura de oportunidades y vulnerabilidad social. Aproximaciones conceptuales recientes. En Seminario Internacional: Las diferentes expresiones de la vulnerabilidad social en Amrica Latina y el Caribe (20 e 21 de xuo de 2001, Santiago de Chile) Ed. Naciones Unidas- CEPAL, pp. 2-36. Garretn, Manuel A., M. Cavarozzi, P. Cleaves e J. Hartlyn (2004), Amrica Latina en el siglo XXI. Hacia una nueva matriz sociopoltica, Santiago de Chile, LOM ediciones. Kaztman, Rubn (2000), Notas sobre la medicin de la vulnerabilidad social, IPES, Coleccin Aportes Conceptuales n 2, Montevideo. Lpore, Silvia (2006), )La vulnerabilidad social de los sectores pobres del AMBA y la estructura de oportunidades del sistema, III Congreso Nacional de Polticas Sociales, Buenos Aires, en prensa. Luque, Emilio (2003), Del capital social a la poltica: las capacidades pblicas como articuladoras de las comunidades democrticas, UCM, Madrid Tarrow, Sidney (1997), El poder en movimiento: los movimientos sociales, la accin colectiva y la poltica, Madrid, Alianza Editorial. Touraine, Alain (1995), Produccin de la sociedad, Mxico, UNAM. Touraine, Alain (2005), Un nuevo paradigma para comprender el mundo de hoy, Barcelona, Ed.Paids Villares, Ramn (1994), Desamortizacin e rxime de propiedade, Vigo, Edicins A Nosa Terra Villares, Ramn (1994), Desamortizacin e rxime de propiedade, Vigo, Edicins A Nosa Terra Zambrano, Alba (2006), Liderazgo para el empoderamiento comunitario, Universidade de Barcelona, en rede.
235
RANHA LUPA DE QUILMAS; COMO UN MOVEMENTO SOCIAL PDE-SE PROXECTAR NUNHA ALTERNATIVA CONTRA A DESTRUCIN DO TERRITORIO
Cooperativa Rainha Lupa, ADEGA; Cooperativa Rainha Lupa, ADEGA; Cooperativa Rainha Lupa, ADEGA . Palabras chave: Agro-ecoloxa; Saberes tradicionais; Territorio; Custodia; Contaminacin acstica, qumica, paisaxstica; Biodiversidade; Sustentable; Autoconsumo; Soberana alimentar.
Xos Manuel Casais Gonzlez. Luca Ferreira Fernndez. Adela Figueroa Panisse.
237
Xos Manuel Casais Gonzlez, Luca Ferreira Fernndez, Adela Figueroa Panisse
Comps pouco maduro de algas lavadas pola chuva e amolecidas durante un par de meses nunhas cuncas feitas de pedra redonda (bolos) dispostas beira dos terreos moi preto da praia, despois espallbanse polos terreos de cultivo onde remataban a sa descomposicin. Usado principalmente para pataca. Tamn eran engadidos direitamente aos terreos adubos animais (feces das crabas, vacas, ovellas, burros e porcos) procedentes das cortes e o humus das carballeiras.
Unha resposta social pola ameaza da ocupacin dos terreos pola ampliacin da piscifactora
Coa aprobacin do Plan de Tecnoloxa Alimentaria (asinado por Fraga, xa en funcins) no ano 2005 dse carta branca a empresa noreguesa Stol Sea Farm para a construcin de novas plantas acucolas de reproducin e cra de rodaballo e a ampliacin das xa existentes, entre elas a situada en Quilmas, que na actualidade conta cunha supercie 25.000 m2 e pretende multiplicar 10 veces o seu tamao. Esta fbrca de peixes pretenda ocupar a maiora do terreo comprendido entre as casas da aldea e o mar e os vecios eran
238
Ranha Lupa de Quilmas; como un movemento social pde-se proxectar nunha alternativa contra a destrucin do territorio
extorsionados para a venda a prezos irrisorios das sas leiras e ameazados coa expropiacin forzosa, xera que moitos vecios de Quilmas xunten as sas forzas nun movemento social de loita para evitar que dita ampliacin arrase 25 Ha de solo agrcola cultivado, dende hai sculos polos poboadores deste lugar. Dende o ano 2005 en Quilmas viviuse unha revolucin, a Plataforma pola Defensa do Patrimonio Cultural de Quilmas non deixa un intre a loita, organizando protestas e reivindicando o dereito natural de poder conservar as agras, a costa, o medio ambiente e a paisaxe tal e coma as recibiron dos seus devanceiros e entregarllas as aos seus llos. Despois de dous anos de batallar coas diferentes administracins (Concello de Carnota, Xunta de Galicia, Augas de Galicia), presentando alegacins aos diferentes Plans de Acuicultura (revisins, etc...) sen recibir resposta, chamando ao dilogo aos mandatarios responsables, recibindo ameazas e coaccins de representantes da industria produtora de rodaballo para a venda dos terreos coa sombra da expropiacin, despois de ter realizado numerosas denuncias polas verteduras descontrolados dos euentes da piscifactora, con cargas de pensos visibles e produtos qumicos enviados ao mar; os vecios deciden, sempre apoiados e asesorados por ADEGA que colaborou dende o principio na planicacin do proceso e na loita contra a ampliacin coma nas denuncias por contaminacin e na realizacins das anlises por verteduras que demostraron ser contaminantes e estar fra das normas vixentes, tomar outra postura activista e pragmtica e emprenden un proxecto alternativo para protexer o territorio, e as blindalo.
239
Xos Manuel Casais Gonzlez, Luca Ferreira Fernndez, Adela Figueroa Panisse
Esta cooperativa representa a alternativa sostible baseada na tradicin e nos coecementos da agroecoloxa fronte a un desenvolvemento economicista e predador do territorio, representado polo granxa de acuicultura Stolt Sea Farm.
A importancia da formacin
A formacin d@s cooperativistas en tcnicas de agricultura ecolxica, non se desatendeu, realizronse diversos cursos de horta ecolxica (enfocados a recuperar das labregos e vecios as tcnicas agrcolas tradicionais e incorporalas ao cultivo ecolxico das terras), de fruticultura, poda, compostaxe, etc... realizados por tcnicos da Consellera do Medio Rural e por ADEGA. Con estas primeiras experiencias levuse prctica un horto ecolxico, no que se proban os cultivos mis adecuados ao solo e comzase a artellar o sistema de organizacin do territorio e a distribucin do traballo.
240
Ranha Lupa de Quilmas; como un movemento social pde-se proxectar nunha alternativa contra a destrucin do territorio
A formacin contina ata o de agora, no que vai de ano desenrolronse en Quilmas un curso de manipulador de alimentos e outro de apicultura, coa instalacin de 3 colmeas con ns produtivos (complemento horta), e incremento na polinizacin nos cultivos.
O desenvolvemento do agroecosistema
A necesidade de conservar a biodiversidade e de realizar un manexo ecolxico dos cultivos e do solo, marcou a planicacin e a estructura do agroecosistema, onde os obxectivos a conquerir foron os seguintes:
COMO SE ESTN A REALIZAR Plantacin de cultivos herbceos (cereal) e perennes coma froiteiras autctonas e a introducin do cultivo do esprrago. Manter illas de vexetacin autctona (xestas, toxos, xunqueiras, silveiras) usadas coma sebe controlada, Reproducir rbores e arbustos autctonos para a creacin dun sistema de sebes (sabugueiros, salgueiros, abruos, etc) Diversicar as castes cultivadas, sempre preferindo s de carcter autctono ou adaptado (cebola e allo de Quilmas, faba de ollo de perdiz, froiteiras e cereal do pas) Compostaxe de restos vexetais procentes da poda e roza dos terreos e de restos dos cultivos.
Diversicar a vexetacin
Rotacins en funcin do uso de nutrientes dos cultivos (pex. Nabizas (estercado) Pataca cedo Faba) Retomar o uso das algas coma abono. Uso de abonos verdes (avea, alfalfa, trebo, etc...)
Crear un ambiente favorable para os cultivos, instalalos nos terreos mis apropiados e obter producins sustentables.
Proxecto de conservacin e instalacin de sebes cortaventos. Os terreos ridos e areosos sanse para centeo, gueiras e aromticas. As zoas de maior pendente para froiteiras. Uso de insectos para a polinizacin (abellas, abellns). Favorecer o equilibrio entre fauna beneciosa e plagas (sebes, rot. Cultivos,etc..). Uso de leitos orgnicos para os cultivos que protexan ao solo da erosin polo vento e da evaporotranspiracin.
Con este plantexamento elaborouse un deseo espacial radial de ocupacin por tipo de cultivo. Digamos que partindo coma centro dos arcos concntricos tpase o invernadoiro e a horta, no seguinte aro/arco estn os cultivos extensivos despois as producins perennes (esprragos, froiteiras e aromticas) e na ltima franxa o cereal, tendo en conta a periodicidade das operacins/labouras precisas e accesibilidade. Neste cadro pdese apreciar a supercie aproximada da Agra ocupada pola Cooperativa Ranha Lupa S.C.G.:
241
Xos Manuel Casais Gonzlez, Luca Ferreira Fernndez, Adela Figueroa Panisse
TIPO DE CULTIVO FROITEIRAS* Maceiras Pereiras Cerdeiras Figueiras Ctricos e granados ESPRRAGOS CEREAL Trigo Pas** Trigo Callobre** Trigo Castellano Centeo** CULT. EXTENSIVOS CULT. HORTCOLAS*** COMPOSTAXE SEBES TOTAL
500 m2 2.331 m2 20.000 m2 3.000 m2 9.000 m2 3.000 m2 5.000 m2 3.000 m2 2.500 m2 500 m2 300 m2 36.662 m2
2000 m2 2.331 m2 30.000 m2 8.000 m2 10.000 m2 3.000 m2 9.000 m2 4.000 m2 3.000 m2 1.000 m2 3.000 m2 55.962 m2
*Todas as froiteiras plantadas, excepto os ctricos e os granados, son de castes autctonas en recuperacin. **O trigo do pas e o centeo proceden de Carballo, rea mis prxima onde se topou a variedade, supuxronse as de mis similitude cultivada en Quilmas. O Callobre topuse en no Centro de Investigacion Agraria de Mabegondo. ***Para a horta inclese 500 m2 de invernadoiro.
Banco de sementes
Coma un dos obxectivos principais da cooperativa o uso de material xentico autctono, dende o comezo tdolos vecios aportaron sementes prpias. Destas primeiras sementes e das seleccionadas despois da primeira colleita, e outras que pouco a pouco fronse xuntando, estase a elaborar un banco de sementes, para a conservacin de variedades e intercambio entre os vecios. Exemplos destas castes en recuperacin Cebola de Quilmas Cebola de Ameixenda
242
Ranha Lupa de Quilmas; como un movemento social pde-se proxectar nunha alternativa contra a destrucin do territorio
Faba de ollo de perdiz Faba raxada Faba de caldo Faba verdina Allos de Quilmas Nabiza de Vadebois Porro de Carnota Millo branco etc...
243
Xos Manuel Casais Gonzlez, Luca Ferreira Fernndez, Adela Figueroa Panisse
A producin de alimentos de forma sustentable que permitiu, ata o de agora, unha nova incorporacin profesional ao rxime especial agrario. Creacin dunha estrutura organizada que afronta novos retos, solicitar a parte do monte que antes eran de uso comunal, para o manexo polos vecios coma un complemento agrcola, recuperando o seu uso tradicional fornecedor de materias primas e como recurso para a xeracin de emprego. Na faldra do Pindo, tense detectado a presencia de bosquetes de Quercus lusitanica, carballo anano, que debido s xestins da Cooperativa, dos vecios e de ADEGA, xa foi declarado especie protexida pola anterior Xunta de Galicia, na Direcin Xeral da Conservacin da Natureza. Isto unha das mltiples acins asociadas Ranha Lupa na sa prctica ecolxica.
Conclusins
A cooperativa demostrou que se pode facer unha explotacin agrcola de carcter ecolxico con posibilidades de sustentabilidad. Que o traballo comunitario posible e graticante. Tamn que a recuperacin de saberes tradicionais pode ser un elemento de riqueza e de cohesin vecial. Tamn que posvel unha xestin integrada do Territrio incorporando valores econmicos e culturais : Cultivo das agras, recuperacin do monte vecial, posta em valor do porto medieval de Quilmas. Toda esta actividade presidida pla mole impresionante do Monte Pindo que domina o territrio ,denindoo e protexendoo ca sua maxestuosidade. Pensamos, que con esta iniciativa poderemos aanzar poboacin no medio rural, compensando a dramtica sangra demogrca que este medio est a sufrir en Galiza. Coa esperanza posta en poder incrementar os socios/as, proceder a un renovo de traballadores e crear unha estrutura slida que afronte novos retos e o paro da ampliacin da piscifactora. Quilmas Vive!
244
245
Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Grao, Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera
Para todo isto contamos no grupo con coecementos moi variados e complementarios, e as a formacin e coecementos abarcan dende os campos da bioloxa e medioambiente, a hostalera e repostera, msica, psicoloxa, fsica, electricidade e enerxas renovables Cada persoa do grupo chega a partir dun percorrido vital e aposta por esta nova vida no rural, con respecto e ilusin, aportando o seu coecemento e ganas de compartir.
Traxectoria
A asociacin parte dun recorrido e dunha experiencia por parte de cada unha das granxas, onde fronse dando unha serie de pasos; dende acondicionamento de cada vivenda intregada en ncleos do rural co intento de xar vida nel; dende anlise e inscricin de terras e parcelas no consello regulador de agricultura ecolxica o C.R.A.E.G.A., a preparacin das hortas en base a unhas maneiras de respecto e equilibrio, aplicacin de saberes tradicionais, sementes autctonas, recuperacin de mananciais de auga para o rego, deseo de bancais con pasillos para poder traballar entre eles sen debilitar e pisar o chan, aporte de compos e acolchado natural con restos vexetais, desbroces, follas, asociacins entre plantas beneciosas entre si, rotacins de cultivos, creacin de rincns con prantas medicinais, recuperacin de peches con vexetacin natural, plantacin de rbores frutais Na actualidade contamos con tres invernadoiros, un deles est en fase de construcin, 200 m2, 400 m2 e 800 m2 situados un en cada granxa e varias parcelas a horta diseadas con bancais e pasillos, temos tamn frutais, frutos silvestres, polos, galias, ovellas.., logrando ter as unha gran diversidade entre todos. Fai un ano formamos unha asociacin de produtores de horta en ecolxico. Asociacin A Hortia da Ponte. Participamos en feiras sustentables, organizadas en distintos concellos e a partir de las foi a maneira tamn de entrar en contacto con distintos particulares e cooperativas de consumo ecolxico interesadas nos nosos productos de temporada que logramos con toda ilusin sacar das nosas hortas. Empezamos a ir a plaza de abastos da Estrada, os das de feira para levar os nosos produtos, para ir buscando un sitio xo, e agora xa dispoemos tamn de dous locais alugados dentro da praza, para traballar o ncleo mis cercano e potenciar os mercados locais. Despois de ver a demanda dos consumidores dos nosos produtos, decidimos entre as tres granxas dar un paso mis e empezar a organizarnos como unha cooperativa de traballo asociado
246
Obxectivos
A cooperativa ter como obxectivo a producin de distintos cultivos de horta de temporada de forma ecolxica, co mximo respecto cara natureza, medioambiente, ns mesmos e o noso entorno. Ditos produtos comercializaranse de forma conxunta mediante distintas frmulas; facendo cestas da compra variadas, sadas a feiras, mercados, venta a tendas, cooperativas de consumidores, empresas transformadoras de produtos ecolxicos A situacin xeogrca da Estrada, Forcarei e Cerdedo no centro de Galicia facilita que poidan facerse repartos semanais nas vilas e cidades prximas (Santiago, Pontevedra, O Carballio, A Estrada, Laln, etc.
Educacin e concienciacin
Ademais da comercializacin dos produtos pretndese ofertar unha serie de actividades relacionadas coa educacin, concienciacin cara o medioambiente e interacin co noso medio e entorno. Consideramos moi importante amosar e poder transmitir uns valores e recuperar unhas formas de facer, nuns momentos onde o medio rural sufre un profundo abandono, e atopmonos que tanto no cultivo, os saberes, a cultura e os coecementos que estes conlevan, como na maneira de chegar os produtos os consumidores de forma local e sustentable nos mercados e prazas de abastos, existe un baleiro no relevo xeneracional, e o perigo da perdida de todo este modo de vida. Na actualidade a media de idade que te atopas en calquera aldea Galega do interior ou praza ou mercado e moi avanzada e necesario amosar que existe unha demanda para encher ditos ocos co a gran perda que isto supora de non facerse, as novas xeracins teen no rural e no respecto pola natureza un posible modo de vida. Dentro das actividades de educacin- concienciacin, ofertaramos amosar as nosas hortas e granxas con percorridos explicativos sobre as nosas formas de facer, maneiras baseadas en ensinanzas de deseo de hortas ecolxicas con asociacins, rotacins de cultivos, acolchado, compostaxe Comentar que algunha membro da Asociacin conta coa experiencia de dar diversos talleres de deseo de hortas, compostaxe, preparados naturais, taller de marmeladas, obradoiros de emprego de agricultura ecolxica, a formacin dos distintos compoentes da Asociacin e rica e variada en temas de horta, cultivos innovadores, agroecoloxa, cra de aves, repostera e cocia con produtos ecolxicos e naturais, construcin e electricidade , sistemas de rega, tendo en conta os sistemas de enerxas renovables, aforro enerxtico, bioconstrucin e sustentabilidade.
247
Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Grao, Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera
E cooperativa como oportunidade para mis xente das nosas zonas do rural ou que se incorporen a l, persoas que poidan atopar unha oportunidade onde desenvolver as sas inquietudes nun facer de respecto cara a natureza e o mediambiente. Agora imos a presentarvos cada unha da traxectoria mis persoal da xente que imos a formar a cooperativa:
248
Das colleitas despois cos seus desafos, alegras e desgustos tamn pasando por algunha terra e experimentando ca venta directa, decidiuse subir un peldao e abrir un punto de venta directa no mercado da Estrada DA EIRA A NOS convertendo a nosa horta familiar nunha forma de vida no rural producindo alimentos moi saudables diferenciando o plstico que estamos acostumados a ver. O pouco tempo de abrir, coecemos a uns compaeiros que xa tian un posto no mercado e unha forma de vida moi parecida a nosa, eran produtores e facan venta directa polo que co tempo os nosos camios fronse unindo ata que chegado un punto, tras coecernos mellor e compartir experiencias, decidimos subir o mesmo carro, emprender un viaxe conxunto ca xente da HORTIA DA PONTE co n de compartirnos o esforzo e as satisfaccins que van dando os pasos percorridos. Un novo membro da nosa familia adrian compaeiro dende que chegamos e sempre disposto a botar unha mao cando xo falta, tamn subiu o carro que diriximos en conxunto e con moita ilusin mia familia e a hortia, co n de demostrar e revindicar que unha agricultura tradicional e posible, un rural vivo que produza alimentos sans e naturais, non perxudiciais para a nosa sade nin a natureza, esa e a nosa losofa e a do proxecto que emprendemos con enerxa e gaas de cambialo establecido.
Adrin
Eu nacn nun pequeno pobo marieiro chamado Porto do Son, si, ochedes ben, Porto Do Son. Anda que a mia familia era marieira por parte de mia nai traballabamos a terra, eu pouco faca xa que daquela era un cativo, pero non pensedes, debullaba o millo, abralle a corte os animais, sachaba as patacas no tempo... Pouco a pouco mentres ia facendo maior, pensaba eu, fun deixando de ir aldea, unha decisin moi pouco axeitada xa que agora poda ter un maior coecemento do funcionamento dos ciclos da terra. Pouco a pouco ia deixando a aldea ia tirando cara ao mar, os pais non lle gustaba moito a idea de ir o mar, pero ollos que non ven,corazn que non sinte. Foi pasando o tempo e os trece anos funme para Santiago, al non xen mais que perder o tempo e acabar de quitar o graduado escolar. O rematar na escola, dediqueime a sacar ttulos relacionados coa hostalera, pxenme a traballar en restaurantes, panaderas... Levando anos, xa estaba cansado de botar horas e horas traballando para esperar por un soldo a n de mes. Coecn unha familia que empezaba unha vida nova moi preto de onde eu viva. Co tempo fmonos coecendo, sen darme conta que an dndome bos consellos e ensinndome pouco a pouco como se traballaba a terra. Antes de deixar o traballo de cocieiro, nunhas festas no barrio de San Pedro, Santiago, coecn a das parellas de mozos que tian unha ilusin pola vida tradicional e por facer as cousas ben. Por cousas da vida, os mozos e a familia atopronse na estrada, xa que cada quen tia un posto no mercado da A Estrada.
249
Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Grao, Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera
Pola mia parte, canso da cocia decidn deixalo e probar algo novo.Tiven sorte que naEstrada xa estaban dndolle voltas as cousas, entre outras exista a posibilidade de asociarse e formar una cooperativa xa que non era factible traballar so, repartindo o traballo, sendo as mais levadeiro, so cabe dicir que pensaron ter un cocieiro a sa beira e vela estou eu.
250
Durante dito curso decidn meterme cun grupo de compaeiros e compaeiras a reealizar un proxecto, chamado A Hortia da Ponte, pasio a pasio dito proxecto vai sando adiante, con l quero conseguir que a agricultura ecolxica sexa o meu medio de vida. A tarefa de convencer sociedade, longa pero non imposible. Aqu, na Terra de Montes, temos que lograr convencer pouco a pouco para que os pequenos agricultores deixen de mercar os sulfatos, os herbicidas que contaminan e destren cada vez mis as nosas terras, para que recuperen eses coecementos que antigamente utilizaban os nosos avs. Coa prctica da agricultura ecolxica promoveremos unha serie de tcnicas e mtodos cos que faremos fronte degradacin progresiva do medio ambiente e as poder mellorar a calidade da nosa vida e a dos achegados.
251
Aurora Calvio, Julio Morales, Elena Antelo, Isidro Peleteiro, Mara Grao, Toms Ferreiro, Israel Ferreiro e Adrin Mosquera
Buscamos ter unha comercializacin de venta directa, e nos animamos a solicitar un posto na praza de abastos da Estrada, dous das a semn, a resposta da xente foi moi boa, e al foi onde nos atopamos a Mara e Toms (de Cora) e Adrin, que estaban cun proxecto moi similar o noso, nos fumos coecendo e xunto con nos os da Hortia da Ponte, (Julio e Aurora [da Ponte], Elena e Isidro [de Pedre]) decidimos unir as forzas de todos e nos encamiamos xa a xuntar os postos da Estrada e a participar xuntos nas feiras, e organizarnos como unha cooperativa de traballo asociado, para as poder disfrutar anda mis o que estamos vivindo, e colaborar no que poidamos, en poder ofertar produtos sans a xente que os necesita. En todo este camio, tamn se sumaron a cooperativa de consumidores de productos ecolxicos, A Gradicela, de Pontevedra, e un grupo de consumidores tamn de ecolxico, no instituto da Xunqueira en Pontevedra, tamn consumidores da Estrada que veen directamente a plaza da Estrada, as nosas familias e amigos. As que cada da estamos moito mis contentos e animados, de poder levar este sono realidade e compartila con todos vs. Sen mis despedmonos coa ilusin de seguir no camio, realizando os nosos soos e dar un servizo a natureza e sociedade. Unha aperta da xente da Hortia. Bicos e sados. Comentar que dispoemos dun correo e dunha blog en internet; ahortinhadaponte@gmail.com ahortinhadaponte.blogspot.es
252
Camarero Rioja, A. (1991): Tendencias recientes y evolucin de la poblacin rural en Espaa, en Poltica y Sociedad, n 8, p. 23. Destacamos de este socilogo rural, que ha trabajado en temas relacionados con los cambios en el medio rural, entre otros Paisajes sociales y metforas del lugar: una exploracin de la ruralidad itinerante en Navarra (2002) Pamplona. Universidad de Pamplona. Plataforma Rural es una alianza de personas, organizaciones campesinas-agrarias, movimientos sociales por la soberana alimentaria y asociaciones de consumidores y consumidoras comprometidas con el mundo rural. Ms informacin en: <www.nodo50.org/plataformarural>.
253
(1991), estamos sumidos en un proceso de transnacionalizacin del territorio donde aparecen como vestigios la cultura rural. Se da paso a una renovada cultura rural, las masas de urbanos tienen tambin su escape en el campo, en un pueblecito... El medio rural est, en muchos casos, siendo receptor de oleadas de urbanitas venidos de las ciudades, lo que acrecienta su dependencia respecto al medio urbano, en un proceso de cierto consumo de la cultura rural (Sanz, 2007). Este hecho junto a la escasa poblacin rural, comentada anteriormente, terminan generando una relacin campo-ciudad dependiente. Segn Camarero Rioja, el campo al disminuir su funcin productiva en favor de la reproduccin de las poblaciones urbanas, ha aumentado su dependencia (1991:23). Ante esta panormica y producto de los numerosos riesgos, en palabras de Beck (1998), de la actual sociedad capitalista que desemboca en insatisfacciones profundas y desafecciones variadas (Calle, Soler y Vara, 2009), surgen movimientos de personas venidas, tanto de zonas rurales como de urbanas (principalmente), que plantean volver al campo, como estrategia de vida. En este sentido y a partir de los aos 80, observamos un cierto resurgir de esa ruralidad despoblada en la medida en que empiezan a aparecer nuevos modelos convivenciales, nuevas formas de vida fundamentadas, principalmente, en un retorno al campo (Nates y Raymond, 2007). El neorruralismo aparece, entonces, como una mezcla de protesta social, bsqueda de nuevos modelos sociales o de visiones arcadianas de experiencias comunitarias predecesoras. Algunos autores han intentado, a pesar de la complejidad del objeto de estudio (dada la tremenda hetereogeneidad de las experiencias, perles individuales, valores, novedosidad del fenmeno, entre otros aspectos), plantear una cierta clasicacin de estas experiencias neorrurales. Lo cierto es que encontramos diferentes enfoques de planteamiento que terminan cercando en mayor o menor medida el objeto de estudio. En este sentido, encontramos la aportacin de Mara Jess Rivera (2009:419-430) quien realiza un estudio minucioso de las nuevas redeniciones de lo rural y atendiendo, especialmente, al caso de Navarra; mientras que Andrs de Blas Rodrguez y Xos Elas Trabada (1991:76-78) han intentado establecer una cierta tipologa, a partir de dos variables: motivaciones y modelo organizativo. Para estos autores, las iniciativas repobladoras pueden estar impulsadas por motivaciones ecologistas, economicistas o de refugio; mientras que la disposicin del grupo humano, como segundo criterio de clasicacin, congura modelos nucleares, de comuna o de comunidad. La fusin de ambas clasicaciones podra dar lugar a numerosas combinaciones, tales como comunas con motivaciones ecologistas, asociaciones nucleares con enfoque economicista o comunidades de refugio. En relacin a la propuesta de Mara Jess Rivera, distinguimos tres tipos de neorruralidad: pragmtica (dominio del hogar), de refugio (dominio de la comunidad) y de arraigo (dominio de la naturaleza). En la primera de ellas, el campo es una salida obligada (ejemplo de las zonas periurbanas ms econmicas donde terminan residiendo personas con menores recursos imposibilitados de vivir en la ciudad); en el segundo caso, el cambio de residencia de la ciudad al pueblo es voluntaria pero contina guardando las relaciones con el espacio urbano (ejemplo de las personas que marchan al pueblo pero hacen toda su vida en la ciudad); y por ltimo, la autora seala la opcin
254
de quienes deciden marchar al pueblo como cambio de vida y crtica a la ciudad. Lo interesante de estas aportaciones es, en denitiva, reejar la diversidad como elemento angular del caleidoscopio que representa el fenmeno neorrural.
255
tiempo, ideas y valores y, con ese n, vivir juntas (bajo diferentes modelos de organizacin comunitaria); y que practican un estilo de vida sostenible en un sentido profundo. En este sentido, las experiencias5 que encontramos son, fundamentalmente, okupaciones rurales, repoblacin de pueblos abandonados o algn modelo ecoaldeano, minoritarias en la nebulosa de la neorruralidad no politizada. Las distintas experiencias forman parte de diferentes redes o coordinadoras, entre las que podemos destacar dos fundamentalmente: la red ibrica de ecoaldeas (en adelante RIE) y las okupaciones rurales y rurbanas (agrupadas bajo los encuentros de okupacin y preokupacin rural). Anteriores a estas redes, encontramos dos organizaciones extintas ya: el Movimiento Alternativo Rural (MAR) surgido en 1984, movimiento que agrupaba a colectivos repobladores de todo el territorio nacional y la Federacin Anarquista de Colectividades del Campo (FACC) surgida en 1990 a partir de un grupo de colectivos de diferentes partes de la pennsula [Los Arenalejos (Mlaga), A Noitia (Len), Manzanares (Soria)] que vieron la necesidad de coordinacin entre comunidades rurales. La RIE realiza anualmente un encuentro peninsular de experiencias de vida en comunidad, coincidiendo con la temporada estival, siendo el ltimo de ellos en un proyecto fallido de ecoaldea Samara (Requena, Valencia)6. Congregan, en unos cuatro das, a numerosas personas (la auencia de personas ha variado pero aproximadamente entre 200-400 personas acuden a los encuentros de ecoaldeas) dispuestas a aprender en los inmumerables talleres sobre autosuciencia rural, terapias alternativas, crecimiento personal, relaciones humanas, monedas complementarias, educacin libre, resolucin de conictos, la propia RIE... y otros que surgen in situ. Por otro lado, desde el actual movimiento de okupacin rural se vienen celebrando numerosos encuentros como el ltimo celebrado en la Alta Garrotxa (Girona) a nales de junio de este ao. Ambas redes (tanto la RIE como las experiencias de okupacin rural) responden, a grandes rasgos y asumiendo la debilidad de las generalizaciones, a dos perles distintos: por un lado, las experiencias que vienen de la okupacin y la accin poltica antisistema y, por otro lado, las propuestas ms cercanas al ecologismo y la espiritualidad. Estas diferencias forman parte de la herencia de estos proyectos comunitarios, ya que encontramos en el surgimiento del movimiento hippie en los aos 60 una distincin parecida entre aquellos proyectos que estaban motivados por cierto compromiso poltico o social (ejemplos actuales de Longo Mai y Fellowship Intentional Communities), y en otros casos por una voluntad de bsqueda espiritual y crecimiento personal (comunidades del Arca de Lanza del Vasto o la ecoaldea de Findhorn) (Escorihuela, 2008). Vamos a apuntar brevemente algunos de los elementos caractersticos, a partir de los dos ejes principales (modelos comunitarios de vida y enfoque agroecolgico), de
Las tres experiencias con las que ms he trabajado son el proyecto Escanda Espacio Social Colectivo para la Autogestin, la Diversidad y la Autonoma (Ronzn, Valle de Lena, Asturias), el proyecto de okupacin rurbana de Can Masdeu (Barcelona) y el pueblo okupado y recuperado de Lakabe (Valle de Arce, Navarra). Para ms informacin, ver entre otros materiales, Colectivo Malayerba (1999). Colectividades y okupacin rural. Madrid. Tracantes de sueos; y Asociacin Vida Comunitaria. (2001). Pueblos vivos: experiencias de vida comunitaria, ao 2000/2001. Cdiz. Ed: Vida Comunitaria. Para ms informacin, ver la pgina de la RIE www.ecoaldeas.org.
256
las experiencias comunitarias agroecolgicas. En este trabajo se entiende la agroecologa como el manejo ecolgico de los recursos naturales desde dinmicas de accin colectiva, que caminan hacia el fortalecimiento del potencial endgeno de los territorios para el mantenimiento de la biodiversidad sociocultural de los mismos (Sevilla Guzmn, 2006), deconstruyendo, por otro lado, el discurso ecotecnocrtico de la sostenibilidad. En este sentido, destacar que desde la agroecologa se considera que las cuestiones tcnicoagronmicas ligadas al manejo de los agroecosistemas, estn inmersas en un paraguas poltico-cultural (Cullar y Sevilla, 2009) que incluye las relaciones de poder que se dan en el contexto sociopoltico. Asimismo, desde el paradigma de la agroecologa, se parte del rechazo a la concepcin respecto al mito de la superioridad del mundo urbano industrial sobre el mundo rural, ya que ste ha sido una parte esencial de los argumentos utilizados para justicar la destruccin de las culturas campesinas e indgenas como una condicin fundamental para la modernizacin de la agricultura (Altieri, 1987). En este sentido, estas iniciativas trabajan desde el manejo ecolgico de los recursos naturales, recuperando prcticas agrcolas y ganaderas de los territorios donde estn insertas (lo que implica, en muchos casos, un rescate del conocimiento tradicional en los usos y constumbres del lugar), por lo que es bastante recurrente encontrar huertas, vacas, cerdos y dems animales, elaboracin de pan, conservas, autoconstruccin con materiales locales o artesanas variadas; en un intento tambin de revitalizar espacios rurales despoblados. La componente ecolgica de estos proyectos camina de la mano de la vertiente social planteando, estas experiencias, duras crticas al actual modelo de sociedad (Autora Colectiva, 2006). La apuesta, en consecuencia, de estos proyectos por rescatar los aspectos positivos tanto sociopolticos como ambientales de lo que histricamente ha sido el campesinado (Sevilla y Soler, 2009), es una va de incidencia y transformacin social en el territorio. En este sentido y como decamos anteriormente, estos proyectos entienden su planteamiento comunitario de vida natural, simple y sostenible como una va de transformacin social, conectando asimismo con buena parte de las nuevas reivindicaciones de los nuevos movimientos sociales al apostar por una forma de vida que se inspira en pilares que chocan con los criterios de competitividad, acumulacin materialista o autoritarismo que encontramos hoy como valores sociales (Calle, 2005:255). Y es, en este sentido, donde podemos considerar a estas iniciativas como resistencias y alternativas al actual modelo de desarrollo rural. Los aspectos comunitarios estriban en la apuesta por generar lazos desde el cotidiano que permitan recuperar el sentido de comunidad, como apunta Escorihuela7 todas estn recorridas por un mismo deseo que las coloca en una igualdad de partida: acabar con el individualismo de la sociedad occidental y buscar formas de vida ms participativas, ms comunitarias, con mayor integracin social y con el entorno (). En denitiva, todas las respuestas reinventan a su manera la nocin de comunidad (2008:79-
Para ms informacin sobre cuestiones de vida en comunidad, ver, entre otros, Escorihuela (2000) Recuperar el futuro: II Encuentro Estatal de Ecoaldeas. Zaragoza. Ed: La Carrucha Cultural; Escorihuela (2008); Skinner (2007) 23 edicin. Waden dos: hacia una sociedad cientcamente construida. Madrid. Martnez Roca.
257
80). En este sentido, hay una apuesta por compartir y repartir los trabajos, elemento muy cercano a la aportacin en trminos de convivencialidad de Illich (1974). Se apuesta por el funcionamiento asambleario y existe una preferencia mayoritaria por el consenso como toma de decisiones inclusiva. Las tareas cotidianas suelen rotar y es normal las reuniones semanales operativas de trabajo. El enfoque comunitario de los proyectos no slo redunda en los trabajos desarrollados sino tambin en la economa de estos lugares y el uso de los recursos propios. En este sentido, los modelos econmicos van desde economas comunitarias profundas a modelos mixtos con partes comunitarias pero tambin pequeas economas individuales. Estos vnculos comunitarios amplios en el da a da de estas experiencias refuerzan y retroalimentan la perspectiva agroecolgica en cuanto accin social colectiva, recuperando la proximidad y la necesaria construccin desde lo local. En denitiva, este tipo de experiencias, reejo en buena medida de nuevas prcticas y discursos de los nuevos movimientos sociales, seran experimentos que hibridan lo que Calle, Soler y Vara (2009) llaman estilos agroalimentarios, cultivos sociales y nuevos movimientos globales, en la medida que practican una agricultura diferente (parte tcnico productiva de la agroecologa), satisfacen sus necesidades desde lgicas de cooperacin y solidaridad (mediante modelos comunitarios de vida) y se posicionan polticamente dentro de redes sociales crticas frente a la mundializacin actual (dimensin poltico-cultural de la agroecologa).
A modo de conclusin
Este pequeo trabajo introductorio pretende visibilizar los nuevos escenarios que se estn dando en nuestro medio rural. El estudio se enmarca, en consecuencia, en las reexiones propias en torno al devenir y revalorizacin del medio rural ibrico y cmo del surgimiento de estas novedosas experiencias de desarrollo rural sostenible, enmarcadas en el paraguas de la alternatividad rural, pueden generarse nuevas dinmicas sociales desde lo rural. No son recetas de nada, son respuestas variadas y diversas al actual modelo de sociedad consumista, recuperando la condicin campesina y los trabajos agroganaderos y forestales, trabajando desde la cooperacin y el apoyo mutuo, fundamentalmente, desde la voluntad de habitar un mismo espacio y querer compartir; todo ello como apuesta de incidencia poltica y de transformacin social (lejos del folklorismo rural y apostando por hacer del medio rural un espacio digno de vida). El trabajo permite reexionar sobre los nuevos escenarios que se plantean en la redenicin de los espacios rurales principalmente. No cabe duda de que estas experiencias entran a formar parte de los nuevos procesos en el medio rural y su estudio invita a una reexin sobre renovadas estrategias de desarrollo rural sustentable con enfoque agroecolgico.
258
BIBLIOGRAFA:
Altieri, M (1987): Agroecologa. Bases cientcas para la agricultura sustentable. Valparaso (Chile). CETAL. Beck, U. (1998): La sociedad del riesgo. Hacia una nueva modernidad. Barcelona. Paids. Calle Collado, A. (2005). Nuevos movimientos globales: hacia la radicalidad democrtica. Madrid. Editorial Popular. Calle Collado, A., Soler Montiel, M. y Vara Snchez, I. (2009). La desafeccin al sistema agroalimentario: ciudadana y redes sociales. I Congreso Espaol de Sociologa de la Alimentacin, 25 y 26 de mayo, Gijn. Camarero Rioja, A., (1991): Tendencias recientes y evolucin de la poblacin rural en Espaa, en Poltica y Sociedad, n 8, pp. 13-24. Camarero Rioja (2009): La sostenible crisis rural. En Documentacin Social. n 155, Monogrco La crisis del medio rural: procesos: procesos sustentables y participativos. pp. 13-22. Cullar, M. y Sevilla, E. (2009). Aportando a la Construccin de la Soberana Alimentaria desde la Agroecologa, en Ecologa Poltica, 38, pp 43-51. Escorihuela, J.L. (2008). Camino se hace al andar. Del individuo moderno a la comunidad sostenible. Manual para transicioneros. Crdoba. Editorial Nous. Guzmn Casado, G.; Gonzlez de Molina y Sevilla Guzmn, E. (2000). Introduccin a la agroecologa como desarrollo rural sostenible. Madrid. Mundi-Prensa. Lpez, D. y Lpez, J.A. (2004). Con la comida no se juega: alternativas autogestionarias a la globalizacin capitalista desde la agroecologa y el consumo. Madrid. Tracantes de Sueos. Illich, I. (1974). La convivencialidad. Barcelona. Ed. Barral. Autora Colectiva (2006) Los pies en la Tierra. Reexiones y experiencias hacia un movimiento agroecolgico espaol. Madrid. Ed. Virus. Moya, C. y Mazariegos, J.V., (1991): Viajes y retornos de una y otra parte, en Poltica y Sociedad, n 9, pp. 97-107. Nates Cruz, B. y Raymond, S (2007). Buscando la naturaleza. Migracin y dinmicas rurales contemporneas. Madrid. Anthropos. Prez-Vitoria, S. (2005) Les paysans sont de retour. Arles. Actes Sud. Prez-Vitoria, S. (2010) La riposte des paysans. Arles. Actes Sud. Rivera, J.M (2009): La neorruralidad y sus signicados: el caso de Navarra en RIS, vol 67 n2. pp.413-433. Rodrguez Eguidazabal, A.B. y Trabada Crende, X. E. (1991): De la ciudad al campo: el fenmeno social neorruralista en Espaa, en Poltica y Sociedad, n 9, pp. 7386.
259
Sanz Hernndez, MA. (2007). El consumo de la cultura rural. Zaragoza. Prensas Universitarias de Zaragoza Sevilla Guzmn, E., (2006). De la Sociologa Rural a la Agroecologa. Barcelona. Icaria Editorial. Sevilla Guzmn, E y Soler, M. (2009) Del desarrollo rural a la agroecologa. En Documentacin Social. n 155, Monogrco La crisis del medio rural: procesos: procesos sustentables y participativos. pp. 13-22.
260
Resumen
Durante las ltimas dcadas, el proceso de modernizacin de la produccin agroalimentaria en Europa ha tenido como resultado una creciente desconexin de la produccin agraria y de la base de recursos local. En aos recientes, no obstante, tiene lugar el crecimiento de sistemas alimentarios alternativos, de carcter local. Central para estos sistemas es la integracin de la base de recursos locales en la produccin agroalimentaria as como el gradual desarrollo de canales cortos de comercializacin. Consideramos que el proceso de desarrollo de la agricultura ecolgica en un polder holands y en un rea montaosa de Galicia. En ambas regiones los productores han desarrollado una produccin ganadera basada en el aprovechamiento de recursos localmente disponibles. Las sendas para el desarrollo de un sistema agroalimentario alternativo las capturamos en trminos de co-produccin entre hombre y naturaleza y las analizamos en trminos de novelties y novelty production. Palabras clave: produccin ganadera, agricultura ecolgica, desarrollo endgeno, agroecologa, recursos naturales, paradigma de desarrollo rural, novelties, novelty production, transiciones.
Introduccin
En Europa se han venido construyendo diferentes modelos de desarrollo durante las ltimas dcadas. Marsden (2003) distingue entre la modernizacin acelerada y la industrializacin de los procesos produccin y procesado de alimentos (el modelo agroindustrial); la creciente conversin del campo en espacio de consumo, explotado por los urbanitas (el modelo post-productivista); y la integracin de la agricultura, naturaleza, biodiversidad, ocio y provisin de servicios rurales pblicos y privados, la ampliacin de la identidad de agricultores y ganaderos, ms all de la simple produccin de alimentos (el modelo de desarrollo rural sostenible). En el caso de los dos primeros modelos, tanto la produccin agroalimentaria como la provisin de servicios rurales pblicos y privados estn separados en el espacio. La produccin agraria est basada en el desarrollo exgeno,
261
es decir, en la tecnologa y capital nanciero. En el modelo de desarrollo rural sostenible, las diferentes actividades estn integradas. La produccin est basada en un desarrollo endgeno, es decir, en el uso y reproduccin de recursos (naturales) localmente disponibles. El crecimiento de sistemas alimentarios locales alternativos tiene lugar dentro del paradigma de desarrollo rural sustentable. Es en este modelo donde encajan las experiencias de desarrollo agrario alternativo que mostramos en este trabajo y que potencian en mayor medida que otros modos de agricultura la soberana alimentaria de los pueblos. Los sistemas alimentarios alternativos aunque son pocos en nmero (en lo estadsticamente medible), son no obstante, los portadores de las semillas de transicin hacia la produccin y consumo de alimentos alternativos a los industriales y muy interesantes desde un punto de vista sustentable. Aunque es difcil de predecir, la bsqueda y anlisis de iniciativas alternativas exitosas ayudarn a distinguir las caractersticas de esta transicin y a promoverla. Esto requiere la adaptacin tanto del marco institucional poltico como cientco a las necesidades y condiciones de los productores que estn construyendo estas formas alternativas de produccin. El carcter para promover desarrollo y la dinmica de estas iniciativas lo capturamos partiendo de un marco conceptual que combina conceptos como la co-produccin, novelties y novelty production. Sus lmites los explicaremos utilizando las estructuras prospectivas y el apoyo institucional. En este trabajo por lo tanto, procedemos a ilustrar estas nociones desde la teora y desde la prctica, a travs del anlisis de dos iniciativas de produccin de ecolgica (por lo tanto alternativas a la produccin en su mayora convencional), e igualmente exitosas aunque haya tenido lugar en dos contextos territoriales totalmente diferentes: el Noordoostpolder en los Pases Bajos, y la Comarca de Verin, en la provincia de Orense (Espaa).
Aproximacin terica
Nuestro marco conceptual para recoger el desarrollo de iniciativas agroalimentarias alternativas al modelo agroindustrial y que nos acerquen a la soberana alimentara se alimenta principalmente de tres conceptos: la coproduccin, la novelty y la produccin de novelties o novelty production. Todos ellos limitados o potenciados por el conjunto de estructuras prospectivas y el apoyo institucional. El enfoque general ser el orientado al actor o actor-oriented approach en terminologa inglesa.
Co-produccin
La co-produccin que es la interaccin especca entre hombre y naturaleza y su mutua transformacin como consecuencia de esa interaccin (Toledo 1990) recurre a un proceso de Produccin en el que la naturaleza es transformada en bienes y servicios nales (para el consumo). En este proceso los productores actan como conectores (brokers) entre la naturaleza y la sociedad, o all donde se encuentran la sociedad y el ecosistema natural:
262
en un ecosistema articial, o agroecosistema. A travs de la co-produccin estn de manera creciente y continua (re)produciendo, remodelando y mejorando los recursos naturales (van der Ploeg 1997; 2003; 2008, Gerritsen 2002, Swagemakers 2008).
263
del suelo, la velocidad a la que los nutrientes son transportados en el suelo, su composicin, la facilidad con la que se pueden retirar races, la disponibilidad de agua, calor, luz, y tambin de los insumos qumicos como nitrgeno, fsforo, potasio, calcio, magnesio, etc. La produccin agraria debe optimizar el equilibrio entre estos factores de crecimiento. En los sistemas agroalimentarios basados en desarrollo endgeno los productores adaptan los factores productivos a los recursos naturales localmente disponibles para que el resultado sea ptimo, creando gradualmente un nuevo equilibrio. Crear el equilibrio correcto entre diferentes factores de crecimiento tiene lugar a cuatro niveles: al nivel del productor, de los diferentes dominios del trabajo dentro de la explotacin, al nivel del medioambiente y al nivel de los principios ordenadores es decir, la suma de opiniones, valores y estndares de los productores. Estos son los motores dentro de la produccin de novelties.
264
no podran trabajar sin trabajo familiar, acuerdos familiares. Lo mismo ocurre con la comunidad local. En cuanto al dominio de las relaciones econmicas e institucionales, cada explotacin tendr que adaptarse para cumplir regulaciones de tipo medioambiental, responder a demandas de los consumidores, sociedad, etc. Las novelties tambin son necesarias en el segundo nivel de coordinacin. Supongamos que se toma la decisin de incluir un cultivo intensivo en trabajo humano, o se quiere simplemente cambiar a un manejo ms intensivo en este tipo de trabajo, como es el caso de la produccin ecolgica. Esto slo es posible a travs de cambios y/o coordinacin con los otros dominios. Por ejemplo si no hay trabajo familiar suciente para esta estrategia y el mercado de trabajo no es capaz de cubrir esta necesidad, ser difcil llevarla a cabo sin encontrar una nueva novelty. En este caso una de carcter organizativo. En suma, es necesaria la coordinacin de todos los dominios para poder desarrollar novelties.
Principios ordenadores
El cuarto motor para la produccin de novelties es la confrontacin de nuevos principios ordenadores (Law 1994). Esto ocurre cuando la explotacin se plantea un cambio radical en su direccin y debe estructurarse de manera diferente. En este caso nuevamente reaparece la necesidad de las novelties. El nuevo principio ordenador es el motor de la novelty y acaba materializndose en una novelty.
265
tendr una inuencia en el desarrollo de nuevas novelties. Como apuntbamos antes, el xito solo tiene lugar cuando se mejora la coordinacin entre factores Los costes y benecios de una novelty nunca pueden calculares de forma precisa, o en detalle. Un cambio en la fertilizacin puede tener consecuencias sobre la ora y fauna e inuir en la calidad de la alimentacin del ganado, mejorar su saludo y/o reducir el exceso de nutrientes de forma que se paguen menos impuestos. Cada explotacin es una unidad compleja y los efectos positivos o negativos de un cambio pueden reejarse en diferentes partes del negocio. Por lo tanto, una novelty se puede denir tambin como una nueva manera de hacer o pensar. A veces, las novelties son modicaciones o rupturas de las rutinas existentes dando lugar a nuevas prcticas, conocimiento, y a inesperados pero interesantes resultados. Las novelties necesitan tiempo. Necesitan de una ordenacin especca y por lo tanto del desarrollo de un contexto particular. Se pueden interpretar como una manera que incrementa la posibilidad de hacerlo mejor (Ploeg et al. 2004; 2008). Siguiendo a Rip y Kemp (1998) una novelty puede entenderse como una nueva y prometedora conguracin que va a funcionar. Es el proceso de continua bsqueda por un nuevo equilibrio dentro del proceso de produccin, sea cual sea el producto que resultar de esa novelty. Segn estos autores, las novelties estn estrechamente relacionadas con expectativas y resultarn en un amplio programa de novelties interrelacionadas y reforzadas mutuamente, a pesar o incluso en el caso de que algunas individualmente fracasen. Por lo tanto, el resultado o la utilidad de una produccin de novelties solo puede evaluarse despus de pasado un tiempo. La agricultura, alimentada por la produccin de novelties, toma forma a travs de una explotacin siempre y cuando exista coordinacin entre los diferentes dominios del trabajo el segundo motor de la produccin de novelties.
266
mejorar continuamente el proceso de produccin, productos y patrones de cooperacin, y es posible a travs del uso de recursos siguiendo un patrn especco y gracias a la capacidad para reforzar las conexiones territoriales del conjunto de recursos locales. Todas y cada una de las conexiones implica negociaciones, renegociaciones y posiblemente la creacin de relaciones institucionales (Ploeg et al. 2009). Mientras no se institucionalizan, las estructuras prospectivas individuales son frgiles. En las ltimas dcadas, tanto la poltica y su marco regulatorio, como la investigacin cientca han estado a menudo orientadas por la estructura prospectiva construida bajo los auspicios de la modernizacin y la industrializacin de la produccin y procesos agroalimentarios. A menudo las normas impuestas (la gramtica) que responden a un compromiso coherente y a un complejo saber cientco () y las maneras de tratar con personas y artefactos, la manera de denir los problemas dieren de las propuestas e implementadas por los productores y organizadores de nuevas actividades (Rip y Kemp 1998). Consecuentemente, los productores innovadores se enfrentan a restricciones que limitan y/o evitan que se haga realidad su propia estructura prospectiva.
Investigacin cualitativa
La exploracin emprica de la interaccin entre hombre y naturaleza, novelties, y produccin de novelties est basada en mtodos de investigacin cualitativa. Estos mtodos son de gran utilidad en varias situaciones pero sobre todo si es precisa la exploracin de nuevos conceptos, si existe poca informacin disponible, y si el objeto de estudio, la realidad es compleja y est sujeta a continuos cambios. La investigacin cualitativa es un proceso iterativo en el que diferentes enfoques y fuente de informacin pueden y deben ser utilizadas. Concretamente aqu, utilizamos estudios de caso que ofrecen un adecuado contexto para el anlisis en profundidad del fenmeno que queremos investigar (Yin 1984). Se adapta especialmente bien al caso que nos ocupa, y al estudio de las novelties que surgen y a su vez facilitan el desarrollo de sistemas alimentarios locales alternativos (Campbell 1975, Flyvbjerg 2006). Adoptamos as mismo un enfoque etnogrco (Spradley 1979) que incluye la observacin directa, el anlisis de documentos disponibles y la entrevista etnogrca.
267
2001). Este enfoque parte de la realidad (emprica), de la experiencia (Glaser y Strauss 1967), y que tiene como objetivo llegar a conocer la dinmica de estas regiones a travs de iniciativas particulares. La investigacin se mueve en el contexto del desarrollo de sistemas alimentarios alternativos, locales que integran la base local de recursos en el proceso de produccin y el gradual desarrollo de canales cortos de comercializacin. En denitiva, vamos a hablar de la agencia de dos granjeros, uno en Holanda y otro en Galicia, y de cmo a partir de sus ideas, valores, opiniones (estructuras prospectivas) han desarrollado y puesto en marcha novelties que han llevado a otras novelties. Todo esto va a concluir con un incremento de su autonoma, de una mejora socio-econmica, y es una contribucin importante a la soberana alimentaria.
268
Actualmente emplea a 8 personas jas. Muchas de ellas combinan este trabajo con otros dentro de la produccin agraria. Hay 7 personas contratadas temporalmente, durante los meses de verano y cuando la siembra y cosecha demandan una mayor cantidad de trabajo. El trabajo se organiza de acuerdo a las diferentes unidades de negocio presentes en la explotacin y que estn organizadas de tal manera que encajan perfectamente con la actividad inicial de produccin de leche. A su vez, se intenta que la produccin lctea se adapte/coordine a nuevas actividades que van surgiendo. La infraestructura de la granja est formada por la casa principal donde vive la familia, y est situada la tienda y el almacn de los quesos. Alrededor de la casa se sita el almacn para el heno, el de la maquinaria, el de fro para mantener las hortalizas frescas, los corrales para pollos y cerdos, y en verano tambin para las vacas (que pueden pastar cerca de la granja durante esta estacin)
Principios ordenadores
El grajero cree la produccin ecolgica reduce el impacto medioambiental de la actividad agraria adems de mejorar las condiciones de vida de los animales, pero sobre todo de las personas que trabajan en la explotacin, y de otras en diferentes partes del mundo: Yo utilizo mi explotacin para dar forma a una idea () La del trabajo conjunto. Debemos ser responsables tambin para con otras partes del mundo. Esta granja, esta tierra, est determinando en cierta medida lo que ocurre en otras partes del mundo. Esta visin implica o conlleva una transformacin total de la explotacin, de la forma de entender la actividad (principios ordenadores): se limita la produccin; se limita el tamao del rebao o no crece; se diversifica la produccin combinando produccin de queso y leche ; se ponen en marcha nuevas: produccin hortcola; se establecen nuevas formas de comercializacin: los canales cortos de comercializacin se utilizan por dos razones. Por un lado para reducir las prdidas de energa y por otro para que las rentas ms bajas tengan acceso a los alimentos ecolgicos se desarrollan diferentes unidades de negocio respondiendo a dos ideales: que los trabajadores se sientan motivados con su trabajo y que se responsabilicen por los recursos naturales de la explotacin
269
principal y nica orientacin la produccin de leche con un rebao inicial de 6 vacas. Las subvenciones para la mejora de infraestructuras e inversin en maquinaria hicieron que la explotacin alcanzase en 1998 los 150.000 kg de produccin anual de leche. La disponibilidad de tierra fue una de las dicultadas a las que hubo de enfrentarse este granjero. En la dcada de los 80 haba numerosos granjeros dedicados a la misma actividad y no se poda alquilar tierra ms all de la disponible dentro de la familia. Las parcelas siguiendo el patrn minifundista de la zona eran pequeas y estaban diseminadas. En 1998 el granjero particip en un viaje organizado por el Ministerio de Agricultura para jvenes agricultores para visitar otras explotaciones en otros pases europeos. Este viaje y su insatisfaccin personal con la actividad intensiva que estaba realizando le convencieron para dar el paso hacia la produccin ecolgica. El productor esperaba con este paso dejar atrs las mltiples enfermedades y consecuentemente el uso de medicamentos, de su rebao, y aumentar su calidad y ciclo de vida. Despus del viaje comenz su bsqueda de razas autctonas, mejor adaptadas al entorno natural de la explotacin, para la produccin de carne ecolgica. Comenz buscando Vienesas por su capacidad para alimentarse con una dieta pobre en hierba. Al mismo tiempo en 1998 comenz el contacto con otros productores para crear una cooperativa para la comercializacin de la carne ecolgica. La explotacin tiene actualmente 100 vacas, la mayora de raza Vienesa, y una supercie de 100 hectreas que rodea el edico principal de la explotacin. La tierra pertenece en su mayor parte a la familia del granjero (tos, abuelos) pero desde hace unos aos ha podido alquilar tierras a otros vecinos que han abandonado la actividad agraria. Adems est utilizando diferentes tipos de tierra, el monte incluido, reproduciendo parte de las funciones que este tena dentro del manejo agro-silvo-pastoril tradicional. La produccin de carne ecolgica se vende a travs de la cooperativa. Tiene contratado un trabajador para controlar el ganado que pasta fuera casi todo el ao con excepcin de algunas semanas en invierno Hay maquinaria disponible para realizar silos para los meses de invierno.
Principios Ordenadores
Este granjero se convirti en tal cuando decidi trasladarse a la aldea. Su visin del espacio rural era romntica. Siempre estuvo interesado en la produccin ecolgica pero esta no exista en Galicia cuando comenz su actividad. Por supuesto la experiencia adquirida durante los aos, le ha hecho cambiar un poco aquella visin romntica, pero sigue convencido de la necesidad de producir ecolgicamente: Yo vine aqu con una idea en mi cabeza, teora Tena una idea idlica de lo que era el campo que yo creo que se form durante mi niez. Mis padres emigraron a Vigo cuando yo tena siete aos y de aquel tiempo recuerdo ir a los campos con mi padre, cuidar de las vacas y de la tierra. Debi ser una buena vida porque la idea de belleza de todo aquello se qued dentro de mi. Por lo tanto, cuando este granjero regres al campo, tena una idea contraria a la que tena la gente que nunca haba salido de all. El cree que la mayora de la gente que vive en su aldea, pensaban y piensan que no merece la pena vivir all y/o dedicarse
270
al campo. l tena unos ideales: vivir una buena vida cuidando y disfrutando del medio ambiente aunque al principio le faltaban conocimientos que fue adquiriendo con el tiempo y la prctica, y los cursos. Los principios ordenadores para el desarrollo de las actividades de esta explotacin son: (1) produccin ecolgica, (2) canales cortos de comercializacin, (3) utilizar la tierra disponible y abandonada, utilizar el monte, (4) recuperacin de razas autctonas, (5) extender el mensaje de la necesidad de recuperar razas locales, (6) reduccin de enfermedades y problemas estructurales del rebao, (7) desarrollo de sistema extensivo. (8) a largo plazo contribuye a proteger razas autctonas organizando carne de calidad para cubrir la demanda de algunos consumidores
271
Nuevas razas
Qu y cmo: el objetivo es criar una vaca ms pequea que d menos litros de leche pero de mayor calidad y contenido de protena y grasa. Un kilogramo de queso en este caso necesita unos 8,5-9 litros de leche, mientras que convencionalmente se emplean 9,5 litros. El resultado es que se obtienen ms queso con un litro de leche. Dado que el tipo de protena diere para cada raza, los Holstein (ricas en AA-Kappa-casein) se mezclan con pequeas vacas de Yersey (leche rica en BB Kappa-casein), porque sta necesita menos alimentacin para mantenerse y es por lo tanto ms eciente desde el punto de vista energtico. El granjero lo explica as: Una Holstein-Friesian da unos 9000 litros de leche con un 3,4% de protena y 4,2% de grasa, es decir unos 570 kg de grasa y protena. Por lo tanto, las Holstein tiene una gran produccin. Utilizan para ello unos 2430 kg de concentrados, lo que supone un 27% de su produccin; la Yersey lo hace al 20% por 1200 kg. Por lo tanto una diferencia de 100kg de protena y grasa y 1200 kg de concentrados. Para mi, mezclar Holstein y Yersey es muy interesante: ahora cro una vaca que con menos concentrado produce un poco menos de protena y grasa pero da 7000 litros de leche. Costes y benecios: lo que se cosecha e trminos de grasa y forraje se utiliza como alimento del ganado de leche. Como consecuencia los costes relacionados con la compra de concentrado son bajos y el benecio de la produccin de leche alto. En general, los costes de veterinario tambin son bajos. La estrategia de cra de nuevas razas demanda por otro lado una atencin mayor que tiene su coste en tiempo. La ventaja es trabajar por algo que persigues y la satisfaccin si nalmente lo logras. La produccin de carne (terneros) y en general no da buen resultado, aunque algunas de las vacas menos productivas se sacriquen. Esta novelty se relaciona con las novelties 1 y 3.
272
1. Aprovechando actividades de pequea escala Qu y cmo: La tienda junto con la diversicacin de la produccin permite aprovecharse de subproductos que tambin generan un benecio econmico. Se trata por ejemplo del suero del queso que se utiliza para alimentar a los cerdos, las gallinas y la carne de animales que ya no son productivos se venda en la tienda de la explotacin. Costes y benecios: Algunas actividades son poco rentables por s solas pero no cuando se las combina con otras. As, la produccin a pequea escala de cerdos y pollos puede resultar costosa por ejemplo porque genera costes veterinarios. En cambio utilizando las sinergias comentadas anteriormente se genera un benecio econmico directo o indirecto a travs del aprovechamiento del abono derivado para la produccin hortcola. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 3 y 6. 2. Manejo del estircol Qu y cmo: se construy un establo profundo ha permitido crear adems de un confortable cobijo una buena fuente de estircol slido. Todos los das se aade paja a la cama de los animales, con especial cuidado de que estos estn limpios, lo que es imprescindible para la necesaria higiene del proceso de produccin de queso. Costes y benecios: Los costes de construir el establo ms profundo, el almacn para la paja y la inversin in maquinaria fueron mayores que en otros casos. As mismo la recogida del paja, esparcirla en el pajar y en el establo diariamente exige una mayor cantidad trabajo humano. Ahora bien, la calidad del estircol slido es mejor que la del estircol lquido. El primero es especialmente importante para mejorar la fertilidad del suelo destinado a la produccin hortcola ya que sta demanda mucho nitrgeno y rpido (al facilitar el crecimiento se reduce al mismo tiempo el riesgo de enfermedades). El resultado es un manejo eciente en trminos de nutrientes: se observa una reduccin en las emisiones y vertidos a manantiales y aguas subterrneas. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 7, 11, y 12. 3. Cultivos de caja Qu y cmo: parar mejorar la jacin de nitrgeno en el suelo se plantearon plantar trbol e las praderas, pero este no germin lo suciente para alcanzar el 30-35%. Entonces se decidi arar las praderas y plantar directamente una mezcla de trbol y hierba pero al arar se dieron cuenta de que ya que haban levantado la hierba podran plantar otros cultivos forrajeros. Sin embargo al cabo del tiempo el granjero se da cuenta de es mejor plantar cultivos hortcolas que pueden servir de alimentos a los animales pero sobre todo a los humanos. Es el comienzo de la nueva actividad hortcola. Costes y benecios: la inversin en suelo (supercie) y maquinaria (tractores, almacenes, carretilla elevadora) gener costes nancieros pero la rentabilidad del suelo es
273
mayor una vez que se diversic la produccin hacia la huerta. Por ejemplo, la carretilla elevadora se utiliza para trasportar las cajas con hortalizas al y desde el almacn, se utiliza tambin en la unidad de negocio lechera para esparcir el forraje en el pasillo donde se alimentan las vacas. Los cultivos de caja se venden directamente en la tienda de la explotacin y directamente a domicilio, pero la mayor parte se vende a travs de 5 mayoristas. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 3, 4, 5, 7, 8, 9, 10 y 12. 4. Cooperacin Qu y cmo: la cooperacin con vecinos y colegas hace que la fuerza de trabajo y la maquinaria estn disponibles de manera ms exible. Cuando se cosechan los cereales y otros cultivos como las patatas por ejemplo, esto demanda maquinaria especial y mano de obra extra. Costes y benecios: la disponibilidad de los otros, exige tambin la disponibilidad de uno mismo. La conanza es bsica para garantizar una buena relacin. Conseguido esto, se pueden realizar un mayor nmero de actividades, y el trabajo es ms ameno y fcil. Las inversiones en maquinaria se pueden retrasar o dirigir a actividades especcas de mayor inters para el productor. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 8 y 4. 5. Movilizacin del trabajo Qu y cmo: conseguir que la gente trabaje en la explotacin demanda responsabilidad. Es por ello que se ha dividido la explotacin en unidades de negocio separadas, especializadas pero interrelacionadas y que comparten trabajo cuando es necesario. Asociaciones de tipo general son las formulas para que la gente se sienta involucrada y responsable de la explotacin. El granjero armaba que: en cuanto a la organizacin del trabajo, yo hago las cosas de manera diferente a como se suelen hacer por aqu. Generalmente el granjero toma todas las decisiones en lo que concierne a su granja. A mi no me gusta hacerlo as. Yo tengo la experiencia de que es mejor trabajar con unidades de negocio, que la gente se especialice en algo, aunque despus colaboremos y nos ayudemos. Dentro de una asociacin la gente siente que tienen una responsabilidad, un inters, algo que le motiva y le estimula. Los factores que demandan grandes inversiones de capital dentro de una unidad de negocio estn tambin disponibles para otras. El valor se traduce en trminos de tiempo trabajado. Tanto la persona que trabaja en una unidad de negocio especca como el granjero del resultado econmico de la unidad de negocio, y el riesgo es compartido por ambos. Aqu no se alquila simplemente la maquinaria y la tierra sino que se cede su uso pero conociendo su valor en horas de trabajo (por ejemplo el granjero tiene 500 horas por la maquinaria, 500 por la tierra y el que trabaja como encargado de la unidad de negocio
274
tiene que poner 2500 horas de trabajo por trabajar a tiempo completo). El salario por hora se calcula despus de la cosecha y la venta del producto. Por lo tanto, si la produccin y/o su venta es buena, el benecio es alto para los dos, en caso contrario bajo para los dos. Costes y benecios: La gente debe estar dispuesta a echar una mano en otras unidades cuando es necesario. Por otro lado, se rompe la dependencia del trabajador que puede hacerse cada vez ms autnomo del propietario de los medios de produccin. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 3, 6, y 7. 6. Uso compartido de maquinaria Qu y cmo: En la granja hay varios tractores viejos y uno nuevo que se utilizan para arar y segar la hierba, o para recoger la paja. Inicialmente el tractor para el trabajo ms pesado no perteneca a la explotacin y era utilizado por diferentes explotaciones. Cambios en la unidad familiar exigieron la compra de un tractor de segunda mano potente para ser utilizado en la explotacin. Los tractores ms pequeos se utilizan para traer la paja que cubre el establo y en la huerta. Costes y benecios: Un tractor ms potente trabaja al doble de velocidad: se pasa de trabajar 2 hectreas a trabajar 5 en una hora, utilizando una cantidad similar de combustible. La compra del tractor tienen lugar cuando hay dinero disponible: Soy muy crtico a la hora de invertir en maquinaria y me jo en su utilidad. Para una inversin rentable hay que tener en cuanta los costes por hora y hectrea. La cooperacin reduce la necesidad de compra y por lo tanto los costes de maquinaria. Si tienes unas 600-700 horas de trabajo con tractor al ao es razonable comprar uno de segunda mano. Para comprar uno nuevo calculo unas 1000 horas de trabajo al ao. En horticultura solo se utilizan unas 300-400 horas al ao. Uno nuevo no es rentable. Pero para limpiar adventicias necesitas mquinas, sino el trabajo es demasiado Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 4, 6, 7, y 8. 7. Produccin de forraje en reservas naturales Qu y cmo: el granjero alquila una parcela de 3 hectreas de reserva natural para hacer heno y alimentar a los terneros que se mantienen en la explotacin para incrementar el rebao y compensar as una productividad lctea menor. De esta manera parte de la supercie de la explotacin se puede dedicar tambin a huerta. Costes y benecios: producir heno en las tres hectreas de reserva natural exige lo mismo que hacer silo en 22 hectreas en la parte trasera de la explotacin. Producir heno es ms barato que hacer silo y tambin es ms barato que llevar los terneros a la reserva natural en invierno. Utilizar la que est cerca de la explotacin es sin embargo ms rentable en el caso de la huerta. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2, 6, 7, y 11.
275
8. Optimizando el paisaje y los valores naturales Qu y cmo: en una parte de uno de los campos se crea un estanque con agua para que los animales beban, y que recoge el agua que se drena agua de otras partes del campo. La hierba alrededor del estanque est en malas condiciones debido a las pisadas de los animales y no es aprovechable para el granjero, pero funciona como zona de forraje para los pjaros. A lo largo de la carretera que bordea los campos se plantan rboles y matorrales. Costes y benecios: una pequea parte de la cosecha de hierba se pierde. El mantenimiento del estanque se paga a travs del servicio verde proveniente del servicio para la proteccin de aves. No obstante, el estanque permite que el resto de la tierra permanezca seca y accesible en las temporadas de lluvia, y esto es ms rentable. Los rboles actan como barrera protectora en el suelo arenoso contra la proteccin del viento y dan abrigo y cobijo a las vacas protegindolas del calor y del fro. Tambin perciben subvenciones por mantenimiento y proteccin del paisaje. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2 y 7 9. Aumento del contenido de material orgnica Qu y cmo: la fertilidad del suelo es una importante caracterstica del explotacin ecolgica. En el caso de los suelos arenosos, estos pierden gran cantidad de material orgnica y es preciso encontrar nueva materia para mejorar la calidad del suelo. Es por ello que se esparcen unas 10000 toneladas de compost sobre 50 hectreas de tierra para cinco aos. Tanto la huerta como la pradera demandan diferentes cantidades de compost por hectrea. As se cierran ciclos pues por un lado la produccin hortcola y lctea encuentran su camino hacia la sociedad, y esta le devuelve los desechos a travs del composta. Costes y benecios: las 10000 toneladas de compost son equivalentes a 300 camiones y son un experimento que se lleva a cabo en esta explotacin; nunca antes se haba aplicado compost por espacio de un periodo tan largo. Los resultados estn por comprobar pero se espera que sean mejores (que se incremente el humus del suelo arenoso) que el uso de fertilizantes orgnicos que no jan materia orgnica. This novelty directly relates to novelty 6.
276
Costes y benecios: los mayores costes fueron los de puesta en marcha y organizacin, as como los de bsqueda de mercados y distribuidores del producto. Los benecios son hoy da el establecimiento de un red de distribucin para la comercializacin de la produccin tanto a nivel regional como nacional. La cooperativa se ha convertido en un potente actor para la difusin de la agricultura y ganadera ecolgicas. This novelty directly relates to novelties 2, 3, 4, 7, and 8. 2. Adaptacin de la dieta de los animales Qu y cmo: los elementos qumicos en concentrados tienen como objetivo reducir los riesgos de que las vacas coman demasiado y no sean capaces de hacer la digestin, pudiendo morir. En esta explotacin sin embargo estos protectores qumicos del sistema digestivo fueron sustituidos por ingredientes naturales en la dieta: utilizaba bicarbonato y extracto de yuca. Costes y benecios: tanto la demanda como la oferta de ingredientes naturales alternativos exige una actitud abierta por parte de los granjeros que tiene que experimentar con nuevas estrategias de alimentacin que todava no han probado sus benecios. En cualquier caso, el experimento tiene como resultado un animal ms sano con mayor longevidad, y un producto ms sano tambin. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 6, y 7. 3. Cambiar produccin de leche a carne Qu y cmo: obviamente fue necesario cambiar la raza del animal, vender el ganado de leche y comprar el ganado de carne que mejor se adaptase a las condiciones del terreno local (rea montaosa, monte) Costes y benecios: nalizar la actividad de produccin de leche supone al principio una reduccin importante del ingreso y de la liquidez de la explotacin. Adems la venta de carne necesita de la exploracin de un nuevo mercado. Por el contrario, el ganado se cra en condiciones ms naturales, el producto es de alta calidad, y el precio por kilo de la carne ser mayor que el de su homlogo convencional. El benecio tambin es mayor que con la venta de leche. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 2, 7, y 8. 4. Criando Ganado de carne autctono Qu y cmo: las razas autctonas se adaptan mucho mejor al entorno natural de la explotacin. Cuando decidi el cambio a carne ecolgico, el granjero se decidi por la raza Vienesa y comenz a criar un rebao con ella. La primera vaca que compr tena 20 aos y solamente vivi dos aos ms. Se consiguieron ms animales y la mejora de la raza tras
277
una intensa bsqueda personal y la colaboracin con el centro para la preservacin de razas autctonas en peligro de extincin de Fontez en Ourense. Costes y benecios: al principio fue complicado y costoso encontrar vacas de esta raza, pero paso a paso se consigui. El establecimiento de subvenciones para la cra de razas autctonas del gobierno de la comunidad autnoma fue de gran ayuda. La eliminacin de esta subvencin va a limitar la recuperacin y supervivencia de estas razas autctonas, acabando con la labor y esfuerzos de la ltima dcada en este sentido. Por otro lado, al buscar razas adaptadas al entorno local, la disminucin del consumo de concentrados (solamente se utilizan en los ltimos meses de engorde) y de medicamentos resulta en una importante reduccin de los costes ligados a insumos externos a la explotacin. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2 y 8. 5. Arreglando el acceso a la tierra Qu y cmo: es importante que la tierra, las parcelas estn juntas. El granjero aprovech que otros productores vecinos estaban retirndose de la actividad agraria y/o cerrando sus explotaciones y negoci para conseguir nuevas tierras, y realizar intercambios para poder tener sus 100 hectreas todas juntas. Esto unido a las tierras procedentes de la familia le permite tener una explotacin de carne ecolgica con un rebao de 100 cabezas, lo que 10 aos antes hubiese sido imposible. Costes y benecios: el mantenimiento de las relaciones sociales puede ser complicado. Adems no hay garantas de largo plazo de poder seguir usando la tierra o mantener los acuerdos de intercambios, al no haber casi contratos formales. La posibilidad de reunir las tierras, le da una mayor autonoma y acceso a monte, lo que le permite aumentar la biodiversidad y reducir el riesgo de incendios. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 3, 6, 7, y 8. 6. Sistema extensivo de pastos Qu y cmo: los animales pastan fuera la mayor parte del ao. Solo en agosto y algunas semanas en invierno (las ms calurosas y las ms fras) permanecen en el establo y se alimentan del silo y del heno recogidos en el mes de junio. Los pastos se combinan con el monte para alimentar al ganado. Costes y benecios: las inversiones en maquinaria y en trabajo estacional (durante la cosecha). Normalmente la hierba es suciente para mantener las necesidades energticas del ganado. Raramente se ofrece concentrado a los animales y solo en el caso de los terneros para que engorden dos meses antes de entregarlos al matadero. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 3, 5, 7 y 8.
278
7. Plantas medicinales en el Monte Qu y cmo: los animales pastan fuera donde se pueden alimentar de brezo y otras plantas medicinales que tienen por ejemplo funciones antiparasitarias: Mis vacas no comen solamente hierba, tambin se alimentan de las ramas ms bajas de los rboles, y de monte bajo. Algunos de estos arbustos les ayudan a eliminar parsitos Costes y benecios: los costes son nulos, los benecios son la reduccin de medicinas y por lo tanto de costes veterinarias, adems de un ganado ms sano. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2 y 5. 8. Razas autctonas y carne de calidad Qu y cmo: casi el 90% del rebao es Vienesa que es una vaca que se adapta tanto a pasto como a monte. Por ejemplo, otras razas como la Cachena se adaptan al monte, o la Frieiresa a pastos altos y clima seco. Costes y benecios: razas como la Limousine y la Rubia, son competencia directa para razas autctonas; en el caso que nos ocupa para la Vienesa. Esto es porque los animales autctonos pesan menos normalmente y por lo tanto son menos rentables en este sentido. Para compensar esta reduccin de precio estn las subvenciones. No obstante, stas como apuntbamos ms arriba van a desaparecer. De esta manera se va a perder la ventaja de mantener razas como la Vienesa, la Cachena y Caldel y consecuentemente se va a rerducir la oferta y la satisfaccin de la demanda especca de algunos consumidores hacia razas particulares por su sabor, textura etc. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 2, 4, y 7. 9. Contenido de materia orgnica en la hierba Qu y cmo: el granjero decidi vender el arado y la tierra y slo se remueve el suelo con el cultivador. En el caso del monte, se puede arar por que la tierra es ms dura, pero al fertilizar en lugar de utilizar fertilizantes ratifcales, se mejor utilizar Retama o Xesta en gallego. Costes y benecios: Adems de reducir los costes relacionados con el trabajo de la tierra (tanto de maquinaria como de personal) la capa superior del suelo es ms rica. Inicialmente (en el cambio hacia ecolgico) el suelo necesita un tiempo para regenerarse y los niveles de produccin caen. Hoy da, el suelo de la explotacin tiene suciente capacidad para proveer suciente hierba y forraje para el ganado. El tiempo que se ahorra al no tener que dispensar continuos cuidados al suelo, se puede invertir en mejorar el producto nal, en generar un mayor valor aadido por kilo, en ocio, etc. La biodiversidad de la explotacin en cuanto a las variedades vegetales del terreno es enorme, y segn el granjero hace que la carne sea ms sabrosa. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 1, 4, 5, 6, y 10.
279
10. Compostaje Qu y cmo: el compostaje se realiza utilizando un catalizador especial creado en Alemania. Se realiza con una base de 2 a 3 metros y una altura de 1,5 metros. El catalizador estimula la aparicin de lombrices que transforman el estircol en humus. Costes y benecios: el compostaje requiere trabajo (y por lo tanto ms tiempo) pero el uso del catalizador mejora la fertilidad del suelo y nalmente la calidad del pasto. Esta novelty se relaciona directamente con las novelties 4, 5, 6, y 9.
Conclusiones
En este trabajo analizamos dos experiencias productivas de desarrollo agrario alternativo en las que la utilizacin de la base natural de recursos y la produccin ecolgica son entre otros los principios ordenadores que nos llevarn no slo por una senda de desarrollo ms sustentable sino ms justa en trminos alimentarios. Partiendo de contextos en principio totalmente diferentes (un polder en los Pases Bajos y un rea de la montaa del sureste de Orense) nos encontramos con puntos de partida similares en un proceso de transicin hacia ese sistema productivo y agroalimentario ms sustentable. En ambos casos se propone un proceso de cambio o ruptura con la actividad tal y como se vena desarrollando y se entra en un proceso de creacin de novelties para realizar una transicin hacia un sistema productivo ms sustentable. En el Noordoostpolder la transformacin a ecolgico se combina con el procesado de queso dentro de la propia explotacin y se acompaa a lo largo de de los aos de una creciente diversicacin de actividades. La produccin de novelties es continua afectando al tipo de actividad y al manejo. En el caso de la explotacin gallega se ponen en marcha sistemas de pasto extensivos y se produce carne de calidad potenciando el uso de razas autctonas. Adems se generan canales cortos y largos de distribucin a travs de la creacin de una cooperativa de productores de carne ecolgica. En ambos situaciones el medio natural juega un papel fundamental en las actividades que se llevan a cabo. En los Pases Bajos suelos considerados marginales son utilizados y optimizados para funcionar dentro de la explotacin; en Galicia, el monte se pone en valor y se estimula la cooperacin entre los productores. El resultado es un espacio rural ms atractivo que provee a cientcos y polticos con informacin para poder construir un marco institucional que apoye y benecie a sistemas alimentarios alternativos por un lado; y un desarrollo rural sustentable en el ms amplio sentido de la palabra, por otro. Sistemas que se pueden ayudar a construir sendas de desarrollo que potencian la soberana alimentaria local y global.
280
References
Campbell, D.T., 1975. Degrees of freedom and the case study. Comparative Political Studies 8 (1), 178-191. Flyvbjerg, B., 2006. Five misunderstandings about case-study research. Qualitative Inquiry 12 (2), pp. 219-245. Geels, F.W. and R. Kemp, 2000. Transities vanuit socio-technisch perspectief. Achtergrondrapport voor het vierde nationaal milieubeleidsplan (NMP-4). Maastricht Economic Research Institute on Innovation Technology (MERIT), Maastricht. Gerritsen, P.R.W., 2002. Diversity at stake. A farmers perspective on biodiversity and conservation in western Mexico. PhD Thesis, Wageningen University, Wageningen. Glaser, B.G. and A.L. Strauss, 1967. The discovery of grounded theory. Strategies for qualitative research. Chicago: Aldine. Law, J., 1994. Organizing modernity. Blackwell, Oxford. Lente, H. van 1993. Promising Technologies. The dynamics of expectations in technological developments, University of Twente, Enschede . Lente, H. van and A. Rip, 1998. Expectations in technological developments; an example of prospective structures to be lled in by agency, in: C. Disco and Barend van der Meulen (eds.), Getting new technologies together; studies in making socio-technical order, Walter de Gruyter, Berlin / New York, , pp 203229. Long, N., 2001. Development sociology. Actor perspectives. Routledge, London. Ploeg, J.D. van der, 1997. On rurality, rural development and rural sociology, in: Haan, H. de en Long, N. (eds), Images and ruralities of rural life. Wageningen Perspectives on Rural Transformations. Van Gorcum, Assen, pp. 39-73. Ploeg, J.D. van der, 2003. The virtual farmer. Van Gorcum, Assen. Ploeg, J.D. van der, 2008. The new peasantries. Struggles for autonomy and sustainability in an era of empire and globalisation. Earth Scan, London. Ploeg, J.D. van der, J. Bouma, A. Rip, F.H.J. Rijkenberg, F. Ventura, and J.S:C. Wiskerke, 2004. On regimes, novelties, niches and co-production. In: J.S.C. Wiskerke, and J.D. van der Ploeg (eds), Seeds of transition. Essays on novelty production, niches and regimes in agriculture. Assen: Van Gorcum, pp. 1-30. Ploeg, J.D. van der, Verschuren, P., Verhoeven, F., and Pepels, J., 2006. Dealing with novelties. A grassland experiment reconsidered. Journal of environmental policy and planning 8 (3), pp. 199-218. Ploeg, J.D. van der, Broekhuizen, R. Van, Brunori, G., Sonnino, R., Knickel, K., Tisenkopfs, T., and Oostindie, H., 2009. Towards a framework for understanding regional rural development. In: J.D. van der Ploeg and T. Marsden (eds), Unfolding webs. The dynamics of regional rural development. Assen: Van Gorcum, pp. 1-28.
281
Rip, A. y Kemp, R., 1998. Technological change. In: Rayner, S. and Malone, E.L. (eds), Human choice and climate change vol. 2. Battle, Colombus, Ohio, pp. 327-399. Spradley, J.P., 1979. The ethnographic interview. Holt Rhinehart Winston, New York. Swagemakers, P., 2008. Ecologisch kapitaal. Over het belang van aanpassingsvermogen, exibiliteit en oordeelkundigheid. PhD thesis, Wageningen University, Wageningen. Toledo, V.M., 1990. The ecological rationality of peasant production, in: Altieri, M.A. and Hecht, S.B. (eds), Agroecology and small farm development, CRC Press, Florida, pp. 53-60. Yin, R.K., 1984. Case study research: design and methods. Sage, London.
282
Reforma agrria e agroecologia no Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da regio metropolitana de Porto Alegre
Luis Alejandro Lasso Gutirrez
Doutorado em Cincias Humanas CFH/Universidade Federal de Santa Catarina
Introduo
O Brasil hoje em dia enfrenta as conseqncias sociais, culturais, econmicas, polticas e ecolgicas da implantao e desenvolvimento de uma estrutura fundiria que historicamente se centrou na grande propriedade. O problema fundirio do pas remonta a 1530, com a criao das capitanias hereditrias e do sistema de sesmarias - grandes glebas distribudas pela Coroa portuguesa a quem se dispusesse a cultiv-las dando em troca um sexto da produo. A nascia o latifndio. Com a independncia do pas em 1822 o quadro piorou, porque no campo, em relao posse e controle das terras, certamente reinou a lei do mais forte. Mesmo em 1850, numa tentativa de governabilidade, foi estabelecida a Lei das terras que proibia a ocupao de terras pblicas, podendo adquiri-las somente mediante pagamento em dinheiro, reforou-se o poder dos latifundirios ao tornar ilegais as posses de pequenos produtores. J na poca da instaurao da Repblica, com o poder poltico dos latifundirios consolidado, cou ainda mais difcil qualquer discusso em relao questo Agrria. No entanto, ao longo de toda a historia brasileira surgiram vrios movimentos sociais questionando a disposio do rural e reivindicando o direito a terra. A constante desse processo todo foi o tipo de resposta dado pelos latifundirios; a violncia como mecanismo para dizimar qualquer organizao e luta social no campo. Inclusive, o surgimento das Ligas Camponesas no nordeste e uma certa re-estruturao do Estado com a criao da Superintendncia de Reforma Agrria (Supra), foram fatores importantes e fortemente combatidos dentro do quadro que propiciou o golpe militar de 1964.
285
Contraditoriamente, foi no inicio do regime militar que foi institudo o Estatuto da Terra1, que desde 1964 estabelece os princpios da reforma agrria, criando o Instituto Brasileiro de Reforma Agrria (Ibra) e o Instituto Nacional de Desenvolvimento Agrrio (Inda), em substituio Supra. No ano de 1966, com o Decreto n 59.456 o Brasil instituiu o primeiro Plano Nacional de Reforma Agrria, que no saiu do papel. J em julho de 1970, o Decreto n 1.110 criou o Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria -INCRA2, fusionando o Ibra com o Inda. Vale a pena ressaltar que naquele momento o intuito de dita reforma agrria era principalmente impulsionar o processo de colonizao da regio amaznica, articulado a interesses do regime como a industrializao e o incentivo a grandes empreendimentos agropecurios, mas no era modicar o quadro existente de altssima concentrao fundiria. No caminho redemocratizao, um intenso perodo de transio, a discusso sobre a reforma agrria permanece em voga no cenrio nacional, e h fortes presses de movimentos sociais, do sindicalismo de trabalhadores rurais e da mesma Igreja Catlica. O governo do momento cria o Ministrio da Reforma Agrria e Desenvolvimento, e mediante o Decreto n 97.766, de 10 de outubro de 1985, instituiu o Plano Nacional de Reforma Agrria, com a meta de destinar 43 milhes de hectares para o assentamento de 1,4 milhes de famlias at 1989. Consolida-se a gura de Assentamento de reforma agrria como novo instrumento de ordenamento fundirio e de aplicao de polticas pblicas. Certamente houve proliferao de discursos, nos quais, o Assentamento tornou-se instrumento fundamental de participao discursiva na agitada arena de discusso sobre a Reforma Agrria. Com esse pano de fundo, e diante do pobre alcance da implementao do Plano Nacional de Reforma Agrria, intensicam-se os conitos no campo que necessariamente passaram a ser debatidos por inuentes instncias de mediao ganhando espao no debate da mdia nacional, propiciando o aumento da visibilidade poltica da proposta de reforma agrria de movimentos sociais como o Movimento dos trabalhadores rurais sem terra MST, que se consolidou como o agente visvel de dinamizao da Reforma Agrria e da luta pela terra.
A Lei 4504, de 30 de novembro de 1964 dispe sobre o Estatuto da Terra, e d outras providncias estabelecendo no seu artigo primeiro que: Esta Lei regula os direitos e obrigaes concernentes aos bens imveis rurais, para os ns de execuo da Reforma Agrria e promoo da Poltica Agrcola. E dene a Reforma agrria como o conjunto de medidas que visem a promover melhor distribuio da terra, mediante modicaes no regime de sua posse e uso, a m de atender aos princpios de justia social e ao aumento de produtividade. (BRASIL, 2010). O Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria (Incra) uma autarquia federal criada pelo Decreto n 1.110, de 9 de julho de 1970 com a misso prioritria de implementar a reforma agrria, realizar o ordenamento fundirio nacional mantendo e o cadastro nacional de imveis rurais e administrar as terras pblicas da Unio. Est implantado em todo o territrio nacional por meio de 30 Superintendncias Regionais.
286
Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre
Contudo, na arena de discusso poltica em torno dos Assentamentos, claramente o fator central de debate a viabilidade econmica. Os defensores da reforma agrria os apresentam como demonstraes de ecincia produtiva e de democratizao do acesso terra. Os detratores os denem como a prova do fracasso das polticas pblicas (BUTH, F. e CORRA, W.K.; 2006MARTINS, 1997; OLIVEIRA, 2009) Porm na ltima formulao em 2004 do Plano Nacional de Reforma Agrria, um dos elementos centrais reside em um novo padro de desenvolvimento para o meio rural assentado na Reforma Agrria e no fortalecimento da agricultura familiar. Onde a ao compartilhada do Estado e da sociedade civil capaz de desconcentrar a propriedade da terra, alterar a estrutura agrria, criando condies para a eccia das polticas de fomento produo, de garantia da sustentabilidade ambiental e de universalizao do acesso a direitos3. Certamente a orientao desse plano promove uma compreenso mais ampla da questo agrria brasileira e abre a possibilidade para a incorporao de modelos alternativos de produo e organizao. Vejamos, ento, como a evoluo do dito debate, somado ao aparecimento da questo ambiental no panorama das discusses no mbito rural, propiciaram o ingresso da Agroecologia discusso e implementao da reforma agrria no Brasil pelos diversos atores sociais vinculados.
II Plano Nacional de Reforma Agrria. Ministrio de Desenvolvimento Agrrio. Repblica Federativa do Brasil. 2004. Disponvel em http://sistemas.mda.gov.br/arquivos/PNRA_2004.pdf
287
A principal organizao envolvida nos processos de luta pela terra atualmente no Brasil, o MST, tornaria a viabilizao dos assentamentos uma de suas principais frentes de ao. Assim, perante o panorama de predomnio do latifundirio e do agronegcio, a orientao fundamental relacionava-se com a forma de organizao da produo agropecuria nos assentamentos. (MARTINS, 1997; MST, 20010) A compreenso da cooperao no interior do MST teve importantes mudanas ao longo do tempo. Inicialmente buscava-se organizar os assentamentos a partir da constituio de pequenos grupos associativos com aes pontuais de cooperao organizados entorno de acesso e utilizao de maquinas, equipamentos ou pequenas unidades agroindustriais. Com a evoluo do debate consolida-se a constituio de cooperativas agrcolas coletivas, onde o conjunto dos meios de produo estariam coletivizados e as famlias assentadas organizar-se-iam e passariam a construir e gerenciar empresas agropecurias, buscando assim maior escala de produo e ampliao da capacidade poltica e econmica (BUTH, F. e CORRA, W.K.; 2006MARTINS, 1997; OLIVEIRA, 2009). Certamente os modelos de produo imperantes no mbito rural descendentes da reconhecida revoluo verde, orientavam tanto aos grandes produtores agropecurios, quanto aos militantes da luta pela terra, parecendo ser o nico caminho capaz de dar conta da lgica do imperativo da produtividade como mdio para atingir a viabilidade econmica. Entretanto, timidamente comeava a discutir-se a agroecologia numa outra faceta do discurso da luta pela reforma agrria, a dinamizao da mudana de matriz tecnolgica que signicasse uma resposta dependncia gerada pelo pacote tecnolgico oriundo do modelo convencional de produo agrcola. O CETAP, primeiro Centro de Tecnologias Alternativas e Populares, foi constitudo pelo MST em 1986, em conjunto com outras organizaes do campo. Na poca, tornouse a principal referencia do MST no debate, formao e elaborao sobre a temtica da agroecologia. Posteriormente foram articuladas a Rede de sementes crioulas e a rede PTA (Projetos de tecnologias alternativas). (MST, 2010) Entretanto, um aparente grande avano na consolidao dos assentamentos como foi o PROCERA (Programa de Credito Especial para a Reforma Agrria), que certamente dinamizou a produo nos assentamentos, resultou, por outro lado, sendo um entrave para a consolidao de sistemas de produo diferentes daqueles advindos da agricultura convencional com alto uso de insumos. Isso porque a formulao dos projetos para o crdito mantinha um vis produtivista infundido por bancos e agencias de extenso e fomento rural promotoras de modelos convencionais de produo. Os projetos de credito facilitaram no interior dos assentamentos o estabelecimento e consolidao de criaes especializadas, monoculturas, seleo gentica com padres convencionais tudo com nfase na insero no mercado. Questes como a segurana alimentar e a promoo de sistemas de produo adaptados as singularidades de cada
288
Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre
contexto permaneceram subjugadas perspectiva de induzir as famlias para a produo comercial. Na primeira metade da dcada de 1990, em meio a um cenrio de polticas neoliberais, a situao era de crise nos assentamentos. O MST demonstrou estar sem estratgia clara para avanar com eles, sendo que as inmeras cooperativas que haviam sido constitudas estavam em grande crise econmica e de organizao poltica. Com o m dos crditos subsidiados e sem poltica de desenvolvimento, o MST intensicou a discusso a respeito do modelo de agricultura que estava em curso, e as possveis estratgias de resistncia e superao do atual momento. Foi nesse perodo que o MST percebeu que o modelo agrcola industrial altamente imprprio para os assentamentos e se torna necessrio discutir e elaborar estratgias de desenvolvimento que permitam fortalecer a acumular foras dentro do projeto poltico do Movimento que estejam em sintonia e coerncia com projeto popular para o campo. Em 1996 comeam as primeiras experincias agroecolgicas do MST, caracterizandose pela produo de hortalias sem agrotxicos e adubos sintticos e na participao de feiras ecolgicas. O surgimento dessas primeiras experincias de produo agroecolgica permitiu que o MST comeasse a construir com maior consistncia o debate sobre a agroecologia e sua articulao nos assentamentos. Por sua parte, a legislao, tambm avanando no seu prprio processo de incorporao da questo ambiental, estabeleceu uma srie de critrios associados aos estabelecimentos de reforma agrria denindo as Licencias ambientais4 (LIO) peridicas para os assentamentos. A tendncia de ditas polticas, de forma geral, mantinha-se na linha da exigncia e punio, em detrimento da linha da ilustrao-promoo-transformao. Em relao s polticas pblicas, existe um amplo nmero de iniciativas desarticuladas nas lneas de segurana alimentar, agregao de valor ao produto, feiras locais e regionais, entro outros, mas, no uma slida proposta de mudana do modelo convencional de produo articulado dinmica da reforma agrria aparelhada para a implantao de assentamentos. Em linhas gerais a questo ambiental introduzida nos assentamentos de reforma agrria por um conjunto de atores como o MST, organizaes no Governamentais de cunho ambientalista e pelos centros acadmicos, principalmente. Com uma avanada discusso da interrelao assentamento de reforma agrriamedio ambiente, tanto o MST como outras organizaes interessadas, questionam hoje em dia a principal poltica do Governo Lula para a agricultura familiar, a reconhecida
A licena ambiental um instrumento para proteo dos ecossistemas e melhoria da qualidade ambiental, consistindo na obrigao de prvia autorizao dos rgos ambientais para a implantao e operao de atividades potencialmente poluidoras (na prtica, as principais atividades econmicas e sociais dependem hoje de licenciamento). O licenciamento no apenas a emisso de um documento, mas uma srie de atividades complexas que abrange, entre outros, a anlise tcnica preliminar, a abertura de espaos e promoo do debate pblico e a scalizao posterior do atendimento aos termos da licena ambiental.
289
ampliao da oferta de credito. A crtica se centra em que dita poltica tem promovido o aprofundamento do modelo industrial de produo, a seletividade dos agricultores e o endividamento dos mesmos, pois no tem sido acompanhada de outras polticas que permitissem a mudana de matriz tecnolgica como um todo O panorama atual demonstra que devido a todo esse conjunto de entraves colocados no panorama nacional, no est sendo possvel a consolidao da dimenso ambiental nos fundamentos da poltica de reforma agrria brasileira, nem um avano na integralidade da viso que rege seus pressupostos. Certamente, so as iniciativas nos nveis local e territorial, as que esto comandando o avano e a gerao de embries de um novo modelo de produo coerente com a realidade rural brasileira e como o esprito essencial da reforma agrria e da luta pela terra, e que se preocupam em atingir a complexidade das dinmicas scias dos assentamentos de forma a integrar todas suas dimenses (social, cultural, ambiental, econmica, tecnolgica e poltica).
Dinmicas conitivas e cooperativas nas aes coletivas locais: o surgimento do Grupo Gestor do Arroz Orgnico.
Para ilustrar o fenmeno mencionado acima, apresentada a continuao a trajetria do grupo gestor do Arroz orgnico dos Assentamentos da Regio Metropolitana de Porto Alegre5 estado do Rio Grande do Sul. Na dcada de 1980 vrios foram os Assentamentos de Reforma Agrria estabelecidos nessa regio metropolitana, e apesar das singularidades de cada um deles, compartilham o fato de possurem alguma porcentagem da sua rea representada por Vrzea. Esta condio determina fortemente as possibilidades produtivas da rea, pois so terras aptas s para certo tipo de atividades de interesse humano. Certamente era o arroz a cultura consolidada localmente entre os latifundirios. As famlias ali assentadas alem de chegar e se encontrar com um regime privado de uso e controle dos recursos, por se tratar principalmente de grandes fazendas improdutivas, tiveram que obrigatoriamente assumir o passo abrupto para um regime de uso e controle comunitrio dos recursos naturais. Poucas das famlias ali assentadas tinham conhecimento de manejo produtivo do arroz, produto consolidado na regio, por se tratar de famlias advindas de regies com outras vocaes agrcolas. Assim, algumas delas j nos primeiros anos deixam os assentamentos por no conseguirem obter sua renda dos lotes mediante a reproduo de seus conhecimentos produtivos.
5 A Regio Metropolitana de Porto Alegre a rea mais densa do Estado do Rio Grande do Sul, concentrando 37% da populao, em 31 municpios.e inclui rea das Bacias Hirdogrcas do Lago Guaba, do rio Gravata, do rio Sino e do Litoral Mdio, rodeando a zona norte da Laguna dos Patos. Uma caracterstica fundamental desta regio que est constituda por reas planas e mal drenadas conhecidas como Vrzeas. Na regio metropolitana de Porto Alegre existem 24 assentamentos de Reforma Agrria, 10 de jurisdio do INCRA, 13 do Estado do Rio Grande do Sul e um do convnio INCRA-Estado/RS.
290
Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre
Entretanto, alguns grupos de famlias com conhecimento e experincia prvia em produo de arroz irrigado convencional comearam ou assumindo o risco da falta de experincia produtiva, comearam a reproduzir tanto os sistemas produtivos existentes nas antigas fazendas desapropriadas, quanto s formas de apropriao do meio, particularmente dgua. Lembremos que o imperativo era a viabilidade econmica. Isto signicou, inicialmente, um aumento vertiginoso das reas plantadas e um conjunto de conitos associados ao domnio sobre os sistemas de irrigao existentes na regio, ao arrendamento de reas assentadas a produtores externos e concorrncia com os grandes produtores de arroz locais e provenientes de outros estados como Santa Catarina. No inicio da dcada de 1990, procurando entrar no mercado regional e consolidar a rizicultura nos assentamentos, comearam a operar cooperativas de produtores de arroz nos assentamentos da regio, ainda utilizando o modelo produtivo convencional de arroz. Neste perodo, os agricultores familiares assentados acessaram uma linha de crdito para as cooperativas constitudas, incorporando tecnologias necessrias ao cultivo do arroz, tais como a compra de colheitadeira, tratores e outros implementos e benfeitorias como silos. Por questo de escala em relao aos grandes produtores j bem estabelecidos na regio, e pelos efeitos das polticas agrrias do governo da poca, as cooperativas como a Cooperativa dos Assentados da Regio de Porto Alegre comearam colapsar, falindo em 1999 quando o preo do arroz no lhes permitiu repor o investimento. Segundo relatos dos assentados que vivenciaram esse fato, a crise ocorreu pelos altos custos de produo, desencadeados pelo uso de tecnologias altamente dependentes de energia externa unidade produtiva e pela medida poltico-econmica assinada pelo Estado brasileiro mediante acordo com a Argentina e o Uruguai, que em 1999, resolveu baixar as tarifas aduaneiras de alguns produtos, entre eles o arroz. De forma paralela, no interior da estrutura regional do MST vinha se desenvolvendo a j referenciada discusso relacionada s caractersticas do modelo tecnolgico-produtivo predominante nos assentamentos. Uma das concluses de tal processo foi apontar a necessidade de eliminar a evidente dependncia de insumos agrotxicos, adubos e sementes produzidos por grandes empresas transnacionais, das quais os assentados se viam obrigados a utilizar dentro do modelo produtivo convencional. Prevalecendo, ento, uma viso com fundamento em interesses econmicos. No entanto, reexes sobre a qualidade de vida e a sade dos assentados tambm foram decisivas para a converso agroecolgica. Pela primeira vez estava sendo percebido um risco ambiental na atividade produtiva por parte dos agricultores assentados e por parte de organizaes como o MST. Os inseticidas e fungicidas eram aplicados por avies agrcolas. Com a inalao da deriva destes agroqumicos ocorreram diversos casos de intoxicao gerando inclusive pedidos de afastamento das cooperativas. Esse conjunto de fatores descritos, associados necessidade de se produzir um produto diferenciado, como estratgia perante a diculdade de escala produtiva (imperativo produtivista), foram
291
determinantes para a mudana de concepo das tcnicas e tecnologias desenvolvidas pelos agricultores familiares assentados. Um desdobramento de tal posicionamento poltico foi a implantao de hortas orgnicas nos assentamentos e a produo de sementes orgnicas. Este trabalho foi promovido pelas entidades prestadores de assistncia tcnica aos assentamentos, como a Cooperativa de Prestao de Servios Tcnicos LTDA - COPTEC e a Empresa de Assistncia Tcnica e Extenso Rural - EMATER, vinculada ao Estado do Rio Grande do Sul, consolidando um espao de discusso e aprendizado dos princpios agroecolgicos de produo de alimentos. No ano de 1999 a produo de arroz orgnico nos Assentamentos de Reforma Agrria na Regio da Grande Porto Alegre-RS, iniciou com pequenas experincias em reas de trs a quatro hectares no Assentamento da Capela (municpio de Nova Santa Rita), com a Cooperativa de Produo agropecuria Nova Santa Rita LTDA- COOPAN e no Assentamento Lagoa do Junco (municpio de Tapes) com a Cooperativa de Produo Agropecuria de Tapes - COOPAT Durante os trs anos seguintes, se avanou em tal processo resultando na entrada gradual de vrios assentamentos na produo orgnica de arroz irrigado e na conformao do Grupo Gestor do arroz orgnico, entidade que agrupa vrios assentamentos. Na safra 2002/2003, o grupo iniciou o processo de certicao das unidades de produo, a partir da possibilidade de transaes de arroz ecolgico obtendo a certicao internacional de produo orgnica. Na atualidade o grupo do arroz ecolgico se compe de 180 famlias somando cerca de 900 pessoas, organizadas em 76 unidades de produo, numa rea total de 2844 hectares das quais, 1254 hectares representam a produo de arroz ecolgico certicados. A estimativa de produo de arroz ecolgico certicado ou em processo de certicao eleva-se a 5324 toneladas. A agroeologia se consolidou como o veculo para a percepo da complexidade das dinmicas rurais e no caso particular, da complexidade de cenrios com a presena de uma ampla diversidade de atores sociais e entidades de carter pblico e particular como os assentamentos da regio metropolitana de Proto Alegre. Atualmente o grupo considera ter avanado sucientemente nas questes tcnicas da produo e na apreenso da agroecologia com uma viso mais complexa e, certamente, diversas dinmicas em relao aos modos de apropriao, regras de uso e processos de gesto dgua vm acontecendo na regio. Porm, como uma das concluses das discusses no interior do Grupo Gestor do Arroz Orgnico, e promovida por uma compreenso mais ampla de agroecologia, reconheceu-se a necessidade da ampliao da compreenso do uso e gesto da gua para alm da questo produtiva do arroz, sendo a apropriao da legislao em torno dos recursos naturais de uso comum a prioridade para a consolidao da gesto integral e participativa dos recursos naturais, particularmente o recurso hdrico.
292
Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre
Vimos como o caminho foi traado pela agroeocologia que numa ampliao e complexicao da sua compreenso, passou de um intuito tcnico produtivista, a uma perspectiva de compreenso da complexidade rural. Esse processo ainda embrionrio e muito frgil, porm, abrem-se novas possibilidades de participao e mediao dos conitos existentes, tornando mais legtimas as decises e dando voz aos agricultores familiares, parcela da populao pressionada pelas formas de apropriao, uso e controle dos recursos utilizados pelos grandes fazendeiros e arrendatrios, promotores do agronegcio, do extrativismo de curto prazo que prioriza os interesses econmicos em detrimento da resilincia do sistema vrzea e sustentando a dinmica conitiva pelo uso da gua. Uma grande parcela dos conitos na regio de inuncia do grupo gestor do Arroz, refere-se ao uso e controle da gua que ui nos distritos de irrigao. Grandes produtores de arroz brigam pelo domnio da distribuio da gua desconhecendo os mecanismos legais para sua administrao. Um dos grandes desaos do grupo gestor do arroz orgnico, pioneiro na mobilizao de alternativas de desenvolvimento local e territorial, est na promoo de processos de dilogo e convergncia de interesses em torno da gesto da gua. Um desdobramento de tal desao na participao, na constituio e na manuteno da estabilidade e legitimidade dos conselhos das bacias hidrogrcas, dos conselhos de irrigao locais e de outras entidades territoriais como APAs6, porque certamente a instalao deste tipo de processos tem intensicado os conitos relacionados gesto de recursos comuns. Neste sentido importante apontar que a Regio metropolitana de Porto Alegre apresenta um quadro muito debilitado em relao s instituies e autoridades locais do mbito rural e ambiental. Claramente as inovaes tecnolgicas implementadas em grande escala favoreceram uma explorao mais brusca dos recursos das reas alagveis ou vrzeas. Assim, est se dando um ritmo muito acelerado de mudanas na socioeconmica local devido acelerada urbanizao; e h instabilidade institucional nos nveis superiores do sistema poltico do Estado, o que vem afetando o desempenho da gesto do desenvolvimento local.
Uma rea de proteo ambiental (APA) uma rea em geral extensa, com um certo grau de ocupao humana, dotada de atributos abiticos, biticos, estticos ou culturais especialmente importantes para a qualidade de vida e o bem-estar das populaes humanas, e tem como objetivos bsicos proteger a diversidade biolgica, disciplinar o processo de ocupao e assegurar a sustentabilidade do uso dos recursos naturais. Pode ser estabelecida em rea de domnio pblico e/ou privado, pela Unio, estados ou municpios, no sendo necessria a desapropriao das terras. No entanto, as atividades e usos desenvolvidos esto sujeitos a um disciplinamento especco. Pode ter em seu interior outras unidades de conservao, bem como ecossistemas urbanos, permitindo a experimentao de tcnicas e atitudes que conciliem o uso da terra e o desenvolvimento regional com a manuteno dos processos ecolgicos essenciais. Toda APA deve ter zona de conservao de vida silvestre (ZVS). As reas de proteo ambiental pertencem ao Sistema Nacional de Unidades de Conservao, regulado pela Lei 9.985 de 18 de julho de 2000.
293
Por outro lado, importante lembrar que os assentamentos de reforma agrria precisam adquirir periodicamente a licencia ambiental (LIO) perante a FEPAM7, em atendimento Lei Estadual 10.350/94 ou Lei das guas, para garantir sua continuidade. Nas LIO so estabelecidas todas as exigncias em relao lei ambiental federal que cada assentamento deve cumprir. Isto se constitui um desao em relao aos processos de resoluo de conitos socioambientais internos e locais. Como foi mencionado, no conjunto de assentamentos da regio metropolitana de Porto Alegre existe um avanado processo de transformao dos antigos modelos produtivos, promovido pela organizao poltica do MST e motivado por fatores econmicos e tcnicos. Ressalta-se que a resposta est mais avanada quando relacionada a fatores tcnicos da produo, como a capacidade produtiva do solo e eliminao da dependncia de insumos externos como agrotxicos. Efetivamente o objetivo do grupo respondia equacionadamente aos imperativos impostos pela lgica de mercado dominante no espao rural, a viabilidade econmica, coerentemente, tais mudanas se concentraram em solucionar problemas associados produo e ao mercado do arroz irrigado. Porm, nessa compreenso ampla da agroecologia e do desenvolvimento rural recente a preocupao com a gesto integrada e participativa dos recursos de uso comum, particularmente dgua. Os instrumentos de lei existentes, a esse respeito so de recente conhecimento e apropriao por parte das lideranas nos assentamentos, como recente tambm a discusso sobre a complexidade da questo ambiental no MST. Apesar da relevncia desta situao, atualmente no existe um registro estruturado do conjunto de processos e dinmicas singulares na regio em questo, nem uma anlise minuciosa dos padres de interao entre os atores sociais, demonstrando que a gesto integrada e participativa da gua ainda um iderio. No entanto, sendo isto uma prioridade agroecolgica, na compreenso do grupo gestor do arroz orgnico, existem vrias tentativas de consolidao de processos organizativos em torno dos conitos associados a apropriao e controle do uso da gua para a produo de arroz irrigado, articulando o grupo gestor do Arroz Orgnico, o conselho gestor da bacia do Rio Guaba e mais recentemente, o conselho gestor do sistema de irrigao e barragens. Por exemplo, o assentamento Filhos do Sep, localizado no municpio de Viamo, possui uma srie de particularidades, como o fato de estar inserido na rea de Proteo Ambiental - APA do Banhado Grande, criada em outubro de 1998 e que tambm em 2002, foi instituda a Unidade de Conservao Refugio de Vida Silvestre Banhado dos Pachecos. Este tipo de singularidades, hoje em dia, motivam ao Movimento dos Trabalhadores Rurais sem Terra MST a multiplicar e potencializar as experincias exitosas de produo
FEPAM. Fundao Estadual de Proteo Ambiental Henrique Luiz Roessler RS. a instituio responsvel pelo licenciamento ambiental no Rio Grande do Sul. Desde 1999, a FEPAM vinculada Secretaria Estadual do Meio Ambiente - SEMA.
294
Reforma Agrria e agroecoloxa en Brasil: a experincia do grupo gestor do arroz orgnico em assentamentos da Regio metropolitana de Porto Alegre
orgnica certicada de arroz, mas com o intuito de transform-las em experincias modelo de transio agroecologica, numa compreenso ampla da questo socioambiental, promovendo a consolidao de embries de gesto Integrada e participativa de recursos de uso comum como a gua, como forma de promover articulados processos de desenvolvimento local autnomo e descentralizado. Entretanto, as discusses e exerccios de diagnstico deixam entrever que os sistemas de gesto da vrzea vigentes na regio de interesse ainda no conseguem promover processos acertados de resoluo dos conitos socioambientais existentes, nem se consolidar como orientadores de processos de desenvolvimento nos assentamentos. Constata-se, entre outras razes, que a falta de incentivo para a conservao e empoderamento sobre os Recursos Naturais na regio, impede seu manejo integrado ou atrasa iniciativas surgidas no interior de alguns Assentamentos. Assim como a falta de articulao de processos trans escalares de desenvolvimento dicultam a consolidao, ampliao, fortalecimento e multiplicao de tais iniciativas, como a da produo agrecolgica de arroz. Entretanto necessria pesquisa avance na compreenso dos problemas socioambientais locais e na compreenso dos fatores que atualmente condicionam o uso resiliente e equitativo dos recursos comuns. A criao desses espaos de gesto dos recursos comuns aponta que existe potencial nesse territrio, mas, certamente um processo embrionrio, que vem encontrando diversos desaos de natureza socioeconmica, institucional, cultural e tambm cognitiva.
CONCLUSSO
O grupo gestor do arroz orgnico pretende consolidar-se no s como referncia da produo agroecolgica, mas como embrio de slidos processos de gesto integrada e participativa da gua e de processos de ordenamento ambiental do territrio, visando a posta em marcha de aes para a resoluo de conitos socioambientais e a consolidao do desenvolvimento territorial sustentvel, no s para os assentamentos da regio metropolitana como tambm para assentamentos de todo o pais, com o propsito fundamental de promover a articulao entre a agroecologia, as polticas de reforma agrria e o desenvolvimento dos assentamentos. Existe uma nova dinmica do rural e todo um processo de construo de um novo modelo de desenvolvimento. Em muitas dessas compreenses a problemtica tecnolgica ganha peso, propondo a adoo de prticas produtivas opostas quelas da agricultura convencional. Surge, por outro lado, nesta discusso a necessidade de se conhecer e potencializar as estratgias locais de desenvolvimento em comunidades heterogneas e em transformao como os prprios assentamentos. Assim, luta pela Reforma Agrria, somase a necessidade da obteno de respostas tecnolgicas que permitam a permanncia e a reproduo do assentado rural. Certamente o avano dar-se- na medida em que a
295
articulao Poltica de Reforma Agrria Meio Ambiente se concretize em mecanismos que facilitem e promovam a implementao de todo esse conjunto de propostas altamente elaboradas pelos movimentos sociais e todo o conjunto de atores articulados na compreenso da crise scio ambiental e na dinamizao da reforma agrria. Hoje a discusso concentra amplos esforos para avanar na consolidao de um saber que integre e articule valores, princpios e saberes tradicionais acerca dos recursos naturais nos assentamentos, com os demais saberes que fundamentam as proposies e estratgias dos distintos atores sociais envolvidos na luta pela terra, nos conitos scioambientais, e na constituio da racionalidade ambiental nestes espaos.
BIBLIOGRAFIA
BRASIL.Governo Federal Lei Federal 9.433/97. Disponvel em: http://www.pmf.sc.gov.br/portal/meioambiente/pdf/legislacao/Lei_ Federal_N_9_433_97.pdf BUTH, Fernanda e CORRA, W.K. Assentamentos: elementos de recongurao territorial de um movimento social. In: Expresses geogrcas No. 2, p. 24-33. Junho de 2006. CARVALJO T. C. et al. Perl scio-ambiental das famlias que implantaram projetos agroecolgicos no Assentamento Itamarati I, Mar de Ponta Por, MS. In: Revista Brasileira de Agroecologia. Vol 3 Suplemento especial. 2008. Disponvel em: http://www.aba-agroecologia.org.br/ojs2/index.php/rbagroecologia. LASSO, L A. G. Caderno de Campo. Projeto de doutorado. Prospectiva da gesto de recursos hdricos para o desenvolvimento territorial sustentvel em assentamentos do mst. Doutorado Interdisciplinar em Vincias Humanas CFH UFSC. 2010 MARTINS,Jos da Silva. A questo agrria basileira e o papel do MST. In STDILE, J.P. (org.). A Reforma Agrria e a Luta do MST. Petrpolis: Vozes, 1997. MOVIMENTO DOS TRABALHADORES RURAIS SEM TERRA MST. Quem somos. 2010. Disponvel em: http://www.mst.org.br/taxonomy/term/324 OLIVEIRA de, Marcela S. C. T. Reforma Agrria e Desenvolvimento Sustentvel Ocupar, Resistir, Produzir e Preservar: O Caso do Assentamento Terra Conquistada. IV Encontro Nacional da Associao Nacional de Ps-graduao e pesquisa em Ambiente e Sociedade ANPPAS. 2009 Disponvel em: http://www.anppas.org.br/encontro4/cd/ gt9.html STEDILE, Joo Pedro. preciso um novo modelo Agrcola. 10 de agosto de 2009. Disponvel em: http://www.mst.org.br/node/7818 VIEIRA, P. F. Gesto Integrada e Participativa de Recursos Naturais. Conceitos, mtodos e experincias. Paulo Freire Vieira, Fikret Berkes e Cristina S, Seixas. Florianpolis : Secco APED, 2005.
296
Resumo
Hoje a humanidade enfrenta uma srie de conseqncias negativas de ordem global nas dimenses ambiental, social, cultural e poltica. Isso se deve, entre outros fatores igualmente importantes, ao pensamento analtico-reducionista adotado para o avano da sociedade humana ocidental predominante. Impressionantes avanos tecnolgicos foram apresentados nas diversas reas da Cincia, no entanto, para alcan-los foram necessrias transformaes planetrias, muitas delas irreversveis. Tambm no mbito do rural, na medida em que se solucionavam supostas diculdades especcas com resposta disciplinares e nicas, como na agricultura convencional e na reconhecida revoluo verde, certamente negligenciava-se a complexidade que rege o planeta nas suas distintas dimenses sejam elas ecolgica, social, poltica, ambiental etc. Entendendo que sistemas complexos necessitam abordagens que traspassem a fronteira disciplinar e alcancem o que est entre e alm das disciplinas, a interdisciplinariedade e transdisciplinariedade surgem como preceitos bsicos e, at mesmo ticos para relacionar-se com a complexidade. Para o rural, a agricultura de hoje deve adotar uma viso e atitude transdisciplinar que d conta dos desaos e das implicaes de uma crise socioambiental de escala global. Palavras Chave: Agroecologia, Transdisciplinaridade, Interdisciplinaridade.
1 2 3 Doutorando do Programa de Ps-graduao Interdisciplinar em Cincias Humanas Centro de Filosoa e Cincias Humanas (CFH)/Universidade Federal de Santa Catarina (UFSC)- alejoscout98@gmail.com. Doutoranda do Programa de Ps-graduao em Recursos Genticos Vegetais Centro de Cincias Agrrias (CCA)/UFSC fernanda_savicki@hotmail.com. Professor Dr. do Programa de Ps-graduao em Agroecossistemas CCA/UFSC ccribas17@hotmail.com.
297
Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas
Introduo
Hoje amplamente reconhecido que inspirada e fundamentada no pensamento racionalista de Descartes, a modernidade se caracteriza pelo racionalismo da existncia dando base para a construo de muitas utopias sociais, polticas e tecnolgicas por meio do mtodo cientco, a racionalizao das estruturas sociais e o incremento da produo. O pensamento de Descartes levou percepo de que todos os seres humanos so seres especiais, com alma separvel do corpo. O Cartesianismo, bem aqum de Descartes, separou o ser especial do restante da natureza. Assim, desde as origens da modernidade at as mais recentes propostas de globalizao, observamos como a cincia se ultra especializou na base da coisicao da Natureza, denindo-a como objeto, cenrio no qual o homem se pregoa como dono e senhor da Terra para explor-la e administr-la sua vontade. Em conseqncia disso, hoje passamos por uma crise do vnculo Homem-natureza. Essa separao dicotmica, que tempo atrs parecia to clara, hoje a mesma cincia a desmancha, revelando uma crise de paradigma. Perdeu-se a possibilidade de manejar o que nos une, o que nos liga ao animal, ao ser vivo, natureza, mas tambm o que nos distingue. Entretanto, muitos tm sido os esforos para repensar esta relao e descobrir esses limites. Hoje, com quase todo o sculo XX como precedente, o conceito de Complexidade apontado como base da mudana paradigmtica, e a interdisciplinaridade e transdisciplinaridade como caminho para atingir tal propriedade emergente nos sistemas existentes na Terra e no universo.
Uma das revolues conceituais desse sculo veio, paradoxalmente, da cincia, mais particularmente da fsica quntica, que fez com que a antiga viso da realidade, com seus conceitos clssicos de continuidade, de localidade e de determinismo, que ainda predominam no pensamento poltico e econmico, fosse explodida. Ela deu luz a uma nova lgica, correspondente, em muitos aspectos, a antigas lgicas esquecidas. Um dilogo capital, cada vez mais rigoroso e profundo, entre a cincia e a tradio pode ento ser estabelecido a m de construir uma nova abordagem cientca e cultural: a transdisciplinaridade (BERGER, R. et al, 1991).
Sabemos que prvias interdisciplinaridade e transdisciplinaridade foram pretendidos caminhos como o da pluri ou multidisciplinariedade que propem o estudo de um objeto de uma nica disciplina por diversas disciplinas ao mesmo tempo, promovendo a formao de generalistas, que no aprenderam a investigar a profundidade, e a conformao de equipes multidisciplinares, que caram na justaposio de especialistas produzindo conjuntos de trabalhos especializados. Certamente seu propsito continuou respondendo a quadros de pesquisa disciplinar. Perante a complexidade, estas tentativas resultaram insucientes. No mbito da agricultura, essa viso racionalista ou analtico-reducionista da Cincia Moderna se apresentou na forma da Revoluo Verde, que muito avanou na
298
dimenso produtividade, atravs de incrementos cientcos das chamadas disciplinas duras e compartimentalizadas, entretanto, as dimenses ecolgicas, sociais, pedaggicas e culturais se tornaram marginalizadas, alm das conseqncias ambientais que os resultados das novas prticas no campo trouxeram. Isso porque, nessa viso analtico-reducionista, as solues partem de questes pontuais e no se busca compreender a complexidade atrelada ao manejo dos agroecossistemas. Assim, as evidentes insucincias dessa forma de compreender os agroecossistemas levaram emergncia de propostas alternativas, que culminaram no surgimento da Agroecologia. No entanto, os primeiros estudos baseavam-se apenas em alternativas tcnicas, porm j apontando para a necessidade do entendimento de sistemas complexos. Na medida em que se foi avanando na busca de solues que considerassem as interaes dos componentes do agroecossistema, percebeu-se, tambm, a necessidade de interaes de conhecimentos advindos de uma srie de cincias e espaos at ento dicilmente articulados, que no s respondessem a supostos problemas especcos de sua rea de conhecimento, mas sim avanassem para a construo de uma interface que tivesse a propriedade de ler a complexidade. Deste modo, a Agroecologia passa a ser entendida no apenas como meras prticas agrcolas alternativas ao pacote tecnolgico da Revoluo Verde, mas sim como uma concepo inter e transdisciplinar dos agroecossistemas, avesso viso analticoreducionista. A presente reexo sustenta que para o verdadeiro avano nas dimenses cientca e pedaggica da Agroecologia, devem-se consolidar a interdisciplinaridade e a transdisciplinaridade como princpios fundamentais em sua construo.
299
Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas
Para Cupani (2008), a interdisciplinaridade tem um objetivo prtico, mas no deve ser entendida como propsito da pesquisa e sim como uma necessidade, uma forma de trabalhar interdisciplinarmente, referindo-se transferncia de metodologias e integrao-complexicao emergentes. Por outro lado, na literatura h concordncia em que a prtica interdisciplinar contrria a qualquer homogeneizao e/ou enquadramento conceitual (CUPANI, 2008; LEIS, 2005; VIEIRA, 2005; MORIN, 2000; GARCIA, 1994), nascendo com uma preocupao particular sobre as fronteiras articiais do conhecimento. Da mesma forma, parece existir acordo em que qualquer demanda ou tentativa por uma denio unnime e denitiva do conceito de interdisciplinaridade deve ser rejeitada, por tratar-se de uma proposta que inevitavelmente construda a partir de divises disciplinares existentes. Nesse sentido e em concordncia com Leis (2005), a interdisciplinaridade pode ser entendida como um ponto de cruzamento entre atividades (disciplinares e interdisciplinares) com lgicas diferentes, de forma a fazer com que o conhecimento seja emprico, interpretativo e crtico ao mesmo tempo, como reivindicado por Bernstein (apud LEIS, 2005). O exerccio interdisciplinar de produo de conhecimento uma postura, uma atitude, um interesse com a aproximao de linguagens na busca de complementaridade, articulao e convergncia de interesses, de perspectivas e rumos. A interdisciplinaridade emerge ento, da forma de interatuar de todos os interessados por atingir a complexidade da questo abordada. Em todo caso, a forma atribuda interdisciplinaridade permanece inscrita na pesquisa disciplinar. Mas, o que est entre, atravs e alm de toda disciplina? Certamente esse questionamento vinculado a um conjunto de consideraes sobre a complexidade do nosso mundo e do caminho do homem, sobre as conseqncias da hiper especializao e da tecnocincia, motivaram a formulao da Carta da Transdisciplinaridade, elaborada no Primeiro Congresso Mundial da Transdisciplinaridade, realizada em Portugal em novembro de 1994. O campo da transdisciplinaridade apontado como aquele que motiva o reconhecimento de outras realidades cruzando as fronteiras das disciplinas e estabelecendo uma ponte que permite estudar fenmenos que se situam fora e alm do mbito das disciplinas existentes. Na Carta da Transdisciplinaridade (1994) insiste-se em que esta no nem uma nova cincia nem uma cincia das cincias e que no diz respeito nem ao mtodo, nem justaposio de conhecimentos que fazem parte de uma disciplina j existente, ante tudo um posicionamento. Uma atitude e viso transdisciplinar fundamentalmente rigorosa, aberta e tolerante, porque:
O rigor na argumentao, que leva em conta todos os dados, a melhor barreira contra possveis desvios. A abertura comporta a aceitao do desconhecido, do inesperado e do
300
imprevisvel. A tolerncia o reconhecimento do direito s idias e verdades contrrias s nossas (Carta da Transdisciplinaridade, 1994).
Assim, exercendo um papel fundamental, a tica transdisciplinar recusa toda atitude que se negue ao dilogo e discusso, seja qual for sua origem - de ordem ideolgica, cientca, religiosa, econmica, poltica ou losca. Acreditamos que precisamente a possibilidade de abrir espaos de dilogo entre diversas vises da realidade o que, em primeira instncia, ampliar nossa compreenso da complexidade da dinmica rural. Por tal razo consideramos que com essa postura que a Agroecologia pode responder a seus novos desaos, potencializando seu o j consolidado reconhecimento das inter-relaes e interaes dos agroecossistemas.
301
Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas
inmeros problemas ambientais, sociais e polticos esto muito aqum de ser equacionados. Segundo Caporal, Costabeber e Paulus (2006), a Agroecologia contempla trs dimenses centrais: a) ecolgica e tcnico-agronmica; b) socioeconmica e cultural e; c) sciopoltica, todas interagem e inuenciam-se o tempo todo. Sir Albert Howard (2007: p.53), j em 1943 considerava em seu livro clssico Um Testamento Agrcola que a agricultura deveria ser estudada atravs de uma abordagem que perceba a vida como um conjunto de fatores interligados e no (...) um conglomerado de coisas sem a mnima relao. Todas as fases do ciclo da vida esto estreitamente relacionadas; todas esto integradas nas atividades da natureza; todas so importantes e nenhuma deve ser omitida. Baseado nesses fatores, a Agroecologia considerada como uma nova cincia para muitos pensadores, pois se alimenta de conhecimentos advindos de outras disciplinas cientcas, alm de conhecimentos empricos dos prprios agricultores, estabelecendo novos conceitos, metodologias e estratgias. Entretanto, para alm dessa viso restrita ao campo disciplinar, que a transforma numa cincia distinta, propomos entender a agroecologia no como a procura do domnio sobre as vrias outras disciplinas voltadas ao rural, mas sim abertura de todas elas quilo que as atravessa e as ultrapassa. Portanto, o que muitos autores apresentam como o estabelecimento de uma nova cincia, ns acreditamos tratar-se do exerccio da transdisciplinaridade. Com todas as melhores intenes, os cientistas pretendem arm-la como cincia, para que seja validada e legitimada no meio cientco, porm justamente essa atitude que a mantm no mbito da disciplinaridade, apesar da potencialidade terica. Contudo, vale a pena ressaltar os atributos da transdisciplinaridade presentes nos princpios fundadores da agroecologia como apresentado pelos autores NOOGARD (1989), apud Caporal; Costabeber (2007:14), que apontam a evoluo humana e do meio ambiente sendo explicadas uma atravs da outra. So eles: 1. Os sistemas biolgicos e sociais tm potencial agrcola; 2. Este potencial foi captado pelos agricultores tradicionais atravs de um processo de tentativa, erro, aprendizado seletivo e cultural; 3. Os sistemas sociais e biolgicos co-evoluram de tal maneira que a sustentao de um depende estruturalmente do outro; 4. A natureza do potencial dos sistemas social e biolgico, pode ser melhor compreendida dado o nosso presente estado do conhecimento formal, social e biolgico, estudando-se como as culturas tradicionais captaram esse potencial; 5. O conhecimento formal, social e biolgico, o conhecimento obtido do estudo dos sistemas agrrios convencionais e a experincia com instituies e tecnologias agrcolas ocidentais podem se unir para melhorar tanto os agroecossistemas4
4 Unidade fundamental de estudo, nos quais os ciclos minerais, as transformaes energticas, os processos biolgicos e as relaes scio-econmicas so vistas e analisadas em seu conjunto (CAPORAL; COSTABEBER, 2007).
302
tradicionais quanto os modernos, e; 6. O desenvolvimento agrcola, atravs da Agroecologia, manter mais opes culturais e biolgicas para o futuro e produzir menos deteriorao cultural, biolgica e ambiental que os enfoques das cincias convencionais por si ss. Visivelmente o distintivo de todos esses princpios o reconhecimento do intrincado e fundamental conjunto de interaes que constituem todo sistema na natureza. Dito de outra forma, esses princpios atendem a complexidade e de forma intrnseca esto promovendo uma postura transdisciplinar na, e atravs da agroecologia. Assim, sendo que o princpio fundador de uma tica transdisciplinar o dilogo e a discusso entre saberes de todas as ordens (ideolgica, cientca, religiosa, econmica, poltica ou losca), o saber compartilhado deveria conduzir a uma compreenso compartilhada, baseada no respeito absoluto das diferenas entre os seres, unidos pela vida comum sobre uma nica e mesma Terra (FREITAS, L.; MORIN, E.; NICOLESCU, B., 1994). Nessa perspectiva, para Corra (2007), a representao da Agroecologia baseiase em um conjunto abstrato de fundamentos loscos e valores ticos relacionados sustentabilidade socioambiental. E, para manter coerncia com suas bases epistemolgicas, a agroecologia deve ser capaz de atender, de maneira integrada, aos seguintes critrios segundo Gliessman (2005) e Caporal Costabeber (2007): - Baixa dependncia de insumos externos; - Uso de recursos renovveis localmente acessveis; - Utilizao dos impactos bencos ou benignos do meio ambiente local; - Aceitao e/ou tolerncia das condies locais; - Manuteno, em longo prazo, da capacidade produtiva; - Preservao da diversidade biolgica e cultural; - Utilizao do conhecimento e da cultura da populao local; - Produo de mercadorias para consumo interno e para exportao. Claramente tanto os princpios fundadores, quanto os critrios estabelecidos comportam a transdisciplinaridade. Essa propriedade fundamental ao processo de converso da agricultura convencional para de base Agroecolgica, processo esse extremamente complexo tecnologicamente, metodologicamente, organizacional e politicamente. Nesse processo, Gliessman (2005) pondera o estabelecimento de nveis de sustentabilidade, para os quais sugere trs patamares: 1 Aumento da ecincia de prticas convencionais a m de reduzir o uso e o consumo de insumos escassos, caros ou ambientalmente danosos; 2 Substituio dos insumos e prticas convencionais, por prticas alternativas; 3 Redesenho do agroecossistema de forma que ele funcione baseado em um novo conjunto de processos ecolgicos. (GLIESSMAN, 2005: p. 573 e 574).
303
Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas
No entanto, consideramos a necessidade de agregar um patamar adicional que proponha estabelecer a base poltica e cultural para o desenvolvimento de uma agroecologia totalizante. nesse sentido que a nossa compreenso de sustentabilidade no enfoque agroecolgico, aprimora ainda mais o pensamento de Gliessman. Assim, para a Agroecologia a preocupao no est no conjunto de disciplinas interagindo para solucionar problemas de seu interesse em cada uma dessas dimenses, mas sim na anlise das interaes que se do num sistema complexo entre os componentes e processos que determinam seu funcionamento. E superando as barreiras das disciplinas, preocupando-se pelo que h transversal a elas e para alm delas, consolidando a viso transdisciplinar.
Concluso
A Agroecologia no possui uma denio ltima e consideramos pertinente reetir sobre a relevncia da obteno dessa denio. Certamente o que cabe ressaltar a busca coerente da Agroecologia por compreender e responder a complexidade dos contextos para os quais foi pensada, o que certamente implica numa postura transdisciplinar. Assim, longe de propor solues homogneas aos problemas abordados, a Agroecologia expressa a quebra do paradigma cientco emprico reducionista, apropriandose da singularidade de cada contexto em que implementada para em conseqncia, propor solues coerentes e adaptadas a tais singularidades. Uma postura tica que preocupada com a complexidade, dinamiza as constataes da cincia e promove a emergncia de uma postura interdisciplinar e transdisciplinar na sociedade. Para nalizar, gostaramos ressaltar que na agroecologia a interdisciplinaridade certamente uma emergncia, fruto da postura de cada olhar disciplinar e leigo (como o do produtor rural), dispostos a assimilar os efeitos e as implicaes das interaes entre os diversos componentes e dimenses de seus sistemas de interesse. Assim, a interdisciplinaridade se reete na integralidade das propostas feitas e na maneira em como seus efeitos respondem de forma coerente com a sustentabilidade do sistema. Entretanto para o avano fora do mbito da academia, necessrio consolidar uma postura transdisciplinar na agroecologia e atravs da agroecologia no meio rural. Uma postura que reconhea vrios nveis de realidade e a complexidade das dimenses ambiental, poltica, social, econmica e tica, entre outras, promovendo antes de tudo, o dilogo e discusso de saberes, que emerge no reconhecimento da co-responsabilidade global do ser humano como habitante da Terra.
304
Referncias Bibliogrcas
BERGER, R. et alli. Cincia e Tradio: Perspectivas Transdisciplinares para o Sculo XXI. Paris: UNESCO, 1991. CAPORAL, F. R.; COSTABEBER, J. A. Agroecologia: alguns conceitos e princpios. Braslia: MDA/SAF/DATER-IICA, 2007. CAPORAL, F. R.; COSTABEBER, J. A.; PAULUS, G. Agroecologia: Matriz disciplinar ou novo paradigma para o desenvolvimento rural sustentvel. Braslia: MDA, 2006. Texto disponvel em: www.pronaf.gov.br/dater. CORRA, C. MST en marcha hacia la Agroecologia: una aproximacin a la construccin histrica de la Agroecologa en el MST. Crdoba: Dissertao (Maestria en Agroecologia: un enfoque sustentable de la agricultura ecolgica). Universidad Internacional de Santa Luca e Universidad de Crdoba, 2007 CUPANI, A. Algumas reexes sobre a interdisciplinaridade. Comentrios em classe. Florianpolis: PPGDICH/UFSC, 2008. DAGOSTINI, L. R. al do Saber Sem Sabor. Florianpolis: Ed. do Autor, 2004. FINKLER, C. N. A Necessidade de Cooperao na Produo Ecolgica. In: 5 Jornada Paranaense de Agroecologia, 2006. Cascavel: Cartilha da 5 Jornada Paranaense de Agroecologia. Editora Grca Popular, p. 18-20, 2006. FREITAS, L.; MORIN, E.; NICOLESCU, B. Carta da Transdisciplinariedade. Portugal: I Congresso Mundial da Transdisciplinariedade, 1994. GARCIA, R. Interdisciplinaridade e Sistemas Complexos. 1994. GLIESSMAN, S. Agroecologia: Processos ecolgicos em agricultura sustentvel. Porto Alegre: EdUFRGS, 2 edio, 2001. HECHT, S. B. La Evolucin del Pensamiento Agroecolgico. In: ALTIERI, M. Agroecologia: bases cientcas para una agricultura sustenible. Montevideo: Editorial NordanComunidad, p. 16-30, 1999. HOWARD, A. Um Testamento Agrcola. So Paulo: Expresso Popular, 2007. LENOIR, Y. & HASNI, A. La interdisciplinaridad: por un matrimonio abierto de la razn, de la mano y del corazn. In: Revista Ibero-Americana de Educacin, No. 35 (2004). LEIS, H. R. Sobre o conceito de interdisciplinaridade. In Cadernos de pesquisa Interdisciplinar em Cincias Humanas. No. 73 Florianpolis, Agosto de 2005. MORIN, E. Introduo ao pensamento complexo. Lisboa: Piaget, 1990. MORIN, E. Os sete saberes necessrios educao do futuro. 2. ed. So Paulo : Cortez ; Braslia, DF : UNESCO, 2000.
305
Luis Alejandro Lasso Gutirrez, Fernanda Savicki de Almeida e Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas
SANTOS P. Renato, Transdisciplinaridade. Revista Cadernos de Educao, No 8. 1995 p. 2, Disponvel em: http://www.miniweb.com.br/educadores/artigos/pdf/transdisciplinaridade.pdf PINHEIRO, S. Mercantilizao do Patrimnio Natural. In: 3 Jornada Paranaense de Agroecologia, 2004. Ponta Grossa: Cartilha da 3 Jornada Paranaense de Agroecologia. Editora Grca Popular, p. 88-96, 2004. SEVILLA GUZMN, E. La Agroecologa como Estrategia Metodolgica de Transformacin Social. 2008. Texto disponvel em: http://www.agroeco.org/brasil/material/ EduardoSevillaGuzman.pdf. STDILE, J. P.; RIBAS, C. E. D. C.; PINHEIRO MACHADO, L. C. Agroecologia: da Teoria Prtica. Texto de circulao restrita, 2008. VIEIRA, P. F. Rumo ao desenvolvimento territorial sustentvel: esboo de um roteiro metodolgico participativo. In: Eisforia, 4(4): Florianpolis. p. 249-310, 2003.
306
AGROECOLOGIA: O ENSINO DE PS-GRADUAO VINCULADO AOS CAMPONESES E LUTA PELA REFORMA AGRRIA1
Professor Doutor da Ps-Graduao em Agroecossitemas Universidade Federal de Santa Catarina - Brasil ccribas17@hotmail.com Mestre em Agroecossistemas. Universidade Federal de Santa Catarina Brasil fernanda_savicki@hotmail.com Mestre em Educao. Universidade Federal de Santa Catarina Brasil akorosue@hotmail.com
Clarilton E. D. C. Ribas,
Aline Korosue
Resumo
Um dos grandes desaos enfrentados pelos Movimentos Sociais do campo brasileiros a qualicao do modelo produtivo desenvolvido nos assentamentos e acampamentos da Reforma Agrria, isto se d pela necessidade de formao de um conjunto de agricultores que compreenda as comunidades rurais e que v alm das questes ligadas a produo. nessa perspectiva que o Curso de Especializao em Agroecologia surge como formador quarenta pessoas em treze estados e presentes em todas as Regies do Brasil, com nvel superior em curso de Cincias Agrrias ou reas ans que estejam efetivamente contribuindo junto aos assentamentos de Reforma Agrria ou demais Movimentos Sociais, que tenham condies de discutir e implementar a Agroecologia nos assentamentos e nas comunidades camponesas. Alm da qualicao do trabalho tcnico e poltico voltado Agroecologia, todos os educandos formados pelo Curso tm a possibilidade de atuar como formadores e multiplicadores da Agroecologia, nas escolas, estados e regies brasileiras das quais so oriundos. Palavras-chave: <Educao do Campo> <Movimentos Sociais do campo> <Agroecologia> <Ps-Graduao>
Texto referente aos resultados da concluso do Curso de Especializao em Agroecologia, nanciado pelo Programa Nacional de Educao na Reforma Agrria PRONERA, vinculado ao Ministrio do Desenvolvimento Agrrio - MDA, em parceria entre a Via Campesina, Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria INCRA/ SC e Universidade Federal de Santa Catarina UFSC, atravs do Laboratrio de Educao do Campo e Estudos da Reforma Agrria - LECERA.
307
Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse
Introduo
Historicamente os camponeses do Brasil estiveram estruturalmente alijados do ensino superior pbico. Regra geral camponeses empobrecidos sempre tiveram, e continuam tendo, muita limitao material para nanciar estudos de seus lhos em escolas pblicas de ensino superior, quase sempre em uma capital ou grande cidade, para o que dois fatores entre muitos outros, impuseram estes limites: o elevado custo de manuteno de um jovem na cidade e a perda de fora de trabalho na pequena propriedade rural. No ramo cientco de produo de alimentos saudveis concluiu-se na Universidade Federal de Santa Catarina UFSC, um curso de ps-graduao orientado exclusivamente para agricultores e tcnicos vinculados Reforma Agrria, qualicando esta clientela para a produo de alimentos limpos, ou seja, livres de insumos de sntese qumica, com prticas agrcolas de respeito natureza, combinando com isto sustentabilidade social, econmica e ambiental. Trata-se de uma proposta de ensino de ps-graduao na qual camponeses e camponesas detentores de diplomas de curso superior tm a oportunidade de aperfeioar seus conhecimentos com o que h de mais avanado na cincia agronmica. A proposta pedaggica do curso implica em uma complexa combinao entre cincia agronmica, histria e sociedade. Tendo em vista esta concepo de agroecologia, puderam freqentar o curso estudantes das mais diversas reas do conhecimento, alm das clssicas cincias da natureza como agronomia, zootecnia, veterinria etc. Freqentaram o curso pedagogos, gegrafos, bilogos, economistas, entre outras reas, cujo nico pr-requisito para aceitao consiste em ter vnculo com a produo agrcola e com a luta pela democratizao do acesso a terra em nosso pas. A proposta metodolgica aproxima-se da pedagogia da alternncia, segundo a qual parte dos estudos realizada dentro da sala de aula e outra parte realizada no que se denomina tempo comunidade, que o espao de aprendizagem onde o ps-graduando retorna sua comunidade de origem para testar, na prtica, suas hipteses de trabalho. Com isto pretende-se garantir um processo educativo rmemente vinculado realidade objetiva de cada educando. Todo o processo educacional est submetido aos rigores cientcos e formais da Universidade, processo este que culmina com uma banca de avaliao composta por prossionais com formao j concluda em mestrado e/ou doutorado. O curso foi nanciado pelo Ministrio do Desenvolvimento Agrrio MDA, atravs de fundos do PRONERA, assumindo a totalidade dos custos de deslocamento dos psgraduandos, alm de alimentao e hospedagem, exceo feita aos professores que nada receberam de remunerao, o que implica que sua contribuio advm de um comprometimento poltico dos professores universitrios com a luta poltica da agroecologia e da reforma agrria.
308
Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria
309
Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse
mais adequada demanda dos Movimentos Sociais do campo, principalmente no que se refere construo da Agroecologia, Desenvolvimento Rural Sustentvel, formao tcnica diferenciada voltada ao desenvolvimento dos assentamentos da Reforma Agrria. Essa aproximao resultou na elaborao do projeto do Curso de Especializao em Agroecologia desenvolvido por professores do Departamento de Zootecnia e Desenvolvimento Rural da UFSC e integrantes do MST, para posterior aprovao nesse mesmo departamento da Universidade no incio de 2005. Ao mesmo tempo em que se deu a discusso da proposta do curso junto Universidade, tambm houve articulao com os estados para o processo de seleo do pblico participante junto s comunidades. Em seguida o projeto foi apresentado ao Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria - INCRA nesse mesmo ano, para aprovao e nanciamento por seu Programa Nacional de Educao na Reforma Agrria PRONERA. Este nanciamento foi aprovado somente em dezembro de 2006, possibilitando iniciar as atividades nanciadas no primeiro perodo letivo de 2007. Entretanto, neste meio tempo entre 2005 e incio de 2007, mesmo sem nanciamento, o Curso iniciou e funcionou apenas com recurso advindo dos Movimentos Sociais e com a vontade poltica dos coordenadores, educandos e militantes desses movimentos. Nesse perodo, os alunos tiveram aulas luz de velas, acesso a poucos alimentos (o que havia era contribuio das famlias assentadas), alm das diculdades materiais como livros, materiais didticos, recursos audiovisuais. Esse intervalo entre as aprovaes e todo o processo de efetivao do curso, dicultou a manuteno dos educandos militantes, j que a proposta foi de abrangncia nacional e para os movimentos sociais foi tarefa difcil encaminhar seus educandos vindos de estados distantes s etapas presenciais.
A Proposta Metodolgica
Foram levados em conta na proposta pedaggica os princpios da pedagogia da alternncia, que alterna momentos de formao distribudos entre a sala de aula, as vivncias dos estudantes em seus prprios locais de moradia ou trabalho, os dias de campo, os laboratrios. Os perodos presenciais de aula so chamados de Tempo Escola - TE e os perodos de vivncia nas comunidades de onde os educandos so oriundos, so conhecidos como Tempo Comunidade - TC. Uma etapa completa
Foto 1: Aula a luz de Vela no Centro de Desenvolvimento Sustentvel e Capacitao em Agroecologia - CEAGRO, localizado no municpio de Cantagalo/PR. Fonte: Arquivos do Curso de Especializao (2005).
310
Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria
do curso compreende o Tempo Escola e o Tempo Comunidade que o segue. Durante o TC, os educandos continuam a ter acompanhamento de suas atividades, atravs de trabalhos encaminhados durante o TE, leituras preparatrias e insero nas atividades polticas dos locais de trabalho. Alm do acompanhamento virtual, os educandos so acompanhados diretamente por um dirigente poltico do estado no qual trabalham, que para o TE seguinte deve encaminhar um parecer sobre a estadia do educando na comunidade. Esse mtodo evita a concentrao exagerada de horas de sala de aula, com o devido tempo para as leituras, visitas tcnicas, aulas a campo etc., de forma que no haja um peso demasiado nas atividades expositivas que ponha em risco a assimilao dos contedos, leituras e debates por parte dos estudantes. Pretendeu-se, portanto, fazer um balanceamento inteligente entre as atividades, de forma a tornar o curso o mais dinmico possvel.
O Desenvolvimento do Curso
O Curso de Especializao em Agroecologia foi dividido em cinco etapas, cada uma com um tema central, isto , formou-se blocos de disciplinas ans que envolviam a temtica estabelecida. A carga horria total do Curso durante as etapas presenciais soma 540 horas/aula. A coordenao do Curso foi realizada por uma equipe, a Coordenao PolticoPedaggica - CPP, formada pelo Coordenador Geral do Curso (professor da UFSC), representantes da UFSC, da Via Campesina e dos Movimentos Sociais que fazem parte. Salienta-se que a proposta do Curso prega a autogesto por parte dos educandos. Portanto, a CPP s encaminha as orientaes. Outra considerao a ser feita em relao ao desenvolvimento do Curso est nos locais onde foram realizados os Tempos Escola. Procurou-se intercalar entre a Universidade e Centros de Formao ou escolas do MST. Isso porque se buscava em um momento a insero dos Movimentos Sociais do campo dentro do espao da Universidade Pblica brasileira, trazendo mais uma vez a pauta da questo agrria e da Reforma Agrria no mbito da Academia. No entanto, as etapas nos espaos de formao do MST tambm eram igualmente importantes, porque mantinha acesa a chama da disciplina militante. Quando a etapa se dava nesses locais, os educandos eram inseridos na dinmica de funcionamento do Centro ou Escola, ou seja, tinham que contribuir com a limpeza, trabalhos dirios etc. As etapas presenciais se realizaram em cinco Tempos Escola, descritos a seguir.
311
Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse
Embrapa Clima Temperado, Epagri Sede, Epagri Lages/SC e MST Nacional. As atividades envolveram sadas de campo, aulas expositivas e prticas, palestras, seminrios internos e abertos. Realizou-se uma viagem tcnica ao interior do estado, onde foram abordados temas de criao animal, sistemas silvos-pastoris, manejo e conservao de solo e gua. Tambm como atividade a campo, foram feitas duas visitas em Florianpolis: uma caminhada Costa da Lagoa, como atividade da disciplina Histria da Agricultura e visita a Ratones, onde foram trabalhados temas como sistemas de policultivo, horticultura orgnica, criao animal agroecolgica, conservao de recursos naturais, processamento e comercializao de produtos agroecolgicos, entre outros. Os estudantes tambm estiveram presentes em atividades de outros cursos de PsGraduao. Estas atividades compreenderam participao em seminrios do Programa de Ps-Graduao em Agroecossistemas PGA/UFSC e as aulas inaugurais dos Cursos de Especializao em Educao de Jovens e Adultos e em Educao do Campo e Desenvolvimento Territorial (tambm nanciados pelo PRONERA). Alm disso, a comunidade universitria foi convidada para uma palestra intitulada Questo agrria e soberania alimentar.
312
Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria
Realizaram-se aulas de campo durante o tempo escola. A primeira foi sobre Produo Animal com Enfoque Agroecolgico, onde foram abordados temas pertinentes ao assunto em questo; a segunda foi sobre Dilogo de Saberes, prtica sobre metodologia de trabalho a campo; e a terceira sobre Manejo Ecolgico de Solo e Planta. Todas elas foram realizadas no prprio assentamento ou em assentamentos prximos do Centro de Formao. Nesta etapa aconteceram seminrios com assessores externos abordando assuntos pertinentes formao poltica, cientca e pedaggica dos estudantes do curso.
313
Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse
314
Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria
Os estudantes fazem uma crtica, discorrendo sobre a necessidade de um instrumento que possibilite a construo do Mtodo do Trabalho Cientco durante os perodos em que esto nas comunidades. Essa crtica importante, principalmente coordenao polticopedaggica, uma vez que isso pode contribuir para uma melhor formulao dos projetos poltico-pedaggicos elaborados neste tipo de curso. As ferramentas propostas no Projeto Pedaggico so: Plano de atividades (PA), onde cada estudante planeja, em conjunto com a comunidade, as atividades a serem desenvolvidas nesse perodo, incluindo atividades de estudo, propostas pelos professores da Universidade, enviando para a CPP, nos prazos estabelecidos em cada etapa. Tambm estava previsto um relatrio do Tempo Comunidade, baseado nos Planos de Atividades, que os educandos traziam a cada retorno ao Tempo Escola, culminando em um Seminrio de Avaliao do Tempo Comunidade, no incio de cada etapa. Sabe-se tambm que essa crtica est relacionada qualidade do acompanhamento feito no Tempo Comunidade. Entende-se que necessrio aprofundar o que pesquisa para academia e para o MST, a pesquisa dialtica e a apropriao dos instrumentos. Tambm necessrio ampliar a discusso e reexo do que se quer com a pesquisa e qual a contribuio/retorno desta realidade pesquisada. Quanto ao currculo, os estudantes consideram prioritria a disciplina de Metodologia do Trabalho Cientco. Compreenderam e reforaram a contribuio das cincias sociais para o melhor entendimento da importncia da Agroecologia no contexto da reforma agrria. Consideram tambm que deve haver mais carga horria para o que se refere ao posicionamento poltico da Agroecologia para os Movimentos Sociais, principalmente voltado ao Materialismo Histrico Dialtico. Tambm sugerem a incluso do Mtodo de Validao Progressiva e a ampliao do estudo dos Princpios da Gesto Agrcola e Elaborao Implantao de Projetos. Alm do que foi construdo antecipadamente, o Curso propicia a adaptao do currculo junto aos estudantes, com a apresentao de suas demandas, possibilitando aprofundar temas que estes consideram importantes. Os seminrios temticos foram demandas dos prprios estudantes, tanto em questes tericas como prticas. Conseguiuse contemplar a maior parte das demandas apresentadas nesse curso, o que enriquece o currculo e extrapola os objetivos de formao previstos. As ocinas tambm foram relevantes na apreenso de tecnologias mais apropriadas ao desenvolvimento da agroecologia. Nesse sentido, o mtodo pedaggico do curso relaciona-se com a agroecologia porque ajuda a dialogar com o coletivo e constri o debate entre os estudantes, coordenao pedaggica e os professores - no caso do Tempo Escola. A proposta era a realizao dos tempos-escola, em espaos variados, alternando centros de formao em agroecologia e o espao acadmico universitrio, fazendo o dilogo
315
Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse
entre eles. Entretanto, o recurso advindo do PRONERA por aluno/ano no viabiliza esta itinerncia, sendo realizado em sua maior parte na UFSC, onde foi possvel diminuir o custo das etapas. As etapas realizadas nos Centros de Formao em Agroecologia foram produtivas no que se refere apropriao do mtodo pedaggico e a vivncia de experincias semelhantes realidade em que atuam. Conforme a avaliao dos estudantes o contedo oferecido durante o curso contribuiu com a adoo da agroecologia nas comunidades. As metodologias do dilogo dos saberes, o mtodo Campesino a Campesino, contriburam para avanar no mtodo de trabalho de base junto s famlias assentadas. Entende-se que no existe metodologia apropriada, se desconsiderarmos a realidade e seu contexto. Buscou-se trabalhar com vrias metodologias de abordagem, e acreditase que os mtodos apresentados acrescentaram maior conhecimento aos estudantes, no entanto o curso no visava o aprofundamento de uma metodologia em especco. A opo pelas ferramentas feita individualmente, atravs da anlise da realidade de cada um, at mesmo com a possibilidade de construo de uma nova, utilizando as diferentes abordagens, adaptando a realidade. Conforme os estudantes, poder-se-ia desenvolver exerccios que possibilitassem maior reexo nos Ncleos de Base (forma como se organizam os estudantes para as atividades no Tempo Escola), leituras em Ncleos, maior discusso, maior uso do espao da biblioteca, quando h acesso a ela. Sugerem que haja leitura prvia dos documentos a serem estudados nos blocos temticos. Algumas diculdades foram encontradas no que se relaciona com as aulas tericas. Houve a necessidade de aproximao prvia e conquista da conana de muitos professores para que estes desenvolvessem as disciplinas para o curso. Um fato que contribuiu para essa aproximao foi a qualicao dos trabalhos de pesquisa, na qual os professores puderam visualizar a qualidade e relevncia das pesquisas desenvolvidas. Para o Curso, isso foi um aspecto muito positivo, uma vez que gerou uma maior aproximao entre a Universidade e os Movimentos Sociais do Campo. Entretanto, houve problemas em fazer a conexo entre contedo desenvolvido com a prtica e no deslocamento de alguns professores do ambiente acadmico, para o desenvolvimento das aulas nos Centros de formao, exigindo o remanejamento de algumas disciplinas, passando de um bloco a outro, para que estas fossem executadas nas etapas realizadas em Florianpolis. Houve a possibilidade de trazer pessoas de outros espaos acadmicos e no acadmicos para contribuir nas disciplinas. Especialistas em determinados temas, inclusive contribuio de professores de Cuba. A contribuio destes ltimos se deu no desenvolvimento dos seguintes temas: Mtodo Campesino a Campesino e tambm na rea de controle biolgico.
316
Agroecologia: o ensino de ps-graduao vinculado aos camponeses e luta pela reforma agrria
Consideraes Finais:
Um dos grandes desaos enfrentados a qualicao do modelo produtivo desenvolvido nos assentamentos, isto se d pela necessidade de formao de um conjunto de agricultores que compreenda as comunidades rurais e que v alm das questes ligadas produo. Neste sentido, o Curso de Especializao em Agroecologia teve como foco formar pessoas que possuam nvel superior em curso de Cincias Agrrias ou reas ans que estejam efetivamente contribuindo junto aos assentamentos de Reforma Agrria ou demais Movimentos Sociais, que tenham condies de discutir e implementar a Agroecologia nos assentamentos e nas comunidades camponesas. Ao nal, tem-se formados e atuando nos Movimentos Sociais do campo de todo Brasil, 40 (quarenta) Especialistas que, alm da atuao tcnica esto devidamente qualicados como formadores em Agrocologia. O Curso teve papel importante no sentido de pautar na Universidade Pblica os movimentos sociais, a reforma agrria, a agroecologia, na medida em que se constroem relaes entre comunidade, movimentos sociais e universidade. Outra contribuio foi na reexo da prpria Universidade de seu papel com relao a sociedade. O curso tem uma base geral que possibilita o seu desenvolvimento em qualquer realidade. Nesse sentido, essa experincia que serve como modelo a ser executado em outras regies do pas, envolvendo outras Universidades. A avaliao nal que fazemos extremamente positiva: nosso esforo deste tempo todo colocou nos assentamentos da reforma agrria, em vrios estados da federao, prossionais altamente habilitados na produo de alimentos num esquema produtivo que combina sustentabilidade social, econmica e ambiental. Isto, alm de ir ao encontro das necessidades reais de fortalecimento da reforma agrria no Brasil inteiramente compatvel com as demandas ditadas pela urgncia ambiental em que vive o planeta. Os efeitos nais deste convnio so de duas naturezas: primeiro transformar a vida de dezenas de prossionais qualicando-os em agroecologia; segundo pelo to extraordinrio quanto impondervel efeito multiplicador que estes prossionais certamente exercero ao longo de suas trajetrias de trabalhadores da reforma agrria, portanto de um pas mais justo, e na construo de uma relao dialgica com a natureza, transformadora, revolucionria, tal como o exigem estes tempos destrutivos.
317
Clarilton Edzard Davoine Cardoso Ribas, Fernanda Savicki de Almeida e Aline Korouse
Referncias Bibliogrcas
CORREA, C. MST en marcha hacia la Agroecologa: una aproximacin a la construccin histrica de la Agroecologa en el MST. Crdoba: Dissertao (Maestria en Agroecologia: un enfoque sustentable de la agricultura ecolgica). Universidad Internacional de Santa Luca e Universidad de Crdoba, 2007. Frente de Formao Tcnica Formal. Proposta curricular dos cursos de Agroecologia do MST. Mimeo, 2004. LECERA. Relatrio Final do PRONERA Curso de Especializao em Agroecologia. Florianpolis: Universidade Federal de Santa Catarina, 2009. LOMBARDI, Jos Claudinei. Educao, ensino e formao prossional em Marx e Engels. In: LOMBARDI, Jos Claudinei e SAVIANI, Demerval (Org.). Marxismo e Educao: debates contemporneos. So Paulo: Ed. Autores Associados, 2005. MELLO, Dario Fernando Milanez de. Agroecologia e educao: aes pedaggicas do Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra MST. Florianpolis: Dissertao (Mestrado em Agroecossistemas). Universidade Federal de Santa Catarina, 2006. MOVIMENTO DOS TRABALHADORES RURAIS SEM TERRA. Pedagogia do Movimento Sem Terra: Acompanhamento s escolas. Veranpolis: Boletim da Educao n. 8. 1. Ed. Instituto Tcnico de Capacitao e Pesquisa da Reforma Agrria-ITERRA, 2001. ______. Princpios da educao no MST. So Paulo: Caderno de educao n. 8. 3, 2002. PISTRAK, M. M. Fundamentos da Escola do Trabalho. So Paulo: Ed. Expresso Popular. 224p. 2004. RIBAS, C. E. D. C.; MELO, D. F. M.; MARTINS, A. F. G. Projeto do Curso de Especializao em Agroecologia. Florianpolis: Universidade Federal de Santa Catarina, 2005. SOARES, R. D. A concepo Gramsciana do estado e o debate sobre a escola. Iju: Ed. UNIJU, 2000. 488p. VIA CAMPESINA-BRASIL. Educao do Campo: Direito Nosso, Dever do Estado! In: Memria do II seminrio de Educao do Campo. 2006.
318
La agroecologa como nuevo enfoque terico, ve en los procesos participativos de investigacin el enfoque necesario para modicar las relaciones entre investigadores y la realidad estudiada. El agricultor como sujeto interesado, debe de tener protagonismo en los procesos de construccin del conocimiento y elaboracin de tecnologas, para as superar los habituales procesos verticales y tecnocrticos. El nuevo paradigma de la agroecologa supone una superacin del pragmatismo productivo para incluir otros parmetros sociales y ambientales. Este nuevo enfoque va a suponer unos resultados vinculados a otros estilos de tecnologas alternativas. Se asume el carcter tico de la ciencia y, en cuanto a la tecnologa, la no existencia de una nica forma optimizada de proceder (taylorismo). El presente trabajo tiene como objetivo sistematizar y comunicar, a travs de una reexin acadmica, la experiencia de las denominadas Aulas de Agroecologa desarrolladas en IFAPA Chipiona por un periodo de 7 aos. La Produccin Ecolgica, vista desde las bases de la agroecologa, tambin requiere de un cambio de paradigma en los procesos de formacin y experimentacin. Se describe un proceso de construccin y redenicin constante, que trata de amoldarse a dinmicas ms participativas y horizontales.
1. Antecedentes y desarrollo
Como origen precursor de lo que hoy denominamos Aula de Agroecologa se presentaban el Programa de Formacin Continua en la Sierra de Cdiz en la cual participaba la Sociedad Cooperativa La Verde y productores del entorno de Villamartn. El modelo presentaba ya ciertos elementos de formacin participativa para posteriormente incorporarles elementos de experimentacin participativa. Fue en 2007, cuando se inicia en la Costa noroeste de la provincia, ya con la denominacin de Aula de Agroecologa, partiendo de los productores del entorno de la Asociacin de Consumidores y Productores La Borraja,
319
productores de Jerez de la Frontera, y otros contactos de la comarca. Es en este aula donde el modelo contina denindose y alcanza su mayor desarrollo. Se inician tambin algunos procesos de exportacin de la experiencia a otras comarcas. En este periodo se ha visto como el modelo ha generado un impacto positivo en la transicin agroecolgica de ncas tanto a nivel productivo como de comercializacin.
3. Qu es un Aula de Agroecologa?
Se ha denido formalmente como un programa de formacin continua en produccin ecolgica con elementos de experimentacin participativa desde un enfoque agroecolgico. La palabra Aula, segn la denicin formal, hace referencia al lugar fsico donde se realiza una clase. El Aula de agroecologa no es tanto un lugar material, sino un espacio de encuentro, donde cooperar con la nalidad de realizar un proceso de aprendizaje colectivo. Para ello se anan elementos de formacin continua con la investigacin participativa, en tanto que tambin se generan y producen conocimientos para incorporarlos al propio
320
proceso de aprendizaje. El contenido o materia prima procede tanto de la investigacin secundaria (bsqueda bibliogrca) como primaria (ensayos de campo, entrevistas, experiencias personales, etc.) y el sujeto investigador el propio grupo debidamente dinamizado. Hay un objetivo estructural de cambio de modelo de aprendizaje enmarcado en la bsqueda de lo que se ha venido denominando como la sustentabilizad fuerte en contraposicin de la sustentabilidad dbil ms factorial y reduccionista. Los procesos participativos no son una nalidad sino un medio para alcanzar cambios estructurales profundos que impliquen unos resultados alternativos.
4. La estructura de trabajo
Tal y como se observa en la gura 1, las aulas de agroecologa presentan los siguientes elementos: Encuentros: En cada sesin (de periodicidad mensual y en un horario muy adaptado a la disponibilidad del grupo), habr una parte terica, otra de foro abierto de discusin y reexin colectiva y a veces tambin se participa de alguna prctica. Se trata de un espacio informal donde no existe exigencia de asistencia y todos estn presentes por una nalidad formativa. Seleccin de las temticas a tratar: existe una corresponsabilidad en cuanto a la seleccin de los temas que se van a ir abordando y para ello se muestra diferentes procedimientos: escribir sobre una hoja en blanco individualmente y contrastamos o puede surgir en el propio foro consensuadamente. Bsqueda de documentacin y otras experiencias (investigacin secundaria): una vez seleccionado el tema, el investigador-dinamizador realizar una bsqueda bibliogrca en profundidad buscando contenidos aplicables a la Produccin Ecolgica desde el paradigma de la agroecologa: artculos de revistas, participaciones en congresos, experiencias de ONGs, boletines e informes de organizaciones, libros, etc. Para este ejercicio de investigacin secundaria hay un plazo de un mes. Las informaciones obtenidas se sistematizan en una presentacin que dar inicio al prximo encuentro. En este proceso se hace necesario tamizar los contenidos para dejarlos limpios de tecnicismos ininteligibles para el grupo. Base de datos documental: los resultados de la bsqueda bibliogrca se almacenan fsicamente y se sistematizan en una base de datos. Esta se pone a disposicin de todos los miembros del aula para su posible consulta.
321
Experimentacin: a partir de los temas tratados, se disean experiencias a modo de ensayos a realizar en el propio centro de investigacin. Estas pueden repetirse en ncas de los agricultores colaboradores. Los ensayos adquieren la funcin de generadores de observaciones acercando la experimentacin a los ritmos del productor y a su modo de aprendizaje. Las observaciones generadas adquieren una notable importancia, al igual que la discusin e interpretacin de los mismos por parte de todos. Encontramos dos tipos de ensayos empleados: Ensayos preliminares: se hace necesario, para aquellos problemas que se abordan por primera vez sin encontrarse trabajos previos. Estos, al contrario que los ensayos crticos, no precisan de mucha base estadstica. El objetivo es construir hiptesis, establecer metodologas, generar observaciones, etc. Ensayos demostrativos: consiste en repetir experiencias para que el grupo pueda contrastar lo que ya se ha ensayado en otras zonas. El investigador no es ms que un dinamizador que trabaja la densidad conectiva del grupo (Garrido, 2007) aprovechando todos los elementos y recursos disponibles. Las metodologas participativas de investigacin persiguen la construccin del conocimiento a travs de los principales agentes interesados. El proceso participativo es la herramienta
322
para la elaboracin de otro estilo de conocimiento que derive en tecnologas alternativas a partir de elementos ms endgenos y polismicos.
323
Este continuo formacin-investigacin se fundamenta, en primer lugar, en que ambos conceptos no son estancos sino difusos, con espacios en los cuales existen diferentes grados de pertenencia a ambos conjuntos. Una formacin participativa que se hace preguntas, y que construye respuestas comparte elementos de investigacin. El proceso formativo puede ser visto, como nos apunta Paulo Freire (Barreto, 1998) acerca de la educacin, como elemento siempre poltico en el sentido que acomoda a la gente al mundo o las releva para su transformacin (libera o domestica). Se persigue una educacin poltica pero no partidista, porque esta dara ya respuestas y soluciones. La dimensin poltica es la puesta en valor de los elementos colectivos ampliamente impactados por el individualismo estructural muy presente en nuestra sociedad. Desde esta ptica, es una condicin indispensable que las cuestiones y problemas a investigar se construyan, se analicen y se resuelvan por el propio grupo interesado (Pazos, 2005). Se trata de una superacin de la verticalidad de la ciencia que produce desde arriba un conocimiento que transere hacia abajo para asumir una horizontalidad y generar otros conocimientos desde lo local. Se asume el reto de abordar el conocimiento de la complejidad, al estilo de Edgar Morin (1999), en tanto que asume al hombre y sus actividades como un hecho totalmente biolgico y totalmente social sin separaciones. La separacin clsica del myto y el logo, para centrarnos en los conocimientos lgicos y separados de las ciencias, nos ha hecho olvidar la multitud de mitos, no lgicos ni medibles, que nos pueden inspirar: participacin, cooperacin, etc. Explica Raoul A. Robinson en Self-Organising Agro-Ecosystems (1996) como la visin reduccionista de la ciencia con sus mtodos, no puede ver las propiedades emergentes de los sistemas que se encuentran en los niveles superiores, pasando totalmente desapercibidos. As, la resolucin de un problema puede ser abordada desde las siguientes visiones: 1. Visin cartesiana: el reduccionismo ha caracterizado toda la historia de nuestra ciencia. Ha sido til para elementos inferiores del sistema a niveles moleculares, reacciones qumicas, etc. Pero poco apto para estudiar elementos ms complejos como por ejemplo los ecosistemas o la sociedad. 2. Visin integral: consiste en ser consciente de que los problemas pueden tener diferentes soluciones. Una visin integral es un avance, porque reconoce que las cosas dependen de varios factores. 3. Visin sistmica: no solo reconoce que el problema depende de varios factores, sino que adems reconoce su complejidad. Supone el tomar consciencia de que en sistemas, dos ms dos nunca son cuatro, que existen sinergias, cajas negras, equilibrios, etc.
324
4. Visin Holstica: las visiones holsticas tradicionales han generado percepciones del todo a travs de modelos de interpretacin. Los conocimientos indgenas y la etnologa presentan muchos modelos holsticos de manejo e interpretacin que nuestra cultura erosiona en la actualidad y que van a ser decisivos en la construccin de la sustentabilidad. El ir recorriendo estas visiones supone afrontar un sesgo cultural que ha marcado especialmente a nuestra sociedad. Esta liberacin va a ser un proceso progresivo en el cual es frecuente que las inquietudes iniciales sean las de tener respuestas tecnolgicas a problemas concretos (binomio problema-solucin). Posteriormente se va descubriendo que el paquete tecnolgico actual est muy al servicio del mercado que homogeniza y erosiona conocimientos campesinos locales muy basados en manejos de los agroecosistemas y de la complejidad. Estos conocimientos, ms sistmicos y a veces holsticos, plantean soluciones ms sostenibles y locales. Se hace importante indagar en la crtica a la ciencia imperante y su reduccionismo para liberar de ciertas fuerzas de poder. Para la superacin de este sesgo se hace necesario no quedarse en lo meramente tcnico, sino adentrarse en las dimensiones sociales que suponen la ciencia y lo rural. Es importante apuntar otro sesgo frecuente que este modelo debe superar. El sesgo temporal (Guzman et al, 1996) por el cual estamos condicionados por la metodologa empleada. Los diagnsticos pueden aportar una fotografa de la situacin en un momento determinado. En un proceso continuo y horizontal no es preciso tener inicialmente un diagnostico denitivo, sino que la visin de la situacin se va construyendo continuamente desde diferentes pticas. Resulta importante la reexin acerca de la importancia de los conocimientos locales campesinos para la restauracin de la sustentabilidad. Despus de una deslocalizacin del sistema alimentario (Delgado, 2006) que aleja la produccin del consumo, as como los conocimientos y tecnologas necesarios para la produccin, se hace necesario relocalizar el sistema alimentario. El conocimiento campesino tena una estrecha relacin con los agroecosistemas tradicionales que dieron cuenta de una sustentabilidad por un largo periodo de la historia como es el caso de la mayetera en Rota o los navazos de Sanlcar de Barrameda (Snchez, 2005). No se trata de volver al pasado sino de construir otro modelo de desarrollo a travs de la puesta en valor de otros paradigmas de conocimientos. Apunta Bauman (2000) como nuestra sociedad ha pasado de una sociedad de artesanos a una sociedad de trabajadores, para posteriormente convertirnos en una sociedad de consumidores. En el mundo rural el campesino es un artesano, que pas a ser un trabajador-productor. En este proceso se da una ruptura entre lo que hay que hacer, segn dicta la tecnocracia y lo que sera ms digno de ser hecho segn la tica del artesano. Posteriormente el agricultor se ha convertido en un consumidor de insumos y en el objetivo de un fuerte despliegue comercial. La mercantilizacin llega incluso a comercializar la vida (organismos beneciosos) trasformndolos en insumos desde una misma tica tecnocrtica, reduccionista y deslocalizada.
325
Signicados-colectivos: esta metfora representa la dimensin poltica. Desde aqu se construyen los elementos crticos hacia el modelo convencional del binomio ciencia y tcnica. Se ponen tambin en valor los aspectos colectivos que tanto impacto sufren por causa del individualismo metdico de nuestro modelo econmico (medio ambiente, semillas locales, etc.). La reexin comn como habilidad grupal es la que permite que los procesos participativos seleccionen los problemas de estudio, adems de analizarse y resolverse en un proceso polismico. Acciones-colectivas: es la parte ms pragmticamente organizativa del proceso de cooperar para la formacin e investigacin en un proceso de corresponsabilidad. El grupo debe de generar tambin estas habilidades grupales de cooperacin para la generacin de este conocimiento alternativo. Acciones-individuales: se trata de la puesta en prctica de las tcnicas y conocimientos generados grupalmente. Signicados-individuales: las motivaciones, las experiencias de vida, los valores, son un motor importante de los procesos que tambin deben de ser analizados. Tambin
326
se encuentra aqu los sesgos culturales en forma de visiones reduccionista que debemos desaprender en un procesos de transicin de paradigma.
327
las caractersticas tcnicas, se hace interesante la reexin acerca de los tres modelos de agricultura que cada una de ellas ha generado. La agricultura campesina, industrial y biotecnolgica son tres modelos diferentes que nos hacen pasar de la semilla, a sus diferentes tcnicas de produccin y los diferentes paradigmas de conocimiento que los generan. Es un ejemplo de cmo la dimensin sociolgica puede generar una visin ms sistmica y liberadora de ese sesgo tecnolgico. Analizando los impactos que generaron la aparicin de los hbridos, en cuanto a prdida de biodiversidad agrcola, cabe reexionar sobre los posibles impactos de una tecnologa aun ms agresiva, como es la biotecnolgica. Pero no hay que olvidar otros impactos en trminos de dependencia tecnolgica y de soberana alimentaria. Si generamos las metforas de las semillas observamos que se hace necesario abordarlo desde un enfoque global que incluya acciones concretas y signicados tanto de los aspectos colectivos como individuales. De esta forma las motivaciones para cultivarlas, la politizacin de la semilla, la cooperacin para la conservacin, mejora e intercambio, su cultivo y conocimientos asociados a la misma pueden tomar cuerpo en un continuo ujo entre los cuadrantes. De nada va a servir generar un protocolo de mejora por seleccin masal si no hay motivaciones que estimule la reexin comn y la cooperacin para su conservacin. Los experimentos iniciales en esta lnea consistieron en la caracterizacin de algunas variedades locales de tomate, meln, etc. Esto responde a la inquietud y necesidad de conocer para conservar. Los ensayos comparativos de producciones e incidencias patolgicas constataba la importancia determinante de la eleccin varietal. Se observaba tambin, en la parcela experimental de Chipiona, como las variedades de la Sierra nunca se daban bien en la costa y las locales se mostraban especialmente adaptadas y sin problemtica alguna. Los elementos culturales de la semilla se han visto como especialmente importantes y determinantes a partir del ejemplo de la variedad de tomate Roteo. Tras la realizacin de entrevistas a los mayores del lugar se concluye principalmente que la conservacin de los conocimientos asociados a la variedad eran tan importantes como la propia semilla. Solo as se pudo entender que se trata de una variedad especialmente hecha para producir tempranamente o tardamente (su cultivo estival estaba generando muchos problemas de perdidas de ores). La mayetera es un agrosistema tradicional de Rota y su nombre provena del mayeto, el hortelano que en mayo recoga tomates. La presin gnica de seleccin que realizaba los campesinos generaba esa relacin de coevolucin. Se iba llegando tambin a una importante conclusin, se hace difcil conservar sin mejorar continuamente. El campesino siempre someti a su variedad a una cierta presin selectiva y se hizo necesario seguir profundizando en contenidos tericos que dieran luz a la problemtica de estudio. A la hora de profundizar en los enfoques tericos de la mejora vegetal se parti de los interesantes trabajos de Raoul A. Robinson (1996b) donde se expone un paralelismo entre dos escuelas; los biometristas y los mendelianos.
328
Ambos protagonizaron un importante debate cientco que perdurar unos treinta aos hasta descubrirse la causa de porqu ambas teoras funcionaban igualmente, aun siendo diferentes. Los biometristas trabajaban con seleccin masal (campana de Gauss), con las que se obtienen resistencias polignicas (resistencia horizontal) y variedades abiertas. Los mendelianos aplican las leyes de Mendel a la seleccin por pedigr con cruces controlados y obteniendo resistencias verticales (monognicas). Las variedades resultantes son cerradas, en el sentido de que la segunda ley de Mendel explica el proceso de hibridacin y la tercera explica el porqu su descendencia no es viable. Esta ltima ha sido la teora que ha dominado toda la mejora vegetal del ltimo siglo. Resulta especialmente interesante el ver la intencionalidad de la ciencia y la tcnica. Qu resultados persigue? No existe una nica forma de hacer las cosas como la ms optima, sino que existe una tica e intencionalidad en la bsqueda del conocimiento y sus aplicaciones. Por tanto la ciencia presenta unos elementos ticos sumamente importantes. La sociologa nos aporta tambin ese esquema de trabajo por el cual se realiza una seleccin del enfoque terico en el cual nos apoyamos para nuestros trabajos, en contraposicin a las disciplinas ms tcnicas con una nica forma establecida de proceder. Pero hasta las cuestiones ms tcnicas tambin se pueden fundamentar en diferentes enfoques tericos tal y como se observa para el caso de la mejora vegetal. Ambas teoras son ciertas y desarrollan semillas bien distintas y por tanto modelos de agricultura realmente diferentes.
Comparativa de los dos enfoques tericos descritos en mejora vegetal
MENDELIANOS Trabajan con las leyes de Mendel Trabajan con cruces controlados de individuos aislados (por pedigr). Su tcnica mas empleada es la Hibridacin para obtener variedades cerradas Buscan caracteres que dependen de un solo Gen porque solo con ellos pueden trabajar Desarrollo de resistencias verticales La plaga puede saltar este gen generando la perdida de la resistencia. Originan plantas dependientes de insumos Se necesitan grandes inversiones con equipo de laboratorio y cientcos por lo cual solo pueden hacerlo grandes empresas Solo puede trabajar este mtodo grandes casas de semillas BIOMETRISTAS Trabajan con la campana de Gauss Trabajan con poblaciones (seleccin masal). Trabaja con variedades locales abiertas Se trabajan con caractersticas polignicas (lo ms comn en la naturaleza) Desarrollo de resistencias horizontales La resistencia horizontal no se pierde, solo se erosiona si no se contina con una adecuada presin gnica. Originan plantas que no necesiten tratamientos No necesita un gran despliegue tecnolgico, solo una gran cantidad de plantas y ciertos conocimientos. Solo puede trabajar este mtodo un grupo organizado de agricultores
329
Los trabajos experimentales han sido posteriormente de seleccin masal principalmente con la variedad sanluquea de tomate Melillero. Se trata de una de las variedades que los agentes de extensin agraria de la zona decidieron cambiar por otras variedades mas homogneas y comerciales en los periodos iniciales de la industrializacin de la agricultura. Hoy en da los antiguos extensionistas jubilados nos informan de multitud de cosas acerca de este tomate. Reconocen que era productivo y sabroso pero que en aquel tiempo tenan una especie de imposicin, la de la modernizacin. En su primer ensayo se observaron entre otras caractersticas su resistencia a virosis que tan solo atacaba a algunas plantas aisladas sin contagiarse el resto. Robinson (1996) explica cmo las sucesivas hibridaciones en tomates haban erosionado su resistencia horizontal a las virosis y ciertamente podemos decir que tenemos aqu a un tomate que no ha sufrido esa erosin descrita. Los procesos iniciales han consistido en seleccionar todas las caractersticas deseadas a la vez, para posteriormente centrarnos en alguna ms concreta. Hay observaciones realmente curiosas. Por ejemplo, el tomate Melillero en cultivo de verano se muestra realmente resistente a virosis, pero cultivado fuera de temporada en invernadero se muestra sensible. El roteo es exactamente a la inversa, en pleno verano se muestra sensible y fuera de temporada ms vigoroso y resistente. Estas complejas observaciones nos hacen apuntar a enfoques ms sistmicos y holstico que nos ayuden a su comprensin y discusin. Se ha encontrado en la escuela biometrista descrias por Robinson las bases terica al igual que las herramientas grupales necesarias para trabajar la mejora vegetal desde unja ptica ms agroecolgica. Pero vamos a tratar de indagar en otros enfoques tericos que nos ayuden a explicar y razonar las observaciones generadas. En la teora de la trofobiosis (Chabousou, 2006) encontramos el concepto de la resistencia muy vinculado al metabolismo. La planta ser atacada solamente en la medida que su estado bioqumico, determinado por la naturaleza y cantidad de sustancias solubles nutricionales, correspondan con las exigencias trcas del parsito en cuestin En este nuevo marco terico, posicionado en un plano superior del sistema al considerar ms elementos, encontramos ciertas reivindicaciones cientcas no carentes de sentido. As Chaboussou recuerda que no deberamos de olvidar que los genes no son ms que uno de los
330
factores que gobiernan el metabolismo de la planta. Los factores capaces de actuar sobre la proteosintesis y, por tanto, sobre la resistencia de la planta son; los factores intrinsecos (variedad y edad), factores abioticos (clima), y los factores culturales (suelo, fertilizacin, injertos, tratamientos, etc.). Chaboussou reivindica un concepto de resistencia ms sistmico y denuncia trasladando las palabras de Grossmann (1968) la dominacin exclusiva del concepto por parte de la mejora vegetal. Desde esta concepcin los genes son las instrucciones para gobernar el metabolismo de la planta. El metabolismo adecuado no depende de genes adecuados a secas sino que depende de genes adecuados a los factores extrnsecos, sea, a factores edafoclimticos locales, a los manejos culturales de la zona, a perturbaciones en cada uno de los anteriores, etc. Este enfoque nos permite entender las observaciones acerca de la distinta incidencia de virus registrados en funcin de la poca de cultivo para cada una de las dos variedades. No podemos armar tan rpidamente que una variedad es susceptible o resistente a virosis. Sino que la resistencia depende de muchos otros factores. La resistencia puede darse cuando existe una correlacin entre el tipo metablico que genera los genes y los factores abiticos y culturales concretos de la zona que inuyen en el metabolismo. Una semilla localmente adaptada, va a suponer unos genes que producen un metabolismo en consonancia con las condiciones edafoclimaticas locales y su relacin con el elemento social, el manejo del campesino. El cultivar melillero fuera de temporada o roteo en verano ha producido un desequilibrio metablico y por tanto prdida de esa resis-
331
tencia metablica a los virus. Un desequilibrio metablico supone presencia de aminocidos libres que necesita los virus para proliferar. Esta es la hiptesis construida grupalmente que sin duda ser enriquecida por futuras observaciones y discusiones grupales.
332
en el control de plagas y enfermedades, pero posteriormente se centra en las arvenses. La juncia o Cyperus rotundus es habitualmente descrita como el que presenta peores problemas de infestaciones. Se disearon diversos ensayos entre los que se destaca el muestreo de especies y supercie de cobertura en cuatro manejos de suelo diferentes. Los tratamientos fueron acolchado- no acolchado (con restos vegetales) cruzados con laboreo-no laboreo. Las unidades muestrales eran de 20 metros cuadrados y repetidos 4 veces por cada uno de los tres bloques. Lo ms interesante era constatar que en cada uno de los manejos proliferaban unas especies diferentes. Empleando el criterio de periodo crtico de competencia cada tratamiento generaba una sucesin vegetal distinta alcanzndose importantes niveles de infestacin con el tiempo. El sistema ora arvense se mostraba como un sistema sumamente complejo, donde aporta tambin importantes benecios en cuanto a poblaciones de insectos beneciosos (ms que el seto en la mayora de los casos), donde se hace necesario un manejo adecuado. La estrategia propuesta despus de varias discusiones ha sido el tratar de romper estas sucesiones mediante la rotacin de manejos. Se puede cambiar el manejo de suelo, pero lo que realmente obtena mejores resultado era la rotacin en el uso del suelo. Cuando la nca tambin requera granos o forraje para el ganado (avcola por ejemplo) la rotacin hortcolaforraje se mostraba muy limpiante. Con la juncia se ha observado como prolifera en sistemas donde hay una gran exposicin solar con poco sombreo. El maz supone un importante cultivo a incluir en la rotacin en parcelas muy infestadas. En esta ocasin se han realizado ensayos preliminares con diferentes cultivos sombreantes (maz y girasol), muestreo de incidencia de su parasito natural (el tortrcido del genero Bactra), empleo de gansos, acolchados bien establecidos, etc. Entre las conclusiones ms interesantes cabra destacar las siguientes informaciones preliminares: la juncia no quiere sombreo, ni tampoco acolchados bien establecidos. Bactra puede llegar a importantes niveles de incidencia y en la mayora de los binados realizados tan solo se consigue un desparasitado. Los gansos con el tiempo aprenden a sacar los bulbos basales limpiando gran cantidad de supercies, aunque no son compatibles con la mayora de los cultivos. Es interesante la construccin de nuevas hiptesis en las cuales se viene trabajando como resultado de unir unos temas trabajados con otros. La juncia pertenece a las ciperceas. Estas, junto a las crucferas, son las dos familias no micorrizables. Las especies ms competitivas con la juncia coincide con las especies ms micorrizables. Al mismo tiempo se ha constatado gran nivel de juncia en las parcelas con suelos ms empobrecidos microbiologicamente. En el caso concreto de haber realizado importantes movimientos de tierra para la nivelacin. Es aqu donde construimos esta nueva hiptesis. Con un manejo en el cual incrementemos el nivel de las polisimbiosis generadas a travs de las micorrizas arbusculares
333
podramos bajar la incidencia de la juncia proliferando otras con un sistema radicular menos evolucionado y por tanto ms fciles de manejar.
7. Conclusiones
La experiencia de las Aulas de agroecologa ha supuesto la adecuacin progresiva de un modelo de formacin y experimentacin hacia formulas ms acordes con el paradigma agroecolgico. Es posible reproducir la experiencia desde diferentes entornos e iniciativas grupales que persigan la generacin de un proceso cognitivo desde la ptica agroecolgica. El formato debe de ser abierto y generar formulas distintas en cada lugar. Un proceso de aprendizaje alternativo va a suponer tambin una tecnologa alternativa. No existe un nico camino y formula de hacer las cosas. La tica e intencionalidad que se ponga en los procesos van a inuir en los resultados. El entrono generado ha sido realmente enriquecedor en cuanto a que despiertan inquietudes, preguntas y discusiones. Pero no es un modelo que desde el primer da se muestre en su plenitud, sino que se requiere de un espacio de tiempo importante para ir generando los procesos grupales deseados. Todos tenemos que aprender a cooperar para conocer.
Bibliografa
Alonso, L. E. (2005) La era del consumo, Madrid, Siglo XXI de Espaa Editores S.A. Alonso Mielgo, A.; Sevilla Guzmn, E; Guzmn Casado, G.I. (2002) Propuestas alternativas a la agricultura industrializada: el caso de la agricultura ecolgica en Espaa Gmez Benito, C.; Agricultura y Sociedad en el Cambio de Siglo, Madrid, McgrawHill/Interamericana de Espaa, S.A., pp 677-708.
334
Barreto, V. (1998) Paulo Freire para educadores So Paulo, Arte & Cincia. Bauman, Z. (2000) Trabajo, consumismo y nuevos pobres, Barcelona, Gedisa. Capra, F. (1992): O ponto de mutao. So Paulo, Cultrix. 447 p. Chaboussou, F. (2006) Plantas doentes pelo uso de agrotxicos, novas bases de uma preveno contra doenas e parasitas, a teoria da trofobiose. So Paulo, expresso popular. Delgado Cabeza, M. (2006) La agricultura industrial, en las antpodas de los principios de la economa ecolgica. Revista de Estudios Agrosociales, n 211. Foster, C.; Green, K.; Bleda, M.; Dewick, P.; Evans, B.; Flynn A.; Mylan, J. (2006) Environmental Impacts of Food Production and Consumption: A report to the Department for Environment, Food and Rural Affairs, London, Defra. Garrido, F. (2007) Sobre la Epistemologa Ecolgica Garrido, F; Gonzlez, M; Serrano, J.L; Solana, J.L. El Paradigma Ecolgico de las Ciencias Sociales, Barcelona, Icaria, pp 31-53. Guzmn, G; Alonso, A; Pouliquen, Y; Sevilla, E. (1996) La metodologa Participativa de Investigacin: un aporte al desarrollo local endgeno, II Congreso SEAE, Pamplona, pp 301-315. Guzmn, G.I.;Alonso, A.M. (2007). La investigacin participativa en agroecologa: una herramienta para el desarrollo sustentable. Ecosistemas 16 (1): 24-36. http://www. revistaecosistemas.net/articulo.asp?Id=466 Morin, E. (1999) L intelligence de la complexit en LHarmattan, pp 43-77. Munro, R.C; Wilson, J; Jefwa, J; Mbuthia, K.W. (1999) A low-cost method of mycorrhizal inoculation improves growth of Acaca tortilis seedlings in the nursery en Forest Ecology and Management 113, pp 51-56. Pazos, C. (2005) Apuntes Sobre Investigacin Participativa - Una revisin de antecedentes, proposiciones polticas y de metodologa. Consultado en: http://www.inia.org.uy/ online/les/contenidos/link_05062006103256.pdf Ploeg, J.D. van der, Long, A., y Banks, J. (Eds.). 2002. Living Countrysides. Rural Development Processes in Europe: The State of the Art. Elsevier. Doetinchem, The Netherlands. Robinson, R.A. (1996) Self-Organising Agro-Ecosystems. En http://www.sharebooks.ca/ system/les/Self-Organising-Agro-Ecosystems.pdf Robinson, R.A. (1996); Return to Resistance; Breeding Plants to Reduce Pesticide Dependence. Ag Access, Davis, California, 480pp. Sanchez, R. (2005) El Navazo, un ejemplo de patrimonio rural en Terralia ao 9, no 48, pp 48-54. Sanchez, R. (2010) Aproximaciones tericas al consumo agroecolgico. Estudio de caso UNIA http://dspace.unia.es/bitstream/10334/209/1/0089_Sanchez.pdf
335
La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura
Flvia Charo Marques; Dcio Cotrim; Fbio Kessler Dal Soglio
Programa de Ps-Graduaco em Desenvolvimento Rural Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Porto Alegre, Brasil. avia.marques@ufrgs.br
Introduccin
El presente trabajo presenta una reexin a cerca de los procesos colectivos de generacin de conocimiento que tienen potencial en contribuir con la construccin de sostenibilidad en la agricultura. El anlisis hace parte de los estudios sobre transiciones, que se establecen desde el marco del abordaje de las transiciones socio-tcnicas, suponiendo posibilidades multidimensionales de la capacidad de agencia de los actores individuales o colectivos en distintos niveles estructurantes de la accin. Con esto se espera traer, adems de la reexin sobre procesos y practicas en curso, una contribucin para ampliaciones de posibilidades tericas y metodolgicas para el campo de la Agroecologa. La base emprica sobre la cual se apoya el anlisis es el proceso de sistematizacin de experiencias en construccin de conocimiento agroecolgico, puesto en marcha por la Associaco Brasileira de Agroecologia (ABA) durante el ao de 2009. Para dicha sistematizacin fueron elegidas experiencias agroecolgicas en cada una de las regiones brasileas, ellas fueron descritas y analisadas por sus participantes para presentacin posterior en seis seminrios regionales y luego en un debate en nivel nacional. El anlisis est privilegiando el proceso ocurrido en la Regin Sur, que comprende experiencias de los Estados de Paran, Santa Catarina y Rio Grande do Sul, cuyos resultados fueron debatidos en el Seminrio Regional Sul sobre Construo do Conhecimento Agroecolgico, ocurrido en Porto Alegre, en octubre de 2009. As, el objetivo es analisar la contribucin de la construccin de conocimiento agroecolgico para las transiciones hacia la sostenibilidad en la agricultura, teniendo en cuenta los actores y organizaciones involucrados, las acciones de generacin de conocimiento, las fortalezas y vulnerabilidades evaluadas collectivamente durante el proceso de sistematizacin y debate, conducido bajo metodologas participativas.
337
338
La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura
considerar que los procesos de cambio no son deterministas, tampoco, hay mtodos para predicciones de trayectorias. La transicin es ms que todo un proceso de aprendizaje (KEMP et al., 1998).
339
La construccin del conocimiento agroecolgico ocurre, entonces, por la articulacin sinrgica entre los distintos saberes y reemplaza la innovacin local como dispositivo metodolgico necesario para la creacin de ambientes de interaccin entre los acadmicos y los agricultores (PETERSEN et al., 2009).
340
La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura
As es que la Associao Brasileira de Agroecologia3 (ABA), como parte de su misin institucional, estableci el objetivo de mejorar los mtodos volcados a la construccin del conocimiento agroecolgico, profundizando la propuesta de revisin de los tradicionales abordajes difusionistas. Esta sociedad cientca ha organizado dos seminarios especcos4, donde fue posible identicar una gran cantidad de metodologas de trabajo, experiencias, adems de constatar que era necesario descentralizar el proceso preparatorio, pues las diferencias regionales brasileas crean contextos muy distintos. De esta manera, el III Seminrio Nacional sobre Construo do Conhecimento Agroecolgico (III SNCCA), ocurrido en Curitiba/Paran (octubre de 2009), integradamente a el VI Congresso Brasileiro de Agroecologia y el II Congreso Latino-Americano de Agroecologa, fue organizado teniendo como base la sistematizacin previa de experiencias a partir de los actores involucrados en las regiones, favoreciendo la interactividad y constituyendo en si mismo un proceso de construccin de conocimiento. Para la ejecucin de la propuesta la ABA ha trabajado conjuntamente con el Grupo de Trabalho sobre Construo do Conhecimento Agroecolgico de la Articulao Nacional de Agroecologia5 (GT-CCA/ANA) y tambin con el proyecto en red llamado Transio Agroecolgica de la EMBRAPA (Empresa Brasileira de Pesquisa Agropecuria). El documento para la llamada pblica de sumisiones de trabajos ha denido la sistematizacin de experiencias de construccin del conocimiento agroecolgico como un proceso de auto-reexin y anlisis crtica sobre un proceso vivido en la relacin directa entre grupos y/u organizaciones cientco-acadmicas (enseanza, investigacin y extensin) con comunidades rurales. Una sistematizacin debe ser realizada, siempre que posible, con la participacin de los representantes de todos los actores involucrados, de manera que sean aprehendidas las variadas percepciones e interpretaciones de los participantes sobre la prctica comn y el signicado de sus resultados. La expectativa expresada es estimular procesos de aprendizaje o socializacin del conocimiento de modo a crear espacios y procesos reexivos que puedan proponer mejoras continuas en las acciones futuras, adems de documentar y organizar los aprendizajes ya desarrollados6.
La Associao Brasileira de Agroecologia fue fundada el ao 2004, durante el II Congresso Brasileiro de Agroecologia, en la ciudad de Porto Alegre. Hacen parte de la sociedad principalmente investigadores, extensionistas, professores y estudiantes, pero contribuyen tambin agricultores y otros profesionales; el principal objetivo es incentivar y contribuir para la produccin de conocimiento cientco para el campo de la Agroecologa. Sitio: <http://www.aba-agroecologia.org.br/aba2/>. Seminrios sobre Construo do Conhecimento Agroecolgico, ocurridos durante los Congressos Brasileiros de Agroecologia (Belo Horizonte/Minas Gerais, noviembre de 2006; Guarapari/Esprito Santo, octubre de 2007). La Articulao Nacional de Agroecologia (ANA) rene movimientos, redes y organizaciones involucradas en experiencias de promocin de la agroecologia, de fortalecimiento de la produccin familiar y de construccin de alternativas sostenibles de desarrollo rural. Fue creada en diciembre del 2002, despus del primer Encontro Nacional de Agroecologia (I ENA) y propone fortalecer la capacidad del movimiento agroecolgico en reexionar sobre sus experiencias. Sitio: <http://www.agroecologia.org.br>. El proceso de inscripcin estuvo basado en el principio de la auto-identicacin y fue realizado a travs de un formulario relacionado a creacin de un banco de datos nacional integrado a el sistema Agroecologia em Rede, disponible en el sitio <www.agroecologiaemrede.org.br>.
4 5
341
La ABA y EMBRAPA han rmado, al nal de 2009, un convenio para la publicacin conjunta de una serie de libros intitulada Srie Transio Agroecolgica, el primer volumen va a contener justamente de las experiencias sistematizadas.
342
La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura
proteccin a la biodiversidad, seguridad y soberana alimentaria, mejoras productivas, generacin de nuevas tecnologas, educacin y otros. Pero el destaque es que, en su gran mayora, enlazan acciones de investigacin, enseanza y extensin. Esta es una primera seal de cambio, pues las actividades, aunque de naturalezas distintas, son llevadas en conjunto y, especialmente, pensadas y planeadas de modo complementario. A partir de la lectura de los formularios rellenados, se puede identicar un gran nmero de organizaciones involucradas de una u otra manera en las experiencias. En sntesis, fueron mencionadas en la documentacin organizaciones gubernamentales como el Ministrio de Desenvolvimento Agrrio (MDA); el Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria (INCRA); EMBRAPA; Empresa de Pesquisa Agropecuria e Extenso Rural de Santa Catarina (EPAGRI); Associao Riograndense de Empreendimentos de Assistncia Tcnica de Extenso Rural (EMATER/RS). Existe el trabajo directo de siete organizaciones no gubernamentales de asesoramiento tcnico y/o capacitacin, as como de seis universidades. Se identica la participacin de 28 sindicatos de trabajadores rurales; 19 asociaciones de agricultores; 18 cooperativas, adems de 23 cooperativas del Sistema de Cooperativas de Leite da Agricultura Familiar com Interao Solidria (SISCLAF) y 15 cooperativas del Sistema de Cooperativas de Comercializao da Agricultura Familiar (SISCOOPAFI); nueve grupos de agricultores, mujeres o artesanos; dos escuelas; dos movimientos sociales (Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra - MST y Movimento dos Pequenos Agricultores - MPA). Se considera que hay un crecimiento signicativo de involucracin de las organizaciones en los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico, lo que crea una capilarizacin de las acciones y un gran nmero de nuevos actores individuales trabajando en distintos dominios, desde el compromiso directo con la accin en el campo hasta agentes distantes, como es el caso de los profesionales relacionados a la implementacin de las polticas pblicas. Otro efecto multiplicador asociado es por la participacin creciente de estudiantes, sea directamente en acciones de enseanza o por el trabajo en la investigacin. En las distintas experiencias sistematizadas y analizadas se nota que existen compromisos sociales creadores de vnculos entre actores de distintos dominios, como investigadores, extensionistas, agricultores, profesores, estudiantes, consumidores, agentes de polticas y otros. Dichos vnculos son fundamentales en la promocin de las transiciones, si se considera la necesidad de transformar las relaciones socio-tcnicas ms all de los cambios tecnolgicos y de los logros econmicos. Sin embargo, se puede antever que empieza a ocurrir un proceso recproco, donde la construccin de conocimiento agroecolgico promueve cambios, pero tambin al nivel de las instituciones los cambios amplican los espacios para los senderos alternativos de generacin de avances. Por otro lado, los dominios de la accin son muchos, es decir, los roles y los espacios sociales y tcnicos por donde se mueven (o por donde actan) los actores son muy variables, as como sus capacitaciones, expectativas, objetivos e intereses
343
son diversos, entonces, queda claro se crean acciones jerarquizadas en distintos niveles. La diversidad de actores y acciones establece condiciones favorables para la formacin de redes, que son transversales al proceso de construccin de conocimiento, pero muchas veces, no son especcamente creadas con esta nalidad.
Tabla 1. E xperiencias sistematizadas durante el processo del Seminario de Construccin del Conocimiento Agroecolgico de la Region Sur de Brasil (2009).
Accin* E I X Ex X
Experiencia Sistematizada Fortalecimento da Cadeia Leite no Planalto Norte Catarinense a partir da construo de uma matriz produtiva a base de pastagem perene com manejo agroecolgico Canteiro ecolgico biointensivo Rede de Agroecologia do Territrio Serra Catarinense Projeto Pr-orgnico de Citricultura Familiar no Oeste de SC Grupo de Produtores de Plantas Medicinais Nova Esperana Escola Latino-Americana de Agroecologia ELAA Grupo de Citricultura Ecolgica Desenvolvimento e Implementao da Homeopatia na Agropecuria Catarinense
EPAGRI - Estao Experimental de Ituporanga Centro Vianei de Educao Popular ACACITROS EPAGRI Estao Experimental de Canoinhas ICA EMATER/RS Montenegro EPAGRI Estao Experimental de Lages
X X
X X X X X X X X X X X X
X X X
Construo de Metodologias para transio agroecolgica e aplicao junto COOPERIGUAU a Agricultura familiar e camponesa via Redes Locais de Extenso Rural. Rede de pesquisa participativa para a transio agroecolgica da agricultura familiar do territrio Sul do RS Metodologia participativa para a denio de indicadores de sustentabilidade para o manejo de rea de Reserva Legal Projeto Leite Sul Um Sonho Familiar - Conquista da Terra, Paga com seus Frutos Ecolgicos EMBRAPA - Clima Temperado EMBRAPA - Florestas MPA EMATER/RS - So Domingos do Sul X X X X X X
X X X X X
Produo de Sementes Crioulas na Agricultura Familiar na Regio Sul do RS UNAIC Kit Diversidade A Experincia de Guaraciaba/SC na Produo de Alimentos EPAGRI - Guaraciaba para o Autoconsumo Banco de Sementes Crioulas *E = Enseanza; I = Investigacin; Ex = Extensin. EMATER/RS - Mampituba
De esta manera, se evidencia que el ritmo del avance ni siempre es el esperado, y hay dicultades en la capacidad institucional de adaptarse a las dinmicas en red y a la apertura de espacios para nuevos actores, antes alijados del proceso de generacin de conocimiento. El incentivo a la accin colectiva basada en la interactividad horizontal entre
344
La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura
instituciones y en la creatividad emergente de la pluralidad metodolgica que representa la construccin de conocimiento agroecolgico (PETERSEN, 2007) encuentra barreras para su consolidacin, o mejor, expansin. La consolidacin de un movimiento de cambio ms generalizado que logre una amplicacin de ambientes para innovaciones depende de un fortalecimiento de los compromisos institucionales, especialmente en el dominio tcnico-cientco, en lo cual se identican impermeabilidades. Moors et al. (2004) apuntan que el establecimiento de expectativas comunes entre los distintos actores es potencialmente generador de nuevos compromisos institucionales, donde relaciones ms estables amplan la credibilidad en las redes y mismo la capacidad de movilizar recursos adicionales para dentro de las organizaciones.
Reexionando conjuntamente
Durante las presentaciones de las experiencias en el seminario regional los participantes, como 40 personas, fueron provocados a identicar: 1) las estrategias que pueden ser utilizadas para ampliacin de la comunicacin y participacin de los agricultores en las experiencias; 2) los instrumentos utilizados para mejora de la comunicacin y participacin; 3) procesos que favorecen la apropiacin de las experiencias por parte de los agricultores; 4) los canales de intercambio de conocimiento; 5) estrategias de articulacin con las polticas pblicas; 6) el rol de la sistematizacin en la construccin del conocimiento agroecolgico. Ante eses elementos identicables los cuestionamientos y el debate fueron emergiendo. La riqueza de aspectos identicados fue muy grande, pues las experiencias son muy diversas, como se muestra en la Tabla 1. Aqu, se destacan algunos ejes transversales a los elementos identicados, pues hay una natural imbricacin entre ellos. Como punto nodal se puede decir que el proceso de construccin de conocimiento no aparece desconectado de otras esferas como el mercado, la certicacin, las polticas de crdito, los reglamentos sanitarios, las polticas de enseanza y de ciencia y tecnologa. As que, la reexin conjunta parece apuntar que los avances estn muy relacionados a la creacin de redes de articulacin, el contacto ms cercano al sector pblico, la utilizacin de nuevos instrumentos y tecnologas de comunicacin, la creacin de nuevos espacios institucionalizados de enseanza en todos los niveles y la ampliacin de procesos autogestionarios en los grupos. Las vulnerabilidades en la construccin del conocimiento estn muy relacionadas a falta de personal capacitado para el trabajo con metodologas participativas, pero asociada a la incapacidad institucional de interiorizar nuevos mtodos de trabajo, en los cuales la valorizacin de los conocimientos locales es parte relevante en el proceso. Como arguye Ploeg (2008), se puede identicar, por lo menos, dos aspectos relacionados a las principales dicultades en transformar el sistema experto de la modernizacin de la agricultura a otro, plural, diverso y localizado. El primer aspecto es metodolgico, pues
345
tcnicos y cientcos estn acostumbrados a estudiar fenmenos a travs del aislamiento de factores, especialmente por el uso de ensayos controlados y por el establecimiento de modelos para previsin de respuestas, as que, cuando se incorpora las mltiples coyunturas relacionadas a la produccin de novedades, hay dicultades en encontrar reglas generales. El segn aspecto es terico, mientras la investigacin cientca ha tratado de comprender los recursos involucrados en la produccin agrcola como cosas de caractersticas inmanentes explicadas por leyes generales, de otra parte, en el local, sitio donde los recursos son combinados, re-moldados y re-interpretados, no caben las generalizaciones, punto focal del esfuerzo cientco contemporneo. Pese el gran compromiso de los actores con la construccin de nuevos caminos para la agricultura y el conocimiento asociado (o demandado), se nota que hay otaciones desde el polo de total despliegue de las instituciones establecidas, hasta otro polo de total incorporacin del proceso a las estructuras vigentes. As, se nota que hay ancos abiertos, pues la organizacin social alrededor de los varios procesos involucrados en el tema del conocimiento agroecolgico parece an necesitar del establecimiento de comprensiones compartidas, de manera a establecer una dinmica cognitiva que venga a denir intervenciones intencionales (ENGEL, 1995), es decir, amplicar las capacitaciones para, ante la complejidad de los problemas, mejorar el proceso de decisin y gobernanza. La construccin del conocimiento agroecolgico hace parte de los nuevos movimientos por la sociedad sostenible, as la actividad poltica se confunde con la vida social y las actividades cotidianas, la transicin hacia la sostenibilidad parece depender, entonces, de pasar de una situacin que moviliza contingentes limitados y aislados de actores a otro momento, en el que se plantee espacios ms amplios de aprendizaje y negociacin colectiva. Visvanathan (2005) sugiere que hay una relacin directa entre la supervivencia y las formas de conocimiento, esto es una cuestin de justicia cognitiva, la cual garantiza no solo el derecho de discordar de los cientcos, pero tambin el derecho por epistemologas alternativas. De alguna manera esto constituye el reconocimiento de que la pluralidad de sistemas de conocimiento est asociada a modos y estilos de vida. Es en este contexto que las polticas para la enseanza, investigacin y/o extensin no deben estar articuladas con abordajes monocromticas de conocimiento.
Consideraciones nales
La articulacin de mltiples procesos de aprendizaje volcados a la construccin del conocimiento agroecolgico est creando espacios importantes de cambios y movilizacin social. Se puede considerar a los procesos de sistematizacin de experiencias agroecolgicas como contribuyentes hacia la transicin por promover activo aprendizaje colectivo, poniendo en contacto distintos conocimientos y actores, incluso, permitiendo la emergencia de nuevas identidades, como los agricultores-investigadores o los investigadores-mediadores, y mismo los estudiantes-campesinos.
346
La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura
El anlisis permite identicar algunos de los principales elementos que contribuyen para las transiciones, como: el crecimiento de participacin de agricultores en la generacin de conocimientos y tecnologas; ampliacin de compromisos entre investigadores, extensionistas y agricultores; mejor organizacin para acceder a programas de fomento, crdito y otras polticas pblicas. Por otro lado, hay deciencias en la apropiacin de las metodologas participativas, dicultades en crear oportunidades de visibilidad para los avances, lograr continuidad en los procesos y promover refuerzos el las redes sociales que dan suporte a las acciones. Petersen et al. (2009) relacionan la construccin de conocimiento agroecolgico a la sustitucin del modelo directivo y vertical del difusionismo tecnolgico por el modelo constructivista, basado en el dilogo entre distintos saberes. Pero, a partir la observacin al nivel emprico de la variabilidad de las acciones, actores y contextos que constituyen el proceso de construccin de conocimiento y los cambios sociales y tcnicos asociados, va quedando ms lejos la idea de que se est tratando de una sustitucin de modelo. Las fuerzas polticas emergentes y los cambios cognitivos involucrados en las nuevas epistemologas surgidas por dentro del proceso mismo de construccin de conocimiento parecen no dibujar parmetros modelares, sino el opuesto; la naturaleza heterognea de los procesos no conforman un vector nico de cambio, presentan una multiplicidad de caminos que, consecuentemente, demandan mltiples espacios y distintas negociaciones, donde las institucionalidades reejen la localidad y los contextos particulares. Considerando la transicin hacia la sostenibilidad en la agricultura como multidimensional, involucrando distintos grupos de actores que dinmicamente movilizan una serie de recursos, haciendo emerger redes y articulaciones, naturalmente, el proceso puede est asociado a diversas y heterogneas relaciones sociales, cuyas inmensas posibilidades de re-conguraciones le coneren fuerza. Mientras tanto, se crea una paradoja, pues la debilidad de la transicin parece referirse justamente a la dicultad de denir objetivos y expectativas compartidas debido a la gran diversidad de contextos, culturas y cogniciones involucradas. De esta manera, parece an oscuro como precisamente se puede asegurar que un particular conjunto de actores comprometidos con el desarrollo del conocimiento agroecolgico haga reejar sus construcciones sobre las instituciones dominantes establecidas. Las transiciones son complejas e inciertas, especialmente porque los cambios radicales son vistos como anomalas, pero ellas pueden ser virtuosamente transformadas en descubrimientos (REMMERS, 2004, p.280) por la creacin de condiciones sociales y polticas de aproximacin de las instituciones acadmicas y la sociedad. En esencia, la transicin, tanto cuanto la sostenibilidad, es un proceso de aprendizaje, que incluye cambios objetivos en prcticas, habilidades y estructuraciones socio-institucionales, pero, ante todo, comprende cambios profundos en los procesos de generacin de conocimiento y su gobernanza.
347
Referencias Bibliogrcas
ARCE, A.; LONG, N. Reconguring modernity and development from an anthropological perspective. In: ARCE, A.; LONG, N. (eds.) Anthropology, Development and Modernities. Exploring discourses, counter-tendencies and violence. Routledge: London, 2000. p.1-31. BERKHOUT, F.; SMITH. A.; STIRLING, A. Socio-technological regimes and transitions contexts. In: ELZEN, B. G.; GEELS, F. W.; GREEN, K. (eds.). System Innovation and the Transition to Sustainability: theory, evidence and policy. Cheltenham: Edward Elgar, 2004. p. 48-75. BRANDENBURG, A. Cincias Sociais e ambiente rural: principais temas e perspectivas analticas. Ambiente e Sociedade, v.8, n.1, p.51-64, 2005. COSTABEBER, J. A. Accin colectiva y procesos de transicin agroecolgica em Rio Grande do Sul, Brasil. 1998. (Tesis de Doctorado). Programa de Doctorado en Agroecologa, Campesinato e Historia, ISEC-ETSIAM, Universidad de Crdoba, Espaa, 1998. COSTABEBER, J. A.; MOYANO ESTRADA, E. Transio agroecolgica e ao social coletiva. Agroecologia e Desenvolvimento Rural Sustentvel, n.4, p. 50-60, 2000. ENGEL, P. Facilitating Innovation. An Action-Oriented Approach and participatory Methodology to Improve Innovative Social Practice in Agriculture. (PhD Thesis). 1995. Wageningen Universiteit, Wageningen, Nederland, 1995. GEELS, F. W. From sectoral systems of innovation to socio-technical systems. Insights about dynamics and change from sociology and intitucinal theory. Research Policy, n. 33, p. 897-920, 2004. GONZLEZ DE MOLINA, M.; SEVILLA GUZMN, E. Ecologa, campesinado e historia. Para una reinterpretacin del desarrollo del capitalismo en la agricultura. In: SEVILLA GUZMN, E.; GONZLEZ DE MOLINA, M. (eds.). Ecologa, Campesinado e Historia. Madrid: La Piqueta, 1993. P. 23-129. KEMP, R.; SCHOT, J.; HOOGMA, R. Regime shifts to sustainability through processes of niche formation: the approach of Strategic Niche Management. Technology Analysis & Strategic Management, v. 10, n. 2, p. 175 196, 1998. MOORS, E.; RIP, A.; WISKERKE, J. S. C. The dynamics of innovation: a multilevel coevolutionary perspective. In: WISKERKE, J. S. C.; PLOEG, J. D. van der. Seeds of Transition. Assen: Van Gorcun, 2004. P. 31-56. PETERSEN, P. Introduo. In: PETERSEN, P. (ed.) Construo do Conhecimento Agroecolgico. Novos papis, novas identidades. Rio de Janeiro: Articulao Nacional de Agroecologia, 2007. P. 5-16. PETERSEN, P.; DAL SOGLIO, F.; CAPORAL, F. R. A Construo de uma Cincia a Servio do Campesinato. In: PETERSEN, P. (org.). Agricultura familiar camponesa na construo do futuro.Rio de Janeiro: AS-PTA, 2009. P. 85-103
348
La contribucin de los procesos de construccin de conocimiento agroecolgico a las transiciones hacia sostenibilidad de la agricultura
PLOEG, J. D. van der. The New Peasantries. Struggles for autonomy and sustainability in an era of empire and globalization. London: Earthscan, 2008. REMMERS, G. G. A. On Serendipity, Rural Development and Innovations: the birth of new cheeses in an old mountain environment in rural Spain. In: WISKERKE, J. S. C.; PLOEG, J. D. van der. Seeds of Transition. Assen: Van Gorcun, 2004. P. 265-284. ROTMANS, J.; KEMP, R.; ASSELT, M. van. More evolution than revolution: transition management in public policy. The Journal of Futures Studies, Strategic Thinking and Policy, v. 3, n. 1, p. 1-17, 2001. SEVILLA GUZMN, E.; MARTINEZ ALIER, J. New rural social movements and agroecology. In: CLOKE, P.; MARSDEN, T.; MOONEY, P. (eds.). Handbook on Rural Studies. London: Sage, 2006. VISVANATHAN, S. Knwoledge, Justice and Democracy. In: LEACH, M.; SCOONES, I.; WYNNE, B. Science and citizens. Globalization and the challenge of engagement. London: New York: Zed Books, 2005. P. 83-94 WOODGATE, G.; AMBROSE-OJI, B.; FERNANDEZ DURN, R., GUZMN, G.; SEVILLA GUZMN, E. Alternative Food and Agriculture Networks: an agroecological perspective on responses to economic globalisation and the New Agrarian Question. In: REDCLIFT, M.; WOODGATE, G. New Developments in Environmental Sociology. Cheltenham: Elgar Publisher, 2000. P. 586-609
349
O PASTOREO MELLORA O PERFIL DE CIDOS GRAXOS DO LEITE E FAI AS EXPLOTACINS MAIS SOSTIBLES E COMPETITIVAS
Instituto Galego de Calidade Alimentaria (INGACAL) Centro de Investigacins Agrarias de Mabegondo (CIAM)
RESUMO
Galicia unha zona produtora de leite por excelencia, xa que dispn dunha supercie forraxeira favorable para unha producin con recursos propios; aglutina o 56% das explotacins leiteiras espaolas, conta co 41% das vacas en producin e pose o 36% da cota nacional. Nestes tempos para acadar unha producin de leite competitiva preciso baixar custes facendo un maior uso dos recursos forraxeiros existentes nas explotacins. Os custes de alimentacin, que supoen o 68% dos custes directos asociados ao sistema de producin, o primeiro captulo que convn reducir. A alimentacin que aproveita os pastos frescos custa tres veces menos que o uso de forraxes conservadas (ensilaxes de herba e/ ou de millo) e cinco veces menos que a compra de concentrado, segundo os datos de xestin econmica. necesario, pois, un aproveitamento e manexo racional das praderas, dando sempre prioridade s forraxes en pastoreo e suplementando s en pocas crticas da lactacin cando a cantidade e/ou calidade do pasto en oferta non resulte suciente para a producin de leite. Un bo manexo incrementa a calidade do pasto e pode lograr un leite con alto valor engadido, que debe repercutir nun mellor prezo o gandeiro. Os estudios actuais atopan unha mellora no perl de cidos graxos no leite das vacas con unha alimentacin baseada en forraxes verdes. Mesmo nas actuais condicins galegas de supercie agraria til, pouca e dividida, e posible producir forraxes de calidade na propia explotacin e conseguir unha menor dependencia na compra de insumos externos, buscando conxugar as necesidades nutritivas e os requirimentos enerxticos do rabao leiteiro coa capacidade produtiva do pasto, tendo en conta ademais a variacin na calidade da herba ao longo do ano. Os traballos de investigacin da Seccin de Producin de leite do CIAM consisten en facer unha avaliacin das forraxes frescas producidas na explotacin, praderas e millo, ao mesmo tempo que se cuantican as necesidades produtivas do rabao ao longo do ciclo de lactacin. Establecemos o que chamamos un orzamento forraxeiro que da prioridade ao pastoreo, cando posible, polo menos 6 meses cada ano, logo s forraxes conservadas, silo
353
de herba ou millo, e nalmente ao concentrado. Trtase, en denitiva, de utilizar a mellor e mais barata fonte de alimentacin para o gando vacn, o pasto, anda que non se logren os mximos potenciais produtivos dos animais. Os sistemas sustentables de producin en pastoreo ofrecen importantes benecios socioeconmicos e agro-ambientais (sendo, susceptibles de primas), aumentando ademais o nivel de benestar animal e a calidade do leite producido. Segundo a supercie produtiva existente en cada explotacin e en funcin do nmero total de animais (includas as vacas secas, a recra e reposicin) posible planicar a carga gandeira da explotacin, cerca de 2 vacas/ha, e avaliar a cantidade de pasto necesaria para manter ao rabao en producin. A presin de pastoreo non tanto o nmero de animais por supercie, senn a cantidade de materia seca da pradara que se oferta ao animal por da. O control desta presin resulta un factor de interese nas explotacins leiteiras, xa que grazas a ela posible lograr unha alta inxestin de nutrientes de calidade, achegados polo pasto fresco. Unha parte da herba sobrante na primavera dbese ensilar e outra parte da supercie forraxeira total pdese dedicar a facer silo de millo, alimento altamente enerxtico para momentos crticos da lactacin, sobre todo naquelas reas que se atopen mais lonxe da sala de muxido e resulten de difcil acceso para as vacas en producin. O manexo do pasto un conxunto de operacins que dirixen a interaccin pastoanimal cara un determinado nivel. O pastoreo rotacional, por exemplo, unha ferramenta moi til para modicar o estado vexetativo e a composicin morfolxica das praderas, e acadar unha producin de herba de calidade, con alto contido en follas e baixo en talos e espigas, que repercuta nunha producin de leite en cantidade e de calidade. Un bo manexo pode manter tamn un alto contido en leguminosas, como o trevo branco, sobre todo na segunda metade da primavera, para lograr unha racin con alto contido en protena e dixestibilidade. A maiores o pastoreo pode ser un elemento clave nestes sistemas sustentables por mellorar o perl de cidos graxos do leite, xa que incrementa o contido do cido linoleico conxugado (CLA). ste un cido graxo poliinsaturado benecioso para a sade, que permanece nos produtos lcteos frescos ou elaborados que se produce no leite da propia explotacin, polo que o valor engadido pode quedar nela. Os primeiros datos galegos dos ensaios no CIAM mostran un contido de CLA na graxa do leite ata tres veces mais elevado nas vacas en pastoreo que as que se alimentan con forraxes conservadas ou con doses altas de concentrado. O pastoreo demostrou ser, pois, o factor mais determinante para aumentar o contido de CLA no leite. Palabras clave: orzamento forraxeiro, manexo do pasto, calidade da herba, inxestin de MS, presin de pastoreo, vacn de leite, cido linoleico conxugado.
354
O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas
1.650 1.550
VACAS DE ORDEO (miles)
6.500
6.000 1.450 5.500 1.350 1.250 1.150 4.500 1.050 4.000 950 850 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ANO 3.500 5.000
Figura 1. (a) Evolucin do nmero de explotacins e da cota media por explotacin (kg) en Galicia (web da Consellera do Medio Rural) (b) e do nmero de vacas e o seu rendemento medio no perodo 19902008 en Espaa (Anuario de Estatstica, 2008).
355
Os datos de xestin mostran que nin o tamao, nin o volume de ingresos, nin o grao de intensi cacin do sistema explican as diferenzas de resultados entre explotacins. A maior dimensin non est a traducirse nunha mellora na xestin, de feito, as de maior tamao, que son as mais intensi cadas, como indican as cargas gandeiras, rendementos leiteiros e consumos de concentrado, son incapaces de aproveitar as vantaxes que ofrece a sa maior base territorial. Sen embargo, son as explotacins menos intensivas e de menor tamao, as situadas con mellores benecios no 25% de cabeza, atendendo aos resultados de rendemento leiteiro, produtividade por unidade de supercie, consumo de concentrado por vaca ou cantidade de leite producido sen concentrado. Parece ser que o tamao vai unido ao sistema de producin mais intensivo e precisarase un cambio de mentalidade para aplicar un modelo mais sustentable para Galicia. Se baixa o prezo do leite ou sube o dos insumos, as explotacins con maior endebedamento poden atoparse con serias dicultades para subsistir.
356
O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas
Figura 2. Distribucin municipal das explotacins de gando vacn en Galicia (Anuario de Estatstica Agraria de Galicia de 2005).
357
Figura 3. Distribucin municipal do censo de gando vacn de leite en Galicia (Anuario de Estatstica Agraria de Galicia de 2005).
Figura 4. Distribucin municipal da porcentaxe de pradera respecto da SAU en Galicia (Anuario de Estatstica Agraria de 2005).
Figura 5. Distribucin municipal da porcentaxe de millo forraxeiro respecto da SAU en Galicia (Anuario de Estatstica Agraria de 2005).
A estrutura da propiedade da terra, pouca supercie e dividida, foi o principal atranco que xo que a maiora das explotacins acadasen un modelo produtivo cunha alta intensicacin dependendo de insumos externos con custes crecentes, que na crise actual, fai cuestionar a viabilidade de moitas explotacins. Convn, por tanto, ir modicando este modelo, sempre que sexa posible, buscando reducir ao mximo os custes de producin, aproveitando as favorables condicins climticas para unha producin de leite eciente usando os recursos propios. As praderas en Galicia representan o 12% da sa supercie total e o 44% da sa supercie agraria til. Os rendementos medios das praderas sementadas adecuadamente fertilizadas, poden situarse ao redor das 12-13 T de MS/ha en moitas das explotacins das reas de producin leiteira de Galicia, o que as aproxima producin de millo para silo, 12-18 T MS/ha, con menor contido de protena, que preren os sistemas intensivos
358
O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas
de leite. A mellor xestin para unha producin a base de forraxes verdes levar a cabo un axeitado aproveitamento a travs do pastoreo das supercies forraxeiras, facendo ensilados de herba e/ou de millo cando non haxa pasto fresco. Os aportes de concentrado ou compras fora da explotacin dbense deixar para momentos crticos da lactacin, contando ca alta versatilidade das praderas, que poden ser utilizadas tamn en outono cas vacas en producin ou ca recra. Calquera forraxe producido ten que ter calidade e debe satisfacer os requirimentos do rabao en cada momento da lactacin, para transformalo en leite, de a a importancia da xestin do alimento, a travs dun axeitado manexo dos alimentos producidos na propia explotacin.
100 90
% DE CRECEMENTO DA HERBA
80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 SEMANA
Crecemento de outono (Vexetativo, follas) Crecemento de primavera-vern (Reprodutivo, talos)
O exceso de producin de herba na primavera debe ser ensilado e supn unha suplementacin adecuada para cando non haxa herba fresca dispoible. En pocas crticas, como no pico da lactacin, para acadar os niveis de producin desexados, pdese recorrer o concentrado. O animal produce leite cando inxire o pasto crecido nos ltimos 20-30 das e non produce tanto se ten que inxerir o pasto en oferta que pode vir de rotacins anteriores dunha calidade inferior. Cando a oferta de pasto moi elevada o animal selecciona o alimento que est a inxerir, e prodcese entn un descenso na sa porcentaxe de utilizacin, que repercute nunha peor calidade do rebrote nas sucesivas rotacins de pastoreo.
359
A cantidade de materia seca (kg) que se oferta por animal e da, chamada presin de pastoreo, depende do nmero de animais por unidade de supercie produtiva, e xoga un papel fundamental no manexo destes sistemas sustentables de producin de leite en pastoreo. Este o factor que nos permite lograr unha alta inxestin de nutrientes de calidade para cubrir as necesidades do rabao ao longo da sa lactacin, con alimentos producidos na propia explotacin anda que non se explote todo o potencial xentico produtivo do animal. Na primavera e vern do 2007 xronse ensaios no CIAM con catro grupos de vacas frisonas: dous, de partos de primavera (A1 e A2) e dous, de partos de outono (B1 e B2) sometidos a das presins de pastoreo: baixa (4,3 vacas/ha) e alta (5,8 vacas/ha), en pastoreo rotacional de praderas de raigrs ingls e pouco contido de trevo branco. A alta presin de pastoreo xo descender o aporte e a inxestin de pasto (15,5 e 12,5 kg MS/vaca/ da, respectivamente), aumentando a porcentaxe de utilizacin (80,6%) respecto a baixa presin. Cando tiamos menos vacas por supercie, baixa carga, logrouse un maior aporte de herba e unha maior inxestin (18,1 e 13,8 kg MS/vaca/da, respectivamente) cunha menor porcentaxe de utilizacin (76,7%). A pesares da menor inxestin na carga alta, houbo unha compensacin por unha maior calidade do pasto (tboa 2), e un consumo de MS e de nutrientes suciente para manter unha boa producin de leite (22,4 e 21,9 kg/vaca/da nos grupos con baixa e alta presin, respectivamente). Resulta, pois, recomendable levar a cabo este aumento da presin de pastoreo nas explotacins leiteiras, cando se suplementa con algo de concentrado na primavera, xa que mellora a calidade do pasto, e fai diminur os efectos substitutivos do concentrado (Roca et al., 2008).
Tboa 2. Variacins na calidade do pasto en oferta en funcin da poca do ano en pastoreo e da diferente presin de pastoreo.
Etapa I-Vexetal Follas: Marzo-Abril Presin de pastoreo (vacas/ha) Materia orgnica (%) Protena bruta (%) Fibra cido deterxente (%) Fibra neutro deterxente (%) Carbohidratos solbeis (%) Dixestibilidade in vivo (%) Dixestibilidade in vitro (%)
1
II-Reproductiva Talos: Maio Baixa 4,3 90,5 14,0 28,9 50,9 16,6 73,8 78,2 Alta 5,8 90,4 15,3 27,5 49,6 16,8 74,5 78,6
III-Reproductiva Espigas: Xuo-Xullo Baixa 4,3 90,2 13,8 33,7 57,3 10,9 69,1 71,5 Alta 5,8 89,8 14,5 32,8 56,8 11,8 70,7 73,6 NS NS * NS NS * NS Presin
Signicacin1
Etapa
Interaccin
NS NS NS NS NS NS NS
Entre os meses de marzo a outubro de 2008 fxose outro ensaio en Moorepark Dairy Production Research Centre (Irlanda), durante unha estancia predoutoral, para ver como as diferenzas na oferta da herba (L, 1600 e H, 2400 kg MS/ha) e dispoibilidade do pasto (L, 15
360
O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas
e H, 20 kg MS/vaca/da) afectan composicin morfolxica do pasto, a inxestin de herba e a producin de leite de catro grupos de vacas Holstein-Friesian en pastoreo rotacional de reas independentes de praderas de raigrs ingls. Conxugando baixa oferta de pasto (1600 kg MS/ha) con alta dispoibilidade da herba (20 kg MS/vaca/da) obtivronse os maiores rendementos de leite tanto por vaca (20,1 kg/vaca/da) como por unidade de supercie (16.890 kg por ha), cun alto contido de slidos en suspensin no leite (1.270 kg por ha), debido a unha mellora na calidade do pasto que se ofertaba e que era inxerido polos animais. Esta herba tia un alto contido de follas e unha baixa proporcin de talos e pouco material senescente, follas vellas e mortas, durante as sucesivas rotacins de pastoreo o que se traduciu tamn nunha mellora no leite producido (tboa 3) (Roca et al., 2009).
Tboa 3. E fecto da oferta de pasto (HM) e do aporte diario de herba (DH) sobre a altura (pre- e postpastoreo), a porcentaxe de utilizacin e a composicin morfolxica do pasto (> e <4cm) durante o pastoreo de primavera-outono.
Tratamentos Oferta de pasto (kg MS/ha) Dispoibilidade da herba (kg/v/d) Aporte diario de herba (kg/v/d) Altura pre-pastoreo (cm) Altura post-pastoreo (cm) Utilizacin da herba (%) Altura >4cm MS total do pasto (kg) Proporcin de follas (%) MS das follas (kg) Proporcin de talos (%) MS dos talos (kg) Proporcin de senescente (%) MS do material senescente (kg) Altura <4cm MS total do pasto (kg) Proporcin de follas (%) MS das follas (kg) Proporcin de talos (%) MS dos talos (kg) Proporcin de senescente (%) MS do material senescente (kg) 2429 0,24 598 0,37ab 870 0,39 960 2486 0,22 539 0,33b 813 0,45 1134 2305 0,22 511 0,39ab 872 0,39 921 2410 0,21 504 0,41a 952 0,38 954 204,6 0,04 116,4 0,032 86,2 0,05 170,4 NS NS NS * NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS NS 1601a 0,75 1211a 0,14 216
a
Signicacin1 2400 kg
1600 kg LL 14,8
a
LH 19,5
b
HL 14,8
a
HH 19,6
b
HM NS *** *** NS
HM*DH NS NS *** NS
NS NS NS NS NS NS NS
NS NS NS NS NS NS NS
0,11 174a
0,11 166a
0,13 295b
0,13 312b
361
Ambos ensaios non fan mais que demostrar a importancia que ten un axeitado manexo do pasto da explotacin para unha producin de herba de calidade que se mantea nas sucesivas rotacins e que repercuta nunha producin de leite en cantidade e de calidade ao longo da curva de lactacin do animal.
362
O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas
Tboa 4. N ecesidades anuais de pasto, silo (herba e millo) e concentrado por vaca con partos de primavera (xaneiro-marzo) e outono (setembro novembro).
Partos (a) primavera (b) outono Leite (kg/da - Kg/ano) 25 - 7.515 23 - 7.405 Pasto fresco (kg/vaca/ano) 2.880 2.700 Silo de herba (kg/vaca/ano) 1.425 1.290 Silo de millo (kg/vaca/ano) 1.095 1.650 Concentrado (kg/vaca/ano) 1.020 1.080
Estes dous orzamentos poden aplicarse tamn a un rabao de partos durante todo o ano pero separando entre grupos de alta e de baixa producin que corresponderan cas grcas (a) e (b) da gura 7. Trtase de minimizar os gastos de concentrado (o mais escuro) e maximizar o pasto (o mais claro na cima da grca) para cubrir cun mnimo custe unha curva de lactacin desexada.
(a) MS (kg/vaca/da)
20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
xan-01 feb-01 mar-01 abr-01 maio-01 xuo-01 xullo-01 ago-01 sep-01 out-01 nov-01 dec-01
Leite (kg/vaca/da)
S-m illo S- herba Concentrado Pasto Leite
35 30 25 20 15 10 5 0
dec-31
(b) MS (kg/vaca/da)
20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
xan-01 feb-01 mar-01 abr-01 maio-01 xuo-01 xullo-01 ago-01 sep-01 out-01
Leite (kg/vaca/da)
S- m illo S- herba Concentrado Pasto Leite
35 30 25 20 15 10 5 0
nov-01 dec-01 dec-31
Figura 7. O rzamento forraxeiro das curvas de lactacin con vacas de partos de (a) primavera e (b) outono, dando prioridade ao pasto, silo de herba, silo de millo e ao nal o concentrado, con datos dos sistemas en pastoreo do CIAM.
363
Dende un punto de vista prctico, os orzamentos forraxeiros fanse de acordo coas necesidades do rabao ou do grupo de vacas que queremos alimentar nun determinado momento da lactacin. Por iso, bo facer lotes de pastoreo, separando polo menos, entre: (a) vacas recen paridas ou en pico de lactacin, as mais produtivas, (b) vacas ao nal da lactacin, as de menos leite, e (c) vacas secas con a recra e/ou reposicin que poden pastar as parcelas que se atopan mais lonxe da sala de muxido. O pastoreo consiste en ofertar aos animais unha cantidade de forraxe determinado, controlada con cercas ou fo elctrico, que sexa consumida nun da ou dous como mximo. Consguese as unha inxestin de nutrientes de calidade e unha alta porcentaxe de utilizacin do pasto, que xerar alta calidade do rebrote na seguinte rotacin sen necesidade de facer cortes de limpeza, que diminen a eciencia da producin do pasto. Cando temos demasiada oferta e alta dispoibilidade do pasto, a utilizacin resulta baixa, e obtense moitos rexeitamentos, sobre todo na poca do espigado, que comprometen o seguinte rebrote que sera de mala calidade. Neste caso, resulta recomendable realizar cortes de limpeza ou pastar estas parcelas con outros animais que non se atopen dentro do grupo de alta producin.
364
O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas
Figura 8. V ariacins na graxa, protena e lactosa en leite das explotacins de (a) Galicia (Anuario Estatstica Galicia, 2006) e (b) Pases Baixos no ano 2005.
O control da alimentacin de cada sistema e o factor mais importante para conseguir manter unha determinada calidade do leite ao longo do ano. Por iso, e porque cada vez existe unha maior preocupacin por parte dos consumidores por levar unha dieta saudable, na actualidade aumentaron os traballos de investigacin nos que se trata de coecer e mellorar o perl de cidos graxos do leite a travs de cambios na alimentacin do gando vacn de leite. O cido linoleico conxugado, coecido como CLA (C18:2 cis-9 trans-11) un cido graxo poliinsaturado (AGPI) con dous dobres enlaces conxugados que se atopa presente nos forraxes verdes, algns grans, froitos secos e produtos de orixe animal, como o leite e a carne. Frmase como resultado dunha biohidroxenacin microbiana incompleta no rumen polo que un constitunte natural dos produtos lcteos e da graxa dos rumiantes (Gonzlez e Vzquez, 2006). Existen diferentes factores que afectan ao contido deste AGPI no leite de vaca, entre os cales pdense destacar os seguintes: factores de tipo intrnseco (relativos ao xenotipo animal, a variacin individual e ao estado siolxico do animal) e factores de tipo extrnseco (relacionados coa poca do ano, as variacins rexionais e as estratexias de alimentacin, onde o pastoreo un elemento clave debido a sa grande inuencia no nivel deste AGPI no leite). A raza afecta a composicin de cidos graxos do leite con diferenzas tamn entre animais de diferente mrito xentico (Coulon et al., 2001). Nembargantes, convn ter en conta que a raza explica tan so o 1% da varianza total observada no contido graxo do leite , encontrando diferenzas individuais do triplo de CLA no leite de animais alimentados coa mesma racin (Kelsey et al., 2003). O rango de variacin no contido de CLA amplo, para Elgersma et al. (2004) oscilou entre 14 e 36 g/kg cunha dieta baseada en pastos, e de 4,0 a 5,8 g/kg na segunda semana despois do cambio a unha racin de pasto/ensilado de millo. Resultados anlogos foron atopados por Peterson et al. (2002) entre 12,4 e 27,8 g/kg de CLA en pastoreo, e de 4,0 a 8,6 g/kg con ensilado de millo xa catro das despois do perodo
365
de transicin. En xeral, os niveis de CLA diren entre vacas, pero os patrns de resposta a cambios na alimentacin dos animais son semellantes (Elgersma et al., 2006). Os resultados obtidos sobre o contido de CLA na graxa do leite segundo o estado de lactacin dos animais son contraditorios, mentres MacGibbon et al. (2001) encontraron mais altas concentracins ao inicio e ao n da lactacin que na metade en vacas en pastoreo, Auldist et al. (1998) atoparon un incremento dun 23% no CLA da graxa do leite a medida que avanza a lactacin. En referencia ao nmero de lactacin, Lal e Narayanan (1984) encontraron menor contido de cidos graxos poliinsaturados cando aumenta a idade da vaca. Nembargantes, Stanton et al. (1997) non atoparon este efecto en vacas con 2 e mais de 4 lactacins alimentadas exclusivamente con pasto (5,47 e 5,67 g/kg na graxa do leite, respectivamente). De igual xeito, ao suplementar con aceite de semente de colza tampouco atoparon efecto algn sobre o contido de CLA no leite entre vacas na sa primeira lactacin (5,69 g/kg na graxa) e vacas de 2 a 4 lactacins (5,96 g/kg na graxa) ou mais de 4 lactacins (6,16 g/kg na graxa do leite). Nos Pases Baixos, Heck et al. (2009) mostraron a existencia de variacins estacionais do CLA na graxa do leite que atriburon a cambios na alimentacin ao pasares dun sistema en estabulacin con ensilado nos meses de inverno a outro en pastoreo no vern. Estableceron dous perodos de transicin (primavera e outono) nos que o cambio dun tipo de alimentacin a outra motivaron o aumento e descenso, respectivamente no contido de CLA. Semellantes resultados foron acadados por Khanal (2004) que encontrou que a concentracin de CLA mais baixa no inverno e mais alta no vern, coincidindo co mximo aproveitamento dos pastos. As variacins estacionais no contido de CLA no leite foron atopadas tamn por Auldist et al. (1998) en ensaios en pastoreo en Nova Zelanda e Lock e Garnsworthy (2003) no Reino Unido. Tamn Reklewska et al. (2003) encontraron concentracins de CLA no leite maiores en vern (8,4 g/kg) e outono (8,9 g/kg) que no inverno (6,3 g/kg). En pastoreo rotacional entre xuo e setembro, outros autores (Jahreis et al., 1997; Stanton et al., 1997; Dhiman et al., 1999) tamn atoparon un forte incremento no contido de CLA na graxa do leite. Jahreis et al. (1997) estudaron explotacins en manexo convencional (vacas estabuladas con ensilado de millo) e ecolxica (vacas en pastoreo no vern), e observaron que a variacin no contido de CLA na graxa do leite foi importante (0,26 a 1,14% do total de AG) e dependente da estacin do ano, atopndose os niveis mais altos de maio a setembro. Butler et al. (2008), en sistemas de producin ecolxica no Reino Unido, mostraron concentracins maiores de cidos graxos insaturados e de CLA e menores de cidos graxos saturados no leite en marzo e maio que en agosto e outubro. Resultados semellantes foron tamn obtidos por Rego et al. (2008), de xeito que, a variacin no perl de cidos graxos do leite segundo a estacin do ano relacionase coa alimentacin de maneira signicativa (Castillo et al., 2006). Nunha revisin, Jensen (2002) atopou amplas variacins rexionais no perl de cidos graxos do leite cunhas concentracins promedio de CLA na maiora dos pases entre 4-10 g/kg, e uns niveis de 2 a 3 veces mais altos durante
366
O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas
a alimentacin con pastos que con ensilado. Resultados semellantes foron atopados nos ensaios realizados no CIAM no ano 2008 ao comparares dous grupos en pastoreo (12 ou 24 horas) fronte a un sistema intensivo de estabulacin as 24 h con ensilado de herba e millo (Gonzlez et al., 2009). O rabao estabulado 24 h con ensilado mostrou o nivel mais baixo de CLA na graxa do leite, 4,5 g/kg, mentres que o grupo que pastou medio da acadou uns 9,1 g/kg de CLA e os animais que pastaron durante todo o da obtiveron o contido mais alto, 12,5 g/kg de media de CLA no leite, amosando tamn un incremento no contido de AGPI (gura 9 a-b).
Figura 9. Contido total de cidos graxos (a) saturados (C4:0-C18:0) e insaturados (C18:1-C18:3) e (b) de cido linoleico (C18:3) e CLA (C18:2) na graxa do leite de vacas en pastoreo (12 h ou 24 h) ou ensilado (24 h) en Galicia.
Os maiores contidos de CLA na graxa do leite atpanse en pases, onde a herba a principal fonte de alimentacin do gando vacn de leite, como son Irlanda, Nova Zelandia e Suza (Elgersma et al., 2006). En queixos italianos, producidos a partires de leite de vacas en pastoreo de zonas de montaa, hai mais altos contidos de CLA, 16,7 g/kg, comparados cos 7,1 g/kg que apareceron en queixos de vacas alimentadas en estabulacin con silo (Innocente et al., 2002). Dhiman et al. (1999) atoparon un aumento no CLA (8,9; 14,3 e 22,1 g/kg no leite) conforme se incrementa a proporcin de pasto (33, 66 e 100% da MS respectivamente). Elgersma et al. (2003) pensaron que a concentracin de protena na forraxe, a proporcin de follas ternas e a extensin do perodo de rebrote ou o novo
367
crecemento da cobertura vexetal, sera o que podera afectar a concentracin da graxa e o perl de cidos graxos na herba. Dewhurst (2003) concle que o contido de follas resulta moi importante na determinacin do contido de cidos graxos. Existe unha relacin lineal positiva entre as concentracins de cidos graxos totais e cido linolnico coa concentracin de N na forraxe (Elgersma et al., 2003). Boufaed et al. (2003) aplicaron 120 vs. 0 kg N/ ha sobre o eo, phleum pratense, logrando un incremento dun 26% na concentracin de cidos graxos totais. Elgersma et al., (2006) propoen coecer a resposta dos factores ambientais sobre o perl de cidos graxos das forraxes, asociado a prcticas de manexo baseadas no momento ptimo de aproveitamento (corte ou pastoreo), axudara ao desenrolo de estratexias de manexo que logren un incremento dos precursores dos AGPI nos produtos obtidos a partires dos rumiantes. Os resultados correspondentes os ensaios realizados no CIAM atpanse dispoibles na sa paxina web: www.ciam.es
Conclusins
Para acadar unha producin de leite eciente, competitiva, sostible e rendible a longo prazo en Galicia resulta preciso levar a cabo unha explotacin racional dos recursos forraxeiros existentes nas explotacins galegas que quedan. Trtase de reducir os custes de producin, o primeiro deles a alimentacin, que supn o 68% dos custos directos sendo imprescindible, para iso, lograr un axeitado aproveitamento das forraxes verdes, a ser posible en pastoreo, por ser a fonte mais barata para alimentar ao gando vacn de leite. O manexo dos pastos a gran ferramenta da explotacin xa que pode modicar o estado vexetativo e a composicin morfolxica das praderas no senso de incrementala calidade da racin. Un bo uso do pastoreo rotacional aporta mais nutrientes e permite manter un alto nivel de leguminosas, con alto contido en N e alta dixestibilidade, facendo mais competitivos estes sistemas sustentables. Os sistemas en pastoreo poden acadar ademais primas medioambientales, e introducir unha mellora no perl de cidos graxos do leite, debido a presenza dun maior contido do cido linoleico conxugado (CLA) e dos cidos graxos poliinsaturados, que permanecen nos produtos lcteos frescos ou elaborados, e son considerados beneciosos para a sade humana. O valor engadido do produto nal destes sistemas sustentables baseados nun aproveitamento eciente dos pastos, pode quedar na propia explotacin e ten que vir paralelo a reducin dos custes da alimentacin do gando para garantir o futuro dos sistemas de producin de leite en Galicia.
Agradecementos
Ao INIA polo nanciamento do proxecto de investigacin RTA2005-00204-00-00 e das estancias predoutorais realizadas por A. I. Roca Fernndez en Irlanda e Holanda, e ao LAFIGA e o LIGAL polos anlises de calidade do leite.
368
O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas
Referenzas bibliogrcas
ANUARIO DE ESTADSTICA AGRARIA DE 2005. (2008) Xunta de Galicia. Santiago, Espaa, 244 pp. ANUARIO DE ESTADSTICA DE 2008. (2009) Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino. Secretara General Tcnica. Madrid, Espaa, 1199 pp. AULDIST, M.J.; WALSH, B.J.; THOMSON, N.A. (1998) Seasonal and lactational inuences on bovine milk composition in New Zealand.J. Dairy Res. 65, 401-411. BARBEYTO-NISTAL, F.; LPEZ-GARRIDO, C. (2010) Resultados do Programa de Xestin de Vacn de Leite en Galicia en 2008. Consellera do Medio Rural. Xunta de Galicia, 99 pp. BOUFAED, H.; CHOUINARD, P.Y.; TREMBLAY, G.F.; PETIT, H.V.; MICHAUD, R.; BLANGER, G. (2003) Fatty acids in forages. I. Factors affecting concentrations. Can. J. Anim. Sci. 83, 501-511. BUTLER, G.; NIELSEN, J.H.; SLOTS, T.; SEAL, C.H.; EYRE, M.D.; SANDERSON, R.; LEIFERT, C. (2008) Fatty acid and fat soluble antioxidant concentrations in milk from high- and low-input conventional and organic systems: seasonal variation. J. Sci. Food Agric. 88, 1431-1441. CASTILLO, R.A.; TAVERNA, A.M.; PEZ, R.R.; CUATRN, A.; COLOMBATTO, D.; BARGO, F.; GARCA, T.P.; CHVEZ, M.; BEAULIEU, D.A.; DRACKLEY, K.J. (2006) Fatty acid composition on milk from dairy cows fed fresh alfalfa based diets. Anim. Feed Sci. Technol. 131, 241-254. COULON, J.B.; DUPONT, D.; POCHET, S.; PRADEL, P.; DUPLOYER, H. (2001) Effect of genetic potential and level of feeding on milk protein composition. J. Dairy Res. 68, 569-577. DEWHURST, R.J. (2003) Fatty acids in milk fat from organic dairy farms. Elm Farm Research Centre, Hamstead Marshall. Newbury, Berks, UK. DHIMAN, T.R.; ANAND, G.R.; SATTER, L.D.; PARIZA, M.W. (1999) Conjugated linoleic acid content of milk from cows fed different diets. J. Dairy Sci. 82, 2146-2156. ELGERSMA, A.; ELLEN, G.; van der HOST, H.; MUUSE, B.G.; BOER, H.; TAMMINGA, S. (2003) Comparison of the fatty acid composition of fresh and ensiled perennial ryegrass (Lolium perenne L.), affected by cultivar and regrowth interval. Anim. Feed Sci. Technol. 108, 191-205. ELGERSMA, A.; ELLEN, G.; van der HOST, H.; MUUSE, B.G.; BOER, H.; TAMMINGA, S. (2004) Quick changes in milk fat composition after transition from fresh grass to a silage diet and effects on consumer health benets. Anim. Feed Sci. Technol. 117, 13-27. ELGERSMA, A.; TAMMINGA, S.; ELLEN, G. (2006) Modifying milk composition through forage. Anim. Feed Sci. Technol. 131, 207-225.
369
GONZLEZ-RODRGUEZ, A.; VZQUEZ-YEZ, O.P.; ROCA-FERNNDEZ, A.I.; FERNNDEZ-CASADO, J.A. (2009) Contenido de cido linoleico conjugado (CLA) en leche de vacuno en sistemas de produccin en pastoreo en zonas hmedas. Libro de Actas de la XLVIII Reunin Cientca de la SEEP. Huesca, 15-18 Junio, Espaa. 519-526. GONZLEZ-RODRGUEZ, A.; VZQUEZ-YEZ, O. (2006) Cmo conseguir unha composicin do leite de maior calidade e san: o cido linoleico conxugado (CLA). Revista Cooperacin 79. Ed. AGACA. Cadernillo divulgacin tcnica, 16 pp. HECK, J.M.L.; van VALENBERG, H.J.F.; DIJKSTRA, J.; van HOOIJDONK, A.C.M. (2009) Seasonal variation in the Dutch bovine raw milk composition. J. Dairy Sci. 92, 4745-4755. INNOCENTE, N.; PRATURLON, D.; CORRADINI, C. (2002) Fatty acid prole of cheese produced with milk from cows grazing on mountain pastures. Ital. J. Food Sci. 14, 217-224. JAHREIS, G.; FRITSCHE, J.; STEINHART H. (1997) Conjugated linoleic acid in milk fat: high variation depending on production system. Nutr. Res. 17, 1479-1484. JENSEN, R.G. (2002) Invited review: the composition of bovine milk lipids: January 1995-December 2000. J. Dairy Sci. 85, 295-350. KELSEY, J.A.; CORL, B.A.; BAUMAN, D.E. (2003) The effect of breed, parity, and stage of lactation on conjugated linoleic acid (CLA) in milk fat from dairy cows. J. Dairy Sci. 86, 2588-2597. KHANAL, R.C. (2004) Dietary Inuence on conjugated linoleic acid content of milk and consumer acceptability of milk and cheese naturally enriched with conjugated linoleic acid. Thesis PhD. Logan, Utah, USA, Utah State University. LAL, D.; NARAYANAN, K.M. (1984) Effect of lactation number on the polyunsaturated fatty acids and oxidative stability of milk fats. Indian J. Dairy Sci. 37, 225-229. LOCK, A.L.; GARNSWORTHY, P.C. (2003) Seasonal variation in milk conjugated linoleic acid and delta (9)-desaturase activity in dairy cows. Livest. Prod. Sci. 79, 47-59. MacGIBBON, A.K.H.; van der DOES, Y.E.H.; FONG, B.Y.; ROBINSON, N.P.; THOMSON, N.A. (2001) Variations in the CLA content of New Zealand milk fat. Aust. J. Dairy Technol. 56, 158. PETERSON, D.G.; KELSEY, J.A.; BAUMAN, D.E. (2002) Analysis of variation in cis9, trans11 conjugated linoleic acid (CLA) in milk fat of dairy cows. J. Dairy Sci. 85, 2164-2172. REGO, O.A.; REGALO, S.M.M.; ROSA, H.J.D.; ALVES, S.P.; BORBA, A.E.S.; BESSA, R.J.B.; CABRITA, A.R.J.; FONSECA, A.J.M. (2008) Effects of Grass Silage and Soybean Meal Supplementation on Milk Production and Milk Fatty Acid Proles of Grazing Dairy Cows. J. Dairy Sci. 91, 2736-2743.
370
O pastoreo mellora o perl de cidos graxos do leite e fai as explotacins mis sostibles e competitivas
REKLEWSKA, B.; BERNATOWICZ, E.; REKLEWSKI, Z.; NALECZ-TARWACKA, T.; KUCZYNSKA, B.; ZDZIARSKI, K.; OPRZADEK, A. (2003) Concentration of milk functional components in Black-and-White cows, depending on the season and feeding system in Polish. Zeszyty Naukowe Przegladu Hodowlanego 68, 85-98. ROCA-FERNNDEZ, A.I.; GONZLEZ-RODRGUEZ, A.; VZQUEZ-YEZ, O.P. (2008) Efecto de la carga ganadera y de la suplementacin en pastoreo sobre la produccin sostenible de leche. Libro de Actas de la XLVII Reunin Cientca de la SEEP. Crdoba, 21-24 Abril, Espaa. 469-476. ROCA-FERNNDEZ, A.I.; ODONOVAN, M.; CURRAN, J.; GONZLEZ-RODRGUEZ, A. (2009) Efecto de la oferta y disponibilidad diaria de hierba sobre la composicin morfolgica del pasto. Libro de Actas de la XLVIII Reunin Cientca de la SEEP. Huesca, 15-18 Junio, Espaa. 503-510. STANTON, C.LAWLESS, F.; KJELLMER, G.; HARRINGTON, D.; DEVERY, R.; CONNOLLY, J.F.; MURPHY, J. (1997). Dietary inuences on bovine milk cis-9, trans-11conjugated linoleic acid content. J. Food Sci. 62, 1083-1086. VAN DORLAND, H.A.; KREUZER, M.; LEUENBERGER, H.; WETTSTEIN, H.R. (2008) Comparative potential of white and red clover to modify the milk fatty acid prole of cows fed ryegrass based diets from zero-grazing and silage systems. J. Sci. Food Agric. 88, 77-85.
371
Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo?
Yann Pouliquen
Xestin Agrogandeira e Natureza S.L.
Introducin
Non este o lugar axeitado, dadas as limitacins de espazo propias do formato do Congreso de Agroecoloxa, para ir describindo detalladamente cal a situacin do sector lcteo nos ltimos tempos: ben sabido que os prezos seguen unha baixada importante, con perdas econmicas moi signicativas para o sector. Fronte a esta situacin, a producin ecolxica europea segue a aumentar, e dentro dela, a producin de leite e lcteos tamn. Na Galiza, anda que asistimos a unha pequena parada no consumo, evidenciada pola rebaixa dos prezos do leite comercializado pola empresa que maior volume envasa, a producin xa comprometida no Consello Regulador da Agricultura Ecolxica de Galicia (CRAEGA) mantvose. Existe unha crecente demanda de informacin e vontades de reconversin, que se notou nas empresas que asesoran aos produtores e produtoras, que probablemente non se traduza en maiores inscricins no CRAEGA por mor da parada comercial. Noutras verbas: existe unha demanda crecente por parte do sector produtor acerca desta producin, o que evidencia que esta producin estase amodo enfocando como alternativa producin de leite intensiva. O presente artigo pretende axudar a xar as ideas ao redor do interese econmico de facer unha producin ecolxica, a travs do estudo da evolucin de varias explotacins ecolxicas, e da sa comparacin con explotacins convencionais. O estudo non ten vocacin cientca convencional, baseada en anlise estatstica, nin en estudos de caso detallados, senn que ten un carcter prctico e exploratorio, por das razns: por unha banda, a pouca difusin da producin ecolxica na Galiza non permite ter datos que reicten elmente unha situacin media, senn que expresan mis ben situacins individuais ou, como moito, tendencias ou intuicins; e pola outra banda porque os datos son anda moi recentes, dado que falamos do ano 2009 que, a nivel de resultados econmicos, acaba de rematar practicamente. Insistimos, pois, no carcter introdutorio do presente traballo.
373
Yann Pouliquen
MATERIAIS E METODOS
A mostra: explotacins
O estudo levouse a cabo por Xestin Agrogandeira e Natureza SL (en diante XAN), dentro da sa labor de asesoramento a explotacins. O asesoramento realizado caracterzase por unha clara orientacin de cara desintensicacin das explotacins, entendida en das dimensins: a) por unha banda, desintensicacin tcnica, que implica orientacin de cara producin ecolxica, a pastoreo e traballo con animais menos forzados; e b) pola outra banda, reducin de custos de producin en xeral. O grupo asesorado agrupa explotacins ecolxicas, en reconversin, e explotacins convencionais. Dentro das explotacins convencionais, aproximadamente a metade esta traballando con sistemas extensivos en pastoreo. Os resultados destas explotacins son os que se pretenden estudar. Para ter unha interpretacin vlida, preciso ir situando os resultados econmicos no seu entorno natural, social e econmico; de al que o estudo se apoie tamn en resultados obtidos en Galiza. Concretamente, usronse os resultados do programa de xestin de vacn de leite en Galiza, elaborado por Fernando Barbeito Nistal e Claudio Lpez Garrido dentro das actividades do Centro de Investigacins Agrarias de Mabegondo (CIAM). As explotacins certicadas en Galiza non son anda numerosas, e poucas traballan con XAN. Incorporronse nos ltimos anos unhas poucas en reconversin. Polo tanto, para termos unha imaxe correcta da rendibilidade da producin ecolxica, preciso ter unha imaxe dinmica, con un estudo de varios anos. Para que esta comparacin tia un mnimo de sentido estatstico, dado que se traballa con grupos pequenos, necesario que haxa constancia nas explotacins estudadas, polo que o estudo limitase s explotacins que tiveron datos nais dos anos 2007, 2008 e 2009. data de redaccin deste traballo, non estn dispobeis os datos do CIAM para o ano 2009. A mostra nal ven detallada na tboa 1. A tboa 2 ofrece a modo de introducin un resumo breve dalgns indicadores no ano de partida da anlise (ano 2007), na que se pode apreciar como a supercie media de todas as explotacins ronda as 27 hectreas, con poucas variacins entre os sistemas produtivos. S escapan a esta regra as explotacins ecolxicas, debido a que unha delas ampliou a sa base territorial de xeito importante. Polo tanto, dispomos aqu dun elemento de moito interese: as explotacins estudadas dispoen dunha base territorial semellante en extensin; en consecuencia, o estudo tamn reicte as posibilidades tcnico-econmicas de explotacins semellantes, baixo mtodos de producin distintos.
374
Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo
En canto situacin xeogrca, as explotacins estn repartidas principalmente nas provincias de Lugo e A Corua.
Datos
Os datos foron recollidos de cara elaboracin de ndices tcnicos e dunha conta de resultados. A tal efectos, procedeuse ao rexistro do inventario de cada explotacin, e ao rexistro sistemtico de custos e ingresos. Paralelamente, rexistrronse varibeis tcnicas, como o nmero de animais presentes ou a producin mensual de leite. Os datos, apuntados polos produtores e produtoras ou pola equipa tcnica da empresa, foron periodicamente revisados, mediante un mnimo de 4 visitas por explotacin e ano. A clasicacin de custos e ingresos usada por XAN procede en grande medida da metodoloxa empregada pola equipa do CIAM, polo que non se presentan problemas de compatibilidade entre os datos hora de seren analizados. A Marxe Neta calculada o resultado de restarlle aos ingresos os custos xos e os custos varibeis. A continuacin, descrbese brevemente os datos recollidos:
375
Yann Pouliquen
produto bruto: ingresos Contempla as vendas de leite, compra-venda de animais, indicador tcnico de variacin de inventario de animais, e ingresos imputbeis actividade leiteira, includas as subvencins producin e renda, ags as subvencins a plans de mellora e incorporacin actividade agraria. Custos fixos Incorporan os custos de seguridade social da man de obra familiar, as rendas da terra alugada, os seguros, os xuros e as cotas xas. Non incle retribucin algunha da man de obra familiar, unha decisin metodolxica que non cabe debater no presente artigo. Incorporan asemade os custos de amortizacin, uniformizados (a 10 anos para a maquinaria, e 20 anos para as construcins) Custos varibeis Incorporan o resto dos custos: alimentos de vacas e recras, sanidade animal, custos de producin forraxeira e outros. Por decisin metodolxica, tamn se inclen como custos varibeis os custos de luz elctrica e mantemento de maquinaria e construcins.
376
Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo
En especial, debemos sinalar que as das explotacins ecolxicas tiveron evolucins atpicas, con aparicin de problemas alleos tcnica, ou con investimentos ou cambios importantes ao longo do perodo. Polo tanto, como se ver, moitos dos datos que ofertan deben ser seriamente matizados. Con estas limitacins, decidiuse realizar unha anlise de datos baseada en observacin do comportamento de medias, coas debidas matizacins que permiten coecer moi de cerca as situacins particulares. A anlise parte do estudo comparativo da marxe neta media de cada grupo, nunha perspectiva dinmica nos 3 anos considerados. O paso seguinte consiste en desglosar as compoentes da marxe neta por unidade de produto vendido, neste caso o leite, para tentar identicar os postos de custo e ingreso que diferencian os distintos mtodos de producin.
Resultados e discusin
Marxe neta das explotacins
Os resultados expresados nas grcas 2 e 1 inicia o que ser unha lia argumental bsica. Pdese apreciar como, con volumes extremadamente distintos de producin, as marxes poden seren semellantes. Cabe destacar en especial que a marxe das explotacins convencionais do grupo de XAN semellante, sempre, do grupo galego do CIAM, con unha pequena diferenza tcnica: obtense esta marxe con 100.000 litros de producin menos! Esta diferenza dbese que o grupo XAN incle explotacins con pastoreo e estratexia de reducin de custos. As explotacins ecolxica e en reconversin non presentan, nestas grcas, resultados interesantes, dado que a sa marxe nitidamente inferior. Esta reexin debe ser amplamente matizada. En primeiro lugar, sinalemos que as explotacins do grupo ecolxico certican dende o ano 2007; a baixada de marxe no ano 2009 debese a factores alleos s tcnicas de producin; polo tanto, non se deben comparar estas 2 explotacins co resto, polo menos a nivel de datos tan agregados.
70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza 117 2007 2008 2009 450.000 400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM
377
Yann Pouliquen
Pola outra banda, as explotacins en transicin iniciaron a mesma no ano 2008. Cabe observar que, xa dende ese ano, presentaban niveis de rendibilidade inferiores s explotacins convencionais, con niveis de producin tamn moito menores. Polo tanto, a diferenza nas marxes totais non estrictu senso debida reconversin produtiva, senn sobre todo a situacins de partida. A observacin da evolucin da marxe neta mostra unha reducin das diferenzas entre grupos. As, namentres o grupo convencional, entre 2007 e 2009, perdeu un 40% da sa marxe neta, no grupo de reconversin esta perda s foi do 20%. Esta observacin suxire que, nun contexto de prezos baixos, a competitividade dos sistemas ecolxicos e convencionais poderas acadar niveis semellantes. Voltaremos mis adiante sobre esta cuestin, que necesita ser mis precisada cos datos desglosados. A grca 3 permite visualizar que a marxe neta das explotacins en reconversin moi superior das explotacins convencionais, con 2 a 3 cntimos mis de benecio en cada litro de leite (c/l) se comparamos co grupo convencional menos intensivo; esta diferenza supera os 8 c/l se comparamos co grupo do CIAM para o ano 2008. Resulta entn imprescindbel realizar un estudo mis fondo da elaboracin da marxe neta.
Ingresos
A grca 4 destaca o efecto da prima obtida polo leite en reconversin (inicio do pagamento en 2008), e en ecolxico, con unha diferenza nos ingresos de 4c/l e 12c/l respectivamente. Considerando unicamente o prezo do leite, estas diferenzas veen sendo de 3,16c/l e 10,5, respectivamente, dando lugar a un resultado certamente curioso. A explicacin debe ser procurada no pagamento das subvencins producin ecolxica. En efecto, as explotacins ecolxicas, polo menos algunha, empezaron a recibir axudas agroambientais no perodo, namentres as explotacins en reconversin, no ano 2009, anda non percibiran os importes aprobados para o ano 2008. Vela unha cuestin de suma importancia: en todos os datos ofrecidos das explotacins en transicin, non se ten en conta os ingresos ligados estritamente a esta producin que proceden do contrato de explotacin sustentbel. Tamn voltaremos mis adiante sobre esta cuestin.
25
70 60 50
20
40 30 20
10
10 0
convenciona l X AN reconvers ion G a liza C IAM
convenciona l X AN ecolxico
reconvers ion
G a liza C IAM
378
Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo
9.000 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009
Os ingresos por litro de leite soben asemade polo concepto de gando vendbel, que recolle as vendas, compras, e variacin de inventario do gando. Este concepto ven reectindo, por unha banda, o xito da reproducin do rabao, e pola outra, o xito das estratexias de reposicin e a duracin de vida dos animais. Nas explotacins ecolxicas e en reconversin, incrementase este benecio en 1 c/l, debido fundamentalmente menor reposicin, pero tamn a menor intensicacin das vacas (grca 5).
Custos xos
O comportamento dos custos xos algo sorprendente: agardarase, segundo da teora econmica mis bsica, que canto mis grande a explotacin, menor peso de custos xos. Pois ben, nestes grupos estudados non acontece as. O primeiro elemento de explicacin ven dado polo feito de que non se contempla, na metodoloxa empregada, os custos de persoal familiar. Non este o lugar para debater se as vantaxes e inconvenientes de traballar con este enfoque, evidentemente; pero si cabe insistir en que, na comparacin de grupos e da sa evolucin, permite un estudo vlido. O elemento de mis peso para explicar este fenmeno ven dado pola necesidade, nas explotacins mis grandes do grupo do CIAM, de contratar man de obra ou servizos alleos (carro mesturador), e, tamn, por un sobre-equipamento endmico nas explotacins mis modernas. A menor producin das explotacins en reconversin supn-lle un incremento de custos xos en 1 c/l en amortizacins. O resto do diferencial existente entre as explotacins convencionais e ecolxicas debese sobre todo a que as explotacins en reconversin teen persoal contratado.
Custos varibeis
Queda claro que os custos varibeis das explotacins mis extensivas moito menor (grca 8). A grca mostra claramente a subida dos custos varibeis no ano 2008, con un sobre-gasto habitual na producin de leite convencional cando a conxuntura positiva, e do efecto contrario no ano 2009. Pero tal baixada non acontece nas explotacins en reconversin, o que merece ser estudado con mis detalles.
379
Yann Pouliquen
30 25 20
3 15 10 5 0 convenciona l X AN reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009 2007 2008 2009
Sanidade
Nos estudos realizados con anterioridade, o posto de custos en sanidade non mostraba unha situacin clara; neste estudo, tampouco identicaremos unha tendencia clara. Non explicamos o aumento de custos do grupo CIAM sen termos datos do ano 2009. O aumento ao que asistimos no grupo de reconversin debese, probablemente, entre o ano 2007 e 2008 mellora da recollida de informacin, e unha menor perda de recollida de gastos. No ano 2009, o aumento debese sobre todo ao efecto dunha nica explotacin, que se evidencia en medias calculadas con poucas explotacins. S posbel conclur que semella haber un custo menor en explotacin ecolxica ao redor de 1c/l.
Vela un posto de custo que debera mostrar diferenzas importantes entre sistemas de manexo, e isto o que aparece na grca 9. Comprobase o nivel de gasto semellante entre explotacins en reconversin e ecolxicas, con unha diferenza de tendencia no ano 2008: o maior custo de producin forraxeira das explotacins en reconversin debese en grande
380
Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo
medida s necesidades de renovacin e implantacin de praderas de longa duracin no paso producin ecolxica, e a esforzos na implantacin do pastoreo. A semellanza entre o custo do grupo convencional XAN e as explotacins ecolxicas no 2009 debe ser tratada con sumo coidado, dado que responde,m ante todo, nun aforro moi importante do primeiro grupo en abonos, como consecuencia da situacin de crise; moi probbel que este nivel de custo non se repita nos vindeiros anos. A baixada dos custos de producin forraxeira no grupo convencional XAN debese, pola outra banda, no progreso destas explotacins no camio da desintensicacin (grca 10). En conclusin, a producin ecolxica realizarase con un custo por hectrea inferior en uns 100 . Pero o custo debe ser mirado tamn por litro producido, dado que as explotacins ecolxicas ou en pastoreo son menos intensivas (grca 10), con niveis ao redor de 6-7000 litros/Ha. Neste caso, apreciase un aumento de custos das prcticas ecolxicas fronte s convencionais, que ciframos ao redor de 2c/l. Resulta importante apuntar que nas explotacins en reconversin o paso a producin ecolxica non semella supor no medio prazo un incremento de custo por litro respecto da situacin inicial.
18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009 5 4 3 2 1 0 convenciona l X AN ecolxico reconvers ion G a liza C IAM 2007 2008 2009 7 6
En canto a compras de forraxes fra da explotacin, as explotacins ecolxica ou en reconversin non realizan ese gasto, cando nas explotacins convencionais se sita entre 0,4 e 1 c/l.
381
Yann Pouliquen
Unha vez mis, o que reicten os datos (grca 12) queda escondido debaixo de situacins individuais. Os problemas de manexo das explotacins ecolxicas, con unha carga de alimentacin en base a concentrados alta, mostran custos moi altos coa entrada da obriga de traballar con pensos ecolxicos. Pola contra, sistemas de recra en comn nas explotacins ecolxicas non permiten ver este custo xa que o trasladan ao posto de gando vendbel. Entendemos, en calquera caso, que a tendencia a un aforro importante no custo de recra sempre e cando se realice un manexo en base a niveis de concentrado baixos.
A grca 13 recolle o gasto en concentrado de vacas, con unha lixeira modicacin: aplicouse s explotacins en reconversin, para o ano 2009, o custo de concentrado ecolxico. O interese desta operacin radica na comparacin coas explotacins ecolxicas certicadas. Os custos deberan ser semellantes, o que non acontece; temos, pois, outra mostra de que o traballo con medias de moi poucas explotacins non permiten senn sacar situacins individuais que poden dar lugar a interpretacins erradas. Polo tanto, preferimos empregar o grupo de reconversin para o estudo da alimentacin de vacas. O aumento ao que asistimos ao longo dos anos debe-se en realidade incorporacin da alimentacin ecolxica no segundo ano de transicin, e ao incremento moi importante do prezo dos pensos no ano 2008. Estes dous factores esconden literalmente o proceso de desintensicacin claro que seguen as explotacins ao longo dos anos de experiencia en producin ecolxica, con unha diminucin moi importante do consumo de concentrados (grca 14). Esta grca conrma tamn que os malos resultados do grupo ecolxico lganse a un consumo de concentrados alto. O aforro en custo de concentrados de 1,5 c/l fronte a explotacins do grupo XAN, e de 3c/l fronte ao grupo do CIAM. Lembremos que o aforro consguese con unha reducin da produtividade individual dos animais (grca 5).
382
Rendibilidade da producin de leite ecolxico: unha alternativa fronte evolucin do sector lcteo
25
20
10
Alimentacin en conxunto
Nunha sorte de resumo de alimentacin, interesante comparar o resultado nal do manexo, onde se calcula un custo de alienacin total que agrupo o custo en alimentos para vacas, para recra, e os custos varibeis de producin forraxeira (grca 15). Os datos mostran nalmente que, considerando un concentrado de 400/Tm, mesmo considerando unha intensicacin moi baixa, da orde de 6500 l/Ha/ano, o custo total non supera os 15 c/l, cando en producin convencional rebasa os 16,5c/l.
Conclusin
A tboa 3 un intento de proxectar unha explotacin media galega de cara sa reconversin, cos datos obtidos anteriormente. Vemos que o balanzo nal sera dun incremento de marxe neta duns 10 c/l de mellora respecto da situacin inicial vai parello a un aumento semellante do prezo do leite, anda sendo a estrutura de custos distinta entre convencional e ecolxico. Este dato debe ser usado como un indicador do potencial das explotacins para a reconversin rendbel; a reducin de producin at traballar con 7000l/ Ha/ano, con vacas de 6000 l/ano, debe ser compensada por este ingreso.
Tboa 3: Proxeccin da variacin nos indicadores econmicos coa reconversin
variacin prezo do leite gando vendbel amortizacins sanidade producin de forraxes compra de forraxes concentrados recra concentrados vacas BALANZO 10,50 1,00 1,00 -1,00 2,00 -0,40 -1,00 -1,50 10,60
383
Yann Pouliquen
No contexto dun prezo de leite de 30c/l, a ecuacin redcese a saber se producindo 2/3 da sa producin actual, a explotacin acada un nivel de intensicacin de 7000l/ha. En todo o estudo, deixamos de lado, voluntariamente, a cuestin das subvencins. No seguinte, realizamos unha simulacin, cos datos do ano 2009, sobre a marxe neta total das explotacins, aplicando s explotacins en reconversin os criterios seguintes: subvencin media por Contrato de Explotacin Sustentbel: 9000; prezo do concentrado: 400/Tm. A falta de datos do grupo CIAM para o ano 2009, aplicamos a sa marxe neta total do ano 2008 a mesma porcentaxe de reducin que sufriu o grupo convencional XAN entre o 2008 e o 2009. O resultado ven expresado na tboa 4:
Tboa 4: Marxe neta nal (euros)
GRUPO CONVENCIONAL XAN ECOLXICO GALIZA CIAM 2009 (T) 33.680 33.053 32.510
Aln de cantas aproximacins se poden realizar, esta tboa ven suxerir a hiptese de que, nun contexto de prezos baixos, a producin ecolxica poda ter a mesma rendibilidade ca producin convencional, nunha mesma base territorial. Evidentemente, formular esta reexin obrigar a afondar, nos anos vindeiros, no estudo, e a consolidar, xa con explotacins totalmente reconvertidas, os datos obtidos.
Bibliografa citada
BARBEITO NISTAL, Fernando; LOPEZ GARRIDO, Claudio (2010): Resultados do programa de xestin de vacn de leite en Galicia en 2008. Xunta de Galicia. Consellera do Medio Rural
384
Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos
Lpez-Alonso, M.; Blanco-Penedo, I.; Miranda, M.; Castillo, C.; Hernndez, J.; Benedito, J.L.
Dpto de Patoloxa Animal. Facultade de Veterinaria de Lugo. 27002 Lugo.
Resumo
Un dos piares dos sistemas de producin en gandera ecolxica situase na alimentacin do gando con produtos ecolxicos procedentes da propia explotacin ou en explotacins ecolxicas vecias. Isto, vez que evitar a contaminacin ambiental, especialmente de recursos naturais como o solo ou a auga, vai permitir un aproveitamento dos recursos locais, convertndose nun elemento crtico para o desenvolvemento do medio rural. Dende o punto de vista do metabolismo mineral, e en zonas pouco contaminadas como Galiza, posible que os animais en sistemas de producin ecolxicos presenten unha menor exposicin a elementos contaminantes; o cadmio (Cd) presente nos fertilizantes fosfatados ou nos suplementos minerais para animais, cuxo uso est restrinxido nos sistemas ecolxicos, a principal fonte de contaminacin nos sistemas de producin convencionais. Nembargante, tamn posible que en determinadas rexins xeogrcas ocorran certas carencias minerais ou faltas de dispoibilidade, as como desequilibrios entre elementos esenciais, que poden ir acompaadas de deciencias clnicas, ou incluso subclnicas difciles de diagnosticar, causando problemas de sade aos animais, as como unha diminucin das sas producins. O obxectivo deste estudo avaliar a inuencia do sistema de producin ecolxico sobre os niveis de residuos de elementos contaminantes (As, Cd, Pb e Hg) as como sobre o estatus mineral (Co, Co, Cr, Fe, Mn, Mo, Ni, Se e Zn) en gando vacn de carne en distintos sistemas de producin ecolxica en Galiza, comparndoo con animais procedentes de sistemas convencionais e intensivos. Para elo, recollronse mostras de solo, alimento (forraxe e concentrado) e tecidos animais (fgado e ril, n=165) en distintos tipos de explotacins (ecolxicas, convencionais
385
e intensivas) en tres zonas de Galiza (Baralla, Montederramo e Vilalba) (3x3; n=9) representativas dos distintos modelos produtivos en Galiza (distintos grados de pastoreo e complemento con pensos). As mostras sometronse a unha dixestin cida e os niveis de metais foron determinados por ICP-OES a ICP-MS. Os nosos resultados indican que existe unha variacin signicativa nos niveis de residuos de elementos contaminantes nos tecidos animais ao longo de Galiza, sendo en xeral esta variacin dependente das prcticas de manexo que implican un alto grao de pastoreo. Os maiores niveis de residuos atopronse nos animais procedentes de granxas tanto ecolxicas como convencionais cun alto grado de pastoreo, o que posiblemente est asociado a unha inxesta de solo mentres que pacen. En relacin aos elementos esenciais, os nosos resultados indican que as prcticas gandeiras que supoen un alto grao de emprego de forraxes locais con un baixo ou nulo uso de suplementos minerais pode levar a deciencias minerais nos animais. Un bo manexo destas dietas imprescindible para garantir os requirimentos nutricionais destes animais, e polo tanto evitar deciencias subclnicas e descensos das producins.
Introducin
O aumento da intensicacin da producin animal, co propsito de conseguir unha elevada producin a baixos custos pero coa imposicin de axentes estresantes ambientais para o animal, desencadeou a creacin dun sistema de producin ecolxico alternativo, cuxas prcticas gandeiras son conscientes de que o benestar animal unha prioridade (Sundrum, 2001; Sehested et al., 2003). Neste sentido, as granxas ecolxicas estn baseadas no respecto polas necesidades siolxicas e polo comportamento natural do gando e nunha alimentacin con produtos de boa calidade (IFOAM, 2002; Lund, 2006). Para conseguir estes obxectivos, son posibles diferentes prcticas agronmicas, anda que na maiora dos casos as granxas ecolxicas supoen un retorno s prcticas gandeiras das granxas tradicionais na mesma rexin. Un dos piares dos sistemas de producin en gandera ecolxicos situase na alimentacin do gando con produtos ecolxicos procedentes da propia explotacin ou en explotacins vecias. Isto, a vez que evitar a contaminacin ambiental, especialmente de recursos naturais como o solo ou a auga, vai permitir un aproveitamento dos recursos locais, convertndose nun elemento crtico para o desenvolvemento do medio rural. Dende o punto de vista do metabolismo mineral, e en zonas pouco contaminadas como Galiza, posible que os animais en sistemas de producin ecolxicos presenten unha menor exposicin a elementos contaminantes; o cadmio (Cd) presente nos fertilizantes fosfatados ou nos suplementos minerais para animais, cuxo uso est restrinxido nos sistemas ecolxicos, a principal fonte de contaminacin nos sistemas de producin convencionais (Lpez-Alonso et al., 2000)
386
Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos
Nembargante, ao basearse nunha alimentacin fundamentalmente de orixe local, frecuente que nas explotacins ecolxicas aparezan desequilibrios minerais na dieta, inclundo deciencias minerais en reas onde os solos posen un contido mineral baixo ou con baixa biodispoibilidade (Sundrum, 1997; Underwood e Suttle, 2002; Hayashida et al., 2004). Isto non soe pasar nos sistemas intensivos, onde os suplementos minerais se incorporan ao concentrado e xeralmente aseguran que o animal estea recibindo os minerais que require (Chldek e Zapletal, 2007). Estas racins son a mido formuladas con elevadas marxes de seguridade de maneira que os nutrientes poden exceder amplamente os requirimentos nutricionais; polo contrario, os suplementos minerais a concentracins superiores aos requirimentos aumentan de forma signicativa as perdas nas excretas do gando, as que debera evitarse esta situacin para previr posibles problemas ambientais asociados cos fenmenos de escorrenta ou a aplicacin das excretas no chan (Vasconcelos et al., 2006). O obxectivo deste estudo avaliar a inuencia do sistema de producin ecolxica sobre os niveis de residuos de elementos contaminantes (As, Cd, Pb e Hg) as como sobre o estatus mineral (Co, Co, Cr, Fe, Mn, Mo, Ni, Se e Zn) en gando vacn de carne en distintos sistemas de producin ecolxica en Galiza, comparndoo con animais procedentes de sistemas convencionais e intensivos.
Material e Mtodos
Neste estudo participaron explotacins ecolxicas, intensivas e convencionais de gando vacn das localidades de Baralla, Montederramo e Vilalba. A informacin detallada das granxas seleccionadas, inclundo prcticas de alimentacin e de manexo presntase na Tboa 1. Todos os compoentes da dieta estaban en consonancia coas prcticas e normativa caracterstica de cada sistema (CEE 1804/1999; CEE 183/2005). En cada explotacin recollronse mostras de solo e alimento (concentrado e forraxe) en xuo do 2003. As mostras de solo estaban formadas por 5 rplicas de solo mediante reas de mostraxe de 1x1 m2 en mltiples campos a 15 cm de profundidade. As mostras de concentrado foron recollidas directamente en cada granxa mediante un procedemento de recollida de mostras estandarizadas (CEE 2005/6). As mostras de tecido animal (fgado e ril) recollronse no momento do sacricio dos animais (con idades comprendidas entre 7 e 10 meses) entre o vern e outono do 2003. As mostras sometronse a unha dixestin cida nun sistema de dixestin en microondas (Milestone, Ethos Plus). As concentracins de cobalto (Co), cromo (Cr), cobre (Cu), ferro (Fe), manganeso (Mn), molibdeno (Mo), niquel (Nin), selenio (Se), e zinc (Zn) determinronse mediante Espectroscopa de Emisin con Fonte de Plasma Acoplado (ICPMS; Perkin Elmer Optima 4300 DV) e Espectroscopa de Masas con Fonte de Plasma Acopaldo (ICP-MS; VGElemental PlasmaQuad SOption). Durante todo o estudo realizouse un exhaustivo programa de control de calidade analtica.
387
As anlises estatsticas levronse a cabo mediante o programa SPSS para Windows (v.15.0). Para calcular as concentracins medias de cada metal nos diferentes tecidos, s mostras con niveis por debaixo do lmite de deteccin asignuselles un valor igual metade do lmite de cuanticacin. A distribucin normal dos datos comprobouse mediante o test de Kolmogorov-Smirnov. En xeral, as mostras de fgado e ril non presentaban unha distribucin normal e transformronse logartmicamente antes da anlise. Empregouse unha Anlise de Regresin de pasos cara a atrs para analizar a relacin entre a concentracin de metais traza en tecido animal, solo e alimento.
Resultados e Discusin
Elementos txicos
As concentracins de metais txicos nos tenreiros do noso estudo (Figura 1) foron, en xeral, baixas e similares s concentracins descritas en gando vacn en zonas rurais a nivel mundial (para revisin vxase Lpez-Alonso et al., 2000; 2003a). Ningunha das mostras en fgado e ril excedeu os lmites establecidos para produtos de orixe animal pola Unin Europea (CEE 1881/2006). Os nosos resultados estn en consonancia coas baixas concentracins de metais txicos descritos nos solos de Galiza (vxase tamn Kabata Pendias e Pendias, 2001) e nas dietas inxeridas polos animais (Tboa 3), que se sitan no rango inferior de residuos en alimentos para ruminantes establecido en Europa (EFSA, 2004a, b; 2005) e, en todos os casos, foron moi baixos en relacin aos niveis mximos establecidos para materias primas en alimentacin (CEE 2002/32). Os niveis de metais txicos no chan (Tboa 2) das granxas ecolxicas foron xeralmente mis baixos que os das convencionais e intensivas da mesma zona a pesar dos curtos perodos de conversin das granxas ecolxicas do noso estudo (2 anos antes do experimento). Esta tendencia non se viu acompaada cunha diminucin nos niveis de metais txicos no forraxe das granxas ecolxicas, quizais porque as concentracins de metais txicos nas plantas non estn directamente relacionadas co contido do metal no chan; as, a inxesta do metal txico nas plantas est afectada especicamente pola fraccin mineral que existe no chan, o contido de materia orgnica, a permeabilidade dos solos e as propiedades qumicas principalmente o pH (Jorhem e Slanina, 2000). Ademais, a concentracin de metais txicos aparente maior nalgunhos forraxes comparadas cos concentrados resulta xeralmente de contaminacins falsas mis que da presenza de metais txicos en si nas materias vexetais (EFSA, 2004a, b; 2005), e a mido prodcese polo uso de fertilizantes qumicos ou purns que conteen concentracins elevadas de metais, ou procede directamente da contaminacin do solo. No noso estudo os concentrados non se produciron localmente en ningunha granxa. A pesar disto, as concentracins de metais txicos tenderon a ser mis baixas nos concentrados empregados nas granxas ecolxicas, posiblemente en gran parte pola prohibicin de suplementacin mineral nos concentrados
388
Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos
ecolxicos (IFOAM, 2002) que estn considerados como unha das maiores fontes de metais txicos para o gando (EFSA, 2004a, b). Est ben establecido que en zonas rurais pouco contaminadas, como o caso de Galiza, a dieta constite a principal fonte de exposicin de metais para os animais (Nordberg et al., 2007). Ademais, debido s restricins no emprego de fertilizantes qumicos e purns, as como na suplementacin mineral dos concentrados nos sistemas ecolxicos, sera esperable que os animais procedentes de granxas ecolxicas mostrasen niveis menores de contaminacin que os das convencionais, e especialmente das intensivas. Nembargante, os nosos resultados indican que os animais procedentes de sistemas ecolxicos presentan en xeral niveis maiores de residuo en comparacin cos outros sistemas, a pesar de ter concentracins similares ou incluso menores na dieta. Os resultados do modelo de regresin para analizar a relacin entre as concentracins de metais txicos nos solos, concentrados, forraxes e proporcin de concentrado na dieta (como ndice do grao de manexo extensivo con acceso a pasto local) nos niveis de residuo a nivel tisular presntanse na Tboa 4. Nin as concentracins de metais txicos nos solos nin nos concentrados mostraron signicacin nos modelos. A proporcin de concentrado na racin presentou unha relacin inversamente proporcional coa concentracin de As e Cd no ril, sendo un factor signicativo no modelo estatstico que explicou un 63 e 55% da variabilidade respectivamente; no fgado, encontrouse un patrn similar anda que sen signicacin. A proporcin de concentrado na racin resultou ser tamn importante para explicar a asimilacin de Hg, cunha relacin inversa entre a proporcin de concentrado e a concentracin de mercurio no fgado, explicando o 80% da variabilidade dos residuos de Hg entre granxas. Os nosos resultados indican que os maiores niveis de residuos de metais txicos os presentan os animais procedentes de sistemas en pastoreo, independentemente do sistema produtivo do que procedan. posible que a maior acumulacin de metais txicos en animais que pastan poida estar relacionada coa inxestin de solo. O gando vacn pode inxerir de forma voluntaria ata un 18 por cento da materia seca da sa dieta diaria en forma de solo (a cantidade inxerida vese afectada por factores tales como especie, densidade gandeira, lonxitude da herba e condicins ambientais; Thornton e Abrahams, 1983). As concentracins de metais txicos en solos no noso estudo foron 10-1000 veces superiores que as atopadas en forraxes o que contribe notablemente exposicin total do gando.
Elementos esenciais
En termos globais de nutricin dos elementos esenciais (Figura 2), un 13% dos animais no noso estudo presentaron concentracins hepticas de Cu por debaixo do rango descrito como axeitado (25-100 mg/kg peso fresco; Puls, 1994) sendo un 95% deses animais das granxas ecolxicas de Montederramo (ME) e Baralla (BE). Unha elevada proporcin (50%) dos animais da granxa ME presentou ademis concentracins de Se consideradas marxinais (0.12-0.25 mg/kg peso fresco; Puls, 1994.), e niveis de Co (38%) marxinais-decientes (20-85 g/kg peso fresco; Puls, 1994).
389
As concentracins de metais traza nos solos do noso estudo presntanse na Tboa 2. Para a maiora dos elementos, os niveis de concentracin mis baixos observronse na localidade de Montederramo, onde as concentracins medias de metais traza nos solos tenderon a ser similares. As concentracins de metais traza no chan determinadas no noso estudo estn dentro dos rangos descritos no Atlas Xeoqumico de Galicia (Xunta de Galicia, 1992). Dentro de cada localidade, observronse variacins moderadas dentro dos lmites ou intervalos que mostra o Atlas Xeoqumico, anda que non se puido establecer ningn patrn ou gradiente de concentracin entre os solos das granxas intensivas, ecolxicas ou convencionais, coa excepcin das concentracins de Cu nas granxas BE e ME que eran mis de 3 e 7 veces mis baixas que nas granxas intensivas e convencionais da mesma zona. Estes resultados poden explicarse tendo en conta a suplementacin excesiva de Cu nos concentrados convencionais: o exceso de Cu non absorbido polo animal excretado, producindo un excretas enriquecidas en Cu (Jondreville et al., 2003). Cando estes purns se empregan como fertilizantes no pasto de vacn en extensivo ou na producin de forraxe poden conducir ao aumento de concentracin de Cu no chan (Bengtsson et al., 2003), que podera ser txico para as plantas e microorganismos. Neste sentido, o Cu quizais o micronutriente que mellor exemplica o conito entre a busca da sustentabilidade do benestar do animal a curto prazo (que podera involucrar a provisin de suplementos nos alimentos) e a sustentabilidade da fertilidade do solo a longo prazo (Gustafson et al., 2007). En xeral, as concentracins de metais traza en forraxes (Tboa 3) estn dentro das concentracins descritas como axeitadas (Puls, 1994; Kabata Pendias e Pendias, 2001; Underwood e Suttle, 2002). Non se aprecian diferenzas no contido de metais traza nos forraxes por zonas coa excepcin de niveis de Cu, Zn e Mn lixeiramente superiores en Montederramo. Dentro de cada zona, non se observaron diferenzas consistentes entre as granxas intensivas, ecolxicas ou convencionais. Nos concentrados as concentracins de metais traza mostraron unha gran variabilidade comparndoos cos forraxes. Para a maiora dos elementos traza, os concentrados das granxas ME e VE presentaron as concentracins mis baixas, mentres que o contido de metais traza na granxa BE do concentrado ecolxico foi moito mis alto, moi similar aos concentrados empregados nas granxas intensivas e convencionais que mostraron concentracins minerais 12 veces por riba das observadas nos forraxes locais. Cando se avaliou a inxesta diaria de metais traza polos animais (estimada a partir da concentracin de metais traza no forraxe e concentrado e a cantidade inxerida de forraxe e concentrado por da) observouse que os requirimentos mnimos establecidos pola NRC (2001) foron acadados para todos os elementos, ags para o Cu nas granxas ecolxicas (ME: 76%, VE: 68% e BE: 70%). O concentrado foi o principal contribuidor da inxesta mineral, e en xeral garante os requirimentos siolxicos minerais totais coa excepcin do Cu na maiora das granxas e para os outros elementos traza (Fe, Mn e Zn) nas granxas ecolxicas de Montederramo e Vilalba. A inxesta mineral nunca excedeu as concentracins mximas toleradas para o gando vacn (NRC, 2001). Anda que a estimacin da concentracin de Cu na dieta total est por debaixo dos requirimentos animais en todas as granxas,
390
Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos
especialmente nas ecolxicas, s se observaron niveis marxinais ou subptimos nos animais da granxa ME, nos que a dieta estaba constituda por un 90% de forraxe local. Nas outras zonas, a porcentaxe de Cu no concentrado con respecto dieta total alto (>30%). Neste contexto, est ben descrito que o Cu procedente do concentrado mis dispoible para os animais que o do forraxe (Suttle, 1986). Os nosos resultados ademais suxiren que avaliar a satisfaccin dos requirimentos siolxicos dietticos en base concentracin total de Cu impreciso, e debido probablemente a que deste xeito non se valora a biodispoibilidade do Cu, e que os tenreiros alimentados con pouco concentrado, como ocorre tipicamente nas granxas ecolxicas, son susceptibles de sufrir deciencias de Cu. As concentracins de Cu no concentrado explican mis dun 80% da variabilidade na acumulacin de Cu nos animais do noso estudo (Tboa 4): os animais que consumiron mis concentrado presentaron maiores concentracins de Cu no fgado. Pola contra, a proporcin de concentrado na racin asociouse negativamente coa concentracin heptica e renal de Fe, as, os animais que reciban baixas concentracins de concentrado, ou o que o mesmo, pastaban mis, tian as maiores concentracins de Fe en ambos tecidos. Estes resultados indican que as prcticas gandeiras relacionadas co pastoreo nos sistemas ecolxicos poderan ter un efecto positivo ou benecioso no estatus de certos elementos como o Fe. As concentracins de Fe nos animais criados de forma ecolxica no noso estudo foron signicativamente mis altas tanto en fgado coma en ril en comparacin coas concentracins dos animais dos sistemas convencionais e intensivos, a pesar de ter as concentracins xeralmente mis baixas de Fe na dieta, suxerindo que os animais en rxime ecolxico asimilan maiores niveis de Fe a travs do pastoreo. Isto podera reectir a inxestin e asimilacin de Fe procedente do solo. Anda que o Fe procedente do solo probablemente menos dispoible que o procedente da dieta, as concentracins situronse aproximadamente entre 30 e 230 veces superiores no solo que no forraxe ou concentrado. Finalmente, cmpre mencionar que os concentrados empregados nas granxas convencionais e intensivas no noso estudo presentaron concentracins de metais traza mis altas (ata 12 veces) que os forraxes. Tendo en conta que para a maiora dos metais traza os concentrados presentan xeralmente niveis mis baixos que os forraxes (Underwood e Suttle, 2002) os nosos resultados posiblemente indican que a principal fonte de metais traza no concentrado non-ecolxico constitena os suplementos minerais (vxase tamn Li et al., 2005). Estes suplementos minerais garanten que na maiora dos casos a posible deciencia mineral dos forraxes se poida corrixir. De feito, no noso estudo estimouse que as concentracins de metais traza nos concentrados de granxas convencionais e intensivas, incluso cando os animais reciban unha baixa proporcin na racin (30% nas granxas convencionais), satisfacan os requirimentos siolxicos dos metais traza. Pola contra os concentrados empregados en das das tres granxas ecolxicas do noso estudo foron xeralmente baixos e non garantiron os requirimentos mnimos de metais traza cando o contido mineral foi baixo. Para estas explotacins, calquera deciencia mineral podera ser exacerbada en certos momentos do ano tendo en conta que as concentracins de metais traza no forraxe presentan importantes variacins estacionais (Underwood e Suttle, 2002;
391
Socha et al., 2002). Os nosos resultados indican a necesidade nas granxas ecolxicas de empregar suplementos de elementos traza e/ou concentrados con minerais, particularmente en rexins onde o forraxe particularmente deciente en elementos traza (vxase tamn Govasmark, 2005). Ademais, consideramos imprescindible un bo manexo destas dietas para garantir os requirimentos nutricionais, e polo tanto evitar deciencias subclnicas e descensos das producins.
Referencias
Bengtsson, H., born, I., Jonsson, S., Nilsson, I., Andersson, A. (2003). Field balances of some mineral nutrients and trace elements in organic and conventional dairy farminga case study at jebyn, Sweden. Eur. J. Agron. 20: 101-116. CEE 1804/1999. Reglamento del Consejo de 19 de julio de 1999, por el que se completa, para incluir las producciones animales, el Reglamento (CEE) 2092/91 sobre la produccin agrcola ecolgica y su indicacin en los productos agrarios y alimenticios. Diario Ocial de CEE 183/2005. Directiva del Parlamento europeo y del Consejo de 12 de enero de 2005, por el que se jan requisitos en materia de higiene de los piensos. Diario Ocial de la Unin Europea L 35/1-22 CEE 1881/2006. Directiva de la Comisin de 19 de diciembre de 2006, por el que se ja el contenido mximo de determinados contaminantes en los productos alimenticios. Diario Ocial de la Comisin Europea L364/5-24. CEE 2002/32. Directiva del Parlamento europeo y del Consejo de 7 de mayo de 2002, sobre sustancias indeseables en la alimentacin animal. Diario Ocial de las Comunidades Europeas L140/10-21. CEE 2005/6. Directiva de la Comisin de 26 de enero de 2005, por la que se modica la Directiva 71/250/CEE en lo relativo a la presentacin de informes y a la interpretacin de los resultados analticos conforme a los requisitos de la Directiva 2002/32/CE. Diario Ocial de la Unin Europea L24/33-34. Chldek, G., Zapletal, D. (2007). A free-choice intake of mineral blocks in beef cows during the grazing season and winter. Livest. Sci. 106: 41-46. EFSA (2004a). Opinion of the Scientic Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the Commission related to cadmium as undesirable substance in animal feed. (Request N EFSA-Q-2003-033). Adopted on 2 June 2004. The EFSA Journal (2004) 72, pp. 1-24. EFSA (2004b). Opinion of the Scientic Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the Commission related to lead as undesirable substance in animal feed. (Request N EFSA-Q-2003-032). Adopted on 2 June 2004. The EFSA Journal (2004) 71, pp. 1-20.
392
Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos
EFSA (2005). Opinion of the Scientic Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the Commission related to arsenic as undesirable substance in animal feed. (Request N EFSA-Q-2003-031). Adopted on 31 January 2005. The EFSA Journal (2005) 180, pp. 1-35. Govasmark, E. (2005). Trace element status of soil and organically grown herbage in relation to animal requirements. Ph. D. Thesis. Norwegian University of Life Sciences. Gustafson, G., Salomon, E., Jonsson, S. (2007). Barn balance calculations of Ca, Cu, K, Mg, Mn, N, P, S and Zn in a conventional and organic dairy farm in Sweden. Agric. Ecosyst. Environ. 119: 160-170. IFOAM (2002). IFOAM Norms. II. IFOAM Basic Standards for organic production and processing. International Federation of Organic Movements, Tholey-Theley, Germany. Disponible en: http://www.ifoam.org/standard/norms/ibs.pdf. Jondreville, C., Revy, P.S., Dourmad, J.Y. (2003). Dietary means to better control the environmental impact of copper and zinc by pigs from weaning to slaughter. Livest. Prod. Sci. 84: 147-156. Jorhem, L., Slanina, P. (2000). Does organic farming reduce the content of Cd and certain other trace metals in plant foods? A pilot study. J. Sci. Food Agric. 80: 43-48. Kabata Pendias, A., Pendias, H. (2001). Trace Elements in Soil and Plants. (3 Ed.). CRC Press. Boca Raton, Florida. Li, Y., McCrory, D.F., Powell, J.M., Saam, H., Jackson-Smith, D. (2005). A Survey of Selected Heavy Metal Concentrations in Wisconsin Dairy Feeds. J. Dairy Sci. 88: 2911-2922. Lpez Alonso, M., Benedito, J.L., Miranda, M., Castillo, C., Hernndez, J., Shore, R.F. (2000). Arsenic, cadmium, lead, copper and zinc in cattle from Galicia, NW Spain. Sci. Total Environ. 246: 237-248. Lpez Alonso, M., Benedito, J.L., Miranda, M., Fernndez, J.A., Castillo, C., Hernndez, J., Shore, R.F. (2003a). Large-scale spatial variation in mercury concentrations in cattle in NW Spain. Env. Pol. 125: 173-181. Lund, V. (2006). Natural living a precondition for animal welfare in organic farming. Livest. Sci. 100: 71-83 . Nordberg, G., Fowler, B.A., Nordberg, M., Friberg, L. (2007). Handbook on the toxicology of metals. (3 Ed.) Nordberg, G., Fowler, B.A., Nordberg, M., Friberg, L. (Eds.). Academic Press. San Diego. NRC (2001). Nutrient Requirements of Beef Cattle. (7 Ed. Revisada). National Academic Press. Washington, DC. Puls, R. (1994). Mineral levels in animal health. (7 Ed.). Sherpa International, Clearbrook. Canad.
393
Sehested, J., Kristensen, T., Segaard, K. (2003). Effect of concentrate supplementation level on production, health and efciency in an organic dairy herd. Livest. Prod. Sci. 80: 153-165. Socha, M.T., Tomlinson, D.T., Rapp, C.J., Johnson, A.B. (2002). Effect of nutrition on claw health. In: Proceedings of the Society of Dairy Cattle Veterinarians, New Zealand Veterinary Association Conference, Foundation for Continuing Education of the NZ Veterinary Association, Massey University,Palmerston North, NZ. pp. 73-91. Sundrum, A. (1997). Assessing animal welfare standards of housing conditions-possibilities and limitations. Srensen, J. (Ed.). Livestock Farming Systems. More than Food Production. EAAP, Publ. 89: 238-246. Sundrum, A. (2001). Organic livestock farming. A critical review. Livest. Prod. Sci. 67: 207-215. Suttle, N.F. (1986). Copper deciency in ruminants: recent developments. Vet. Rec. 119: 419-422. Thornton, I., Abrahams, P. (1983). Soil ingestiona major pathway of heavy metals into livestock grazing contaminated land. Sci. Tot. Environ. 28: 287294. Underwood, E.J., Suttle, N.F. (2002). Los minerales en la nutricin del Ganado. (3 Ed.). Acribia. Zaragoza, Espaa. Vasconcelos, J.T., Greene, L.W., Cole, N.A., Brown, M.S., McCollun, F.T., Tedeschi, L.O. (2006). Effects of phase feeding of protein on performance, blood urea nitrogen concentration, manure nitrogen:phosphorus ratio, and carcass characteristics of feedlot cattle. J. Anim. Sci. 84: 3032-3038. Xunta de Galicia. (1992). Atlas Geoqumico de Galicia. Consellera de Industria e Comercio, Direccin Xeral de Industria.
394
Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos
Taboa 1. D etalles das granxas participantes no estudo (B: Baralla, M: Montederramo, V: Vilalba, C: Convencional, E: Ecolxica, I: Intensiva)
BI sistema estabulacin BE BC MI ME
extensivo
MC
extensivo
VI
estabulacin permanente sen pastoreo
VE
VC
semiextensivo semiextensivo
tipo manexo do sen pastoreo sen pastoreo sen pastoreo sen pastoreo pasto rea granxa [ha] proporcin concentrado compra alimento densidade gandeira* tamao explotacin animais estudados *n animais/[ha]
45 38 50 -
pastoreo intenso 65
27
alta
baixa
media
alta
baixa
media
alta
baixa
media
todo
concentrado
concentrado
0,8
0,8
0,3
0,5
1,3
0,7
120
31
40
100
20
131
140
33
54
22
17
18
21
22
19
18
20
Tboa 2. C oncentracins de metais txicos e esenciais no solo. (B: Baralla, M: Montederramo, V: Vilalba, I: Intensiva, E: Ecolxica C: Convencional)
BI As (g/kg) Cd (g/kg) Hg (g/kg) Pb (g/kg) Co (g/kg) Cr (g/kg) Cu (mg/kg) Fe (mg/kg) Mn (mg/kg) Mo (mg/kg) Ni (g/kg) Se (mg/kg) Zn(mg/kg) 19428 106 ND 14194 3615 48402 20,5 21446 206 1,41 13866 700 51,4 BE 16488 149 ND 11569 7690 52013 6,43 20337 228 1,06 15918 625 25,7 BC 24417 147 ND 22802 11550 47244 21,2 24117 580 1,49 17936 350 57,4 MI * * * * * * * * * * * * * ME 33542 164 ND 12571 1309 6013 3,65 7452 81,3 0,56 2598 ND 33,5 MC 10219 185 ND 14269 2582 11802 28,1 10771 224 1,28 6248 ND 113 VI 8430 159 ND 17033 11306 47164 25,5 25102 662 2,34 25349 ND 70,7 VE 4972 220 ND 13058 6322 33843 10,5 19076 296 1,05 15670 660 44,8 VC 7578 216 ND 15216 4202 32294 7,43 14420 139 1,17 11470 550 32,1
395
Tboa 3. Concentracins de metais txicos e esenciis en alimentos (forraxe e concentrado). (B: Baralla, M: Montederramo, V: Vilalba, I: Intensiva, E: Ecolxica C: Convencional)
BI Forraxe As (g/kg) Cd (g/kg) Hg (g/kg) Pb (g/kg) Co (g/kg) Cr (g/kg) Cu (mg/kg) Fe (mg/kg) Mn (mg/kg) Mo (mg/kg) Ni (g/kg) Se (mg/kg) Zn (mg/kg) Concentrado As (g/kg) Cd (g/kg) Hg (g/kg) Pb (g/kg) Co (g/kg) Cr (g/kg) Cu (mg/kg) Fe (mg/kg) Mn (mg/kg) Mo (mg/kg) Ni (g/kg) Se (mg/kg) Zn (mg/kg) 378 46 ND 447 1439 2808 21,8 383 100 1,51 9176 ND 117 243 201 ND 362 1094 4886 9,08 380 194 1,04 3500 ND 153 148 120 ND 214 572 3913 19,7 266 115 1,22 4524 ND 169 104 200 ND 329 672 3388 15,5 268 69 1,68 2100 ND 97,6 71 23 ND 177 103 2264 5,3 174 65 0,63 1462 ND 42,5 203 35 ND 282 693 1591 13,1 335 81 1,59 2034 ND 78 197 47 ND 263 1076 2207 9,8 394 121 1,34 2116 ND 154 27 62 ND 162 566 3369 10,2 150 56,9 1,11 1934 ND 66,1 198 97 ND 486 828 5763 16,3 529 92 1,72 3199 ND 102 27 45 ND 709 118 3318 6,07 275 215 1,43 1627 ND 39,4 50 35 ND 178 125 1027 5,96 89,4 156 0,56 1325 ND 32,2 103 39 ND 360 169 3894 4,58 139 263 0,4 2342 ND 32,7 * * * * * * * * * * * * * 125 51 ND 611 143 3195 7,85 214 327 1,18 1649 ND 73,1 62 32 ND 377 164 2555 10,3 193 624 0,51 1860 ND 55,4 80 68 ND 1863 267 3229 9,92 204 238 0,72 1678 ND 71,5 41 65 ND 794 184 2000 5,24 197 247 0,37 1539 ND 38,8 27 43 ND 281 169 2128 4,66 116 233 0,42 1496 ND 32,8 BE BC MI ME MC VI VE VC
396
Estatus mineral en gando vacn de carne en sistemas de producin ecolxica en Galiza. Comparacin con sistemas convencionais e intensivos
Tboa 4. Resumo do modelo de regresin (anlise mltiple de pasos cara a atrs) para o estudo da inuencia das concentracins de metais txicos en solos, concentrados, forraxes e proporcin de concentrado na racin nas concentracins tisulares. S se presentan as signicacins estatsticas do modelo
Variable dependente As ril Variable independente As forraxe prop. conc. prop. conc. Cd ril prop. conc. 0.635 0.557 F(1,7)=10,442 F(1,7)=7,608 0,018 0,033 R2 0.780 F F(2,7)=5,775 P 0,050 Coeciente As forraxe prop. conc. prop. conc. prop. conc. t 1,019 -2,436 -3,231 -2,758 p 0,355 0,059 0,018 0,033
Hg fgado Cu fgado
0.806 0.849
0,002 0,040
-4,995 1,203 -1,051 0,899 4,013 -0,605 4,987 -3,006 -0,948 1,096 4,884 1,678 4,841 4,059 0,519 1,740 -3,640 2,051 -5,685
0,002 0,295 0,352 0,420 0,010 0,572 0,002 0,024 0,397 0,335 0,008 0,154 0,005 0,007 0,631 0,157 0,022 0,096 0,002
0.819
F2,7 =11,30
0,014
Cu en conc. Cu en forraxe
Fe fgado Mn fgado
0.829
F2,7 =10,209
0,012
Mn en forraxe Mn en solo
0.733 0.875
0,007 0,028
Fe ril
0.866
F2,7 =16,212
0,007
397
Figura 1. Concentracins de metais txicos en fgado e ril (suma total, en peso fresco) nas granxas do noso estudo. (B: Baralla, M: Montederramo, V: Vilalba, C: Convencional, E: Ecolxica, I: Intensiva)
BC BE BI MC ME MI VC VE VI
0 50 100 150 200 250
As Cd Hg Pb
300
Figura 2. C oncentracinshepticasdemetaistraza(expresadascomoconcentracinrelativaenrelacin granxa que presenta o valor mximo). (B: Baralla, M: Montederramo, V: Vilalba, C: Convencional, E: Ecolxica, I: Intensiva)
BC BE BI MC ME MI VC VE VI
0
Co100 Cr
200
Cu
300
Fe
400
Mn
500
Mo
600
Ni
700
Se
800
Zn
900
398
Dpto. Anatoma y Produccin Animal. Facultad de Veterinaria. 27002 Lugo. E-mail: ignacio.garcia.lara@usc.es
CRAEGA, Director Tcnico. Rua Circunvalacin s/n. 27400 Monforte de Lemos. Lugo. E-mail: ernesto@craega.es
Introduccin:
Hoy en da se puede decir que estamos lejos de las cifras primordiales que brindaba el entonces MAPA en sus informes sobre estadstica de la produccin ecolgica en Espaa. Valga de ejemplo los 346 productores y los correspondientes 50 operadores (productores y elaboradores) que concurran en el ao 1991 en el conjunto del territorio espaol. A lo largo del presente estudio pretendemos en primer lugar, dar cuenta de la situacin y evolucin de los principales indicadores numricos que enmarcan el escenario de la agricultura ecolgica (AE) en el conjunto de Espaa. Para ello analizaremos las evoluciones acaecidas a lo largo del periodo enmarcado entre los aos 2004 y 2009 en los parmetros o indicadores generales de la supercie agraria total y el nmero de operadores. En segundo lugar pasaremos a analizar la sucesin de datos observados en el periodo de estudio y referentes a la Ganadera Ecolgica (GE); para tal n examinaremos los parmetros tales como la supercie dedicada a pastos y forrajes, el nmero de explotaciones, la cabaa ganadera en general y en particular por especies productivas. Finalizamos dando cuenta de la evolucin acaecida en las industrias relacionadas con la G.E.
I. PARTE
Supercie agraria de Agricultura Ecolgica de Espaa
Para poder analizar la evolucin de la supercie dedicada a tal n se presenta la graca 1. Como se puede observar en el ao 2004 la supercie dedicada a la A.E se cifraba en 773.182 ha. Segn fuentes del Ministerio (MARM) la supercie total dedicada a la AE en Espaa en el ao 2009, se sita en 1.602.868 ha. lo que representara el 4,54% de la SAU. Las ultimas referencias a nivel Europeo situaban a nuestro pas en segundo lugar del
399
ranking de Europa despus de Italia, actualmente los referidos valores sitan a Espaa a la cabeza de los pases de Europa en supercie dedicada a la A.E.
Graco 1: Evolucin de la supercie dedicada a agricultura ecolgica en Espaa (2004-2009)
1800000 1600000 1400000 1200000 1000000 800000 600000 400000 200000 0 Superficie ha 733182 926390 807569 988322 1317751 2004 2005 2006 2007 2008 2009
1.602.868
Rerindonos al avance de la supercie dedicada a la AE, en el periodo de aos comprendido 2004-2009, se puede advertir como ha experimentado un incremento total de 869.686 ha. en el conjunto del territorio nacional (Tabla1). Este valor total representa una media, en el incremento medio de la supercie, de 173.937 ha. / Anuales lo que supone un incremento medio anual del 23,72% con respecto al valor de partida del ao 2004. En la Tabla 1, observamos como la evolucin realizada en la extensin de la supercie de AE ha sido desigual en funcin de los aos analizados. A pesar de ello este hecho es particularmente espectacular en el ltimo periodo bianual del 2007-2008, llegando a suponer un incremento del 33,32 % en la extensin dedicada a tal n, al igual que ocurre en el ltimo periodo 2008-2009 que representa un incremento del 21,63%.
Tabla 1: E volucin de la supercie incrementada de Espaa dedicada a la Agricultura ecolgica. Periodo 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 S. INCREMENTADA 74.387 118.821 61.933 329.329 285.117 % INCREMENTO 10,14 14,71 6,68 33,32 21,63
Si hacemos mencin a la evolucin de la supercie dedicada a la AE referida al conjunto de la SAU de Espaa, podemos observar (Graco 2) como la evolucin suscrita para el referido indicador contina siendo positivo a lo largo del periodo estudiado. Como ya habamos indicado con anterioridad este valor llega a suponer el 4,54% en el ao 2008. Si tenemos en consideracin el incremento efectuado, desde el 2004 al 2008, puede armarse como ha llegado a duplicarse, tomando como valor de referencia el obtenido
400
en el ao 2004 (2,23%). Por otro lado tambin podemos considerar como este indicador presenta incrementos diferentes en funcin de los aos de referencia; este hecho tiene lugar de la misma manera que ocurra en la evolucin de la supercie agraria ecolgica, tratado con anterioridad. En lo referente a lo acontecido en los ltimos aos del estudio 2007-2008, observamos como el incremento ha sido superior a 1,3 puntos sobre el valor obtenido en el ao 2007 (4,54 vs. 3,2%).
Graco 2: Importancia relativa de la supercie agraria ecolgica (sobre la SAU) en Espaa
5 4,5 4 3,5 3 3,2 4,54
% SAU
2004 2005 2006 2007 2004 2005 2006 Aos 2007 2008 2008
No obstante, al igual que acontece con respecto a la evolucin de la extensin rural dedicada a tal n, nosotros podemos armar rerindonos al parmetro analizado, como la evolucin del referente a la SAU de Espaa continua en incesante avance. Si bien a pesar que dicho indicador presenta valores que se pueden considerar bajos, actualmente se encuentran muy prximos a la media de la U.E cifrada en el 4,2 % para el ao 2005. (Alonso, M.A et al 2007??)
401
En lo referente al nmero de elaboradores que existan en el ao 2004 se cifraban en 1.635 pasando a ser en el ao 2009 de 2.465. Esto ha supuesto un incremento medio de 166 elaboradores/ ao para el periodo comprendido 2004-2009. Este aumento ha supuesto un incremento medio del 10,15 % anual con respecto a los valores del ao 2004; lo que supone un incremento neto de 830 elaboradores desde el ao 2004. (Tabla 2)
Tabla 2. Evolucin del nmero de productores y elaboradores de la Agricultura ecolgica del 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO PRODUCTORES -323 1521 1012 3065 4000 % INCREMENTO -2,01 9,69 5,87 16,8 18,78 INCREMENTO ELABORADORES 129 178 119 107 295 % INCREMENTO 7,88 10,09 6,1 5,19 13,69
Si tenemos en cuenta los valores indicados, se puede observar como ambos han tenido una respuesta positiva como era de esperar, en consonancia a como lo efectuaba la supercie agraria total dedicada a la A.E.
S pastos y f orrajes 199346 197752 227518 239935 268239 378820 429133 666032 758.793 TOTAL S. 485078 665054 725254 733182 807569 926390 988322 1317751 1.602.86
Si nos jamos en la evolucin particular de este parmetro durante el periodo de tiempo del 2004-2009 (Tabla 4), podemos aseverar que ha sido bastante relevante tanto en valores porcentuales medios, como en el incremento medio efectuado en el periodo analizado (44,39 % / anual y 106.524 ha/ ao respectivamente). Recordemos que los
402
incrementos medios alcanzados por el conjunto de la A.E., para este mismo periodo, fueron respectivamente del 19,93% anual y 146.142 ha. /Anuales)
Tabla 4. Evolucin del incremento efectuado por la supercie de pastos y forrajes del 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO S.pastos-forraje 28.304 110.581 50.313 236.899 92.761 % INCREMENTO 11,79 41,22 13,28 53,21 14,04
El total de supercie acumulada en la A.E. en el referido periodo (2004-2009) fue de 869.686 ha. (Tabla 1) de las cuales el incremento de supercie dedicada a pastos y forrajes ha sido de 519.858 ha. En base a lo valores precedentes, podemos armar como el analtico porcentual alcanzado es el 59,66 % de la supercie acumulada en los ltimos 5 aos est dedicada a la explotacin ganadera; es decir mas de la mitad de la supercie incrementada en A.E., en los ltimos 5 aos, estara dedicada a la G.E. Ante estos valores podemos aseverar como el incremento de la supercie dedicada a la G.E toma una mayor relevancia en el periodo analizado del 2004-2009 con respecto al total dedicado a ecolgico. De la misma forma, para poder tener un mejor dictamen de la evolucin de la G.E en Espaa, a continuacin pasaremos a analizar los valores porcentuales que suponen la G.E. con respecto al total de la supercie cultivada bajo ecolgico (Graco 4). De la observacin de los resultados obtenidos podemos advertir como la tendencia general de este valor es de aumentar porcentualmente a lo largo de los ltimos 5 aos. Esto indicara claramente como la G.E. va retomando con respecto a la A.E, un lugar ms destacado.
Graco 4. Evolucin de la supercie dedicada a pastos y forrajes (% sobre supercie total A.E)
% SUPERFICIE
% SUPERFICIE 41,10 29,73 31,37 32,73 33,22 40,89 43,42 50,54 47,34
Los valores porcentuales conseguidos en la implicacin de la supercie dedicada a pastos y forrajes en el ao 2008 (50,54%) y 2009 (47,34%) representaran alrededor de la mitad de la supercie total utilizada en A.E. Por consiguiente podemos armar como la
403
A.E. tiene una vinculacin hacia la explotacin ganadera. Este valor llega a casi igualar la media de la U.E. que supone el 45% de la SAU.
Con el n de realizar un estudio ms pormenorizado de la evolucin del nmero de explotaciones presentamos la Graca 5, que recoge mediante columnas agrupadas, comparando valores entre categoras (especies y aptitud), desde el ao 2001 hasta el 2009. A primera vista se puede advertir como el referido incremento efectuado ha sido desigual segn especies explotadas, as se observa como el aumento observado es mayor para las especies de vacuno y ovino de carne, por el contrario es uctuante segn aos en el caso de la avicultura, tanto de aptitud crnica como de produccin de huevos.
Graco 6. Evolucin del nmero de explotaciones por especies ganaderas y aptitudes productivas. Periodo 2001-2009
2500
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
2000 1500
1000 500
0
carne leche carne leche carne leche porcino carne huevo apicultura otros vacuno ovino caprino avicultura
404
N de explotaciones
Con respecto al periodo objeto de estudio 2004-2009 se determina una clara tendencia siempre en positivo en el crecimiento del nmero de explotaciones dedicadas a G.E. Se puede armar como en el cmputo general se ha llegado a multiplicar 2,5 veces el nmero de explotaciones a lo largo de estos ltimos aos. (Graco 7)
Graco 7. Evolucin nmero de explotaciones de ganadera ecolgica 2004-2009
Total explotaciones 5000 4000 3000 2000 1000 0 Total 2004 1777 2005 1.879 2006 2.428 2007 3.053 2008 3.813 2009 4.548 Total
Aos
Con el n de evaluar la tendencia general y particularizada en el periodo objeto de estudio hemos elaborado la tabla 5. De la observacin de la misma se advierte como el incremento anual expresado en porcentaje es desigual segn aos. Pese a ello se observa un notable incremento en los ltimos cuatro aos analizados 2005-2009, lo que se corresponde en valores tanto numricos como porcentuales. El incremento medio efectuado en nmero de explotaciones a lo largo del periodo 2004-2009 se cifra en 554 explotaciones/ao; lo que le correspondera un valor porcentual medio del 31,18% anual con respecto al 2004.
Tabla 5. Evolucin del incremento del numero de explotaciones ganaderas en el periodo 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N Exp. ganaderas 102 549 625 760 735 % INCREMENTO 5,74 29,21 25,74 24,89 19,27
El nmero total de explotaciones incrementadas en dicho periodo ha supuesto el montante de 2.771 ganaderas con respecto a las existentes en el ao 2004. Lo acontecido en la evolucin de explotaciones ganaderas en el periodo objeto de estudio (2004-2009) se ha representado mediante Graco 8. De tal modo podemos observar como la tendencia general sigue siendo idntica a observada para un periodo ms amplio de tiempo (20012009). Ahora bien, el impulso observado para este parmetro es mucho ms evidente en el periodo objeto del presente estudio con respecto al efectuado en aos precedentes, (Graco 4-5) sobre todo en lo acontece a las especies de vacuno y ovino de aptitud crnica. Por
405
otro lado, en el caso particular de la avicultura en su doble aptitud productiva se aprecian uctuaciones segn aos analizados. Estos hechos mencionados con anterioridad sern tratados con mayor rigor en el apartado dedicado a especies ganaderas.
Graco 8. Evolucin del nmero de explotaciones segn especies ganaderas y aptitudes 2004-2009
2500 2000 1500
2004
1000 500 0
carne leche carne leche carne leche porcino carne huevo carne apicultura otros vacuno ovino caprino avicultura
350000
300000
2004 2005
250000
2006 2007
200000
2008 2009
150000
100000
50000
0 carne leche carne leche carne leche porcino carne huevo apicultura otros
vacuno
ovino
caprino
avicultura
En la tabla 6 podemos ver como el incremento efectuado del nmero de animales y de colmenas en el periodo analizado ha sido generalizado para el conjunto del periodo
406
examinado. Tanto en lo que se reere al nmero de animales como al nmero de colmenas que entran a formar parte de la G.E. la evolucin es claramente positiva
Tabla 6. E volucin numero de cabezas explotados segn especies ganaderas en ganadera ecolgica (20042009) (Fuentes MAPA y MAPYA 2004-2009)
VACUNO AOS carne leche OVINO carne leche CAPRINO carne leche PORCINO AVICULTURA carne huevo APICULTURA OTROS TOTALES TOTALESAPICULTURA
413.395* 1267859
Observaciones: *ao 2009 se incluye acuicultura y equinos en otros (409.961 y 3351 respectivamente). ** descontando valores de otros y apicultura.
En la tabla 7 hemos representado los incrementos efectuados en el periodo de estudio en cuanto al numero de animales y colmenas. El nmero total de animales incrementado en el periodo analizado es de 923. 591, si bien la acuicultura representa 409.061 (n peces) lo cual supondra una media anual del 19,95% en el incremento efectuado; si bien este incremento anual vara segn distintos aos analizados. Cabe destacar el alto incremento efectuado por el nmero de colmenas a lo largo del periodo (2004-2009), cifrndose el total en 36.780 colmenas en los 5 aos; una media de 9.195 colmenas/ao. Lo que supondra una media de incremento del 44,09% anual en el periodo evaluado con respecto al ao 2004.
Tabla 7. Evolucin del incremento del nmero animales y colmenas. Periodo 2004-2009
AOS INCREMENTO N ANIMALES N animales 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 7.466 115.273 524 161.990 191.437 % incremento 2,30 34,83 0,11 36,26 INCREMENTO N COLMENAS N colmenas 7.462 14.753 2.322 12.243 -3.314 % incremento 35,78 52,10 5,39 26,97 -
Podemos concluir armando como los resultados obtenidos en este apartado van en consonancia, como era de esperar, con respecto a la evolucin del nmero de explotaciones analizadas en el punto anterior.
407
II. PARTE
A. Situacin y evolucin de las explotaciones de vacuno El nmero de explotaciones
Como se puede observar en el graco 11, el incremento de ganaderas de vacuno ha sido muy superior en el caso de aptitud de carne vs. leche. As la tnica general ha sido muy positiva y continuada a lo largo de los 5 ltimos aos para el primer casi sin embargo en el caso de vacuno de leche no ha presentado resultados paralelos.
Graco 11. Evolucin del nmero de explotaciones en vacuno carne y leche. Periodo2004-2009.
2500 2. 033 2000 1500 1. 074 1000 500 43 0 car ne vacuno leche 42 51 55 71 83 716 805 1. 329 2004 1. 600 2005 2006 2007 2008 2009
Si analizamos con mayor detalle la evolucin de las explotaciones de vacuno Tabla 7, podemos percibir que en el periodo analizado el total de explotaciones incrementadas ha sido de 1307, lo que ha supuesto un incremento medio de 261 explotaciones/ ao. Este valor en porcentaje supondra un valor medio de incremento del 36,45% con respecto al ao 2004. Sin embargo este hecho no es de la misma magnitud en el caso de vacuno lechero, sobretodo si se observan los valores absolutos (40 explotaciones incrementadas en los 5 aos) ya que en el caso de los indicadores porcentuales pueden dar una visin equivocada. Ha supuesto un incremento medio de 8 explotaciones/ao, lo que traducido en porcentaje supondra el 18,60 % de media con respecto al ao de referencia.
Tabla 8. E volucin del incremento y expresin porcentual de la evolucin del numero de explotaciones Periodo 2004-2009
Vacuno carne AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N EXPLOTACIONES 89 269 255 271 423 % INCREMENTO 12,42 33,41 23,74 20,39 26,43 Vacuno leche INCREMENTO N EXPLOTACIONES -1 9 4 16 12 % INCREMENTO -2,32 21,4 7,84 29,09 16,90
408
La evolucin del nmero de explotaciones la especie vacuna en general (leche y carne) podemos armar que ha sido positiva. Ahora bien no se lleva a cavo de igual forma segn la aptitud productiva de la especie. Como podemos apreciar en la tabla 9, donde se incluyen los paramentos estadsticos de incremento en nmero y el correspondiente valor porcentual efectuado durante el periodo 2004-2009, observamos como el incremento llevado a cabo por el vacuno de aptitud carnica es muy superior al realizado por el lcteo. (Carne: 14.535 /ao versus leche: 327 animales/ao). Es preciso puntualizar en los valores numricos alcanzados en el incremento de animales, los cuales rearman como este tipo de produccin de aptitud carne, sigue manifestando un elevado crecimiento a lo largo de los aos. Los valores porcentuales medios anuales para vacuno de carne representan el 28,18 vs. 13,98 % en el caso de aptitud lechera con respecto al ao 2004.
Tabla 9. Evolucin del incremento efectuado en vacuno de carne y vacuno de leche. Periodo 2004-2009
Vacuno carne AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 008-09 INCREMENTO N ANIMALES 2.826 24.924 3.706 14.861 23.360 % INCREMENTO 5,50 49,00 4,68 17,94 26,98 Vacuno leche INCREMENTO N ANIMALES 187 -154 421 789 395 % INCREMENTO 8,00 -6,48 17,75 28 28
409
1400 1200 1000 800 600 400 200 0 c ar ne 454 421 894 598 681
20
24
27
39
De la observacin de la tabla 10, advertimos como en ovino de carne el incremento total del periodo analizado ha sido de 714 explotaciones, lo que se traduce en una media de 143 explotaciones/ ao. Este valor supone un porcentaje del 31,49 % anual de incremento con respecto a 2004. En el caso de lo efectivos de aptitud lechera, los incrementos totales fueron menores, cifrndose en 20 explotaciones en el total de periodo analizado, lo que supone una media de 4 explotaciones /ao, lo que traducido a porcentaje supondra el 20%. Este valor ha se ha visto disminuido a la desplome importante efectuado en el ultimo periodo 2008-09 (de 106 a 40 explotaciones).
Tabla 10. Evolucin del incremento del nmero de explotaciones en ovino. Periodo 2004-2009
OVINO CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N EXPLOTACIONES -33 168 92 213 274 % INCREMENTO -7,26 39,90 15,61 31,27 30,64 OVINO LECHE INCREMENTO N EXPLOTACIONES 4 3 12 67 -66 % INCREMENTO 20 12,5 44,44 171,79 -3,77
En resumen podemos armar al comparar las evoluciones, realizadas en los ltimos 5 aos, de ambas aptitudes productivas debemos sealar como siempre son superiores numricamente en el caso de carne vs. leche; a pesar de partir de valores numricos a favor de los primeros.
410
321.709
carne ovino
leche
En el caso de ganaderas vinculadas a la produccin de carne el incremento ha sido muy superior con respecto a las de leche. (46317 vs. 1243 animales/ anuales). Queremos resear como el indicador de nmero de animales incrementados es muy ampliamente superior en el caso de carne con respecto al valor obtenido en ovino de leche, a pesar de que los indicadores porcentuales supongan valores que podran no reejar este hecho. (31,45 vs.116% respectivamente).
Tabla 11. E volucin del incremento del numero de animales de ovino de carne y leche. Periodo 20042009
OVINO CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N ANIMALES -11.407 73.119 4.277 113.263 % INCREMENTO -8 55 2,09 54 OVINO LECHE INCREMENTO N ANIMALES 2.565 1.240 1.285 14.476 % INCREMENTO 60,83 18,28 16,02 155
A pesar de ello, debemos destacas como el incremento porcentual efectuado en el caso del ovino de aptitud lechera ha sido de los altos del conjunto de las distintas especies analizadas, siendo debido al incremento en numero de efectivos (14.476) que tubo lugar en el ultimo bienio ( 2007-2008) lo que supuso un incremento porcentual del 155%.
411
Tabla 12. Evolucin del incremento del numero de explotaciones de caprino. Periodo 2004-2009
CAPRINO CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N EXPLOTACIONES -2 13 13 71 % INCREMENTO -1,8 11,92 10,65 52,59 CAPRINO LECHE INCREMENTO N EXPLOTACIONES -7 7 4 13 % INCREMENTO -23,33 30,43 13,33 13,33
38.084
2008 2009
412
Tabla 15. Evolucin del incremento del nmero de animales de Caprino de carne y leche. Periodo 2004-2009
CAPRINO CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N ANIMALES 968 6.584 2.014 7.360 % INCREMENTO 8,86 55,39 10,90 35.93 CAPRINO LECHE INCREMENTO N ANIMALES -187 1.050 1.295 2.482 % INCREMENTO -2,76 15,97 16,95 27,78
Incremento Medio 4.231 cabezas/ao MEDIA ANUAL 38,75 % Incremento Medio 1.160 cabezas/ao MEDIA ANUAL 17,12 %
145
Tabla 16. Evolucin del incremento del numero de explotaciones de porcino. Periodo 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N Animales -2 -7 -3 18 % INCREMENTO -1,9 -7 -3,22 20
413
15 . 4 6 2
17 . 0 7 6
2007
2008
2009
2009
Tabla 17. Evolucin del incremento del nmero de efectivos de porcino. Periodo 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N Animales 2.210 2.884 1.913 1.614 % INCREMENTO 26,13 27,04 12,37 10,43
414
Tabla 18. E volucin del incremento del numero de explotaciones de avicultura de carne y huevos. Periodo 2004-2009
AVICULTURA CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N EXPLOTACIONES 3 4 41 -41 % INCREMENTO 8,57 10,52 97,61 -50,60 AVICULTURA HUEVOS INCREMENTO N EXPLOTACIONES 12 9 -37 35 % INCREMENTO 12,24 8,18 -31,09 42,62
56648
Avicultura carne: Ha existido una disminucin de ----- animales en 5 aos... Anualmente --- de media.. Negativo porcentaje de 0,72 Avicultura huevo: aumento de 7621 aves. Una media 1905 ao3,36% anual
Tabla 19. E volucin del incremento nmero de animales en avicultura de carne y huevos. Periodo 20042009
AVICULTURA CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N ANIMALES 602 12.503 -24.512 10.294 % INCREMENTO 1,56 31,98 -47,50 38,00 AVICULTURA HUEVOS INCREMENTO N ANIMALES 10.013 -7.361 8.751 -3.782 % INCREMENTO 17,67 -11,04 14,75 -5,55
415
En el estudio detallado segn aos Tabla 20, se observa como la incremento de apicultores en 5 aos. apicultores/ao. % anual
Apicultura
Tabla 20. Evolucin del incremento del numero de explotaciones de apicultura. Periodo 2004-2009
AVICULTURA CARNE AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N EXPLOTACIONES 40 53 13 -3 % INCREMENTO 43,95 40,45 7,06 -1,52
El nmero de colmenas.
La evolucin del nmero de colmenas ha sido creciente durante los 5 ultimos aos, exceptuado, segn datos recogidos por el Ministerio en el ao 2009, con una disminucin que supone
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N colmenas 7.462 14.753 2.322 12.243 % INCREMENTO 35,78 52,10 5,39 26,97
416
En el estudio anual del periodo objeto de estudio se observan incrementos medios de ----- que Incremento total de ----- en 5 aos. Incremento Medio -----colmenas /ao MEDIA ANUAL ------ %
Incremento total de 163 industrias en 4 aos. Media de 40,75 /ao. Supone el 15,26% anual.
Tabla 24. Incremento del nmero de industrias relacionadas con la G.E. Periodo 2004-2009
AOS 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 INCREMENTO N industrias 22 78 42 21 % INCREMENTO 8,23 26,98 15,73 5,13
417
Graco 25. E volucin de la industria relacionada con la Produccin vegetal y Produccin animal. Periodo 2004-2009
2500 2174 1977 2000 1713 1597 1500 1807
1000
500
267
289
367
409
430
Graco 26. E xpresin de la evolucin del porcentaje de la industria relacionada con la Produccin animal con respecto al total de actividades de A.E. Periodo 2004-2009
Prod. Animal 25,00 20,31 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 16,72 16,87 20,69 19,78
418
Graco 27. Relacin del nmero industrias con respecto al numero de explotaciones de G.E:
Relacion numero de industrias numero de explotaciones
120 2500
80
60 1000 40 500
20
RATIO
20,0 15,0 10,0 6,0 5,0 0,0 1,8 1,9 9,8 6,0 4,2 1,4 3,9 0,9 0,7 1,6 6,4 5,8 2,6 13,4 11,7 8,9
COM UNIDADES
Graco 2
120 100 2004 80 60 40 20 0 2005 2006 2007 2008
numero de explotaciones
100
2000
numero de industrias
419
Tabla 26. R esumen del incremento efectuado en el nmero de explotaciones y numero de animales periodo 2004-2008
NUMERO EXPLOTACIONES/AO ESPECIE VACUNO CARNE VACUNO LECHE OVINO CARNE OVINO LECHE CAPRINO CARNE CAPRINO LECHE PORCINO AVICULTURA CARNE AVICULTURA PUESTA APICULTURA OTROS N MEDIO 221 7 110 21,5 23,75 4,25 1,75 1,75 4,75 25,75 87,75 % INCREMENTO 30,86 16,27 24,22 107,4 21,39 56,66 1,75 5 4,84 28,29 113,96 NUMERO DE ANIMALES/AO N MEDIO 11.579 310 44.812 4.891 4.231 1.160 2.155 -278 1.905 9.195 530 % INCREMENTO 16,22 11,35 31,45 116 38,75 17,12 25,49 -0,72 3,36 44 30,01
Conclusiones
1. Incremento de la supercie dedicada a la A.E y en paralelo a la G.E. 2. Incremento del nmero de productores y elaboradores con valores medios de falta 2009 3. Se duplica el numero total de explotaciones y por ende de animales en g.e. en los ltimos 5 aos 2004-2009. 4. Los mayores incrementos efectuados en el numero de explotaciones se concentran en vacuno de carne y ovino de carne, seguidos de la apicultura. 5. En los ltimos 5 aos los mayores incrementos porcentuales son para el ovino de leche caprino de leche falta 2009 6. En lo referente al nmero de aimales, los mayores crecimientos son para: bovino de carne y ovino de carne. 7. Porcentualmente los mayores incrementos son para la apicultura 44% incremento medio anual. Seguidos de caprino de carne y ovino de carne. 8. Incremento del nmero de industrias relacionadas con la produccin animal ecolgica ratio volver a recalcular 2009
Bibliografa
ESTADSTICAS AGRICULTURA ECOLGICA 2004-2005-2006-2007-2008-2009 MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE Y MEDIO RURAL Y MARINO
420
O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba SC.
Bacharel em Agronomia Renata Gomes Rodrigues
Organizao - Universidade Federal de Santa Catarina- Brasil re_solg@hotmail.com
RESUMO
A adoo das propostas apresentadas pela agricultura moderna desencadeou conseqncias claramente perceptveis nos dias de hoje. Alm das evidncias da degradao dos recursos naturais, desequilbrio dos ecossistemas agrcolas, impacto social, cultural e econmico, pode-se destacar o grande impacto negativo no estoque milenar de agrobiodiversidade. Na tentativa de aderirem s inovaes do novo modelo agrcola, as comunidades rurais perdiam a diversidade de estratgias de subsistncia. A perda da biodiversidade tornou os agricultores familiares cada vez mais dependentes de produtos externos propriedade, inclusive na alimentao. A partir da nota-se a importncia do resgate, conservao, manejo e uso de variedades e raas crioulas por comunidades rurais, para uma maior autonomia dos agricultores em relao aos sistemas de produo, garantindo assim, a segurana e soberania alimentar do estabelecimento rural familiar. No municpio de Guaraciaba, no Oeste catarinense, o kit de diversidade foi utilizado como ferramenta no projeto de resgate da agrobiodiversidade elaborado pela Associao de Desenvolvimento da Microbacia, do Projeto Microbacias 2. Este kit resultado da reunio de sementes de diversos cultivos e variedades produzidos em sua maioria por agricultores locais e vem sendo adotado como estratgia para a motivao do uso e conservao de variedades crioulas por comunidades rurais na regio de Guaraciaba. Para este m, o kit de diversidade foi distribudo em quatro comunidades pertencentes a duas microbacias hidrogrcas, totalizando em 300 famlias rurais. Com o intuito de subsidiar um diagnstico da conservao da biodiversidade agrcola pelas comunidades no municpio em questo, buscou-se atravs deste trabalho, detectar
423
a existncia de uma rede de trocas de material gentico entre os agricultores, caracterizar seu funcionamento e avaliar qual a importncia desta para a conservao da biodiversidade agrcola local e para os agricultores desta localidade. Com o propsito de alcanar os objetivos propostos pelo trabalho, foram elaborados um roteiro de entrevista, um questionrio e uma pesquisa sociomtrica que foram aplicados a 13 agricultores, produtores de sementes para a formao do kit, assim como foram feitas visitas guiadas s propriedades e registros fotogrcos. A partir dos resultados obtidos notou-se que os motivos e tipos de trocas realizadas pela maioria dos agricultores so bastante variados. Normalmente junto com a troca ou fornecimento de sementes, h tambm um intercmbio de conhecimento. Foi detectada uma rede pouco desenvolvida no municpio de Guaraciaba, encontrando-se esta de certo modo frgil. Considerando-se o grupo de agricultores entrevistados no trabalho como uma unidade responsvel pela conservao da biodiversidade agrcola local, ele no apresenta uma estratgia eciente para garantir a manuteno desta agrobiodiversidade. A partir das reunies realizadas pelos tcnicos do Projeto Microbacias e da implantao do kit de diversidade, as famlias comearam a ter mais contato e as trocas voltaram a uir. O kit funcionou como uma estratgia de troca mais geral, mais ampla, com a participao de muitas pessoas e diversas variedades ao mesmo tempo, sendo este uma ferramenta relevante no resgate, uso e conservao da biodiversidade local. Palavras-chaves: <agrobiodiversidade>; <resgate, uso e conservao de recursos genticos>; <rede de trocas>; <kit de diversidade>.
Introduo
A perda da biodiversidade tornou os agricultores familiares cada vez mais dependentes de produtos externos propriedade, inclusive na alimentao. Segundo Altieri et al. (2002), na tentativa de aderirem s inovaes do novo modelo agrcola, as comunidades rurais perdiam a diversidade de estratgias de subsistncia. A biodiversidade agrcola, ou agrobiodiversidade, engloba todos os componentes de diversidade biolgica ligados agricultura e alimentao; a variedade e variabilidade de plantas, animais e microorganismos, as espcies e os ecossistemas necessrios para realizar funes essenciais no agroecossistema, suas estruturas e processos (COOPER, CROMWELL e MULVANY, 2003). produto da interveno humana nos ecossistemas e o principal impulso da produo agrcola, resultando na variedade de sabores, texturas e cores na alimentao (BERGER e MULVANY, 2003). A agrobiodiversidade extremamente importante e essencial para toda a populao mundial, j que possibilita a produo sustentvel de alimentos e outros produtos agrcolas,
424
O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.
incluindo a proviso de insumos para a evoluo ou melhoramento de novas variedades teis de cultivo; apoio biolgico produo, por exemplo mediante a biota do solo, polinizadores e predadores; servios ecolgicos mais amplos, proporcionados pelos agroecossistemas , tais como a proteo da paisagem, proteo do solo e da sade, do ciclo e qualidade da gua e da qualidade do ar (COOPER, CROMWELL e MULVANY, 2003). O conhecimento local e cultural considerado parte integral da biodiversidade agrcola, j que so as atividades humanas na agricultura que conservam esta biodiversidade. Muitos cultivos de plantas j no so mais capazes de prosperar sem ajuda humana, pois vm perdendo seus mecanismos originais de disperso de sementes em conseqncia da domesticao (COOPER, CROMWELL e MULVANY, 2003). Tradies culturais e crenas religiosas esto intimamente ligadas biodiversidade, onde a cultura alimentar baseada na biodiversidade faz parte da identidade de comunidades ao redor de todo planeta. Segurana, auto-sucincia, relaes sociais e liberdade de escolhas e de aes so alguns outros benefcios, no materiais, associados com a biodiversidade. Estes benefcios porm, esto longe de ser completamente utilizados por todas as pessoas (BIOVERSITY INTERNATIONAL, 2007). Constata-se assim, a importncia do resgate, conservao, manejo e uso de variedades e raas crioulas por comunidades rurais, para uma maior autonomia dos agricultores em relao aos sistemas de produo, garantindo assim, a segurana e soberania alimentar do estabelecimento rural familiar. Levantamentos comparativos feitos no Nepal revelaram que a contribuio de sementes locais tem importncia signicativa para a segurana alimentar. Em ambientes marginais, a dependncia de variedades locais para a segurana alimentar signicativamente mais alta (100%) comparada aos sistemas de produo de alto potencial (17%). Identicou-se ainda que as redes sociais de material gentico so uma fonte segura de sementes de variedades localmente adaptadas, sendo assim, recursos de extrema importncia para agricultores no-capitalizados (BANIYA et al., 2007). De acordo com Alves e Ogliari (2007), o elevado ndice de pobreza e xodo rural encontrado na regio Oeste de Santa Catarina, se deve em parte eroso gentica dos recursos locais e do conhecimento tradicional. No municpio de Guaraciaba, Oeste do Estado de Santa Catarina, o kit de diversidade est sendo utilizado como ferramenta no projeto de resgate da agrobiodiversidade elaborado pela Associao de Desenvolvimento da Microbacia, do Projeto Microbacias 2. Este kit resultado da reunio de sementes de diversos cultivos e variedades produzidos em sua maioria por agricultores locais e vem sendo adotado como estratgia para a motivao do uso e conservao de variedades crioulas por comunidades rurais na regio de Guaraciaba. Para este m, o kit de diversidade foi distribudo em quatro comunidades pertencentes a duas microbacias hidrogrcas, totalizando em 300 famlias rurais.
425
O propsito deste trabalho foi buscar detectar dentre os agricultores produtores de sementes para o kit de diversidade a existncia de uma rede de trocas de material gentico, caracterizar seu funcionamento e avaliar qual a importncia desta para a conservao da biodiversidade agrcola local e para os agricultores desta localidade, com o intuito de subsidiar um diagnstico da conservao da biodiversidade agrcola pela comunidade.
Justicativa
Em meados do sculo XIX, polticas de modernizao da agricultura foram implementadas em diversos locais do planeta, acarretando signicativas mudanas no cenrio agrcola mundial. Entre estas mudanas, pode-se citar o grande impacto negativo no estoque milenar de agrobiodiversidade (MULVANY & BERGER, 2003). Das 27 mil espcies de plantas superiores, cerca de 7 mil so utilizadas na agricultura, mas somente 150 espcies so importantes comercialmente, sendo que, cerca de 103 espcies representam 90% dos cultivos alimentcios do mundo. Apenas trs cultivos (trigo, arroz e milho) proporcionam 60% das calorias e 56% das protenas derivadas das plantas do mundo inteiro (THRUPP, 2003). A biodiversidade agrcola tambm est ameaada pelas mudanas nos sistemas produtivos. Mais de 90% das variedades de cultivos foram perdidas dos campos de agricultores no sculo passado. As raas animais esto desaparecendo a uma taxa de 5% ao ano. Os consumidores procuram alimentos mais homogneos e uniformes produzidos a partir de uma limitada categoria de variedades desenvolvidas, de propriedade de companhias de tomelhoramento e corporaes de biotecnologia, ao invs de optarem por alimentos mais variados dentro da diversidade de cultivos que os agricultores oferecem (BERGER e MULVANY, 2003). Juntamente com a perda de espcies animais e vegetais e a eroso gentica, houve a eroso do conhecimento local em comunidades indgenas e de agricultores familiares, o que tambm contribuiu para limitar o nmero de espcies e variedades anteriormente utilizadas em potencial pelo homem. A eroso gentica e do conhecimento tradicional contribuiu para um comprometimento da produo mundial de alimentos e mostra-se atualmente uma ameaa garantia de oferta de alimentos, assim como sobrevivncia da espcie humana (ALVES e OGLIARI, 2007). A biodiversidade sofre processos naturais de transformao, dentro de um equilbrio tendendo a uma evoluo. No caso da agricultura, a diversidade vem sendo moldada pela forma de viver do ser humano, que vem utilizando, modicando e desenvolvendo os recursos biolgicos disponveis at ento. Nestes processos naturais e humanos a biodiversidade vem apresentando ganhos e perdas contnuos. Porm, nota-se que nas ltimas dcadas esse equilbrio tornou-se negativo (BOEF, 2007). As causas da perda de biodiversidade so biolgicas, mas a raiz do problema, assim como nas orestas, inclui processos sociais, econmicos e polticos que operam em escala
426
O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.
mundial (BOEF, 2007). Atravs de aes diretas individuais e conjuntas, agricultores e consumidores podem contribuir para inverter a tendncia atual, reetindo diretamente nas condies em que vivem, melhorando assim a qualidade de vida de todos principalmente nas futuras geraes (BOEF, 2007). Segundo Machado (2007), a aproximao integrada de uso e conservao da agrobiodiversidade dentro de um enfoque agroecolgico a chave para a busca de estratgias que visem uma agricultura mais segura e justa. A biodiversidade pode ajudar a grande massa de agricultores pobres, nos pases em desenvolvimento, permitindo que estes atinjam a auto-sucincia alimentar durante todo o ano, reduzindo a dependncia dos dispendiosos insumos externos, tornando-os mais autnomos e desenvolvendo sistemas de produo que restabeleam a capacidade produtiva de suas pequenas propriedades (ALTIERI, 2002). Segundo Boef et al. (2007), o manejo de recursos genticos por agricultores promove a manuteno de variedades de cultivos dentro dos sistemas agrcolas locais. Estas variedades so mantidas continuamente no local de produo especco dos agricultores, tornando-se altamente adaptadas ao ambiente local, podendo conter assim, alelos adaptados localmente. O acesso agrobiodiversidade, assim como a sementes e a diversidade de espcies e variedades fundamental para se alcanar a sustentabilidade e conseqentemente a segurana e soberania alimentar. O acesso inadequado a estes itens, assim como ao conhecimento, so as principais barreiras enfrentadas pelos agricultores menos favorecidos economicamente (GAUTAM et al., 2007). Segundo Chaudhary, Sthapit e Subedi (2003), no Nepal, as prticas sociais existentes entre os agricultores, inuenciam no sistema de manejo de sementes, armazenamento e mecanismos de participao. Este sistema de manejo de sementes inuenciado pelo uxo informal de materiais genticos, que contribui fortemente na criao de diversidade no estabelecimento rural. Este uxo de materiais genticos ocorre atravs das redes sociais de agricultores. A explorao e o mapeamento dos uxos de germoplasma e dos processos includos na manuteno da diversidade em uma comunidade podem ser feitos ecazmente mediante o enfoque de anlise de redes. Em comunidades no Nepal, alguns agricultores mantm uma gama mais ampla de diversidade do que outros, na mesma comunidade. Estes agricultores cumprem um papel signicativo no uxo de materiais genticos e so denominados agricultores de enlace porque ocupam uma posio relativamente mais notria na rede informal de manejo da biodiversidade (STHAPIT et al., 2003). Os agricultores de enlace so guras-chave nas redes da comunidade para a manuteno da diversidade de cultivos no Nepal, e dos processos includos nesta. Selecionam e mantm alta diversidade de cultivares nos estabelecimentos individuais, assim como a nvel de paisagens e freqentemente fazem intercmbios de cultivares com
427
um nmero relativamente grande de pessoas, alm de introduzirem nova diversidade de diferentes fontes e atuarem como fonte de conhecimento e informao na comunidade (STHAPIT et al., 2003). De acordo com Chaudhary, Sthapit e Subedi (2003), a compreenso dos modelos das redes sociais e a identicao dos agricultores de enlace em uma comunidade, contribui no aprimoramento dos esforos de conservao. Os agricultores de enlace identicados mediante este processo, podem ser focados para um trabalho de manejo e conservao de recursos togenticos teis, por manterem um alto nvel de diversidade. O fortalecimento dos vnculos entre estes agricultores e os outros membros da comunidade ajudar a melhorar a conservao da biodiversidade agrcola local. Da a importncia de se identicar os agricultores de enlace nas comunidades rurais, assim como as redes de troca de material gentico e seu funcionamento, possibilitando o diagnstico da real situao da conservao da agrobiodiversidade local e tomada de deciso para promover a melhoria dos esforos de conservao e conseqentemente melhoria da qualidade de vida dos agricultores e comunidades.
O kit de diversidade
Dentre as ferramentas utilizadas para o estmulo do manejo da agrobiodiversidade nas comunidades rurais est o kit de diversidade. Este kit resultado da reunio de sementes de diversos cultivos e variedades produzidos em sua maioria por agricultores locais e so distribudos entre os agricultores pelas organizaes na comunidade como um programa anual regular. Os kits de diversidade tm como objetivo resgatar espcies e cultivares diversos visando incrementar a diversidade nos estabelecimentos rurais, assim como reduzir a vulnerabilidade de pragas e doenas. So considerados uma abordagem bastante fcil, j que no h um procedimento nico para estes (Gautam et al., 2007). Instituies locais so incentivadas a construrem os seus prprios kits com o intuito de funcionarem como ferramenta alternativa da diversidade na sua vizinhana. Nestes casos interessante utilizar preferencialmente sementes e mudas locais, pois deste modo haver a gerao imediata de renda aos possuidores destes materiais genticos e auxiliar na obteno de novos materiais para outros agricultores (Gautam et al., 2007). A abordagem do kit de diversidade facilita a evoluo do manejo da agrobiodiversidade na unidade de produo, proporcionando uma melhor qualidade de vida na comunidade rural. A distribuio dos kits de diversidade freqentemente focada nos agricultores mais favorecidos economicamente, porm, se corretamente implementado, este mtodo pode atuar como um modo de incluso social, assegurando acesso e igualdade (Gautam et al., 2007).
428
O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.
Este mtodo vem sendo adotado como estratgia para a motivao do uso e conservao de variedades locais por comunidades rurais no municpio de Guaraciaba- SC. O trabalho foi elaborado por quatro tcnicos da Associao de Desenvolvimento da Microbacia, do Projeto Microbacias 2. Aps a elaborao do projeto, os representantes de famlias que ainda detinham alguma diversidade gentica e os que estavam interessados em participar do projeto foram convidados para uma reunio que tinha como objetivo identicar variedades e espcies que deveriam ser inclusas no kit. Durante este processo, foram apresentados aos agricultores o conceito de kit de diversidade e seus objetivos e de forma dinmica foram surgindo discusses em torno dos materiais esquecidos e
perdidos no local, das espcies que eles gostariam que fossem resgatadas, etc. As espcies e variedades foram denidas por meio de um processo participativo de tomada de deciso em cada comunidade e as atividades foram distribudas para os representantes das famlias de acordo com seu interesse e cada um assumiu a responsabilidade de produzir sementes de alguma variedade que posteriormente seriam distribudas entre os participantes do projeto (CANCI e KIST, 2006). Aps montado, o kit composto por sementes distintas de variedades de milho, arroz, feijo e legumes foi distribudo em quatro comunidades pertencentes a duas microbacias hidrogrcas, totalizando em 300 famlias rurais. Nesta regio em especco, o trabalho do kit de diversidade visou preservar a diversidade gentica de espcies, aumentar o nmero de variedades e espcies resgatadas, renovar sistematicamente os estoques de sementes, aumentar a diversidade dentro das hortas da comunidade, incorporar o sistema de troca de sementes como uma atividade rotineira, despertar a conscincia das pessoas para a produo de alimentos sem agrotxicos, melhorar a renda e as condies de sade e bem-estar das famlias envolvidas no projeto e estimular a independncia dos agricultores em relao s instituies envolvidas no projeto (CANCI, KIST e COSSA, 2007).
429
Metodologia
A realizao do trabalho, ocorreu no municpio de Guaraciaba, localizado no Extremo Oeste do Estado de Santa Catarina, regio Sul do Brasil, juntamente com facilitadores do Projeto Microbacias 2, sendo um destes um dos precursores do trabalho de resgate da agrobiodiversidade neste municpio, denominado Kit Diversidade, e 13 agricultores produtores de sementes para o kit. Com o propsito de alcanar os objetivos propostos pelo trabalho, a metodologia adotada para este m, consistiu de trs etapas: 1) entrevista semi-estruturada, questionrio e pesquisa sociomtrica com 13 agricultores; 2) visita guiada; 3) registro fotogrco; A primeira etapa consistiu na elaborao de um roteiro de entrevista, um questionrio e uma pesquisa sociomtrica que foram aplicados a 13 agricultores, os quais foram os
430
O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.
responsveis pela produo de sementes para a formao do kit, devido ao fato de possurem variedades e espcies locais e interesse em reproduzi-las, com o intuito de detectar a existncia de uma rede de trocas de germoplasma, caracterizar seu funcionamento e avaliar qual a importncia desta para a conservao da biodiversidade agrcola local e para os agricultores do municpio em questo. Neste trabalho, o questionrio foi utilizado para contemplar perguntas bastante diretas ou quantitativas, que foram utilizadas juntamente com a entrevista semi-estruturada como base de dados para posterior anlise. A pesquisa sociomtrica a fonte mais comum para se obter dados sobre uma rede, atravs da qual se obtm dados relacionais entre indivduos em um sistema social. De acordo com este mtodo, os entrevistados indicam os nomes das pessoas que fazem parte da sua relao sociomtrica, no caso em questo, identicando os agricultores localmente ativos, que mais conhecem sobre assuntos relacionados conservao de sementes locais, seleo de bons materiais, mais procurados para trocas de material e conhecimento, etc (BANIYA et al., 2007). Para a segunda, foi feita uma visita guiada, que consistiu de uma caminhada pelos estabelecimentos rurais, juntamente com os agricultores, com o intuito de conhecer as propriedades em questo, assim como a realidade dos agricultores e obter alguns dados adicionais que no foram colhidos atravs da entrevista; A terceira etapa foi o registro fotogrco, que teve como objetivo fazer o registro visual das propriedades, suas benfeitorias, o armazenamento de sementes, algum cultivo, etc., para posterior anlise, se necessrio.
Resultados e discusso
1. Manejo da produo
Com relao s estratgias de manejo da produo, cada famlia demonstrou conhecimento e prticas bastante particulares, adquiridas de seus familiares antecessores, porm, muita similaridade em alguns itens foi observada entre a maior parte das famlias. Observou-se que os conhecimentos ligados herana cultural so muito levados em considerao, como o exemplo da inuncia lunar nas prticas culturais, desenvolvimento das plantas, melhor poca de colheita para determinado uso da planta em questo, prticas de controle alternativas, entre outros.
431
preferncia ou interesse. Mesmo contendo um nmero relativamente grande de variedades locais, a maioria das famlias plantou todas as variedades disponveis no kit. A partir destes dados, pode-se inferir que h interesse por parte destas famlias de estar experimentando e utilizando novas variedades e espcies de sementes que antes no faziam parte dos seus cultivos. A busca por variedades melhores, mais produtivas, que sejam resistentes ao sol, que sejam mais saborosas e que dem lucro est presente em grande parte das famlias. O interesse por variedades de sementes que os agricultores ouvem falar pela vizinhana que so de boa qualidade bastante intenso em algumas das famlias visitadas. Foi constatado, que a maioria dos agricultores est interessada na busca de novas variedades para eles mesmos, para enriquecer a diversidade dentro do seu estabelecimento agrcola e no com o intuito de adquirir novos materiais para compartilhar com outras pessoas. Certamente, este fato no est presente em todas as famlias.
3. Intercmbio de germoplasma
Atravs das entrevistas foi constatado que dos treze agricultores entrevistados oito vendem e todos compram sementes, a maioria de agropecurias. Em relao troca de sementes, apenas um armou no realizar. Os motivos e tipos de trocas realizadas pela maioria so bastante variados. Estas trocas normalmente ocorrem com o propsito de adquirir variedades consideradas diferentes ou de melhor qualidade. Muitos agricultores disseram trocar para experimentar novas variedades por curiosidade e para comparar com as que j possuem. Armaram trocar sementes tambm quando a produo no apresenta resultados satisfatrios. As trocas acontecem tambm quando os mesmos so procurados por outras pessoas em busca de sementes. Uma famlia colocou que realiza troca de sementes nas reunies do Microbacias, aonde as pessoas se comunicam e um pede para o outro a semente que est interessado. No entanto, uma parte dos agricultores armou trocar sementes apenas por variedades especcas, j conhecidas e desejadas. Constatou-se que as trocas no se do necessariamente pela mesma espcie ou variedade e s vezes nem pelo mesmo produto. Alguns agricultores armam j ter trocado sementes por trabalho, calados, vesturio, sendo que um deles arma que troca pelo que der!. Na maioria das vezes no ocorre troca no sentido literal da palavra. Segundo um agricultor, as pessoas pegam quando precisam e do quando podem ou quando outros pedem. Quando se troca no precisa necessariamente dar algo em troca. Isto revela que ocorrem na maior parte das vezes doaes e pedidos do que realmente uma permuta de produtos. Alguns agricultores alegaram no ter o hbito de trocar, sendo que a maioria doa as sementes. Muitos agricultores informaram pedir ou pegar sementes quando se interessam por uma determinada variedade, o que ocorre muitas vezes com o intuito de resgate.
432
O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.
4. Troca de conhecimentos
Normalmente junto com a troca ou fornecimento de sementes, h tambm um intercmbio de conhecimento, principalmente relacionado poca de plantio e caractersticas da semente. Porm, alguns agricultores armaram que mesmo trocando por uma variedade desconhecida nem sempre necessrio pedir informaes, pois sabem como cultivar a espcie (a poca de plantio, tudo muito parecido). No entanto, quando os agricultores apresentam alguma dvida quanto ao cultivo, seleo, sementes, estes procuram pessoas da famlia (normalmente as mais velhas) ou os tcnicos locais.
433
A partir da anlise das relaes entre os agricultores, nota-se que estas encontramse de certo modo frgeis. As variedades no esto circulando continuamente atravs de toda a extenso da comunidade, encontrando-se concentradas nas mos de poucos, o que possibilitaria, caso estes venham a perder ou a abandonar estas variedades concentradas, a extino destas ltimas na comunidade. Portanto, se considerarmos este grupo de agricultores como uma unidade responsvel pela conservao da biodiversidade agrcola local, ele no apresenta uma estratgia eciente para garantir a manuteno desta agrobiodiversidade preservada.
6. Conseqncias do kit
Notou-se atravs dos depoimentos obtidos que as famlias estavam muito isoladas umas das outras e assim isolando suas variedades tambm. A comunicao entre os agricultores estava muito restrita s suas comunidades. A partir das reunies realizadas pelos tcnicos do Projeto Microbacias e da implantao do kit de diversidade, as famlias comearam a ter mais contato e as trocas voltaram a uir. O kit funcionou como uma estratgia de troca mais geral, mais ampla, com a participao de muitas pessoas e vrias variedades ao mesmo tempo. A permuta de espcies tambm proporciona uma maior adaptao das variedades a diversos e diferentes ambientes, garantindo assim uma menor vulnerabilidade dos cultivos, o que de extrema importncia para a perpetuao da diversidade agrcola local. Outro aspecto relevante a diminuio drstica da necessidade de gastos com custeio da produo. Isso se deve por um lado, ao fato de o material de propagao ser proveniente de um sistema informal isento de cargas tributrias e valores referentes s propriedades de patentes, como os royalties. Por outro, pela caracterstica inerente variabilidade dos recursos genticos agrcolas locais: a alta adaptao s condies edafoclimticas das localidades, tornando desnecessrio o investimento e adoo a um conjunto de pacotes agrotecnolgicos de alto custo. A melhoria da sade e da auto-estima das famlias tambm visualizada, j que estas esto consumindo o que produzem e sem a utilizao de insumos qumicos. A integrao entre as famlias durante as trocas tambm muito importante na vida social dos agricultores, pois possibilita alm da troca de sementes e de conhecimento, a troca de ajuda e de amizade.
434
O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.
alimentos na mesa do agricultor e uma maior segurana alimentar, tanto pela qualidade nutricional como pela sustentabilidade do sistema produtivo. Alm disso, as trocas no s possibilitam, como constituem o prprio processo de resgate de variedades e espcies antes cultivadas que por algum motivo saram do domnio das famlias.
Concluso
Primeiramente devemos ressaltar o fato de os agricultores entrevistados no comporem uma amostra da comunidade em termos estatsticos, mas um grupo j prestabelecido por um critrio, portanto, os dados adquiridos no retratam a totalidade das famlias da regio e sim, famlias selecionadas por terem produzido sementes para o kit de diversidade e por possurem ainda algumas variedades tradicionais. Considerando que os agricultores entrevistados possuem, manejam e selecionam variedades de espcies agrcolas tradicionais por um perodo de tempo bastante considervel, em alguns casos por at algumas geraes, podemos inferir que todos os entrevistados atuam como mantenedores da agrobiodiversidade local. No entanto, alguns atuam mais efetivamente por manter e selecionar uma ampla diversidade de variedades nas suas unidades produtivas, por buscar material gentico fora da comunidade, por possurem um grande conhecimento relacionado aos cultivos e de certa maneira compartilh-lo com a comunidade. Um outro ponto a ser destacado o potencial que este grupo mais efetivo apresenta de atuar como atores chaves em estratgias de conservao da agrobiodiversidade local, o que poderia ser enfatizado pela extenso rural da regio. Estes agricultores podem atuar como grandes disseminadores de conhecimento na comunidade, incentivando os sistemas informais de sementes e conseqentemente, incrementando a diversidade nos estabelecimentos rurais familiares da regio, promovendo uma maior autonomia dos demais agricultores quanto s suas sementes e seus sistemas de produo. Os principais aspectos levantados pelos agricultores em relao importncia do uso e conservao da agrobiodiversidade local demonstram as caractersticas de uma prtica tradicional de agricultura, de um enlace entre recurso gentico vegetal e herana (tradio) cultural, que reetem a preocupao com a segurana alimentar, a conana e conhecimento existentes em relao s sementes que possuem, a autonomia quanto aos meios de produo e a satisfao quanto s caractersticas organolpticas do alimento e ao baixo custo de produo. As redes de troca de material gentico mostraram-se pouco desenvolvidas e fragilizadas em seus laos, o que demonstra uma certa suscetibilidade em relao s variedades, principalmente as escassas. Portanto, os agricultores precisam ser aproximados para que as variedades sejam disseminadas, manejadas e conservadas por uma maior gama de pessoas, o que contribuiria na diminuio do risco de extino de muitos recursos genticos.
435
Mesmo encontrando-se ainda frgil, o intercmbio de material gentico foi revitalizado atravs da aplicao da ferramenta do kit de diversidade pelos facilitadores do Projeto Microbacias no municpio. Os agricultores foram aproximados e estimulados a trocar, produzir e conhecer novos materiais, tornando as trocas mais habituais e importantes para os mesmos. Este pequeno passo j inuenciou na vida destes agricultores que passaram a possuir uma maior diversidade de variedades em seus cultivos contribuindo com uma alimentao mais saudvel, uma maior segurana em relao produo e um gasto muito menor com a compra de alimento. Contudo, as iniciativas de apoio aos processos de manejo e conservao da agrobiodiversidade local, embora se faam presentes, carecem de um planejamento que contemple estratgias de longo prazo, com o propsito de edicar uma conscincia slida sobre a importncia de manter vivo no seio das famlias o lao que liga essas variedades sua identidade cultural.
Referncia Bibliogrca:
ALTIERI, M. Agroecologia: bases cientcas para uma agricultura sustentvel. Guaba: Ed. Agropecuria, 2002. ALVES, A. C.; OGLIARI, J. B. Manejo e uso de variedades de milho como estratgia de conservao em Anchieta. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.226-234. BANIYA, B., SUBEDI A., STHAPIT, B., RANA R. B., PAUDEL D., SINGH D., SHRESTHA P. Anlise participativa de redes sociais de sementes. . In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.168-175. BERGER, R.; MULVANY P. Biodiversidade agrcola: cuando los agricultores mantienen la red de la vida. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Entendiendo la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 1. p.14-21. Bioversity International: neglected no more. 2007. 19p. Disponvel em web site: www. bioversityinternational.org. Acesso em 04/09/2007. BOEF, W. S. de. Estratgias de conservao em unidades de produo familiares. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.45-52. BOEF, W. S. de. Biodiversidade e Agrobiodiversidade. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.36-40.
436
O papel do sistema informal de sementes na manuteno da biodiversidade agrcola local no municpio de Guaraciaba -SC.
CANCI, A.; KIST, V.; COSSA, D. O kit de Diversidade motivao para usar e conservar variedades crioulas. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p. 148. CANCI, A.; KIST, V. Estratgias participativas de manejo da agrobiodiversidade no municpio de Guaraciaba: O kit de diversidade como instrumento para motivar agricultores a conservar e usar variedades crioulas. In: KIST, V.; SANTOS, K. L. Estratgias Participativas de Manejo da Agrobiodiversidade. Relatrios Municipais. NEABio. Florianpolis, 2006. CHAUDHARY, P.; STHAPIT, B; SUBEDI, A. Manteniendo la diversidad gentica del cultivo em la nca a travs de ls redes de agricultores. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Entendiendo la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 1. p.276-283. COOPER, D.; CROMWELL, E.; MULVANY, P. Deniendo la biodiversidad agrcola. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Entendiendo la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 1. p.5-13. GAUTAM, R.; STHAPIT B.; SUBEDI, A. Ferramentas prticas que estimulam o manejo comunitrio da agrobiodiversidade. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.136-153. MACHADO, A. T. Biodiversidade e Agroecologia. In: BOEF, W. S. de.; OGLIARI, J. B.; STHAPIT, B. R.; THIJSSEN M. H. Biodiversidade e agricultores: fortalecendo o manejo comunitrio. Porto Alegre, RS: L&PM, 2007. p.40-45. STHAPIT, B.; SUBEDI, A.; GYAWALI, S.; JARVIS, D.; UPADHAYA, M. Conservacin in situ de la biodiversidad agrcola mediante tomejoramineto participativo em Nepal. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Fortaleciendo el Manejo Local de la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 2. p.331-341. STHAPIT, B.; RIJAL, D; DE NGOC, N; JARVIS, D. Um Rol para las Ferias de Diversidad: Experincias de Nepal y Vietnam. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Fortaleciendo el Manejo Local de la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 2. p.289-294. THRUPP, L. A. El rol central de la biodiversidad agrcola: tendncias y desaos. In: Conservacin y Uso Sostenible de la Biodiversidad Agrcola: Libro de Consulta. Entendiendo la Biodiversidad Agrcola. Los Baos, Laguna, Flilpinas. CIP-UPWARD. 2003. Vol. 1. p.22-35.
437
439
Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco
(grupo pekinensis) caracterzase por ter follas grandes cunha supercie rugosa e por formar cabezas de diferentes formas. As follas de pak-choy ou bok-choy, tamn chamado col china (grupo chinensis), non forman cabeza e son lisas. O wutacai (grupo narinosa) constite un subtipo dos cultivos de pak-choy polo aspecto plano e abundantes follas escuras. No Xapn, os cultivos de B. rapa consumidos polas sas follas son moi variados, poden ter follas anchas e de marxen enteiro coma a komatsuna (grupo perviridis), estreitas e incisas coma a mizuna ou enteiras coma a mibuna (ambas pertencentes o grupo nipposinica) e son xeralmente utilizadas en cru nas ensaladas (Tboa 1).
Tboa 1. Descricin dos grupos taxonmicos que existen dentro de B. rapa.
Grupo chinensis dichotoma narinosa nipposinica oleifera pekinensis perviridis rapa ou rapifera trilochularis Cultivos col china ou pak-choy ou bok-choy sarson marrn, toria wutacai ou heibaicai mibuna, mizuna nabina ou colza repolo chino komatsuna nabo, nabiza, grelo sarson amarela Zona de cultivo China India China Xapn China China Xapn Espaa, Italia, Portugal, China India Parte utilizada follas sementes follas follas sementes follas follas races, follas e tallos orais sementes
Anda que a orixe da especie B. rapa descoecida, estudos moleculares suxiren a existencia de dous centros de orixe diferentes, Europa e Asia. As formas oleaxinosas seran as que predominaban no centro de Europa mentres que as hortalizas de folla, probablemente foron domesticadas en Asia, sendo China o primeiro centro de diversicacin. Posteriormente, e ao longo de milleiros de anos, o cultivo desta especie estendeuse polas diferentes partes do mundo, feito que deu lugar ao incremento da enorme variacin xentica dentro da especie e, polo tanto, a unha grande diversidade de cultivos en funcin dos rganos da planta consumidos, producndose as o arraigo dos distintos morfotipos en funcin da seleccin feita polo agricultor conforme as preferencias locais (Zhao e outros, 2005). Na cultura popular galega son moitas as cantigas, adivias, refrns e frases feitas que, en referencia planta do grelo ou aos pratos que con el se elaboran, expresan crenzas ancestrais. Os cultivos de B. rapa estn presentes na agricultura galega dende hai mis de 5.000 anos, sendo polo tanto dende moi antigo un alicerce bsico na nosa agricultura, tanto para o consumo humano como para alimentacin animal. Os nabos destnase exclusivamente alimentacin animal e as nabizas e os grelos, son uns dos produtos mis representativos da gastronoma galega. As nabizas entran en producin a partires dun mes e medio despois do transplante, mentres que o grelo comeza a aparecer xeralmente no
440
mercado despois das xeadas de novembro-decembro. Son polo tanto hortalizas de alta estacionalidade con pocas de recoleccin especcas. A forma tpica de comercializacin en fresco, nos tradicionais feixes cun peso aproximado de entre 0,5 e 1,0 kg. En Espaa, os nabos forraxeiros son un cultivo en descenso anda que en Galicia anda amosan unha certa importancia. A sa supercie alcanzou na nosa comunidade en 2007 as 993 hectreas (ha), sobre un total en Espaa de 1.510 ha (MARM, 2009). As nabizas e os grelos son, en cambio, un cultivo en alza. Segundo os datos da Consellera de Medio Rural, cada ano, recllense en Galicia ao redor de 100.000 toneladas de grelos. Anda que non se dispn de datos ociais, calclase que en Galicia existen unhas 6.500 ha dedicadas ao cultivo de grelos e nabizas para consumo humano. Esta supercie podera estar infravalorada debido a que moi difcil cuanticar o nmero total de hectreas dedicadas a estas hortalizas nas hortas familiares. No tocante agricultura ecolxica, coecemos que en Galicia hai aproximadamente unhas 9.600 ha dedicadas producin orgnica anda que ata o momento soamente 80 ha dedcanse ao cultivo de hortalizas (MARM, 2009). Ante a importancia que o cultivo de grelos ten para Galicia, a Consellera do Medio Rural e os produtores de grelos impulsaron unha marca de calidade que foi recoecida pola Unin Europea a travs da correspondente publicacin do seu rexistro no Diario Ocial da Unin Europea (DOUE) o 30 de Outubro de 2009. Posteriormente, tras o nomeamento do Consello Regulador e a sa publicacin no Diario Ocial de Galicia, con data do 8 de Xaneiro de 2010, os grelos de Galicia obtiveron o rexistro denitivo como Indicacin Xeogrca Protexida Grelos de Galicia (IXP). O produto amparado pola IXP de Galicia defnese como a parte vexetativa da especie Brassica rapa L. Var. Rapa das variedades correspondentes aos ecotipos de Santiago e Lugo, as coma das variedades comerciais rexistradas Grelos de Santiago e Globo blanco de Lugo destinadas ao consumo humano. Estas variedades defnense por ter unha cor verde intensa, mis acentuada cando se aproxima o momento da oracin. Caracterzanse ademais por ter un sabor lixeiramente cido combinado con certo amargor. Ao ser moi recente a aprobacin da IXP Grelo de Galicia, no Consello regulador anda non existen datos estatsticos sobre o nmero de cultivadores, empresas e produto comercializado. Actualmente a tendencia do mercado vai cara a unha maior diversicacin das formas de presentacin do produto. Debida por un lado ao carcter perecedoiro dos grelos e, por outro lado, ao corto perodo de colleita o procesado de grelos unha interesante forma de ofrecer ao consumidor, durante todo o ano, un cultivo tradicional. Nos ltimos anos, empresas conserveiras, algunhas de fora de Galicia, incorporaron os grelos como un novo produto hortcola na sa oferta, podendo atopar grelos envasados, liolizados ou conxelados, convertendo as esta hortaliza nun cultivo en auxe, ofrecendo a posibilidade de ser, se cabe, mis coecidos e apreciados noutras zonas de Espaa e incluso en Europa dado o seu peculiar sabor e as sas saudables caractersticas nutricionais. As nabizas e os grelos, o mesmo que outros cultivos de brsicas, son produtos de baixo nivel calrico debido ao seu baixo contido en cidos graxos e hidratos de
441
Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco
carbono. Son ademais unha boa fonte de minerais, especialmente potasio e calcio. Teen un elevado contido en bra e vitaminas, particularmente en antioxidantes e vitamina C e en aminocidos. Todos estes compostos estn relacionados co retraso do envellecemento celular, a prevencin de certas enfermidades e a reducin dos niveis de colesterol sanguneo. Ademais de aportar nutrientes conteen unha serie de sustancias que interveen no metabolismo secundario da planta chamados compostos toqumicos. Os mis destacados son os compostos fenlicos (avonoides e cidos hidroxicinmicos) e os glicosinolatos. Os compostos fenlicos son sustancias comns en outros vexetais como as froitas e verduras, nembargante os glicosinolatos estn presentes s en especies da familia das crucferas. Estes compostos, en presenza dunha enzima hidroltica chamada mirosinasa, son transformados nunha serie de produtos de degradacin como isotiocianatos, oxazolidina e
Fotografa 1. Danos causados pola podremia do tallo (esquerda) e a podremia negra (dereita) en plantas de nabiza.
indol-3-carbinol que xogan un papel decisivo nas propiedades organolpticas (olor, sabor amargo) e nos efectos prexudiciais e beneciosos atribudos aos cultivos desta familia. Entre os efectos beneciosos, cabe destacar o seu efecto anticancerxeno. Ten sido probado nos ltimos anos unha relacin directa entre o consumo de brsicas e unha diminucin de diversos tipos de cancro (Cartea e Velasco, 2008). Ademais, importante destacar o seu papel como mecanismo de defensa fronte a diversas pragas e enfermidades (Giamoustaris e Mithen, 1996; Rosa e outros, 1997). Estes toqumicos poden variar a sa concentracin na planta dependendo das condicins ambientais, a idade da mesma, as propiedades do cultivo e o mtodo de conservacin e preparacin. Unha das principais caractersticas destes cultivos a sa susceptibilidade fronte a numerosas pragas e enfermidades bacterianas, fnxicas, vricas ou causadas por nematodos (Urquijo e outros, 1971; Lema e outros, 2008a) que provocan importantes perdas na colleita. Entre as mais destrutivas e mis amplamente distribudas a nivel mundial caben destacar das enfermidades, a podremia negra causada pola bacteria Xanthomonas campestris pv. campestris (Pammel) Dowson e a podremia do tallo causada polo fungo Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) de Bary (Fotografa 1). Respecto das pragas, a mais importante nos cultivos de B. rapa est causada por un dptero, a mosca da col (Delia radicum L.). As larvas deste insecto alimntanse das
442
pequenas races de plantas novas e acaban por destrur plantacins enteiras. O control de pragas e enfermidades pode levarse a cabo mediante o emprego de produtos qumicos, medidas culturais e a utilizacin de variedades resistentes. Neste sentido, segundo os nosos recentes traballos de investigacin, entre as variedades locais posible encontrar certo grado de resistencia xentica s das enfermidades anteriormente citadas, o que pode ser de grande interese para o control destes patxenos en condicins de agricultura ecolxica, onde queda completamente excluda a utilizacin de produtos qumicos de sntese.
443
Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco
de seren utilizadas en sistemas agrcolas sostibles. De feito, o uso das variedades locais considerase imprescindible para unha agricultura sostible. sta defnese coma a utilizacin e o manexo dun agrosistema de xeito que non degrade os recursos sen posibilidade de recuperacin e que permita un uso indenido mantendo a sa integridade biolxica e a sa funcionalidade (Love e Spaner, 2007). As variedades locais mantidas polos sistemas agrcolas tradicionais son unha fonte importante de recursos toxenticos (Pujol e outros, 2007) e a sa diversidade axuda aos agricultores destes sistemas tradicionais a manter unha relativa estabilidade sobre o rendemento a pesares da sa limitada capacidade para controlar a variacin ambiental. Si se quere contar nun futuro coa riqueza xentica xerada durante sculos e tendo en conta o risco de erosin xentica que existe, necesario a conservacin das variedades locais en bancos de xermoplasma. Entndese por erosin dos recursos xenticos a perda de diversidade xentica, inclundo a perda de xenes individuais e de combinacins particulares de xenes, xunto desaparicin das prcticas e coecementos adquiridos polos agricultores respecto ao manexo, utilizacin e conservacin dos seus cultivos. Isto pode supoer a longo prazo unha seria ameaza seguridade alimentaria mundial ao diminur o potencial das especies para enfrontarse a diferentes tipos de estrs. A principal causa da perda de diversidade sufrida polos cultivos e os seus parentais silvestres a substitucin das razas locais por variedades melloradas (Gotsch e Rieder, 1995). Segundo a FAO (1996) outros factores que tamn contriben erosin xentica son a destrucin dos hbitats de cultivo, a sobreexplotacin dos recursos toxenticos, as inadecuadas prcticas culturais, a utilizacin masiva de plantas silvestres, os desastres naturais, a polucin, a introducin inadvertida de novas pragas e enfermidades, a presin demogrca, a guerra e as revoltas civs e as presins econmicas. Nas ltimas dcadas iniciouse, a nivel mundial, un importante movemento conservacionista destinado a preservar a diversidade xentica de razas locais e materiais silvestres mediante o establecemento de coleccins de xermoplasma. Ditas coleccins se denen como unha serie de mostras de xenotipos de especies domesticadas e das sas formas silvestres, que se manteen en forma de sementes, de plantas ou in vitro, e que serven coma material de partida a investigadores e melloradores de plantas. Habitualmente, a xestin das coleccins de xermoplasma incle a conservacin, caracterizacin e avaliacin dos recursos xenticos que conteen (Clark e outros, 1997).
3. A coleccin de Brsicas da Misin Biolgica de Galicia (MBGCSIC): recoleccin, multiplicacin, caracterizacin, avaliacin e conservacin das variedades locais.
Ante a evidencia do abandono por parte dalgns agricultores galegos do material autctono de brsicas por cultivares comerciais, co conseguinte risco de seren perdidas para sempre (Ords e Baladrn, 1985), comezouse nos anos 80 na MBG (centro pertencente ao
444
Consejo Superior de Investigaciones Cientcas CSIC) unha prospeccin de variedades locais, establecndose as a coleccin de brsicas do devandito centro. Como resultado desta recoleccin inicial, que se contina no momento actual, coecemos que en Galicia se cultivan tres especies do xnero Brassica: B. oleracea, B. napus e B. rapa, destinadas ao consumo hortcola e forraxeiro. No momento actual se conservan neste banco 212 entradas de B. rapa dun total de 520 variedades de brsicas (Figura 1). Actualmente o banco de especies de brsicas da MBG se pode considerar un banco activo ao dispor de material tanto para a sa conservacin como para a sa utilizacin, dada a sa capacidade de subministro de material xentico a agricultores e melloradores, sendo a MBG un dos cinco centros espaois que conserva semente de cultivos de brsicas (http://www.mbg.csic.es/ esp/index.php). A continuacin detallase cmo se levan a cabo as tarefas de recoleccin, multiplicacin, caracterizacin, avaliacin e conservacin na devandita coleccin.
A Corua (56)
Lugo (43)
Pontevedra (22)
Recoleccin
Nos anos 80, na Misin Biolgica de Galicia, pxose en marcha un programa de recoleccin de variedades locais de brsicas, recollendo semente directamente dos agricultores a partir de mostras procedentes de materiais sen seleccionar. Se tomaron mostras representativas das catro provincias galegas, contando na actualidade con 212 entradas de B. rapa de diversa procedencia (Figura 2).
Multiplicacin
Para evitar a perda de variabilidade das mostras almacenadas no banco de xermoplasma se debe proceder a sa multiplicacin. Previo multiplicacin das entradas contidas na coleccin realzanse probas de xerminacin. stas consisten en situar, nunha estufa a 25 C, 100 sementes de cada entrada en placas Petri e sobre papel de ltro humedecido. Transcorridos 7 das se conta o nmero de sementes que xerminaron, establecndose as a porcentaxe de xerminacin. Se unha entrada presenta unha porcentaxe de xerminacin
445
Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco
inferior ao 60% se debe proceder sa inmediata multiplicacin. Anualmente na MBG, no marco do proxecto do INIA Conservacin de la coleccin de germoplasma de brsicas hortcolas, multiplcanse un nmero determinado de entradas, dando prioridade a aqueles materiais que presenten un porcentaxe de xerminacin mis baixo.
Figura 2. Orixe xeogrca das 212 variedades locais de Brassica rapa conservadas no banco de xermoplasma da MBG.
No caso da multiplicacin das variedades de B. rapa, especie algama de polinizacin entomla, se precisan parcelas illadas, dicir, cunha separacin mnima de 200 metros con cultivos da mesma especie ou ben casas de malla, que proporcionan un illamento completo, no que se instalan colmeas de abellns que se encargan de efectuar a polinizacin entre as plantas da mesma variedade.
Caracterizacin
Se rere ao rexistro (observacin) daqueles carcteres identicativos cualitativos e cuantitativos altamente herdables que poden observarse facilmente de visu e que son capaces de expresarse en calquera medio ambiente. Algns dos carcteres que se tomaron para caracterizar a coleccin de B. rapa da MBG foron: vigor temprano, hbito de crecemento e altura da planta, engrosamento hipocotilar (formacin de nabo), nmero de follas por planta, pilosidade da folla, lonxitude e anchura da folla, porcentaxe de masa seca, anchura mxima da planta, anchura mxima do tallo, n da oracin, inicio da formacin de vainas, colleita ou nal da maduracin de vainas, lonxitude da slicua, nmero de sementes por slicua e peso de 100 sementes, entre outros.
446
Avaliacin
Se rere ao rexistro (observacin) daquelas caractersticas adicionais consideradas importantes por aqueles que van a utilizar o xermoplasma, por exemplo, carcteres agronmicos (rendemento de semente, oracin, madurez da semente), resistencia ou susceptibilidade a estreses biticos (enfermidades e pragas) ou abiticos (seca, xeadas, etc.) e carcteres qumicos e nutricionais (protena, bra, calcio e glicosinolatos en follas e composicin en cidos graxos e contido de aceite da semente) e sensorais (sabor, brosidade, amargor, pilosidade, textura e dulzor) tanto das partes verdes coma das sementes.
Conservacin
As sementes se conservan en cmaras de fro, a 4C de temperatura e 60% de humidade relativa. Segundo diferentes autores, a reducin do contido de humidade incrementa a vida da semente, sen embargo, anda que as condicins de temperatura da cmara sinxelo e pouco custoso de controlar, a baixada de humidade require equipamento especco adicional e de maior custo. Por este motivo, para o control da humidade das sementes deben utilizarse recipientes hermticos e impermeables. No banco da MBG a curto e medio prazo a semente consrvase en sobres de papel debidamente pechados. Sen embargo, a longo prazo, e como medida de seguridade, a semente mantense en tubos de vidro selados chama seguindo o procedemento establecido por Gmez-Campo (2002). Dito procedemento asegura a conservacin das entradas ante calquera situacin imprevista, coma a absorcin accidental de auga, que doutro xeito podera danar irreversiblemente semente.
447
Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco
estudo de diferentes carcteres relacionados coa producin hortcola de 120 variedades da coleccin de B. rapa da MBG, permitiu a diferenciacin de variedades aptas para producin de nabos, nabizas ou grelos as como a identicacin de variedades idneas para un dobre aproveitamento de nabizas-grelos (Padilla e outros, 2005) (Tboa 2). Para a producin de nabiza interesan variedades vigorosas e con rpido crecemento areo vexetativo. Para a obtencin de grelos, as variedades adoitan ter abundante ramicacin do tallo principal cun alto nmero de inorescencias ou brotes. Outras caractersticas importantes na producin son a precocidade e a sincrona de oracin. Os estudos levados a cabo polo grupo de brsicas da MBG puxeron de manifesto a existencia dunha gran variabilidade no tocante aos ciclos de producin de grelo. Mentres unhas variedades comezan a formar os botns orais 3 meses despois do transplante outras non entran en producin de grelo ata pasados os 6 meses. No tocante calidade nutritiva, sabemos que estas variedades son ricas en minerais coma potasio, fsforo, ferro e calcio (Tboa 3). A dispoibilidade de calcio moi elevada, similar porcentaxe de absorcin da leite o que as converte nun alimento valioso en individuos con osteoporose ou con intolerancia lactosa. Presentan uns valores medios de bra e protena similar ao doutras brsicas forraxeiras. No tocante composicin e calidade do aceite da semente, estas variedades locais presentaron un contido medio en aceite, ao redor do 47,5% respecto ao peso seco da semente, sendo o cido ercico (C22:1) o cido graxo mis abundante. Estes valores fan que o aceite destas variedades sexa moi adecuado para aplicacins industriais pero inviable para alimentacin.
Tboa 2. Rango de variacin e medias dos carcteres agronmicos mis importantes en 120 variedades locais dentro de cada cultivo de Brassica rapa realizado nas localidades de Pontevedra e Pontecaldelas durante 2002-03.
Carcter Vigor temprano Peso da raz Aspecto xeral da raz Peso fresco Follas por plantas Tallos secundarios Dimetro da planta Floracin Periodo de oracin (1-5) (g) (1-9) (g) (n) (n) (cm) (das) (das) Rango 1,5-4,6 20-400 2,3-8,1 1,3-29,8 8,9-76,4 0,9-9,8 10-60 85-234 27-112 NaBo 183 3,7 340 7,3 11,8 24,2 3,0 40 141 63 256 4,2 360 7,8 23,4 63,6 0,2 79 194 43 82 3,6 --29,8 47,7 4,2 52 218 370 NaBiza 184 3,5 --24,8 47,5 1,0 52 211 42 143 3,3 --7,8 47,5 6,8 44 112 86 Grelo 173 3,5 --7,1 76,4 9,8 48 150 47 401 3,4 280 6,2 8,6 56,7 6,0 45 141 52
448
No tocante composicin nutricional e respecto destes compostos caractersticos das crucferas chamados glicosinolatos, sabemos que nesta especie predominan os glicosinolatos alifticos, destacando gluconapina e glucobrasicanapina como os maioritarios anda que tamn estn presentes os glicosinolatos indlicos, entre o que destaca a glucobrasicina (Tboa 3) (Padilla e outros, 2007; Francisco e outros, 2009a). Estudos organolpticos mediante un panel de cata sensorial de grelos, puxeron de manifesto a relacin entre a gluconapina e o amargor tpico de nabizas e grelos (Francisco e outros, 2009b). A glucobrasicina o glicosinolato precusor do indol-3-carbinol, un composto moi estudado polas sas propiedades beneciosas na sade humana. importante resaltar a presenza de glucorafanina en determinadas variedades, xa que a este glicosinolato atribense propiedades anticancerxenas (Farnham e outros, 2004). Por outro lado, estes cultivos presentan unha cantidade importante de compostos fenlicos como os avonoides kaempferol e quercetina cun importante papel antioxidante, as como cidos hidroxicinmicos derivados dos cido cloroxnico e sinpico (Tboa 3). No seu conxunto, estes compostos presentes nas nabizas e grelos teen un efecto positivo sobre a sade xa que o consumo deste tipo de vexetais est intimamente relacionado coa inhibicin de certos tipos de cancro e enfermidades cardiovasculares.
Tboa 3. Contido de nutrientes presentes en 12 variedades locais de B. rapa conservadas no banco de xermoplasma da MBG.
Minerais (mg/100g de material fresca) Boro Calcio Cobre Ferro Fsforo Magnesio Manganeso Potasio Zinc Fibra (% de materia seca) Fibra cido deterxente Fibra bruta Glicosinolatos (mol/g de materia seca) 1,5 Glucobrasicanapina 119 Glucobrasicina 0,04 Gluconapina 1,9 Gluconasturtina 57,3 Glucorafanina 22,7 4-hidroxiglucobrasicina 0,9 Neoglucobrasicina 335 Progoitrina 0,5 Glicosinolatos totais 2,10 1,27 13,6 1,47 0,28 1,00 0,98 1,03 21,7
Compostos fenlicos (mol/g de materia seca) 21,0 cidos hidroxicinmicos 11,0 Flavonoides Fenois totais 23,8 17,1 40,9
449
Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco
A coleccin de brsicas mantida na MBG constite un reservorio de xenes interesante como fontes de resistencia s principais pragas e enfermidades. Na actualidade se est comezando unha nova lia de investigacin encamiada a resolver a problemtica que supn a praga da mosca da col (causada por D. radicum) nos cultivos de nabizas e grelos no sur de Galicia, sendo na actualidade o factor mis limitante para a sa producin na zona mencionada (Fotografa 2). Respecto a enfermidades, se estudou a incidencia e diversidade da bacteria X. campestris pv. campestris (axente causal da podremia negra) en Galicia e se avaliou toda a coleccin da MBG para resistencia esta importante enfermidade a nivel mundial, atopando resultados prometedores que indican certo grao de resistencia nos nosos materiais (Lema e outros, 2008a,b) e identicando variedades prometedoras pola sa alta resistencia raza 4 e intermedia raza 1 (Tboa 4). Se pretende a medio prazo a busca de material resistente, o que redundara nun control tosanitario que excle a aplicacin de produtos qumicos nos cultivos. Neste momento, estase a proceder ao estudo do comportamento das variedades locais fronte a outra importante enfermidade chamada podremia do tallo, causada polo fungo S. sclerotiorum. Este fungo xeneralista pode atacar mis de 400 especies de plantas (inclundo importantes especies agrcolas coma o repolo, a colza, o feixn, o chcharo ou o xirasol) e de difcil control xa que, ademais de infectar a moitas especies adventicias dos cultivos, produce unhas estruturas asexuais chamadas esclerocios moi difciles de destrur e que poden permanecer no solo, esperando o momento ptimo para o seu desenvolvemento, durante mis dunha dcada. Na actualidade, o grupo de brsicas da MBG ten en vigor unha serie de proxectos que permitirn ampliar os coecementos adquiridos ata o momento, as coma afondar en novos aspectos que repercutirn positivamente no desenvolvemento da nosa agricultura. En resumo, e a partir de todos os estudos arriba mencionados, coecemos cales son os cultivos de B. rapa presentes en Galicia, cales son as sas caractersticas morfo-agronmicas e nutricionais as como a sa adaptacin a diferentes condiciones edafo-climticas e ciclos de cultivo e o seu grado de resistencia a certas enfermidades. Na tboa 4 presntanse as variedades locais mis salientables e prometedoras para o seu cultivo respecto a diversos carcteres de interese.
450
A medio prazo ser posible obter novas variedades melloradas, con maior produtividade e adaptacin e menores requisitos de insumos (auga, fertilizantes e pesticidas), o que as convertera en variedades prometedoras para a producin en fresco en condicins de cultivo ecolxicas. Como se mostra, esta coleccin representa un exemplo mis da reserva de xenes tiles gardados no xermoplasma local de moitos cultivos, o cal pode ser utilizado con xito para mellorar a produtividade, a adaptacin e a resistencia a patxenos vexetais.
Tboa 4. V ariedades locais de B. rapa mis prometedoras respecto a caractersticas agronmicas, organolpticas e nutricionais conservadas na MBG.
Carcteres de interese Bo comportamento agronmico e alta concentracin de glicosinolatos totais Bo comportamento agronmico e alta concentracin de fenois totais Bo rendemento agronmico e resistencia a condicins de estres (baixos insumos) Producin de grelo Entradas do banco da MBG MBG-BRS0082, MBG-BRS0132, MBG-BRS0163, MBG-BRS0173, MBGBRS0184, MBG-BRS0197 MBG-BRS0143, MBG-BRS0163, MBG-BRS0197 MBG-BRS0163, MBG-BRS0197 MBG-BRS0082, MBG-BRS0143, MBG-BRS0173, MBG-BRS0401, MBGBRS0472, MBG-BRS0550 Producin de nabiza Producin de nabo Resistencia podremia negra (causada pola bacteria Xanthomonas campestris pv. campestris) MBG-BRS0082, MBG-BRS0163, MBG-BRS0184, MBG-BRS0550 MBG-BRS0183, MBG-BRS0256 Raza 1:
MBG-BRS0155, MBG-BRS0427, MBG-BRS0479, MBG-BRS0507 Resistencia podremia do tallo MBG-BRS0082, MBG-BRS0190 (causada polo fungo Sclerotinia sclerotiorum)
451
Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco
5. Conclusins nais
Como vimos ao longo deste captulo, os xenes presentes nunha determinada variedade local, neste caso nas variedades pertencentes especie B. rapa, poden contribur mediante a incorporacin de xenes favorables resistencia a pragas e enfermidades, adaptacin a estres abiticos (tolerancia salinidade, seca ou fro), incremento da produtividade, factores de calidade nutricional e sensorial e factores culinarios e de importancia cultural. Os agricultores galegos, que dende hai sculos veen cultivando xeracin tras xeracin diferentes variedades desta especie, foron quen de ir seleccionando aquelas plantas que mellor se adaptaban s sas condicins de cultivo (referidas ao manexo, solo ou factores climticos ou ambientais) dependendo das sas necesidades e prioridades. Co obxectivo de preservar a variabilidade xentica til presente nas variedades locais cultivadas en Galicia, como legado de gran valor por parte dos nosos antepasados, se conservan na coleccin da MBG 212 variedades locais de B. rapa, que doutro xeito poderan chegar a desaparecer, que representan a meirande parte da diversidade existente en ditos cultivos nas catro provincias galegas. Moitas destas variedades foron avaliadas polo grupo de Xentica e Mellora de Brsicas da MBG evidenciando que inclen carcteres de interese agronmico, nutricional e de resistencia fronte a patxenos e que poden ser de utilidade para o seu cultivo e producin en sistemas de agricultura ecolxica. Ditas variedades locais estn dispoibles no banco da MBG e poden ser subministradas aos agricultores ou produtores interesados nas mesmas. Nos ltimos anos a agricultura ecolxica demostrou ser un dos sectores agrcolas mis dinmicos na Unin Europea, cun ndice de crecemento anual do 25%. En Espaa, en menos de das dcadas a supercie de producin agrcola ecolxica pasou de algo mais de 4.000 ha en 1991 a mais de 1.300.000 ha en 2008 (MARM, 2009), isto supn que a supercie destinada ao cultivo ecolxico creceu mis de 300 veces en menos de 20 anos. Sen embargo, en Galicia, que parece ser unha zona idnea para agricultura ecolxica non so polo sas condicins climticas e edcas senn tamn polo manexo tradicional e polas caractersticas das explotacins (minifundio), durante o ano 2006 tan so o 1% da supercie agrcola utilizada, aproximadamente unhas 9600 ha, estivo dedicada a agricultura ecolxica (MARM, 2009). No mbito da producin ecolxica, pode ser de interese facer seleccin nos campos e condicins especcas para cada agricultor, dicir, para cadanseu rea de cultivo e tipo de manexo e coa participacin destes en canto a seleccin e mellora destes materiais. Isto que se chama mellora participativa tamn axudara conservacin in situ dos recursos xenticos as coma conservacin dos mtodos agrcolas e as diversas estruturas locais que deron lugar s distintas variedades. Isto contribuira, sen dbida, ao mantemento das variedades locais nos seus lugares de cultivo (e polo tanto a manter a sa diversidade) e evitarase a extincin dunha grande cantidade de coecemento acumulado ao longo de centos de anos. Existen algns exemplos de cmo as variedades que foron obtidas mediante mellora participativa est dando bos resultados, coma o caso dalgunhas variedades de arroz desenvolvidas polos agricultores no Nepal (Joshi e outros, 2001) ou
452
de millo polos de Oaxaca en Mxico. Nestes casos, as decisins de cmo e qu cultivar estn mediadas polos agricultores, en troques de estar baseadas nos benecios econmicos como ocorre cando se desenvolven as variedades modernas (Hammer e outros, 2003). Deste xeito tamn se axuda ao desenvolvemento rural, a proteccin do medio ambiente e a conservacin da biodiversidade, dun xeito el cos cimentos e obxectivos fundamentais da agricultura ecolxica.
Por ltimo, cmpre sinalar que, nos derradeiros anos e como consecuencia de diversos fenmenos coma a globalizacin, o denso uxo migratorio humano e a imparable degradacin do medio ambiente do planeta, redenronse os obxectivos de mellora para os cultivos, conando en que a diversidade xentica presente desde
sempre nas razas locais poda proporcionar carcteres valiosos capaces de satisfacer algns dos desafos do futuro, como son a adaptacin dos cultivos s novas condicins climticas ou aparicin de novas pragas e enfermidades.
Referencias bibliogrcas
Cartea M.E., G. Padilla, M. Vilar, P. Velasco. 2009. Incidence of the major Brassica pests in Northwestern Spain. J. Econ. Entomol. 102:767-773. Cartea M.E. e P. Velasco. 2008. Glucosinolates in Brassica foods: Bioavailability in food and signicance for human health. Phytochemistry reviews 7:213-229. Clark R.L., H.L. Shands, P.K. Bretting e S.A. Eberhart. 1997. Germplasm regeneration: developments in population genetics and their implications. Managing large diverse germplasm collections. Crop Sci. 37:1-6. Cleveland D.A. e D. Soleri. 2007. Extending Darwins analogy: Bridging differences in concepts of selection between farmers, biologists, and plant breeders. Econ. Bot. 61:121-136. Diederichsen A. 2001. Cruciferae: Brassica. En: Hanelt P, Institute of Plant Genetics and Crop Plant Research (eds.) Mansfelds encyclopedia of agricultural and horticultural crops. Springer, Berlin, pp. 14351446. FAO. 1996. Global plan of action for the conservation and sustainable utilisation of plant genetic resources for food and agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Roma, Italia. Farnham M.W., P.E. Wilson, K.K. Stephenson e J.W. Fahey. 2004. Genetic and environmental effects on glucosinolate content and chemoprotective potency of broccoli. Plant Breed. 123:60-65. Francisco M., D.A. Moreno, M.E. Cartea, F. Ferreres, C. Garca-Viguera e P. Velasco. 2009a. Simultaneous identication of glucosinolates and phenolic compounds in a representative collection of vegetable Brassica rapa. J. Chromatogr. A 1216:66116619.
453
Margarita Lema, Mara Elena Cartea, Pilar Soengas, Pablo Velasco e Marta Francisco
Francisco M., P. Velasco, A. Romero, L. Vzquez e M.E. Cartea. 2009b. Sensory quality of turnip greens and turnip tops grown in northwestern Spain. Eur. Food Res. Technol. 230:281-290. Giamoustaris A. e R. Mithen. 1996. Genetics of aliphatic glucosinolates. IV. Side-chain modication in Brassica oleracea. Theor. Appl. Genet. 93:1006-1010. Gmez-Campo C. 2002. Long term seed preservation: the risk of selecting inadequate containers is very high. Monographs ETSIA, Univ. Politcnica de Madrid 163:110. Gotsch N. e P. Rieder. 1995. Biodiversity, biotechnology, and institutions among crops: situation and outlook. J. Sustain. Agr. 5:5-40. Hammer K., T. Gladis e A. Diederichsen. 2003. In situ and on-farm management of plant genetic resources. Eur. J. Agron. 19:509-517. Joshi K.D., B.R. Sthapit e J.R. Witcombe. 2001. How narrowly adapted are the products of decentralised breeding? The spread of rice varieties from a participatory plant breeding programme in Nepal. Euphytica 122:589-597. Lema M., P. Soengas, M. Francisco e P. Velasco. 2008a. Diseases affecting Brassica crops in Northwestern of Spain. Crucifer. Newsl. 27:24-26. Lema M., P. Soengas e P. Velasco. 2008b. Assessment of a collection of vegetable Brassica crops for Xanthomonas campestris pv. campestris resistance. Proceedings of the 18th EUCARPIA General Congress 18:415. Love B. e D. Spaner. 2007. Agrobiodiversity: Its value, measurement, and conservation in the context of sustainable agriculture. J. Sustain. Agr. 31:53-82. MARM. 2009. Anuario de Estadstica Ministerio de Medio Ambiente y Medio Rural y Marino 2008. Secretara General Tcnica. Subdireccin General de Estadstica. Madrid. Ords A. e J.J. Baladrn. 1985. Collecting of brassicas in northwestern Spain. Crucifer. Newsl. 10:14. Padilla G., M.E. Cartea, V.M. Rodrguez e A. Ords. 2005. Genetic diversity in a germplasm collection of Brassica rapa subsp. rapa L. from northwestern Spain. Euphytica 145:171-180. Padilla G., M.E. Cartea, P. Velasco, A. De Haro e A. Ords. 2007. Variation of glucosinolates in vegetable crops of Brassica rapa. Phytochemistry 68:536-545. Pujol B., F. Renoux, M. Elias, L. Rival e D. McKey. 2007. The unappreciated ecology of landrace populations: Conservation consequences of soil seed banks in Cassava. Biol. Conserv. 136:541-551. Rosa E.A.S., R.K. Heaney, G.R. Fenwick e C.A.M. Portas. 1997. Glucosinolates in crop plants. Hort. Rev. 19:99-215.
454
Soengas P., M.E. Cartea, M. Francisco, M. Lema e P. Velasco. Genetic structure and diversity of a collection of Brassica rapa subsp. rapa L. revealed by simple sequence repeat markers. Conserv. Genet. (en publicacin). Urquijo P., J.R. Sardia e G. Santaolalla. 1971. Patologa vegetal agrcola. Enfermedades de las plantas. Segunda edicin. Ed. Mundi-prensa, Madrid. Zhao J., X. Wang, B. Deng, P. Lou, J. Wu, R. Sun, Z. Xu, J. Vromans, M. Koornneef e G. Bonnema. 2005. Genetic relationships within Brassica rapa as inferred from AFLP ngerprints. Theor. Appl. Genet. 110:13011314.
455
Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no Assentamento Rural Timbaba em So Mateus do Maranho
Merval Ribeiro da Silva Filho1 Altamiro Sousa de Lima Ferraz Jr.2
Resumo
No Assentamento Rural Timbaba, o modo de preparar a terra para o plantio o sistema itinerante de corte e queima adquirido do conhecimento tradicional indgena. As caractersticas destes solos se constituem basicamente por 85% de areia e dos quais 70% so de areia na, e baixa fertilidade natural (EMBRAPA 1999, Ferraz Jr. 2000). A produtividade dos cultivos considerada baixa, ocasionada por diversos fatores como edafo-climticos e pelo ataque de pragas e doenas. Com o objetivo de caracterizar a condio produtiva, hbitos alimentares e de bem estar, foram aplicados questionrios semi-estruturados, aberto e quanti-qualitativos, para uma amostra de 60 famlias (21,2%) de um universo de 283 famlias residentes. Na investigao de campo, mediante observao participante, durante os anos de 2006, 2007 e 2008, utilizou-se mtodos qualitativos (Taylor y Bogdan, 1987), (Sanmartn, 2003) y (Mella, 1998), para captar o discurso do agricultor nas tarefas e nas tcnicas empregadas ao sistema de corte e queima. Foram aplicadas entrevistas informais e em profundidade com agricultores distintos, identicados como informantes chaves, para se obter informaes mais detalhadas ao tema. Diante dos dados revelados pelas informaes oferecidas, assim como do acompanhamento direto com os agricultores, pde-se concluir que o sistema de corte e queima no atende as necessidades alimentrias destes agricultores, levados por inmeros fatores como os edafo-climticos combinando com os fatores fsico-qumicos do solo, a ausncia da oferta de novas tecnologias para contrapor o sistema de corte e queima, a falta de assistncia governamental para implementar polticas como a do credito rural, dentre outros. Palavras chave. Conhecimento tradicional, corte e queima, agricultura familiar.
1 2
Doutorando do Programa de Doctorado en Agroecologia, Sociologa y Desarrollo Rural Sostenible UCO/ES. mribeiro40@yahoo.com.br . Professor do Programa de Mestrado em Agroecologia UEMA. Aferrazjr.@yahoo.com
457
Introduo
O conhecimento tradicional produzido de forma coletiva com base em ampla troca e circulao de idias e informaes transmitidas oralmente de uma gerao outra (Santilli, 2005; Linhares, 2009), e, para Albuquerque (2005), e Linhares (2009), este conhecimento no se restringe aos organismos, mas inclui percepes e explicaes sobre a paisagem, geomorfologia e a relao entre diferentes seres vivos com o ambiente fsico. Para explicar o manejo de grupos de agricultores que detm o conhecimento tradicional, o conceito por alguns estudiosos de que os sistemas agrcolas existentes hoje se enquadram em uma de duas grandes tradies: a dos agricultores e a cientfcomercantil. A respeito das tradies agrcolas foi no decorrer da histria da agricultura que foram estabelecidas as condies distintivas das diferentes categorias de agricultores. Estes agricultores estruturam e operam seus sistemas agrcolas de formas distintas, o que s possvel a partir de processos de constituio desses mesmos grupos ao longo da histria (Azevedo, 2007). As atividades agrcolas passaram a ser feitas h aproximadamente 10 mil anos (Mazoyer e Rodart, 2001), e as transformaes na forma de alimentos aconteceram de forma independente, em diferentes regies do globo, j mais ou menos bem denidas e duraram aproximadamente um milnio, e a partir da a agricultura partiu dos centros primrios de origem e se disseminou pelo resto do mundo (Minc e Vandermeer, 2001). Conforme Diamond e Bellwood (2003), a expanso da agricultura a partir de seus centros de disperso parece ter ocorrido de duas formas: pela migrao das populaes de proto-agricultores, ocupando os territrios dos coletores-caadores e por intermdio de um complexo processo socio-cultural de sua incorporao cultura dos novos agricultores. Para Azevedo (2007), o sistema agrcola da derrubada e queima talvez a forma protptica de se fazer agricultura, uma vez ter sido de uso generalizado em todas a regies do mundo em algum momento da histria (Beckerman, 1987; Grigg, 1974; Manshard, 1974; Mazoyer e Roudart, 1977); na America do Sculo XVI (Dean, 1996, Ewell e MerrilSands, 1987; Grig, 1987), amplamente praticada na Eursia em um passado mais remoto (Conklin, 1961; Beckerman, 1987) e ainda hoje forma comum de ocupao de territrio agrcola em varias partes do globo, especialmente nas regies tropicais e subtropicais (Kleinman et al. 1995). No caso da agricultura no Brasil, frente a uma natureza desconhecida, os portugueses e a populao brasileira formada ao longo do empreendimento colonial, abraaram tcnicas adaptativas dos indgenas. Deles incorporaram a base alimentar, constituda pelo plantio do milho, mandioca, abbora, feijes, etc. Isso implicou a adoo de tcnicas de plantio indgenas (roa consorciada, itinerante, com base na queimada). O Estado do Maranho se destaca no cenrio brasileiro como grande produtor de arroz (Oriza sativa) em sistema de agricultura familiar. A mesorregio do Mdio Mearim possui forte vocao agrcola para essa cultura, apesar de se constituir de solos arenosos com baixa
458
Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho
fertilidade natural e no suportar mecanizao pesada pela fragilidade que apresenta. Dentre os municpios que compem a mesorregio, So Mateus do Maranho est situado na Formao Barreiras/Itapecuru que se constituem basicamente por 85% de areia dos quais 70% so de areia na (EMBRAPA, 1986; Ferraz Jr, 2000), apresentando produo familiar signicativa, embora utilize tcnicas de manejo tradicional de corte e queima e plantio para subsistncia. No municpio de So Mateus, onde est localizado o Assentamento Rural Timbaba, o modo de preparar a terra para o plantio o tradicional sistema itinerante de corte e queima. Neste sistema, os pequenos agricultores manejam a terra implantando o policultivo, desta forma aproveitam toda a energia produzida na rea, atravs do plantio de culturas alimentares diversicadas para a sua subsistncia. A produtividade destes cultivos considerada baixa e vem declinando ano aps ano, em funo do colapso do modelo de agricultura itinerante, proporcionado principalmente pela concentrao fundiria que induz ao encurtamento do perodo de pousio e limita as reas disponveis para queima. Associado a essa estrutura fundiria, as condies climticas desfavorecem a produo de culturas alimentares de ciclo curto, pois durante o perodo chuvoso de dezembro a maio h um grande excedente hdrico, combinado com baixa luminosidade. E durante o perodo seco de junho a novembro, o dcit hdrico acentuado em pelo menos trs meses impede o desenvolvimento de lavouras, ou mesmo o crescimento de plantas de cobertura para a formao de palhada (Ferraz Jr. et al, 2001; Arajo, 2003). Dentre as culturas que melhor se adaptam a essas condies destaca-se o arroz. As variedades tradicionais plantadas pelos agricultores familiares no sistema de corte e queima apresentam baixo valor econmico para o agricultor familiar tendo em vista a baixa qualidade dos gros, sendo na maioria das vezes, consumido pela famlia, pela criao de pequenos animais ou vendido para o mercado local por preos irrisrios. Segundo Gliessman (2001), a agricultura de subsistncia parece ter pouco poder contra o avano da agricultura industrial. Cultivos em pequena escala no podem bancar o custo de atualizar seu equipamento e tecnologia agrcola para competir, de maneira bem sucedida, com as operaes da produo em grande escala. A fragilidade do ecossistema no permite a adoo de modelo agrcola preconizado pela Revoluo Verde para a agricultura familiar. Essa Revoluo Verde se propunha em aumentar a produtividade na agropecuria aps a Segunda Grande Guerra Mundial para os paises do Terceiro Mundo providos de solos pobres e agricultura itinerante. O seu pacote tecnolgico abrange a mecanizao e a utilizao de agroqumicos modernos, destinados para a agricultura intensiva. Tais implementaes fracassaram prejudicando ao pequeno agricultor, marginalizando-o e restringindo-o cada vez mais para a agricultura de subsistncia em reas marginais (Altieri, 2002; Silva Filho, 2003; Costabeber & Caporal, 2004).
459
Guzmn (2001), prope a necessidade de gerar conhecimento que seja simultaneamente holstico, sistmico, contextualizado, subjetivo e pluralista, a partir dos conhecimentos locais, com o desenvolvimento de tecnologias agrcolas, e orientao que permita fortalecer a capacidade local de experimentao e inovao por parte dos agricultores. Sendo assim, a condio exeqvel para os agricultores do municpio de So Mateus utilizar os recursos que dispem com o manejo tradicional aplicados ao cultivo. A pesquisa objetivou analisar a condio produtiva, hbitos alimentares e condio de bem estar associado ao conhecimento tradicional dos agricultores no Assentamento Rural Timbaba.
02 38 42 44 16 35
460
Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho
Clima
Segundo a classicao proposta por Thorntwaite (Atlas do Maranho, 2002), as condies climticas em So Mateus se apresentam como clima sub-mido (C2), com temperatura mdia superior a 27 durante o ano todo. A precipitao das chuvas denida com um total pluviomtrico em torno de 1600 a 2000 mm anual, donde essa precipitao apresenta um pico temporal de 80 por cento de janeiro a maio. Devido a estas variaes climticas, so denidas duas estaes: uma de perodo seco e outra de perodo chuvoso. A umidade relativa do ar varia entre 76 por cento a 79 por cento.
Formao Geolgica
O municpio de So Mateus Martins (2006), citando CRPM (1995), arma que a Formao Itapecuru composta de rochas de duas unidades litoestratigrcas de idades cretceas e trcio-quatrenria. constituda por arenitos nos, avermelhados e rseos, cinza argilosos, geralmente com estraticao horizontal.
Solo
Na rea de desenvolvimento da pesquisa do assentamento Timbaba, segundo a Embrapa (1999), o solo foi classicado como Plintossolo Argilvico Distrco, epieutrco, tpico A, moderado, textura mdia relevo plano.
Metodologia
Com o objetivo de caracterizar, hbitos alimentares e de bem estar, e a condio produtiva foram aplicados questionrios semi-estruturados, aberto e quanti-qualitativos, para uma amostra de 60 famlias (21,2%) de um universo de 283 famlias residentes. Na investigao de campo, mediante observao participante, durante os anos de 2006, 2007 e 2008, utilizou-se mtodos qualitativos (Taylor y Bogdan, 1987), (Sanmartn, 2003) y (Mella, 1998), para captar o discurso do agricultor nas tarefas e nas tcnicas empregadas ao sistema de corte e queima. Foram aplicadas entrevistas informais e em profundidade com agricultores distintos, identicados como informantes chaves, com a nalidade de se obter informaes mais detalhadas ao tema. Tambm foram coletados dados secundrios publicados em livros em revistas cientcas.
461
Resultados e Discusso
A populao centro norte do Maranho teve sua origem a partir da ocupao de migrantes oriundos do serto nordestino dos Estados da Bahia, Cear e Piau, e so descendentes miscigenados das etnias branca portuguesa, do negro e do ndio. Os agricultores desta regio onde se encontra localizado o Assentamento Rural Timbaba no municpio de So Mateus, so considerados populao tradicional no indgena, embora utilizem tcnicas de manejo para o plantio que so as mesmas utilizadas pelos ndios como o sistema itinerante de corte e queima. Os dados da pesquisa revelam que estes agricultores aparecem numa faixa etria dos 40 aos 80 anos de idade, onde se encontra um numero maior de pessoas que detm o conhecimento tradicional. E dentro deste grupo, se destaca um numero elevado de migrantes dentro e fora do Estado que se estabeleceram em Timbaba. Para que se possa ter uma idia, numa amostra dos 60 agricultores entrevistados entre homens e mulheres, apenas 6 nasceram em So Mateus, sendo 39 agricultores nascidos em municpios do Maranho, e outros 17 agricultores vieram dos Estados vizinhos do Piau e Cear (Quadro 1).
Faixa Etria Homem 0 - 20 21 - 40 41 - 60 61 - 80 4 11 7 Migrao no Estado Mulher 11 6 Migrao de Outros Estados Homem 4 3 Mulher 2 3 5
O nvel de escolaridade destas pessoas muito baixo, pois apresentou um valor expressivo nos grupos de analfabetos e analfabetos funcionais que so aquelas pessoas que assinam somente o nome e de forma precria. Com relao aos analfabetos, a mulher que se apresenta em nmero maior neste grupo (Figura 1). Os agricultores que informaram ter o ensino fundamental incompleto aparecem na terceira colocao para o nvel de escolaridade, e nenhum agricultor disse ter concludo somente o ensino fundamental. No ensino mdio e superior, apenas 2 agricultores foram identicados respectivamente como concludentes.
9 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Homem Mulher Analfabeto 4 3 Analfabeto funcional Ens Fund Incompleto 6 6 9
462
Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho
A renda destas famlias constituda basicamente por diversicados servios prestados para terceiros sob a forma de jornada laboral, a aposentadoria, os programas de assistncia social promovidos pelo Governo feral como o Bolsa Famlia ou o Vale Gs, e por ltimo a renda da agricultura resultante do excedente. Apesar de a aposentadoria e os programas assistenciais terem proporcionado nos ltimos 10 anos, certa melhora na condio de vida destes agricultores, considera-se ainda incipiente estas fontes de renda para auferir qualidade de vida digna para estas pessoas. Por outro lado, nem todos estes agricultores renem as condies de acesso destas rendas familiar, e mais precisamente, a maioria depende da oferta de trabalhos ocasionais que eles qualicam como dirias para poderem comprar a alimentao para um ou dois dias e poder sobreviver. Ainda assim, mesmo com a formulao de renda incipiente destes agricultores, a aquisio de bens utilitrios (Figura 3) que podem promover na famlia condio de conforto e de bem estar, no unnime a todos eles, embora tenha sido registrado nestes lares, 42 foges a gs, 40 geladeiras, e 53 televisores. A posio expressiva de aquisio de bens da bicicleta que registra um numero de 58, demonstrando que 97% destes agricultores possuem a bicicleta como meio de locomoo para pequenas distancias e para o carregamento de sua pequena produo trazida de suas roas. Estas condies podem estar relacionadas com a migrao temporria que alguns agricultores mais jovens ou os seus lhos, quando se deslocam procura de emprego em outros Estados, e quando retornam, trazem consigo o capital que foi poupado e que muitas vezes se destina a compra destes bens.
70 60 50 40 30 20 10 0 3 3 24 10 58 42 40 31 53 37 Srie1
ov el
or
ei ra
om
ta
ta
o vi s le Vi de oc as
ific ad
le
le
di
ad
cic
ip
el
oc
to
.S
ic
Eq u
Au
qu
Fo
A alimentao destas famlias melhorou em termos energticos e se modicou consideravelmente em relao aos ltimos 30 anos por diversos fatores. A aquisio destes alimentos, em grande maioria, provinha da disponibilidade sazonal do que a natureza ofertava, e a dieta alimentar se compunha de frutas, do pescado, em raras ocasies de pequenas criaes, e dos gros e tubrculos plantados em suas roas. Todos estes alimentos para serem produzidos, so dependentes ainda hoje do perodo das chuvas que proporciona maior variedade de alimentos. Mormente, estes alimentos no eram disponveis para todas
Li
ot
Te
Bi
id
se
te
463
as famlias, dado que muitos destes agricultores eram extremamente pobres, e no podiam adquirir o leite, ou o po ou a carne de gado frequentemente. Em linhas gerais, a dieta alimentar h 30 anos atrs, era composta basicamente no desjejum, de uma farofa com caf puro ou gua. No almoo, o arroz que fora plantado ou doado entre eles, era a principal refeio, s vezes este arroz era acompanhado de peixe, ou ento por legumes como abbora, maxixe ou quiabo, cozidos no arroz, ou guisado em separado. Quando nenhum destes alimentos estavam disponveis em suas dispensas, o chib que um tipo de caldo elaborado pelos indgenas e composto com a farinha de mandioca, gua, sal e umas gotas de limo, saciava a fome e era a alimentao de todo o dia. No jantar era o arroz cozido puro, ou um mingau de araruta, ou de farinha de milho, ou de arroz pilado, ou qualquer outra farinha, e quando possvel, completava as trs refeies dirias destas pessoas. Para completar este quadro, o isolamento pela falta de estradas no permitia a chegada de mercadorias, nem uma maior comunicao com a sede municipal ou vice versa, to pouco a oferta de transporte motorizado se fazia presente nestas regies. Certamente no existia comunicao por telefone pblico muito menos energia eltrica, e os agricultores no eram aposentados como trabalhador rural. Fatos como estes ainda esto presentes em regies longnquas de povoados no meio rural do Brasil. Entretanto, nos dias hoje quando o agricultor reete o seu modo de vida em relao ao passado, ele considera que melhorou, por considerar que as intervenes do governo atravs da aposentadoria, de programas sociais de assistncia, assim como o desenvolvimento modesto e sem planicao das cidades sedes destes municpios. O agricultor aponta ainda como contribuio, a transferncia de seus lhos para estudar na capital e adquirir melhor condio de vida que tambm puderam lhes ajudar, e somados a outras particularidades, foram de fundamental importncia para o acesso de uma condio de vida melhor na atualidade. Atualmente muito destes agricultores tem na sua dieta alimentar variadas opes como o frango, a carne de gado, o leite, o po dentre outras iguarias que lhes permite o acesso pelo poder de compra. O que se observou das condies produtivas em Timbaba que a agricultura familiar pode estar deixando de implantar suas roas. O que se observou que o arroz e a mandioca em cultivo solteiro que so a base alimentar destes agricultores, foram plantadas por apenas 5 e 6 agricultores respectivamente. A medio das reas plantadas foram: 1, 2, 3, 3 e 4 linhas3 para o arroz, e, 1, 1, 1, 2, 2 e 4 linhas para a mandioca. O feijo solteiro foi plantado em 1, 1, 1, por 3 agricultores, e o milho a rea plantada foi de apenas 1, 2 linhas por 2 agricultores. No plantio consorciado milhomandioca, 1 agricultor plantou em 2 linhas; milhofeijo, 1 agricultor plantou em 2 linhas; milhoarroz, 4 agricultores plantaram em 2, 2, 5 e 5 linhas; e, macaxeirafeijomandioca em 1 linha, plantado por 1 agricultor.
3 Linha uma medida utilizada pelos agricultores e se refere a um tero de um hectare. Portanto mede 33,33m2.
464
Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho
O calendrio agricultvel
Baseado no conhecimento tradicional adquirido de seus antepassados e da sua experincia atravs da observao, o ano agricultvel em Timbaba comea no ms de setembro e encerra no ms de junho. Neste perodo sucedem as varias etapas de preparo da terra at o plantio por conta das condies climticas na regio, antecedendo o perodo chuvoso, ainda no perodo seco. No inicio do ms setembro aps terem escolhido uma determinada rea para o plantio, o agricultor inicia a limpeza da rea com a derrubada das plantas como arbustos e as palmeiras que esto se decompondo. Aps a derrubada, estas plantas permanecero no solo por todo o ms de setembro e outubro, para aguardar que troncos, galhos e folhas quem secos o suciente para a queima imediata. A vegetao que foi derrubada, seca rapidamente devido ausncia de precipitao das chuvas, das elevadas temperaturas, combinando com as espcies locais que por serem jovens concentram pouca quantidade de massa vegetal na parte area, ou por no reter considervel quantidade de lquido na sua composio lenhosa. Nos primeiros dias do ms de novembro, o agricultor iniciar a queima da vegetao derrubada na rea escolhida para o seu plantio. Antes de atear fogo, o agricultor retira da
465
borda desta rea, todo o resduo de potencial combusto, limpando com gadanho e enxada a uma distancia de mais ou menos trs metros da rea a ser queimada. Esta interveno deixa completamente limpa uma pequena faixa de terra entre a rea a ser plantada e o restante da vegetao, das quais tem a nalidade de evitar que o fogo se propague para as reas do entorno que no sero utilizadas para o plantio, e a esta tcnica os agricultores chamam de aceiro (Figura 4). Imediatamente ao aceiro, outra medida a ser tomada a confeco de leiras do material seco, dentro da rea que foi derrubada e que os agricultores chamam de camaleo. Estes camalees sero dispostos na rea de tal maneira que promova a queima uniforme. Desta forma, o agricultor queima um pequeno feixe de folhas de palmeiras seguro mo, e percorre a rea ateando fogo nos camalees, que por sua vez dissipam o fogo no restante do material seco (Figura 5). Os agricultores somente ateiam fogo no inicio da manha ou no nal da tarde quando o vento est mais brando, com a inteno de evitar que o vento dissipe fagulhas para o restante da vegetao do entorno que no foi derrubada. A prxima atividade acontece no outro dia aps a queimada quando o agricultor retorna a rea para vericar se o material seco queimou na totalidade. Se o material no queimou todo, o agricultor coleta os restos que ele chama de garrancho e promove uma outra pequena queimada. Do resultado da queimada, sobraram as cinzas, donde alguma parte se incorporar ao solo propiciando algum tipo de fertilizao (Figura 6). O ms de dezembro traz consigo o incio das primeiras chuvas com precipitao suave e suciente para alertar o agricultor que j hora de plantar. Tomados pela crena alguns agricultores semeiam na lua nova por acreditarem que esta fase lunar promover na germinao das sementes um vigor maior. Outros plantam no dia 8 de dezembro que o dia de Nossa Senhora da Conceio, me de Jesus concebido, desta forma, as sementes pela terra sero concebidas sem perdas. Por m, h agricultores que plantam no dia 25 de dezembro associando o nascimento de Jesus a uma boa colheita das sementes que foram semeadas neste dia.
466
Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho
Geralmente entre 15 a 20 dias aps a germinao das sementes os agricultores promovem a limpeza da rea atravs da capina, para retirar as plantas competidoras que eles chamam de daninhas. A capina poder ser feita mais 2 ou 3 vezes num espao de 15 dias ou 1 ms, dependendo da resiliencia das plantas competidoras e dos fatores edafoclimticos que podem ou no contribuir para o seu desenvolvimento. Se durante o desenvolvimento das cultivares tudo transcorrer bem, sem a perturbao natural como a falta de chuva ou o ataque de pragas e doenas, o agricultor ter boa colheita, pois semeou o suciente para a me natureza levar a semente que no quis nascer, dar aos pssaros e outros animais o que comer, e o que sobrou, o suciente para ele sobreviver.
Algumas consideraes
O manejo de corte e queima, para os agricultores de Timbaba a maneira mais prtica e simples que eles dispem para lidar com a terra. Neste sistema itinerante de produo agrcola, o agricultor investe pouco em termos nanceiros se a sua proposta for a de executar sozinho, as tarefas para a implantao das suas roas. De outra forma e em algumas ocasies, o agricultor pode requerer a ajuda da famlia, ou dos vizinhos em forma de parceria, de tal maneira que ele trabalhar na roa do vizinho, em troca do servio prestado por este ultimo. Como estratgia, e baseado no conhecimento pela observao durante anos, ele no planta em reas muito extensas, por sabe que no ter condies de colher o que plantou. A produo familiar de gros em Timbaba vem declinando por fatos constatados na pesquisa. Esta condio pode estar sendo assistida por diversos fatores como os fenmenos climticos, as condies naturais pelo ataque de pragas e doenas, o envelhecimento dos agricultores tradicionais, ou mesmo pela interveno do governo Federal pela insero de programas assistenciais, que pode em termos, estar contribuindo para minimizar a pobreza no campo e o abandono de atividades tradicionais na agricultura. Tambm fato que somente programas assistenciais no suprem as necessidades destes agricultores. Percebe-se a ausncia do governo Federal para fomentar mais efusivamente as linhas de crditos para a agricultura familiar, como tambm da necessidade premente de tecnologias alternativas para estas regies que sejam de baixssimo custo para que estes agricultores possam ter acesso.
Referencias
Albuquerque, Ulysses P. de. Etnobiologia e biodiversidade. Recife: NUPEEA / Sociedade Brasileira de Etnobiologia e Etnoecologia, 2005.
467
Altieri, Miguel A. Agroecologia: bases cientcas para uma agricultura sustentvel. Guaba, Ed. Agropecuria. 2002. Arajo, Melquesedec Pontes. Controle da eroso no sistema de produo de arroz em sequeiro na mesorregio centro maranhense. So Luis. Universidade Estadual do Maranho. 2003, 33 p. Monograa (Graduao em Agronomia). Atlas do Maranho. Gerencia de planejamento e desenvolvimento Econmico. Laboratrio de Geoprocessamento UEMA. So Luis: GEPLAN, 2002. Azevedo, Rodrigo A. B. Anlise de sistemas agrcolas: teorias para no naturalizao da agricultura. Revista Verde (Mossor RN Brasil), v. 2, n 2, p.01 -26. julho/ dezembro de 2007. Beckerman, S. Swidden in Amazonia and the Amazon Rim. In: Turner II, B. L. e Brush, S. B. Comparative Farming Systems. New York: Gilford Press, 1987. p. 55-94. Caporal, Francisco R. & Costabeber, J.A. Agroecologia: Alguns conceitos e princpios. Braslia, MDA/SAF/DATER-IICA. 2004. 24 p. Conklin, H. C. The study of shifting cultivation. Current Anthropology, v.2, n.1, p. 27-61, feb., 1961 CPRM Companhia de Pesquisas de Recursos Minerais. Ministrio de Minas e Energia/ Servio Geolgico do Brasil. Programa Levantamentos Geolgicos Bsicos do Brasil. Folha SA.23-Z-C. Braslia 1995. Org.: Olinto Gabriel Lovato e outros. Dean, W. A Ferro e Fogo: a histria e a devastao da Mata Atlntica brasileira. So Paulo, Companhia das Lestras, 1996. 884 p. Diamond, J. e Bellwood, P. Farmers and their languages: The rst expansions. Science, v. 300, April 25, p. 597-603, 2003. EMBRAPA Centro Nacional de Pesquisa de Solos. Rio de Janeiro. Sistema Brasileiro de Classicao de Solos. Braslia, 412 p., 1999. Ewell, P. T. e Merril-Sands, D. Milpa in Yucatn: a long-fallow maize system and its alternatives in the Maya peasant economy. In: Turner II, B. L. e Brush, S. B. Comparative Farming Systems. New York: Gilford Press, 1987. p. 95 -129. Ferraz Jr. Altamiro S. L. Arroz de sequeiro em alias de leguminosas sobre solo de baixa fertilidade natural. 2000 126 p. Tese (Doutorado em Agronomia). Universidade Federal Rural do Rio de Janeiro. Seropdica. _______. O cultivo em alias como alternativa para produo de alimentos na agricultura familiar do trpico mido. Em: Agroambientes de transio entre o trpico mido e o semi - rido do brasil. So Luis: UEMA, 312 p. 2004. Fundao Instituto Brasileiro de Estatsticas IBGE. Censo agropecurio 2006. Disponvel em http://www.ibge.gov.br. Acesso em 03.05.2010. Gliessman, Stephen R. Agroecologia: processos ecolgicos em agricultura sustentavel. 2. ed. Porto Alegre: Ed. Universidade/UFRGS. 2001.
468
Aportes do conhecimento tradicional aplicado ao sistema de corte e queima no assentamento rural Timbaba em So Mateus do Maranho
Grigg, D. B. The Agricultural Systems of the World: an evolutionary approach. Cambridge: Cambridge University Press, 1974. 358 p. Guzmn, Eduardo S. Uma estrategia de sustentabilidade a partir da agrocologia. Agroecol.e Desenv.Rur.Sustent.,Porto Alegre, v.2, n.1, jan./mar.2001. Kleinman, P. J. A.; Pimentel, D. e Bryant, R.B. The ecological sustainability of slash-andburn agriculture. Agriculture, Ecosystems and Environment, v. 52, p. 235-249, 1995. Linhares, Jairo F.P. Populaes tradicionais da amaznia e territrios de biodiversidade. Revista Ps Cincias Sociais. V.1 n. 11 So Luis/MA, 2009. Manshard, W. Tropical Agriculture: a geographical introduction and appraisal. New York, Logman, 1974. 226 p. Mazoyer, M. e Roudart, L. Histria das agriculturas do mundo: do neoltico crise contempornea. Lisboa: Instituto Piaget, 2001. 519p Minc, L. D. e Vandermeer, J. H. The origin and spread of agriculture. In:Carrol, C. R.; Vandermeer, J. H. e Rosset, P. M. (Eds). Agroecology. New York: McGraw-Hill, 1990. p. 65-111. Santili, Juliana. Socioambientalismo e novos direitos. So Paulo: Peirpolis, 2005. Silva Filho, Merval R. da. Avaliao da gerao de resduos industriais e orgnicos na ilha de So Lus e do potencial de reutilizao na agricultura. So Luis: Universidade Estadual do Maranho. 2003, 80 p. Dissertao de Mestrado.
469
Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil
Bacharel em Agronomia - Susi Mara Freddi
Organizao - Universidade Federal de Santa Catarina- Brasil
Marcelo MARASCHIN
Professor PhD da Ps-graduao em Recursos Genticos Vegetais - Universidade Federal de Santa Catarina - Brasil
Nas ltimas duas dcadas surgiu uma preocupao tanto nacional quanto internacional pela conservao da biodiversidade. Isso, por sua vez, coincidiu com o crescimento em importncia do conceito de desenvolvimento sustentvel como uma forma de conciliar os processos de desenvolvimento econmico com a conservao da natureza. Um aspecto relevante a ser considerado na questo da devastao das orestas tropicais refere-se perda do conhecimento milenar quanto ao uso teraputico tradicional pelas populaes, de inmeras plantas que compem estas orestas. Durante milnios, o homem descobriu as potencialidades das plantas medicinais e soube valer-se delas, observando a natureza e testando em si o efeito de inmeras espcies para tratar de seus males. Legado de recursos genticos naturais nativos e espcies exticas/introduzidas bagagem de colonizadores e imigrantes das mais variadas etnias, principalmente europias a ora brasileira possui uma quantidade inumervel de plantas medicinais. Estas plantas, juntamente com a sabedoria popular no uso das mesmas, representam uma fonte de grande valor e diversidade para estudos etnobotnicos e/ou farmacolgicos. Muito desse conhecimento emprico secular encontra-se atualmente disponvel e constitui o nico recurso teraputico de muitas comunidades tnicas. Considerando-se o valor das plantas medicinais no apenas como recurso teraputico, mas tambm como fonte de recurso econmico para a comunidade, de grande valia estabelecer linhas de ao voltadas a estudos etnobotnicos e etnofarmacolgicos. Tendo em vista o resgate e a preservao da cultura popular referente ao uso das plantas medicinais, os assentamentos da reforma agrria so importantes centros de diversidade de conhecimentos, pois abrigam populaes das mais variadas origens tnicas, como descendentes alemes, italianos, indgenas, caboclos, etc. Alm disso, a utilizao das plantas medicinais para o tratamento de doenas
471
constitui um vasto campo de pesquisas que pode angariar importantes subsdios geradores de mudana, reaproximao do homem com a natureza, valorizao e recuperao do saber popular e a promoo da sade. Analisando ponderamente a importncia do resgate de conhecimentos e saberes sobre plantas medicinais empregadas pelas populaes desde a antiguidade e visando contribuir promoo da sade, este trabalho foi desenvolvido tendo como objetivo realizar o levantamento etnobotnico de espcies medicinais utilizadas no Assentamento Domingos de Carvalho, no municpio de Rio Negrinho, Estado de Santa Catarina - Brasil. Atravs de um levantamento etnobotnico e etnofarmacolgico, foi realizado um estudo comparativo entre as doenas constatadas na comunidade-alvo, e.g., espcies freqentemente utilizadas, forma de aquisio (cultivo, doao, etc.), freqncia; juntamente com o que h disponvel e comprovado na literatura tcnica-cientca, como forma de validao de uso. Esta abordagem analtica visou gerar subsdios, levando-se em conta as aspiraes da populao do assentamento, para propostas, aes ou alternativas produo de toterpicos, corroborando a promoo da sade e a melhoria da qualidade de vida dos assentados Os dados foram obtidos por meio de entrevistas e aplicao de questionrios semi-estruturados s 30 famlias residentes no assentamento. Foram registradas 33 espcies de plantas medicinais que so amplamente empregadas pela populao, predominando Chamomilla recutita (L.) Rauschert (camomila). A Fitoterapia considerada a primeira forma de tratamento por 70% das famlias. Dentre as formas de obteno de plantas medicinais, 93% das famlias destacaram o cultivo prprio. A forma de preparo mais comum o ch, sendo folhas, ores e casca as partes mais utilizadas. O maior nmero de indicaes foi feita para as afeces respiratrias, destacando-se gripes e resfriados como distrbios mais freqentes em todas as faixas etrias da populao. A partir dos dados obtidos, foram selecionadas 23 espcies de plantas medicinais para a criao de uma farmcia viva, visando atender as necessidades bsicas entre os sintomas de patologias mais corriqueiros na populao e, conseqentemente, promover a sade. Palavras-chaves: <promoo da sade>; <etnobiologia>; <plantas medicinais>; <assentamentos da Reforma Agrria>.
Introduo
Tendo em vista que a estrutura fundiria do Brasil ainda injusta, que o atual sistema de Reforma Agrria lento e que as verbas destinadas ao Sistema nico de Sade (SUS), para atender comunidades rurais carentes, so repartidas de forma desigual (ou mal administradas!), muitas famlias assentadas carecem de trabalho, renda e sade. Principalmente no quesito sade, os assentamentos conguram um contexto de vulnerabilidade social, pois evidencia-se a total carncia e a precariedade, no apenas dos servios de sade, como da prpria informao dos interessados sobre o setor. Assim sendo, as famlias recorrem a alternativas populares e naturais para atendimento primrio de suas necessidades/enfermidades.
472
Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil
O presente trabalho foi desenvolvido no Assentamento da Reforma Agrria Domingos de Carvalho, localizado no municpio de Rio Negrinho, planalto norte de Santa Catarina. Atravs de um levantamento etnobotnico e etnofarmacolgico, foi realizado um estudo estabelecendo-se um quadro demonstrativo das doenas constatadas na comunidade-alvo, espcies freqentemente utilizadas, forma de aquisio (comrcio, doao, etc.), freqncia de uso e formas de preparo. As informaes coletadas foram relacionadas quelas disponveis na literatura tcnico-cientca como forma de validao das prticas toterpicas. Esta abordagem analtica visa gerar subsdios, levando-se em conta as aspiraes da populao do assentamento, para propostas e aes produo de toterpicos, corroborando promoo da sade e a melhoria da qualidade de vida dos assentados.
Justicativa
A regio a qual o presente trabalho refere, caracteriza-se por apresentar o menor ndice de Desenvolvimento Humano do estado IDH. A maioria das famlias assentadas na regio do planalto norte de Santa Catarina, destacando-se para ns deste trabalho de concluso de curso o Assentamento Domingos de Carvalho no municpio de Rio Negrinho, retratam a condio de baixo desenvolvimento produtivo. Via de regra, os assentamentos esto localizados em reas distantes dos centros urbanos escoadores da produo, apresentando diculdades de acesso pela precariedade das estradas, bem como inacessibilidade ao atendimento primrio de sade, educao, cultura e lazer. Tal cenrio condiciona determina uma situao em que as famlias assentadas tm diculdade de reproduzir sua existncia e, no conseguindo produzir para sua prpria reproduo social, utilizam como estratgia para se manter no meio rural o trabalho externo. Ainda, para amenizar a precariedade e inabrangncia do sistema local de sade, essas famlias fazem uso dos recursos naturais disponveis, no caso plantas com virtudes teraputicas, atravs dos conhecimentos acumulados ao longo de geraes pela medicina popular (LECERA, 2008). Segundo registros histricos de diferentes civilizaes e culturas que se sucederam em nosso planeta, o ser humano iniciou o uso de plantas imitando os animais, guiado por instinto, e depois, empiricamente, associando o poder curativo destas s prticas mgicas, msticas e ritualsticas, num processo de seleo contnua de plantas medicinais (CORRA JR. et al., 1991; MING, 1994). Nesse contexto, os estudos relacionados ao saber medicinal popular tm merecido cada vez maior ateno, em virtude da gama de informaes e esclarecimento cincia (SOUZA, 2007). Sabe-se que em torno de 99% da ora brasileira desconhecida quimicamente (GOTTLIEB et al., 1996) e que mudanas no uso da terra, devido desagregao dos sistemas de vida tradicionais que acompanha a devastao do ambiente, destroem o habitat natural das plantas.
473
Muitas espcies correm srios riscos de desaparecer (MING et al, 2002). Cerca de 15 a 17% de todas as espcies medicinais da biosfera foram estudadas cienticamente (SOEJARTO, 1996, citado por SILVA JNIOR, 2003), e 74% de 119 substncias qumicas extradas de plantas e usadas pela medicina foram obtidas atravs da Etnobotnica/ farmacologia (CERNAGEM INFORMA, 1992, citado por SILVA JNIOR, 2003). Assim sendo, a medicina tradicional poderia ser utilizada como base para a pesquisa cientca sobre plantas medicinais, contribuindo com os prossionais da rea de sade no sentido de buscar subsdios introduo de espcies em programas de toterapia na rede de sade (ALBUQUERQUE, 1989). Poderia ainda contribuir para o sistema local de sade e subsidiar a promoo da sade no assentamento, uma vez que, segundo Di Stasi (1996), 80% da populao brasileira, principalmente a de baixa renda, encontra nos produtos de origem natural, especialmente nas plantas medicinais, a nica fonte de recurso teraputico. A situao econmica e a busca de uma melhor qualidade de vida tm constitudo alguns dos principais fatores associados divulgao do uso de plantas para a cura de doenas. Desta forma, torna-se essencial inventariar o potencial medicinal da ora do pas, atravs do resgate do conhecimento popular, para sua preservao e uso sustentvel. Alm disso, a utilizao das plantas medicinais para o tratamento de doenas constitui um vasto campo de pesquisas que pode fornecer importantes subsdios geradores de mudana, reaproximao do homem com a natureza, valorizao e recuperao do saber popular e promoo da sade.
OBJETIVO GERAL
Considerando a importncia do resgate de conhecimentos e saberes sobre plantas medicinais empregadas pelas populaes desde a antiguidade e visando contribuir promoo da sade, este trabalho foi desenvolvido tendo como objetivo realizar o levantamento etnobotnico/farmacolgico de espcies medicinais utilizadas no Assentamento Domingos de Carvalho, no municpio de Rio Negrinho, Estado de Santa Catarina.
METODOLOGIA
4.1. rea de estudo
O assentamento Domingos de Carvalho localiza-se na poro oeste do municpio de Rio Negrinho, localizado no estado de Santa Catarina, regio Sul do Brasil, e encontrase ocialmente parcelado em 34 lotes/famlias, sendo que outras 12 famlias vivem na condio de parentes e agregados, totalizando uma populao de aproximadamente 42 famlias.
474
Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil
A metodologia adotada para tanto consistiu basicamente em 5 etapas: a) denio, de forma participativa, da proposta deste trabalho: A proposta deste trabalho foi denida de forma participativa com a comunidade-alvo. No dia 05/08/2008 transcorreu na sede do assentamento Domingos de Carvalho Rio Negrinho/ SC, uma reunio onde se zeram presentes trs representantes da comunidade, mulheres que atuam como agentes de sade, no qual foi estabelecido o cenrio real e atual do assentamento nas questes referentes sade (patologias freqentes, acesso ao atendimento primrio de sade do municpio, etc.), plantas medicinais (necessidades, conhecimentos, freqncia de uso, etc.) e as aspiraes da populao em relao ao uso e produo de toterpicos no assentamento. Por nal, foi sugerido pelas agentes representantes do assentamento que este trabalho gerasse subsdios para futuras aes ou propostas de implantao de uma farmcia viva, com espcies de plantas medicinais sugeridas pelo conhecimento dos assentados, referenciadas na literatura tcnico-cientca. b) elaborao dos questionrios: partindo de um cenrio pr-estabelecido quanto realidade do assentamento, foram elaborados questionrios semi-estrurados que contemplam questes relacionadas situao scio-estrutural da famlia, sade, toterapia, etc. A famlia foi denida como a unidade amostral deste trabalho. c) aplicao dos questionrios junto s famlias do assentamento: deu-se na forma de dilogo, seguindo um roteiro bsico atravs de pesquisa exploratrio-descritiva envolvendo entrevistas semi-estruturadas. d) pesquisa bibliogrca e anlise dos dados: Esta etapa teve como objetivo, a priori, edicar um embasamento terico para melhorar o aproveitamento da anlise dos dados e fundamentar a elaborao da proposta de seleo de plantas medicinais para a criao de uma farmcia viva. Os dados obtidos, tanto qualitativos quanto quantitativos, foram analisados de forma descritiva, gerando grcos e tabelas atravs do cruzamento dos dados. e) seleo das plantas para criao de uma farmcia viva (horto medicinal): aps a anlise dos dados e conseqente obteno dos resultados, foram sugeridas as plantas medicinais que podem compor a farmcia viva do assentamento. Estas plantas foram selecionadas aps estudo comparativo entre as patologias mais freqentes, indicao medicinal popular, referncia na literatura tcnico-cientca.
RESULTADOS E DISCUSSO
Fitoterapia
A gura 1 revela a forma de utilizao da Fitoterapia na viso das famlias entrevistadas. Foram sugeridas quatro formas diferentes de emprego, conforme descrito abaixo.
475
Figura 1. Forma de utilizao da Fitoterapia no assentamento Domingos de Carvalho Rio Negrinho/SC 2008.
O emprego da Fitoterapia como primeira forma de tratamento foi relatada por 21 das 30 famlias entrevistadas, ou seja, 70% dos assentados buscam nas plantas medicinais o tratamento primrio de suas enfermidades. Esse nmero signicativo e comprova que utilizao de plantas medicinais uma prtica comum entre a populao em estudo. Por outro lado, a gura tambm destaca que apenas uma famlia recorre toterapia como nica forma de tratamento. Este fato advm da existncia de uma nica famlia no assentamento com descendncia tnica indgena, que por razes culturais recorre somente s plantas disponveis na oresta para a cura de seus males. Cabe ressaltar tambm que esta famlia que, utilizando-se dos seus saberes medicinais seculares, auxilia a comunidade quando necessrio.
Fonte das plantas medicinais utilizadas pelas famlias do assentamento Domingos de Carvalho.
O questionrio aplicado demonstrou como fontes das plantas medicinais a aquisio, o cultivo prprio e a doao. Quando entrevistadas, as famlias puderam optar por uma destas trs formas e os resultados esto mostrados na gura 2.
Figura 2. Fontes das plantas medicinais citadas pela populao do assentamento Domingos de Carvalho Rio Negrinho/SC 2008.
476
Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil
De forma bastante signicativa, a gura 16 revela que 94% das famlias tm como fonte de plantas medicinais o cultivo prprio, notadamente atravs de hortas domsticas. Este fato explicado tendo em vista a tradio que essas famlias mantm de utilizar as plantas medicinais para a cura de seus males/distrbios mais corriqueiros. Em funo do acima descrito, importante destacar a tradio do uso de plantas medicinais pelas famlias do assentamento, mesmo que estas sejam cultivadas, compradas ou adquiridas por doao. Desde a antigidade e ao longo de geraes, as populaes foram criando, conforme suas necessidades e conhecimentos, inmeras maneiras/formas de se utilizar ou extrair das plantas medicinais o seu potencial curativo o princpio ativo. Os chs, na forma de decocto ou infuso, certamente so os mais utilizados. O registro da forma de preparo tambm tem grande importncia em um levantamento etnobotnico. Assim, dentre as formas de preparo, o ch (decocto ou infuso) foi citado por 29 famlias como sendo a forma mais comum de utilizao. No preparo das variadas formas de utilizao das plantas medicinais pelas famlias do estudo, vrios tecidos/rgos so usados. Notou-se que as folhas so a parte mais utilizada com 27 citaes, seguido de or e casca com 15 e 5 citaes, respectivamente.
5.1. Levantamento etnofarmacolgico 5.1.1. Plantas medicinais resgatadas do conhecimento popular das famlias do assentamento.
Do amplo conhecimento das famlias assentadas acerca das plantas e suas virtudes teraputicas, 33 espcies foram sugeridas como sendo amplamente empregadas na cura de diversos males. De igual forma, para as 33 espcies sugeridas pela populao desse estudo, foi buscada na literatura a identidade botnica, como nome cientco e diviso por famlia. Tais informaes so compiladas e mostradas na tabela 1, considerando informaes como o nome popular, a parte da planta utilizada e a indicao teraputica provinda do conhecimento popular dos assentados, com respaldos sugeridos pela literatura(1).
Lorenzi, H., Matos, F.J.A. 2002. Plantas Medicinais no Brasil: nativas e exticas. Instituto Plantarum, Nova Odessa SP. 512 pp.
477
Tabela 1. F amlias/nome cientco e popular, partes utilizadas, indicao popular de uso referenciada na literatura de espcies medicinais utilizadas tradicionalmente pela populao do Assentamento Domingos de Carvalho - Rio Negrinho/SC 2008.
Famlia/ Nome cientco APIACEAE
Foeniculum vulgare Mill. Erva-doce Frutos Distrbios gastrointestinais, menstruais/combater clicas/lactao/antifngico.
Nome popular
Parte utilizada
ARISTOLOCHIACEAE
Aristolochia triangularis Cham. Cip-mil-homem Folhas e ramos Diurtica/estomquica/diarria pesada/ asma/febre/palpitaes/ afeces hepticas e renais/gases/gota/TPM.
ASTERACEAE
Achillea millefolium L. Mil folhas Inores-cncias e folhas Flores e planta inteira Planta inteira Folhas e rizomas Diurtica/antiinamatria/cicatrizante/ afeces das vias respiratrias/diarria/febre/ contuses/ferimentos/dores musculares/ clculo renal/ estimulante das funes digestivas/ dores reumticas/clicas menstruais e renais. Problemas gstricos/clicas nervosas/ antiinamatrio/analgsico/sedativo/diarria/ digestivo/relaxante muscular gastrointestinal/ contracncer/antivirtica HIV/epilepsia. Distrbios da digesto, fgado e vesicula biliar/diurtica/carminativa/antipirtica. Analgsica/antiespasmdica/dores reumticas/ febre/anemia/clicas intestinais e menstruais/digestiva. Digestivo/tnico/sedativo/gases/clicas/ estimulante do apetite/ cicatrizao/inamao boca/ antivirtico herpes. Estomquica/cicatrizante/curativa de ferimentos, escoriaes, traumatismos e contuses. / TXICA PARA USO INTERNO. Vermfuga/amargo-tnico/abortiva/dor de dente/ estimulante. / MULHERES GRVIDAS NO DEVEM TOMAR ABORTIVA. Diurtica/gripe/bronquite/tosses persistentes/ clculos renais/afeces da pele/dores musculares.
Achyrodine satureioides (Lam.) DC Artemisia absinthium L. Artemisia vulgaris L. Chamomilla recutita (L.) Rauschert Solidago chilensis Meyen Tanacetum vulgare L. Vernonia polyanthes Less.
Flores
BORAGINACEAE
Symphytum ofcinale L. Confrei Folhas e razes Desenteria/inamaes/tosse/bronquite/ferimentos/ Fraturas/queimaduras/cicatrizante/antiinamatria/ Antimicrobiano/antiirritante/reumatismo. / PODE SER TXICO EM ALTAS DOSES.
CELASTRACEAE
Maytenus ilicifolia Reissek Espinheira Santa Folhas Problemas estomacais/antitumoral/ anti-ulcerognica/laxante/eliminar toxinas/ recomposio da ora intestinal/cancer de pele.
CHENOPODIACEAE
Chenopodium ambrosioides L. Erva de Santa Maria Folhas Estomquica/anti-reumtica/anti-helmntica/contuses e fraturas.
CURCUBITACEAE
Sechium edule (Jacq.) Sw. Chuchu Planta inteira Diurtica/hipotensora/remineralizante/afeces renais.
EUPHORBIACEAE
Phyllanthus tenellus Roxb. Quebra-pedra Folhas Diurtico/clculos renais/relaxamento dos ureteres/ao analgsica. / PODE SER TXICO EM ALTAS DOSES.
LAMIACEAE
Mentha pulegium L. Mentha x villosa Huds Ocimum selloi Benth. Poejo Hortel Alfavaca anis Folhas Folhas Folhas e inorescncias Problemas digestivos/diurtica/resfriados/ anticatarral/ hipotensor/cardiotnico/bronquite/ afeces da pele. / EM ALTAS DOSES ABORTIVO E HEPATOTXICO FGADO. Antivomitiva/vermfuga/estomquica. Digestivo estomacal/eliminar gases/gastrite/ antivomitiva/tosse/bronquite/gripe/febre/ resfriados.
478
Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil
Manjerona
Estimulante do sistema nervoso/analgsico forte/ estimilante digesto, da atividade uterina/ expectorante brando/gripes e resfriados/ atulncia/distrbios estomacais/clicas menstruais/ bronquite/asma/dores musculares. Males do fgado/problemas digestivos/ao hipossecretora gstrica/controle gastrite/ azia/ ressaca/estimulante do apetite e da digesto. M digesto/gases/dor de cabea/fraqueza/memria fraca/hipertenso/perda apetite/ reumatismo/protetor heptico/antitumoral/cicatrizante/antimicrobiano/ diurtico/antiinamatrio intestinal/cistite/ hemorridas. / EM ALTAS DOSES TXICA E PODE CAUSAR MORTE.
Boldo
Rosmarinus ofcinalis L.
Alecrim
Folhas
LILIACEAE
Allium sativum L. Alho Bulbos (dentes) Verminoses/gripe/trombose/infeces da pele e mucosas/antibacteriano/antioxidante/ hipotensor/cardioprotetor/hipoglicemiante/ antitumoral/colesterol.
LYTRACEAE
Cuphea carthagenensis (Jacq.) J.F. Macbr Sete sangrias Planta inteira Diurtica/laxativa/hipotensora/palpitaes/irritao das vias respiratrias/ insnia/ nervosismo/ depurativa sangue/afeces da pele/ativador da circulao e funo intestinal/ estimulante da contrao muscular lisa. / NO RECOMENDADA PARA CRIANAS.
MALVACEAE
Malva sylvestris L. Malva Folhas, ores e frutos Inamaes/bronquite/asma/tosse/gases/laxativa/ afeco da pele, boca e garganta/ contuses/ferimentos/picadas e mordidas de insetos.
MELIACEAE
Cedrela ssilis L. Cedro Folhas e casca Febre/adstringente/vermfuga/anti-reumtica/dores no corpo/gripes e resfriados.
MYRTACEAE
Eucalyptus globulus Labill. Eucalipto Folhas Anticatarral/gripe/congesto nasal/sinusite/laringite/anti-inamatoria. / CUIDADO COM FORTE INALAO PARA CRIANAS.
PAPAVERACEAE
Chelidonium majus L. Figatil Folhas Depurativa/antiinamatria/fgado/estmago/ vesicula/laxativa/clculos biliares/colesterol/ febre/bronquite/analgsico fraco/ antibacteriano/ anticancergeno/imunoestimulante. / NO DEVE SER ADMINISTRADO POR GRVIDAS/ EFEITOS COLATERAIS EM ALTAS DOSES.
PLANTAGINACEAE
Plantago australis L. Transagem Diurtica/antidiarreica/expectorante/hemosttica/ Folhas e sementes cicatrizante/infeces das vias respiratrias/ bronquite/lceras ppticas/laxante/ depurativo/ afeces da pele/feridas/queimaduras/hipertenso.
POACEAE
Cymbopogon citratus (DC) Stapf. Capim limo Folhas Calmante suave/antimicrobiano/analgsico fraco/clicas uterinas e intestinais/nervosismo.
RUTACEAE
Citrus aurantium L. Laranjeira Folhas casca fruto e ores Digestiva/expectorante/hipotensora/indigesto/ calmante suave/insnia/gripe/febre/resfriado/ tosse/taquicardia/clica de bebs/ reumatismo.
VERBENACEAE
Lippia alba (Mill.) N.E. Br Stachytarpheta cayennensis (Rich.) Vahl Erva - cidreira Folhas Folhas e parte area Calmante/analgsico/sedativo/clicas uterinas e intestinais/nervosismo. Tnico estomacal/estimulante gastrointestinal/febre/diurtico/problemas hepticos/ anti-helmntico/diarria/gripe/feridas.
Gervo
ZINGIBERACEAE
Zingiber ofcinale Roscoe Gengibre Rizomas Asma/bronquite/estimulante digestivo/inamao garganta/antivomitiva/ antiinamatria/ antireumtica/antiviral/antitrombose/cardiotnico/ antialrgica/antitussgena/ protetor do estmago.
Das informaes sobre as plantas usadas como remdio, contidas na tabela acima, vericou-se que a maioria destina-se ao tratamento de gripes e resfriados (40%), dor de
479
barriga e garganta (ambas 27%), febre (25%), infeces em geral (24%) e dor de cabea, distrbios estomacais e ferimentos (21%). Constatou-se que a planta com maior nmero de indicaes pelas famlias foi a Chamomilla recutita (L.) Rauschert (camomila). Essa planta, com uso amplamente difundido no assentamento, foi citada por 23 das 30 famlias entrevistadas, sendo usada em sintomas/distrbios como dor de barriga, dor de cabea, dor de garganta, gripes e resfriados, febre, dor de estmago, nervosismo, sinusite, diarria, dores na coluna, alm de ser usada como antibitico. A literatura diz que, dentre os constituintes desta espcie, destacam-se polissacardeos com propriedades imunoestimilantes(2) e os teres bicclicos com atividade espasmoltica, avonides de ao bacteriosttica e tricomonicidas(3), alm de apigenina que apresenta propriedades ansioltica e sedativa(4). Nesse sentido, as indicaes citadas pelas famlias do assentamento so raticadas pela literatura, comprovando a eccia teraputica de Chamomilla recutita (L.) Rauschert. Levando-se em conta somente as espcies de plantas medicinais referentes s famlias botnicas mais citadas (Asteraceae, Lamiaceae e Verbenaceae), a populao do assentamento poderia suprir sua necessidade de atendimento primrio para as patologias mais corriqueiras atravs da toterapia. Dessa forma, as aspiraes da populao quanto ao uso e produo de plantas medicinais seriam alcanadas, pois os prprios assentados estariam promovendo, de forma natural e acessvel, a sade dentro do assentamento.
5.2. Seleo de plantas medicinais para criao de uma Farmcia Viva. 5.2.1. Seleo de plantas medicinais segundo as patologias mais freqentes no assentamento
Tomando-se por base a tabela 2, que destaca a freqncia dos distrbios mais comuns nas famlias do assentamento, juntamente com a tabela 1, acima, que compila dados do conhecimento popular e da literatura especca, foram selecionadas 23 espcies de plantas medicinais. Com isso, atende-se a um dos objetivos especcos deste trabalho, i.e., selecionar plantas medicinais para criao de uma farmcia viva (horto medicinal), tomando por base as espcies medicinais derivadas do conhecimento tradicional dos assentados e o respaldo das destas junto literatura tcnico-cientca am, contemplando as necessidades primrias de sade entre os sintomas de patologias mais freqentes.
2 3 4
Sousa, M.P., M.E.O. Matos, F.J.A. Matos et al. 1991. Constituintes qumicos de plantas medicinais brasileiras, Imp. Universitria/UFC, Fortaleza, 416 pp. Kedzia, B. 1001. Antimicrobial activity of chamomile oil and its components. Herba Pol., v.37, n. 1, p. 29-38, In: Chem. Abstr., v.116:158677z. Viola, H., C. Wasowski, M. Levi-de Stein. 1995. Apigenin, a component of Matriarca recutita owers, in a central benzodiazepine receptors ligand with anxiolytic effects. Planta Med., v.61, n. 3, p213-6.
480
Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil
Tabela 2. D istrbios freqentes na populao do assentamento Domingos de Carvalho Rio Negrinho/SC 2008.
Sintomas de Distrbios freqentes Gripes/resfriados Dor de cabea Febre Dor de barriga Dor de garganta Dores na coluna Verminose Bronquite Dores musculares Dor de estmago N famlias 30 25 20 19 14 11 9 7 7 5 Frequncia 100% 83,3% 67% 63,3% 47% 37% 30% 23,3% 23,3% 17%
Em resumo, so descritas na tabela 2 as freqncias dos distrbios mais comuns entre a populao do assentamento. Os problemas que aigem as vias respiratrias so os mais freqentes entre a populao (100% das famlias indicaram ter algum membro que sofre de gripes/resfriado, bronquite ou dor de garganta com freqncia Tabela 6). Assim, para esse distrbio, foram selecionadas 9 espcies de plantas medicinais, conforme mostra a tabela 3 abaixo. Justica-se a seleo de um nmero maior de espcies medicinais tendo-se em vista que esse distrbio o que mais aige a populao, quando comparado s outras patologias.
Tabela 3. E spcies de plantas medicinais selecionadas segundo os distrbios mais freqentes na populao do assentamento Domingos de Carvalho Rio Negrinho/SC - 2008.
Problemas nas vias respiratrias (gripes e resfriados; dor de garganta; bronquite)
Achillea millefolium L. (mil folhas) Allium sativum L. (alho) Citrus aurantium L. (laranjeira) Eucalyptus globulus Labill (eucalipto) Malva sylvestris L. (malva) Mentha pulegium L. (poejo) Ocimum selloi Benth. (alfavaca anis) Origanum manjorana L. (manjerona) Zingiber officinale Roscoe (gengibre)
Febre
Achillea millefolium L. (mil folhas) Cedrela fissilis L. (cedro) Chamomilla recutita (L.) Rauschert (camomila) Citrus aurantium L. (laranjeira)
Dores na coluna
Chamomilla recutita (L.) Rauschert (camomila) Achillea millefolium L. (mil folhas) Achyrodine satureioides (Lam.) DC (macela)
Dores musculares
Achillea millefolium L. (mil folhas) Achyrodine satureioides (Lam.) DC (macela) Cuphea carthagenensis (Jacq.) J.F. Macbr (sete sangrias) Origanum manjorana L. (manjerona) Vernonia polyanthes Less. (assa peixe)
Verminoses
Allium sativum L. (alho) Chenopodium ambrosioides L. (erva de santa maria) Mentha x villosa Huds (hortel)
481
Nesse contexto, um amplo espectro de plantas medicinais contendo espcies promissoras para a criao de uma farmcia viva sugerida, constituindo um instrumento de atendimento das necessidades bsicas de tratamento de algumas patosiologias e, conseqentemente, promovendo a sade e a melhoria da qualidade de vida.
CONCLUSO
O uso e cultivo de plantas com virtudes teraputicas acaba reetindo positivamente na reaproximao do homem com a natureza, uma vez que se recupera valores e saberes inerentes as plantas medicinais, acumulados de gerao em gerao ao longo dos sculos. As doenas mais comuns constatadas em todas as faixas etrias da populao referem-se a distrbios nas vias respiratrias, com destaque para gripes e resfriados. Cabe ressaltar que esta questo est ligada a eminente poluio atmosfrica gerada pelas indstrias de papel e celulose presentes na regio. Foram resgatadas do conhecimento popular 33 espcies de plantas medicinais, como sendo amplamente empregadas pela populao na cura de seus males mais comuns. Desse conjunto total de plantas citadas, foram selecionadas 23 espcies para a criao de uma farmcia viva, levando-se em conta as doenas mais corriqueiras. Alm disso, para as 23 espcies selecionadas, foi constatado que a mesma indicao medicinal popular encontra-se na literatura especca, validando dessa forma seu uso teraputico. Nesse contexto, esse trabalho contribuiu, de forma signicativa, para a preservao desse patrimnio cultural, resgatando do conhecimento das famlias assentadas saberes sobre o uso de plantas medicinais. Alm disso, gerou-se importantes subsdios que podem de fato, promover a sade no assentamento e ainda, incitar a produo de toterpicos visando gerao de trabalho e renda.
REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS
ALBUQUERQUE, J.M. Plantas medicinais de uso popular. Braslia: Ministrio da Educao, 1989. 96p. CORRA JUNIOR, C., MING, L. C., SCHEFFER, M. C. A importncia do cultivo de plantas medicinais, aromticas e condimentares. Sob informa, v.9, n.2, v.10, n.1, p.23-24, 1991. DI STASI, L. C. Plantas medicinais: arte e cincia. Um guia de estudo interdisciplinar. So Paulo: Ed UNESP, 1996. GOTTLIEB, O.R.; KAPLAN, M.A.C.; BORIN, M.R.M.B. Biodiversidade: um enfoque qumicobiolgico. Rio de Janeiro: Editora da UFRJ, 1996. 75p.
482
Resgate, uso e comprovao do potencial teraputico de plantas como ferramenta para a promoo da sade no Assentamento Domingos de Carvalho, planalto norte de Santa Catarina - Brasil
INCRA - Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria. Documentos sobre Reforma Agrria. Braslia: INCRA. 20 LECERA - Laboratrio de Estudos do Campo e Educao da Reforma Agrria. Documentos sobre Reforma Agrria. UFSC/2008. LORENZI, H.; MATOS, F. J. A. Plantas Medicinais no Brasil Nativas e Exticas. So Paulo: Instituto Plantarum, 2002. MING, L. C. Estudo e pesquisa de plantas medicinais na agronomia. Horticultura Brasileira, v. 12, n. 1, p. 3-9, 1994. MING, L. C. et al. Mata Atlntica. In: Vieira, R. F. et al. Estratgias para conservao e manejo de recursos genticos de plantas medicinais e aromticas: resultados da 1 reunio tcnica. Braslia: Embrapa Recursos Genticos e Biotecnologia / IBAMA / CNPq, 2002. p.63. SILVA JNIOR, A. A. Essentia herba: plantas bioativas. Florianpolis: Epagri, 2003. SOUZA, L.F. Recursos vegetais usados na medicina tradicional do Cerrado (comunidade de Bas, Acorizal, MT, Brasil). - Rev. Bras. Pl. Med., Botucatu, v.9, n.4, p.44-54, 2007. VPC/Brasil Tecnologia Ambiental e Urbanismo Ltda. Projeto De Assentamento: Domingos Carvalho. Responsvel Tcnico: Engenheiro - Agrnomo Ricardo Augusto Valle Pinto Coelho. 2006.
483
Pan do Mar. Una experiencia de aplicacin de los postulados de la cultura ecolgica en la industria de conservas de pescado
Eduardo Drmer
Una experiencia de aplicacin de los postulados de la cultura ecolgica en la industria de conservas de pescado. 1. Estado de la industria a comienzos de la dcada. Se trabaja siguiendo mtodos y comportamientos de toda la vida. La innovacin se centraba en aumentar la productividad. Exceso de oferta, reduccin de mrgenes. Escasez de capturas, recurso a pesqueras lejanas. 2. Planteamiento Conciencia de la necesidad de adoptar una postura responsable por parte de la industria en la preservacin de los recursos pesqueros. Reconocimiento de un mercado potencial que reclama productos elaborados respetando el medio ambiente. 3. Estrategia de implantacin. Bsqueda de un socio en mercados ya desarrollados que aportara conocimientos de los mercados de productos bio y tendencias. Contacto con organizaciones medioambientalistas para tratar de disear comportamientos y metodos de trazabilidad que se pudieran denir como sostenibles. Implantar una poltica de comunicacin que permita transmitir a un consumidor concienciado el mximo de informacin posible sobre el producto. 4. Perspectivas actuales y algunas enseanzas Importante presencia en el mercado centroeuropeo Ejemplo para otras empresas que siguen nuestros pasos. Colaboracin con instituciones para jacin de normas reguladoras Colaboracin con organizaciones medioambientalistas en otros campos.
487
488
Partiendo de esto tomamos la decisin de volcarnos en el mercado de productos bio con predominio de los productos locales procedentes de pesqueras tradicionales y envasados de forma tradicional.
Estrategia.
Dado que el mercado interno de productos ecolgicos estaba poco desarrollado decidimos lanzarnos directamente al mercado exterior y concretamente al mercado alemn en el que en aquel momento este segmento ya representaba el 12% de la alimentacin general. A travs de la Camara de Comercio realizamos una serie de prospecciones de mercado y la seleccin de un agente con experiencia en el sector, que aportara el conocimiento de esos mercados, de sus peculiaridades en la distribucin y tendencias de consumo. De su mano se decidieron los productos que se comercializaran, el diseo del envase, el nombre comercial, la logstica, etc, todo sin ideas preconcebidas y procurando adaptarse a las necesidades y gustos peculiares del consumidor centroeuropeo. Desde el primer momento vimos tambin la necesidad de contactar con organizaciones medioambientalistas para conocer sus preocupaciones y tratar de coordinar nuestras polticas de aprovisionamiento de materias primas y mtodos de trazabilidad de manera que pudieran ser compatibles con sus criterios de sostenibilidad. Aqu hay que mostrar nuestro agradecimiento a organizaciones como WWF e instituciones como el CRAEGA que desde el primer momento apoyaron nuestra iniciativa y nos prestaron su colaboracin de manera desinteresada. La tercera preocupacin consista en disear una estrategia de comunicacin que permitiera transmitir al consumidor nal la mayor informacin posible sobre el producto. Aqu contbamos con que el cliente medio de estos productos es una persona concienciada sobre los aspectos medioambientales y exige conocer en detalle la empresa, sus mtodos de fabricacin y polticas medioambientales.
489
Si de nuestra experiencia pueden sacarse algunas enseanzas podran resumirse en los siguientes consejos: Buscar un socio/colaborador/agente a ser posible indgena, conocedor del mercado bio, gustos locales, caractersticas de su distribucin, etc Ser pacientes, hay que tener visin a medio/largo plazo. Solo ahora despus de cinco aos empezamos a ver los frutos de nuestra actividad. Ser serios. Esto se reere a dos aspectos: por un lado el consumidor de este tipo de productos lo que exige por encima de todo es que no le engaen y por ello toda la informacin que se suministre debe ser veraz y comprobable. Por otro lado la distribucin en este sector exige sobre todo rigor en el cumplimiento de los plazos de entrega, suministros asegurados, etc. Hay que tener siempre presente que estos aspectos son tan importantes o ms que el precio.
490
DO FUMO S PLANTAS MEDICINAIS, AROMTICAS E CONDIMENTARES: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria.1
Fernanda Savicki de ALMEIDA2 e Clarilton Edzard Davoine Cardoso RIBAS3
RESUMO
As famlias assentadas da regio Norte de Santa Catarina retratam a condio de baixo desenvolvimento produtivo, j que esto localizadas em reas distantes com diculdades de estradas e acesso sade, educao, escoamento da produo, comunicao, cultura e lazer. Esta situao traz a diculdade de reproduo social dessas famlias, utilizando como estratgia para se manter no meio rural o trabalho externo e o cultivo do fumo como o caso do Assentamento 25 de Maio, localizado no municpio de Santa Terezinha/SC. nesse panorama que o presente estudo se prope a avaliar os desaos e possibilidades reconverso produtiva agroecolgica baseado na produo de PMACs. As PMACs foram pensadas como possvel cadeia fomentadora de transformaes nesses assentamentos, por estarem intimamente vinculadas Agroecologia, resgate da cultura camponesa, promoo da sade popular, entre outros fatores. As famlias do Assentamento 25 de Maio apresentam uma forte contradio interna, uma vez que mesmo fumicultoras, apresentam grande diversidade de cultivos, conhecimento tradicional de PMACs e conscincia poltica. Dessa forma percebe-se que elas querem deixar a fumicultura e possuem prticas e valores culturais sucientes para iniciar o processo de reconverso produtiva agroecolgica baseada nas PMACs. Entretanto imprescindvel a interveno da esfera pblica como fomentadora de outro modelo de desenvolvimento rural fundamentado na agricultura camponesa, Reforma Agrria e Agroecologia. Palavras Chave: Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra - MST; Plantas Medicinais, Aromticas e Condimentares - PMACs; Agroecologia.
1 2
Artigo referente dissertao de mestrado da primeira autora, defendida no Programa de Ps-Graduao em Agroecossistemas, no ano de 2009. Msc. Agroecossistemas, doutoranda do PPGR Recursos Genticos Vegetais Laboratrio de Educao do Campo e Estudos da Reforma Agrria - LECERA/Centro de Cincias Agrrias - CCA/Universidade Federal de Santa Catarina UFSC. Contato: fernanda_savicki@hotmail.com. Prof. Dr. do Programa de Ps-graduao em Agroecossistemas LECERA/CCA/UFSC ccribas17@hotmail. com.
491
Introduo
O objetivo fundamental do processo de Reforma Agrria sustentado na Poltica Nacional de Reforma Agrria (PNRA) garantir vida digna populao rural atravs da atividade agrcola voltada produo de alimentos. Concepo essa corroborada pelo MST no conjunto de sua organizao. Entretanto, alguns assentamentos tm como atividade agrcola principal culturas no alimentcias como o caso do Assentamento 25 de Maio, localizado no municpio de Santa Terezinha/SC, essencialmente fumicultor. Os fatores que levaram esse e outros assentamentos de Reforma Agrria a buscar esse tipo de atividade esto vinculados, entre outros, ao processo histrico de desenvolvimento econmico da regio em que foram estabelecidos e o perodo de criao desses assentamentos. A regio do Planalto Norte Catarinense, na qual se insere Santa Terezinha, possui os municpios de menor IDH do estado. nesse panorama que o presente documento se prope a avaliar os desaos e possibilidades reconverso produtiva agroecolgica baseado na produo de Plantas Medicinais, Aromticas e Condimentares (PMACs). As PMACs foram pensadas como possvel cadeia fomentadora de transformaes nesses assentamentos, por estarem intimamente vinculadas Agroecologia, resgate da cultura camponesa, promoo da sade popular, autonomia das famlias assentadas. As famlias assentadas do 25 de Maio foram o objeto desse estudo por representarem uma forte contradio interna, uma vez que mesmo fumicultoras, apresentam grande diversidade de cultivos, prticas agrcolas alternativas, conhecimento tradicional de PMACs e conscincia poltica.
492
Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria
acertos (SILVA JUNIOR, 2003). A anlise de Fonte (2004) refora a idia de Silva Jnior, porm vai mais a fundo, pois trata da mudana paradigmtica, onde todo esse acmulo perde sua importncia:
Toda uma prtica e conhecimento milenares, testados e consolidados pela prpria observao in vivo de todos os efeitos medicinais e colaterais (inclusive letais), consolidados inclusive pela prtica mdica, gerao aps gerao, foram deixados de lado, na expectativa de se encontrar, por meio de um conhecimento que acabava de nascer, a soluo para todos os males. Na literatura tcnica da rea isto foi denominado de resoluo tecnolgica de vida, ou seja, para tudo, na vida, poderia haver uma soluo tecnolgica. Em outras palavras isto pode ser entendido como industrializao da sade. Muito parecido com a conhecida revoluo verde, da rea da agricultura, ocorrendo inclusive concomitantemente (Fonte, 2004).
A inuncia desse novo paradigma baseado no mtodo cientco tornou-se um ganho para a humanidade em relao Medicina, j que possibilitou a sntese dos compostos orgnicos, culminando no desenvolvimento de muitos medicamentos, possibilitando at mesmo o tratamento de doenas at ento incurveis (LOPEZ, 2006). Evidentemente, esse avano no desenvolvimento de medicamentos contribuiu com a melhoria da qualidade e aumento da expectativa de vida, gerando certo entusiasmo em torno dos tratamentos base de medicamentos sintticos e ndando na marginalizao dos tratamentos naturais com o base de PMACs. Entretanto, a partir da maior apropriao de conhecimentos acerca da Qumica Medicinal e da prpria Medicina, perceberam-se as contradies atravs da sntese dos compostos. No se conseguiu sintetizar compostos sucientes para tratar de todas as doenas e, ao mesmo tempo, inmeros efeitos adversos foram diagnosticados com o uso dessas substncias, provocando at mesmo o surgimento de novas doenas (FONTES, 2004; LOPEZ, 2006). Apesar da intensa produo de medicamentos sintticos para um grande nmero de enfermidades, 80% da populao mundial no tem acesso assistncia farmacutica (OMS, 2000; SILVA JUNIOR, 2006; CARVALHO et al., 2008). Esse dado indica a fragilidade da sade no mundo, onde mais ou menos 4,5 bilhes de pessoas no tem acesso no s aos frmacos sintticos em si, mas a todo o recurso, pesquisa e tecnologia desenvolvidos e aplicados nesse setor. Para essas pessoas a alternativa o uso das plantas medicinais, principalmente populao camponesa. O Brasil um dos pases considerados como megadiversos. Sua diversidade gentica vegetal atinge mais de 55.000 espcies catalogadas, estimando mais de 400.000 no total (NODARI; GUERRA, 1999). paradoxal o fato de as PMACs brasileiras serem consideradas altamente promissoras, e as informaes sobre elas insignicantes (SIMES; SCHENKEL, 2002).
493
A produo de PMACs no Brasil e no restante do mundo envolvida por um fenmeno singular: as PMACs no integram, na totalidade de sua produo, a esfera do mercado. Muito do que se produz gira atravs de doaes, permuta, produo artesanal para consumo familiar, ou seja: apenas parcialmente as PMACs circulam no mercado formal. De acordo com Mazza et al. (1998), os problemas relacionados falta de informao sobre PMACs vo desde a ocorrncia, uso e mercado dessas espcies, alcanando todos os setores do processo produtivo. Os autores Guanziroli et al. (2001), identicaram 29 sistemas de produo familiar no Brasil, categorizando diferentes arranjos produtivos. No entanto, as PMACs, tanto o cultivo quanto o extrativismo no apareceram como componentes de nenhum desses sistemas de produo considerados. Uma das conseqncias dessa situao, que os dados estatsticos de produo e consumo de PMACs ou inexistem, ou so imprecisos, ou ainda defasados. Mesmo sem o desenvolvimento adequado da cadeia produtiva de PMACs, Pereira Filho (2001), corroborado por Lorenzani; Lorenzani; Batalha (2004) acreditam que uma grande alternativa produtiva para a agricultura familiar. A produo de PMACs no necessita de grandes reas, ao contrrio, devido necessidade de cuidados que essas plantas requerem, muito mais interessante que seja exercida em pequenas reas. Incentiva tambm a diversicao do espao produtivo, gerando renda durante todo o ano e otimizando a rea, j que podem e devem ser plantadas prximas. Entretanto, o aspecto mais relevante em torno das PMACs o sistema de produo que, coerentemente, deve ser agroecolgico. Outra situao em que as PMACs favorecem a sustentabilidade desses sistemas agrcolas e ambientais est no fato de que muitas das espcies mais utilizadas so nativas, encontradas e coletadas somente em reas ainda cobertas com vegetao tambm nativa, so plantas endmicas. Portanto, o cuidado e manuteno desses espaos condio primeira para utilizao de determinadas plantas.
494
Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria
entre todas essas expresses a idia de estilos de agricultura menos agressivas ao meio ambiente, contudo sua prtica no necessariamente atinge esse propsito. As agriculturas de base agroecolgica devem ser capazes de atender, de maneira integrada, aos seguintes critrios segundo Gliessman (2005) e Caporal; Costabeber (2007): Baixa dependncia de insumos externos; Uso de recursos renovveis localmente acessveis; Utilizao dos impactos bencos ou benignos do meio ambiente local; Aceitao e/ou tolerncia das condies locais; Manuteno, em longo prazo, da capacidade produtiva; Preservao da diversidade biolgica e cultural; Utilizao do conhecimento e da cultura da populao local; Produo de mercadorias para consumo interno e para exportao. Para o Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra MST, a Agroecologia ultrapassa a discusso simplista de mudana na matriz tecnolgica para uma ferramenta de resistncia e luta contra o Capitalismo no campo e na cidade. Todas as atividades, aes e polticas colocadas em prtica, nacionalmente, nessa ltima dcada, resultaram ao MST uma grande diversidade de experincias de base agroecolgica em seus assentamentos. Muitas dessas experincias j trabalham o manejo dos agroecossistemas e das paisagens num enfoque mais integrado e articulado, na perspectiva de resistncia camponesa.
A Cadeia Produtiva de Fumo e seu impacto nos Assentamentos de Reforma agrria do Sul do Brasil
De acordo com Carvalho (2006), a produo de tabaco no mundo tem declinado ao longo dos ltimos quinze anos entre os principais produtores, chegando a diminuir 13,2% na quantidade produzida. Segundo dados da FAO (2003), somente nos pases ditos desenvolvidos a produo diminuiu, enquanto que se percebe um acrscimo de produo em alguns pases em desenvolvimento. Essa diminuio da produo nos pases desenvolvidos na ordem de 31%, e o aumento nos pases em desenvolvimento chega a 128%. O Brasil tem tido um alto crescimento de sua produo. De acordo com os dados da AFUBRA (2009), o montante de 2008, vericado na tabela abaixo, foi produzido por um total de 180.520 produtores brasileiros. O acrscimo na produo levou o Brasil a segundo maior produtor mundial j em 2000 e primeiro lugar em exportaes desde 1993 (CARVALHO, 2006).
495
A regio Sul a maior produtora de fumo do Brasil, detendo 96,9% da produo atual, sendo Santa Catarina o segundo estado em produo, com 230.627 toneladas, o que representou 27,1% da produo total do pas no ano de 2008. A regio Norte Catarinense aportou 68.475 t de fumo em folhas no ano de 2007 ao estado de Santa Catarina, das quais 10.494 t foram produzidas no municpio de Santa Terezinha. Destaca-se a importncia desse municpio produo de fumo catarinense, sendo o terceiro entre os dez municpios em produo da cultura (IBGE, 2009). Em 2003, foi rmado o Convnio Marco da Organizao Mundial da Sade Para o Controle do Tabaco. Conta com 168 signatrios, entre eles o Brasil, tornando-o o tratado mais respaldado da histria das Naes Unidas (OMS, 2005). Almeja, fundamentalmente, controlar o consumo de tabaco no mundo. Para isso, o convnio considerou uma gama de medidas atuantes nos diversos setores vinculados ao tabaco, desde sua produo at o consumidor nal, entendendo a importncia da reduo da demanda, assim como do abastecimento. Fez-se a meno a esta conveno da ONU, para trazer ao centro da reexo a idia de que a substituio do plantio de fumo por alimentos limpos representa uma preocupao de um grande conjunto de pases. Os dados apresentados anteriormente sobre a produo de fumo no Brasil sugerem uma aguda contradio com este acordo internacional. A produo de tabaco no Brasil aumentou 30% em 2004, mantendo essa mdia nos anos subseqentes. Portanto, questionam-se os limites polticos da implementao prtica desta, frente aos poderosos interesses que se ocultam sob a produo de tabaco. Destaca-se que informaes associadas aos riscos sade pelo consumo de tabaco so amplamente difundidas e podem ser acessados atravs da base de dados de organismos como a FAO, a OMS e o Ministrio da Sade; frente a essa situao, vrias medidas tm sido tomadas. Por outro lado, informaes relacionadas aos riscos ambientais, sociais e sade das pessoas envolvidas na produo do tabaco, ainda so escassas. H pouca informao disponvel e a forma de difuso no evidencia o vnculo entre as caractersticas do sistema de produo e os riscos pelo consumo.
496
Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria
importante destacar aqui a sade como um dos fundamentos bsicos s reconverses produtivas, j que essa questo transversal a toda e qualquer discusso sobre desenvolvimento scio-econmico tanto rural quanto urbano. Esse entendimento est baseado na abordagem ecossistmica de Sade que prope a compreenso das complexas interaes entre os componentes dos ecossistemas ou agroecossistemas (IDRC, 2009).
Resultados e discusso
A partir do que foi relatado pelas famlias entrevistadas e tambm do que foi observado durante as visitas e a convivncia no assentamento, construiu-se o diagrama de inuncia do sistema de interesses abaixo. Trata-se de um recurso metodolgico que tem a vantagem de captar sinteticamente o complexo quadro de relaes que envolvem as famlias e os processos de produo.
FIGURA 1: D iagrama de inuncias do sistema de interesses unidade familiar produtora de fumo do assentamento 25 de Maio, atualmente: FIGURA 1: Diagrama de influncias do sistema de interesses unidade familiar
produtora de fumo do assentamento 25 de Maio, atualmente:
Indstrias Transnacionais do Cigarro
IBAMA
Crdito
MDA
Integradoras Fumageiras
INCRA
UFSC Intermedirios
Produo de Fumo
Comrcio Local
de AutoConsumo
Infra-estrutura Prefeitura de Santa Terezinha Reflorestamento SMS SMA Reserva Legal e APP Assentamento 25 de Maio MST
COOPTRASC - ATES
Vale salientar que todos os lotes que produzem fumo tm a mesma Vale salientar que todos os lotes que produzem fumo tm a mesma dinmica, com dinmica, com poucas variaes produtivas que, para essa construo foram poucas variaes produtivas que, para essa construo foram generalizadas no componente generalizadas no componente auto-consumo ou outras geraes de renda. No auto-consumo ou outras geraes de renda. No Assentamento 25 de Maio, das 51 famlias Assentamento 25 de Maio, das 51 famlias que l vivem 49 tem no fumo a que l vivem 49 tem no fumo a gerao de renda principal. gerao de renda principal. Essa metodologia est baseada na relao das cores, espessura das linhas e setas, sentido das setas e tamanho do crculo. Assim, cores convergentes indicam sistemas de empatia, cores pretas indicam sistemas que, de certa forma, no influenciam nem so influenciados pelo sistema principal e cores vermelhas sistemas divergentes. Mesma lgica para os demais. De imediato, analisando apenas o sistema de interesses Unidade Familiar
497
Essa metodologia est baseada na relao das cores, espessura das linhas e setas, sentido das setas e tamanho do crculo. Assim, cores convergentes indicam sistemas de empatia, cores pretas indicam sistemas que, de certa forma, no inuenciam nem so inuenciados pelo sistema principal e cores vermelhas sistemas divergentes. Mesma lgica para os demais. De imediato, analisando apenas o sistema de interesses Unidade Familiar Produtora de Fumo, o que est ntido que o interesse da famlia est voltado, quase que inteiramente produo de fumo, pois esta a geradora da renda. As outras atividades so exercidas, na medida em que o fumo permite tempos vagos. O risco econmico claramente priorizado frente idia de que esto expostos a outros riscos graves seja na sade, seja no ambiente, para motivar atitudes preventivas como tambm a mudana de atividade. Todas as famlias entrevistadas deixariam de produzir o fumo, contudo o retorno econmico que aparentemente a atividade gera o fator que no permite a sada. Outra condio que est associada e d mais credibilidade ao risco econmico apontada pelas famlias, a falta de estrutura e opes ao desenvolvimento de outras atividades. Numa primeira anlise do sistema unidade familiar e os demais sistemas pertencentes ao seu ambiente, relao famlia-integradora merece destaque. A inuncia exercida pela integradora4 na dinmica das famlias assentadas a mais forte, no entanto, a inuncia exercida pela famlia na integradora a mais fraca, quase nula. O que importante ser ressaltado dessa gura os sentidos das setas roxas que se referem ao sistema de interesses nas relaes sociais. A famlia exerce pouca inuncia nos outros sistemas que compem o seu ambiente, enquanto esses, entretanto, inuenciam-na muito. A relao da famlia com o Instituto Nacional de Colonizao e Reforma Agrria (INCRA), como pode ser vericada na gura, unilateral, ou seja, quando se trata apenas da unidade familiar, no h inuncia exercida desta para o rgo pblico. importante salientar que o comrcio local gera uma relao de dependncia ainda maior entre as famlias e a fumicultura. Como a regio , historicamente, fumageira e a economia do municpio dinamizada pelo fumo, muitas relaes de comrcio so determinadas por essa produo.
Empresas integradoras so as que realizam contrato de integrao com os agricultores. Este contrato baseia-se na garantia de compra e venda do produto. O importante a ser ressaltado aqui que essa forma de comercializao, apesar da aparente vantagem ao agricultor, s benecia a empresa integradora. So intermedirias entre o produtor e as indstrias transnacionais do tabaco. Maiores informaes sobre os problemas relacionados com os processos de integrao do fumo no Brasil, consultar ALMEIDA, F. S. (2009).
498
Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria
Apesar de toda inuncia que o fumo exerce nessas famlias assentadas, fatores que envolvem valores culturais e polticos determinam a dinmica de funcionamento das suas unidades familiares.
A diversicao produtiva uma caracterstica da produo camponesa, principalmente no que se refere produo de auto-consumo. Todas as famlias possuem grande diversidade produtiva. Como fonte de renda complementar ao fumo, encontra-se o milho e feijo entre todas as famlias entrevistadas, e o leite e derivados entre cinco delas. Outras produes como erva-mate, hortalias, frutas e derivados, s geram renda a um nmero pequeno de famlias e a quantidade comercializada pouca. No entanto, um fator imprescindvel para viabilizar e/ou fortalecer essas outras cadeias ainda no foi atendido a comercializao. A regio onde est localizada o assentamento tradicional e fundamentalmente fumageira, o fumo foi o elemento desenvolvimentista daqueles municpios, logo agroindstrias demandantes de outros produtos so muito escassas na regio e so poucas as empresas compradoras de gros. Aliado a esse fator inclui-se a condio precarssima de acesso ao municpio. O escoamento da produo dicultado ainda mais por esse fator. Conscientemente as famlias do Assentamento 25 de Maio no praticam manejos agroecolgicos. Para elas o entendimento de Agroecologia ainda est muito atrelado a no utilizao de insumos de sntese qumica e agrotxicos. Entretanto muitas atividades, na forma como so conduzidas, podem apontar para a produo de alimentos com base agroecolgica. Todavia para ser considerado Agroecologia, ainda falta compreenso, absoro da proposta, apenas a prtica no provoca a compreenso. Identicar as prticas potenciais facilita a entrada do tema, a discusso e construo da Agroecologia no assentamento, uma vez que as famlias j as desenvolvem, visto que so vantajosas, entretanto no reetem sobre elas. Atravs de todo o processo reexivo sobre as possibilidades de reconverso produtiva, vislumbrou-se um panorama prospectivo orientador para o Assentamento que engajado na proposta das PMACs tem como alvo uma produo agroecolgica diversicada, sendo esta umas das rendas-base. Essa sugesto est fundamentada na reexo terica desenvolvida, apoiada nas necessidades e potencialidades das famlias assentadas. Para enfrentamento a todo o aparato disponibilizado pela cadeia produtiva do fumo, imprescindvel que o desenho produtivo familiar esteja baseado na diversicao. J est mais que comprovado que o investimento em apenas um produto na agricultura camponesa no compensa os riscos da atividade agrcola, que por si s j so altos. Portanto, ter a possibilidade de renda advinda de muitas atividades garante famlia assentada pela Reforma Agrria uma maior estabilidade econmica.
499
FIGURA 2: D iagrama de inuncias do sistema de interesses unidade familiar do assentamento 25 de Maio, numa viso prospectiva. FIGURA 2: Diagrama de influncias do sistema de interesses unidade familiar do
assentamento 25 de Maio, numa viso prospectiva.
MST
Crdito
Famlia
Outros Parceiros Pblicos, Privados e 3 Setor
PMACs Hortalias
COOPTRASC - ATES
AutoConsumo
Reflorestamento
Esse novo diagrama de inuncias tem o objetivo de ilustrar como seriam (ou sero) (ou sero) as novas relaes de interesse entre a famlia e os componentes do as novas relaes de interesse entre a famlia e os componentes do sistema unidade familiar sistema unidade familiar e esse sistema em relao aos demais contidos no seu e esse sistema em relao aos demais contidos no seu ambiente.
ambiente. Num primeiro olhar, fazendo uma comparao o j apresentado, Num primeiro olhar, fazendo uma comparao com o com j apresentado, percebe-se que percebe-se que as relaes tornaram-se mais equilibradas. O que mostra as relaes tornaram-se mais equilibradas. O que mostra maior capacidade maior de interveno capacidade interveno das famlias no seu prprio ambiente. das famlias no seu de prprio ambiente.
Novos sistemas sistemas desapareceram. A relao impactante do surgiram sistema outros de interesses atual apresentado (a relao mais com impactante a do sistema de interesses atual apresentado (a relao com a integradora) desfaz nessa integradora) se desfaz nessa prospeco, dando origem a relaessemais prospeco, dando origem a relaes mais igualitrias e/ou cooperadas. Destaca-se igualitrias e/ou cooperadas. Destaca-se a relao entre a Cooperativa de a relao entre a Cooperativa de Produo Agrcola Dolcimar Luis Brunetto (COOPERDOTCHI)5 e a famlia, uma vez que com a maior participao das famlias na cooperativa, aumentando a inuncia sobre ela, fortalecendo-a, essa cooperativa ter maiores possibilidades de comercializao, relaes mais estveis com alguns segmentos do mercado, trazendo mais segurana s famlias assentadas e cooperadas. J sobre a esfera pblica, importante salientar que as setas no saem apenas de um ou outro rgo especco e sim do sistema como um todo, e principalmente, nas duas direes. Isso porque para a realizao da reconverso produtiva sugerida, a interveno estatal a favor da agricultura camponesa na deve ser fortalecida, possibilitando a presena
5 Cooperativa formada pelos agricultores assentados da regio que engloba tambm o Assentamento 25 de Maio.
500
Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria
de outros rgos e distribuindo mais equitativamente as responsabilidades. Com as famlias e o assentamento fortalecidos, a interveno e contribuio destes nas polticas pblicas j existentes e na elaborao de novas, voltadas s suas reais necessidades passaro a existir e sero efetivas. Nesse sentido, novas possibilidades de parcerias devem ser consideradas tambm, principalmente aquelas que visam o desenvolvimento regional. A partir dos relatos e da observao da dinmica produtiva das famlias envolvidas na produo de fumo, segue-se a anlise da unidade produtiva familiar, no entanto agora relacionada sustentabilidade dessas unidades. Construiu-se o seguinte mapa onde est sistematizado todo o uxo de energia em uma unidade produtiva familiar. Esse exerccio de anlise do uxo de energia o mais importante para identicar o nvel de sustentabilidade, isso porque a procedncia da energia e a ecincia de seu uso que conferem essa propriedade aos sistemas. Salienta-se que no houve nenhuma mensurao ou quanticao dos uxos de energia representados. A gura meramente ilustrativa, as espessuras foram determinadas a partir das informaes colhidas na pesquisa. Os mapas de uxo de energia so importantes principalmente para trabalhos a campo, para melhor visualizao dos assentados.
FIGURA 3: M apa de uxo de energia atual de uma unidade produtiva familiar do Assentamento 25 de Maio, baseada no plantio de fumo.
FIGURA 3: Mapa de fluxo de energia atual de uma unidade produtiva familiar do Assentamento 25 de Maio, baseada no plantio de fumo.
SOL
MST
Crdito PRONAF
Criaes animais
Comrcio Local
Hora/mqui na
Energia Eltrica
Fumo
transferida de um componente para outro. Duas setas destacam-se neste mapa, uma no sentido do componente fumo para o sistema integradora e a outra do
sistema integradora para fora do mapa. A primeira representa todo o acmulo de energia que a produo de fumo necessita, demonstrando a discrepncia
501
A largura das setas laranja indica a quantidade de energia potencial transferida de um componente para outro. Duas setas destacam-se neste mapa, uma no sentido do componente fumo para o sistema integradora e a outra do sistema integradora para fora do mapa. A primeira representa todo o acmulo de energia que a produo de fumo necessita, demonstrando a discrepncia energtica dentro do sistema. A seta direcionada para fora do mapa possui essa caracterstica, j que a funo da integradora de mera intermediao entre os fumicultores e as indstrias transnacionais do cigarro. Assim, toda a energia acumulada no sistema produtivo de fumo simplesmente deslocada para as transnacionais. Outra relao a ser ressaltada entre a fora de trabalho familiar e auto-consumo. A energia disposta da famlia para o auto-consumo menor que a energia gerada deste ltimo componente famlia. Uma grande contradio, uma vez que a maior parte da energia da famlia, inclusive a recebida do auto-consumo gasta no componente fumo.
O fluxo financeiro deve ser destacado tambm, na medida em que toda a de deve energia aotambm, fumo retorna ao sistema em toda forma de O transferncia uxo nanceiro serdestinada destacado na medida em que a transferncia dinheiro. No entanto, grande parte dinheiro quase que automaticamente, de energia destinada ao fumo retorna ao desse sistema em forma de dinheiro. No entanto, grande transferido aalgumas fontes de energia, para novamente fontes prxima parte desse dinheiro quase que automaticamente, transferidoaafornecer algumas de energia, safra do a fumo. para novamente fornecer prxima safra do fumo.
Dentro da perspectiva de produo agroecolgica, a proposta um rearranjo dos rearranjo dos sistemas produtivos visando maior equidade no balano energtico sistemas e, produtivos visando maior equidade no balano e, principalmente, principalmente, priorizando a fotossntese comoenergtico fonte principal de priorizando a fotossntese como fonte principal de abastecimento de energia ao sistema. abastecimento de energia ao sistema.
FIGURA 4: Fluxo de energia dentro da proposta de reconverso produtiva agroecolgica FIGURA 4: Fluxo de energia dentro da proposta de reconverso produtiva sugerida.
agroecolgica sugerida.
SOL
Fora de Trabalho Familiar Reserva Legal Fruta PMACs
Assentame nto 25 de
MS
COOPTRAS C - ATES
Criaes animais
502
que dentro dessa proposta, a presena do Estado como agente fomentador de novas cadeias produtivas, voltadas produo de alimentos para a regio essencial. Para isso, necessrio fortalecer novos canais de escoamento de
Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria
Nessa proposta outros sistemas substituem o sistema fumageira. claro que dentro dessa proposta, a presena do Estado como agente fomentador de novas cadeias produtivas, voltadas produo de alimentos para a regio essencial. Para isso, necessrio fortalecer novos canais de escoamento de produo e potencializar a instalao de agroindstrias e cooperativas, principalmente as de cunho familiar. Parcerias entre as esferas pblicas federal, estadual e municipais devem ser promovidas e estabelecidas visando o acesso das famlias assentadas pela Reforma Agrria aos recursos e polticas pblicas dinamizadoras do desenvolvimento da agricultura camponesa. As sugestes de reconverso produtiva delineadas no mapa caminham de acordo com o que as famlias e o MST, principalmente em sua direo estadual e da Brigada j entendem como opes fumicultura, nas condies do 25 de Maio. Salientam-se as muitas formas de cooperao no trabalho que sero novamente resgatadas, uma vez que a Agroecologia propicia essas relaes. Internamente, o sub-sistema agroecolgico no possui setas indicando o uxo de energia entre os seus componentes. Obviamente a energia ui entre esses componentes, entretanto na lgica da Agroecologia eles no devem ser vistos como componentes individuais que trocam energia e sim, como um componente nico, portanto essa idia de rede ou teia demonstrada no diagrama. As famlias do assentamento 25 de Maio demonstraram uma relao muito forte com as PMACs, foram identicadas 99 espcies entre nativas e exticas, representantes de todos os extratos de vegetao desde rasteiras at arbreas. Observou-se que a dinmica de cultivo nas PMACs no segue uma lgica igual para todas as famlias. Elas so cultivadas tanto em hortas junto com as demais hortalias, como podem ser cultivadas no jardim junto com as ornamentais e at mesmo em um espao reservado somente a elas. Nem todas so cultivadas, muitas so apenas cuidadas nos jardins, pois se tratam de plantas nativas que simplesmente nasceram no lugar certo. A vegetao nativa da regio riqussima em diversidade dessas espcies. As famlias assentadas, alm de cultivadoras das espcies mais conhecidas, so coletoras de outras que so de mais difcil manejo. Mesmo originrias de outras regies de Santa Catarina, as famlias conrmam o interesse pelas PMACs atravs do conhecimento que adquiriram sobre as PMACs nativas do Planalto Norte. Isso revela uma fuso entre o conhecimento tradicional trazido e o conhecimento tradicional local que foi adquirido, construindo um conhecimento novo e prprio dessas famlias. Contribuem com a conservao da vegetao nativa, uma vez que para us-las as famlias assentadas necessitam manejar adequadamente essa vegetao. Outro ponto positivo no incentivo produo de PMACs a organizao das mulheres. Vericaram-se no assentamento que as mulheres so as responsveis com o cuidado com a famlia e com o lar. So responsveis pela alimentao, no s no sentido do preparo das refeies, mas na responsabilidade com as produes e criaes de autoconsumo e isso inclui as PMACs.
503
Consideraes nais
A falta de apoio da estrutura pblica no momento da consolidao do assentamento, encontrada at os dias de hoje, promoveu a entrada do fumo como nica alternativa de renda s famlias assentadas e, praticamente, para a regio. Entretanto, os seguintes fatores observados no assentamento podem contribuir na reconverso produtiva. Inicialmente, ressalta-se um conjunto de caractersticas importantes da cultura camponesa que os assentados imprimem em suas formas de viver, produzir e se relacionar com o meio. O desenho que as famlias fazem de seus lotes ou unidades produtivas familiares inerentemente diversicado. Apesar da intensa presena do fumo, as famlias garantem sua produo para auto-consumo, uma preocupao muito visvel entre eles, demonstrada pela variedade de alimentos disponveis para o uso familiar. Essa relao tambm garante atividades paralelas ao fumo geradoras de renda. Todavia, essas atividades so muito incipientes, na medida em que as famlias esto conscientes que no h onde escoar grandes produes. Especicamente s PMACs, as famlias citaram 99 plantas que so utilizadas freqentemente, fato que demonstra os seus conhecimentos tradicionais locais. Os agricultores mostram um claro posicionamento frente ao fumo, apontando nele a causa de sua situao de dependncia e da deteriorao de suas condies de trabalho e de sade. Em conseqncia se declaram interessados e dispostos a modicar sua atividade produtiva, porm, com a garantia de um processo fortemente estruturado que v criando as condies de estabilidade econmica razoavelmente asseguradas pelo fumo. As PMACs no formam, pelo menos por enquanto, uma cadeia produtiva no sentido clssico. No gura ainda muito claramente como um segmento de mercado j que sua difuso se d numa esfera prpria, para alm dos circuitos comerciais. No entanto unnime a opinio dos especialistas e das leituras realizadas de que se trata de um mercado em franca expanso e que rene grandes condies de gerar alternativa econmica concreta para agricultores assentados. A utilizao de plantas medicinais est retornando ao plano do senso comum das pessoas que, aos poucos, vo se dando conta de muitos efeitos indesejveis da alopatia paralelamente aos enormes benefcios sade que o poder curativo da ervas e similares podem proporcionar. Finalizando, as famlias assentadas do 25 de Maio querem deixar a fumicultura e possuem prticas e valores culturais sucientes para iniciar o processo de reconverso produtiva agroecolgica baseada nas PMACs. Entretanto imprescindvel a interveno da esfera pblica como fomentadora de outro modelo de desenvolvimento rural fundamentado na agricultura camponesa, Reforma Agrria e Agroecologia, viabilizado atravs de polticas pblicas acessveis, abrangentes e efetivas.
504
Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: Possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em Assentamento de Reforma Agrria
Referncias Bibliogrcas:
AFUBRA. Perl do fumicultor sul-brasileiro distribuio fundiria, safra 07/08. Santa Cruz do Sul: AFUBRA, 2009. Disponvel em: http://www.afubra.com.br/principal. Acessado 16/01/ 2009. ALMEIDA, E. R. Plantas medicinais Brasileiras. So Paulo: Ed. Hemus, 1993. ALMEIDA, F. S. Do fumo s plantas medicinais, aromticas e condimentares: possibilidades e desaos de uma reconverso produtiva de base agroecolgica em assentamento de reforma agrria. Florianpolis: Dissertao (Mestrado em Agroecossistemas). Universidade Federal de Santa Catarina, 2009. BATALHA, M. O. et alli. Plantas Medicinais no Estado de So Paulo: Situao Atual, Perspectivas e Entraves ao Desenvolvimento. So Paulo: Florestar Estatstico, v. 6, n. 15, p. 27-35, 2003. CAPORAL, F. R.; COSTABEBER, J. A. Agroecologia: alguns conceitos e princpios. Braslia: MDA/SAF/DATER-IICA, 2007. CARVALHO, C. B. Relao socioeconmica dos fumicultores-fumageiras da regio de Sombrio, SC e uma proposta de transio agroecolgica. Florianpolis: Dissertao (Mestrado em Agroecossistemas). Universidade Federal de Santa Catarina, 2006. CARVALHO, G. D., et alli. Perl de Famlias Interioranas que Fazem Uso de Plantas Medicinais. Londrina: PUBVET, n. 13, v. 2, 2008. Texto disponvel em: http://www. pubvet.com.br/impressao.php?id=185. Stio acessado em 04/12/2008. FAO. Cuestiones Relacionadas con la Economa Mundial del Tabaco. Genebra: 2003. Texto disponvel em: ftp://ftp.fao.org/docrep/fao/007/y4997s/y4997s01.pdf. Stio acessado em: 17/11/2008. FOGLIO, M. A. et alli. Plantas Medicinais como Fonte de Recursos Teraputicos: Um Modelo Multidisciplinar. Campinas: Revista Multicincia, n. 7, 2006. FONTE, N. N. A Complexidade das Plantas Medicinais: algumas questes de sua produo e comercializao. Curitiba: Tese (Doutorado em Agronomia). Universidade Federal do Paran, 2004. GLIESSMAN, S. R. Agroecologia Processos Ecolgicos em Agricultura Sustentvel. Porto Alegre: Ed. UFRGS, 2 edio, 2001. GUANZIROLI, C. et al. Agricultura familiar e reforma agrria no sculo XXI. Rio de Janeiro: Garamond, 2001. IBGE. Levantamento Sistemtico da Produo Agrcola 1999-2009. Braslia: Ministrio do Planejamento, Oramento e Gesto, 2009. Disponvel em: http://www.ibge. gov.br/home/estatistica/indicadores/agropecuaria/lspa/default.shtm. Acessado em janeiro de 2009. IDRC. Conceito de Ecohealth. Disponvel em http://www.idrc.org.sg/en/ev-3314-201-1DO_TOPIC.html. Acessado em fevereiro de 2009.
505
LOPEZ, C. A. A. Consideraes Gerais sobre Plantas Medicinais. Boa Vista: Ambiente: Gesto e Desenvolvimento, n. 1, v. 1, p. 19-27, 2006. Texto disponvel em: http:// www.uerr.edu.br/revistas/remgads/modules/news/makepdf.php. Stio acessado em: 03/11/2008. LOURENZANI, A. E. B. S.; LOURENZANI, W. L.; BATALHA, M. O. Barreiras e Oportunidades na Comercializao de Plantas Medicinais Provenientes da Agricultura Familiar. So Paulo: Informaes Econmicas, v.34, n.3, p. 15-25, 2004. MAZZA, M. C. et alli. A Relevncia das Plantas Medicinais no Desenvolvimento de Comunidades Rurais no Municpio de Guarapuava, Paran. In: III Encontro da Sociedade Brasileira de Sistemas de Produo. Florianpolis: 1998. Anais do III Encontro da Sociedade Brasileira de Sistemas de Produo, 1998. NODARI, R. O.; GUERRA, M. P. Biodiversidade: aspectos biolgicos, geogrcos, legais e ticos. In: SIMES, C.M.O. et al. (eds.). Farmacognosia da planta ao medicamento. Porto Alegre: Editoras UFRGS/ UFSC, p. 11-24, 1999. ORGANIZAO DAS NAES UNIDAS. Atlas do Desenvolvimento Humano/Programa das Naes Unidas para o Desenvolvimento. Braslia: ONU, 2000. Disponvel em: http:// www.pnud.org.br/atlas/. Acessado em janeiro de 2009. PEREIRA FILHO, J. Cresce o espao das plantas na medicina. So Paulo: Gazeta Mercantil, p. 8-9, maio, 2001. SILVA JUNIOR, A. A. Essentia herba Plantas Bioativas, volume 1. Florianpolis: Epagri, 2003. _____. Essentia herba Plantas Bioativas, volume 2. Florianpolis: Epagri, 2006. SIMES, C. M. O.; SCHENKEL, E. P. A Pesquisa e a Produo Brasileira de Medicamentos a partir de Plantas Medicinais: a necessria interao da indstria com a academia. Revista Brasileira de Farmacognosia, v.12, n. 1, p. 35-40, 2002.
506
Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
Economista, Doutorando do Programa de Ps-Graduao em Sistemas de Produo Agrcola Familiar, UFPel Pelotas/RS - Brasil E-mail:lrio.jos@cpact.embrapa.br Professor e coordenador do PPG-Agronegcios CEPAN/UFRGS Porto Alegre/RS. E-mail: joo.dessimon@ufrgs.br Investigadora del Instituto de Sociologa y estudios Campesinos y profesora de la Universidad de Crdoba, Estado espaol. E-mail: ma2cupam@uco.es Engenheiro Agrnomo, Dr., Professor da Universidade Federal de Pelotas (UFPel). E-mail: mconill@gmail.com
Resumo
Vericar o comportamento decisrio sob a tica do conhecimento dos agricultores familiares relevante para entender a lgica da tomada de deciso, no mbito da unidade de produo agrcola UPA, independentemente do tamanho e do sistema de produo desenvolvido. O processo decisrio inuenciado pelo meio socioeconmico, ambiental e pela conjuntura poltica, cujos elementos nem sempre podem ser quanticados por mtodos simplicados. O objetivo deste trabalho foi estudar por meio de entrevista formal, os aspectos decisionais de um grupo de agricultores familiares, que optou por mudar do sistema de produo de batata convencional para o de base ecolgica, no municpio de So Loureno do Sul Rio Grande do Sul/Brasil. O municpio, cuja populao, em sua maioria formada por descendentes de imigrantes alemes tem na agricultura a base de sua economia e a cultura da batata, pela sua importncia socioeconmica, foi uma das principais atividades geradoras de desenvolvimento. A conjuntura econmica mudou esse
1 Aluno de doutorado do Programa de Ps Graduao em Sistemas de Produo Agrcola Familiar da Universidade Federal de Pelotas UFPel\RS, realizando intercambio com a Universidade de Crdoba UCO\ES com o apoio nanceiro da Coordenao de Aperfeioamento de Pessoal de Nvel Superior CAPES - Brasil
507
Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes
cenrio, fazendo com que a produo de batatas perdesse espao para o cultivo do fumo, modicando a paisagem do interior do municpio. Os principais motivos dessa mudana e as alternativas encontradas por um grupo de agricultores por meio da produo agroecolgica com vistas a enfrentar a crise da produo de batata foram objetos deste estudo. Palavras-chave: tomada de deciso, agricultura familiar, agroecologia, produo de batata
1. Introduo
O processo de produo agropecurio tem se revelado cada vez mais dinmico, gil e, ao mesmo tempo, complexo, exigindo decises muitas vezes difceis de serem tomadas pelos agricultores independentemente da atividade desenvolvida. Ainda mais quando se busca aperfeioar e inovar com sistemas de produo sustentveis como os de alimentos orgnicos ou de base ecolgica. Muitos so os fatores que inuenciam a tomada de deciso dos agricultores e suas famlias, uma vez que os meios de produo (ambientais, econmicos e tecnolgicos) geralmente so escassos e limitados. Portanto, h que se buscar alternativas que viabilizem a utilizao dos recursos disponveis na propriedade sem ferir sua racionalidade intrnseca. Por um lado, a pessoa agricultora enfrenta problemas de diversas naturezas para viabilizar, de forma econmica e sustentvel, a Unidade de Produo Agrcola UPA, por outro, se depara com uma carncia de informaes tecnolgicas sobre os processos de produo de base ecolgica que elevam as incertezas e as dvidas na hora de optar por uma tecnologia que ainda se encontra em processo de consolidao. Minimizar os riscos que envolvem um novo processo ou sistema de produo uma das medidas de gesto da UPA que a pessoa agricultora pode adotar. Mesmo tendo que enfrentar adversidades de diferentes naturezas durante um ciclo produtivo, muitas pessoas agricultoras decidem correr riscos, tomando decises que levam a mudar seu sistema de produo. Entender o mecanismo complexo pelo qual os produtores tomam decises motiva o presente estudo. Este mecanismo no est desvinculado da cultura, da histria e das caractersticas locais e regionais. Diante do exposto, o estudo teve por objetivos resgatar a histria e a importncia do cultivo da batata para o municpio de So Loureno do Sul, descrever os motivos que decretaram a sua substituio por outros cultivos como o fumo e relatar o processo de tomada de deciso de um grupo de bataticultores desta municipalidade que encontraram no sistema de produo ecolgica uma alternativa de retomada do cultivo da batata. Neste sentido, foram abordados os aspectos decisionais de um grupo de agricultores produtores de batata, no processo de transio agroecolgica no cultivo da batata
508
Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
509
Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes
Nesse sentido, Teixeira e Lima (1993) se propuseram a vericar a gesto de pequenas propriedades produtoras de hortalias em uma comunidade pertencente ao cinturo verde de Belo Horizonte. Os autores constataram que no grupo de famlias as decises eram tomadas levando-se em conta a prtica e a vivncia adquirida ao longo dos anos. Concluram, em seus estudos, que as decises nessas unidades de produo eram tomadas com base neste conhecimento, cujo contedo de carter objetivo e normativo. Estudando sistemas de informao e seus impactos sobre as decises, Freitas et al. (1997) concluram que esses sistemas so um precioso recurso para a organizao e que devem ser tratados de modo a contribuir efetivamente para a melhoria da gesto e dos resultados organizacionais. Em estudo realizado junto a agricultores de culturas irrigadas na Espanha, Machado (1999) constatou como fatores inuentes no processo decisional dos mesmos o acesso e a qualidade da informao disponibilizada (relevncia/pertinncia para o processo) e a capacidade de processamento das informaes (transform-las em algo til). Em se tratando da agroecologia, esto associados outros fatores sociais e ambientais num processo de informao e tomada de deciso, que os tcnicos que assistem as famlias necessitam conhecer. Nesse sentido, Caporal e Costabeber (2000) armam que os e as extensionistas e tcnicos devero compreender os aspectos relacionados vida das pessoas agricultoras e suas relaes sociais, assim como os aspectos da histria dos diferentes atores individuais e coletivos com os quais atuam. Todas essas abordagens mostram a importncia da agricultura familiar e quais os meios mais adequados podem ser usados pelas famlias na hora da tomada de decises.
510
Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
de informaes; b) identicar, desenvolver e analisar os possveis cursos de ao satisfatrios, os quais correspondem fase da estruturao; c) escolher uma linha de ao entre as alternativas disponveis; e d) fase de reviso, que quando se faz uma avaliao das fases anteriores, de forma a retroalimentar o sistema futuro por meio do aprendizado passado. Pokras (1992) e Bazerman (2004), considerando que as pessoas tomadoras de deciso agem de modo racional, apresentam uma estrutura de seis fases, uma espcie de manual para resolver problemas e tomar decises: a) Reconhecer o problema, ou seja, identicar a situao que envolve algum problema; b) Desenvolver o problema, identicando os critrios relevantes tomada de deciso; c) Analisar as causas e ponderar os critrios segundo as preferncias das pessoas decisoras; d) Explorar solues, gerar alternativas, conhecer os possveis cursos de ao para resolver o problema; e) Classicar e avaliar cada alternativa segundo cada critrio e tomar decises; f) Identicar a soluo tima para a tomada de deciso, elaborar um plano de ao. Segundo os autores, essas etapas esto interligadas e, dependendo da situao, algumas at podem ser abreviadas, mas no deixar de consider-las. Considerando o embasamento terico que d suporte em termos de racionalidade das famlias agricultoras e de apoio tomada de deciso, Chayanov (1974) j havia estudado o modo de funcionamento do campesinato, suas organizaes, quando constatou formas diferenciadas de tomada de deciso e de racionalidade. Vericou que a prioridade das unidades campesinas no era a busca do econmico, mas sim da manuteno da unidade familiar e a produo para a subsistncia. Arma o autor que el trabajo de la famlia es la nica categora de ingreso posible para un campesino o un artesano, porque no existe el fenmeno social de los salarios y, por tal motivo, tambin est ausente el clculo capitalista de ganancia(Chayanov, 1974:10). Para aquele autor, o trabalho das famlias campesinas, tem como nalidade a satisfao de suas necessidades. Lima et al. (2005), em trabalho desenvolvido com agricultores no Rio Grande do Sul, perceberam que pelo menos trs grandes dimenses podem estar presentes na hora da tomada de decises nas unidades familiares: a) A econmica: obteno de um produto destinado a compensar os desembolsos monetrios da produo, seja para a manuteno da UPA ou para gerar renda excedente;
511
Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes
b) A social: relacionada valorizao da mo-de-obra familiar e reduo do esforo do trabalho. Valorizam as relaes com a comunidade, com os vizinhos, h um apoio recproco de troca de servios, mquinas e at nanceira; c) A de risco: estabilidade da famlia frente a fatores no controlados, tais como o clima e o mercado. A maior averso ao risco leva as famlias agricultoras a diversicarem a produo e os investimentos. A produo de base ecolgica se insere neste contexto, pois as pessoas agricultoras, ao decidir mudar seu sistema de produo, est tambm assumindo determinados riscos inerentes ao processo de produo, sejam eles de ordem tecnolgica, estruturais, ambientais ou econmicos.
512
Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
Figura 1 L ocalizao espacial no estado do Rio Grande do Sul, do Territrio Zona Sul com a identicao do municpio de So Loureno do Sul.
Pela sua vocao, apoiada pela populao Alem e Pomerana, cultiva o hbito do plantio da batata desde a chegada dos primeiros imigrantes, h 150 anos. Costa (1984) descreve que foi em 15 de janeiro de 1858 que chegaram as primeiras famlias de origem germnica, fundando a colnia de So Loureno na localidade de Boqueiro e que, mais tarde, deu origem ao municpio de So Loureno do Sul. A produo diversicada, a ocupao de pequenas reas agrcolas, a vocao da produo de alimentos, a manuteno e conservao dos hbitos e cultura alems foram alguns dos legados trazidos e passados de gerao para gerao ao longo desses anos. A trajetria da produo de batata, contemplando seu ponto mais alto at a decadncia, relatada em vrios trabalhos acadmicos, informativos da pesquisa e da extenso rural, dentre eles, (Madail et al. 2005; Madail et al. 2007; Lima, 2006; Martnez, 2009), bem como foram motivos de reportagens jornalsticas da imprensa local e regional. Lima (2006), citando dados do IBGE, relata que em 1992, So Loureno do Sul plantou 12.000 hectares, colhendo 91.000 toneladas de batata, conforme pode ser observado na Tabela 1, sendo este o ano de maior produo em toda a histria. Segundo a autora, culturas como a batata, arroz, milho, trigo e feijo sempre estiveram presentes nas exploraes agrcolas de So Loureno do Sul. Relata ainda, que a partir de 1970, a paisagem agrcola mudou com o incremento do cultivo mecanizado da soja em grandes reas.
513
Lirio Jos Reichert, Joo Armando Batata Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes
Tabela 1. rea, produo e produtividade de batata e fumo no municpio de So Loureno do Sul - RS nos anos de 1970, 1980 e 1990 a 2008.
Batata Ano rea (ha) 1970 1980 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 6.922 3.160 5.300 10.000 12.000 6.000 7.000 7.500 8.000 8.500 8.000 6.000 4.000 5.000 4.300 2.700 1.500 1.100 1.600 1.600 1.300 Produo (t) 39.887 15.070 43.000 70.000 91.000 43.500 52.000 69.000 54.000 76.000 41.000 36.000 30.000 40.500 40.500 23.400 22.500 16.500 21.600 24.000 19.500 Produtiv. (kg/ha) 5.762 4.769 8.113 7.000 7.583 7.250 7.429 9.200 6.750 8.941 5.125 6.000 7.500 8.100 9.419 8.667 15.000 15.000 13.500 15.000 15.000 rea (ha) 1.900 2.500 3.000 3.550 3.000 2.500 2.600 3.000 3.000 3.000 3.000 3.200 3.800 6.511 8.065 8.763 9.000 8.500 8.500 Fumo Produo (t) 2.850 3.500 4.200 5.791 4.200 4.050 3.120 4.320 4.500 6.000 4.800 6.400 7.600 10.743 17.977 13.583 16.200 17.000 17.850 Produtiv. (kg/ha) 1.500 1.400 1.400 1.631 1.400 1.620 1.200 1.440 1.500 2.000 1.600 2.000 2.000 1.650 2.229 1.550 1.800 2.000 2.100
1. Foi a partir da dcada de 1960, quando a agricultura brasileira se encaminhou para a tecnicao, especializao e a regionalizao, que a rea de estudo especializouse na produo de batata. Lima (2006, p.104) descreve da seguinte maneira o crescimento e o declnio da batata, em So Loureno do Sul: A batata foi um dos produtos responsveis pela manuteno do pequeno produtor em So Loureno do Sul. A batata foi o produto que viabilizou, com remunerao, que produtores no fossem eliminados, mas que se especializassem. Esta especializao, portanto, se deve aos fatores naturais como solo, clima, alm dos fatores histricos culturais, so esses os elementos da paisagem que potencializaram
514
Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
a cultura da batata no municpio. Mas como nada esttico, hoje, a produo de batata est em declnio no municpio e esses mesmos elementos da paisagem que em outra poca potencializaram a produo de batata, hoje so os inibidores dessa produo. Estas armaes, tambm so compartilhadas por Madail et al. (2005), quando dizem que, na dcada de 1970, So Loureno do Sul, Pelotas, Canguu e Cristal, chegaram a produzir 40% da oferta estadual de batata, caindo para 26% em 2005. De acordo com dados obtidos em entrevista com Soni Thurow (E1), Extensionista da Emater/RS - Associao Riograndense de Empreendimentos de Assistncia Tcnica e Extenso Rural, em 1996, na Regio de Pelotas, (envolvendo os municpios de Pelotas, So Loureno do Sul, Cristal; Turuu, Morro Redondo e Capo do Leo), havia 3.673 famlias produtoras de batata que plantaram 15.430 hectares. Dados ociais da Emater (2009), conrmam que em 2005, este nmero caiu para 1.493 famlias e uma rea de 2.874 ha, sendo a maioria produes para a subsistncia familiar. Portanto, houve reduo de 81,4% na rea plantada e de 60% no nmero de famlias produtoras. Quase a totalidade dessas famlias migrou para o cultivo do fumo (vide Tabela 1 e Figura 1).
Figura 2. C omparativo de rea plantada de batata x fumo, no municpio de So Loureno do Sul RS, durante nos anos de 1990 a 2008.
13.000 12.000 11.000 10.000 9.000
rea plantada
Batata Fumo
O declnio da produo de batata, em So Loureno do Sul, com a conseqente perda de mercado, segundo Pereira e Daniels (2003), foi ocasionado por vrios fatores. Entre eles: os custos crescentes de produo, a baixa capacidade competitiva, em relao s produes do centro do pas, e o elevado padro do produto no mercado nacional, obtido
515
Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes
pelo uso de elevada tecnologia incompatvel com o modelo da agricultura familiar. Madail et al. (2005) apontam ainda como causas do declnio, a defasagem do conhecimento das pessoas produtoras sobre o mercado da batata e a lenta adoo de tecnologias de produo para atender s demandas do mercado consumidor. Martinez (2009) salienta que no souberam tratar questes do mercado e sua evoluo, cando refm dos atravessadores. Soni Thurow, extensionista da EMATER/RS, concorda com as citaes acima e acrescenta ainda que a falta de prossionalizao das famlias agricultoras tambm contribuiu para este declnio. Declara Soni que: o agricultor que tinha doena na lavoura (murchadeira) arrancava a batata mais cedo para entrar no mercado antes dos outros, com isso mais da metade da batata colhida apodrecia e, assim, ia estragando o mercado. De uma maneira geral, as famlias agricultoras nunca tiveram o cuidado de colocar no mercado uma batata de qualidade. Renato Voight, presidente da Coopar - Cooperativa Mista dos Pequenos Agricultores da regio Sul Ltda, refere-se ao fato da seguinte forma: o nosso produtor foi quem estragou o mercado, gerando a catstrofe da batata, em So Loureno do Sul. Todos queriam ver somente o dinheiro no bolso, um estragava o outro (E2), e complementa dizendo que nossa batata no tinha qualidade, no tinha padro para competir com a batata que vinha de fora, fato conrmado pelos agricultores entrevistados neste trabalho. Os agricultores armaram que houve momento em que um saco de adubo era oferecido em troca por dez de batata, ao contrrio da fase urea em que se comprava trs sacos de adubo com um de batata. Em funo da queda de mercado da batata, as famlias agricultoras buscaram alternativas de renda para no quebrarem. Foi ento que surgiram as empresas fumageiras com propostas tentadoras, ofertando tecnologia, recursos, assistncia tcnica e toda a infraestrutura com um mercado organizado, sobretudo a garantia da compra do produto. Apesar do declnio, a batata segue sendo importante na regio sul do Brasil no somente pelos aspectos econmicos, mas tambm culturais. Em face desses problemas, rgos de pesquisa como a Embrapa Clima Temperado, a Epagri e o Iapar, vm desenvolvendo pesquisas quanto ao desenvolvimento de cultivares mais adaptadas a esta regio, bem como alternativas de manejo da cultura, desde a produo de sementes at o ps-colheita. Resultados dessas pesquisas podem ser encontrados em Daniels (2003), Silva et al. (2008), Nazareno (2009) e Pereira et al. (2009). Neste contexto surge outra alternativa para muitas famlias agricultoras: a produo orgnica de batata.
516
Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
Este processo tem evoludo pelo desenvolvimento de novas tecnologias de produo, com o desenvolvimento de variedades mais adaptadas ao cultivo orgnico, manejo das reas, por meio de rotao de culturas, melhoria da qualidade do solo, pela incorporao de cobertura verde e pelo controle de pragas e doenas, com o uso de produtos alternativos. Para a formao da lavoura, necessrio ter sementes de boa qualidade e isto est sendo possvel em funo do trabalho pioneiro que a Embrapa em parceira com a Coopar vem desenvolvendo em So Loureno do Sul, na produo de sementes pr-bsicas e bsicas, e por meio da multiplicao da semente antes da produo de batata consumo com o uso do sementeiro. De acordo com Daniels (2003), o sementeiro uma lavoura destinada a multiplicao de tubrculos-semente do bataticultor, feita com o objetivo de reduzir o custo das mesmas e melhorar a sanidade e a produtividade da lavoura. Segundo Pereira et al. (2009), a pessoa agricultora, para implement-lo, poder utilizar cerca de 20% da batata-semente que habitualmente planta com o objetivo de renovar o estoque de sementes. Em So Loureno do Sul, o processo de produo de semente de batata vem sendo realizado com ecincia por um agricultor que se especializou neste processo. Esse produtor est a onze anos produzindo semente de batata, cuja produo atual, de cerca de 3.000 sacos/ano, toda comercializada via Coopar, abastecendo a regio e outras localidades do Estado.
517
Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes
4- Quais foram os benefcios para a propriedade? 5- Quais foram os benefcios para a famlia? 6- Qual a avaliao da famlia sobre esta mudana? 7- Para o futuro qual a inteno da famlia em relao produo de batata? 8 - Qual o maior entrave para a produo de batata ecolgica? 9 - Alm da batata, o que mais produz na propriedade? 10 - O que cultivava ou criava antes na propriedade? 11 - Como era realizada a comercializao da batata? 12 - Porque houve o desinteresse na produo de batata? 13 - O sistema ecolgico representa uma alternativa para o recomeo da produo de batata em So Loureno do Sul? 14 - Sem o incentivo do preo adicional de 30%, continuaria plantando batata ecolgica? Nas entrevistas, procurou-se obter informaes do processo de tomada de deciso para proceder a mudana do sistema de cultivo e manejo da lavoura e quais foram os principais motivos que o levaram a tomar a deciso de mudar do sistema de cultivo convencional para o de base ecolgica. Da mesma forma, obteve-se informaes relevantes sobre o declnio da produo de batata no municpio. Para facilitar a coleta e registro das informaes, foi utilizado um gravador com a concordncia dos agricultores.
5. Resultados e discusso
O estudo se props a analisar quais foram os principais elementos impulsionadores para este grupo de agricultores em decidir mudar seu sistema de produo convencional para o ecolgico. Cabe destacar que alm das questes levantadas, muitos outros fatores podem inuenciar a tomada de deciso do agricultor, seja a nvel individual ou grupal. Portanto, o estudo no se esgota em si neste artigo e sim amplia o espao de debate em torno dos processos de produo ecolgica. A seguir so descritos os principais resultados obtidos neste estudo. Analisando os dados, observou-se que as quantidades plantadas variam de 3 a 40 sacos, sendo que a maioria est entre 15 a 20, o que corresponde a uma rea prxima de um hectare por UPA. O tempo de produo ecolgica varia de 3 a 14 anos. Esta variao dada pela forma como a unidade est organizada no seu processo produtivo e pelo destino da produo. Os agricultores com mais tempo so aqueles que iniciaram a produo ecolgica com o apoio do CAPA, com a nalidade de organizar uma feira
518
Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
ecolgica no municpio de So Loureno do Sul, a qual se encontra em atividade h 14 anos. Os demais foram se inserindo em outros programas como o Programa de Aquisio de Alimentos PAA2,
A Embrapa entidade de pesquisa do governo Federal e o Capa - ONG de apoio organizacional e assistencial, apiam esses programas em parceira com a Coopar, viabilizando o processo de produo e comercializao da batata ecolgica, bem como de outros produtos da agricultura familiar. Por este motivo, 40% dos agricultores entrevistados apontaram questes de mercado e fatores econmicos como motivadoras da mudana. No entanto, a maioria (60%) mudou por questes de sade, pois os produtores deixaram claro que no querem mais produzir batata com o uso de qumicos. Com relao aos maiores entraves e diculdades encontradas para a produo de batata ecolgica (pergunta 8), a pesquisa apontou para a incidncia de pragas e doenas, com 55% e para a adubao 35%. Este gargalo do processo de produo de batata ecolgica vem sendo pesquisado pelos rgos de pesquisa no sentido de buscarem alternativas que minimizem os danos causados pelo ataque de pragas e doenas, principalmente no controle de doenas fngicas como a requeima [Phytophthora infestans (Mont) de Bary], e a pintapreta (Alternaria solani Sorauer) que, segundo Nazareno e Jaccoud Filho (2003), so as principais doenas fngicas foliares da batata na Regio Sul do Brasil. Com relao aos benefcios trazidos para a unidade produtora e para a famlia, (questes 4 e 5), a grande maioria informou que o solo tem apresentado muitas melhorias de ordem fsica, qumica e biolgica. O manejo das reas, por meio do uso de coberturas de inverno e vero, vegetao nativa e uso de esterco animal, tem auxiliado na recomposio da matria orgnica, mantendo o solo mais equilibrado. Quanto aos benefcios s famlias, (questo 6), 95% disseram que esto muito satisfeitos com a mudana. Situao igualmente conrmada na questo 7, onde 90% demonstram o interesse em continuar e at aumentar o plantio de batata ecolgica. Cabe destacar tambm que na questo 14, que 100% dos agricultores demonstraram a convico de continuar plantando batata ecolgica independentemente do incentivo oferecido via preo do produto pelas compras atravs dos Programas do Governo. Na Tabela 2, pode-se vericar a mudana ocorrida na unidade com relao aos cultivos desenvolvidos antes e depois da converso no processo de produo.
Programa do Governo Federal que tem por objetivo adquirir produtos da Agricultura Familiar e repass-los a entidades assistenciais para combater a fome e a misria das populaes mais carentes.
519
Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes
Tabela 2. A tividades desenvolvidas na UPA antes e aps a produo ecolgica nas 20 unidades pesquisadas.
Unidades 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Fonte: Dados da pesquisa.
Produo atual na UPA Ba; Fe; Mi; Ho; Uv; Ab; Ci Ba; Fe; Mi; Ho; Fu; Ci Ba; Fe; Mi; Ho; Mo; Ar; Ci Ba; Le; Mi; Ho; Me; Bc; Mo; Ma; Ci Ba; Fe; Mi; Fu; Ce; Am Ba; Fe; Mi; Mo; Bd; Ce; Ci Ba; Fe; Mi; Bd; Am; Ci Ba; Fe; Mi; Bd Ce; Ar; Me; Ci Ba; Fe; Mi; Ho; Fu; Le; Ci Ba; Mi; Ho; Ma; Le Ba; Fe; Mi; Ar; Ce Ba; Fe; Mi; Ho; Ci Ba; Fe; Mi; Le Ba; Fe; Mi; Ho; Le Ba; Fe; Mi; Fu Ba; Fe; Le; Ce; Bd Ba; Fe; Mi; Le; Bd; Ce Ba; Fe; Mi; Le; Am. Ba; Fe; Mi; Fu; Ab. Ba; Fe; Mi; Le; Ci
Cultivos anteriores produo ecolgica Ba; Fe; Mi Ba; Mi; Su Ba; Fe Ba; Mi; Su; Le MI; Fu; So Ba; Fe; Mi Ba; Fe; Bd; Ba; Fe; Fu Ba; Fu Ba;Le Fe; Ar Ba; Mi; Fe; So Ba; Fe; Mi Ba; Fe; Mi; Ba Mi; Le Ba; Le; Mi; Fe Ba; Fe; Mi; Le Ba; Fe; Ho; Fu Ba; Fe; Mi; Ho; So Ba; So; Mi; Fe
Um aspecto importante, identicvel nesta Tabela, aquele que quantica a diversicao da produo. Observa-se que, aps terem iniciado a produo de batata ecolgica, todas as unidades aumentaram a diversicao das atividades agropecurias. A prtica das adubaes de base e de cobertura no foi apontada como um problema atual, pois na safra 2009 ainda permitiu-se o uso de fertilizantes organo-minerais com formulaes a base de NPK. Porm, com a entrada em vigor das novas regras de produo ecolgica a partir de 2010, conforme prescreve a Instruo Normativa n 64 do Ministrio da Agricultura, Pecuria e Abastecimento MAPA, de 18 de dezembro de 2008, no Anexo VI, que regulamenta o uso de substncias e produtos para uso em fertilizao e correo do solo em sistemas orgnicos de produo, sero exigidas adaptaes e usos de produtos alternativos, o que exigira uma mudana de certas prticas que podem causar certos problemas de adaptao.
520
Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
6. Consideraes nais
A tomada de deciso, na agricultura familiar, nem sempre um processo simples e fcil como pode ser vericado neste trabalho, pois envolve uma srie de condicionantes relacionadas aos aspectos econmicos, sociais e ambientais. Assim, o aumento da renda, a organizao do trabalho, a satisfao familiar e os cuidados com o meio ambiente so aspectos importantes para a maioria das famlias engajadas em um processo organizacional, participativo, coletivo, em que a manuteno da sade e o bem-estar da famlia esto acima de qualquer deciso. Observou-se tambm que, em quase todas as famlias, foi fundamental o apoio institucional das organizaes oferecendo apoio tcnico e logstico. Neste sentido, a atuao da Coopar e do CAPA foi estratgica para motivar e impulsionar esses agricultores a tomarem a deciso da mudana de sistema de produo. As organizaes pblicas de pesquisa como a Embrapa e de assistncia tcnica como a Emater/RS, tambm tem sido importantes neste processo oferecendo tecnologias e alternativas de manejo e prticas culturais. Desta forma, analisando as informaes desses agricultores familiares j inseridos no processo de produo de base ecolgica, pode-se concluir que: 1 Independentemente do tamanho da unidade familiar ou do volume de produo, ela deve estar organizada em seu processo de produo e associada a uma entidade que a coloque no mercado, uma vez que, isoladamente mais difcil sobreviver e manter-se na atividade; 2 O processo de tomada de deciso ocorre no mbito da unidade familiar levando-se em considerao aspectos sociais, ambientais, econmicos, culturais, sade e o bem-estar familiar; 3 Os agricultores que participaram desta pesquisa demonstraram satisfao naquilo que esto fazendo, convictos de que tomaram a deciso correta ao mudarem do sistema de produo convencional para o de base ecolgica; 4 De uma maneira geral, pode-se perceber por intermdio das entrevistas, que a situao atual das famlias avaliadas est muito melhor agora que a anterior, motivados principalmente pelo fato de terem resgatado a auto-estima, produzirem um alimento mais saudvel, preservarem o patrimnio natural e, ainda, obtendo uma renda estvel e segura, proporcionada pelas garantias de preo e comercializao. Finalizando, pode-se dizer que entre as motivaes dos agricultores, captadas pela pesquisa, est, acima de tudo, a preocupao de produzir de forma ecologicamente correta e poder ofertar diretamente aos consumidores alimentos mais saudveis, satisfazendo no somente a si prprios, mas atendendo os interesses e as preferncias dos consumidores, de uma forma geral. Enm, um processo de mudana envolve estratgias, organizao interna e externa, racionalidade, tomada de deciso, apoio institucional e, acima de tudo, vontade e persistncia em querer mudar.
521
Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes
Referncias
BAZERMAN, M.H. Processo decisrio: para cursos de administrao e economia. Rio de Janeiro: Elsevier, 2004. 10 reimpresso. CAPORAL, F. R.; COSTABEBER, J. A. Agroecologia e desenvolvimento rural sustentvel: perspectivas para uma nova Extenso Rural. Agroecologia e Desenvolvimento Rural Sustentvel. Porto Alegre, v.1, n.1, p.16-37, jan./mar. 2000. CHAYANOV, A. V. La organizacin de la unidad Econmica Campesina. 1a ed., Buenos Aires: Nueva Visin, 1974. 342 p. COSTA, J.S. Origens histricas do municpio de So Loureno do Sul. In: So Loureno do Sul Cem Anos 1884 - 1984. So Loureno do Sul, 1984 p. 39-77. _____. DIETRICH, B.; ALMEIDA J.S.N.de. (Org.). 150 anos de Imigrao Alem-Pomerana em So Loureno do Sul 1858-2008. Comunicar Brasil. So Loureno do Sul - RS. 2008. 23p. DANIELS, J. Batata-semente para uso prprio. In: PEREIRA, A. da S.; DANIELS, J. O cultivo da batata na Regio Sul do Brasil. Pelotas: Embrapa Clima Temperado: Braslia: Embrapa Informao Tecnolgica, 2003. p.495-508. EMATER/RS ASCAR. Censo Anual de Hortigranjeiros. Disponvel em: <http://intranet. emater.tche.br/intranet/sistemas/ipan/censo/php/consulta_altera_rel>. Acesso em: 24 nov. 2009. FREITAS, H.; BECKER, J.L.; KLADIS, C.M.; HOPPEN, N. Informao e deciso: sistemas de apoio e seu impacto. Porto Alegre: Ortiz, 1997. KIMURA, H. Administrao de riscos em Empresas Agropecurias e Agroindustriais. So Paulo. Cadernos de Pesquisa em Administrao. v.1, n.7, 2 trimestre 1998, p.5161. LIMA, A. P.de; BASSO, N.; NEUMANN, P. S.; SANTOS, A.C. dos & MULLER, A.G. Administrao da unidade de produo familiar: modalidades de trabalho com os agricultores. 3 ed. Iju: UNIJUI, 2005. 224p. LIMA, M.I.F. Paisagem, terroir e sistemas agrrios: um estudo em So Loureno do Sul. Porto Alegre, 2006. Dissertao (Mestrado em Desenvolvimento Rural) Universidade Federal do Rio Grande do Sul, Porto Alegre. LIMA, O.O. Gesto de riscos na Agricultura Orgnica. IN: Simpsio Internacional em Gesto Ambiental e Sade, I, 2005. SENAC, Santo Amaro, SP. Disponvel em: http://www. planetaorganico.com.br/art.odair.htm. Acesso em 15 set. 2009. MACHADO, J.A.D. Anlisis del sistema informacin-decisin en agricultores de regadio del Valle Medio del Guadalquivir. 1999. 307 f. Tese. (Doutorado em Economia Alimentar) Universidade de Crdoba, Crdoba, Espanha, 1999.
522
Compreendendo a tomada de deciso de produtores de batata em transio agroecolgica no municpio de So Loureno do Sul/RS
MADAIL, J. C. M.; PEREIRA, A. da S.; SIMA, L.F. Agronegcio da batata no sul do RS. Pelotas: Embrapa Clima Temperado, 2005. 30p. (Boletim de Pesquisa e Desenvolvimento, 18). MADAIL, J. C. M.; PEREIRA, da S.; UENO, B. BEARMINO. L.C.; SILVA, B.A.da. Sistema local de produo de batatas da Regio Sul do SR SLP: organizao e gesto. Pelotas. Embrapa Clima Temperado, 2007. 31p. (Boletim de Pesquisa e Desenvolvimento, 48). MARTINEZ, E.A. Caracterizao do sistema de produo de batata em transio agroecolgica de agricultores familiares em So Loureno do Sul (RS). Pelotas, 2009. Dissertao (Mestrado em Cincias) Faculdade de Agronomia - Universidade Federal de Pelotas, Pelotas. NAZARENO N. R. X. de; PEREIRA. A.da S. Cultivares de batata adaptadas ao sistema orgnico de produo. In: NAZARENO N.R.X.de (Editor). Produo Orgnica de Batata - potencialidades e dasaos. Londrina IAPAR, 2009. (Captulo 5) p.109119. NAZARENO N. R. X. de; JACCOUD FILHO, D.S. Doenas fngicas. In: PEREIRA, A. da S.; DANIELS, J. (ed.). O cultivo da batata na Regio sul do Brasil. Braslia: Embrapa Informao Tecnolgica, 2003. p.239-276. OLIVEIRA L.M. de. A informao como instrumento para tomada de deciso do agricultor de Giru no estado do Rio Grande do Sul Brasil. 2007. 113f. Dissertao (Mestrado em Agronegcios da Universidade Federal do Rio Grande do Sul), Porto Alegre PEREIRA, A.da S.; DANIELS. J. O cultivo da batata na regio sul do Brasil. Embrapa Clima Temperado. Braslia, DF: Embrapa Informaes Tecnolgicas, 2003. _____. HEBERL, A.de O.; DANIELS, J. Sementeiro: multiplicao de batata-semente para uso prprio. Pelotas: Embrapa Clima Temperado. 2009. 6p. (Comunicado Tcnico, 207). POKRAS, S. Como resolver problemas y tomar decisiones sistematicamente. Mxico: Iberoamericana. 1992. 103p. SILVA, A.C.F.da; SOUZA, Z.S.da; PERUCH, L.A.M.; MODOLON, T.A.; PEREIRA, A.da S. SCS365 Cota: primeira cultivar catarinense de batata desenvolvida para o sistema de cultivo orgnico. Agropecuria Catarinense, Epagri, Florianpolis. V.21, n.3, Nov.2008, p.85-90. SIMON, H.A. Administrative behavior. a study of decision-making process in administrative organization. 1 ed. New York, NY: The Macmillan Company, 1945. _____. Comportamento administrativo: um estudo dos processos de decises nas organizaes administrativas. 2.ed. - Rio de Janeiro: FGV, 1970. 279p. _____. A capacidade de deciso e de liderana. Rio de Janeiro: Editora Fundo de Cultura, 2.ed, 1972.
523
Lirio Jos Reichert, Joo Armando Dessimon Machado, Mamen Cuellar Padilla, Mrio Conill Gomes
_____ La nueva cincia de la decisin empresarial. Buenos Aires. El Ateneo. 1982. 163 p. TEIXEIRA, A.L.; LIMA, J.B. O Cotidiano administrativo de pequenos produtores de hortigranjeiros. In: ENCONTRO ANUAL DA ANPAD, 17., 1993, Salvador. Anais. Salvador: Associao Nacional dos Cursos de Ps-Graduao em Administrao, 1993. v.5.
Entrevistas realizadas:
E1: Soni Thurow Extensionista da Emater/RS E2: Renato Voight, presidente da Coopar - Cooperativa Mista dos Pequenos Agricultores da regio Sul Ltda
524
1. Introduo
O Estado do Esprito Santo situado no sudeste do Brasil tem no caf um produto de grande importncia. Se caracteriza por uma agricultura de base familiar, predominantemente dependente do cultivo do caf, com poucas culturas alternativas para fonte de renda, produo para o consumo e venda do excedente. Em geral, os agricultores cam a merc da cotao do caf que em situaes de baixos preos causam srios transtornos socioeconmicos. Assim, os cultivos so manejados de acordo com esta instabilidade, provocando perodos de maior dedicao a cafeicultura alternados com perodos de abandono, com o agravante que em lavouras adubadas quimicamente a situao piora ainda mais pelos altos preos dos adubos, e o fato de deixar de adubar os cafezais causa um denhamento da lavoura, comprometendo a produo e a manuteno dos agricultores. Em alternativa a esta dependncia, a agricultura familiar associada aos sistemas agroorestais (SAFs), pode ser uma opo para a transio agroecolgica nas propriedades com cafezais e um indicativo de redesenho em busca da sustentabilidade. H 20 anos tm sido realizadas varias iniciativas em busca de desenvolver sistemas produtivos mais harmnicos com a natureza, que foram inspiradas por princpios agroecolgicos. Vrios diagnsticos e cursos sobre SAFs foram realizados no Estado e estabelecidas unidades agroorestais, atravs de organizaes no governamentais e instituies governamentais, mas o resultado foi pequeno em proporo ao esforo do trabalho realizado. Alguns agricultores optam por plantar especies de uso mltiplo e madeirveis junto ao cafezal devido necessidade de ampliar a renda. Alm disso, os SAFs tm um grande potencial para contribuir para uma melhor integrao das orestas remanescentes da Mata Atlntica original em corredores ecolgicos. Este trabalho faz uma anlise da realidade dos agricultores que cultivam caf conilon (Coffea canephora) consorciado, buscando conhecer suas motivaes para a implantao de SAFs, estratgias de manejo, as distintas formas de apropriao dos conhecimentos
525
tcnicos que inuenciaram suas experincias e os sistemas resultantes. Deste modo, se estudam suas experincias concretas exitosas ou no, buscando elementos que contribuam para a formulao de uma proposta de SAFs que possa ser mais facilmente assimilada, e que estimule e enriquea gradualmente os desenhos agroorestais originais.
2. Material e Mtodos
1. Para efetuar esta anlise foram realizadas entrevistas abertas aos agricultores, durante visitas s propriedades rurais e aos tcnicos envolvidos com SAFs. A amostra inicial foi obtida de diagnsticos anteriores em que se identicaram os primeiros informantes, e foi complementada, utilizando-se a tcnica de bola de neve, que consiste em pedir aos entrevistados novas referncias com experincias na temtica de SAFs. As entrevistas foram gravadas com um gravador digital e geraram dados descritivos que depois foram transcritos. O nmero de entrevistados foi atingido quando se obteve a saturao terica, ou seja, as observaes adicionais no conduziram a outras compreenses. Buscou-se adotar a postura do entrevistador qualitativo na conduo dos dilogos, permitindo que as pessoas discursem sobre suas perspectivas e experincias sem estruturar a conversao nem denir o que elas devam dizer (Taylor e Bogdan, 1986). 2. O foco deste trabalho foi a regio Norte do Estado, por sua sua riqueza em mananciais e recursos naturais, que constitui uma importante reserva hdrica e de biodiversidade, e pela concentrao da produo cafeeira de conilon. Contribui para a seleo da amostra e anlise, as observaes do autor, possibilitadas pela convivncia durante mais de vinte anos com os atores sociais da regio. 3. Apoiando a anlise, a literatura especializada (artigos, livros, teses e legislaes), nos permite entender o contexto, identicando aspectos histricos e as principais transformaes socioambientais na regio de estudo e no Estado. A reviso bibliogrca sobre os SAFs e aspectos associados tambm contribui com dados secundrios para uma anlise em maior profundidade.
526
litoral, as mudanas na paisagem comeam a partir do mar, com a presena de uma vegetao de mangue e restinga, passando por tabuleiros com elevaes menores, at as elevaes maiores onde est localizado o Pico da Bandeira. Nesta subida as temperaturas vo cando mais baixas, a vegetao mais verde e mais chuvas ocorrem durante todo o ano. A temperatura, relacionada com a altitude (cota) a principal responsvel por essas diferenas. A paisagem cultural tambm muda: as comunidades costeiras so dependentes do turismo e da pesca; para os tabuleiros costeiros, com menor populao, predominam as plantaes de eucalipto, canade acar, pecuria extensiva e cafezais conilon (Atlas do ecossistema do Esprito Santo, 2008). 2. No sculo XVIII, o Esprito Santo era a zona menos ocupada da costa brasileira. A oresta, alm de dicultar sua explorao, oferecia outros problemas para a ocupao, como a escassez de alimentos para os animais do trabalho que era um aspecto muito importante naquela poca. Alm disso, a selva densa propiciava ataques de surpresa dos indgenas, deixando aos colonos em constante sobressalto (op. cit., 2008). No obstante, estes inconvenientes no impediram a implantao do cultivo de cacau que preserva a Mata Atlntica, situada ao longo do litoral leste do Brasil. 3. No nal da dcada de 70 do sculo XX se iniciaram os grandes projetos industriais sem planejamento ambiental no Estado, e se agravou ainda mais a degradao ambiental do ar, da gua, do solo e da vegetao. Em conseqncia, a Mata Atlntica que cobria quase 90 % do Estado, possui somente 8 % de sua cobertura original (op. cit., 2008). Atualmente, a regio norte do Estado ocupada por extensas reas de eucalipto que so utilizadas para a produo de celulose. A vocao orestal aproveitada principalmente para esta nalidade, e o monocultivo se torna cada vez mais ampliado, existindo inclusive incentivos para reorestar com eucalipto. 4. O municpio de Sooretama, que signica refugio dos animais silvestres na lngua indgena, situado no norte do Estado, possui a Reserva Biolgica de Sooretama com mais de 24 mil hectares de Mata Atlntica de Tabuleiro, e juntamente com a vizinha Reserva Natural da Companhia Vale do Rio Doce (no declarada como unidade de conservao), constituem o maior macio de oresta natural do Estado, totalizando 45.787 ha correspondentes a 1% do territrio do Estado (Instituto de pesquisas da Mata Atlntica, 2005). Existem tambm reservas orestais nas propriedades particulares. Todas estas reservas orestais so parte do corredor Central da Mata Atlntica (Ministrio do Meio Ambiente, 2002). O conceito corredores ecolgicos apresenta uma abordagem alternativa a formas convencionais de conservao da diversidade biolgica, que ao mesmo tempo, mais abrangente, descentralizada e participativa. A implantao de corredores ecolgicos1 demanda alto grau de cooperao de instituies e de interessados
1 Os corredores ecolgicos so denidos como grandes reas que contm ecossistemas orestais biologicamente prioritrios para a conservao da biodiversidade na Amaznia e na Mata Atlntica, compostos
527
de diversos setores. Desta forma, esta abordagem compartilha com a Agroecologia princpios e metodologia e reconhece a necessidade de uma fase de transio.
528
No Esprito Santo, h uma busca do fortalecimento da Agroecologia nos aspectos de formao de agricultores e tcnicos. O Incaper h mais de 50 anos vem trabalhando com extenso e pesquisa. A instituio passou por vrios perodos similares a outras instituies de extenso no Brasil que foram criadas para ajudar no desenvolvimento rural. Segundo Caporal (1998), os anos 50 comeam sob os imperativos da modernizao no sul de Brasil, vista como uma exigncia devido as debilidades do antigo modo agroexportador que nos anos anteriores mostrara, outra vez, seu fracasso. Nesta poca, o mesmo modo de organizao (com variaes) e a mesma base poltico-ideolgica, que orientava o extensionismo de origem norteamericana, poderiam j ser encontrados em diferentes estados do Brasil e em quase todos os pases latinoamericanos. Este autor, com o objetivo de melhor compreender a historia extensionista, a divide nos seguintes perodos: familiar assistencialista, produtivista, crtico reexivo e transio ambientalista. Os trs ltimos perodos no se completaram e a caracterstica produtivista continua dominante na atualidade (Caporal, 2008). Desta forma, a criao de uma associao de crdito e assistncia rural se originou, com o objetivo de fortalecer a ideologia da educao para melhorar o nvel de vida e das prticas agrcolas campesinas, e a extenso rural aparece como um instrumento para materializar estas idias no campo. Atuando em programas de Agroecologia, Corredores Ecolgicos e Caf sustentvel, o Incaper busca inovar na conduo da pesquisa e da extenso rural atravs de metodologias participativas, diagnsticos, experimentao com agricultores e interao entre os projetos. Todavia, falta aprofundar e aperfeioar os trabalhos e estudos sobre SAFs que vem sendo conduzidos no Estado, atravs de novas ferramentas de anlise para a concepo de novos desenhos junto aos agricultores familiares.
529
Mata Atlntica e uma grande densidade de mananciais, sofre a interferncia desta postura. Sendo assim, a agricultura ca com um espao restrito para a execuo de suas atividades agrcolas, que devero ser realizadas pelos agricultores que permanecerem, apesar do intenso processo de migrao ocorrido na regio. Para estas famlias resta o estigma de estarem destruindo a natureza. Deve-se buscar um modo adequado para resolver os problemas ambientais, combatendo as causas e mitigando seus efeitos. Os agricultores da rea estudada, em geral, questionam as propostas de preservao desvinculadas de um plano de desenvolvimento local. Tais propostas poderiam transformar a regio em um santurio ecolgico, mas com o custo da expulso de seus habitantes, principalmente os mais jovens. Em um trabalho realizado na Espanha sobre a Dehesa, Acosta (2008) relata algumas impresses de entrevistas obtidas sobre a percepo das crises vividas. Os trabalhadores e antigos colonos insistem na falta do trabalho e na degradao das infraestruturas das propriedades. Os campesinos, antigos colonos e alguns proprietrios so os que mais frequentemente recorrem a imagens de abandono em contraposio ao cuidado e a vida que havia antes no campo. Esta sensao de decadncia se v acentuada pela baixa natalidade, evidenciada pelo baixo nmero de alunos nas escolas, que ameaa com a supresso de vagas de professores. A melancolia dos agricultores, como de um corpo que perdeu sua prxis, frequente e vericado em diferentes lugares, e s nos resta reetir sobre esta situao em busca de solues ou formas de minimizar juntos estes problemas. Segundo este autor, a percepo dos agricultores indica que, o ecologismo e a preocupao pelo entorno so percebidos em primeira instancia como limitao e outras, como tolice. O ecologismo uma elaborao ideolgica urbana, que em uma primeira fase se centrou sobretudo na proteo de determinadas especies de fauna, e que em grande parte se pedia proteo contra a caa, atividade que nestes povos muito comum, e um elemento importante da cultura local. A concepo da sociedade de ver o campo como uma venerao da natureza, intocvel, nos indica o quo distante esto os universos rural e urbano. Quando se estuda o contexto dos agricultores, se torna necessrio perceber as relaes que eles mantm em seus ambientes. Desta forma, preciso compreender que o ambiente vai mais alm de uma dimenso estritamente ecocntrica, e tambm deve envolver questes culturais, polticas e socioeconmicas. Para Caporal e Costabeber (2007), a caracterstica fundamental do processo de transio agroecolgica seria a ecologizao da agricultura. Este processo de ecologizao da agricultura no se apresenta como uma tendencia unilinear de mudana a uma nova homogeneizao das agriculturas mundiais como se havia suposto que ia ocorrer a partir da difuso internacional dos pacotes da revoluo verde. Ao contrario, a noo de que a interveno humana no processo de produo agrcola deve respeitar as especicidades, potencialidades e limitaes de cada ecossistema, que faz da ecologizao um processo dinmico, continuo, multilinear e em constante adaptao as condies de tempo e de lugar.
530
531
uma reduo da biodiversidade. Para ilustrar como se contrapem os modelos de produo em monocultivo e diversicados, toma-se um exemplo da Costa Rica, onde a presena de SAFs diversicados com cafeeiros uma realidade, mas apresenta incompatibilidade entre a crescente escassez de mo de obra necessria colheita do caf e a possibilidade de mecanizar este processo em sistemas consorciados com rvores. Esta foi uma constatao de uma comisso de tcnicos costarriquenhos em visita ao Brasil, com o objetivo de avaliar o sistema de colheita mecanizada utilizado em cafezais, como forma de enfrentar as diculdades de mo de obra na colheita naquele pas. Paradoxalmente, enquanto se busca uma transio agroecolgica utilizando SAFs, h uma presso contraria; ou seja, de um lado a necessidade de desenvolver sistemas mais harmnicos com o ambiente contraposta por uma lgica produtivista para atender ao mercado de commodities, presente nos monocultivos.
532
podem ser implementadas e na avaliao dos resultados. Se trata, fundamentalmente, de criar as condies necessrias para que os agricultores sejam os sujeitos de seu prprio desenvolvimento, garantindo a sustentao poltica das aes e projetos locais. A pesquisa apontou a importncia de adotar uma estrategia mais ordenada e descentralizada de transio, em que o ritmo dos mudanas seja ditado pelo tempo necessrio as adaptaes e as especicidades de cada contexto em questo. Durante o perodo de transio para outros sistemas, os agricultores necessitam experimentar mais e arcar com os custos dos erros cometidos, como tambm adquirir novos conhecimentos e informaes (Pretty, 1995). Esta situao tem dicultado a transio agroecolgica, e especialmente na implantao de SAFs, pois o agricultor pode estar trabalhando em sistemas com risco de prejuzo em sua atividade. Em um levantamento realizado em propriedades rurais no Estado do Esprito Santo que possuem rvores em cafezais, se verica a presena de SAFs simplicados adotados em grande maioria pelos agricultores (Sales e Araujo, 2005). Este indicativo mostrou que em um processo de transio agroecolgica a tendencia partir desta via, mas existem riscos. Do ponto de vista tcnico, sistemas mais complexos com rvores que forneam material para a cobertura do solo ou que xem nitrognio so mais desejveis. A questo das adversidades ambientais outro problema enfrentado na busca de uma transio mais harmnica. As secas peridicas no Estado afetam os cafezais, necessitando a utilizao de irrigao. Em algumas regies se verica uma disputa na utilizao da gua ocasionando conitos, inclusive judiciais, principalmente em perodos de maior demanda hdrica (De Muner et al., 2007). Os agroecossistemas de cafezais com sombra tem grande potencial para fortalecer os processos ecolgicos devido a semelhana com os ecossistemas orestais (Mndez e Bacon, 2007). Entretanto, os agricultores enfrentam muitos obstculos, como o custo da certicao orgnica, as diculdades para a comercializao e o custo da construo de uma infraestrutura necessria para o agroecoturismo. Em geral, os agricultores optam por especies arbreas teis, em vez de especies orestais raras em perigo de extino. Segundo Nair (1997), a multidisciplinaridade a chave do xito da agrooresta. O principal fundamento cientco da agrooresta a rvore de usos mltiplos, e o bom resultado da agrooresta depender da extenso com que os potenciais produtivos, protetores e de servio das rvores de usos mltiplos sejam entendidos, explorados e aproveitados. Mas, para alcanar isso, necessita-se a sabedoria coletiva e coordenada dos especialistas multidisciplinares; os cientistas de diferentes disciplinas devem ser expostos a estes objetivos e serem incentivados a publicar suas pensamentos e resultados. Entretanto, os anos setenta e oitenta foram caracterizados por uma estrategia de transferncia de tecnologia, e vericou-se que este modo era inapropriado, especialmente com respeito aos pequenos agricultores. O surgimento da agrooresta como uma atividade cientca coincide com o desenvolvimento dos enfoques centrados nos agricultores para o desenvolvimento
533
da tecnologia agrcola. Isto facilitou um contacto mais estreito entre os pesquisadores de agrooresta e os agricultores. Alm disso, a base relativamente pequena de conhecimentos da comunidade cientca em relao aos diversos SAFs, e a rica experiencia dos agricultores que tem desenvolvido SAFs, indicam a necessidade de complementaridade de conhecimentos. Um estudo realizado em El Salvador, Amrica Central (Mndez e Lovell, 2007), avaliando a presena de especies orestais nos cafezais da regio em trs cooperativas de cafeicultores, indica as estrategias de produo utilizadas pelos agricultores familiares. Segundo os autores, nos trpicos, SAFs com cafezais oferecem uma promissora oportunidade para proteger os ecossistemas, tais como a conservao da diversidade biolgica de plantas e animais, a conservao da gua, paisagens para a recreao e o sequestro de carbono. Entretanto, a retribuio pela conservao ambiental, seja na obteno de melhores preos do caf, seja em enquadramento da regio para o agroecoturismo e provedora de servios ambientais, no foram efetivos. Na opinio de Nair (1997), os SAFs devem possuir os seguintes atributos: produtividade (manter ou aumentar a produo), sustentabilidade (conservao do potencial de produo da base dos recursos) e adotabilidade (aceitao pela comunidade de agricultores). A adotabilidade uma condio fundamental para o xito dos SAFs. Desta forma, partindo de situaes criadas pelos prprios agricultores, a possibilidade de sucesso maior. Na Zona da Mata do Estado de Minas Gerais os agricultores aprenderam a privilegiar algumas especies para a associao com os cafezais arbica (Coffea arabica), como o abacate (Persea sp), a capoeira branca (Solanum argenteum), o cedro australiano (Toona ciliata), o papagaio (Aegiphila sellowiana), o ing (Inga vera), e a castanha mineira (Bombax sp). So diversos os motivos pelos quais estas especies so privilegiadas, mas o critrio principal para a introduo ou eliminao das especies do sistema a competio com os cafezais. Os principais indicadores usados para tais caractersticas so os aspectos tossanitrios dos cafezais na associao e o sistema radicular do componente arbreo (Cardoso et al., 2004). Como arma Caporal (2008), o avano do modo de produo capitalista em sua etapa mais oligoplica tanto nas cadeias de produo como nas cadeias transformao, transporte, consumo e armazenamento dos alimentos se antepe como uma grande barreira as mudanas. Entretanto, ainda que grandes e complexos so estes desaos, eles no so intransponveis. O processo de ecologizao em curso, as experiencias dos agricultores, as mudanas que comeam a aparecer nas instituies de ensino, os grupos de resistncia presentes nas organizaes de investigaes e extenso rural, alm da crescente conscincia da sociedade sobre os problemas socioambientais de nossa poca, so aspectos positivos indicando que a mudana possvel.
534
4.Anlise e discusso
Para os 58 agricultores entrevistados, os principais motivos de satisfao com os SAFs so os ganhos com a diversicao, a facilidade do trabalho na sombra, a diminuio da vegetao espontnea, a preservao da gua e da biodiversidade, e a certeza de obter outra renda diferente do caf. Entre as razes para o fracasso das experincias, esto a concorrncia dos cultivos consorciados com os cafezais por gua e nutrientes, a consequente reduo da produo de caf e o baixo retorno econmico com o trabalho realizado. A incerteza em relao ao futuro, quanto ao direito de realizar o corte das rvores ou obteno de preos satisfatrios para os produtos dos cultivos associados tambm foi apontada. Esta preocupao compartilhada com a maioria dos 14 tcnicos entrevistados, que alegam insegurana em recomendar os SAFs, pois indicam problemas com o manejo do sistema. Estas percepes encontram justicativas tcnicas e polticas de ambos os lados. Observa-se que alguns agricultores que tentaram desenvolver sistemas agroecolgicos associados aos SAFs, por alguma razo houve um retrocesso, deixando uma propaganda negativa. Este processo de transio aconteceu de forma brusca com a suspenso da aplicao de adubos qumicos e agrotxicos na lavoura, e geralmente, nem houveram etapas de melhoria na utilizao de prticas convencionais e de substituio de insumos. A produo comeou a diminuir, chegando ao ponto de voltar para sistemas convencionais. A introduo de rvores no cultivo do cafeeiro foi utilizada nesta mudana, e em alguns casos comprometeu a produo do caf. Isto gerou um sentimento de derrota, mas mesmo assim alguns agricultores continuam acreditando na proposta. Pelo depoimento dos agricultores, verica-se que no vivel economicamente, devido por exemplo, ao problema de mo de obra (que um grande gargalo), e passam a trabalhar de uma forma mais parecida com a convencional, usando adubo ou herbicida, para tentar aumentar a capacidade de renda e trabalho. Os agricultores ecolgicos ao observarem os que praticam a agricultura convencional, lucrando e crescendo nanceiramente, e por outro lado no conseguindo obter lucro na atividade, acabam optando pela agricultura convencional. Entretanto, existem muitos relatos de intoxicaes com agrotxicos, fato que repele os agricultores a esta via. Constata-se tambm que no h diferena de preo entre um caf agroecolgico e outro convencional, o que no incentiva ningum a abandonar os insumos sintticos e seguir a transio agroecolgica. Por outro lado, os agricultores que possuem sistemas diversicados mencionam que a cobertura do solo com restos vegetais proporcionam uma proteo ao solo e que conseguem manter a umidade por mais tempo. Existe a preferencia para o plantio de rvores com crescimento rpido, pois certamente daro um retorno mais rpido ao trabalho realizado. Uma minoria de agricultores tem uma lgica de no precisar buscar insumos e produtos no comrcio. Segundo eles, no se deve trabalhar em um s cultivo. Relatam que renda pouca, mas evita-se gastar em produtos que podem produzir. Os agricultores que tinham sistemas diversicados, e chegaram a atingir a uma situao de crise com o consrcio no cafezal, caram determinados a mudar para uma
535
lgica mais produtivista. Uma lgica em que colhem mais, mas gasta-se muito em adubos e agrotxicos. Em contrapartida, constatou-se agricultores convencionais se interessando e passando para uma produo diversicada, ou seja, conduzindo cafezais associados ao coco (Cocos nucifera), seringueira (Hevea brasiliensis), espcies madeirveis, cacau (Theobroma cocoa) e outras espcies. Um aspecto tcnico do consrcio observado que ao efetuar um plantio adensado com vrias espcies, uma espcie sobressai dominando as outras. Exemplicando, em um SAF com cafeeiros, seringueiras e cacaueiros adensados, o cafeeiro ca submetido a muita sombra e concorrncia, comprovando que o sistema no funciona. Quando feito um manejo de podas seletivas nas rvores, uma aplicao adequada de adubo e utilizado espaamentos compatveis, os agricultores do depoimentos mais favorveis ao consrcio, e esta associao tambm favorecida pela compatibilidade entre algumas espcies. Outro aspecto que favorece o consrcio o apoio de algumas polticas pblicas e legislaes adotadas no Brasil e no Estado s iniciativas de diversicao e comercializao de produtos agrcolas em mercados institucionais e locais, quando a famlia de agricultores tm um mercado garantido para vender seus produtos, como o caso de feiras onde os agricultores relatam que se vende de tudo um pouco, ou quando conseguem vender no Programa de Aquisio de Alimentos (PAA). Os agricultores que vendem os produtos diretamente em feiras relatam que no tem tempo para dar ateno especial a lavoura de caf, por que dedicando a outros produtos conseguem ter um retorno nanceiro melhor. Para obter um nanciamento do Pronaf necessrio a averbao da reserva legal da propriedade. Este processo relatado como burocrtico e que diculta a obteno da averbao. Segundo relatos, para liberar uma rea para efetuar o manejo agroorestal, necessrio a autorizao do rgo ambiental para a poda de raleamento das rvores ou a retirada de algum exemplar. Estes aspectos desestimulam o trabalho com SAFs. A agricultura hegemnica na regio utiliza grande quantidade de agroqumicos, em cafezais a pleno sol, na fruticultura de exportao, e em monocultivos de Eucalyptus sp. e cana de acar integrados a grandes agroindstrias que extraem celulose, carvo vegetal e etanol. Este modelo convencional se apresenta como uma disputa com a agricultura de base ecolgica, e um empecilho para a transio agroecolgica. Entre os agricultores visitados, percebe-se o dilema entre a questo econmica e a questo ideolgica, e acaba predominando o aspecto econmico, fazendo com que a ideologia seja deixada em segundo plano. Entretanto, nota-se agricultores preocupados com a sustentabilidade ambiental e comentam sobre as mudanas climticas atuais. Eles relacionam estas alteraes ao modelo convencional de produo e indicam os SAFs como um sistema adequado a ser conduzido em direo a uma nova agricultura. O aquecimento global lembrado pelos agricultores, pois relacionam os aumentos descontrolados de temperatura ao fato que est esquentando cada vez mais, e mais difcil est sendo suportar o trabalho nestas condies, comparado com pocas anteriores. Os estudos sobre SAFs e as experiencias comprovam sua utilidade direta, na obteno de renda e produtos. De forma indireta, se obtm servios ambientais. A forte
536
presena do mercado, que induz os agricultores e suas famlias a obterem altas produes de caf e de outros commodities, entra em constante conito com a necessidade de autoconsumo, preservao ambiental e diversicao com gneros alimentcios. O caf que est a alguns anos com um preo relativamente estvel, faz com que as famlias de agricultores continuem se mantendo com a renda proveniente do caf, inibindo as iniciativas em outras atividades, e deixando em segundo plano os cultivos diversicados e de auto-consumo. Os preos de outros produtos como coco, seringueira e cacau, utuam tambm, e os agricultores esto sempre em dvidas se investem ou no nos cultivos associados. Verica-se que os cafezais irrigados tm em geral uma boa produo e o cultivo associado tambm tem um bom desempenho, aproveitando a irrigao e os tratos culturais. Os cultivos consorciados amenizam as altas temperaturas do vero proporcionando um melhor ambiente para os cafezais, e facilita o trabalho na sombra. A utilizao das rvores como quebra ventos pode auxiliar na proteo das propriedades diminuindo a evapotranspirao dos cafezais e protegendo os cultivos associados. Outros agricultores argumentam que os SAFs no funcionaram, porque o norte do Estado uma regio muito quente, a distribuio de chuvas irregular, e comentam sobre a inviabilidade de capinar as lavouras com sol quente, comparado com quem usa herbicidas. Segundo os agricultores, a utilizao de rvores em cafezais foi motivo de deboche ou de comentrios como trabalho de louco. As experiencias que no tiveram xito causaram um impacto negativo na viabilizao e propagao dos SAFs. Outro aspecto que dicultou o desenvolvimento dos SAFs foi em relao ao manejo, j que utilizar faco para a poda seletiva das espcies associadas em substituio da enxada, causava uma mudana nos hbitos dos agricultores que estavam acostumados a capinar os cafezais sem deixar nenhuma vegetao. Por um lado os agricultores recordam de pocas de vacas gordas associado a perodos de fartura, quando por exemplo lembram que j compraram motocicleta com seis sacas de caf. Por outro lado, eles recordam de situaes de crises em que os preos do caf foram to baixos que empobreceram as famlias. Os jovens em geral no passaram por estas crises, e esto inuenciados pela lgica consumista demandando e consumindo produtos. No caso que suas necessidades no so satisfeitas, eles vo buscar trabalho em outros lugares ou nas cidades. A pouca presena dos jovens nas propriedades demonstra esta realidade. O agricultor e sua famlia trabalham em um servio penoso, e no tem os benefcios adequados nos aspectos de aposentadoria e em casos de doenas. No existe infraestrutura adequada de escola, hospital, estradas, energia e telefonia, e em caso de existncia, no de boa qualidade. Frias, nunca gozaram. Se fala que a agricultura est destruindo o meio ambiente, e diante a alguma irregularidade recebem multa, ou seja, um tratamento diferente de quem vive na cidade. Se ocorre uma seca ou se chove excessivamente, h risco de prejuzo, pois no tem seguro. No podem cortar uma rvore, no podem plantar na margem do rio e nem na encosta. Tudo isto representa o quanto difcil o trabalho agrcola
537
e viver no campo. Resta a via do xodo ou do plantio convencional. As mulheres so as primeiras em deixar as propriedades, pois as perspectivas do trabalho so menores e seu trabalho em casa menos valorizado ainda. As famlias de agricultores so os principais atores que podem preservar os recursos naturais, pois ao adotar prticas de produo que mantem o solo em boas condies de estrutura e fertilidade, propiciam a preservao da gua e do meio ambiente. Para que se desenvolva uma agricultura sustentvel, onde se perpetuam condies ambientais e socioeconmicas favorveis para as geraes futuras, se faz necessria a valorizao e apoio ao(a)s agricultores(as) pela sociedade.
5. Consideraes nais
O risco da destruio ambiental e a perda da sustentabilidade da agricultura com o crescimento econmico da regio so questes importantes no Estado. A tarefa do agricultor rdua, pois alm de produzir em quantidade e qualidade, deve cumprir as legislaes e executar servios ambientais. A idealizao de um agricultor ecolgico por parte do tcnico e da sociedade, as vezes diculta a implantao de um sistema plausvel. Por outro lado, a vivencia do cotidiano com os agricultores, a percepo de suas necessidades, e o acompanhamento, podem trazer melhores resultados na construo de SAFs compatveis com a realidade e as necessidades locais. importante ressaltar a necessidade de incorporar a questo de gnero nos trabalhos realizados, e tambm a importncia da complementaridade entre os conhecimentos tcnicos e tradicionais. A descontinuidade das aes comeadas, as adversidades socioeconmicas e ambientais, a falta de um manejo adequado, e vrios outros motivos, acarretaram poucos SAFs exitosos. As limitaes dos SAFs no Estado de Espirito Santo podem se resolver atravs da racionalizao e aperfeioamento para sistemas mais sustentveis. H que considerar que o melhoramento continuo dos SAFs ir aumentando seus maiores benefcios, que so a promoo de melhores condies de vida no meio rural e a preservao dos recursos naturais. A eleio de SAFs simplicados e com especies de valor econmico, uma estrategia do agricultor para manter sua sobrevivncia. Por outro lado, polticas pblicas que contribuam para fortalecer as estrategias dos agricultores, e que ajudem a preservar o meio ambiente, ser um benecio compartilhado com toda sociedade, produto de um trabalho conjunto. A pesquisa e o trabalho em agrooresta uma tarefa que envolve perseverana e pacincia porque uma temtica pouco conhecida e que leva vrios anos para obter
538
respostas. Desta dinmica podem surgir propostas de polticas pblicas que contribuam para fortalecer sistemas sustentveis. Os cafezais no Estado tm sido um dos principais responsveis do desmatamento da Mata Atlntica, da degradao ambiental e do monocultivo. Entretanto, os SAFs podem fazer que ocorra o inverso, minimizando o processo de degradao e enriquecendo as reas com especies madeirveis, frutferas e de uso mltiplo. O risco de preos baixos em um monocultivo sempre uma ameaa, e suas conseqncias so a migrao, a desestabilizao dos agricultores e da regio cafeeira, contribuindo com a insegurana alimentar. Frente aos fracassos na implantao e permanncia de SAFs na regio, e estimulados pelas experiencias exitosas de agricultores no estabelecimento e conduo de SAFs, acredita-se que a multiplicao destes SAFs com cafezais da regio norte de Espirito Santo contribui no processo de transio para uma agricultura ecolgica, aumentando a diversidade de especies no ambiente e melhorando a situao socioeconmica da regio.
Bibliograa
Acosta, R., (2008) Dehesas de la sobremodernidad: la cadencia y el vrtigo. Badajs, Coleccin Races. Atlas do ecossistema do Esprito Santo, (2008) Vitria, SEMA, Viosa, Universidade Federal de Viosa. Cncer ecolgico, (2010) [En lnea]. Disponvel em: http://www.seculodiario.com/ arquivo/2005/reportagens/rogerio/report51.asp [Acesso em: 23 de maio de 2010] Caporal, F. R. e J. A. Costabeber, (2007) Agroecologia e extenso rural: contribuies para a promoo do desenvolvimento rural sustentvel. Braslia, MDA/SAF/DATER. Caporal, F. R., (1998) La extensin agraria del sector pblico ante los desafos del desarrollo sostenible: el caso de Rio Grande do Sul, Brasil. Tesis Doctoral. Espaa, Instituto de Sociologa y Estudios Campesinos, Universidad de Crdoba. Caporal, F. R., J.A. Costabeber e G. Paulus, (2005) Agroecologia: Matriz disciplinar ou novo paradigma para o Desenvolvimento rural Sustentvel. In: Congresso Brasileiro de Agroecologia, 3., 2005, Florianpolis, ABA, [DC-Room]. Caporal, F. R., (2008) Agroecologia: uma nova cincia para apoiar a transio a agriculturas mais sustentveis In: Fakeiro F. G. e A. L. Farias Neto (comp.), Savanas: desaos e estratgias para o equilbrio entre sociedade, agronegcio e recursos naturais. Braslia, Embrapa Cerrados, v. 1, pp. 895-929. Cardoso et al., (2004) Experimentao participativa com sistemas agroorestais por agricultores familiares: espcies arbreas utilizadas. In: Congresso Brasileiro de Extenso Universitria, 2, 2004, Belo Horizonte.
539
De Muner, L. H. et al., (2007) Sustentabilidade da cafeicultura do conilon no Esprito Santo In: Ferro, R. G. et al., (comps.), Caf conilon. Vitria, Incaper, pp. 623647. Gliessman, S. R. et al., (2007) Agroecologa: promoviendo una transicin hacia la sostenibilidad. Ecosistemas, 16 (1). Enero de 2007. pp. 13-23. Gliessman, S. R., (2001) Agroecologia: processos ecolgicos em agricultura sustentvel. 2. Ed. Porto Alegre, Ed. Universidade, UFRGS. Instituto de pesquisas da Mata Atlntica, (2005) Conservao da Mata Atlntica no Estado do Esprito Santo: cobertura orestal e unidades de conservao. Vitria, Ipema. Lei da Mata Atlntica, (2010) [En lnea]. Disponvel em: http://www.planalto.gov.br/ ccivil_03/_Ato2004-2006/2006/Lei/L11428.htm [Acesso em: 23 de maio de 2010] Lei Federal n 4.771/65, (2010) [En lnea]. Disponvel em: http://www.achetudoeregiao. com.br/ANIMAIS/lei_federal_477_65.htm [Acesso em: 23 de maio de 2010] Mndez, E. e C. M. Bacon, (2007) Procesos ecolgicos y medios de vida agrcolas en el cultivo de caf bajo sombra. LEISA Revista de Agroecologa. 22.4 . Mar. 2007. pp. 26-28. Mndez, E. e S. T. Lovell, (2007) Conservation of Ecosystem Services and Farmer Livelihoods in a Shade Coffee Landscape of Western El Salvador. In: Simposio Internacional de Sistemas Agroorestales multiestratos con cultivos perenes, 2., 2007. Turrialba, CATIE, [DC-Room]. Ministrio do Meio Ambiente, (2002) Projeto Corredores Ecolgicos. Programa Piloto para Proteo das Florestas do Brasil PPG7. Braslia, MMA. Mller, J.; P. E. Lovato e E. M. Mussoi, (2004) Do tradicional ao agroecolgico: as veredas das transies (o caso dos agricultores familiares de Santa Rosa de Lima/SC). Eisforia, Florianpolis, v. 2, n. 2, pp. 126-152, 2004. Nair, P. K. R., (1997) Agroforestera. Mxico, Universidad Autonoma de Chapingo. PAA - Programa de Aquisio de Alimentos, (2010) Os Alimentos da Agricultura Familiar no Combate Fome. [En lnea]. Disponvel em: http://www.mds.gov.br/programas/ seguranca-alimentar-e-nutricional-san/programa-de-aquisicao-de-alimentos-paa [Acesso em: 23 de maio de 2010] Pretty, J., (1995) Regenerating agriculture: policies and practices for sustainability and self-reliance. Londres, Earthscan. Pronaf, (2010) Crdito rural do Pronaf. [En lnea]. Disponvel em: http://comunidades.mda. gov.br/portal/saf/programas/pronaf/2258856 [Acesso em: 21 de maio de 2010] Sales, E. F. e J. B. S. Araujo, (2005) Levantamento de rvores consorciadas com cafeeiros no Estado do Esprito Santo. In: Congresso Brasileiro de Agroecologia, 3., 2005, Florianpolis, ABA, [DC-Room].
540
Sales, E. F., (2001) As percepes dos agricultores em relao s adversidades ambientais: o caso da sub-bacia do Rio Brao do Norte-SC. Dissertao de mestrado. Universidade Federal de Santa Catarina. Taylor, S. J. e R. Bogdan, (1986) Metodologa de las ciencias sociales. Buenos Aires, Paidos Studio.
541
Introduccin
Trato de incluir en este texto algunas informaciones tiles o ideas, tanto para aquellos que quisieran seguir un camino parecido, pero que no saben por dnde empezar, cmo para aquellos otros que quisieran cambiar el orden de las cosas y que tampoco saben por dnde empezar
545
ello tiene que llegar a integrarse en l; en cuanto consumidor de vegetales y carnvoro, se expone a romper la cadena si no observa en todo momento la ley del retorno. Esta ordena que se devuelvan al suelo todos los residuos (animales, vegetales y humanos), a travs del montn de compost, o del intestino del animal, o con el arado, o incorporndolos al suelo mediante las pisadas del ganado. Todo aquello que no pueda restituirse al suelo tilmente, o que no pueda aprovecharse de otro modo, debera quemarse, con lo cual se producira potasa para la tierra. En la nca autosuciente, nada debera desperdiciarse.
El foco es crear sistemas que son ecolgicamente correspondientes y econmicamente viables, que provean para sus propias necesidades, no exploten o contaminen y que sean sostenibles a largo plazo. Y dadas las caractersticas de las tierras familiares de que disponemos; el tamao, alrededor de dos hectreas y sumado con todo lo que queramos, ya que sobran tierras abandonadas y quien te las ceda. Y el clima, interior, temperaturas extremas entre la noche y el da, mucho calor en verano, mucho fro en invierno, no se pueden cultivar al aire libre plantas sensibles a la helada hasta el 15 de mayo (tomates, judas, calabacines, etc.), ni ctricos, Es un valle, no hay problemas de viento, pero si de hongos. Mucha agua, maravilla en verano, exceso de humedad en invierno. Y las infraestructuras disponibles en nuestro alrededor, por ello, por ahora, tenemos un pequeo agujero en nuestro pequeo sistema, que es la produccin del alimento para los animales (cerdos, gallinas, pollos y ovejas), ya que aparte del maz, la hierba, la paja, los restos de la huerta y frutales y la remolacha forrajera, tenemos que proveernos de pienso ecolgico para asegurarnos que tengan una nutricin correcta a lo largo de todo el ao. Esto se debe a que dada la excesiva fragmentacin territorial, sobre todo en esta provincia(Pontevedra), no es fcil ni introducir en las ncas ni encontrar cerca maquinaria para desgranar cereal o legumbres, etc. aparte de los problemas de conservacin Antes las familias podan ser de 12 miembros, y nosotros somos slo dos Y el aprendizaje simultneo lo hace ms difcil, ninguno de los dos parte de ninguna experiencia en el cultivo, todas nuestras vidas, hasta ahora, han sido en ciudades, y sin antecedentes familiaresA da de hoy, recogemos alrededor del 30% de lo que planicamos.
546
Como todava, ya tres aos, estamos comenzando, necesitamos hacer muchas cosas de principio, y la inversin no se acaba que si un invernadero, que si cierres, sistema de riego, malla antihierbas, etc. Pensamos que diversicar al mximo la produccin sera la mejor manera de dividir el riesgo, y que complementando con los animales tendramos la posibilidad de compensar la venta en invierno cundo la variedad hortcola se reduce a productos de hoja y de raz aparte de lo que hayamos podido almacenar de la cosecha estival(patatas, cebollas, ajos y calabazas).
Y COMO EMPEZAMOS
As que fuimos creciendo la idea de hacer, digamos, un autoconsumo un poco ms grande, con la idea de poder abastecer semanalmente alrededor de 25 hogares. Y, en caso de crisis, o de huelga de camioneros techo y comida no nos ha de faltar.
Las cestas
Es as que, recogiendo los contactos de la gente habitual, comenzamos a intentar, mediante e-mail, introducir los pedidos a domicilio. La impredictibilidad de los pedidos, junto con la dicultad de calcular la disponibilidad a una semana vista nos hizo inclinarnos por hacer las cestas. Habamos visto sistemas parecidos de venta directa en otros pases como Canad, Estados Unidos, Reino Unido, Francia, etc. Las CSA (Community Supported Agriculture), las AMPE?, etc.
547
Y decidimos que la nica manera de conseguir una cierta tranquilidad, estabilidad y poder darle salida a nuestro producto es teniendo una red de consumidores eles, colaboradores, socios o abonados(todava no sabemos como llamarles) que de forma semanal o quincenal recibiran nuestra cesta, benecindose, a cambio de su compromiso, de productos ecolgicos frescos, en casa y a precios lo ms ventajosos posibles, al eliminar intermediarios. Con lo cual, eliminamos, no slo ese incremento en el coste, o ese descenso en las rentas del productor, sino la irresponsabilidad(la falta de respeto por los plazos de seguridad o las dosis con los productos tosanitarios, por ejemplo, o la alimentacin de animales herbvoros con restos de carnes, etc.) para con lo que se produce(ms all de los dudosos controles ociales), ya que nuestros destinatarios son amigos, son Pepa y Juan, o Mara y Diego, que tienen hijos como Roque o Pablo, no son destinatarios annimos de nuestro producto que adems pagarn precios miserables por lo que nos ha costado mucho producir. Parte muy importante de nuestra labor, es hacer entender a nuestros consumidores la importancia que tienen en nuestra subsistencia, y porqu motivos no pueden todava tener tomates, y cmo inuyen las inclemencias metereolgicas, o los animales salvajes en lo que ellos recibirn en casa. Cmo todo est interrelacionado, y cmo la naturaleza tiene sus ritmos (y nosotros tambin, que aunque no queramos verlo, somos parte de ella, y si la destruimos a ella nos destruimos a nosotros mismos). As, intentamos alimentar esa relacin emptica con nuestros consumidores, contndoles cada semana que hacemos, o que ocurre, etc. Ellos comparten nuestros riesgos y abundancias. Es un ejercicio de comprensin, exibilidad, continuidad y adaptacin tambin por parte de los consumidores, ya que introducimos varias interferencias en las costumbres habituales: Ellos no eligen lo que van a recibir, se adaptan a lo que llega, tienen que aprender, muchas veces a elaborar productos que nunca haban elaborado La individualidad y el trato personal frente al anonimato y la fragmentacin social a la que nos induce un frentico ritmo de vida. La responsabilidad y compromiso con respecto a sus agricultores-proveedores (un punto muy difcil), ya que no nos interesa un consumidor lleno de derechos pero que se olvida de sus deberes. El poder que cada uno tiene con cada eleccin de compra que hace en el da a da. Este poder, es innitamente mayor y tiene ms potencialidad para cambiar algo, que el de expresar un voto cada cuatro aos o ir a una manifestacin.
548
Para elaborar las cestas y darles una continuidad, el clculo es difcil: cuntas lechugas por hogar y semana?, Cmo vamos a congurar la cesta? Cmo podemos en nuestras condiciones climticas? Cunto terreno necesitamos tener cultivado con hortalizas en cada poca del ao? Cmo incluir un cierto equilibrio nutricional? As, que decidimos intentar incluir en las cestas, siempre que se pueda un poco de vitaminas: lechugas, acelgas y hortalizas de temporada, antioxidantes y bases para la cocina: zanahorias, puerros, ajos o cebollas, hidratos de carbono: patatas o cereales, protenas: legumbres, carnes o huevos y fruta de temporada. En la realidad, y mientras nuestros conocimientos y perfeccionamiento no aumentan, complementamos nuestras cestas con productos de otros productores ecolgicos locales siempre que tengan producto.
Y los precios?
Los calculamos a partir del tiempo de trabajo dedicado sumado a los costes de produccin dnde y cundo lo tenemos claro o del supermercado convencional cundo no sabemos o no podemos calcular esos datos.
549
industrial, que miopemente no diferencia 500 de 500000. Siendo la ley claramente desproporcionada. Para ello, aparte de la marcacin, supeditada a salas de clasicacin, marcaje, etc. Los requisitos son: licencia de actividad industrial, insalubre y molesta, etc. Del ayuntamiento, para lo cual debe existir una distancia de 200 o 500 metros dependiendo del rgimen, as que viviendo al lado, ya es imposible de principio. Aparte, otros requisitos sanitarios o de instalaciones bastante lgicos.
Conclusin.
Desde el primer momento tuvimos claro que la nica manera de poder vivir del campo es la venta directa. La innidad de intermediarios, unido a la importacin de productos de pases tercermundistas dnde los salarios son muy inferiores, o de pases europeos dnde la subvencin estatal permite bajar los precios por debajo de los costes de produccin, y unido a la industrializacin de la agricultura, que permite la produccin en cadena y el consiguiente abaratamiento. Ha hecho que el presupuesto familiar dedicado a alimentacin haya descendido notablemente. Qu provoca esto? Alta tecnicacin, con lo cual, alta inversin para poner en marcha una empresa agraria. Menos mano de obra, por lo tanto, ms paro y despoblacin rural. Disminucin de las cualidades organolpticas y alimenticias de los productos. Hormonas y nitramones hacen la funcin de los esteroides, ms peso y tamao, pero menos esencia. Introduccin de nuevas tcnicas que introducen elementos y sustancias desconocidos para nuestros cuerpos, creados hace menos de 100 aos, y ante los cuales no existe, todava(es slo cuestin de adaptacin en unos cuntos miles de aos) en nuestro sistema inmunitario una respuesta clara. Con lo cual, nos encontramos con una proliferacin de enfermedades relacionadas con esto y con el estilo de vida relacionado con la terciarizacin de la economa. Cncer, diabetes, colesterol, cardiopatas Tienen bastante que ver con los vegetales, con nuevas sustancias y composiciones genticas, y con las carnes, alimentadas casi exclusivamente de grano, desequilibrio entre omega 3 y 6 por ejemplo. A nivel socioeconmico signica la concentracin de la produccin en reas y manos concretas, incrementando la dependencia mundial de cada vez menos empresas que venden insumos para la agricultura y de ciertos pases que se erigen en graneros del mundo perdiendo en soberana alimentaria, lo cul signica, en el largo plazo, en soberana poltica(a no ser que los qumicos inventen pldoras milagrosas para
550
alimentarnos dnde sinteticen vitaminas, minerales, protenas, etc.), esto es, poder decidir sobre tu vida y tu alimentacin. Veo nuestra solucin como una posibilidad viable para solucionar unos cuntos problemillas actuales: aparte de la creacin de redes sociales, que rompen con la fragmentacin, y el aislamiento social, una motivacin para la repoblacin del rural, contra la alienacin de una vida de trabajo en muchos casos sin un sentido claro aparte del econmico sera una buena solucin para la creacin de empleo, digamos que siguiendo nuestro ejemplo, y trabajando muchsimo (la parte mala, si no se siente como algo satisfactorio, que te llena, aunque con la experiencia y la tcnica se puede mejorar mucho, espero), se podra emplear 1 por cada 25 familias, lo cual signicara un 4% menos de paropara tiempos de crisis Los transgnicos, por ejemplo, no van a dejar de expandirse si la gente quiere comprar carne o leche barata todos los das, pero si se exige una calidad, si la demanda sube, es fcil que la otra produccin aumente, y si el mercado es grande, entonces si, se tomarn medidas para que no se permita la contaminacin gentica. As es el mundo donde el dinero gobierna y el mercado establece las leyes.
551
553
la comercializacin. Industrializacin e intensicacin solo podan conseguirse mediante una especializacin de cada uno de los tres sectores, que se presentaba como la nica va para conseguir abastecer mercados en la cantidad requerida a los precios asequibles que demandaba el mercado. Si hasta entonces, como bien subraya B. Mondy en la entrevista que le realiza JM Guilloux en el marco del proyecto misin agrobiosciences (Mondy, B. 2007) la actividad profesional del agricultor conllevaba desde la produccin hasta la comercializacin de los alimentos que produca, las polticas pblicas comunitarias, vehiculadas a travs de la PAC fomentaron que su actividad pasara a ser exclusivamente productiva. Dejando la transformacin y distribucin de los productos en otras entidades o personas. Consecuentemente, la transformacin y distribucin de alimentos surgieron como sectores emergentes y se fueron independizando de la actividad productiva primaria, a la par que consolidando, a lo largo de estas dcadas. Los aos setenta representan una dcada de transicin desde la perspectiva del binomio produccin-consumo. Si bien por un lado la Comunidad Econmica Europea dedica en esta poca el 70% de sus recursos, por el otro lado los consumidores empiezan a tomar cierta consciencia hacia a los productos que compran y sus derechos. Esta inversin de rumbo es debido principalmente a la crisis petrolfera y al escenario de inestabilidad y de enfrentamiento internacional que ve como escenario principal la guerra en Vietnam. Una parte de la considerada masa se dirige hacia un cambio de necesidad, variando su percepcin por la cualidad y por el origen de los productos en el mercado (Beletti G., Marescotti, A., 1995). La dcada de los aos ochenta se caracterizan por una tendencia hacia la diversicacin del producto, que responde siempre ms y ms a la satisfaccin del consumidor. Superando la fase de homologacin y estandarizacin entran en los mercados productos de nicho y el producto per se no representa solamente una necesidad, sino un estatus. En los aos noventa, se alcanza y supera el objetivo marcado de abastecimiento del mercado europeo, cayendo incluso en una sobreproduccin que obliga a redenir la orientacin de las polticas pblicas en materia de agricultura en la Unin Europea. La PAC se vuelve a denir, hacia un control de la produccin para evitar los excedentes que saturan el mercado. Algunos principales elementos caracterizan el consumo en esta dcada modicando ulteriormente las dinmicas y las estrategias de la produccin y del consumo: la introduccin de los Organismo Genticamente Modicados, los escndalos alimentares derivado por la sobreproduccin, la falta de un sistema de control alimental estructurado y el ingreso en el mercado de productos que se ajustan a la necesidad de nuevas estructuras y dinmicas de vida diaria donde los consumidores tienen siempre menos tiempo para dedicarse a la preparacin de su comida. Ms adelante, ya en los aos 2000, se inicia el proceso de desamortizacin de la PAC, desvinculando toda ayuda de la produccin. Asimismo, se incorpora el aspecto medioambiental a la PAC con la eco-condicionalidad, aunque de manera paulatina y tmida.
554
Las crisis globales, los procesos de globalizacin, los sistemas capitalistas y el mismo proceso de estructuracin y re- estructuracin de la PAC, ponen en evidencia que las polticas implementadas han conseguido una polarizacin de la produccin agroalimentaria. En este panorama se ha ido creando una divisin del mundo rural en la organizacin del territorio que se diferencia entre producciones de masa y especialidades integradas. Esta divisin pone maniesto el contraste entre competicin hacia la calidad y competicin por el precio: las dos organizaciones requieren diferentes elementos para su xito y un diferente espacio territorial. La produccin en masa necesita como factor de ganancia la tierra, mientras que las especialidades integradas encuentran su fundamento en el complejo de la sociedad local. En el caso de la produccin de especialidades integradas, se establece entre los productores y la comunidad un tipo de solidaridad estable (Becattini G., L. Omodei Zorini L., 2003). Las producciones intensivas se vinculan normalmente a circuitos de comercializacin extremamente largos en los cuales los principales grupos de distribucin de producto agro alimentario detienen el poder de decisin, no solamente en la cadena distributiva, sino tambin en la fase de la produccin. Por otro lado los pequeos productores que intentan evitar la competencia y la presin de las grandes fuerzas del mercado agro alimentares, crean alternativas en la produccin y en los canales de comercializacin, quedndose, no sin dicultades, dueos del ciclo de produccin. Ellos se ven forzados a repensar su estructura productiva y vincularse a nuevos modelos econmicos abriendo la va a nuevos escenarios a veces de forma cociente, a veces de forma instintiva. La percepcin que la ciudadana en general tiene de la actividad agraria es la de un sector fuertemente subvencionado por las ayudas europeas - a costa de otros- poco competente y de cuya utilidad se pone en duda, ya que en su ltima etapa, la PAC otorga ayudas desvinculadas de la produccin. Muchas explotaciones agrarias no son rentables y los productores venden por debajo de los costes de produccin mientras que los precios para el consumidor no son siempre asequibles. COAG seala un incremento del 400% de media entre la cotizacin de origen y los precios en los lineales (COAG, 2009). A nivel internacional, cinco corporaciones (Wall Mart, Carrefour Tesco Metro, Kroger) controlan gran parte del sector agrario al manejar los recursos productivos (las semillas y cada vez ms las tierras de cultivo), los insumos (amplia gama de biocidas a disposicin de la agricultura convencional) y la distribucin y comercializacin de la produccin. Para la ciudadana en general (que caracterizaremos como consumidores/as por construir su papel frente al de los productores/as agrarios) la incorporacin del sistema agroalimentario en la lgica capitalista, que conlleva la concentracin de la oferta en grandes corporaciones internacionales, tambin trae consecuencias como el aumento de los precios nales (26% la leche, 20% las cebollas, 34% el aceite de girasol) (Montagut X., Vivas E, 2009) o escndalos relativos a la seguridad alimentaria como las vacas locas o los pollos con dioxinas que han marcado un punto de inexin en el panorama de la organizacin del sistema alimentario en Europa.
555
Frente a esta situacin, no son pocas las respuestas que se han dado tanto en el sector productivo como en el de consumo. Algunos determinan que ya antes de la dcada de los ochenta (Guidi,F., 2009) , estas iniciativas, surgidas de colectivos sociales o individualmente, han propuesto alternativas a la normalizacin de la produccin, transformacin y distribucin de alimentos. Hay que tener en cuenta, sin embargo como arma Xavier Montagut que en los pases llamados del Norte, donde los agricultores son una pequea parte de la poblacin y el modelo de agronegocio ha copado la casi totalidad de la economa, la creacin de otro tipo de mercados e instrumentos de comercializacin depende totalmente de opciones con una fuerte carga ideolgica que asuman tanto productores como consumidores () (Montagut, X., Vivas, E., 2009)y el papel de los consumidores, aunque solo sea por su nmero, por su capacidad econmica y por su papel de referentes de consumo a nivel global, es muy importante. Para nalizar este esbozo del marco de referencia de los canales cortos de comercializacin es indispensable resaltar dos aspectos esenciales de los mismos como son el enorme impulso que estn teniendo en los ltimos aos, por su especial vinculacin a la produccin ecolgica, y su estrecha vinculacin a iniciativas relacionadas con la lucha contra el cambio climtico. Esto se debe a varias razones fundamentales: la produccin ecolgica, entendida en su acepcin original, tiene como objetivo la conservacin del medio ambiente, no solo en su produccin sino en los modelos de distribucin establecidos, por lo que limitar (o debera limitar) toda contaminacin provocada por el transporte de los productos que es la principal fuente de emisin de gases de efecto invernadero (y por lo tanto causa de cambio climtico) en agricultura. Y es este concepto asociado a canales cortos el que favorece la confusin de los mismos con la comercializacin de productos locales, que como ya hemos visto, si bien fomenta la produccin local y puede reducir la contaminacin por transporte, no se enmarca necesariamente en el contexto de los canales cortos de comercializacin.
556
La actual situacin presenta dos caras. El binomio consumidor- productor, anteriormente mencionado, que ha vivido a lo largo de los aos una relacin extremamente elstica caracterizada por temporadas de acercamiento y otras de profundas divisiones, se encuentra actualmente en un proceso de reexin recproca sobre la manera con la que, de forma mutua, volver a considerar el sistema de compra-venta de alimentos, hacia la creacin de dinmicas que garanticen precios justos y autodeterminacin en los procesos que afectan directamente el ciclo del producto. La conviccin por parte de los pases europeos que la indigencia y los problemas relativos a una siempre ms limitada capacidad adquisitivas de bienes de primera necesidad afectaban solamente los colectivos con riesgo de exclusin social se vino abajo en los ltimos aos, evidenciando un incremento relevante de las personas en situacin de pobreza. La crisis alimentaria global, de alguna forma ha sacudido los ms consolidados paradigmas polticos y ha creado una nueva conexin entre los movimientos de soberana alimentaria y los movimientos ecolgicos (Brunori G., Guarino A.2009). Si bien hemos hablado de la forma en la cual se estn generando, en los pases europeos, ciertas dinmicas de acuerdos y compromisos reciproco entre consumidores y productores que asumen diferentes formas de realizacin, la reexin por parte de los varios niveles de la poltica acerca de los canales cortos de comercializacin se produce a travs diferentes grados de sensibilidad, interpretacin y accin normativa, que pone maniesto una integracin europea diferenciada. Desde el punto de vista normativo acerca de los canales de venta directa, la Unin Europea encuentra, en la accin legislativa de los estados miembros su peculiaridad, presentando un abanico de normativas y poltica diversicadas. La reglamentacin europea en materia, principalmente determina las caractersticas higinicas sanitarias de lugares de produccin y productos vendibles, con particular atencin a los procesos artesanales de transformacin.
Reglamento (CE) n 178 del 28 Enero de 2002 Reglamento (CE) n 852 del 29 de Abril 2004 Reglamento (CE) n 853 del 29, de Abril 2004 Reglamento (CE) n 854 del 29 de Abril 2004 Reglamento (CE) n 882 del 29 Abril 2004
Fuente: Guidi, F. 2009
Establece los principio y los requisitos generales de la legislacin alimentaria, instituye la Autoridad europea por la seguridad alimentaria y determina los procesos en el marco de la seguridad alimentaria Sobre el higiene de productos alimentares Establece normas especicas sobre higiene de alimento de origen animal Establece normas para la organizacin de controles ociales sobre productos de origen animal destinados al consumo humano. Relativo a los controles ociales para la vericacin de la conformidad de la normativa acerca de pienso y alimentacin y normas de salud de bienestar animal
557
La accin normativa y poltica que podemos encontrar en los diferentes pases europeos nos llevan a reexionar por un lado sobre la forma en la cual cada estado acta el principio de subsidiariedad y por otro lado, sobre el efecto correctivo que ciertas polticas pblicas pueden tener sobre una burocracia que frecuentemente crea importantes limites para los pequeos productores. Las iniciativas y experiencias de comercializacin de productos agrarios en canales alternativos a la gran distribucin se han multiplicado en la ltima dcada. Tienen su origen en colectivos sociales o parten de iniciativas individuales, en su mayor parte, por lo que no tienen un marco original de referencia que les sea comn y que nos permita denirlas. As, es frecuente referirse a iniciativas de este tipo bajo el nombre de canales cortos de comercializacin, pero no se tiene una denicin rigurosa de los mismos. Como es habitual en estos casos, y dado que estas experiencias se originan en respuesta a una situacin concreta, en la primera etapa de su evolucin, su denicin se construye desde la negacin, es decir explicando lo que no tienen o lo que no son. En este caso los canales cortos se denen a medida como aquellas vas de comercializacin que no cuentan con intermediarios. Si bien Y.Chiffoleau, del Instituto Nacional de Investigacin Agronmica de Francia (Y.Chiffoleau , 2009) reconociendo que no existe, hoy por hoy, en Francia una denicin ocial de los canales cortos arma que los representantes del sector agrario y agroalimentario estn de acuerdo en caracterizarlos como sistemas de distribucin que movilizan un intermediario como mximo. Esta denicin que permite incorporar las asociaciones de productores, de productores y consumidores, restaurantes y dems establecimientos del canal HORECA3, as como la compra pblica en comedores escolares por ejemplo, abre sin embargo la puerta a empresas distribuidoras cuyo alcance y tamao no queda especicado. Ecologistas en Accin (EeA) se mantiene en una denicin menos concreta proponiendo la siguiente los canales cortos de comercializacin son aquellos que permiten una relacin ms directa entre el productor y el consumidor (EeA 2009) y engloban a los mercadillos, escuelas y restaurantes (EeA 2009) como posibles canales cortos de comercializacin. En el estado espaol, la principal organizacin agraria que fomenta los canales cortos de comercializacin es COAG (Coordinadora de Organizaciones de Agricultores y Ganaderos) y la principal organizacin social es Ecologistas en Accin. Sus documentos sirven de base para la reexin que proponemos en este artculo. As COAG dene, en el marco de su proyecto ARCo (Agricultura de responsabilidad compartida) (COAG, 2009) los canales cortos como las diferentes formas por las que los agricultores/as y ganaderos/as venden directamente su produccin al consumidor/a nal y centra su trabajo en aquellas iniciativas que establezcan vnculos estables entre productores/as y consumidores/as proporcionando un mercado seguro al productor/a y una garanta de calidad y seguridad al consumidor/a (COAG, 2009). Por otra parte, y dada la ausencia de denicin especca del concepto canales cortos, el acervo colectivo asemeja otras experiencias de
3 Conjunto de establecimientos de hostelera, restauracin y catering.
558
comercializacin a este concepto, como son la comercializacin de productos locales (que no tienen porque ser en canales cortos) o la comercializacin de productos ecolgicos (que si bien son las que ms impulso dan a los canales cortos, no son las nicas ni se pueden asemejar a ellos indistintamente). La denicin de los canales cortos de comercializacin pasa por lo tanto por su caracterizacin y por la explicacin de sus ventajas e inconvenientes que aparecen en la tabla siguiente.
Ventajas INRA Produccin Diversicacin de los ingresos Margen de precios superior Reconocimiento Optimizacin del tiempo dedicado a la venta Adquisicin de nuevos conocimientos Mayores grados de autonoma Consumo Acceso a productos diferenciados a precios razonables Contacto con el productor/a Compra prctica (cercana, horarios) Compromiso con la economa local
Fuente: elaboracin propia
Inconvenientes EeA Precio justo Valor aadido revierte en las pequeas explotaciones Mejora la economa rural Favorece la sostenibilidad Recuperan la dignidad del agricultor INRA Organizacin del trabajo ms compleja Disponibilidad y exigencia de tiempo Exigencia de adquirir competencias nuevas Saturacin de algunos canales Poca visibilidad de los mismos
Precios ms bajos Alimentos sanos y de mayor calidad Relacin de conanza con el productor/a
Calidad variable Precios a veces elevados Exige disponibilidad de tiempo Escasa visibilidad y organizacin de los canales cortos Oferta limitada o demasiado original
Para completar esta denicin, se pueden aportar de manera sucinta, ejemplos de canales cortos de comercializacin como son los mercados de productores, las asociaciones de productores/as y consumidores/as, los grupos de consumo, la venta directa en nca, el reparto de cestas, la venta por Internet, la venta al canal HORECA, etc. Entendida desde el antiguo paradigma de la ciencia cartesiana, lineal, los canales cortos de comercializacin no cuentan an con una denicin concreta. Sin embargo, enfocados desde un punto de vista sistmico y entendindolos como un espacio de conuencia de varias iniciativas basta con detectar los puntos en comn que las agrupan para obtener un espacio dinmico y exible en los que insertarlos que podra llegar a servir de denicin en esta etapa de visibilizacin en la que se encuentran. Los puntos de convergencia de las distintas iniciativas de canales cortos de comercializacin que se pueden destacar son: el establecimiento de una relacin directa entre el produccin y consumo, o con un nico intermediario que permite vehicular la informacin de manera an directa
559
bsqueda de una componente de justicia social en el establecimiento de los precios tanto en produccin como para el consumo Permiten establecer, en diversos grados, una participacin directa en las actividades y decisiones establecidas tanto en y para la produccin como en y para la distribucin, Estn ms especialmente vinculadas a los productos frescos (Montagut X., Vivas E, 2009)
4 5
Por aquellos no inscriptos en el Registro delle Imprese, est en vigor la ley precedente n. 59 del 1963 Campesinos
560
La produccin agroalimentaria sarda est principalmente constituida por pequeos y medianos productores que trabajan parcelas inferiores a 3 hectreas (segn el ultimo censimento agrario nacional en Cerdea 112.619 aziende agrarie, alrededor de 31.000 tienen ms de 10 hectreas, el resto alrededor de 80.000 menos de 10 hectreas, y de estos 80.000 mas de 40.000 menos de 1 hectrea) que siempre han utilizado canales de ventas directas y que histricamente han siempre utilizado como canales de venta la que ahora se dene como liera corta6. Para apoyar a los pequeos productores, la Regin Autnoma de Cerdea cuenta con una estructura tcnica, la LAORE, que depende directamente del departamento de agricultura. Denida como agencia por la actuacin de los programas regionales agrcolas y por el desarrollo rural, trabaja por la promocin de la multifuncionalidad, especicidades territoriales, con importante referencia a las producciones de calidad (ecolgica, tradicional, certicadas), el mantenimiento de la biodiversidad y la recuperacin de cultivos y razas autctonos. Esta estructura trabaja localmente y directamente con los productores, siendo una agencia pblica, presta un servicio gratuito y garantizado a todas las personas que lo necesiten. Con la expansin de la gran distribucin y con la presin por parte de las mismas a abastecerse en los productores locales, por un lado se intenta concienciar los productores sobre la importancia de valorar las producciones propias de calidad, y por otro lado, acerca de la importancia de poder encontrar canales alternativos a la larga cadena distributiva para mantener el precio de venta justo y no venderse (Fele., S. funcionario de la LAORE, entrevista del 20 de abril de 2010). La importancia del papel de los consumidores encuentra tambin en las competencias tcnicas local de esta agencia, la accin de poner en contacto productores y consumidores interesados en participar en grupos de compra soldale, que tmidamente empiezan a formarse, muy lejos de la voluntad y sensibilidad organizativa de otras regiones italianas donde ya existen coordinacin y redes de GAS (Gruppi di Acquisto soldale) locales. A travs de la ley 1 del 2010 Cerdea reglamenta a nivel regional la liera corta como ya otras regiones italianas (Toscana, Piemonte, Lazio, Calabria) han ido haciendo desde el 2007, anticipando formalmente el Disegno di Legge nacional acerca de los Farmer Market. La ley regional 1/2010 intenta fomentar canales de venta directa y espacios de comercializacin para aquellos productores que opten por no participar en el circuito de venta tradicional vinculado a las grandes supercies.
Canales cortos
561
LeY Regional 1/2010 a) Il consumo dei prodotti agroalimentari di qualit, locali e a liera corta nellambito della ristorazione collettiva, dellattivit agrituristica e del turismo rurale, in unottica di riduzione degli impatti ambientali; b) Lincremento dellofferta di prodotti agricoli e agroalimentari di origine regionale da parte della distribuzione e degli esercenti attivit di ristorazione nellambito del territorio regionale; c) L informazione ai consumatori sullorigine e le specicit dei prodotti agricoli e agroalimentari regionali; d) La tutela del consumatore attraverso la promozione della libert dellofferta; e) Lincremento della vendita diretta dei prodotti agricoli e agroalimentari regionali da parte degli imprenditori agricoli; f) Il consumo di alimenti privi di organismi geneticamente modicati (OGM).
Elaboracin propia: Esquema de ley 1/2010
Cmo se organizan entonces actualmente los pequeos productores y que canales de venta directa utilizan? Agroturismo: Caracterizan parte de la diversicacin de la produccin y frecuentemente sirven al productor para integrar su renta. Ofreciendo un servicio integrado, gli agriturismi sirven como salida por la promocin y venta directa de los productos de la nca. Hay que subrayar que hay tambin casos en los cual, si bien se promociona la actividad como vinculada a productos de circuito local y de proximidad, no siempre esto corresponda a la verdad y los productos venan adquirido a travs de la grande distribucin. La ley 1 del 2010 establece que los casi 1000 agriturismi tengan que comprar directamente a los productores, si no producen en nca. Sin embargo existe cierta confusin en cuanto a los instrumentos territoriales de control. Comercio Electrnico: es un tipo de canal que encuentra espacio sobre todo en el comparto ovino. Adotta una pecora, es uno de los eslganes mas recurrentes por quien deciden utilizar este tipo de canal. El ganadero proporcionar al socio una variedad de productos derivados de la produccin casera y en ciertos casos aadiendo a la oferta tambin otros productos de la nca. El socio se compromete a travs de una cuota normalmente anual, que apoya el productor. Adoptar: Siempre en lnea con adotta una pecora, han surgido y surgen varias iniciativas en este sentido, adopcin de olivos, plantacin de agrios y tambin huertos. Gli orti adottano i ristoranti, es por ejemplo una iniciativa que ha nacido en Cerdea y que ha llevado a la rma de un protocolo de colaboracin entre la asociacin de jvenes agricultores y la asociacin de jvenes restauradores a nivel europeo. Se trata de establecer una relacin directa entre los productores de productos de la huerta locales y los restaurantes para promover a travs de este canal, una salida de comercializacin directa para los agricultores, re estableciendo en la cultura hostelera los ciclos de la produccin estacional. Mercati Contadini: a nivel local los ayuntamientos ofrecen espacios a los productores para la venta directa. Relevante es la iniciativa gestionada por la Coldiretti a travs de su
562
asociacin Mercati di Campagna Amica, que semanalmente rene, en toda la isla, a los productores locales y que est en pleno proceso de expansin y xito, como va para fomentar el encuentro entre consumidores y productores. Relevante tambin es la funcin social que reviste esta iniciativa sobre todo en los centros urbanos ms grandes, en cuanto favorece el recupero del espacio del mercado como espacio de encuentro y de intercambio. GAS: Todava se presenta una realidad en construccin. Los grupos en el total en el territorio regional son pocos, no hay datos ciertos, pero se piensa alrededor de 10. Hay todava dicultades en el encuentro del consumidor y productor y frecuentemente instituciones y asociaciones locales (Laore, Coldiretti, AIAB) se constituyen como dinamizadores para facilitar el proceso. Venta en Finca: Los productores pueden vender sus productos dentro de la nca y en los espacios adyacentes a la supercie de la misma. No es inusual a lo largo de la carretera encontrar carteles improvisados que invitan a entrar en la nca y probar los productos. Otra forma de venta es el posicionarse con los productos en el arcn de la carretera. Espaa delega ciertas competencias en las Comunidades Autnomas por lo que tambin existe una gran diversidad de estrategias de aplicacin de los reglamentos y directrices europeos. Si bien algunas comunidades autnomas cuentan con legislacin especca para la regulacin de los canales cortos de comercializacin, como es el caso de La Rioja, otras no cuentan con regulacin normativa alguna, como es el caso de Andaluca. Si analizamos el contexto histrico de produccin en esta comunidad autnoma, nos encontramos con un sector agrario con amplias disparidades en cuanto a supercies y manejos de cultivo, pero donde la estrategia de comercializacin es bastante ms compartida, y a menudo brilla por su ausencia. Histricamente Andaluca ha sido productora a granel y siempre se comercializaba la produccin a travs de cooperativas agrarias fuertemente especializadas en un producto. En las ltimas dcadas, la labor de los agricultores nalizaba en la entrega del producto a una estructura que es la que se encargaba de su comercializacin, estrategia que se ha visto reforzada con las polticas de especializacin implementadas por la PAC. En la actualidad, las polticas pblicas en Andaluca centran sus esfuerzos en incorporar valor aadido al producto nal, mediante su transformacin e incorporando estrategias de comercializacin y fomentan la calidad de los mismos. En cuanto a comercializacin, la estrategia fomentada por la Consejera de Agricultura y Pesca, pasa por la concentracin de la oferta y la bsqueda de mercados en el exterior. La ausencia de un marco legal normativo que regule los canales cortos de comercializacin en Andaluca no ha favorecido la implementacin de polticas pblicas que los promuevan, excepto durante una legislatura (2004-2008) y especcamente en el sector ecolgico, gestionado desde la administracin competente (entonces llamada Direccin General de Agricultura Ecolgica) por un partido minoritario.
563
Pensar en el fomento de los canales cortos de comercializacin para la produccin agraria en Andaluca pasa por lo tanto por un trabajo en dos niveles en los que hay que avanzar de manera paralela: Se trata por un lado de denir el marco legislativo que regule este modo de comercializacin. Las competencias relativas a los canales cortos de comercializacin pueden repartirse entre dos administraciones: comercio y agricultura. La Consejera de Agricultura y Pesca de la Junta de Andaluca tiene competencias sobre el producto agrario hasta su produccin, y la Consejera de turismo, comercio y deporte establece que la comercializacin es todo aquel acto de intercambio comercial de un producto. La regulacin de los canales cortos de comercializacin tiene por lo tanto que ver con ambas administraciones. En lo relativo a la temtica de higiene y salubridad de los productos alimentarios, las competencias recaen en la Consejera de Salud. As, cualquier iniciativa reguladora de los canales cortos de comercializacin pasa por una articulacin de estas tres administraciones. Por otra parte se trata de trabajar la divulgacin de estos canales de comercializacin profundizando en sus benecios. Con ello se debe trabajar en revertir la percepcin anclada en gran parte del sector agrario que asocia la venta directa a colectivos marginalizados, por lo que los canales cortos de comercializacin parten con un profundo rechazo por parte de una parte del sector productivo. Sin embargo, aunque los canales cortos de comercializacin no tienen cabida en las polticas pblicas actuales, ni en gran parte del sector agrario, si gozan de una amplia aceptacin en una parte del sector de la produccin ecolgica andaluza. Enmarcados en este sector especco, los canales cortos de comercializacin gozan de buena salud bajo el amparo de iniciativas privadas de colectivos sociales o agricultores a ttulo personal, respaldadas en ocasiones por organizaciones profesionales y/o entidades locales. As en Andaluca existen en la actualidad experiencias de comercializacin en: Mercados de productores ecolgicos y/o locales: la provincia de Mlaga cuenta con 2 de ellos impulsados por una organizacin agraria (COAG) en colaboracin con los ayuntamientos respectivos, 2 de ellos organizados por un Grupo de Desarrollo local (GDR Guadalhorce), y 2 ms establecidos a iniciativa del propio ayuntamiento. En todo el territorio andaluz se multiplican las ferias y puntos de venta puntuales de productos ecolgicos directamente desde el productor. Ferias de productos ecolgicos anuales: Se presentan como un escaparate de la produccin agraria ecolgica de la provincia y las organizan entidades locales de nivel provincial. Experiencias de comercializacin de cestas semanales: en varias provincias de la comunidad autnoma asociaciones de productores se organizan para comercializar directamente sus productos a los consumidores. Existen modalidades diversas en cuanto a la organizacin interna (posibilidad de eleccin o no de la composicin de la cesta, productos de un solo productor u organizacin de los mismos en el
564
marco de una asociacin, participacin de los consumidores en la planicacin de la produccin, etc.) llegando incluso a darse una experiencia de articulacin regional entre varias asociaciones o cooperativas de distintas provincias. Venta por Internet: existente ms establecida para la comercializacin de carne fresca, aunque no muy difundida por no generar conanza en el consumidor. Venta en establecimientos gestionados por una asociacin (o cooperativa) de productores y consumidores, e incluso por un nico productor: estas iniciativas se pueden englobar en los canales cortos de comercializacin ya que son espacios gestionados por los propios agricultores (y consumidores) Grupos de consumo: con especial relevancia en la provincia de Crdoba, pero existentes en ms provincias (Granada, Sevilla, etc.) estos grupos de consumidores participan activamente en la planicacin y gestin de la(s) propiedad(es) agraria(s) que los provee(n). Abastecimiento a comedores de centros pblicos o privados (escuelas, guarderas, residencias): auspiciado por el gobierno andaluz durante la legislatura 2004-2008, los productores que participaron en el proyecto de consumo social han mantenido en parte, ya sin apoyo institucional, el abastecimiento directo a estos comedores. Es interesante resaltar asimismo que las alianzas entre espacios y colectivos - y en este caso entre produccin y consumo y el trabajo en red que se establece entre ellos, se visualizan cada vez ms como una opcin para la consecucin de la rentabilidad, competitividad y eciencia (empleando los trminos aceptados por el modelo de desarrollo imperante) de las experiencias alternativas, construidas desde la participacin, la relacin directa y la horizontalidad. As estas estrategias de articulacin entre produccin y consumo se dan ms all de la comercializacin y se encuentran, por ejemplo, en experiencias de certicacin de la produccin ecolgica como es el caso de los Sistemas Participativos de Garanta que establecen una participacin de agricultores y consumidores, conjuntamente, en la totalidad del proceso de certicacin de la produccin. Aplicados en Andaluca, en y para el espacio rural, son otra manera de establecer un vnculo directo entre produccin y consumo, con una mayor presencia del sector agrario (para el que se crean estos sistemas) y una relacin de compromiso directo del sector consumo hacia los productores, a diferencia de las alianzas establecidas para la comercializacin, cuyo objetivo directo es el consumo. En denitiva, aunque no gocen de apoyo institucional ni de polticas pblicas regionales, los canales cortos de comercializacin, amparados en el dinmico sector ecolgico andaluz, tienen un espacio consolidado entre la sociedad civil ms comprometida. An poco visibles para la sociedad en general, en la actualidad, los canales cortos de comercializacin se encuentran en fase de expansin y empiezan a ser considerados como una opcin ms all del sector ecolgico. An tmidamente, el hecho es que estas experiencias de comercializacin que anan produccin y consumo se van abriendo camino.
565
Conclusiones
La razones que mueven hacia los canales cortos, encuentra su principal fuente en la necesidad de ciertos productores de buscar espacios alternativos de venta, evitar el enfrentamiento con las grandes distribuidoras de productos agro alimentares y consecuentemente luchar contra el abaratamiento del valor y del precio de sus productos (Van der Ploeg 2004). Alejndose de este circuito, apuestan por los valores todava vinculados a la produccin y comercializacin tradicional y local, que se han ido conservando en Cerdea gracias a la peculiaridad de un territorio, constituido principalmente por pequeos centros habitados y el mantenimiento de unas caractersticas geofsica principalmente rurales. Los productores sardos pueden apostar por su supervivencia y Cerdea puede llegar a la recuperacin y mantenimiento de sus races rurales, alejndose de aquellas teoras de la modernizacin que ven la agricultura y lo rural como causa del retraso en los procesos de desarrollo. En Andaluca, los canales cortos de comercializacin representan un espacio de contestacin al modelo actual de comercializacin existente y son espacios de resistencia, tanto del punto de vista de la produccin como del consumo. La resiliencia social y geofsica de la Cerdea ha sido la va para el preservacin de un ncleo de produccin y cultura tradicional, que sola no se rige mas y que necesita una toma de conciencia por parte de la sociedad civil. El abandono de las tierras cultivables, de la ganadera, de las zonas rurales, la falta del cambio generacional con los viejos agricultores, lleva el panorama agroganadero sardo y andaluz (y europeo en general) hacia un importante deterioro. Los jvenes no ven en el campo una opcin de subsistencia y empleo y la conciencia del consumidor hacia los productos locales (tanto en Cerdea como en Andaluca) est ms vinculado al concepto de produccin local, que a los circuitos cortos. Tiene especial relevancia la conviccin en los consumidores de que la grande distribucin ofrece comida barata, opinin que se forma por falta de informacin, conocimiento y proximidad entre el agricultor y el consumidor. Si en Italia se puede observar una estructura de apoyo relevante constituida por polticas pblicas nacionales y locales a las cuales se asocian ayudas econmicas directas e indirectas a travs el instrumentos de la reduccin scal, en Espaa, esto tan solo se da en contadas ocasiones y en contadas Comunidades Autnomas. En Cerdea, el principal problema que surge en lo relativo al sector agrario amplio, es la implementacin de la relacin productor-consumidor, la revisin del pacto social y la direccin conjunta hacia los objetivos comunes que contemplen la tierra y el hombre en su conjunto. El establecimiento de relaciones de mutua conanza podra llevar los productores hacia una nueva etapa, caracterizada por la cooperacin, un tipo de dinmica que se produce de forma muy limitada y con profundas dicultades. La importancia de las polticas pblicas tiene que ir paralela a campaas de informacin que sensibilicen al consumidor y esquemas de educacin que acerquen, o devuelvan, los nios y los jvenes a las relaciones entre producto y consumo. Tambin se evidencia la importancia de estudios que tengan
566
un enfoque dirigidos a profundizar la actual situacin del mundo rural y a compartir de la pequea produccin, investigaciones dirigidas, bajo un ptica multidisciplinar, a la valorizacin de la tierra y la biodiversidad como recurso indispensable para la vida de la poblacin local. En Andaluca, sin embargo, el proceso debe ser el inverso. Ubicados en la sociedad civil y habiendo demostrado su utilidad para una parte del sector agrario, los canales cortos de comercializacin deben ser incorporados a las polticas pblicas. Partiendo desde las iniciativas establecidas, contando con el know-how que aporta la experiencia es necesario establecer unas directrices que fomenten la aplicacin de estos canales ya que son una herramienta idnea para la relocalizacin de la economa que ha de darse como una alternativa y una opcin en respuesta a la crisis del sistema globalizado. Para ello es necesario iniciar un trabajo conjunto entre administracin y las organizaciones que trabajan con canales cortos de comercializacin de manera a extrapolar las experiencias exitosas ya existentes y tomarlas como base para la denicin de las polticas pblicas a establecer. Es tambin indispensable crear espacios de coordinacin y articulacin entre las administraciones ya que la actual disposicin y reparto estricto de competencias no favorece la colaboracin entre ellas. Esto diculta la denicin de estrategias de enfoque sistmico como son los canales cortos de produccin que engloban produccin, comercializacin, y consumo. En el caso andaluz, la labor de sensibilizacin debe hacerse desde la sociedad civil hacia las administraciones, nada receptivas a enfoques novedosos y sistmicos de gestin pblica.
Bibliografa
COAG 2009: ARCO Agricultura de responsabilidad compartida Bases de la agricultura de responsabilidad compartida enero 2009 Montagut X., Vivas E, Del campo al plato. Los circuitos de produccin y distribucin de alimentos. Ed Icaria Antrazyt. 2009 J.M Guilloux, Mission Agrobiosciences avec Bernard Mondy, conomiste lENFA Alimentation en dbat: les Chroniques Grain de Sel de la Mission Agrobiosciences. 4 Juin 2007 (http://www.agrobiosciences.org/article.php3?id_article=2188) fecha de consulta. 1 de junio de 2010. Y.Chiffoleau, RMT Devab Axe 1 Partenariats Fiche n2 http://195.101.239.116/rmtdevab/moodle/le.php/2/PArtenariat_Fiche2_30_10_ MD.pdf (consultado el 13 de mayo de 2010) Ecologistas en Accin, panel de agroecologa, 2009. www.kaosenlared.net/media/16/16564_1_cartel_agroecologiapdf.pdf (consultado el 1 de junio de 2010)
567
Becattini, G., Omodei Zorini, L., Identit locali rurali e globalizzazione, La Questione agraria, n1, 2003 Belletti G. e A. Marescotti (1995), Le nuove tendenze dei consumi alimentari, en Berni P., Begalli D., I prodotti agroalimentari di qualit: organizzazione del sistema delle imprese, Bologna,1995 Bottazzi, G.F., Eppur si muove!, Cagliari, 1999 Brunori G., Guarino A.2009, Security for Whom? Changing Discourses on Food in Europe in Times of a Global Food Crisis, en Lawrence G., Lyons K., Wallington, T., Food Security, Nutrition and Sustainability, London, 2009 Comunizazione Federazione Regionale Agronomi, 2005, http://www.biosardinia.it/download/ doc/Soluzioni%20x%20%20Agricoltura%20sarda%20da%20Agronomi.pdf Fauri, F., LItalia e lintegrazione economica europea, Bologna, 2001 Guidi, F. Filiera corta: percorsi di innovazione tecnici, organizzativi e sociali nella gestione strategica delle nicchie. Esperienze in Toscana e in Provenza, 2009, http:// amsdottorato.cib.unibo.it/2058/ Osservatorio econmico del nord Sardegna, 2008, http://www.ss.camcom.it/content/ view/168/205/ http://www.census.istat.it/index_agricoltura.htm Sotte, F. Politica Agricola Comunitaria, 2009, http://agriregionieuropa.univpm.it/elearning/ drupal/content/corso-e-learning-sulla-politica-agricola-comunitaria Van der Ploeg, J.D., Bouma J., Rip A., Rijkenberg F.H.J., Ventura F., Wiskerke J.S.C., On Regimes, Novelties and Co-Production, en Wiskerke J.S.C., Van der Ploeg, J.D., Seeds of Transition. Essays on novelty production, niches and regimes in agriculture, Assen, 2004
568
Men-Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidad Politcnica de Catalua
Diego Alba Fraga y Lus Miguel Campos Rodrigues
Barrinar Cap a la Sostenibilitat info@barrinarcapalasostenibilitat.org
Introduccin
El proyecto Men-Viu nace como una inquietud de un grupo de estudiantes del Mster Ocial en Sostenibilidad de la Universidad Politcnica de Catalua (UPC) que tiene como objetivo realizar una propuesta atractiva para el 12 Concurso de Ideas Ambientales y Sostenibles convocado por el Servicio de Actividades Sociales de la UPC (Univers). Tras la conrmacin del primer premio en la categora universitaria de dicho concurso1, el proyecto Men-Viu comienza a hacerse realidad gracias a la nanciacin de Univers y a la colaboracin del restaurante del edico Vrtex. La sensibilizacin acerca de los patrones convencionales de consumo alimenticio y la transicin hacia nuevos modelos que promuevan el uso de productos agroecolgicos en la elaboracin de los mens que se ofertan en los restaurantes universitarios son los ejes fundamentales del proyecto que promueve Barrinar Cap a la Sostenibilitat, asociacin sin nimo de lucro formada por el grupo de estudiantes impulsor del proyecto, que de este modo pasa a consolidarse en la ciudad de Barcelona. Este artculo describe el proceso que se ha llevado a cabo hasta ahora, haciendo una especie de recorrido histrico por el mismo. Desde la inspiracin y denicin del proyecto hasta sus esperanzas futuras, pasando por los xitos y barreras encontradas durante la implementacin del proyecto piloto en el restaurante del edicio Vrtex.
569
convocatoria buscaba promover la presentacin de ideas innovadoras para el progreso de la sostenibilidad con proyectos aplicables al mbito local, en el marco que dene el Plan UPC Sostenible 20152. El proyecto Men-Viu, presentado por Barrinar Cap a la Sostenibilitat, se enmarca dentro de otro concepto o idea ms amplia que surge a raz del estudio del movimiento social de origen anglosajn Transition Towns3. El origen de este movimiento radica en la voluntad de implantar los criterios del diseo de permacultura en un determinado entorno urbano, para dotarlo de la resiliencia4 necesaria con el objetivo de disminuir su vulnerabilidad frente a dos hechos crticos en la sociedad actual: el calentamiento global y el pico de extraccin de petrleo. Las iniciativas en transicin reconocen la necesidad de reforzar la capacidad de adaptacin de las comunidades ante situaciones crticas en el acceso a recursos materiales y energticos a partir de una mayor localizacin de las fuentes para dichos recursos. La bsqueda de esta resiliencia puede referirse a diversos mbitos del desarrollo humano como la produccin de alimentos, la obtencin de energa o la movilidad de bienes y personas. Estas estrategias contemplan igualmente la necesidad de cerrar los ciclos materiales en regiones limitadas territorialmente ya sean barrios, ciudades, pueblos o comunidades rurales- a partir de la consolidacin de una economa local ms autosuciente, reduciendo su escala y restringiendo su metabolismo social5, de tal modo que permita un mayor control de los recursos y de los residuos asociados a dicho metabolismo. Se pretende considerar a la universidad, ms que como una mera suma de infraestructuras, edicios y personas; como una red social susceptible de ser analizada como un sistema con entradas y salidas de ujos materiales y energticos. La UPC est formada por cerca de 30.000 personas entre estudiantes y trabajadores6. Cada uno de sus nueve campus universitarios funciona como una comunidad compleja, hasta donde se desplazan diariamente los individuos que la conforman para realizar todo tipo de actividades.
2 3 4
http://www.univers.upc.edu/concursos/premis0809 http://www.transitiontowns.org La resiliencia es la capacidad que tiene un sistema de absorber los choques y reorganizarse mientras se produce el cambio, de manera que el sistema mantiene esencialmente la misma funcin, estructura e identidad. Fuente: Walker, B., Hollinger, C.S., Carpenter, S.R. and Kinzing, A. (2004) Resilience, Adaptability and Transformability in Social-ecological Systems Ecology and Society.
El metabolismo social es un proceso donde al igual que los organismos vivos que ingieren energa y alimentos para mantenerse y permitir su crecimiento y reproduccin- la economa convierte materias primas, energa y trabajo en bienes nales de consumo ms o menos duraderos-, infraestructuras y residuos. Fuente: Ayres, R.U., (1989) Metabolismo industrial y cambio mundial. Nmeros estimados a partir de la informacin obtenida desde: http://www.b.upc.edu/b/centre/presentacio/indicadors.html http://www-camins.upc.es/camins/servlet/Camins.MainServlet?seccio=4_6 http://www.etsetb.upc.edu/info_sobre/escola/xifres.html
570
Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua
As, estableciendo un paralelismo con el discurso expuesto anteriormente, nace la idea de Transition Campus como una forma nueva de entender la comunidad universitaria a travs de la creacin continua de nuevos procesos y estrategias que aumenten la resiliencia del sistema con el objetivo de alcanzar su sostenibilidad. El concepto Transition Campus es en realidad una visin complementaria a otras actuaciones que promueve y fomenta la UPC en materia de sostenibilidad, en concreto el Plan UPC Sostenible 20157, ya que ste contempla aspectos y hechos de partida de los que Transition Campus va de la mano; a saber: Busca la implementacin de estrategias sostenibles a nivel comunitario, lo que se traduce en una mayor participacin de todos los sectores implicados y por consiguiente, en un desarrollo de conciencia en torno a problemas especcos en todos los sectores de la universidad. Busca el estudio de actividades sociales y el control de sus metabolismos. Mediante una mirada transversal intenta relacionar actores y recursos destinados a producir los diferentes servicios para el diseo de procesos ms sostenibles. Partiendo de la necesidad de afrontar los desequilibrios sociales y ecolgicos asociados a los patrones de consumo actuales y a la predominancia de un sistema agroalimentario industrial que se impone a escala global con numerosas externalidades negativas asociadas: escasez de los combustibles fsiles; impacto ambiental derivado de las emisiones de gases de efecto invernadero y su conexin con fenmenos como el Cambio Climtico; contaminacin de los suelos debido a la utilizacin intensiva de fertilizantes, pesticidas y otros qumicos; gestin poco eciente de los recursos hdricos; prdida de soberana y seguridad alimentaria; distribucin desigual de los factores productivos entre grandes compaas y pequeos productores; etc. Lo que se propone desde Barrinar Cap a la Sostenibilitat es incidir sobre el sistema alimentario de los campus de la UPC, sobre el metabolismo social asociado al consumo alimenticio de las personas que componen la comunidad universitaria para cada una de las fases del ciclo productivo: extraccin, produccin, distribucin, consumo y residuos. Pero, adems de todas estas cuestiones globales, a nivel personal e individual, la alimentacin es de suma importancia como fuente de salud. En una universidad como la UPC, donde los campus estn tan deslocalizados, y que adems se encuentran en ciudades de considerable tamao, donde regresar a casa para comer se hace difcil, la dependencia de los restaurantes para cumplir la necesidad bsica de alimentacin es considerablemente alta. De este modo se hace fundamental mejorar la calidad de la comida en los campus con el objetivo de mejorar la salud y la satisfaccin de los usuarios. Aunque la alimentacin no sea un mbito de actuacin explcitamente reconocido en el Plan UPC Sostenible 2015, en la siguiente tabla se explica como se integra, incidiendo positivamente y de manera transversal, en todas y cada una de las reas estratgicas contempladas por ste.
7 http://www.upc.edu/sostenible2015/pla-upc-sostenible-2015
571
Tabla 1: Integracin del Men-Viu en el plan UPC Sostenible 2015 en funcin de los mbitos de actuacin
Plan UPC Sostenible 2015 mbitos de actuacin 1. Edicacin, energa y cambio climtico (reducir consumo, incorporar la eciencia, energas renovables) 2. Gestin integral del ciclo del agua (reutilizacin, uso eciente, conservacin, gestin del ciclo natural) 3. Responsabilidad social de la tecnologa (cdigos deontolgicos, principio de precaucin, reexin tica) 4. Planicacin territorial, movilidad y logstica (modelos de ciudad eciente, red de transporte sostenible, proteccin del medio y del paisaje) 5. Ciclos materiales, eco-diseo y gestin de los residuos (cierre de los ciclos, eco-eciencia, eco-innovacin)
Fuente: Elaboracin propia a partir de los datos del Plan UPC 2015
Inuencia del proyecto Men-Viu - Reduccin de las emisiones de gases de efecto invernadero mediante la reduccin de la distancia de transporte de los productos. - Disminucin de la energa empleada para cocinar. - Reduccin de la contaminacin y de la mochila hidrolgica - Reduccin del uso de organismos genticamente modicados para la elaboracin de los mens. - Reduccin de las emisiones de gases de efecto invernadero mediante la reduccin de distancia de transporte de los productos. - Potenciacin del paisaje y patrimonio agrario local. - Fomento de la separacin selectiva de residuos.
Por ltimo, en la tabla 2 se hace referencia a como la implementacin del proyecto Men-Viu inuye en los retos del entorno identicados por el Plan UPC Sostenible 2015, poniendo de nuevo de maniesto el gran potencial que tiene estudiar los impactos ambientales y sociales del consumo alimenticio dentro de la comunidad universitaria.
Tabla 2: Integracin del Men-Viu en el plan UPC Sostenible 2015 en funcin de los retos del entorno
Plan UPC Sostenible 2015 Retos del entorno Inuencia del proyecto Men-Viu Ofreciendo la oportunidad de consumir productos ms sanos, ecolgicos y locales, se brinda la posibilidad a Compromiso e interaccin Social toda la comunidad universitaria de participar activamente de los objetivos de sostenibilidad de la UPC. As, se brinda la oportunidad a la comunidad universitaria de implicarse en el cambio de la UPC a acciones y formas de ser ms sostenibles, algo que puede resultar determinante para los gestores del restaurante, en los que se puede suscitar la inquietud de ser ms sostenibles progresivamente en el servicio y productos que ofertan. Gracias a la informacin relacionada con el men, puede generarse en el profesorado una inquietud por temas Investigacin de sostenibilidad y alimentacin, que tengan repercusin en sus formas de investigacin, o incluso, en el abordaje de nuevas investigaciones. A raz de la informacin distribuida sobre el men puede forjarse una inquietud por temas de sostenibilidad, Formacin tanto en alumnos para tomar asignaturas relacionadas, como en profesores para que la incorporen en sus clases. Se producirn una serie de benecios medioambientales que, gracias a la campaa grca de difusin, los Gestin interna PAS y estudiantes podrn conocer. Se trata de una idea llevada a cabo a travs de acciones, que, por tanto, materializan la sostenibilidad y pueden sentar un precedente a la hora de contratar a otros restaurantes en el futuro, adems de poder ir implantndose en los ya existentes.
Fuente: Elaboracin propia a partir de los datos del Plan UPC 2015
572
Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua
sostenibilidad
actualidad
Tiempo
Fuente: Elaboracin propia a partir de las aportaciones de Leo Jansen, recogidas en el artculo The Challenge of Sustainable Development, Journal of Cleaner Production 11 (2003).
Es una forma de planicacin en la que se contempla un desenlace favorable en el futuro desde el punto de vista de la pregunta qu es lo que se necesita en la actualidad para obtener ese desenlace favorable?. Es un mtodo mucho ms ecaz que basarse en demasa en el pronstico, que tiende a ofrecer un abanico de opciones mucho ms reducido, por lo que restringe la creatividad y, lo que es ms importante, proyecta los problemas actuales en el futuro. Fuente: http://www.naturalstep.org/backcasting
573
De este modo, se pretende iniciar un conjunto de actuaciones cuyo objetivo ms inmediato es la implementacin de un men ecolgico y cuya visin a largo plazo es la transformacin de las estructuras materiales y sociales que soportan las actuales pautas de consumo en el Campus Nord hacia patrones ms sostenibles. Siguiendo con los principios de la metodolga del backcasting, existen varias lneas de trabajo mediante las cuales alcanzar el objetivo deseado: optimizacin, mejora y renovacin; estas lneas son complementarias y deben ejecutarse simultneamente para que el proceso tenga xito y se consiga llegar al nal.
Grco 2: Lneas de trabajo: optimizacin, mejora y renovacin
- Implementacin de Huertos Urbanos en algunos campus. - Vinculacin de los estudiantes en el funcionamiento de los huertos. - Espacios acadmicos y de investigacin en torno a los procesos productivos. - Diseo de flujos de materiales en circuitos cerrados. - Implementacin del MV en todos los campus. - Mejora del Metabolismo material y social de la actividad alimentacin. - Implementacin del MV. - Campaa de sensibilizacin sobre temas de consumo y sostenibilidad. Mejora: Alimentacin ecolgica en la UPC y efecto duplicador en la sociedad. Optimizar: Concientizacin de la relacin Consumo responsable Sostenibilidad en todos los puntos de la red social UPC.
Fuente: Elaboracin propia a partir de las aportaciones de Leo Jansen, recogidas en el artculo The Challenge of Sustainable Development, Journal of Cleaner Production 11 (2003).
574
Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua
a) Bsqueda de proveedores
La bsqueda de proveedores ha sido un elemento fundamental que se puso en marcha desde la primera fase del proyecto piloto. Con el objetivo de implantar un men ecolgico, local y sostenible en el restaurante se priorizaron los siguientes criterios de seleccin: Productos de cultivos agroecolgicos. Productos locales (preferiblemente producidos en territorio cataln). Certicacin CCPAE9. Facilidad de logstica del proveedor para evitar emisiones asociadas al transporte. Facilidad de comunicacin y coordinacin con el gestor del restaurante. Para tratar de encontrar un proveedor adecuado, se confeccion una lista de todos aquellos productores que trabajan de forma agroecolgica en Catalua. La mayora de estos productores tenan problemas en coincidir con los tres ltimos criterios; pero a nales de septiembre de 2009, a travs de la participacin en la Repera: jornades de trobada i debat
9 http://www.ccpae.org
575
entre pagesos i consumidors agroecolgics10 se obtuvo la posibilidad de entrar en contacto directamente con los productores agroecolgicos ms veteranos del sector, que sugirieron a Hortec11 como el proveedor ms adecuado debido a las necesidades del proyecto. Despus de la primera visita a las instalaciones de Hortec, en octubre de 2009, tras la informacin proporcionada se superaron las barreras que exponan los gestores del restaurante.
10 http://repera.wordpress.com 11 http://www.hortec.org/static/web/esp/cooperativa.htm
576
Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua
simultneamente. Como primer paso y para no crear una barrera insuperable se acept este compromiso.
577
12 http://www.biocultura.org
578
Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua
se nutre de un vasto conjunto de actividades integradas en tres grandes lneas de actuacin que continan con las expuestas en el grco 2 y que tienen como objetivo completar la transicin alimentaria del Campus Nord de la UPC.
1. A mpliacin y diversicacin de la oferta de comida ecolgica local y/o derivada de relaciones comerciales justas
Como el propio ttulo sugiere, la presente lnea visa extender un nuevo modelo de consumo alimentario responsable en trminos ambientales y sociales, sirvindose para este n de varias plataformas: a) Los distintos puntos de comercializacin de la UPC como restaurantes, mquinas expendedoras, actividades de catering destinadas a apoyar la organizacin de congresos, seminarios, reuniones, etc. Se abre la posibilidad de introduccin de criterios de sostenibilidad para las nuevas concesiones de bares y restaurantes de la UPC, congregando reas como la oferta alimentaria, pero tambin la gestin de residuos y la formacin de personal asociado a las actividades de restauracin. b) A travs del fomento de un sistema de provisin de cestas de comida ecolgica -al estilo de las cooperativas de consumo- para los miembros de la comunidad universitaria dentro de los campus de la UPC. Esta iniciativa podra involucrar a varios actores (estudiantes, PAS, PDI, etc.) en diferentes tareas como establecer contacto con proveedores, identicar puntos aptos para la distribucin de las cestas de comida ecolgica, etc. c) La realizacin de experiencias de autoproduccin en los campus universitarios de la UPC.
579
y otros actores en relacin con las iniciativas que faciliten el desarrollo de buenas prcticas de transicin alimentaria, posiblemente replicadas en otros contextos universitarios y/o extrauniversitarios. Potenciar el papel de la comunidad universitaria en la difusin y aplicacin de buenas prcticas agroecolgicas en otros contextos de la sociedad. Garantizar una formacin continua sobre criterios de sostenibilidad para el personal de los distintos restaurantes de la UPC. Establecer una estrategia de difusin y comunicacin del proyecto Men-Viu a nivel interno y externo, a partir de la realizacin de varios eventos de difusin: ferias, eventos gastronmicos, exposiciones, etc. as como a travs de la utilizacin de distintas plataformas: redes sociales, publicidad impresa, medios virtuales vinculados a la universidad, etc.
Conclusiones
Entender que la universidad es una comunidad formada por un conjunto de personas, edicios e infraestructuras relacionados entre s permite estudiar los campus universitarios
580
Men Viu: El primer paso hacia la transicin alimentaria del Campus Nord de la Universidade Politcnica de Catalua
como sistemas comunitarios con un cierto metabolismo social. Transition Campus pretende comunicar esta visin integral adems de proponer un modelo nuevo hacia procesos que traten de corregir este metabolismo hacia procesos menos contaminantes ambientalmente y ms justos socialmente. La alimentacin es una actividad esencial para la vida humana que se ejecuta normalmente dentro de los campus universitarios por aquellas personas que conforman la comunidad universitaria. El estudio de los impactos ambientales y sociales asociados al metabolismo social en el mbito de la alimentacin puede ayudar a reconducir signicativamente los hbitos y patrones de consumo convencionales hacia procesos ms sostenibles, contribuyendo a su vez positivamente en otras reas de inters sostenibilista como la gestin del ciclo del agua, el cambio climtico, la gestin de los residuos o el ahorro energtico. El proyecto Men-Viu se desglosa en el diseo, ejecucin y modelizacin de un proceso de transicin alimentaria de la Universidad Politcnica de Catalua, entendiendo que semejante proceso surge vinculado a una estrategia de sensibilizacin y formacin de la comunidad universitaria. Para alcanzar el objetivo deseado y lograr que todas las acciones propuestas se implementen con xito, el proyecto debe realizarse de manera integral, con la participacin de numerosos actores importantes dentro de la comunidad universitaria y tambin externos a ella.
Referencias
A Guide to Developing a Sustainable Food Purchasing Policy. Association for the Advancement of Sustainability in Higher Education. (2006) http://www.aashe.org/documents/resources/pdf/food_policy_guide.pdf Consell Catal de la Producci Agrria Ecolgica http://www.ccpae.org/ Directorio de productos naturales y ecolgicos de Espaa http://www.directodelcampo.com/ Fundaci Futur http://www.fundaciofutur.org/ Fundaci Cassia Just http://www.fundaciocassiajust.org Food Miles http://www.organiclinker.com/food-miles.cfm http://www.a8creative.co.uk/paulwatkiss/projects.htm
581
Life Cycle-Based Sustainability Indicators for Assessment of the U.S. Food System. Center for Sustainable Systems. University of Michigan. (2000) https://css.snre.umich.edu/css_doc/CSS00-04.pdf New Economic Foundation http://www.neweconomics.org/gen/ Produccin Agroalimentaria Ecolgica http://www20.gencat.cat/ Sustainable Food at IU. Indiana University, EE. UU. http://www.rps.indiana.edu/SustainableFoodProgram.cfml Story of Stuff http://www.storyofstuff.com/ Transition Towns http://www.transitiontowns.org http://transitionculture.org Yale Sustainable Food Project, Yale University, EE. UU. http://www.yale.edu/sustainablefood/index.html
582
585
Xa a nivel gandeiro, o peche e concentracin de explotacins, cunha paulatina perda de gando, outro sntoma deste problema tan extenso. Como consecuencia prdense postos de traballo, redcense explotacins e empresas (fontes de xeracin de riqueza) e, en xeral unha perda da actividade agraria. A estas problemticas compartidas pola maior parte do rural espaol e europeo temos que engadirlle un feito diferenciador: a estrutura da propiedade das terras en Galicia. Os datos obtidos polo Laboratorio do Territorio (LaboraTe USC, 2009) mostran a fragmentacin das parcelas agrcolas. A nica excepcin son as zonas montaosas de Lugo e Ourense onde o efecto das grandes parcelas de Monte Vecial en Man Comn aumentan a supercie media de parcela no concello.
Grco 1 - Supercie media de parcela agrcola por concello (en hectreas)
Como podemos ver neste grco 2 no s est parcelado o rural senn que tamn temos moita supercie a mato (abandonada ou en proceso de abandono). Concretamente nas zonas montaosas das provincias de Ourense, Lugo e Pontevedra onde atopamos concellos ca maior parte da sa supercie a mato (mis do 60% !).
586
Toda estas terras en desuso, abandonadas e sen control algn representan un perigo para o medio ambiente xa que nas pocas secas transfrmanse en combustible para os lumes. Este fuel responsable non tanto da aparicin de lumes senn da sa virulencia e extensin. Galicia afronta o presente e o futuro con esta problemtica aqu descrita, dende OVICA pretendemos propoer alternativas e solucins para afrontala.
Algunhas ferramentas
Hoxe en da temos ferramentas para afrontar a situacin actual. Por unha parte esta gran supercie a mato son recursos que poden ser aproveitados como pasto para algunhas especies (cabras e cabalos). Pola outra, as Comunidades de Montes Veciais en Man Comn (CMVMC) supoen unha oportunidade para, de xeito sinxelo, acceder a unha cantidade suciente de terra para iniciar unha explotacin. A maiores contamos en Galicia co Banco de Terras que, en moitas zonas, pode permitir complementar a supercie das explotacins e manter a sa viabilidade. Por outra parte outras ferramentas das que dispoemos son os coecementos tcnicos que dende hai anos ven recopilando, xerando e difundindo OVICA. Neste senso, dispoemos de: Peches (para o manexo dos animais e a proteccin contra o lobo)
587
588
Distintas fases da implantacin dunha pradeira en zona de mato Mtodos de xestin e control do mato co pastoreo controlado
589
Conclusin
Tendo a disposicin todas estas ferramentas podemos armar que hai opcins para afrontar e dinamizar parte do rural galego. Est nas nosas mans (administracins, universidades, asociacins e entidades de todo tipo) utilizar estas e outras ferramentas para incentivar e dinamizar o rural galego.
590
A reserva da biosfera Area de Allariz como marco axeitado para o desenvolvemento de proxectos agroecolxicos no medio rural
rea de medio ambiente do Concello de Allariz (Ourense-Galiza)
Introducin
Segundo a Comisin Europea Galicia est clasicada actualmente como Rexin signicativamente rural xa que o 34,87% da sa poboacin vive en municipios rurais (menos de 150 habitantes/km2), municipios que ocupan o 88,14% do territorio. Actualmente o medio rural galego est inmerso nun contexto marcado por profundos cambios como a globalizacin econmica, a progresiva liberalizacin dos mercados, a ltima reforma da Poltica Agrcola Comn, o incremento do prezo dalgn dos principais factores de producin ou as crecentes esixencias en canto a calidade, seguridade alimentaria e respecto polo medio ambiente. Estas transformacins, con enormes consecuencias para o medio rural, enfrntano a un reto sin precedentes: a adaptacin novo panorama europeo para reforzar a sa posicin nun contexto cambiante e asegurar a sa viabilidade a medio prazo. En denitiva, podemos dicir que o sector agrario galego deber avanzar nos prximos anos cara un modelo baseado nunha agricultura e gandera sostibles, de carcter multifuncional, viable dende o punto de vista social, ambiental e econmico e capaz de contribur revitalizacin do mundo rural. Atendendo a estas reexins xerais acerca do medio rural galego introducimos o concepto de desenvolvemento sostenible, como desexable nos cambios presentes e futuros no noso medio rural. A primeira denicin internacionalmente recoecida deste concepto atpase no denominado Informe Brundtl (1987), froito dos traballos da Comisin de Medio Ambiente e Desenvolvemento das Nacins Unidas, creada en 1983. Esta denicin asumirase no Principio 3 da Declaracin de Ro de 1992 e pode enunciarse como sigue: aquel desenvolvemento que satisface as necesidades das xeracins presentes, sen comprometer as posibilidades das xeracins futuras para atender as sas propias necesidades. Desta maneira, por primeira vez faise ocial un enfoque no que se fan compatibles os aspectos ambientais, cos econmicos e os sociais, desde una perspectiva solidaria e mundial.
591
A idade media da poboacin sitase nos 50 anos. O envellecemento e a baixa natalidade son algns dos problemas para manter un des envolvemento sostible xa que tan s o 58% da poboacin est en idade de traballar. A solucin a este problema pode vir dada polos movemen tos de poboacin desde outros territorios, ben sexa de persoas do territorio que retornan da emigracin ou persoas de fra que, atradas polos proxectos que aqu se estn a pr en marcha, decidan elixilo como fogar. Este factor comeza a reectirse no aumento da porcentaxe de poboacin residente na rea pero que non naceu na mesma A maior parte da poboacin ocupada pertence sector servizos, non obstante a agricultura o sector que maior importancia ten no mante mento do medio, sendo a actividade que abar ca a maior parte do territorio e contribundo a manter o equilibrio medioambiental existente. Vilar de Santos, Rairiz de Veiga e a parroquia de Coedo en Allariz pertencen a unha das zo nas mis produtivas de Galicia no referido agricultura. A extensin do cultivo da
592
A reserva da biosfera rea de Allariz como marco axeitado para o desenvolvemento de proxectos agroecolxicos no medio rural
pataca supuxo unha revolucin no desenvolvemento do sector agrcola na zona. De feito, ata existe unha denominacin de orixe que certica a ca lidade do produto. O inconveniente principal deste sistema baseado no biocultivo extensivo de pataca e cereal a forte dependencia da eco noma dos agricultores dos prezos dun merca do pouco estable. Por iso, cada da son mis os que reclaman a diversicacin da agricultura, aproveitando a profesionalidade dos agriculto res destas zonas. O sistema tradicional, principalmente con pro dutos da horta dedicados autoconsumo, an da que xa comezan a establecerse sistemas de agrupamento de agricultores en Rairiz de Vei ga e Vilar de Santos coa nalidade de producir para o mercado. As tcnicas que estn a desenvolver gran parte dos gandeiro/as nos ltimos anos con xito e o silvopastoreo permiten conciliar os aproveitamentos gandeiro e forestal, tem po que garanten unha conservacin axeitada do medio ambiente, e os cambios hortcolas e gandeiros encamiados agrogandera ecolxica.
Tboa 2: produtores da RB Area de Allariz inscritos no Craega (xuo 2010).
Produtor C.M.V.M.C. de Seoane C.M.V.M.C. de Torneiros e Paz Medioambiental Alaricana S.L. S.A.T. Torneiros N595 XUGA Castro Ferreiro, M Teresa Feijo Corder, Francisco Javier Feijo Corder, Francisco Javier Garca Gonzlez, Manuel Garca Gonzlez, Perfecto Lorenzo Mndez, Carmen
Fonte: Craega
Sector Vacn de carne Vacn de carne Cabrn de carne Vacn de leite Mel e produtos apcolas Patacas Castieiros e Mazairos Patacas Mel e produtos apcolas Patacas
Concello Allariz Allariz Allariz Allariz Rairiz de Veiga Rairiz de Veiga Rairiz de Veiga Rairiz de Veiga Rairiz de Veiga Rairiz de Veiga
593
No ano 1999 estas mancomunidades deciden rescindir o contrato coa administracin para deixar de ser un monte conveniado de xeito que unha empresa privada valorou o custe da madeira que haba, fxose unha poxa da madeira, vendeuse, pagronselle a administracin os gastos que tivera e rescindiuse o contrato. Dos cartos que quedaron o 15% haba que reinvestilo no monte. Ademais de iso naquela poca haba unhas subvencins da Consellera de Medio Rural polas que esta ceda o material sempre que se quixese manter en bo estado unha zona de monte se os vecios puan a man de obra . Por suposto os vecios non estaban dispostos na sa inmensa maiora a por a man de obra de xeito que o que aportou a man de obra para que isto sase adiante foi o Concello de Allariz. O Concello decide participar no proxecto porque 1. Penam tia a vantaxe de ser unha supercie mancomunada, de xeito que a hora de levar a cabo unha negociacin non se dependa da decisin de unha soa persoa propietaria que poda decidir que iso non se faca, senn que con que a maiora dos mancomuneiros decidisen que se levaba a cabo o proxecto era suciente. 2. Porque este proxecto permitira manter unha zona moi ampla de monte en b estado para as evitar incendios. 3. Porque a limpeza dese monte producira unha gran cantidade de biomasa para o abastecemento da central de biomasa. 4. Porque permitira a recuperacin de razas autctonas. Unha a maiora de mancomuneiros decide que estn de acordo co proxecto comeza o traballo. Decdese que se dedicaran a gandera e dentro deste sector recuperacin da raza limi, e procdese a facer as seguintes actuacins a) Desbrzase para eliminar o monte baixo (esa biomasa quimase na Ctral de Biomasa). b) Actase parte do monte con peches facendo distintas parcelas para que o manexo do gando sexa rotacional. c) Plntase de trevo e aprtanse minerais (P e K) para recuperar a terra de modo ecolxico, tamn se planta centeo e outros cereais que ademais facer terra serven como alimento ecolxico do gando nas pocas en que os pastizais non dispoen de comida abondo (inverno e vern debido o clima continental que hai nesta zona). d) Semntase herba para empregala como alimento do gando cando escasea o pasto. As tenreiras recranse e os xatos hoxendia vndense todos s comuneiros. Faise pastoreo rotacional, non se rematan os xatos. Vndense pacas de herba seca Empezouse o proxecto mercando vacas de 2 razas, limi e caldel, e co paso dos anos fronse recibindo subvencins por ecolxico e razas autctonas e pouco a pouco
594
A reserva da biosfera rea de Allariz como marco axeitado para o desenvolvemento de proxectos agroecolxicos no medio rural
substitundo as vacas caldels de maneira que na actualidade hai en Penam: 60 reprodutoras 160 has cercadas con cercados interiores, e auga nalgns casos e pasos canadianos pastores solares 3 cobertizos para comer un almacn As restantes 1.000 has. que forman o conxunto das das mancomunidades estn dedicadas a producin de biomasa para abastecer a central e tamn de madeira existindo na actualidade zonas de pieiros e carballos para producir madeira. Hai 2 persoas que se contratan por horas segundo fai falla para traballar xa que os mancomuneiros non estn dispostos a facelo. Dos benecios que se obteen un 15% hai que reinvestilo obrigatoriamente na explotacin e o resto normalmente emprgase para facer arranxos nas mancomunidades
595
596
A reserva da biosfera rea de Allariz como marco axeitado para o desenvolvemento de proxectos agroecolxicos no medio rural
A alimentacin en base a pastoreo, silo de herba, e penso ecolxico en faria. Na actualidade debido xubilacin dun dos socios da SAT e incorporacin de 2 persoas mozas estase estudando a viabilidade dun proxecto para envasar o leite do da e facer iogur.
597
Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza
Yann Pouliquen David Velo Vidal
Xestin Agrogandeira e Natureza S.L.
INTRODUCION
Labregos de Lugo unha Sociedade Agraria de Transformacin de recen creacin, que se dedica ao envasado de produtos hortcolas galegos, producidos polos seus membros. Unha das inquedanzas maiores da SAT que a sa producin de alimentos, anda sendo producidos baixo tcnicas convencionais, sexa menos doente para o medio e as persoas. A SAT pretende poer no mercado produtos que, anda sendo cultivados baixo condicins convencionais, incorporen no seu proceso produtivo o mnimo posbel de insumos de orixe qumica. Esta estratexia responde a tres condicionantes; por unha banda, os produtores involucrados entenden non ter condicins axeitadas para unha reconversin vibel producin ecolxica (clima, base territorial, mercado, etc...). Pola outra banda, teen unha sensibilidade ecolxica clara, con vontade de protexer ao mximo o medio ambiente e a sa base produtiva. Finalmente, queren poer disposicin dos consumidores e consumidoras un produto que, anda non sendo ecolxico, presente unha calidade ligada a un uso menor de produtos qumicos, como xeito, tamn, de asegurar un posicionamento distinto do seu produto nal no mercado. Nos anos anteriores, xa incorporaron prcticas menos agresivas, como, por exemplo, a reducin do emprego de abonos qumicos e a sa substitucin por abonos orgnicos. Xa se sabe da grande importancia da mera da pataca (Phytophtora infestans) nas condicins galegas, onde o risco sempre alto, polo que en xeral se empregan moitos produtos qumicos para o seu control. Baixo o consello dunha casa comercial, empregaron uns extractos de plantas para o control da mera, con un resultado non moi claro, e un custo alto. De al xurdiu a idea de ir probando con varios tratamentos con produtos naturais. Presntanse a continuacin os resultados do ensaio que se realizou a tal efecto. O ensaio non ten un propsito cientco, senn que ten un marcado carcter prctico e demostrativo.
601
MATERIAIS E METODOS
O ensaio realizouse en parcelas elementais de 20 m2 cada unha (2,20m x 9m), con 3 regos cada unha (Ilustracin 1). As parcelas foron denidas aps a sementeira (10-0509), que foi labor do produtor. A variedade foi Kennebec, con unha dose aproximada de 0,3 kg/ha de semente. Cada tratamento efectuouse en tres parcelas elementais, con distribucin en bloques ao chou. O criterio de eleccin dos produtos a ensaiar foi extremadamente prctico. Nun mercado, o dos insumos naturais para o control de pragas e enfermidades, que esta en pleno crecemento, existe unha ampla oferta de produtos, con unha ecacia moi descoecida, e con informacin tcnica real moi escasa. Establecronse os seguintes criterios para a seleccin: necesidade de comparar calquera tratamento coas prcticas do propio produtor onde se a realizar o ensaio. Necesidade de empregar o cobre, como funxicida natural de comprobada ecacia interese en probar algn produto con cobre orgnico, nun momento onde, no mbito dos tratamentos fnxicos estbase a falar do cobre orgnico sistmico como solucin milagreira. Necesidade de probar produtos comercialmente dispobeis na zona. Necesidade de probar con produtos autorizados en producin ecolxica, e produtos con baixo ou nulo impacto ambiental.
602
Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza
Os tratamentos retido foron nalmente os seguintes: 1: testemua pulverizacin con auga 2: Copper pro DF 50 (Sipcam) Oxyclururo de cobre, 50 PM. 4g/l 3: Glucosei (Seipasa) 3cc/l 4: amicos combi + amicos m (Seipasa) 4cc/l tratamentos alternos 5 Actiron Cu plus. (Quimiprox) 1,5 cc/l 6 proactif ecofung + proactif impact + econela (Bio Nutricin Vegetal) ecofung 2 + impact 2cc/l 3cc/l ecofung 1 + impact 1cc/l 3cc/l econela 2,5cc/l
7. Galben M (Sipcam) (benalaxil+mancozeb) 3cc/l Tanto o Copper como Galben son produtos perigosos. Galben recibe a clasicacin Xn, nocivo, con indicacins de que pode ter efectos negativos para o feto en mulleres embarazadas; indicase tamn que pode irritar vas respiratorias e pel. Copper, pola sa conta, est tamn clasicado como Xn nocivo, anda que s se sinale o risco por inxesta. Ambos produtos declranse moi nocivos para o medio acutico (clase N), e poden provocar a longo prazo efectos negativos para o medio ambiente acutico. Actiron est clasicado Xn, nocivo por inxesta e irritante dos ollos. Cabe sinalar que o cobre un produto negativo para numerosa fauna til, do mesmo xeito que Galben. Os demais produtos ensaiados non presentan risco algn. Os tratamentos realizronse con datas xadas, e con unha frecuencia determinada polas recomendacins de cada fabricante; inicironse no momento de inicio do primeiro risco. Cabe, pois, resaltar que os tratamentos non se xeron en base a perodos de risco unha vez iniciado o proceso, senn por un calendario de aplicacins. O detalle dos tratamentos aparece na Tboa 1.
Tboa 1: Datas dos tratamentos realizados
Data Tratamento 1 2 3 4 5 6 7 litros/Ha 11/06/09 s s s amicos M s ecofung 2 si 400 22/06/09 s n s amicos combi s ecofung 1 n 400 01/07/09 s s s amicos M s econela s 500 08/07/09 s n s amicos combi s ecofung 2 n 500 14/07/09 n s n n n n s 500
603
En canto ao manexo da parcela en outros mbitos, deixouse plena liberdade ao produtor para realizar as prcticas que estimou conveniente, segundo das sas prcticas habituais. As patacas foron sachadas e aporcadas, e recibiron 2 tratamentos contra escaravello. A partires do da 8 de xullo, fxose unha avaliacin do nivel de ataque de mera, por parcela elemental, con dous criterios: ALCANCE do ataque, segundo dunha escala discreta (Tboa 2):
Tboa 2: Escala de anotacin do alcance da mera
% plantas afectadas < 10 De 10 a 50 De 50 a 75 > 75 nota 1 2 3 4
O ALCANCE foi medido por reconto, namentres a INTENSIDADE foino mediante unha notacin subxectiva. Fxose a ltima medicin o da 5 de agosto, xa que todas as parcelas presentaban un alcance 4 e unha intensidade superior a 2, con una maiora de parcelas completamente secas xa. A recollida efectuouse o 24 de setembro, con colleitadora. Seleccionronse en campo as patacas comercializbeis, descartndose as que presentaban ataques fnxicos e manchas verdes, e as de tamao demasiado pequeno. Efectuouse unha segunda escolma antes de pesar. Cada parcela elemental foi pesada por separado. Os datos foron analizados mediante unha anlise de varianza univariante co software SPSS. Apartronse ao chou 10 patacas de cada tratamento para unha avaliacin de contaminacin dos tubrculos por mera, que se identicou ao partir os tubrculos pola metade. Reservaron 2 kg de pataca por tratamento para la realizacin dunha anlise de residuos de produtos tosanitarios mediante unha anlise multi-residuos encomendada ao laboratorio topatolxico da Xunta de Galicia en Mabegondo.
604
Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza
Conservronse 50 patacas de cada tratamento para una avaliacin de conservacin, que se realizou no mes de abril mediante inspeccin visual. Fixronse anlises qumicos de terra no laboratorio de anlises agrarias da Xunta de Galicia en Mabegondo.
RESULTADOS
Rendementos nais
Tboa 4: Peso medio de patacas comercializbeis por parcela elemental (kg/parcela)
Tratamento 1 6 5 4 3 7 2 Produto Testemua Proactif-Ecofung-Econela Actiron Amicos Glucosei Galben Cooper Media 24,66 35,31 40,15 44,39 49,01 56,35 61,47 Grupo (*) a b bc c cd de e
A Tboa 4 da conta dos rendementos medios obtidos e do seu signicado estatstico. A lectura da tboa da lugar s seguintes reexins: O rendemento non en xeral moi elevado, xa que o mximo estara ao redor de 30 Tm/ Ha. Sen embargo, de recoecer que as condicins climticas foron especialmente favorables enfermidade durante o ano, polo que non pode considerarse un rendemento negativo. De feito, o resto da nca na que quedou a parcela de ensaio quedou afectado polo fungo do mesmo xeito.
605
Queda establecido sen dubida algunha que todos os tratamentos tiveron efectividade, xa que a testemua tratada s con auga mostrou un rendemento signicativamente inferior a todos os demais tratamentos. Destacan os tratamentos 7 e 2, con materia activa sistmica e cobre mineral, respectivamente. Este resultado trae das reexins: por unha banda, a ausencia de diferenza entre ambos tratamentos, cando polo xeral, no campo, estase a magnicar o papel das materias con actividade sistmica, e a desprestixiar o cobre, cualicndoo de produto obsoleto. O ensaio tendera a mostrar que nas condicins dadas, non houbo diferenzas entre ambos produtos. Pola outra banda, a diferenza de estes dous produtos fronte ao resto levanta unha dubida, dado que segundo do calendario de aplicacins, a derradeira aplicacin con estes dous produtos realizouse unha semana aps os demais, precisamente nun momento de alto risco (temperaturas suaves, alta humidade relativa); non sera, pois, estritamente exacto armar que as das materias activas foron mis efectivas que as demais; cabe suxerir a posbel inuenza das datas de tratamento. Entre os demais tratamentos, podemos resaltar que o tratamento 6 e, en menor medida, o 5, mostraron resultados peores, anda que o tratamento con cobre orgnico de Actiron poda ser asimilado aos tratamentos con amicos e glucosei. Cabe nalmente destacar que o tratamento con glucosei non mostra diferenza signicativa co tratamento con produto sistmico.
606
Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza
Ilustracin 3: Campo de ensaio a 11 de setembro. Notar como algunha parcela segue con brotes verdes Tboa 5: Alcance (a) e Intensidade (i) do ataque s datas 1, 2 e 3
Repeticin 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Tratamento 1 1 1 2 2 2 3 3 3 4 4 4 5 5 5 6 6 6 7 7 7 a1 4 4 4 4 2 2 3 3 2 2 2 2 4 2 4 4 4 4 2 3 3 i1 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 a2 4 4 4 2 4 3 3 3 4 3 3 3 3 3 2 4 4 4 2 2 4 i2 1 3 3 1 2 1 1 1 2 1 1 1 1 2 2 2 4 4 1 1 3 a3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 i3 4 4 4 2 2 2 2 2 4 3 4 3 4 3 4 4 4 4 2 2 2
607
Ilustracin 4: C ampo de ensaio a 12 de agosto. Notar as diferencias visibles entre parcelas elementais
sistmico
testemua
cobre mineral
608
Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza
glucosei
amicos
cobre orgnico
ecofung
Nutrientes
Analizados os solos, non se atoparon diferenzas signicativas nos contidos de nutrientes. Deste xeito, asegurmonos de que as diferenzas observadas nos rendementos sexan efectivamente por mor da inuencia da mera e non por variacins no potencial produtivo de cada parcela elemental.
DISCUSION
Polo protocolo de ensaio, dous tratamentos qumicos (Copper Pro e Galben) aplicronse seis das aps os demais, nun momento en que se presentaban condicins moi favorbeis ao desenvolvemento do fungo. Dse a circunstancia de que estes dous
609
tratamentos son os que mellores resultados deron. Dende un enfoque de investigacin, cabe entn pr en dbida de que as diferenzas nos rendementos non sexan consecuencia estrita dos produtos empregados, senn da data de ltima aplicacin dun tratamento contra a mera. A nivel da prctica tcnica agronmica, anda sendo subxectivo e discutbel, entenderemos que dado que falamos s de 6 das o efecto do produto usado debe ser maior que o da data. En calquera caso, repetir o ensaio en anos posteriores podera ser un xeito de ir afondando nesta cuestin. Neste contexto, os tratamentos con Copper e Galben son tecnicamente os mis interesantes, seguidos dos tratamentos con Glucosei, Amicos e Actiron. Polo estudo das diferenzas signicativas, pdese suxerir que posbel que Glucosei tenda a ter mellores resultados que Amicos e Actiron. Agora ben, preciso matizar os resultados tcnicos por un estudo econmico. O custo dos tratamentos, considerando s os produtos, ofrcese na Tboa 6. Evidenciase que os tratamentos con Ecofung e Amicos resultan moi signicativamente moito mis caros que os demais. O resto dos tratamentos non presentan diferenzas moi importantes. Esta reexin pode ser matizada polo nmero de tratamentos (3 por copper e galben, 4 para o resto), conclundo neste caso que os tratamentos con copper e galben resultan mis baratos. Para completar o estudo, necesario realizar unha balanzo marxinal, con un clculo que contemple os ingresos polo produto, onde lle restamos o custo do tratamento. Consideramos a tal efecto un prezo de venda da pataca de 0,20 c/kg; os resultado aparecen na Tboa 7. doado comprobar que o balanzo nal vai totalmente parello aos rendementos obtidos. Estableceremos, pois, que os tratamentos con Galben e Copper son os que ofrecen o maior interese. Se consideramos as diferenzas signicativas, o glucosei situarase, en menor medida, neste grupo de produtos interesantes. O tratamento con Actiron non d rendementos signicativamente distintos dos tratamentos con Glucosei, e ten un prezo inferior; polo tanto, debe ser considerado como produto interesante tamn.
Tboa 6: Custo nal en produtos por hectrea tratada (/Ha)
Tratamento 1 5 2 3 7 4 6 Produto Testemua Actiron Copper Glucosei Galben Amicos Proactif-Ecfung- Econela Custo 0 38 47 69 72 163 199
610
Ensaios comparativos de distintos tratamentos ecolxicos para o control da mera da pataca en Galiza
Dado que ningn dos tratamentos creou problemas de conservacin posterior, e que non houbo tampouco presenza de residuos qumicos que superen o nivel de deteccin do mtodo multiresiduos, entenderemos que o emprego de cobre e Galben seran nas condicins destes produtores unha prctica recomendbel. Dende a perspectiva da sade humana e ambiental, cabe realizar algunha matizacin. Xa que logo, nunha perspectiva ecolxica, se Galben e Copper non presentan diferenzas signicativas nin tcnica nin economicamente, a tendencia debera en consecuencia ir de cara ao emprego do segundo, como produto menos nocivo. As e todo, dada o recoecido efecto negativo do cobre sobre a fauna til, o emprego de Glucosei e, en menor medida, Actiron, debera ser considerado. Neste caso, o sobre custo orixinado pola sa menor ecacia tcnica debera ser compensado por un prezo a venda maior. Os produtores implicados debern valorar as posibilidades de se posicionar nun mercado que acepte que se lle aplique un maior custo co obxectivo de protexer mellor a terra mediante o emprego de tosanitarios naturais non contaminantes. E importante sinalar que os produtos naturais ensaiados non son, na realidade, produtos tosanitarios, senn abonos. Lembremos que a normativa actual de produtos tosanitarios dicultara a difusin destes preparados. En consecuencia, existe realmente pouca transparencia sobre estes produtos, e non estn obrigados tampouco a presentar un cadro toxicolxico. De feito, basta con mirar como creceu a oferta de produtos elaborados en base a extractos naturais nos ltimos 5 anos, para decatarse de que hai agora mesmo unha carreira por facerse con un mercado moi prometedor. De al que as recomendacins que podamos facer sobre o emprego dun produto u outro, mesmo tras ensaios de campo, non deba ser considerada como conclunte. Finalmente, dende unha perspectiva agroecolxica, debemos realizar una crtica ao mesmo razoamento do ensaio. En efecto, as condicins sociais, econmicas e agronmicas das explotacins solicitantes do ensaio non os levan a practicar unha producin ecolxica. Pola contra, vemos a necesidade de diferenciar o produto. Vela unha contradicin que, comercialmente, corre un serio risco. En efecto, sen certicacin algunha que avale que o produto nal sexa moito mellor para o medio ambiente e a sade, ser probabelmente
611
complicado diferenciar o produto. Polo tanto, suxrese a necesidade de que o produto se diferencie na sas calidades organolpticas mis que nos atributos de sistema de producin. Entendemos que a simple variacin de tipo de tratamentos non d lugar a unha variacin destas calidades, sendo, pois, necesario procurar outros mtodos (abonado, variedades...). Pola outra banda, as explotacins non exploran outros mtodos complementarios para o control da mera, dado que o mtodo xenrico de producin convencional. En consecuencia, os resultados do ensaio non xeran mtodos de mellora do control da mera, senn que s valoran o emprego de distintos tratamentos; nunha perspectiva agroecolxica, mesmo con unha producin convencional, queda marxe para a implantacin de medidas de acompaamento. De al xorde a posibilidade de realizar ensaios e demostracins posteriores sobre outras medidas de control.
CONCLUSIONS
Neste traballo, presntanse os resultados dun ensaio de 7 tratamentos distintos para o control da mera que afecta as patacas. O estudo consistiu en seguir 7 estratexias de tratamento distintas. Medronse rendementos de patacas comercializbeis, e caractersticas de avaliacin de ataques do fungo, e fxose unha avaliacin econmica dos tratamentos. O estudo ten como obxectivo poder elaborar unha recomendacin prctica aos produtores solicitantes do mesmo, que ofertamos a continuacin: importante traballar ao mximo posbel sobre as datas de tratamentos e a realizacin de tratamentos oportunos o tratamento con cobre , de todos, o que presenta o maior interese tcnicoeconmico en calquera caso, as diferenzas con tratamentos con Galben, un produto qumico sistmico, non son moi signicativas. A nivel ecolxico e toxicolxico, este produto sera mis agresivo que o cobre. Dentro do abanico de produtos probados, glucosei e actiron teran tamn o seu interese tcnico-econmico, anda que non aseguraran unha proteccin tan alta como o cobre. Dito doutro xeito, o emprego destes dous produtos debera ir acompaado dunha estratexia comercial que permita aumentar o valor de venda para compensar esta pequena perda. E interesante deterse na falta de diferenzas signicativas entre o tratamento sistmico e o tratamento con cobre, que tendera a desmiticar as grandes vantaxes dos produtos sistmicos repetidamente vendidas polas casas comerciais. Nunha perspectiva mis xeral, cabe sinalar que o control da mera non queda asegurado simplemente pola realizacin de tratamentos: mesmo os tratamentos con produtos de longo recorrido comercial como o cobre ou Galben, non aseguran a proteccin total da planta. Polo tanto, nunha perspectiva agroecolxica, o control da enfermidade en explotacins ecolxicas seguir sendo un problema.
612
Resume
As especies invasoras son un dos factores mis importantes no cambio medioambiental global, e estn consideradas unha das causas mis importantes de perda de biodiversidade (Walker e Steffen, 1997; Wilcove et al., 1998). A xestin desta problemtica s posible de entendermos os factores biolxicos e socioeconmicos que explican a introducin, establecemento, dispersin e impactos destas especies (Perrings et al. 2000; McNeely et al. 2001; Perrings et al. 2010). As especies invasoras son a mido introducidas de forma accidental a consecuencia de actividades econmicas tales coma uso ornamental, agrcola ou forestal (ex. Levine e DAntonio 2003; Ruz e Carlton 2003; Semmens et al. 2004; Duggan et al. 2006; Dehnen-Schmutz et al. 2007a, 2007b). Polo que a anlise das percepcins, actitudes e concienciacin social un tema de grande interese para o desenvolvemento de estratexias de control. Neste traballo examinamos os estudos realizados para comprender os factores sociais que afectan participacin activa dos diferentes grupos de interese (sector comercial, xestores, cientcos, ONGs, etc) no desenvolvemento dunha xestin sostible de especies invasoras. Ademais, presntanse algns resultados preliminares dun estudo das percepcins sociais sobre plantas invasoras en Galiza.
Introducin
Entre as reas mis problemticas s que se enfrontan os xestores medioambientais na actualidade est a ameaza das invasins biolxicas. Estas invasins de especies nonnativas son impulsoras chave da perda de biodiversidade, de pestes agrcolas e forestais, e do cambio ambiental global, alterando bens e servizos naturais que son fundamentais para o benestar humano (Wilcove 1998; Walker and Steffen 1997; MEA 2005; Sala et al. 1999). Anda que os investigadores estn empezando a entender os impactos ecolxicos e
613
econmicos das invasins biolxicas; os danos e perdas econmicas das especies invasoras estimronse en mis de $120 e $14 mil millns anuais en Estados Unidos e China, respectivamente (Pimentel et al. 2005; Xu et al. 2006). Nas Illas Britnicas, Williamson (2002) suxire que os custes totais do control de especies non-nativas oscila entre 200 e 300 millns de libras. Cifras desta magnitude sinalan a relevancia do desenvolvemento de estratexias de manexo efectivas na prevencin e control destas especies, e de anticipar os resultados da aplicacin das diversas opcins de manexo (Touza et al. 2007; Olson 2006). Os esforzos nesta temtica cntranse na determinacin da relacin entre os custes de prevencin e control para priorizar medidas de xestin, da problemtica da incerteza existente no proceso de invasin e a irreversibilidade dos danos unha vez que a especie est establecida e do estudo da eciencia econmica de instrumentos tales como tarifas importacin, impostos ou regulacins (ex. Jones e Corona 2008; Finnoff et al. 2007; Horan e Lupi 2005; McAusland e Costello 2004; Heikkila e Peitola 2004). Sen embargo, o xito da prevencin e control das especies invasoras s posible de se entender os factores biolxicos e socioeconmicos que explican o seu establecemento, dispersin e impactos. As especies non-nativas poden chegar a unha nova rexin a travs de tres mecanismos xerais: a importacin como unha mercadora, a chegada dun vector (ex. materiais para embalaxe, augas de lastre) que acta coma transporte, e/ou a dispersin natural desde unha rexin vecia onde tamn non-nativa. Isto indcanos que as cuestins socioeconmicas que caracterizan a orixe desta problemtica ambiental son complexas pola importancia do factor humano na introducin e dispersin de especies non-nativas (Perrings et al. 2000; McNeely et al. 2001; Perrings et al. 2010). De feito, o movemento, intencionado ou accidental, de organismos dunha parte do mundo a outra a travs do comercio ven xogando un papel fundamental na proliferacin de especies invasoras nas ltimas dcadas. O comercio global, transporte ou turismo contriben introducin accidental das especies invasoras; pero a sa dispersin tamn ocorre de forma intencionada polo seu valor de mercado a raz de actividades agrcolas, forestais ou ornamentais (ex. Levine e DAntonio 2003; Ruz e Carlton 2003; Semmens et al. 2004; Duggan et al. 2006; Dehnen-Schmutz et al. 2007a, 2007b). As plantas e animais nonnativos escapan acoto dos lugares onde son criados, exemplos inclen cultivos, granxas de gando e pescado, liberacin de animais para a producin de peles, plantas ornamentais que se escapan dos xardns, e desfacerse de mascotas (Hulme 2006). Anda que as especies invasoras teen numerosos impactos negativos, importante ter en conta que puideron ter sido introducidas nun primeiro lugar polo seus benecios en diferentes contextos econmicos. O problema que moitas das propiedades biolxicas (ex. capacidade de reproducin ou mecanismo de dispersin) que fan atractivas estas especies para esas actividades econmicas son tamn fundamentais no proceso de naturalizacin, dispersin e invasin dos novos hbitats. Isto ven a indicar que o xito de calquera medida de control sustentable destas especies invasoras depende en grande medida do apoio social local das mesmas, e de como son percibidos os seus impactos.
614
Polo tanto a percepcin dos diferentes grupos de interese afectados, ben positivamente ou negativamente, por esta problemtica medioambiental pode ser conitiva. O que nos leva a conclur que necesario un entendemento mis profundo das percepcins e actitudes da xente con respecto ao uso, impactos e xestin de especies invasoras para poder desenvolver decisins polticas efectivas. Neste documento centrmonos nas plantas invasoras. Revsanse as principais conclusins dos estudos da percepcins social da introducin, impacto e xestin das plantas invasoras; e examnanse brevemente as percepcins sobre este tema para os diferentes grupos de interese que traballan en actividades relacionadas co sector agrcola e forestal en Galiza. A nosa base de partida un estudo que estamos a realizar sobre as percepcins, actitudes e concienciacin de todos os grupos de interese (administracin, industria ornamental, ONGs, sindicatos, partidos polticos, cientcos..) involucrados na problemtica das plantas invasoras en Galiza. Os resultados que se amosan estn estruturados de acordo coas plantas invasoras percibidas como mis problemticas para o sector agrcola e forestal, os seus impactos, e as opcins de manexo prioritarias. Consonte s respostas dos representantes do sector agrcola e forestal, (i) o Eucalyptus globulus e a Acacia dealbata son as especies ms frecuentemente percibidas como problemticas; (ii) os impactos econmicos, entendidos en termos de benecios/danos xerados, ou custes de erradicacin e control, son os mis importantes seguidos do impacto ecolxico (ex. desprazamento de especies nativas ou destrucin de hbitats); e (iii) as actividades de manexo que preren son a educacin e concienciacin social; seguida de restauracin de hbitats, erradicacin e control, cdigos voluntarios de boas prcticas na industria ornamental e prevencin das vas de entrada. A estrutura do documento a seguinte. Primeiro, contextualizamos a problemtica das plantas invasoras. Segundo, revisamos brevemente os estudos sobre as percepcins sociais da problemtica de plantas invasoras. Terceiro, analizamos o caso obxecto de estudo en Galiza para agricultores e forestais. Finalmente, detallamos algunhas conclusins deste traballo.
615
No caso das plantas invasoras, o mercado ornamental a va de entrada mis importante para introducin de plantas a nivel global. (Dehnen-Schmutz e Touza 2008, Hulme et al. 2008). A Tboa 1 amosa as porcentaxes de especies non-nativas introducidas como ornamentais en diferentes pases. A introducin accidental de plantas invasoras, por exemplo en containers de sementes ou importacins de algodn, est mellor controlada na actualidade que no sculo pasado. Isto evidente cando se comparan os rexistros de novas especies que resultan das das principais vas de entrada, introducin accidental e escapes de cultivos. Dende mediados do sculo XIX en Inglaterra (Figura 1). rexistrronse 34 novas especies accidentalmente introducidas; mentres que 233 novas especies foron o resultado de escapes das reas onde se cultivaban. Este cambio na importancia de introducins accidentais e intencionadas vense observando tamn nas oras non-nativas doutros pases; atribundose ao incremento do comercio global, e s novas introducins de especies ornamentais por unha banda, e aos avances na limpeza de sementes e s medidas de corentena que reducen as introducins accidentais, por outra banda (Mack e Lonsdale 2001; Kowarik e von der Lippe 2007).
Tboa1: Porcentaxe de especies non-nativas introducidas como ornamentais en diferentes pases
PAIS Alemaa Australia Blxica Estados Unidos Inglaterra Irlanda Italia Repblica Checa % 50% das especies introducidas deliberadamente 65% das especies naturalizadas entre 1971 e 1995. FONTE Khn e Klotz (2002) Groves (1998)
43% dos taxons non-nativos foron introducidos deliberadamente, frecuentemente como planta ornamental. Verloove (2006) > 50% das especies naturalizadas foron introducidas deliberadamente 58% das plantas non-nativas considranse que proceden de xardns. 61% de todas as plantas non-nativas 51% de todas as plantas non-nativas Mack e Erneberg (2002) Clement e Foster (1994) Milbau e Stout (2007) Celesti-Grapow et al. (2009)
74% das especies introducidas deliberadamente na ora non-nativa son ornamentais Pyek et al. (2002)
616
Figura 1: R existro de novas especies distinguindo entre introducin accidental e escapes de cultivos. Inglaterra 1850-1990.
O fenmeno dos escapes de cultivos , polo tanto, a va de entrada mis importante. Por exemplo, para as plantas de cultivos de alimentos no Reino Unido, os datos amosan que o 95% escaparon de cultivos, e un 20% deles establecronse (Williamson 1996; Williamson e Fitter 1996). Dehnen-Schmutz et al. (2007a) amosan que dunha mostra de 534 especies non-nativas venda nos viveiros do Reino Unido no sculo XIX, un 27% atopronse medrando fora de cultivo, e un 30% destas estaban establecidas ao rematar o sculo XX. Do mesmo xeito Kowarik (2005) amosa que un 25% de 328 especies de rbores cultivadas emerxeron espontaneamente na cidade de Hamburgo, Alemaa. A importancia da introducin intencionada do mercado ornamental vai en aumento. Isto debido popularidade continua da xardinera cunha crecente demanda de plantas ornamentais, e o resultante comercio global desas plantas (Dehnen-Schmutz et al. 2010; Perrings et al. 2005).
Percepcins e actitudes dos grupos de interese cara ao risco de plantas invasoras: unha revisin
Nesta seccin examinamos estudos recentes que analizan as percepcins dos grupos de interese social. Os estudos revisados amosan as opinins de diferentes grupos de interese (administradores, agricultores, expertos, pblico xeral,..), algns dos cales refrense a Espaa. O primeiro punto a enfatizar desta revisin que as plantas invasoras xestionadas pola administracin son elixidas de acordo cos seus impactos, pero non necesariamente son aquelas que estn mis estendidas ou que supoen maior preocupacin para os grupos de interese.
617
Andreu et al (2009) entrevistou a persoal da administracin medioambiental das diferentes Comunidades Autnomas de Espaa para obter informacin sobre a sa percepcin das plantas invasoras e o seu manexo. Este estudo amosa que s a metade (49,7%) das plantas denidas como invasoras en Espaa (Snz-Elorza et al. 2004) estn sendo obxecto dalgn tipo de xestin. Sendo Carpobrotus ss., Eucalyptus spp., Acacia spp. e Cortadeira selloana as especies mis frecuentemente sometidas a manexo pola Administracin. A percepcin sobre o impacto parece ser o criterio mis relevante hora de decidir que especies controlar e, polo tanto, a que destinar os recursos econmicos. Isto dedcese do feito de que se xestionan a meirande parte das plantas (88%) s que se lles asocia un alto impacto. O resto (12%) son especies que a pesar de ter un alto impacto no son controladas, ben porque os administradores non o consideran posible (ex. estn xa moi estendidas), ou porque moi caro. Os administradores ambientais priorizan as diferentes opcins de manexo en Espaa da seguinte forma: control directo, prevencin, educacin e por ltimo lexislacin e regulacin. En termos monetarios gastouse nestas actividade na ltima dcada arredor de 50.492.437 Euros. Renz et al. (2009) nos Estados Unidos levaron a cabo unha enquisa para coecer o grao de interaccin entre administracin e investigadores traballando na xestin de plantas invasoras. Anda que todos consideran que traballar coordinados ten unha prioridade media alta; un 90% dos entrevistados describen a cooperacin entre estes dous grupos sociais como baixa ou media. A falta de tempo e a falta de cartos son os motivos principais desta carencia de cooperacin. Por outra banda, en Australia, Cook e Proctor (2007) xuntaron a un grupo de persoas representantes do goberno, do sector agrcola e das comunidades co obxectivo de buscar un acordo sobre a priorizacin do manexo dun conxunto de plantas invasoras. dicir, o obxectivo a analizar mediante tcnicas multicriterio era determinar as plantas invasoras nas que se deban priorizar os investimentos pblicos de xestin. Os resultados amosan que as plantas invasoras elixidas para ser obxecto de xestin teen un variado impacto social, indo dende aquelas que son un problema principalmente na agricultura at as que destacan polo seu impacto en reas naturais. O mis signicativo que a lista de especies prioritarias acordadas entre os representantes dos diferentes grupos de interese diferente de aquelas plantas nas que actualmente a Administracin est investindo a meirande parte dos recursos econmicos. Isto lvanos pois segunda conclusin desta revisin que que grupos de interese diferentes poden ter percepcins completamente distintas sobre os impactos das especies invasoras e a sa xestin. Nesta temtica tamn hai que destacar outro estudo realizado en Espaa, Garca-Llorente et al. (2008), no que entrevistaron a diferentes grupos de interese (residentes, turistas, conservacionistas e cientcos) con relacin ao manexo do Parque Nacional de Doana. Conclese que a percepcin dos impactos e actitudes introducin, erradicacin e control de especies invasoras moi diferente nos diferentes grupos de interese. Este feito pode ter un impacto moi relevante hora de determinar
618
o apoio social a calquera tipo de medida e investimento pblico no Parque Nacional de Doana. Xeneralizando os resultados deste estudo, pode conclurse que as accins polticas baseadas na educacin e no aumento da concienciacin da poboacin son moi relevantes para buscar ese apoio social. Neste senso, como Bremner e Park (2007) amosan en base ao seu estudo da poboacin en xeral en Escocia, as polticas de xestin de especies invasoras teen un maior nivel de apoio naquelas persoas que previamente escoitaron falar do tema, e polo tanto, estn mis familiarizadas con proxectos de control e erradicacin de especies invasoras. Bardsley e Edward-Jones (2007) analizan as opinins de cientcos, administradores pblicos e expertos en temas agrcolas sobre as plantas invasoras en tres illas Mediterrneas (Mallorca, Creta e Cerdea) e conclen que os aspectos sociais das diferentes illas teen unha grande inuencia na valoracin dos impactos positivos e negativos das especies. Cando as medidas de control non depende dos administradores pblicos senn de accins privadas no medio rural, as percepcins destes individuos sobre a sa capacidade para contribur a evitar o problema de raz resulta fundamental. O estudo de Wilson et al. (2008) ten por obxectivo alcanzar un maior entendemento dos factores claves que motivan aos granxeiros a tomar decisins de manexo sobre as malas herbas. A travs de entrevistas en profundidade a trinta granxeiros de Ohio (Estados Unidos), os resultados amosan que os granxeiros atriben a introducin e dispersin das malas herbas a factores que estn fra do seu control, polo que toman a aparicin das malas herbas nas sas terras como algo inevitable, por iso que as sas estratexias se centran principalmente en medidas de control e non de prevencin.
619
As plantas invasoras mis mencionadas polos entrevistados no sector agrcola e forestal asemllanse s especies que resultan do total de entrevistas realizadas Mis do 80% e un 60% dos enquisados no sector agrcola e forestal consideran o Eucalyptus globulus e a Acacia dealbata, respectivamente, especies importantes para os intereses da sa organizacin (Tboa 3). Outras especies destacadas como importantes polos seus impactos (positivos ou negativos) para os intereses agrarios ou forestais son Cortaderia selloana, Ailanthus altissima, e Robina pseudoacacia. Tamn se mencionaron especies nativas coma a Rumex obtusifolius (labaza) e Trifolium pratense (trevo violeta) asumimos que polo seu carcter nocivo nas actividades agrarias e gandeiras. Tendo en conta os resultados da mostra xeral con todos os grupos de interese enquisados as plantas invasoras consideradas mis relevantes son Acacia dealbata (65,7%), Eucalyptus globulus (49,3%), Cortaderia selloana (49,2%) e Carpobrotus edulis (29,5%). Unha comparacin cos datos do Atlas de las plantas alctonas invasoras de Espaa amosa que estas catro especies estn entre as plantas invasoras mis importantes para o
620
norte de Espaa (includa Galiza) pola sa incidencia e a problemtica do fenmeno (SanzElorza et al. 2004, cap. 2). Isto demostra unha equivalencia relevante entre as percepcins sociais e os datos manexados polos cientcos.
Tboa 3: R anking de plantas invasoras mis recoecidas como problemticas para os diferentes grupos de interese estudados.
TODOS OS GRUPOS DE INTERESE (n=61) Acacia dealbata Eucalyptus globulus Cortaderia selloana Carpobrotus edulis Robina pseudoacacia Acacia melanoxilum Ailanthus altissima 65,7% 49,3% 49,2% 29,5% 19,6% 13,1% 13,1% REPRESENTANTES DO SECTOR AGRCOLA E FORESTAL (n=11) Acacia dealbata Eucalyptus globulus Cortaderia selloana Ailanthus altissima Robina pseudoacacia 63,6% 81,8% 18,2% 18,2% 18,2%
A Figura 2 ilustra as especies mis percibidas como problemticas polo sector agrario/forestal e o seu mapa de distribucin en Galiza partindo da informacin publicada pola Xunta de Galicia (2007) para catro desas especies e Snz-Elorza et al (2004) para o eucalipto por non ser considerada esta unha especie invasora na publicacin da Xunta de Galicia. O Eucalyptus globulus foi introducido a mediados do sculo XIX anda que non empezou a cultivarse profusamente at a dcada de 1940 fomentado pola lias directrices da poltica forestal da poca. Estndese desde o nivel do mar at os 400-500 metros, e incluso a 700 metros ao sur de Ourense e Pontevedra.
Figura 2: F otos e mapa de distribucin en Galiza das especies mis recoecidas como problemticas polo sector agrario/forestal.
Eucalyptus globulus
Acacia dealbata
Cortaderia selloana
621
Aillantus altissima
Robinia pseudoacacia
Fonte: Snz-Elorza et al (2004) para o Eucalyptus globulus e Xunta de Galicia (2007) para as restantes especies.
A Acacia dealbata, mis coecida na Galiza como mimosa, unha especie moi estendida con gran capacidade de invasin que foi introducida para uso ornamental existindo referencias xa en 1945 da sa naturalizacin. Na actualidade ocupa toda a xeografa galega, sobre todo nas zonas trmicas, costa de Pontevedra ou vales ourensns.Cortaderia selloana ou tamn chamada herba da pampa, unha das vinte especies mis danias en Espaa. Foi introducida polo mercado ornamental, e invade reas naturais e seminaturais, e en Galiza est amplamente estendida cerca das cidades principais e seguindo o eixo da autopista do Atlntico. O Ailanthus altissima, Ailanto, tamn foi introducida polo sector ornamental dende antigo, e est naturalizada en Galiza dende 1986. Ten unha gran capacidade de dispersin en hbitats alterados, pero tamn se pode atopar en sistemas forestais. En Galiza de momento aparece puntualmente en vales ourensns, na zona de
622
Ferrol, en puntos de Santiago, Betanzos e Quiroga, e na cidade de Lugo. A ltima das especies mencionada polo sector agrcola e forestal e a falsa acacia, Robina pseudoacacia. Tamn introducida pola xardinera dende antigo, e actualmente est expandida por toda Galiza, anda que sobre todo no eixo Vigo-Santiago-Ferrol. unha especie problemtica tamn no Cantbrico, Levante e centro peninsular. Cando se pregunta polos impactos destas plantas invasoras, os representantes do sector agrcola e forestal destacan principalmente o impacto ecolxico (>80%), seguido do impacto econmico (>60%)e o impacto social (>50%). O impacto na sade o menos relevante (Tboa 4). As perdas econmicas, os custes de manexo e a perda da biodiversidade son especicamente os impactos mis destacados. Outros que tamn se mencionan son os impactos no perigo de incendios, na paisaxe, no sector turstico e na destrucin dos hbitats. Nos resultados xerais, tendo en conta as respostas de todos os enquisados, a estrutura de prioridades dos impactos similar, anda que nese caso o impacto ecolxico e o mis recoecido (Tboa 4). A actividades de manexo que os representantes do sector agrcola e forestal preren son educacin e concienciacin social; seguida (por orden de preferencia) de restauracin de hbitats, erradicacin e control, cdigos voluntarios de boas prcticas na industria ornamental, prevencin das vas de entrada. Pouca ou ningunha importancia lle deron a polticas tales como establecemento de sistemas de alerta rpida, ou a medidas para actividades de alto risco (relacionada con aqueles sectores que inen na probabilidade de introducin ou dispersin) (Figura 3). Este resultado amosa que os participantes na enquisa teen unha preferencia alta ou moi alta, por medidas sociais a travs de polticas que aumenten a concienciacin social e o coecemento desta problemtica. O cal moi interesante, pois sobre un 90% de todas as persoas enquisadas comentan que o nivel de concienciacin da poboacin galega baixa ou moi baixa. Medidas de erradicacin e control, e restauracin de hbitats son tamn altamente preferidas, indicando que os representantes agrcolas e forestais teen maior inclinacin por accins polticas postinvasin. Isto pode ser debido a unha menor conanza no xito de polticas pre-invasin centradas na prevencin.
Tboa 4: Resposta dos enquisados tipo de impacto percibido polas plantas invasoras en Galiza.
TODOS OS GRUPOS DE INTERESE Total Ecolxico Econmico Social Sade 54 36 23 10 % 88,5 59,0 37,7 16,4 REPRESENTANTES DO SECTOR AGRCOLA E FORESTAL Total 9 7 6 2 % 81,8 63,6 54,5 18,2
623
Figura 3: Respostas dos representantes agrcolas e forestais ao tipo de medidas da administracin coas que se amosaran mis de acordo segundo a prioridade de xestin, nunha escala de 1=ningunha, 2=pouca, 3= media, 4= alta, 5=extremadamente alta
Conclusins
Neste documento examinamos as percepcins dos grupos de interese sociais coa idea de mostrar unha visin xeral nesta temtica que axude na toma de decisins de manexo sostible da natureza. Unha porcentaxe pequena das especies non nativas introducidas, escapan dos cultivos e establcense na natureza, e destas s unhas poucas se dispersan xerando impactos negativos. A importancia destes impactos ecolxicos, socioeconmicos e na sade, fan destas especies un problema medioambiental global, con importantes recursos nanceiros gastados cada ano na sa prevencin, erradicacin e control. As o artigo de Andreu et al. (2009) revisado neste documento amosa que en Espaa na ltima dcada gastouse arredor de 50.492.437 Euros. As diferentes fontes bibliogrcas permiten conclur que as introducins intencionadas de especies non-nativas e en particular o mercado ornamental xogan un papel fundamental na explicacin da orixe de especies invasoras en moitos pases. No caso de Galiza, as plantas invasoras mis mencionadas por todos os grupos sociais; e tamn pola submostra dos representantes agrcolas e forestais, son especies introducidas deliberadamente con relacin ao sector forestal ou ornamental. Destacar a coincidencia da opinin do sector agrcola/forestal coa de todos os grupos de interese respecto ao eucalipto e a mimosa como as plantas invasoras mis recoecidas na sociedade galega. Tamn destacar que as catro plantas identicadas como mis problemticas polos grupos de interese estn as identicadas no listado Atlas de las plantas alctonas invasoras de Espaa para a zona do Cantbrico (onde se atopa Galiza). En contraste coa o opinin dos administradores espaois que preren as medidas de control seguidas das medidas de prevencin, e s en terceiro lugar accins de educacin social (Andreu et al. 2009); os representantes agrcolas e forestais galegos teen
624
preferencia polas medidas de educacin e concienciacin social. Isto parece coherente con outras manifestacins do debate social que, dun modo continuado, se ven dando en Galiza arredor das especies invasoras, en particular o eucalipto. Opinins moi diverxentes sobre os impactos positivos e negativos na ecoloxa e economa galega son habituais no debate. Destacar tamn a sa preferencia cara a actividades de control e restauracin de hbitats antes que a actividades de prevencin. O que consistente coa literatura, onde as accins privadas soen priorizar o control, por considerar que a sa capacidade de inuencia nas prevencin da invasin moi limitada.
Agradecementos
Agradecemos o nanciamento recibido da Xunta de Galicia, Consellera de Innovacin e Industria ao proxecto 08MDS032300PR. O noso agradecemento tamn a M. Mez polo seu labor no traballo de campo.
Referencias
Andreu J., Vil M., Hulme P.E. (2009) An assessment of stakeholder perceptions and Management of noxious alien plant in Spain. Environmental Management 43: 1244-1255. Bardsley D, Edward-Jones G. (2007). Invasive species policy and climate change: social perceptions of environmental change in the Mediterranean, Environmental Science and Policy 10, pp. 230242. Bremner A, Park K (2007) Public attitudes to the management of invasive non-native species in Scotland. Biol Conserv. 139:306314. Celesti-Grapow L, Alessandrini A, Arrigoni PV, Ban E, Bovio M, Brundu G, Cagiotti M, Camarda I, Bernardo L, Conti F, Fascetti S, Galasso G, Gubellini L, La Valva V, Lucchese F, Marchiori S, Mazzola P, Peccenini S, Pretto F, Poldini L, Prosser F, Siniscalco C, Villani MC, Viegi L, Wilhalm T, Blasi C (2009) The inventory of the alien ora of Italy. Plant Biosystems 142 Clement EJ, Foster MC (1994) Alien Plants of the British Isles, Botanical Society of the British Isles, London, 590 pp Cook D. and Proctor W. (2007) Assessing the Threat of Exotic Plant Pests. Ecological Economics, 63: 594-604. Dehnen-Schmutz K., Touza J., Perrings C., Williamson, M. (2007a) A century of the ornamental plant trade and its impact on invasion success. Diversity and Distributions, 13: 527-534. Dehnen-Schmutz K, Touza J., Perrings C., Williamson M. (2007b) The horticultural trade and ornamental plant invasions in Britain. Conservation Biology, 21(1): 224-231.
625
Dehnen-Schmutz K., Touza J. (2008). Plant invasions and ornamental horticulture: pathway, propagule pressure and the legal framework. In: J. A. Teixeira da Silva (Ed.) Floriculture, Ornamental and Plant Biotechnology, Volume V (pp. 15-21). Isleworth, UK: Global Science Books. Dehnen-Schmutz K., Holdenrieder O., Jeger M. J., Pautasso M. (2010). Structural change in the international horticultural industry: Some implications for plant health. Scientia Horticulturae, 125: 1-15. Duggan I.C., Rixon C.A.M., MacIsaac H.J. (2006) Popularity and propagule pressure: determinants of introduction and establishment of aquarium sh. Biological Invasions 8:377-382. Finnoff D., Shogren, J.F., Leung, B., Lodge, D. (2007) Take a risk: Preferring prevention over control of biological invaders. Ecological Economics, 62(2): 216-222. Garca-Llorente M., Martnez Lpez B., Gonzlez J.A., Alcorlo P., Montes C. (2008) Social perceptions of the impacts and benets of invasive alien species: implications for Management. Biological Conservation 141: 2969-2983. Groves RH (1998) Recent incursions of weeds to Australia 1971-1995. CRC for Weed Management Systems Technical Series No. 3, 1-74 Heikkila J., J. Peltola (2004) Analysis of the Colorado potato beetle protection system in Finland. Agricultural Economics, 31(2-3):343-352. Horan R.D., F. Lupi (2005) Tradeable risk permits to prevent alien species into future introductions of invasive the Great Lakes. Ecological Economics, 52(3):289-304. Hulme P.E. (2006) Beyond control: wider implications for the management of biological invasions. Journal of Applied Ecology 43:835-847. Hulme PE, Bacher S, Kenis M, Klotz, S, Khn I, Minchin D, Nentwig W, Olenin S, Panov V, Pergl J, Pyek P, Roques A, Sol D, Solarz W, Vil, M (2008) Grasping at the routes of biological invasions: a framework for integrating pathways into policy. Journal of Applied Ecology 45, 403414. Jones K.R., J.P. Corona (2008) An ambient tax approach to invasive species. Ecological Economics, 64(3):534-541. Kowarik I (2005) Urban ornamentals escaped from cultivation. In: Gressel J (Ed) Crop Ferality and Volunteerism, CRC Press, Boca Raton, pp 97-121 Kowarik, I. and von der Lippe, M. (2007). Pathways in plant invasions. In: Nentwig, W. (ed.), Biological invasions. Ecol. Stud. 193, Springer, pp. 2947. Khn I, Klotz S (2002) Floristischer Status und gebietsfremde Arten. Schriftenreihe Vegetationskunde 38, 47-56. Levine J.M, DAntonio C.M. (2003) Forecasting biological invasions with increasing international trade. Conservation Biology 17:322-326.
626
Mack RN, Erneberg M (2002) The United States naturalized ora: largely the product of deliberate introductions. Annals of the Missouri Botanical Garden 89, 176-189 Mack, R.N.; Lonsdale, W.M. (2001). Humans as global plant dispersers: getting more than we bargained for. BioScience 51: 95-102. McAusland, C., C. Costello (2004) Avoiding invasives: trade-related policies for controlling unintentional exotic species introductions. Journal of Environmental Economics and Management, 48(2):954-977. McNeely J.A., Mooney H.A., Neville L.E., Schei P.J., Waage J.K. (2001) Global strategies on invasive alien species, IUCN, Gland, Switzerland. Millennium Ecosystem Assessment (2005). Ecosystems and Human Well-being: Biodiversity Synthesis. Washington, DC: World Resources Institute. Milbau A, Stout JC (2007) Database of alien plants in Ireland. Irish Biochange project, Dublin. Olson L.J. (2006) The economics of terrestrial invasive species: a review of the literature. Agricultural, Resource Economics Review, 35(1):178-194. Perrings C., Williamson M., Dalmazzone S. (eds.) (2000) The Economics of Biological Invasions, Cheltenham, Edward Elgar. Perrings C., Dehnen-Schmutz K., Touza J., Williamson M. (2005). How to manage biological invasions under globalization. Trends in Ecology and Evolution, 20: 212-215. Perrings C., Mooney H., Williamson M. (eds.) (2010) Bioinvasions, Globalization: Ecology, Economics, Management, Policy, Oxford, Oxford University Press. Pimentel D., Zuniga R., Morrison D. (2005) Update on the environmental, economic costs associated with alien-invasive species in the United States. Ecological Economics, 52(3): 273-288. Pyek P, Sadlo J, Mandak B (2002) Catalogue of alien plants of the Czech Republic. Preslia 74, 97-186 Renz M., K. D. Gibson, J. Hillmer, K. M. Howe, D. M. Waller, J. Cardina (2009) Land Manager, Researcher Perspectives on Invasive Plant Research Needs in the Midwestern United States, Invasive Plant Science, Management, 2(1): 83-91. Richardson D. M., Pyek P., Rejmanek M., Barbour M. G., Panetta F. D., West C. J. (2000). Naturalization, invasion of alien plants: concepts, denitions. Diversity, Distributions, 6: 93-107. Ruiz G.M., Carlton J.T. (eds.) (2003) Invasive species. Vectors, Management Strategies, pp 518. Island Press, Washington. Snz-Elorza, M., Dana Snchez, E.D., Sobrino Vesperinas, E. (2004). Atlas de las plantas alctonas invasoras de Espaa. Ministerio de Medioambiente.
627
Sala O.E., et al. (1999). Global change, biodiversity, ecological complexity. In Walker B.H., Steffen W.L., Canadell J., Ingram J.S.I. (eds.), The Terrestrial Biosphere, Global Change: Implications for Natural, Managed Ecosystems. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 304328. Semmens B.X., Buhle E.R., Salomon A.K., Pattengill-Semmens C.V. (2004) A hotspot of non-native marine shes: evidence for the aquarium trade as an invasion pathway. Marine Ecology Progress Series 266:239-244. Touza J., Dehnen-Schmutz K., Jones G. (2007) Economic analysis of invasive species policies. In W. Nentwig (ed.), Biological Invasions, Springer: Berlin. pp. 353-366. Verloove F (2006) Catalogue of neophytes in Belgium (1800-2005). In: Branquart E, Baus E, Pieret N, Vanderhoeven S, Desmet P (Eds) SOS Invasions, Conference Abstract book, Brussels, pp 10-11 Walker B.H., Steffen W. (1997) An Overview of the Implications of Global Change for Natural, Managed Terrestrial Ecosystems. Conservation Ecology, 1(2). Wilcove D.S., Rothstein D., Dubow J., Phillips A., Loos E. (1998) Quantifying Threats to Imperiled Species in the United States. Bioscience, 48: 607-615. Williamson M (1996) Biological Invasions, Chapman and Hall, London, 244 pp Williamson M. (2002) Alien plants in the British Isles. In D. Pimentel (ed.) Biological Invasions. Economic, Environmental Costs of Alien Plant, Animal,, Microbe Species. CRC Press, Boca Raton, Florida, USA. pp. 91-112. Williamson M, Fitter A (1996) The varying success of invaders. Ecology 77, 1661-1666 Wilson R. S., Tucker M. A., Hooker N. H., LeJeune, J.T., Doohan D. (2008) Perceptions, Beliefs About Weed Management: Perspectives of Ohio Grain, Produce Farmers. Weed Technology, 22(2): 339-350. Xu H., et al., (2006) The distribution, economic losses of alien species invasion to China. Biological Invasions, 8(7): 1495-1500. Xunta de Galicia (2007). Plantas invasoras de Galicia. Bioloxia, distribucin e mtodos de control. 205 p.
628
RESUMEN
Las condiciones edafo-climticas del Noroeste de Espaa son idneas para la produccin ecolgica de forrajes. Aqu, la produccin ecolgica de leche ofrece buenas perspectivas, existiendo canales de comercializacin establecidos, y una buena aceptacin y creciente demanda de leche ecolgica y sus derivados. Sin embargo, muchos ganaderos, an dispuestos a la adopcin de prcticas agrcolas sostenibles y ambientalmente correctas, son todava reticentes a la conversin. Al margen de las explotaciones con escasa base territorial, con gran dependencia de forrajes externos, la principal preocupacin del ganadero que decide convertirse es el abandono del uso de tosanitarios de sntesis. Incluso en las granjas ecolgicas certicadas, donde se logra con xito un manejo adecuado de los pastos y mezclas de pratenses para ensilar, los agricultores asumen que la produccin de maz, el cultivo forrajero por excelencia, es inviable sin el uso de herbicidas. Algunos de nuestros trabajos ya han demostrado que cultivar maz forrajero ecolgico es posible, siempre y cuando el cultivo se enmarque en un plan de rotaciones bien diseado. La propia rotacin previene la proliferacin de la ora acompaante introduciendo cultivos multiespeccos, alternativas diversicadas, sotosiembras, etc., as como cultivos con potencial aleloptico, para aprovechamiento del forraje o como abonos verdes. Nuestra investigacin pretende dar nuevas respuestas a la demanda de herramientas ecolgicas ecientes para el control de la ora arvense, mediante la valoracin del potencial bioherbicida de algunos cultivos forrajeros: Brassica rapa L. nabo, Lolium perenne L. raigrs ingls, Vicia faba L.haboncillo, y Zea mays L. maz. Para ello, se llevaron a cabo: (a) bioensayos en laboratorio de sus extractos acuosos sobre la germinacin y crecimiento temprano de Lactuca sativa L. como especie diana modelo; y, con los extractos ms bioactivos, (b) ensayos de dosis-respuesta en condiciones controladas sobre L. sativa, y (c) ensayos in vitro del efecto del material vegetal de la especie ms efectiva incorporado
629
Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol
al suelo sobre L. sativa. Finalmente, sobre la base de los resultados obtenidos, se discuten las pautas de manejo como abono verde de los cultivos ms totxicos, para obtener un control ptimo del establecimiento de especies arvenses. Vicia faba, utilizado como abono verde en un sistema de rotaciones, se presenta como un cultivo muy prometedor para el control de la ora arvense. Adems, para la produccin de cultivos forrajeros como el maz, es preciso introducir leguminosas de grano en las rotaciones, que asegurarn niveles de nitrgeno sucientes para las altas exigencias nutricionales del maz que no pueden ser cubiertas por el estircol o el compost producido en la granja ecolgica. Aunque nuestros estudios se proyectan principalmente hacia la Agricultura Ecolgica, los logros de la investigacin son extrapolables a la agricultura convencional, como mtodos alternativos o complementarios para una produccin forrajera de calidad sostenible, saludable, y ms respetuosa con el medio ambiente.
INTRODUCCIN
Los cultivos, las malas hierbas, los microorganismos del suelo e incluso los rboles son los componentes biticos por excelencia del agroecosistema, y las interacciones entre todos estos componentes juegan un papel crucial en su regulacin ecolgica. Sin embargo, especialmente a partir de mediados del siglo XX, los agroecosistemas han evolucionado desde sistemas tradicionales equilibrados y autosucientes hasta los complejos sistemas modernos donde cultivares altamente productivos y malas hierbas oportunistas y plagas (a pesar de ser eliminadas por mtodos sosticados) compiten en un ambiente donde se acumulan residuos de fertilizantes y pesticidas. El mantenimiento de estos sistemas intensivos se basa en cuantiosos aportes externos como energa auxiliar en forma de fertilizantes, tosanitarios, trabajo animal y humano, maquinaria y combustibles fsiles. Sin embargo, en el contexto actual este concepto de agricultura intensiva est siendo sometido a debate; la preocupacin por la calidad y la conservacin medioambiental, y por el desarrollo de las reas rurales ha llevado a la Unin Europea a promover acciones a favor de prcticas agrarias que minimicen el impacto ambiental, impulsando la agricultura ecolgica. En este nuevo contexto, se necesita buscar sistemas de cultivo que permitan reducir los costes de produccin y mantener la calidad ambiental (Gonzlez-Murua et al., 2003). En el marco de la produccin de pastos y forrajes, la introduccin de leguminosas en las praderas juega un importante papel, ya que la jacin simbitica de nitrgeno que realizan es capaz de sustituir parcialmente la fertilizacin mineral nitrogenada. Bajo manejo convencional, la fertilizacin nitrogenada mineral/inorgnica desequilibra ms la fraccin mineral del suelo (Jonson, 2002) y es fcilmente lixiviable, con el riesgo de eutrozar las aguas (Addiscot et al., 1991).
630
El contexto socio-econmico
La produccin ecolgica de carne y leche y el desarrollo de una industria agroalimentaria asociada ofrece condiciones y perspectivas favorables en zonas templadohmedas (Garca, 2002; Barbeito et al., 2002), no slo como una solucin tcnica, sino como una parte de la dinmica econmico-social local. Aunque est siendo un proceso relativamente lento en sus inicios, la formacin de los propios agricultores y de tcnicos especializados, y el nfasis en investigacin y experimentacin en Agricultura Ecolgica (AE), pueden convertir la produccin ecolgica en una opcin factible y rentable para los ganaderos del zonas templado-hmedas (Porcuna y Gonzlvez, 2002). Para ello, la investigacin en forrajes ecolgicos debe encaminarse hacia nuevas formas de produccin, que aseguren el autoabastecimiento en nutrientes para el ganado, y que minimicen en lo posible la inversin econmica y el tiempo de dedicacin del ganadero a la explotacin forrajera. La industria alimentaria es el principal sector manufacturero en Espaa en trminos del valor de su produccin nal, representando el 17% de los puestos de trabajo en la industria espaola. Ante la prdida de renta alarmante por la actividad agrcola y ganadera industrial, con el consiguiente abandono progresivo del campo, la AE se muestra como una herramienta estratgica y eciente que contribuya a paliar esta crisis, y una oportunidad para recuperar una parte importante del sector, como reconoce la Poltica Agraria Comunitaria (PAC) de la UE tras integrar la Declaracin de Copenhague de 2001 (Conferencia Europea Agricultura y alimentacin ecolgicos. Hacia una cooperacin y accin en Europa). La investigacin en AE podra contribuir signicativamente a los objetivos generales de la PAC en la UE: la reduccin de la superproduccin, el uso eciente de los recursos, y el mantenimiento y mejora de la biodiversidad, el bienestar animal, y la calidad alimentaria. En el contexto geogrco en que nos encontramos, en Galicia ya son 12895 ha inscritas en AE, con 11184 ha destinadas a produccin de alimentos para la ganadera ecolgica (produccin ecolgica de pastos, pradera y forrajes). La reconversin de granjas convencionales y el nacimiento de nuevas de explotaciones ganaderas para la produccin de carne y leche ecolgicas sigue, por tanto, una tendencia ascendente sostenida en zonas templado-hmedas (Gonzlvez, 2002; Garca, 2002; MARM, 2008), en parte fomentadas por las ayudas ambientales y de extensicacin de la nueva PAC. El maz forrajero es el cultivo principal en las explotaciones ganaderas lecheras de la Espaa templado-hmeda, debido a su fuerte potencial de produccin sin regado (15 -16 t MS/ha) en un periodo de cuatro o cinco meses, y a su alto valor nutritivo. En el caso de la ganadera ecolgica de leche la carga ganadera en la explotacin debe ser menor que en convencional. En las explotaciones en conversin, la prdida econmica que conlleva el descenso de carga podra compensarse a medio plazo con el autoabastecimiento de nutrientes obtenidos en la propia explotacin, que puede paliar la dependencia de la compra de concentrados ecolgicos caros. En este sentido, los cultivos forrajeros ecolgicos deben ser un complemento indispensable de las praderas mixtas de larga duracin. Pero
631
Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol
la Agricultura Ecolgica excluye por completo el uso de pesticidas y herbicidas de sntesis (REGLAMENTO CE 834/2007), y los ganaderos que han tomado la decisin de convertir sus granjas a ecolgico se muestran reacios a cultivar su propio maz forrajero, puesto que asumen que sin el uso de herbicidas no podrn detener la proliferacin de malas hierbas (Pedrol y Martnez, 2005a, b). Sin embargo, la AE no pretende la erradicacin de las malas hierbas (Culleton et al., 2002; Liebman et al., 2001), sino mantener sus poblaciones a niveles manejables. El control de malas hierbas en AE contempla el agroecosistema en su conjunto, y su objetivo es mantener un balance sostenible entre plantas cultivadas y no cultivadas, con el uso de los mtodos al alcance del agricultor ecolgico para mantener este balance a favor del cultivo, y con la rotacin de cultivos como rgano vital del sistema. Comprometer un tanto la cosecha a favor de ser ms competitivo y rentable es una buena estrategia, particularmente desde el punto de vista de los costes econmicos y ambientales asociados al uso de herbicidas (Lampkin et al., 2004; Newton, 2004).
Cultivos alelopticos
El fenmeno de la alelopata es muy comn en los agroecosistemas, donde juega un papel crucial en la produccin vegetal al determinar una amplia gama de interacciones entre cultivos y malas hierbas (Kohli et al., 1998; Singh et al., 2001; Weston y Duke, 2003). En general, estas interacciones son perjudiciales para las plantas receptoras, pero pueden implicar una ventaja para la planta productora. Si se conoce el fenmeno y se manejan los cultivos adecuadamente, la alelopata y los aleloqumicos pueden ser utilizados para el control de malas hierbas, plagas y enfermedades. De hecho, hoy en da se contempla como una herramienta de la agricultura sostenible. En este sentido, se estn utilizando ciertas estrategias como el uso de cultivos de cobertera,
632
acolchados y abonos verdes para el control de malas hierbas, y tambin la aplicacin directa de aleloqumicos como pesticidas y herbicidas naturales. Los aleloqumicos como tales o sus derivados pueden ser considerados como nuevos agroqumicos para un manejo sostenible y ambientalmente correcto (Kohli et al., 2006). Liebman et al. (2001) sostienen que el control de la ora arvense se consigue en primer lugar por medidas preventivas (seleccin de una alternativa apropiada, rotacin, laboreo con tempero, falsas siembras, abonos verdes, sotosiembra, etc.). Pero la alelopata de cultivos podra ser muy til productiva y ambientalmente si los mecanismos de interferencia entre cultivos y malas hierbas fuesen bien comprendidos, si las beneciosas prcticas tradicionales fuesen recuperadas y los cultivos fuesen mejorados en cuanto a sus propiedades alelopticas para conseguir un control selectivo de las malas hierbas (Anaya, 1999; Foley, 1999; Batish et al., 2001).
OBJETIVOS
Nuestro trabajo de investigacin tiene como nalidad dar nuevas respuestas a la creciente demanda de herramientas naturales ecientes para el control de la ora arvense en produccin ecolgica de forrajes, con especial nfasis en el cultivo del maz. Se pretende valorar el potencial bioherbicida de algunos cultivos forrajeros y aportar pautas para el manejo de los mismos con el n de obtener un control ptimo del establecimiento de especies arvenses.
MATERIAL Y MTODOS
Se estudiaron los efectos in vitro de los extractos acuosos de varios cultivos con aprovechamiento forrajero o como abono verde sobre la germinacin y establecimiento de lechuga comercial, Lactuca sativa L. cv. Grandes Lagos. La lechuga est considerada especie modelo en los estudios de alelopata debido a su rpida germinacin, uniformidad gentica y a su alta sensibilidad a la accin de los aleloqumicos.
a) Bioensayos de germinacin
En estos ensayos se utilizaron 50 semillas de L. sativa cv. Grandes Lagos previamente esterilizadas por inmersin en una solucin de hipoclorito de sodio al 3% durante 5 minutos. Las semillas se colocaron en placas Petri de 9 cm dimetro, sobre un disco de papel Whatman n 2 sobre el que se aadieron 4 ml de los respectivos extractos acuosos, adems de un control de germinacin de agua destilada y otro control de inhibicin de Alacloro 35% a concentracin variable, por ser un herbicida comercial de preemergencia utilizado habitualmente en el cultivo convencional de maz forrajero. Las placas se mantuvieron en cmara de crecimiento, a temperatura constante de 27 C, humedad relativa del 75% y oscuridad total, por ser consideradas ptimas para la
633
Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol
germinacin de esta especie. Se realizaron conteos de germinacin (ruptura de la cubierta seminal y emergencia de la radcula) a las 6, 18, 24, 30, 42 y 48 horas, tiempo tras el cual dejan de observarse procesos germinativos. A partir de los resultados obtenidos, se calcularon cinco ndices de germinacin comnmente utilizados en este tipo de estudios: (1) germinacin total GT, (2) velocidad de germinacin S, (3) velocidad acumulada de germinacin AS, (4) coeciente de tasa de germinacin GRT, y (5) tiempo medio de germinacin MGT, todos segn lo descrito en Chiapusio et al. (1997). Se realizaron entre 3 y 5 rplicas por tratamiento.
b) Bioensayos de establecimiento
El segundo grupo de ensayos se llev a cabo para determinar el efecto de los extractos acuosos sobre el desarrollo temprano de L. sativa. Con este n, 25 semillas de L. sativa cv. Grandes Lagos esterilizadas como anteriormente, se pregerminaron en bandejas con papel Whatman n 2 y agua destilada, hasta que las radculas alcanzaron una longitud de 2-3 mm. En ese momento se colocaron en placas Petri de 9 cm dimetro, sobre un disco de papel Whatman n 2 sobre el que se aadieron 4 ml de los respectivos extractos acuosos, adems de los mismos controles mencionados anteriormente. Las placas se mantuvieron en cmara de cultivo, a las mismas condiciones descritas para los ensayos de germinacin. La longitud radicular de las plntulas de L. sativa se midi tras 48 horas. Se realizaron entre 3 y 5 rplicas por tratamiento.
634
los extractos de partida para ambos cultivos, con el n de hacer una aproximacin a la concentracin totxica de ambos.
Objetivo 3: B ioensayos in vitro del efecto del material vegetal aportado al suelo
Los ensayos se realizaron en placas Petri de 9 cm dimetro, que se llenaron con 26 g (peso seco) de un sustrato agrcola libre de tratamientos. Se enterraron 2,75 g (p seco) de V. faba cv. Prothabat 69 cosechado en campo en oracin, por 26 g sustrato. Se eligi esta cantidad de haboncillo por ser prxima a la estimada como IC50 en ensayos previos. Como control de germinacin/crecimiento se utilizaron placas con 26 g sustrato regadas con 10 ml de agua destilada. En el control de inhibicin, las placas con sustrato se regaron con 10 ml de una solucin de Alacloro 35% preparado a la dosis recomendada.
Anlisis estadstico
La signicacin de los efectos de los tratamientos se estim mediante ANOVA; para la comparacin multiple de medias se utiliz test DMS, previa comprobacin de la normalidad en la distribucin de los datos y la homogeneidad de varianzas. El porcentaje de germinacin y de crecimiento radicular y los valores obtenidos de la aplicacin de los ndices de cintica de germinacin fueron usados como variable dependiente y las concentraciones de macerado como variable independiente. El ajuste de las curvas dosis-respuesta se realiz mediante modelos matemticos estadsticos, efectuando regresiones curvilneas con los modelos lineal, logartmico, inverso, cuadrtico, cbico, compuesto, potencial, S, crecimiento y exponencial, y seleccionando en cada caso el modelo con mejor ajuste en funcin del valor del coeciente de determinacin.
635
Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol
RESULTADOS
Objetivo 1: Screening del potencial totxico de cultivos
Las especies elegidas son cultivos forrajeros habituales en las explotaciones agroganaderas de la Cornisa Cantbrica. Los bioensayos de germinacin y crecimiento radicular son probablemente los ms comnmente utilizados y ms citados en estudios de actividad aleloptica de especies (Hoagland y Williams, 2004; Rice, 1984; Leather y Einhellig, 1986). Por regla general, el ndice de germinacin total (Gt) y la longitud radicular resultan los parmetros ms tiles para una interpretacin global de posibles efectos totxicos en este tipo de estudios. As, la gura 1 resume estos resultados representando los valores medios porcentuales de Gt y crecimiento radicular de L. sativa para cada especie, destacando las diferencias con respecto al control de agua destilada (100% - lnea contnua) y al herbicida Alacloro a dosis recomendada (lneas discontnuas).
Figura 1. Efecto de los extractos acuosos de varios cultivos sobre la germinacin total y el crecimiento radicular de L. sativa.
Germinacin
100
Alacloro Germinacin
Crecimiento
a b
ab
80
60 c 40
Alacloro Crecimiento
20
c 0 d d d
B. rapa
L. perenne
V. faba
Z. mays
La lnea horizontal continua indica el valor de referencia del control de agua (100% de germinacin). Las lneas horizontales discontinuas indican el valor de referencia de los controles de herbicida. Las barras indican los valores medios. Las medias etiquetadas con letras distintas son signicativamente diferentes al control al nivel de signicacin p0,05. La germinacin se considera un proceso siolgico menos sensible al efecto de los aleloqumicos que el crecimiento u otros procesos vegetales (Hoagland y Williams, 2004; Reigosa et al., 1999). De ah que los mayores efectos se observen sobre el crecimiento radicular.
636
Si bien todos los extractos muestran una reduccin signicativa tanto de la germinacin total como del crecimiento radicular con respecto al control, las diferencias ms acusadas las presentan los extractos de B. rapa y V. faba. Ambos son capaces de inhibir totalmente la germinacin de L. sativa, y de provocar una reduccin de su crecimiento radicular superior a la conseguida con la dosis recomendada del herbicida comercial. Por otro lado, la solucin de Alacloro a la dosis recomendada mostr una inhibicin muy baja del proceso germinativo. Esto se explica dado que, en plntulas de dicotiledneas, el sitio de absorcin del Alacloro es la radcula, y su diana de accin primaria la inhibicin del crecimiento radicular. Por tanto slo podremos esperar algn efecto del herbicida sobre la germinacin aplicndolo a dosis ms altas, que se intentarn determinar en sucesivos ensayos. El ndice de germinacin nal (Gt) analizado anteriormente, al considerar slo los resultados nales, ignora los posibles retrasos producidos en el proceso germinativo. Por ello el clculo de los ndices de cintica de germinacin est bastante extendido en estudios de totoxicidad (Anjum y Bajwa, 2005; Chiapusio et al., 1997), debido a que resultan muy tiles para revelar la existencia de efectos provocados por aleloqumicos sobre la velocidad del proceso germinativo que a menudo quedan ocultos cuando el anlisis se centra en Gt. En la lucha contra la ora arvense, el retraso de su germinacin y por tanto de su establecimiento posterior, conere al cultivo una importante ventaja competitiva. Al igual que ocurra anteriormente, los resultados muestran un efecto de los extractos sobre la cintica de germinacin de L. sativa. Sin embargo, en este caso podemos considerar que la informacin que aportan es redundante. De nuevo B. rapa y V. faba aparecen como los cultivos potencialmente ms totxicos, aunque los extractos de Z. mays y L. perenne consiguen retardar la germinacin, teniendo un efecto ms acusado que lo que dejaba suponer el ndice Gt.
Tabla 1. P otencial totxico de extractos acuosos de varios cultivos sobre la cintica de germinacin de L. sativa.
S Control Alacloro B. rapa L. perenne V. faba Z. mays 48,5 0,83 a 32,3 1,28 b 0,0 0,00 e 10,0 1,59 d 0,0 0,00 e 22,8 1,09 c AS 140,1 2,82 a 87,0 4,96 b 0,0 0,00 e 10,5 1,83 d 0,0 0,00 e 50,6 5,53 c CRG 2,4 0,02 a 2,1 0,04 b 0,0 0,00 e 1,1 0,04 d 0,0 0,00 e 1,7 0,07 c MGT 20,0 0,92 d 28,6 2,33 c -
89,5 1,59 a -
43,6 5,49 b
637
Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol
Las medias etiquetadas con letras distintas son signicativamente diferentes al control al nivel de signicacin p0,05. A la vista de los resultados, B. rapa y V. faba se revelan claramente como los cultivos ms inhibitorios, siendo capaces de suprimir totalmente la germinacin de L. sativa a concentracin 1:10 y de reducir su crecimiento radicular por encima de lo conseguido con un herbicida comercial. Por ello, como siguiente paso se estableci la curva dosisrespuesta de germinacin y crecimiento para cada uno de los cultivos, como aproximacin a su capacidad totxica.
Si bien los efectos sobre el crecimiento radicular son similares, el extracto de V. faba inhibe la germinacin de L. sativa en un rango de concentraciones amplio, mientras que en este caso el efecto de B. rapa se limita a la concentracin ms alta utilizada.
638
Objetivo 2: C aracterizacin del potencial totxico de extractos acuosos de Vicia faba mediante ensayos de dosis-respuesta en condiciones controladas sobre L. sativa
El siguiente objetivo de nuestro trabajo fue realizar una aproximacin a las dosis de aplicacin necesarias para el manejo real del haboncillo en campo como abono verde para un control efectivo de la ora arvense. Para ello, se recurri de nuevo a la determinacin de las curvas dosis-respuesta y el clculo de los ndices IC50 e IC80. Para este ensayo elegimos dos cultivares de haboncillo de entre varios disponibles: Prothabat 69 debido a su alto valor agronmico determinado en ensayos previos (Martnez et al., 2005), y Palacio por tratarse de un cultivar local. Algunos autores sostienen que los cultivares modernos poseen menores cantidades de aleloqumicos en comparacin con los silvestres al haber sido seleccionados recurrentemente para altas producciones y no para aumentar la produccin de aleloqumicos endgenos (Lovett, 1985).
Figura 2. G erminacin total (Gt) de L. sativa bajo los efectos de diferentes concentraciones de V. faba cvs. Prothabat 69 y Palacio.
Prothabat 69 120
Germinacin total (Gt) (% respecto al control)
Palacio a b c a a b
Prothabat 69
Palacio
100 80 60 40 20 0 0
ab a
Alacloro IC80
d 20 30 40 50
10
Resultados expresados en porcentaje respecto al control. Las letras indican diferencias entre concentraciones para cada especie al nivel p 0,05 (en cursiva: Palacio).
639
Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol
Figura 3. Crecimiento radicular de L. sativa bajo los efectos de diferentes concentraciones de V. faba Cvs. Prothabat 69 y Palacio.
Prothabat 69 100
Palacio
Prothabat 69
Palacio
80 60 40 20 0
a a bb b bc b
Alacloro IC80
b c 10 cd 20 30 40
c d 50
Resultados expresados en porcentaje respecto al control. Las letras indican diferencias entre concentraciones para cada especie al nivel p 0,05 (en cursiva: Palacio). Los resultados fueron similares para ambos cultivares, lo que da a entender que en este caso no hay grandes diferencias entre ellos para la produccin de aleloqumicos. En ambos cultivares, la concentracin ms alta de extracto ensayada (50 g /L) es capaz de inhibir tanto la germinacin como el crecimiento en la misma medida que la concentracin IC80 del herbicida comercial.
Tabla 3. E cuaciones de ajuste, coeciente de determinacin y estimacin de los parmetros IC50 e IC80 para V. faba cultivares Prothabat 69 y Palacio.
Ecuacin de ajuste Cv. Prothabat 69 Germinacin Crecimiento Cv. Palacio Germinacin Crecimiento y = -20427x2 -377x +104 y = 61,5e
-22,2x
R2
IC50 (g/L)
IC80 (g/L)
0,801 0,964
47 2
65 45
0,935 0,671
43 10
56 50
Nuevamente se observa un efecto mayor sobre el crecimiento, donde macerados de tan slo 2-10 g de haboncillo seco en agua resultaron sucientes para inhibir el crecimiento radicular de lechuga en un 50%.
640
Crecimiento
Control a
Alacloro 35%
V. faba
La lnea horizontal continua indica el valor de referencia del control de agua (100% de germinacin/crecimiento). Las barras indican los valores medios. Las medias etiquetadas con letras distintas son signicativamente diferentes al control al nivel de signicacin p0,05. El efecto inhibitorio de V. faba vuelve a ser evidente, y ms acusado sobre el crecimiento. Nuevamente, su efecto es superior al del herbicida comercial, especialmente sobre la germinacin. Si bien es fundamental disponer de datos reales de cultivo en campo, esta aproximacin nos da indicios del gran potencial de este cultivo para aplicacin como abono verde desherbante.
CONCLUSIONES
El haboncillo presenta un gran inters como cultivo forrajero, ya que su produccin alcanza 8 t ms/ha y presenta un alto contenido en azcares solubles y en protena (19%
641
PB) (Martnez et al., 2005). Adems, sus requerimientos de fertilizacin son bajos, es capaz de jar N atmosfrico simbiticamente y de mejorar las propiedades fsicas del suelo, enriquecindolo en humus y en nutrientes y mejorando su capacidad de intercambio catinico. Se ha descrito su gran tolerancia a importantes factores estresantes como sequa, salinidad, fro y diversas enfermedades. (Duc, 1997). Lamentablemente, a pesar de las ventajas que presenta este cultivo, su uso en Europa est actualmente en declive, las numerosas ventajas que presenta lo hacen muy adecuado para su uso en agricultura sostenible. En este trabajo se ha demostrado el enorme potencial del haboncillo para el control de la ora arvense, incluso superior al de herbicidas comerciales, si se incorpora al suelo como abono verde. Aunque nuestros estudios se proyectan principalmente hacia la Agricultura Ecolgica, los logros de la investigacin son extrapolables a la agricultura convencional, como mtodos alternativos o complementarios para una produccin forrajera de calidad sostenible, saludable, y ms respetuosa con el medio ambiente.
REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS
Addiscot TM, Whitmore AP, Powlson DS (1991) Farming, fertilizers and the nitrate problem. Ed. CAB International. Wallingford (Reino Unido). Anaya AL (1999) Allelopathy as a tool in the management of biotic resource in agroecosystems. Crit Rev Plant Sci 18: 697-739. Anjum T y Bajwa R (2005) Importance of Germination Indices in Interpretation of Allelochemical Effects. Int. J. Agri. Biol. 7:417-419. Barbeito F, Castro J, Daz N, Pieiro J (2002) Produccin de leche de vacuno en la granja Arqueixal: Anlisis econmico del proceso de conversin a produccin ecolgica. En: Actas de la XLII Reunin Cientca de la Sociedad Espaola para el Estudio de los Pastos, 621-626. Batish DR, Singh HP, Kohli RK, Kaur S (2001) Crop allelopathy and its role in ecological agriculture. J Crop Prod 4:121-161. Chiapusio G, Snchez AM, Reigosa MJ, Gonzlez L, Pellissier F (1997) Do germination indices adequately reect allelochemical effects on the germination process?. J. Chem. Ecol., 23:2445-2453. Culleton N, Barry P, Fox R, Schulte R, Finn J (eds) (2002) Principles of successful organic farming. NDP- AFDA, Teagasc, Dubln, Irlanda. 160 pp. Dayan FE, Romagni JG, Duke SO (2000) Investigating the mode of action of natural phytotoxins. J. Chem. Ecol. 26:2079-2094. Duc G (1997) Faba bean (Vicia faba L.) Field Crops Res. 53:99-109.
642
Garca G (2002) La Agricultura Ecolgica en Asturias. SInFO, 21, 11-15. Gobierno del Principado de Asturias, Consejera de Medio Rural y Pesca, Direccin General de Agroalimentacin. Oviedo (Espaa). Foley MC (1999) Genetic approach to the development of cover crops for weed management. J Crop Prod 2: 77-93. Gonzlez-Murua C, Gonzlez Moro MB, Estavillo JM (2003) Nitrgeno, agricultura y medio ambiente. En: La Ecosiologa Vegetal: Una Ciencia de Sntesis. Ed. JM Reigosa, N Pedrol, A. Snchez-Moreiras. Editorial Thomson. Madrid (Espaa), pp 387-412. Gonzlvez V (2002) Organic Farming in Spain 2002 [Online]. http://www.organic-europe. net/country_reports/spain/default.asp Hoagland RE, Williams RD (2004) Bioassays Useful tools for the stydy of allelopathy. In: Macas FA, Galindo JCG, Molinillo JMG, Cutler HG, eds. Allelopathy, chemistry and mode of action of allelochemicals. CRC-Press, Boca-Raton, Florida, pp 315-351. Jonson S (2002) Crop yield in organic and conventional production-studies from the jebyn project. En: UK Organic Research 2002, 43-46. Eds. Powell et al. Proceedings of the COR Conference. Aberystwyth (UK). Kohli RK, Batish D, Singh HP (1998) Allelopathy and its implications in agroecosystems. J Crop Prod 1: 169-202. Kohli RK, Batish DR, Singh HP (2006) Allelopathic interactions in agroecosystems. In Reigosa MJ, Pedrol N, Gonzlez L (eds) Allelopathy. A Physiological Process with Ecological Implications, pp. 465-493. Springer, Dordrecht (Holanda). Lampkin N, Measures M, Padel S. (2004) Organic Farm Management Handbook. VI Ed. EFCR, University of Wales, Aberystwyth, UK. Leather GR, Einhellig FA (1986) Bioassays in the study of allelopathy. En: Putman A, Tangs CS, eds. The science of allelopathy. John Wiley and Sons, New York, NY, pp 133-145. Liebman M, Moler CL, Staver CP (2001) Ecological management of agricultural weeds. Cambridge University Press, Cambridge, UK. Lovett JV (1985) Defensive strategies of plants, with special reference to allelopathy. Papers Proc Royal Soc Tasmania 119: 31-37. Martnez A, Pedrol N, Pieiro J (2005) Cultivares de haboncillo (Vicia faba L.) y triticale (x Triticosecale Wittm.) para produccin de forraje invernal en zonas hmedas con mezclas cereal-leguminosa. En: Producciones agroganaderas: Gestin eciente y conservacin del medio natural. Actas de la XLV Reunin Cientca de la SEEP. Ed: B. de la Roza., A. Martnez Fernndez y A. Carballal. V(II). MARM - MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE Y MEDIO RURAL Y MARINO (2008) Estadsticas 2008 Agricultura Ecolgica Espaa. http://www.agroecologia.net/SEAE/ recursos/informacion-general/estadisticas/estadisticas-2008.pdf
643
Lorena lvarez Iglesias, Carolina G. Puig, Alberto Mudarra, Manuel J. Reigosa, Nuria Pedrol
Newton J. (2004) Protable Organic Farming. II Ed. Blackwell Sci. Pub., Oxford, UK. Pedrol N, Martnez A (2005a) Control de la ora arvense en rotaciones ecolgicas con maz forrajero. En: Producciones agroganaderas: Gestin eciente y conservacin del medio natural. Actas de la XLV Reunin Cientca de la SEEP. Ed: B. de la Roza., A. Martnez Fernndez y A. Carballal.V(II): 665-671. Pedrol N, Martnez A (2005b) Maz forrajero ecolgico. Producir sin herbicidas es posible. Tecnologa Agraria y Alimentaria 1: 59-63. Porcuna JL, Gonzlvez V (2002) La Alternativa Agroecolgica. SInFO, 21, 1-10. Gobierno del Principado de Asturias, Consejera de Medio Rural y Pesca, Direccin General de Agroalimentacin. Oviedo (Espaa). REGLAMENTO (CE) NO 834/2007 DEL CONSEJO de 28 de junio de 2007 sobre produccin y etiquetado de los productos ecolgicos. Diario Ocial de la Unin Europea 20-72007. Reigosa MJ, Souto XC, Gonzlez L (1999) Effect of phenolic compounds on the germination of six weed species. Plant Growth Regulation 28:83-89. Rice EL (1984) Allelopathy, 2nd ed. Academic Press, Orlando, 189 pp. Singh HP, Batish DR, Kohli RK (2001) Allelopathy in agroecosystems: An overview. En RK Kohli, HP Singh, DR Batish, eds, Allelopathy in Agroecosystems. Haworth Press, Inc. (Food Products Press), Nueva York, Estados Unidos. Weston LA, Duke SO (2003) Weed and crop allelopathy. Crit Rev Plant Sci 22: 367-389
644
Resumo
As Unidades de Xestin Forestal (UXFOR) constiten novas ferramentas para a vertebracin territorial e social dos montes galegos, vinculadas directamente coa administracin de terras. Esta vinculacin ven establecida pola conguracin como instrumento territorial de organizacin da xestin dos montes que se concreta nun instrumento de xestin forestal especco (IXFE). Desde a publicacin das distintas normas que regulan as UXFOR, foron dndose distintos pasos na sa creacin, polo que se analizan os resultados e o estado de implantacin das UXFOR no territorio, as coma o seu estado actual. Para coecer o contexto no que ten que desenvolverse a norma farase unha pequena anlise da estrutura da propiedade do monte galego e unha comparativa de este novo instrumento normativo con outros similares noutros territorios da pennsula ibrica. Este feito permitiranos avaliar o grado de efectividade da norma aprobada e a sa posible aplicacin a distintas situacins e contextos. Palabras clave: UXFOR, propiedade forestal, agrupacin xestin forestal, IXFE.
Introducin
A presente comunicacin ten por nalidade analizar unha nova ferramenta de agrupacin de propietarios e propietarias de monte, as Unidades de Xestin Forestal (UXFOR), que xurden para solucionar un dos principais problemas que pose o monte galego: os lumes; a travs da xestin conxunta das terras de monte, resolvendo a situacin da estrutura da propiedade e do abandono da terra (causas estruturais dos incendios forestais).
647
Os obxectivos que se formulan nesta comunicacin son: a) Establecer unha comparativa dos distintos instrumentos normativos existentes para as agrupacins de xestin forestal na Pennsula Ibrica. b) Avaliar a metodoloxa de implantacin das UXFOR seguida pola administracin. c) Coecer o estado de aplicacin do decreto 101/2008, quer regula as UXFOR. d) Afondar no desenvolvemento prctico da creacin das UXFOR como eixos vertebradores do territorio e da sociedade. Para poder desenvolver estes obxectivos teremos que estudar tres aspectos fundamentais que se detallan a continuacin: outros instrumentos normativos similares s UXFOR na Pennsula Ibrica, principais caractersticas das UXFOR e nalmente os resultados no desenvolvemento desta ferramenta no territorio.
Provincia
648
Entrando no detalle dos datos da tboa n 1, temos que a supercie media da propiedade privada do monte galego ten un valor de 1,78 ha, distribudas en algo mis de 10 parcelas, o que supn menos de 2.000 metros cadrados por parcela. Este valor indica claramente a situacin de atomizacin e minifundismo do monte galego, que fai inecaz calquer tipo de xestin individual centrada na parcela. A nivel provincial, Lugo presenta maior supercie media por propietario (3,23 ha) fronte a Pontevedra que presenta o valor mis baixo (0,90 ha). Este feito relacionase co grado de minifundismo da propiedade que se concentra en maior medida en Pontevedra e en A Corua, froito en gran medida do tipo de propiedade de partida e os sistemas tradicionais de herdanza.
Imaxe n 1: plano de investigacin da propiedade na UXFOR Fonte das Meigas (Arcos Chantada)
Na imaxe n 1 pdese observar un exemplo concreto de estrutura tipo do monte galego. Trtase do monte Fonte das Meigas na parroquia de Arcos do concello de Chantada (Lugo). O monte ten 54 ha, 92 persoas propietarias e 392 parcelas; o que representa unha media de 0,59 ha por propietaria e repartidas en algo mis de catro parcelas (0,14 ha/ parcela). Asemade a xeometra das parcelas soe ser alongada sendo o longo moi superior ao largo (relacins que poden chegar a 100:1)
649
650
En Navarra a lei Foral 13/1990, de 31 de decembro, de proteccin e desenvolvemento do Patrimonio Forestal crea as agrupacins de montes (artigos 61 e 62) co obxecto de conseguir unha ordenacin e xestin de carcter integral do monte. Podern ser voluntarias ou obrigatorias. O regulamento que desenvolve a lei anterior regula o procedemento de creacin nos seus artigos 91 a 93. A principios de 2008 existan un total de 5 agrupacins de montes (a maiora no Pirineo) con mis de 4.700 ha e 150 propietarios/as implicados. Por outra banda a lei 1/1973, de 1 de marzo, pola que se aproba a compilacin do dereito civil Foral de Navarra, regula a propiedade forestal pro indiviso (artigos 372 a 374). En Madrid as Agrupacins Forestais atpanse recollidas no artigo 46 e 74 da lei 16/1995, de 4 de maio, forestal e de proteccin da natureza da Comunidade de Madrid. En Portugal creouse a gura de Zonas de Intervencin Forestal (ZIF) a travs do Decreto-lei 127/2005 de 5 de agosto, que establece o rxime de creacin, funcionamento e extincin das ZIF. Esta norma viuse reformada profundamente a travs do Decreto-Lei n 15/2009, de 14 de xaneiro. Esta nova gura rene nunha mesma ferramenta a xestin forestal coa prevencin dos incendios forestais, requirindo mis e 750 ha para a sa creacin. No ano 2009 contaba con 48 ZIF que abranguen un total de 278.044 ha.
651
a) Conter un plan tcnico de xestin. b) Denir o instrumento de defensa contra os incendios dacordo plan de prevencin e defensa contra os incendios forestais de distrito. c) Planicar os aproveitamentos e o desenvolvemento das accins previstas. O xuz Luis Villares (2009) dene as UXFOR desde o mbito xurdico como unha corporacin de dereito pblico de base sectorial e non lucrativa, formada pola unin de propietarios de terreos forestais, que persegue a xestin ordenada da propiedade forestal para garantir a defensa contra os incendios e promover o uso racional do monte. As sas decisins adptanse por maiora de cotas e os seus actos teen natureza administrativa. Esta nova denicin, outrgalle unha diferenza signicativa con outros instrumentos similares e permite abrir unha nova perspectiva de integracin do territorio no mbito social e ambiental.
a) Acordo asinado
Aquelas persoas interesadas na creacin da UXFOR que debern representar mis do 50 por 100 da supercie proposta, formarn a comisin de propietarios para poder iniciar o proceso. A comisin de propietarios deber convocar unha xuntanza mediante un anuncio, publicado con 15 das naturais de anticipacin, nun dos dos xornais de maior difusin e nos taboleiros de anuncios dos concellos e nos lugares de costume nas parroquias, indicando a sa pretendida composicin e un plano dos lmites que comprende a proxectada unidades de xestin forestal. Desa xuntanza deber quedar acta rexistrada e asinada por todos os asistentes, que logo se far chegar, de forma individual, a cada persoa propietaria coecida a travs dun medio que deixe constancia da sa recepcin.
b) Tramitacin da solicitude
Unha vez reunida a documentacin presentarase por rexistro ante a Consellera do Medio Rural. A direccin xeral de Montes realizar un estudo sobre a viabilidade e o contido
652
do proxecto e proceder a noticacin individual das persoas titulares ou propietarias de dereitos de contido patrimonial na zona de actuacin co n de que formulen as alegacins oportunas. No caso de persoas propietarias ou titulares de dereitos patrimoniais na zona obxecto de ordenacin forestal que resulten descoecidas, procederase sa noticacin por medio de edictos. No caso de non haber resposta, estas parcelas quedarn incorporadas a UXFOR, se ben isto non implica unha atribucin do dereito de propiedade. De aparecer o seu lextimo dono, poder exercer os dereitos que lle correspondan de acordo coa lexislacin aplicable.
c) Aprobacin denitiva
Transcorrido o prazo de alegacins, e corrixidas as modicacins, a consellera resolver sobre a constitucin da unidade de xestin forestal, e no caso de resolucin aprobatoria procederase a sa inscricin no Rexistro de unidades de xestin forestal. As Unidades de Xestin Forestal incluirn dentro dos seus lmites as parcelas de titulares descoecidos e xestionaranse xunto coas demais parcelas. Tampouco poder exclur aquelas que linden coa UXFOR e manifesten a sa vontade de formar parte dela.
Esquema n 1: pasos e prazos na creacin dunha UXFOR
653
A xestin das parcelas levarase a cabo polos propietarios/as, ou, se as o desexan, por calquera empresa privada que eles contraten. A administracin velar polo cumprimento das unidades de xestin forestal. A duracin da UXFOR ser a que se contemple nos estatutos, sempre de acordo s criterios tcnicos establecidos no IXFE (instrumento de xestin forestal especco), dependendo dos aproveitamentos previstos. Aquelas persoas que quedan dentro do permetro da UXFOR pero que manifestaron a sa vontade de non forman parte dela, estarn obrigadas a xestionar a sa parcela de acordo a un plan de xestin.
654
As Unidades de Xestin Forestal incluirn dentro dos seus lmites as parcelas de titulares descoecidos e xestionaranse xunto coas demais parcelas. Os benecios obtidos desas parcelas pasarn a formar parte do peto comn da UXFOR.
Fixronse numerosas charlas informativas (imaxe n 3), cursos de formacin para empregados/as pblicos/as, asociacins forestais, tcnicos/as, xuristas, empresas do monte, estudantes do rural. Con todo, logrouse unha forte implicacin do persoal que traballa directamente no territorio e permitiu ir depurando distintas cuestins no novo instrumento que se est a desenvolver. Ademais creouse o portal web (www.uxfor.info), dentro do que destaca unha aplicacin informtica va web chamada SIUXFor (desenvolta pola Universidade de A Corua e A Universidade de Santiago de Compostela a travs do GAC e LaboraTe) que un SIX-Web para a tramitacin das UXFOR (imaxe n 4). Permite a incorporacin directa va telemtica de parcelas ao proceso, as como coecer a nivel territorial o estado de tramitacin (Parapar, 2009). Supn unha aposta clara por incorporar o rural s novas tecnoloxas e xerar transparencia e axilidade no proceso de creacin e constitucin das UXFOR. Completouse a labor informativa, formativa e tecnolxica coa divulgativa, facndose un profundo esforzo publicitario en todo o territorio, establecndose numerosos stands en distintas feiras e localidades, acompaados con numeroso material de merchandaising (gorras, bolsas, lpices, . . .).
655
No mbito da implicacin da propiedade con respecto UXFOR, temos distintos niveis aos que o propietario/a pode acceder (Meixide, 2009), detallados teritorialmente na imaxe n5, sendo estes:
a) Declaracin de interese
Se un propietario est interesado en formar parte dunha UXFOR pero non coece ningunha na sa zona, pode facer unha declaracin de interese. Os declarantes podern consultar en calquera momento todas as parcelas inscritas para formar unha UXFOR no seu entorno, e, acadadas as condicins esixidas podern iniciar o proceso de constitucin.
B) Presolicitude
Naqueles casos nos que os propietarios reunidos cumpren as condicins para a creacin dunha UXFOR, pero anda non teen sucientemente avanzado o proceso de creacin, como para poder denir plenamente todos os documentos precisos, o proceso pdese iniciar, dunha forma preliminar, presentando unha presolicitude acompaada de: relacin de interesados/as, referencias SIXPAC parcelas afectadas, cartografa do lmite da UXFOR e memoria do instrumento de xestin forestal especco (IXFE).
656
RESULTADOS
As UXFOR espertaron unha gran interese entre os propietarios e propietarias de monte, xa que en menos de un ano mis de 5.000 persoas, nas distintas formas de implicacin, se sumaron ao proceso de constitucin da nova ferramenta en diversas partes do territorio galego (imaxe n 5). A esta interese unuse, en moitos casos, a ilusin de ver iniciada actividade a prol do monte.
Imaxe n 5: plano de situacin de procesos UXFOR iniciados
657
Rmpese coa chegada das UXFOR a inercia do esquecemento e o abandono polo monte, inicianto un novo camio que ten por misin sumar esforzos para resolver os atrancos que ten a xestin conxunta do monte. De este xeito, esta nova norma permite por primeira vez realizar unha verdadeira vertebracin do monte (e por estensin de todo o territorio) superando os atrancos da propiedade a travs da propia xente que se une para resolver un problema comn. Acdase tamn a vertebracin social, ao teren os propietarios e propietarias que organizarse para realizar a xestin conxunta do seu monte. Os instrumentos de xestin forestal especcos creados puxeron de manifesto a sa versatilidade e adaptacin ao medio, permitindo unha planiacin e ordenacin xil e moderna; servindo de base para un desenvolvemento sostible do monte desde a multifuncionalidade (imaxe n 6).
Imaxe n 6: planicacin inicial na UXFOR Go (O Incio), coa delimitacin de aproveitamentos
As distintas xuntanzas coas persoas propietarias recuperaron espazos comns (imaxe n 2) e posibilitaron que a xente falara por primeira vez despois de moitos anos de cuestins que lle afectan en conxunto (imaxe n 7).
658
Imaxe n 7: supervisin das obras na UXFOR Fonte das Meigas (Arcos Chantada)
Polo tanto unha mera ferramenta de xestin do monte convrtese nunha ferramenta social e territorial, tendo polo tanto un gran potencial para o desenvolvemento rural, entenddo na triple vertente: social, econmica e ambiental (Brua, 2009).
Tboa n 2: solicitudes de creacin de UXFOR a nivel provincial.
SUPERFICIE MEDIA SUPERFICIE SUPERFICIE PARCELA MEDIA UXFOR TOTAL PARTICULAR (has) (has) (has)
12 12 10 11 45
A nivel galego temos os seguintes resultados cuantitativos (en abril de 2009) que aparecen detallados na imaxe n 5 e na tboa n 2: 952 declaracins de interese. 10 presolicitudes. 45 solicitudes de creacin de UXFOR con 2.602 persoas propietarias implicadas. Mis de 200 reunins informativas. Celebrronse mis de 20 actos tcnico-formativos (cursos, xornadas, encontros).
659
CONCLUSINS
As conclusins que se desprenden dos resultados obtidos son as seguintes: Boa aceptacin do novo instrumento normativo entre a sociedade e os colectivos profesionais (empregad@s pblicos, tcnicos, xuristas, empresas). Mellores posibilidades de aplicacin no territorio que outras normas similares existentes na pennsula ibrica. Este feito explicase ao estar integrado no mesmo instrumento a xestin forestal coa prevencin dos lumes, desde unha perspectiva de implicacin directa dos propietarios e a valorizacin integral do monte (imaxe n 8). Primeiras agrupacins forestais constitudas en Galicia baixo un marco legal. Gran nmero de persoas implicadas no proceso (mis de 5.000 en toda Galicia). Considerable supercie de actuacin en un ano (4.182 ha) Redcese en 273 veces o nmero de parcelas nas zonas de actuacin a nivel galego. Necesidade de continuar a sa aplicacin no territorio, independentemente do cambio de goberno, pechando a constitucin das iniciativas postas en marcha e axustando o proceso das novas solicitudes.
Imaxe n 8: Estado das actuacins na UXFOR Fonte das Meigas (Arcos Chantada) en maio de 2009
660
REFERENCIAS
Boletn Ocial de Castilla y Len, BOCYL n 71 do 16 de abril de 2009, Ley 3/2009, de 6 de abril, de montes de Castilla y Len. Boletn Ocial del Estado, BOE n 280, 22 de noviembre de 2003, Ley 43/2003, de 21 de noviembre, de Montes. Boletn Ocial del Estado, BOE n 102, 29 de abril de 2006, Modicacin de 43/2003 de Montes por la Ley 10/2006, de 28 de abril. Boletn Ocial del Principado de Asturias, BOPA n 281 do 3 de decembro de 2004, Ley 3/2004, de 23 de novembro, de montes e ordenacin forestal del Pincipado de Asturias. Brua Garca, Xabier; 2009. Benecio social nun tipo de propiedade UXFOR en Xornadas sobre as implicacins tcnicas, xurdicas e scais das Unidades de Xestin Forestal. Diario da Repblica, 1 srie n 9 do ano 2009 pxinas 254 a 267. Decreto-Lei n 15/2009. Diario Ocial de Galicia n 74 do ano 2007 pxinas 6.115 a 6.136. Lei 3/2007, do 9 de abril, de prevencin e defensa contra os incendios forestais de Galicia. Diario Ocial de Galicia n 96 do ano 2008 pxinas 9.142 a 9.158. Decreto 101/2008, do 30 de abril, polo que se regulan as unidades de xestin forestal en Galicia. Marey Prez, Manuel Francisco; 2003. Tenencia de la tierra en Galicia: modelo para la caracterizacin de los propietarios forestales. Tesis Doctoral. Universidad de Santiago de Compostela. Departamento de Enxeera Agroforestal. Ministerio de Medio Ambiente; 1998. III Inventario Forestal Nacional: Galicia Meixide, Xos Antonio; 2009. O ordenamento do territorio a travs das UXFOR. Unha perspectiva de sustentabilidade en Xornadas sobre as implicacins tcnicas, xurdicas e scais das Unidades de Xestin Forestal. Parapar Lpez, Jorge; 2009. SIUXFor: Aplicacin SIX-Web para a tramitacin das UXFOR en Curso EGAP UXFOR Piar Maas, Jos Luis; Jimnez Shaw, Concepcin; 2001. Legislacin forestal. 4 edicin. Editorial Tecnos. Madrid. Villares Naveira, Luis; 2009. Concepto legal de UXFOR. Aspectos civs da institucin, en especial das comunidades de bens en Xornadas sobre as implicacins tcnicas, xurdicas e scais das Unidades de Xestin Forestal.
661
USOS SOCIAIS E MEDIOAMBIENTAIS DOS MONTES VECIAIS: DEFENSA DA TERRA E XERACIN DE EMPREGO
Xos Alfredo Pereira Martnez
Organizacin Galega de Comunidades de Montes Veciais en Man Comn
663
medio rural que anda se resiste a abandonalo, senn para benecio das elites da sociedade. Se as o xeramos, estariamos cortando unha pla para o desenvolvemento do medio rural e nalgns lugares, impedindo totalmente este desenvolvemento. Unhas terras que ocupan 1/4 do territorio galego (unhas 650.000 has), que polo seu tipo de titularidade especial, encerran un concepto de sustentabilidade (o monte vecial no nolo deixaron os nosos pais, prestranolo os nosos netos), non poden ser consideradas como unha reliquia do pasado, como unha titularidade anacrnica. Unhas terras nas que a sa posta en valor de xeito multifuncional e sustentable benecia principalmente aos seus titulares, mais tamn e debidos s sas funcins social e medioambiental, benecia sociedade no seu conxunto, non poden ser consideradas como unha reliquia do pasado. Unhas terras que estn en condicins de ser unha das pezas para o desenvolvemento do medio rural xerando emprego e xando poboacin nese medio, unhas terras xestionadas democraticamente por preto de 3.000 comunidades de montes e cun censo duns 250.000 vecios e vecias comuneiros, ten futuro. Como non vai ter futuro! E non e s que tea futuro, senn que a sa posta en valor de xeito multifuncional e sustentable debe ser considerada estratxica para o Pais. Mais este futuro depende de que este tipo de titularidade siga a ser o que : unha titularidade comunitaria, depende de que a vecianza comuneira e o resto da sociedade galega impidan a sa privatizacin, privatizacin que veen tentando gobernos galegos de tintura conservadora e asociacins de tipo forestal dende o ano 1995, no que se celebrou un Congreso de Montes veciais. Privatizacin que ate o de agora, non acadaron.
664
Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego
ortodoxo, to mais ou menos acadmico, poderiamos denir como sustentabilidade humana. E dicir, que os titulares dos montes veciais en man comn, da posta en valor dos mesmos, deben acadar rendas, acadar plusvalas para que poidan vivir a carn do monte, nun medio rural vivo. A cuestin non radica en vivir o rural un n de semana, ou pasar unhas vacacins nunha casa de turismo rural, a cuestin non radica en poder ollar unha fervenza, escoitar pola ma o canto do galo, ou dar un paseo en bicicleta de montaa. A cuestin radica en acadar un medio rural vivo, onde a poboacin poida desenvolver a sa vida en condicins aceptables. Nun territorio onde haxa traballo e que estea dotado de infraestruturas e servizos que fagan posible a vida no medio rural. De un xeito moi esquemtico, e se cadra un pouco tosco, os aproveitamentos dos montes veciais en man comn deben xerar emprego para algns vecios e vecias comuneiros, deben dar benecios de mellora da calidade de vida de todos os vecios e vecias comuneiros, e deben proporcionar melloras sociais e medioambientais para toda a sociedade no seu conxunto. Mais, para acadar estes obxectivos fundamentais, a posta en valor dos montes veciais en man comn, debe xerar rendas, plusvalas. Ocorre as veces que, cando a sociedade que vive no medio urbano vai un n de semana a contemplar os restos patrimoniais que hai nos montes veciais en man comn, ou a pasar un dia de lecer nun paraxe natural e coidado, non se dan conta que estes servizos teen un custe de mantemento, e este custe, que corre a cargo das comunidades de montes, para benecio de toda a sociedade. Se cadra, pensan que ese mantemento corre a cargo do Estado, da Autonoma, da provincia ou do concello. E nada mais lonxe da realidade. O acadar un monte vecial en man comn multifuncional e sustentable, no que se desenvolvan todas as sas funcins (a social,a medioambiental e a econmica) e todos os diversos usos de esas tres funcins, deben acadalo as propias comunidades de montes. A xestin dos recursos dos montes veciais en mans comuneiras non da resultados menores que se estn en mans privadas, mais ben todo o contrario. Armar isto dende as propias comunidades de montes, seguro que non ten mrito, que iamos dicir ns! Esta mesma teora defndea a premio Nobel de Economa do ano 2009, a Sra. Elionor Ostrom. Esta economista, demostra que as titularidades colectivas dos bens garanten unha mellor xestin dos recursos dende a ptica da multifuncionalidade e da sustentabilidade. Segundo esta economista, para elo, tense que cumprir tres premisas: 1) Que o recurso estea totalmente delimitado. 2) Q ue a comunidade que o xestiona dependa del, de xeito que non haxa posibilidades de que ningun rache as regras e, se as racha,debe ser sancionado. 3) Q ue a comunidade que xestiona o recurso sexa estable e con fortes vencellos entre os seus membros. Esta proposta da premio Nobel de Economa do ano 2009, mantn un certo paralelismo coa proposta de por en valor os montes veciais en man comn plantexada
665
por un fato de comunidades de montes, que no ano 1997, reunronse no concello de Poio para celebrar o I Congreso Galego de Comunidades de Montes e que ven sendo reforzada e mellorada e nos sucesivos Congresos (o IV tivo lugar no Carballio este mesmo ano), proposta que plantexa: 1)-Que os montes veciais en man comn, deben seguir a ser o que sempre foron: unha titularidade de carcter xermnico (inalienable, imprescritible, indivisible e inembargable) e mesmo que hai que dar un paso mais, o de recoecer a esta titularidade especial como unha mais e distinta das outras das titularidades recoecidas: a pblica e a privada. Esta tese sita en primeiro plano a loita contra o intento de privatizacin de estas terras. 2)-Que todos os aproveitamentos que tean como base territorial o monte sexan considerados como aproveitamentos do monte, dende a producin da madeira ate a biomasa forestal, pasando polas industrias extractivas, enerxas renovbeis, gando, cogomelos, apicultura... Smente de este xeito, a posta en valor dos montes veciais en man comn xerar riqueza e emprego e xar poboacin na zona de inuencia do monte e no medio rural.Este plantexamento, ven a explicar que as comunidades de montes rexeitemos que haxa nos nosos montes explotacins que podemos denominar como coloniais, dicir, que explotan os recursos no monte (a periferia). pero a explotacin de estes recursos, xera o seu valor engadido fora da zona de inuencia do monte(na metrpole). A sa vez, este plantexamento signica esforzo e traballo para as propias comunidades de montes. Mais, pouco favor fariamos ao monte vecial e ao Pais, se en aras de unha suposta maior rendibilidade lle entregaramos o aproveitamento do monte a empresas alleas, pois, non estariamos facendo senn estragar a posibilidade de acadar un desenvolvemento endxeno. 3)-Que os vecios e vecias comuneiros, teen que volver a establecer a simbiose monte-vecianza, que teen que buscar un vencello que faga interesante a existencia do monte vecial.Un vencello que non se pode denir por lei, que ten que ser atopado nos debates das asembleas das comunidades de montes. Un vencello que non o mesmo para todos os montes veciais e que pode ir dende a xeracin de emprego ao disfrute da paisaxe, pasando polo reparto anual de lea ou doutras producins do monte.Que os vecios e vecias comuneiros sintan o orgullo de ter tal condicin.Porque smente as poderanse por en valor estas terras.
666
Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego
a xacin da poboacin no rural, o monte quedar en estado de abandono e, polo tanto, tampouco se poder por en valor. Faise pois fundamental a busca deste equilibrio entre a defensa da terra e a xeracin de emprego. Un exemplo claro do negativo que para os vecios e vecias comuneiros, para os habitantes do medio rural e mesmo para todo o Pais, o non ter acadado este equilibrio, tmolo no acontecido nos ltimos tempos co aproveitamento da enerxa elica en Galiza. Un aproveitamento que ten como base territorial o monte vecial e como zona de inuencia o medio rural, pero que por non ser capaz de atopar ese equilibrio (e tamn por culpa de non ser capaz de traballar unidos todos os que vivimos e temos actividades no medio rural, defendendo os nosos intereses), os nicos beneciados da mesma, foron as empresas multinacionais do sector, alleas ao Pais. Compre analizar a cuestin, para non cometer os mesmos erros no futuro. O primeiro decreto para o aproveitamento elico en Galiza data do ano 1995, complementado con outro decreto do ano 2001. Son pois os dous decretos da poca do goberno galego do Partido Popular. O que vian ditar os dous decretos era que todo o territorio galego era susceptible para que se instalasen parques elicos. E ademais, como a enerxa elica foi declarada como de utilidade pblica, se os titulares das terras non estaban de acordo expropibanselle as terras. O obxectivo de estes dous decretos por parte da Administracin Galega era ofertarlle chan barato s empresas do sector, para que sacasen grandes benecios. Eran dous decretos malos: malos para o Pais (non ordenaban o territorio) e malos para os titulares das terras (ou acadaban prezos de miseria por elas, ou quedaban sen terras mediante o mecanismo da expropiacin forzosa, o que implicaba unha eliminacin fsica do monte vecial). Neste momento, os medios de comunicacin social caron calados (s sacaron algo publicamente cando un familiar dun alto cargo do Partido Popular acabou nos xulgados por trapalladas no concurso elico), e a postura do movemento ecoloxista era silenciada nos medios de comunicacin social. Soamente a Organizacin Galega de comunidades de montes (ORGACCMM),mantivo unha postura clara contra estes dous decretos. Independentemente de que esta organizacin entendese que a enerxa elica era unha enerxa limpa e que era un aproveitamento que podera propiciar unha producin diversicada do monte, entenda que antes de proceder sa aplicacin, precisaba dunha ordenacin do territorio, unha ordenacin do territorio que denise os lugares onde non se poderan instalar parques elicos (Rede Natura, terras con valor natural e paisaxstica...). E, nas terras onde se poden instalar os parques elicos, esixencia do mutuo acordo cos titulares das terras e dos montes veciais. Buscbase xa que logo, un equilibro entre a defensa da terra (ordenacin do territorio) e a xeracin de rendas e de emprego para as comunidades de montes (acordos mutuos para a sa instalacin), para que os beneciados do aproveitamento da enerxa elica, fosen entre outros, os habitantes do medio rural. No ano 2007, co goberno bipartito na Xunta de Galiza, a consellera de Innovacin e Industria dirixida polo BNG, promulgou un novo decreto para o aproveitamento da enerxa
667
elica. Era un decreto que signicaba todo o contrario dos anteriores: ordenaba en parte o territorio galego (non se podan instalar parques elicos na Rede Natura, en terras con valores naturais e paisaxsticos, onde houbese restos patrimoniais, no camio de Santiago ), esixa estudos de impacto medioambientais previos as concesins das explotacins, obrigaba a acompaar ao aproveitamento elico dun proxecto industrial para a zona de inuenza e, sobor de todo, dende o punto de vista das comunidades de montes, esixalle as empresas promotoras de parques elicos que presentasen, cando menos, un 75% de acordos cos titulares das terras, as comunidades de montes. E ademais as concesins das licenzas farase por primeira vez mediante un concurso pblico transparente. Se ben foi certo que a consellera de Innovacin e Industria, non aceptou todas as proposta da ORGACCMM (que peda mais ordenacin do territorio e que os acordos cos titulares das terras teran que ser do 100%), esta Organizacin aceptou o decreto do aproveitamento da enerxa elica, porque en lias xerais era un decreto bo. Bo para o monte vecial en man comn porque evitaba a expropiacin forzosa das terras, dballe capacidade de decisin s comunidades de montes de se queran ou non a instalacin de parques elicos e podan negociar o aluguer das terra en p de igualdade coas empresas elicas. Bo para o medio rural, porque ligaba a explotacin elica ao desenvolvemento da comarca onde se ia a instalar. Era un decreto que se acercaba moito ao logro do equilibrio necesario entre a defensa da terra (ordenaba o territorio), e a xeracin de emprego (as rendas producidas pola explotacin da enerxa elica, quedaban en boa parte no monte e no rural). Esta postura da Organizacin Galega de comunidades de montes, foi silenciada sistematicamente nos medios de comunicacin social. Cando a Consellera de Innovacin e Industria, dirixida politicamente polo BNG, presenta publicamente o concurso para a concesin de explotacins elicas, (o nico feito con transparencia), prodcese unha alianza de intereses que non podemos deixar de cualicar como paragxica. Paragxica porque se unen diversos intereses que, cando menos na teora, son antagnicos: as grandes multinacionais do sector (o decreto atacado propiciaba que as explotacins elicas caesen en empresas galegas), medios de comunicacin encabezados pola Voz de Galicia (a manipulacin informativa levada adiante por este medio de comunicacin merecedora de estudos nas Facultades de Ciencias da Informacin), intereses poltico-electorais (encabezados polo P.P, mais tamn polo PSOE co daquela conselleiro de Medio Ambiente, o Sr Manuel Vzquez, ao fronte), e grande parte do movemento ecoloxista galego (en certos momentos, todo o movemento ecoloxista galego). Todos estes intereses dispares, xuntos non contra o decreto do BNG, senn contra un decreto que beneciaba ao monte vecial para poelo en valor de xeito multifuncional e sustentable e ao rural, porque posibilitaba un medio rural vivo. A postura do movemento ecoloxista galego non e fcil de comprender. Ou non leron o decreto e tocaban de ouvido, ou o seu fanatismo ecolxico, fora da realidade, lvaos a favorecer posturas contrarias, ou xogaron o papel de tontos tiles en favor de intereses das multinacionais do sector. Curiosamente, se a postura contraria que tia o movemento
668
Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego
ecoloxista en referencia aos decretos do Partido Popular era silenciada nos medios de comunicacin, agora, a sa postura en contra do decreto do BNG, saa publicada un dia si e outro tamn. O obxectivo de todos estes intereses dispares xuntos, deu resultado. O Partido Popular retorna ao poder na Xunta de Galiza e en menos de un ano derroga o decreto do BNG e aproba a denominada Lei do aproveitamento da enerxa elica e creacin do canon medioambiental.Esta nova lei do aproveitamento elico, signica un tremendo paso atrs con respecto ao decreto do goberno bipartito e prexudicial para o Pais, para o medio rural e para o monte vecial. Para o Pais xa que pdense instalar parques elicos en case todo o territorio sen ter que presentar previamente un estudo de impacto medioambiental. Para o medio rural xa que agora as plusvalas nel, senn que van para fora de Galicia. Para o monte vecial xa que ao eliminar a esixencia dos acordos cos titulares das terras, estas, os montes veciais en man comn, volvern a ser expropiadas, volvern a ser eliminadas sicamente. Dentro de 30 anos. cando os parques elicos deixen de funcionar, as terras xa non sern dos vecios e vecias comuneiros. As terras sern de empresas de fora de Galiza. E levaranse neles diversos aproveitamentos que nin van ser multifuncionais, nin sustentables.
669
Da cohesin social e da mellora da calidade de vida dos vecios e vecias comuneiras e dos habitantes da zona de inuenza do monte a travs das obras de carcter social e comunitario que levan adiante as comunidades de montes. Da potenciacin das diversas formas de cultura e da potenciacin das manifestacins culturais galegas (Maios, entroidos, magostos, bandas de msica, grupos folclricos, cantareiras... ). Algn da, haber que facer un estudo do que pasara coas manifestacins culturais galegas no rural se non fose pola existencia das comunidades de montes. Se cadra, atopariamos coa sorpresa de que non existiran. Da posta en valor de zonas do monte vecial que teen valores naturais, medioambientais e paisaxsticos. Da posta en valor dos restos patrimoniais nos montes veciais en man comn como castros, mmoas, petrglifos, vas empedrados, valados, muos... A posta en valor de todos os elementos que conforman a funcin social dos montes veciais en man comn custosa. Como custoso o seu mantemento, xa que ten que ser peridico. E se non se fai o mato invadir os lugares e non se podera visualizar esa funcin social. Se desta funcin social os beneciados somos a sociedade no seu conxunto, semella lxico que o custe da mesma non corra smente a cargo das comunidades de montes. Porque ademais de que en xeral, os beneciados somos todos, tamn hai beneciarios concretos: Os concellos nos que estn situados os montes veciais xa que venden mais calidade na sa oferta turstica. E hai que ter en conta que en moitos concellos do Pais a actividade turstica a principal actividade econmica. Os comerciantes locais que ven incrementados os seus negocios, tanto pola maior auencia de visitantes, como porque poden vender esta posta en valor da funcin social dos montes nos seus paquetes tursticos. As empresas relacionadas coas actividades de lecer, que ven diversificada a sa oferta e, xa que logo, ven aumentado o seu volume de negocio. Semella lxico que as entidades e os sectores enriba mencionados, que se benecian da funcin social dos montes veciais en man comn, participen conxuntamente coas comunidades de montes de forma interactiva, tanto na posta en valor de estes bens como no seu mantemento peridico. A gura que se pode usar para este traballo conxunto poderan ser convenios de colaboracin. Polo que fai respecto posta en valor dos bens medioambientais e aos bens patrimoniais, compre entender que esta posta en valor debe xerar rendas, plusvalas, para as comunidades de montes. A sa posta en valor, debe servir de base para desenvolver un turismo de carcter rural-natural-cultural. A posta en valor de estes bens naturais e patrimoniais, deben ter unha base fundamental. E esta base que o primeiro que hai que facer e lograr a sa proteccin e a sa conservacin. Mais aseguradas estas, estes valores
670
Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego
naturais e patrimoniais, deben ser entendidos como uns recursos mais dos montes veciais en man comn. Mais para que podan entenderse como recursos, estes valores naturais e patrimoniais, teen que facerse visibles para o comn da xente. So funcionaran como recursos, se a sa visita resulta graticante, non frustrante. A clave vai a estar pois, na busca do equilibro entre a proteccin e conservacin de estes bens e a sa utilizacin como recursos do monte. Para que estes bens naturais e patrimoniais se fagan visibles, compre facerlles comprender a tcnicos do patrimonio e a ecoloxistas radicais que estes bens se teen que facer visibles. Se estes bens permanecen ocultos ou se prohiben as sas visitas, estase a impedir que as comunidades de montes os poan en valor. Non se dan conta de que smente implicndose as comunidades na posta en valor destes bens naturais e patrimoniais, garantirase que esa posta en valor se mantea no tempo e polo tanto, asegurarase a sa proteccin e a sa conservacin. Para corroborar que isto e certo, so fai falla realizar das visitas: A primeira visita a unha posta en valor destes bens levada adiante por calquera institucin, e veremos que est en estado de abandono. E a segunda visita a unha posta en valor levada adiante por unha comunidade de montes e comprobar que existe un mantemento peridico. No momento actual, as comunidades de montes veciais en man comn estamos a ter moitas dicultades para por en valor a funcin social dos montes veciais, sobor de todo no que corresponde a bens naturais e patrimoniais. Isto debese a que os actuais dirixentes polticos da Axencia Galega de Desenvolvemento Rural (AGADER), e que dirixen os programas europeos de desenvolvemento rural, estn a por un elevado nmero de trabas a este tipo de proxectos presentados polas comunidades de montes. Estn baremando este tipo de proxectos con escasa puntuacin alegando que os beneciados smente son os vecios e vecias comuneiros. Os actuais dirixentes polticos de Agader, descoecen (se cadra, fan que descoecen), que os montes veciais en man comn son espazos abertos onde a ningun se lle prohibe a entrada. Os actuais dirixentes polticos de Agader, descoecen (ou se cadra fan que descoecen),que os beneciados da funcin social que cumpren os montes veciais en man comn, son toda a sociedade no seu conxunto.
671
E entendmolo as porqu a funcin medioambiental dos montes veciais, debe estar presente en todas e cada unha das outras funcins dos montes, xa que o medioambiente e a nosa casa comn. E defendemos esta postura xa que deste xeito, estamos a asegurar a sustentabilidade de todas as actividades do monte. En lias xerais, e tamn tericas, a poltica medioambiental europea, pretende responder s necesidades de paliar a degradacin e destrucin da biodiversidade, promovendo o uso sustentable dos recursos e establecendo unha rede de proteccin para aquelas especies e hbitats de mais singularidade ambiental. Estas lias xerais,e tamn tericas, estn comprendidas na denominada Rede Natura. Agora ben, unha das tachas que se lle pode por a esta poltica medioambiental europea, que non establece nin un principio de cohesin, nin un principio de compensacin para solucionar as posibles hipotecas que poidan ter as terras situada no territorio Rede Natura. Se as comunidades de montes veciais en man comn e a sociedade labrega, que vive e desenvolve actividades nestas terras, vense impedidas ou limitadas nas sas actividades por cuestins medioambientais, deben recibir certo tipo de compensacins. O tecido social rural ten que ser beneciado destas axudas especcas. As comunidades de montes veciais en man comn non cuestionamos as medidas medioambientais como as imos cuestionar, se defendemos a defensa da terra!. O que si esiximos son axudas de compensacin. Axudas que deben entenderse como de carcter social, pois social a funcin que cumpre o tecido asociativo que vive no medio rural. Esta caracterstica social foi, ate o de agora, a gran esquecida da Poltica de Unin Europea. E foi a gran esquecida porque as polticas europeas son deseadas marxe das persoas, das persoas que viven, traballan e xestionan o medio rural. Se se quere un medio rural vivo e un desenvolvemento equilibrado deste territorio, este medio rural ten que estar habitado. Polo tanto, as polticas europeas que potencien o desenvolvemento de actividades no medio rural, non poden esixir, como o fan ate o de agora,smente a acreditacin dunha viabilidade econmica. Reducir as axudas ao medio rural smente a aspectos econmicos non se pode entender dende o concepto de melloras estruturais e moito menos dende a ptica da sustentabilidade.Non posible un medio rural vivo sen poboacin. As comunidades de montes veciais en man comn somos case que o nico elemento do que podemos denominar como sector monte, non como sector forestal, que vimos defendendo que na posta en valor dos montes veciais deben cumprirse as tres funcins, de xeito compatible e interrelacionadas.Si as comunidades de montes son as que soportan o custe e o mantemento desta funcin medioambiental da que se benecia toda a sociedade no seu conxunto, semella lxico que por esta tarefa reciba certas compensacins. A alternativa pasa, xa que logo, por acadar un equilibrio que permita compensar aos titulares das terras por ter que hipotecar certos usos do monte para benecio de toda a sociedade. Acadar un equilibrio que compatibilice as guras protectoras medioambientais, os usos mltiples dos montes e os benecios para os vecios e vecias comuneiros.
672
Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego
Queda claro que este equilibrio, hai que denilo nunha ordenacin racional do territorio e nunha ordenacin dos usos das terras. Este equilibrio ten que permitir que os vecios e vecias comuneiros vivan a carn dos montes. Se e certo que non posible un medio rural vivo sen poboacin, non menos certo que tampouco o un monte vecial multifuncional e sustentable,sen comuneiros. Temos exemplos histricos de que o desvencellamento monte-vecianza, non trouxo nada positivo para o Pais. A expulsin pola brava dos vecios e vecias dos seus montes (primeiro terzo do sculo pasado), e a conseguinte forestacin salvaxe destas terras (primeira metade do sculo XX),o nico que trouxo foi :abandono do rural, emigracin e lumes forestais. A sociedade en xeral ten non so que entender, senn mesmo que defender, que as compensacins para os titulares das terras son xustas. As comunidades de montes teen non s que entender, senn mesmo que defender, que a implantacin de certas medidas medioambientais fundamental para a defensa dos ecosistemas. Esta a postura comn da que ten que arrancar as necesarias e xustas compensacins aos titulares das terras pola funcin medioambiental que cumpren. Agora ben, estas xustas compensacins non poden ter o carcter de puro mercantilismo, como tampouco podemos entender que estas externalidades medioambientais que cumpren os montes veciais en man comn deban ser pagadas de xeito individual polo seu disfrute mediante taxas ou entradas. Defendemos, porque defendemos que os montes veciais en man comn deben seguir a ser espazos abertos, que estas compensacins pola funcin medioambiental deben recibirse como axudas especcas ou como incremento do porcentaxe nas axudas que normalmente reciben as comunidades de montes. Un exemplo paradigmtico desta funcin medioambiental, destas externalidades e benecios indirectos dos montes veciais en man comn, tmola na eliminacin do CO2 e, xa que logo, no combate ao cambio climtico. A arborada cumpre o papel de minguar os efectos do cambio climtico mediante o secuestro de CO2. A supercie dos montes veciais en man comn absorbe uns doce millns de toneladas de CO2 ao ano. Exemplo paradigmtico de que todos se benecian, ags as comunidades de montes que son as que absorben as emisins de CO2. Baixo a losofa de quen contamina paga ou quen mais emisins de CO2 emita a atmosfera paga, e non baixo a losofa que sera mais acertada de reducir a contaminacin, estase a crear un tremendo negocio mediante o que se denomina certicacins de emisins. Un tremendo negocio que non elimina, nin sequera reduce, as emisins de CO2 atmosfera, senn que o nico que fai a sa redistribucin. Un gran negocio no que participan os estados que poden comprar e vender emisins, os axentes de bolsa que ofrecen e demandan dereitos de emisin, as grandes empresas que acadas axudas pblicas para sufragar as sas renovacins tecnolxicas co gallo de reducir as emisins de CO2. Un tremendo negocio xa que o prezo da Tm de CO2, oscila entre os 15 e 30 euros. Un tremendo negocio do que se benecian case todos, ags as comunidades de montes que son precisamente as que
673
absorben o CO2. As comunidades de montes nin sequera foron consultadas para falar dos temas das certicacins das emisins do CO2. Por esta laboura, da que sae favorecida toda a sociedade, os montes veciais en man comn teen que ser compensadas scal ou economicamente.E teen que ser compensadas porque o custe do mantemento desta funcin corre smente a cargo dos titulares destas terras. Teen que ser compensadas porque para que estas terras cumpran esa funcin de eliminacin do C02, os titulares das mesmas, teen que reunirse en asemblea xeral para planicar os usos dos seus montes, teen que contratar persoal para elaborar os seus plans de ordenacin ou de xestin e para levar adiante as tarefas silviculturais precisas, teen que ter medios para combater as pragas e os lumes forestais..., e todos estes traballos, non saen de balde. Semella lxico que, se cos seus orzamentos as comunidades de montes contriben a defensa do medio ambiente, que a casa comn de todo/as, por estes servizos reciban compensacins. Mais, como vimos defendendo neste escrito, no que fai referencia s funcins sociais e medioambientais dos montes veciais en man comn as compensacins concretas pola eliminacin do CO2 non deben entenderse dende unha ptica mercantilista. Deben ser unhas compensacins nalistas de aplicacin obrigada ao logro dun monte vecial multifuncional e sustentable. Estas compensacins deben recibilas as comunidades de montes mediante as vas de: axudas directas pola loita contra o cambio climtico, bonicacins scais, ou incremento do porcentaxe das axudas de tipo xeral que reciben. E ademais, de xeito obrigado, deben aplicarse a: Repoboacin dos montes con especies de frondosas autctonas, primando a biodiversidade. Posta en valor do monte vecial de xeito multifuncional e sustentable. E mesmo nalgns casos e de xeito excepcional, para incrementar as rendas das persoas que vivan no medio rural. As compensacins que deben recibir as comunidades de montes pola realizacin da sa funcin medioambiental,non poden entenderse como unhas axudas a fondo perdido, nin como unhas esmolas. Deben entenderse como o que realmente son: unha contraprestacin polo servizo comn que fan e unha redistribucin dos custes medioambientais. Mais para comprender esta losofa precsase un cambio. O paso dunha poltica proteccionista de carcter aislacionista a unha poltica medioambiental que compatibilice a preservacin dos sistemas naturais co uso racional dos recursos, nun ameto de xestin do territorio. A planicacin e a xestin dos espazos protexidos, ten que levar aparellada unha ordenacin racional do territorio e un desenvolvemento sustentable do medio rural.E dicir, ten que ser unha planicacin e unha xestin integrada onde se conxuguen a defensa da terra, coas dinmicas socioeconmicas do territorio. Nesta planicacin e na posterior decisin, hai que contar cos titulares das terras. Mais como estamos a falar dunha funcin da que
674
Usos sociais e medioambientais dos montes veciais: defensa da terra e xeracin de emprego
beneciada a sociedade no seu conxunto, nesta planicacin e nas posteriores decisins, tamn ten que participar a sociedade a travs das sas organizacins e dos gobernos.
Conclusins
As funcins sociais e medioambientais que cumpren os montes veciais en man comn, teen como beneciarios sociedade no seu conxunto. Polo tanto, o custe da sa posta en valor e do seu mantemento non pode correr smente a cargo dos titulares destas terras. Nos custes da funcin social dos montes veciais en man comn deben participar tamn todos aqueles sectores que son beneciados (concellos, comerciantes, empresas de lecer...). Os elementos que compoen esta funcin social dos montes veciais, sobor de todo os de carcter medioambiental e patrimonial, deben facerse visibles. Nesta funcin social dos montes veciais, compre buscar un equilibrio entre a proteccin e a conservacin dos bens que a conforman e o que se fagan visibles ao comn da xente para que sirvan como uns aproveitamentos mais para os montes veciais. Nos custes da funcin medioambiental que cumpren os montes veciais en man comn, e da que son beneciados a sociedade no seu conxunto, debe participar esta, mediante certo tipo de compensacins para os titulares desas terras.Estas compensacins non poden ter puro carcter mercantilista, senn que teen que ter o carcter de contraprestacin social polo servizo comn que fan, e como unha redistribucin dos custes medioambientais e, ademais, teen que ser compensacins con carcter nalista. Nesta funcin medioambiental, compre buscar un equilibrio entre a defensa da terra e a xeracin de plusvalas e emprego para as poboacins que vivan e traballen nelas, que poden ver limitados os seus aproveitamentos. Agora ben, para que os montes veciais en man comn, poidan cumprir estas funcins sociais e medioambientais, e que estas benecien sociedade no seu conxunto, cuestin fundamental que os montes veciais sigan sendo o que sempre foron, e dicir, titularidades privadas pero colectivas e abertas; titularidades de carcter xermnico, titularidades comunitarias. Se intereses econmicos,especulativos e urbansticos, amparados pola actual consellera do Medio Rural, acadan o seu obxecto de privatizar os montes veciais (ou de desnaturalizalos como paso previo sa privatizacin), estes deixarn de cumprir estas funcins e, se as cumpren, tern un prezo. Polo tanto, non s os vecios e vecias comuneiros, lextimos titulares de estas terras, teen que estar en contra da privatizacin (ou desnaturalizacin) dos montes veciais. Obxectivamente tamn ten que estar toda a sociedade galega no seu conxunto. Porque os montes veciais en man comn, ademais de ser uns bens dun grupo de vecios e vecias comuneiros , polas sas caractersticas, un ben social, un ben comn.
675
Bibliografa
Documentos do IV Congreso Galego de comunidades de montes Decretos 205/1995, 302/2001 e 242/2007 de aproveitamento da enerxa elica en Galicia Lei 8/2009 de 22 de Decembro pola que se regula a aproveitamento elico en Galicia e se crean o cnon elico e o Fondo de Compensacin Ambiental.
676
Departamento de Xeociencias Marias e Ordenacin do Territorio, Edif. Ciencias Experimentais, Campus Lagoas-Marcosende. Vigo (Pontevedra)
2 Departamento de Botnica, Escola Politcnica Superior Campus Universitario s/n 27002 Lugo
Palabras clave: paisaxes culturais, patrimonio cultural, paisaxes agrarias tradicionais, zonas agrarias de alto valor para a conservacin da biodiversidade
Resumo
Galicia constite un territorio moi humanizado no que a actividade agraria tivo tradicionalmente e mantn anda un gran peso. En comparacin con outras rexins espaolas e europeas, a modernizacin da actividade agraria e a industrializacin non foron procesos signicativos ata pocas relativamente recentes, debido a condicionantes ambientais e histricos as como pola sa situacin perifrica respecto aos principais eixes de desenvolvemento econmico. A actividade agraria mantense como un dos principais factores modeladores das paisaxes culturais de Galicia, entendidas estas como aquelas resultantes da interaccin do ser humano co medio longo dos sculos. Entre as paisaxes culturais compre destacar o bocage e as agras, pois anda na actualidade conservan frecuentemente algns dos seus modos de uso ancestrais, as como os principais trazos da sa conguracin espacial e elementos estruturais caractersticos (muros e sebes). No caso do bocage compre subliar ademais a integracin dunha elevada porcentaxe de elementos naturais e seminaturais na sa estrutura, xunto con outros elementos de carcter antrpico, segundo patrns complexos que favorecen a presenza dunha elevada biodiversidade de hbitats e especies. A pesar do seu valor, na actualidade non existen medidas especcas que garantan ou que polo menos promovan directamente a conservacin destas paisaxes e/ ou dos seus compoentes. Desde a ciencia e a sociedade en xeral, estase cada vez mis a demandar unha maior atencin conservacin e xestin da paisaxe ben polos seus valores estticos, culturais e/ ou pola sa contribucin mantemento da biodiversidade. Neste traballo, analizaremos as
677
Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez
perspectivas de conservacin e xestin das paisaxes galegas abeiro de instrumentos tales como a recente lei galega da paisaxe e o actual programa de desenvolvemento rural.
Introducin
Desde a ciencia e a sociedade en xeral, estase cada vez mis a demandar unha maior atencin conservacin e xestin da paisaxe ben polos seus valores estticos, culturais e/ ou pola sa contribucin mantemento da biodiversidade. Neste traballo, facemos unha revisin do estado da cuestin e analizaremos as perspectivas de conservacin e xestin das paisaxes culturais galegas, centrndonos nas paisaxes de bocage ou campos pechados e agras, abeiro de instrumentos lexislativos tales como a recente lei galega da paisaxe, e a implementacin do programa europeo sobre desenvolvemento rural 2007-2013.
678
xeogrcas, abiticas e biticas, tanto se son enteiramente naturais como seminaturais, recoecendo as de forma implcita que determinados tipos de ecosistemas seminaturais, nos que existe certo nivel de manexo do ser humano, albergan valores naturais que preciso protexer. Tamn se recoece o papel determinante de certos elementos da paisaxe en asegurar a conectividade e a coherencia das redes de espazos protexidos (cf. Lei 42/2007 do Patrimonio Natural e da Biodiversidade). As, resulta do mximo interese a conservacin e xestin daqueles compoentes que conran certa naturalidade e que constitan hbitats ou poidan albergar especies de interese para a conservacin. Segundo o sistema de informacin Europeo sobre a biodiversidade da Axencia Medioambiental Europea (http://biodiversity.europa.eu/bise), a biodiversidade no territorio europeo est vinculada de xeito inseparable coa actividade agraria, de xeito que cambios nos esquemas de usos do territorio tales como a intensicacin da agricultura, o abandono das terras agrcolas ou a sa transformacin a cultivos forestais, son un dos principais motivos da reducin da diversidade biolxica en Europa. Nese senso, resulta de especial interese a conservacin das coecidas como zonas agrarias de alto valor natural (en ingls High Nature Value Farmland ou HNVF), caracterizadas por manter unha elevada proporcin de vexetacin semi-natural formando mosaicos con terras agrcolas cun uso de baixa intensidade e elementos estruturais semi-naturais (cmbaros, sebes, muros de pedra, bosquetes e matogueiras ou cursos de auga), chegando a diferenciarse ata tres tipoloxas de zonas agrarias de alto valor natural (EEA, 2010). Tipo 1: zonas agrarias cunha alta proporcin de vexetacin seminatural Tipo 2: zonas agrarias cun mosaico de usos agrcolas de baixa intensidade e elementos naturais e estruturais, tales como lmites de campos, sebes, muros de pedra, bosquetes e matos ou cursos de auga. Tipo 3: zonas agrarias que manteen especies raras ou unha importante proporcin do total das poboacins europeas ou mundiais.
De acordo con esta descricin, unha parte signicativa das paisaxes galegas se corresponderan claramente con zonas agrarias de alto valor natural, particularmente no caso das das primeiras tipoloxas.
679
Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez
O sistema tradicional de policultivo de subsistencia requira un aproveitamento integral dos recursos do territorio, o que supuxo a organizacin e diferenciacin do espazo en ager (terras de cultivo permanente), saltus (a matogueira como fonte de pasto, estrume, carbn vexetal ou cultivo temporal mediante estivada) e silva ou masas boscosas como fragas, soutos e carballeiras. Delas obtase producin de leas e madeira, folla para estrume e plantas medicinais. No caso dos soutos estes proporcionaban tamn castaa, e nalgn caso mesmo se chegou a sementar cereais baixo a sa cuberta, ou se obtian outros aproveitamentos como o uso das cachopas e decotas do castieiro para carbn. No eido local, as mltiples combinacins na conguracin espacial e funcional do espazo, do patrn tpico de asentamentos, a diversidade etnogrca local e a diversidade de factores ambientais, deron lugar a unha grande riqueza paisaxstica. Tendo en conta esta diversidade, e basendose nas estruturas agrarias principais, Bouhier (2001) distinguiu no territorio galego cinco grandes dominios: paisaxes de campos pechados ou bocage no entorno das Serras Setentrionais, viedos en socalcos nos canns dos ros Mio, Sil e Bibei, os campos abertos ou openelds no suroeste de Ourense, paisaxes de agras na meirande parte de Galicia e os bancais e terrazas que substituron en perodos mis recente s agras no litoral (gura 1). Delas compre destacar pola sa antigidade as paisaxes de viedos en socalcos, de campos pechados e de agras, remontndose polo menos ao perodo medieval (Bouhier, 2001). Nas ltimas dcadas, o avellentamento da poboacin, o xodo da poboacin rural o incremento de presin urbana no litoral, as como a reestruturacin e modernizacin do agro cos seus efectos de marxinalizacin e abandono por unha banda e de intensicacin pola outra, as como expansin da producin de enerxa elica, contriburon a transformar profundamente as nosas paisaxes culturais. Anda as, moitos elementos destas paisaxes teen persistido at o momento actual, ben sexa a estrutura agraria e a conguracin espacial, os distintos elementos da paisaxe cultural (soutos, prados de sega) e/ ou as prcticas ancestrais de manexo como o caso do pastoreo extensivo. Neste caso centraremos a nosa exposicin nas paisaxes de agras e bocage, pois noso xuzo non estn sucientemente recoecidas, e polo tanto, a persistencia dos seus valores vese ameazada polo contexto actual de profundos cambios socioeconmicos. Cos nomes de agro, agra, veiga, praza, vilar, chousa ou barbeito denomnase o conxunto de terras de labrado circundadas por un peche externo (muro, paus, sebe arbustiva ou arborada con valado) e divididas interiormente en leiras abertas delimitadas por marcos, e sometidas a un regulamento de uso por parte da comunidade vecial. As agras tian como funcins a obtencin de cereais e o aproveitamento gandeiro da restreba, o que permita ademais a recuperacin da fertilidade co descanso do cultivo e mediante os aportes en nutrientes provenientes das dexeccins do gando. As agras inseranse nun mosaico con prados, matogueira e masas arboradas, nas que a extensin cultivada ocupaba a maior extensin dispoible de acordo coas caractersticas do lugar, anda que a presenza de matogueira era tamn signicativa por ser a fonte principal de elaboracin de
680
estrume. Inicialmente os sistemas de cultivo nas agras eran rotacins bienais con barbeito e posteriormente pasaron a ser trienais nas agras con mellores caractersticas, deixando as rotacins bienais nas agras mis pobres ou peor abonadas. Coa introducin do millo e da pataca nas rotacins, estas xronse mis complexas, dando lugar a un modelo de aproveitamento agrario mis intensivo e produtivo no litoral atlntico e outro modelo de carcter mis extensivo e con menor produtividade nas terras do interior (Bouhier, 2001; Villares Paz, 1984). A transcendencia e importancia da paisaxe de agras en Galicia ten o seu reexo na gran abundancia da micro-toponimia asociada, espallada pola maior parte do territorio galego. Na gura 1a amsanse resultados parciais sobre a distribucin da micro-toponimia agro-agra e derivados nivel de parroquia en relacin distribucin da paisaxe de agras antes do sculo XIX segundo Bouhier. Dentro da rea de distribucin das agras, a relativa menor presenza dos topnimos nas Serras Orientais, provincias de Ourense e Pontevedra, pode ser debida en parte, convivencia destes topnimos cos seus sinnimos, as como ausencia de datos ou desaparicin da toponimia. Nun estudo recente (Calvo Iglesias et al., En prensa) observouse que, frecuentemente, nos lugares onde se mantn a toponimia de agras, conservronse tamn a sa conguracin espacial e o seu carcter agrcola (gura 2), anda que o cultivo de cereal foi maiormente substitudo por cultivos forraxeiros e praderas.
Figura 1: Distribucin das paisaxes agrarias tradicionais en Galicia (Elaboracin propia).
681
Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez
Nalgns casos o cultivo agrcola foi substitudo por matogueira ou plantacins forestais, noutros, a conguracin espacial perdeuse por mor dos procesos de reestruturacin parcelaria na concentracin parcelaria e de expansin urbana. A localizacin das agras nas zonas de maior potencial agrcola fai que sexan mis dinmicas en termos de modos de producin e mis susceptibles a transformacins estruturais cara intensicacin da producin agrcola. O bocage en Galicia, localizado nas Serras Setentrionais, caracterzase pola sa conguracin en mosaico no que se inclen unha retcula de parcelas de labrado e praderas pechadas por sebes arboradas de salgueiro e espio, unha ampla extensin de matogueira, tamn pechada nalgns casos con muros de pedra ou sebes de salgueiro, piorno, xesta ou toxo, e as masas arboradas. O hbitat humano soe ser espallado, de pequenas aldeas ou caseras cos seus eixidos ou circundados, protexidos do vento por sebes. O sistema de cultivo era de rotacins de cereal bienais, e nalgns casos, alternando co cultivo de toxo ou xesta.
Figura 2: Exemplo da morfoloxa e patrn espacial dunha agra no concello de Cervo.
A importancia da matogueira polo seu uso mltiple, e en particular do toxo, era tal que se chegou a establecer como cultivo. Nesta paisaxe, destaca a integracin dunha
682
elevada porcentaxe de elementos naturais e semi-naturais na sa estrutura (gura 3), xunto con outros elementos de carcter antrpico, segundo patrns complexos que favorecen a presenza dunha elevada biodiversidade de hbitats e especies. O carcter mis extensivo desta paisaxe, en comparacin coas agras ou viedos en socalcos, fai que se preservasen moitas das sas caractersticas a pesar do intenso proceso de despoboamento dos ltimos cincuenta anos.
Figura 3. Exemplo de paisaxe de campos pechados nas Serras Setentrionais de Galicia (Fotografa: Silvia Calvo).
Nun traballo recente (Calvo Iglesias et al., 2009) observouse como as sebes son actualmente de maior tamao e grosor, debido a unha menor intensidade de xestin das
mesmas. En casos puntuais creronse novas sebes, mentres que noutros se eliminaron ou abandonouse a mato a parcela evolucionando posteriormente a arborado. Tamn se segue a facer, anda que en menor medida, o cultivo de xesta para lea, a sega da matogueira para estrume e o pastoreo extensivo con vacas, ovellas, cabras ou cabalos. As transformacins mis frecuentes son debidas conversin de terras de labrado en praderas e, cando o grao de intensicacin gandeira maior, pola implantacin de praderas articiais en reas de matogueira. Por outra banda, a marxinalizacin e abandono de terras agrcolas levou tamn expansin de matogueira en zonas de cultivo e prados. Os cambios na xestin das matogueiras (abandono, intensicacin do pastoreo) as como a reducin en supercie destas reas (transformacin en praderas, implantacin de parques elicos) teen implicacins na conservacin e manexo dos valores de biodiversidade que no seu momento foron designados hbitats da Rede Natura 2000.
683
Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez
684
producir esterco. En momentos puntuais da historia, foi intensamente aproveitado para a producin de carbn vexetal, mentres que noutros casos formou parte de rotacins de cultivos espordicos de cereal en pocas de necesidade (rozas ou estivadas) (Bouhier, 2001, Izco et al., 2006). A persistencia das matogueiras con alto valor para a conservacin da biodiversidade vese ameazada por factores como o cambio climtico global, que actan a longo prazo e de consecuencias dicilmente previsibles. Existen ademais outros factores de consecuencias inmediatas tales como o abandono da actividade agraria, os incendios catastrcos, o sobrepastoreo, a implantacin de pradaras articiais, as repoboacins forestais ou os parques elicos. Estas actividades derivadas de cambios radicais nos esquemas de aproveitamento do territorio degradan, fragmentan e mesmo destren estes elementos da paisaxe e contrastan fortemente con actividades tradicionais sostibles como o pastoreo extensivo que permitiron a sa persistencia ata tempos recentes. Os prados de sega seminaturais, integrados por especies autctonas e cunha escasa achega de fertilizantes, son considerados como hbitats de interese para a conservacin pola Directiva 92/43/CEE. Estas formacins constiten o hbitat de especies vexetais de interese para a conservacin, como determinadas especies de narciso (e.g. Narcissus pseudonarcissus) ou orquidceas (e.g. Spiranthes aestivalis). O abandono destes prados tradcese en cambios na sa estrutura e composicin especca, co incremento de inestabilidade e desencadeamento de procesos erosivos nas zonas de forte pendente e, en moitos casos eventualmente a sa forestacin con especies alctonas de crecemento rpido. Por ltimo, compre salientar que o espazo cultivado sometido a determinados sistemas de rotacins de cultivo, tamn un elemento vital para a conservacin de poboacins de determinadas especies, particularmente aves tales como o sisn (Tetrax tetrax) ou o paspalls (Coturnix coturnix) entre outras, includas en diferentes anexos da Directiva Europea 79/409/CEE relativa conservacin das aves silvestres. As poboacins destas especies vense ameazadas por fenmenos tales como a intensicacin e industrializacin dos cultivos, a eliminacin dos perodos de barbeito nas rotacins, emprego de fertilizantes e biocidas, etc. (Garca et al., 2007).
685
Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez
proteccin. A Lei 9/2001 de Conservacin da Natureza deniu a gura de paisaxe protexida para aqueles espazos que polos seus valores singulares, estticos e culturais, ou ben pola relacin harmoniosa entre o ser humano e o medio natural, sexan merecedores dunha proteccin especial. O seu rxime de proteccin est dirixido expresamente conservacin das relacins e dos procesos, tanto naturais como socioeconmicos, que contriburon sa formacin e fan posible o seu mantemento. Na actualidade guran con esta proteccin os Penedos de Pasarela e Traba e o Val do ro Navea. Dirixida a tdalas paisaxes, e co n de manter a calidade paisaxstica, ambiental, os valores singulares e promover a recuperacin dos espazos degradados, aprobouse a Lei 7/2008 de proteccin da paisaxe de Galicia, inspirada no Convenio Europeo da Paisaxe asinado en Florencia no ano 2000. Trtase as de erixir a paisaxe en elemento integrador das polticas de ordenamento territorial e urbanstico e de proteccin ambiental, as como de calquera poltica sectorial que poida producir impacto directo ou indirecto no medio. Atendendo diversidade paisaxstica de Galicia, determinada pola heteroxeneidade da sa estrutura fsica e polos diferentes modelos de asentamento do ser humano sobre o medio, requrese que cada mbito sexa obxecto dun tratamento diferenciado de forma que as distintas actuacins sexan coherentes co mbito no que se localizan. O captulo III da Lei de proteccin da paisaxe de Galicia establece catro instrumentos para a ordenacin, xestin e proteccin da paisaxe: -Os catlogos da paisaxe. Teen por obxectivo delimitar as grandes reas paisaxsticas de Galicia, identicando os tipos de paisaxe existentes en cada unha delas e as sas caractersticas diferenciais. A anlise das unidades denidas incluir, xunto coa determinacin da sa xnese, unha diagnose do seu estado actual e o inventario dos valores paisaxsticos identicados. Estes catlogos debern propor as lias estratxicas e os obxectivos de proteccin, xestin e ordenacin de cada unidade, baixo as premisas dun desenvolvemento sostible. Delimitarn en cada unidade aqueles mbitos cun especial estado de deterioracin e que precisen medidas de intervencin e podern denir, igualmente, determinadas zonas como reas de Especial Interese Paisaxstica. -As directrices da paisaxe. Determinaranse a partires dos catlogos da paisaxe. Denirn e precisarn para cada unidade os obxectivos de calidade paisaxstica que se pretendan alcanzar. Incluirn unha batera de medidas e accins especcas para acadar estes obxectivos, as como as normas e recomendacins para o desenvolvemento sostible do territorio, e os indicadores que permitan avaliar o cumprimento dos anteditos obxectivos. As directrices da paisaxe aportan a perspectiva global e integradora da paisaxe e a visin que a propia poboacin ten do seu entorno e ambiente. -Os estudos de impacto e integracin paisaxstica. Deben incorporarse aos Estudos de Impacto Ambiental dos proxectos que se deben someter ao procedemento de Avaliacin de Impacto Ambiental, segundo a lexislacin vixente. Estes estudos avaliarn os impactos que os proxectos analizados poidan provocar na paisaxe e as medidas de integracin paisaxsticas propostas polas entidades promotoras. Os estudos de Impacto e Integracin
686
Paisaxstica incluirn unha diagnose do estado actual da paisaxe, a xusticacin da asuncin das directrices correspondentes unidade de paisaxe afectada e, nalmente, os criterios e medidas adoptadas para acadar a integracin paisaxstica do proxecto. -Os plans de accin da paisaxe en reas protexidas. Axustaranse s Directrices que afecten ao espazo protexido e incluirn unha proposta de mantemento, mellora e recuperacin ou rexeneracin das paisaxes presentes naquela rea. Estes plans integraranse nos instrumentos de planicacin e ordenacin da rea protexida. Evidentemente, este conxunto de instrumentos debe articularse coas distintas guras da ordenacin territorial e do planeamento urbanstico, denidas en Galicia a travs da Lei 10/1995 de ordenacin do territorio de Galicia e da Lei 9/2002 de ordenacin urbanstica e proteccin do medio rural de Galicia. En consecuencia, cobra especial importancia a inclusin da perspectiva paisaxstica nas Directrices de Ordenacin do Territorio, nos plans territoriais integrados (como o Plan de Ordenacin do Litoral) e en calquera outra gura supramunicipal, as como nos plans xerais de ordenacin municipal e no planeamento de desenvolvemento. Tamn de interese o seu desenvolvemento no planeamento sectorial e a sa correcta incardinacin nos procedementos de avaliacin ambiental (tanto de plans e programas como de proxectos). Para este labor as Directrices de Ordenacin do Territorio propoen que o conxunto de instrumentos de ordenacin e planeamento que as desenvolvan tean en conta os seguintes elementos xenricos de anlise e diagnose paisaxstica: a estrutura paisaxstica, a composicin escnica das paisaxes, a dinmica da paisaxe, e a valoracin e a fraxilidade das paisaxes. O escaso tempo transcorrido desde a aprobacin da lei da paisaxe non permite valorar anda a sa repercusin sobre os distintos instrumentos de ordenacin do territorio. Anda as, na actualidade, a tramitacin do Plan de Ordenacin do Litoral evidencia unha especial atencin paisaxe e s valores que esta atribe s espazos litorais. Neste plan denronse e cartografronse as unidades de paisaxe do litoral en funcin das seguintes caractersticas: perl topogrco, siografa da costa e natureza da fronte costeira. Na descricin das diferentes unidades sinlanse os tipos de actividades dominantes e o grao de ocupacin humana, sen embargo, na metodoloxa non se desenvolven en profundidade os aspectos relativos s paisaxes agrarias.
687
Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez
determinados sistemas agrarios poden contribur preservacin das paisaxe e hbitats tales como humidais, prados de sega ou pastos de montaa, e que en moitas reas de Europa estes sistemas agrarios son unha parte importante do patrimonio natural e cultural, as como parte do atractivo das reas rurais como lugares para vivir e traballar. No caso galego, estas directrices implementronse no Programa de desenvolvemento rural de Galicia 2007-2013 (PDR) aprobado pola Comisin Europea mediante a Decisin CE (2008) 703, do 15 de febreiro, o cal est artellado actualmente nos seguintes eixos estratxicos. O eixo 1 abrangue medidas para mellorar a competitividade agraria e forestal, o eixo 2 est destinado mellora do ambiente e do contorno natural, o eixo 3 abrangue diversas medidas dirixidas mellora da calidade de vida nas zonas rurais e diversicacin da economa rural e o eixo 4 corresponde ao enfoque LEADER. Dentro do eixo 2 inclense as denominadas axudas agroambientais, nas que se deniron un total de oito medidas dirixidas prioritariamente conservacin da biodiversidade, ao fomento de mtodos de producin compatibles coa proteccin do medio e a remuneracin das funcins territoriais, sociais e ambientais da actividade agraria: (1) Variedades autctonas vexetais en risco de erosin xentica, (2) Control integrado e producin integrada, (3) Agricultura e gandara ecolxica, (4) Loita contra a erosin en medios frxiles, (5) Mantemento de razas autctonas puras en perigo de extincin, (6) Utilizacin racional dos recursos forraxeiros, (7) Apicultura para a mellora da biodiversidade en zonas frxiles e (8) Mellora e conservacin do medio fsico en zonas de prados e pastos includas na Rede Natura 2000. No eixo 3 actualmente existen cinco lias de axuda englobadas baixo o concepto de proxectos dinamizadores: a) diversicacin cara a actividades non agrarias b) creacin e desenvolvemento de micro-empresas c) fomento de actividades tursticas d) servizos bsicos para a economa e a poboacin rural e) conservacin e mellora do patrimonio rural. Destas medidas poden ser relevantes para a paisaxe: o fomento da actividade turstica e a conservacin e mellora do patrimonio natural. Na primeira delas, existe unha lia de subvencins para a posta en valor da riqueza histrica, cultural, patrimonial, natural e paisaxstica das zonas rurais. A segunda ten como obxecto favorecer a conservacin e a posta en valor do patrimonio natural e cultural das zonas rurais, apoiar a preservacin da calidade paisaxstica e da diversidade biolxica, as como incentivar a conservacin e a valorizacin dos elementos patrimoniais e culturais das zonas rurais. Sen dbida, todas estas medidas poden contribur favorablemente de forma xeral conservacin da paisaxe e da biodiversidade. Sen embargo, anda existe a posibilidade de que en zonas especialmente vulnerables, ou con elevado valor paisaxstico, os agricultores non se adhiran a estas medidas ben porque a agricultura convencional mis rendible ou que no contexto poboacional e socioeconmico do lugar non exista un relevo xeracional, e polo tanto, unha vontade de seguir xestionando a paisaxe. Nos dous casos, tera por consecuencia o abandono e deterioro da paisaxe e das sas valores.
688
Por outra banda, existe a necesidade de coecer e medir a accin beneciosa da actividade agraria na paisaxe, para o cal se deberan facer estudos de seguimento que permitisen aportar informacin relevante sobre as dinmicas da biodiversidade, a recuperacin de prcticas tradicionais, a restauracin de elementos da paisaxe e do patrimonio entre outras. A divulgacin destes estudos, xunto coa informacin de evolucin da paisaxe, do seu funcionamento, dos seus problemas (e.g. intensicacin e/ou abandono), contribuira sen dbida a facer mis visible a vinculacin entre a actividade agraria, os seus produtos, e a conservacin da paisaxe e a biodiversidade. De forma mis concreta, tendo en conta as caractersticas que sinalamos sobre o bocage e as agras, e sobre as prcticas tradicionais que poden contribur a sostibilidade, a continuidade destas paisaxes poderase ver favorecida polo desenvolvemento das seguintes lias de actuacin: Na paisaxe de bocage: Conservacin da estrutura en mosaico mantendo unha elevada proporcin de elementos seminaturais para favorecer a conservacin da biodiversidade Continuidade e recuperacin de sebes arboradas con especies autctonas, dado que os elementos estruturais lineais do bocage favorecen a conectividade funcional da paisaxe. Recuperacin de tcnicas de manexo tradicionais extensivas e sostibles, con gandera ecolxica, nas zonas de matogueira nas que esta sexa a xestin mis axeitada que non comprometa a conservacin dos seus valores de biodiversidade Restauracin de reas degradadas por procesos erosivos derivados dunha deciente xestin do territorio Na paisaxe de agras: Neste caso partimos do principio de que o mantemento do uso agrcola e da sa estrutura no espazo ocupado antigamente pola agra, supn conservar un espazo de alto valor agrario polas sas condicins agronmicas, de valor histrico pola sa antigidade, de valor etnogrco ao conservar as sas estruturas asociadas, as como neste espazo pode favorecerse a biodiversidade agraria. A este respecto poderan desenvolverse as seguintes lias de actuacin: Recuperacin das agras como unidades de explotacin de producin agrcola de calidade: desenvolvemento de producin agrcola integrada ou ecolxica. Recuperacin do uso tradicional das agras para a producin agrcola integrada ou ecolxica, orientada recuperacin das rotacins tradicionais, con variedades de cereais antigas ou en risco de erosin e para favorecer a conservacin da avifauna. Conservacin de elementos estruturais (muros de pedra, chantas, cancelas) das agras polo seu valor etnogrco.
689
Mara Silvia Calvo Iglesias, Ramn Alberto Daz Varela, Gonzalo Mndez Martnez
Conclusins
En Galicia, a actividade agraria tivo e anda mantn un gran peso no modelado das paisaxes culturais, entendidas estas como o resultado da interaccin entre o ser humano e o medio longo dos sculos. Malia o contexto recente de intensa mudanza, moitos dos elementos denitorios das paisaxes culturais e da sa contribucin diversidade biolxica do territorio, teen persistido at o momento actual, ben sexa a estrutura agraria e a conguracin espacial, os distintos elementos da paisaxe, e/ou as prcticas ancestrais de manexo, tal caso das paisaxes de bocage e agras. En xeral, o marco lexislativo actual promove a conservacin da paisaxe, anda que non prev medidas explcitas dirixidas a conservacin e xestin das paisaxes agrarias tradicionais ou dos seus elementos constituntes. Non obstante, no eido do programa de desenvolvemento rural actual, existen oportunidades para propoer e desenvolver lias de actuacin que promovan a conservacin e xestin dos valores culturais e de biodiversidade ligados a estas paisaxes.
Bibliografa
Antrop, M. (1997): The concept of traditional landscapes as a base for landscape evaluation and planning. The example of Flanders region, Landscape and urban planning, pp. 105-117. Antrop, M. (2004): Landscape change and the urbanization process in Europe, Landscape and Urban Planning, 67, pp. 9-26. Bignal, E. & McCracken, D. I. (1996): Low-Intensity Farming Systems in the Conservation of the Countryside, The Journal of Applied Ecology, 33, pp. 413-424. Bouhier (2001): Galicia: ensaio xeogrco de anlise e interpretacin dun vello complexo agrario. Traduccin do orixinal: La Galice: Essai geographique danalyse et dinterpretation dun vieux complexe agraire, publicado en 1979 pola Universidade de Poitiers, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia. Calvo-Iglesias, M. S., Daz-Varela, R. A., Mndez-Martnez, G. & Fra-Paleo, U. (En prensa): Using place names for mapping the distribution of vanishing historical landscape features: the agras eld system in NW Spain, Landscape Research. Calvo Iglesias, M. S., Fra-Paleo, U. & Daz-Varela, R. A. (2009): Changes in farming system and population as drivers of land cover and landscape dynamics: The case of enclosed and semi-openeld systems in Northern Galicia (Spain), Landscape and Urban Planning, 90, pp. 168-177. Diaz Varela, R. A., Calvo Iglesias, M. S., Diaz Varela, E. R., Ramil Rego, P. & Crecente Maseda, R. (2009): Castanea sativa forests: a threatened cultural landscape in Galicia, NW Spain. En Krzywinski, K., OConnell, M. & Kster, H. (Eds.) Cultural Landscapes of Europe. Fields of Demeter Haunts of Pan. Bremen, Aschembeck Media UG, pp. 94-95.
690
European Commission (2007): Interpretation Manual of European Union Habitats - EUR 27, Brussels, European Commission. DG Environment. Nature and Biodiversity. EEA (2010): SEBI020 - Agriculture: area under management practices potentially supporting biodiversity. European Environmental Agency. http://themes.eea.europa. eu/IMS/ISpecs/ISpecication20070226100116/IAssessment1253177259500/ view_content. Acceso 03/06/2010 Fjellstad, W. J. & Dramstad, W. E. (1999): Patterns of change in two contrasting Norwegian agricultural landscapes, Landscape and urban planning, 45, pp. 177-191. Garcia, J., Suarez-Seoane, S., Miguelez, D., Osborne, P. E. & Zumalacarregui, C. (2007): Spatial analysis of habitat quality in a fragmented population of little bustard (Tetrax tetrax): Implications for conservation, Biological Conservation, 137, pp. 45-56. Izco, J., Amigo, J., Ramil-Rego, P. & Daz, R. (2006): Brezales: biodiversidad, usos y conservacin, Recursos rurais, 1, pp. 1-16. Mndez Martnez, G. & Campillo Ruiz, A. (1998a): Medio ambiente y conservacin de la naturaleza: la proteccin legal del paisaje, CECEL Confederacin Espaola de Centros de Estudios Locales, CSIC, 5, pp. 13-17. Mndez Martnez, G. & Campillo Ruiz, A. (1998b): Evolucin de las bases legales para la proteccin y ordenacin del paisaje. XIII Congreso bienal de la Real Sociedad Espaola de Historia Natural. Conservacin Ambiental. Servicio de Publicacins Universidade de Vigo. Plieninger, T., Hochtl, F. & Spek, T. (2006): Traditional land-use and nature conservation in European rural landscapes, Environmental Science & Policy, 9, pp. 317-321. Ramil Rego, P., Rodrguez Guitin, M. A., Hinojo Snchez, B. A., Rodrguez Gonzlez, P. M., Ferreiro da Costa, J., Rubinos Romn, M., Gmez-Orellana, L., de Nvoa Fernndez, B., Daz Varela, R. A., Martnez Snchez, S. & Cillero Castro, C. (2008): Os hbitats de Interesse Comunitario en Galicia. Descricin e Valoracin Territorial, Lugo. Spain, Universidade de Santiago de Compostela. Sancho Comins, J., Bosque Sendra, J. & Moreno Sanz, F. (1993): Crisis and permanence of the traditional Mediterranean landscape in the central region of Spain, Landscape and Urban Planning, 23, pp. 155-166. Van Eetvelde, V. & Antrop, M. (2004): Analyzing structural and functional changes of traditional landscapestwo examples from Southern France, Landscape and Urban Planning, 67, pp. 79-95. Villares Paz, R. (1984): Galicia. A historia, Vigo, Editorial Galaxia. Vos, W. & Meekes, H. (1999): Trends in European cultural landscape development: perspectives for a sustainable future, Landscape and Urban Planning, pp. 3-14. Wilson, J. D., Evans, A. D. & Grice, P. V. (2009): Bird Conservation and Agriculture: The Bird Life of Farmland, Grassland and Heathland, Cambrigde, Cambridge University Press.
691
Arsenio Landa.
A demanda de faria milla polos panadeiros e consumidores de Galicia e doutras rexins europeas, estase a cubrir maiormente con semente de millos hbridos procedente dos EE.UU.. A calidade panadeira das variedades americanas non axeitada para elaborar o pan de millo e os diversos produtos tradicionais, e isto dimine as posibilidades comerciais destes produtos. A comercializacin de millos autctonos seleccionados para panicacin e con producin e calidade melloradas engadira valor potencial oferta gastronmica galega. A novidade deste proxecto est na realidade de que non se teen feito, ata o presente, traballos de investigacin tendentes a poder producir industrialmente produtos tradicionais derivados do millo. As boroas, bicas, tortas, empanadas, etc., na actualidade soamente se poden conseguir nuns poucos restaurantes e nalgns obradoiros artesanais. En calquera caso non unha oferta habitual na gastronoma galega actual. Tanto Promotora Orxeira como a Misin Biolxica de Galicia, nos contactos tidos con panadeiros, fbricas de farias e con outros elaboradores non atoparon unha concienciacin do interese dos produtos do millo na oferta gastronmica. Produtos tradicionais galegos, dun grande valor gastronmico, atpanse totalmente esquecidos pola industria alimentaria. A experiencia obtida por Promotora Orxeira na producin de millos e na elaboracin de produtos derivados tanto de panadera como de repostera, conrma que existe un campo de traballo que xustica sobradamente a investigacin que se est a facer. No decurso dun anterior proxecto Millos ecolxicos para usos alimentarios, feito no perodo 2003-2006 cunha axuda da Direccin Xeral de I+D da Xunta de Galicia, seleccionamos das variedades de millo amarelas (Sarreaus e Tui), unha branca (Rebordanes) e unha de millo corvo (Meiro), con bo valor agronmico e melloramos a producin de Sarreaus e Rebordanes. Por outra banda, Meiro e Tui foron melloradas na Misin Biolxica de Galicia para rendemento. Dispoemos por tanto de variedades axeitadas para boroas e outros produtos de panadera e repostera. Estas variedades seleccionadas e melloradas non estn anda dispoibles para a sa distribucin nin existen mtodos adecuados para o seu procesado e conservacin, que sern imprescindibles para a sa posible posterior
695
distribucin comercial. Ademais, o sistema tradicional de secado do millo en hrreos expn o gran ao ataque de insectos e fungos, o que entraa serios riscos para a sade de persoas e animais, ademais de perdas econmicas. Promotora Orxeira empregou nos anos 2005 e 2006 feromonas para o control de Sitotroga cerealella (couza do millo), sendo os resultados pouco favorables en campo e mis positivos en hrreo. por iso que estes resultados obrigan a afondar nun procedemento ptimo de conxelacin e envasado do gran para eliminacin da praga en tdolos estados de evolucin. Para o perodo 2007-2010 obtivemos outra axuda da Direccin Xeral de I+D para a realizacin do proxecto PROCESADO E CONSERVACIN DO GRAN E PRODUTOS DERIVADOS DE MILLOS ECOLXICOS Os obxectivos deste proxecto son: Sistemas de procesado e conservacin do gran de millo. Sistemas de conservacin e envasado de produtos derivados do millo.
696
canastro se eses 5.300 machos tiveran cumprido a sa funcin reprodutora. Se puidramos saber a cantas femias fecunda, de media, cada macho e tendo en conta que cada posta de 40 a 100 ovos, a proliferacin de couzas tan grande que todo esforzo, tanto en traballo como en dieiro, pode quedar mis que xusticado.Non debemos esquecer que as couzas poden chegar a ter, en climas mediterrneos, ata 4 ciclos no ano e xustamente do que se trata de reducir a importancia numrica do primeiro ataque e impedir ou reducir a continuidade de ciclos sucesivos.
697
Conclusins:
Tendo en conta as temperaturas s que pode realizar a Sitotroga Cerealella o seu ciclo de vida, diriamos que a mellor forma de evitar a sa proliferacin sera manter o millo permanentemente por debaixo dos 18 C. As dicultades prcticas e econmicas de tal mtodo e de acordo co resultado dos nosos traballos ata o presente, podemos asegurar que o sistema ecolxico mis completo para loitar contra a proliferacin das couzas :
698
Primeiramente a colocacin de trampas de feromonas nos canastros, cando menos no tempo en que as temperaturas medias poidan alcanzar os 20 C. Cando se estean alcanzando tales temperaturas retirar o millo do canastro para debullalo. Vericar a sa humidade e, no caso de que non estea por debaixo do 14 % proceder a un secado forzado a 35 C ata alcanzar dito valor de humidade ( xeralmente 3 das como mximo). Envasar ao baleiro. Proceder a ultraconxelar os envases ata que a cmara de conxelacin alcance os -30 C. Retirar os envases do ultraconxelador e deixalos a temperatura ambiente ata que tea que ser empregado, sexa para moer ou para semente. Unha bolsa aberta pode volver a contaminarse dende fra.
Notas:
Unha grande vantaxe dos procesos de secado e envasado ao baleiro, manter a humidade do gran, co que se diculta tamn a posible proliferacin de fungos. Este proceso o que nos garante manter as condicins do gran como no intre do seu envasado. A conxelacin o mtodo idneo para matar as pragas, sobre todo tendo en conta que de acordo aos nosos ensaios o seu efecto negativo sobre a producin de faria moi pequeno. Se coas trampas de feromonas se logra reducir moito a presenza de grans atacados por couzas, poderase prescindir do proceso de ultraconxelacin, pero en calquera caso non se pode prescindir do proceso de envasado ao baleiro, que o nico que pode garantir que o gran non se contamine. Non debemos esquecer que se non ultraconxelamos e despois aparecen couzas ou gurgullos o gasto terase que producir igualmente, para a sa eliminacin posterior cando tales pragas teran feito un maior dano no interior dos grans.
699
non soamente de estudar as mellores variedades de millo, senn que tamn tentamos de ver a forma mis axeitada para a sa conservacin. Paralelamente estudamos as distintas elaboracins de produtos derivados de millos ecolxicos e sempre pensando en manter un equilibrio razoable entre as elaboracins tradicionais e as esixencias do mercado na actualidade. Hoxe as formas de vida non permiten, en moitos casos, s xentes elaborar comidas e sobremesas como se faca hai anos. Hoxe bscanse mis os produtos de fcil elaboracin, cando non xa os totalmente elaborados. Promotora Orxeira est a realizar, no seu obradoiro, a elaboracin de diferentes produtos tradicionais, derivados de gran de millo ecolxico tales como boroas, empanadas, bicas e tortas. Igualmente fai ensaios e posta a punto doutros produtos novidosos de millo. A investigacin compltase cun estudio completo das diferentes formas de conservacin dos produtos ensaiados, que permita a comercializacin en prazos mis amplos que o que supn a venta diaria. Tcnicas de conservacin en atmosfera inerte, para produtos de repostera principalmente e de ultraconxelacin como para o caso das empanadas son exemplos claros da lia que seguimos nas nosas investigacins. Co n de garantir tamn a calidade gustativa dos diferentes produtos realizados no obradoiro de Promotora Orxeira, tense realizado catas de ditos produtos que se estn a completar con outras probas de catas externas que se realizan cun panel de 15 degustadores do Centro Tecnolxico da Carne en Ourense. por o dito anteriormente que tratamos nos nosos traballos de investigar para poder facer unha oferta dentro da lia das necesidades do mercado actual. Ensaiamos inicialmente a distribucin, non comercial, dunha mestura de farias ecolxicas de millo e trigo que servisen de base para que puideran elaborar nas casas as empanadas, tortas, etc. cunha mestura que soamente se tivese que engadir auga, sal e fermento. A nosa experiencia foi positiva con algunhas persoas, outras non acertaron a facer a masa e as mis nin o intentaron. por iso que pensamos que como paso intermedio aos produtos xa elaborados, sera necesario poer disposicin dos consumidores masas xa fermentadas e que tras un proceso de ultraconxelacin, puidesen chegar a un tipo de consumidor que prere elaborar os seus produtos pero que non ten tempo para o que considera longos e pesados procesos de amasado e fermentacin. Esta idea levounos a ensaiar despois a forma de elaboracin da masa e a forma da sa presentacin no mercado.
700
dado que o millo, ao non ter capacidade de panicacin, dicultaba moito a elaboracin. A utilizacin de mesturas de millo con centeo e trigo en diversos porcentaxes dependen moito do gusto de quen as fai. Dende que comezamos a ensaiar a elaboracin de masas de millo e co n de establecer unha mestura que puidera servir de base para diferentes produtos de millo acordamos, vista dos resultados obtidos, tomar como base para os nosos estudos a preparacin que se indica mis abaixo e que nos permite, empregando un nico tipo de masa, elaborar diferentes produtos tanto de panadera como de repostera. Deste xeito establecemos unha especie de normativa de base, para que os ensaios deste proxecto sexan comparables entre todos eles, e cara a posible aplicacin prctica dos nosos resultados simplicamos o proceso industrial da elaboracin dunha nica masa base para diversas utilizacins. Temos experimentado diversas formas de fermentacin das masas empregando principalmente: levadura liolizada de Maizena, levadura prensada de panadera, e fermento madre. Podemos armar que os mellores resultados obtidos son co fermento madre, seguido da levadura prensada e da liolizada, sobre todo polo sabor dos produtos obtidos. Nembargante para conseguir unha uniformidade nos nosos ensaios temos tomado a decisin de facelos con levadura liolizada de Maizena por ser a que nos pode garantir unha maior uniformidade hora das nosas investigacins, eliminando o risco do estado e procedencia das levaduras prensadas a empregar. Aconsellaramos na maior parte das utilizacins unha mestura do 60 % de faria milla co 40 % de faria triga, pero para unha mellor facilidade hora da elaboracin empregaremos a seguinte receita que chamaremos MASA BASE de MILLO para todos os nosos ensaios MASA BASE de MILLO: 350 g de Faria de Millo. 350 g de Faria de Trigo. 400 ml de auga morna. 12 g de sal mario ( Das cullerias) 1 Bolsa de Levadura de Panadera Maizena A elaboracin a de calquera masa de pan e o tempo de levedado de das horas a 25C, podndose acurtar se se engaden 6 gr (1 culleria) de azucre moreno para acelerar o proceso de fermentacin. Tomamos como unidade de elaboracin as cantidades anteriormente indicadas pois producen aproximadamente 1.100 gr. de masa que permite facer boroas de 1 Kg ou 4 porcins de 275 g para elaborar con elas obleas fermentadas para elaboracin de empanadas, empanadas abertas (pizzas) ou bases para tortas.
701
Conclusins:
Esta forma de conxelacin de Masa Base sirve principalmente para facer bolos coa forma de seta ou outras presentacins, que toma durante a fermentacin. sen dbida unha agradable e novidosa forma de presentacin do pan de millo.
702
Preparronse 6 Kg de Masa Base na amasadora IN-BLAN para ter cantidade de abondo, para que as probas a realizar sexan ben comparativas por partir dunha masa nica. A masa recn feita foise poendo sobre moldes de aluminio salpicados con faria triga, en porcins de 300 g, formando obleas de 14 cm de dimetro coa axuda dun molde de emplatar de aceiro inoxidable, untado lixeiramente con aceite para facilitar o desmoldeado e apertando o bolo cun molde de desemplatar ata formar unha oblea uniforme en forma e espesor. Despois retrase a molde de emplatar. Obtivronse en total 19 obleas. Deixronse as 19 obleas a levedar no molde de aluminio, cubertas con outro molde igual e tapados con panos hmidos durante 2 horas a 25 C. As obleas despois da fermentacin mediron ao redor de 16 cm Toman a forma dunha bola de millo aplastada. Pasronse de seguido ao Ultraconxelador as obleas, nos seus moldes de aluminio cubertos. Partindo dunha temperatura ambiente de 19 C enfreouse a cmara baleira a -14 C. Dita temperatura alcanzouse en 12 minutos. Introducronse as obleas levedadas e a temperatura ambiente, chegando a cmara a -20 C en 41 minutos. Observacin: importante proceder a un arrefriado previo da cmara para lograr que o tempo de estancia na mesma sexa mnimo, en evitacin de problemas de secado supercial. 5. Fronse retirando de das en das as obleas da cmara, mantendo esta a -20C, envasando ao baleiro e pasndoas ao conxelador de conservacin. Resultados obtidos cos ensaios feitos coas obleas: Sacando as obleas do conxelador de almacenaxe e deixndoas desconxelar a temperatura ambiente pdese ver, cortando a masa, que ten un bo alveolado. Procedendo ao enfornado das obleas desconxeladas obtivemos un pan de millo dun aspecto e sabor excelentes. Tamn se pode preparar nunha prancha obtendo unha excelente bica, que recorda as tradicionais bicas na folla. A oblea unha vez alcanzada a temperatura ambiente pdese estirar para facer bases e tapas para tortas, pizzas e empanadas dun dimetro ao redor dos 30 cm.
Conclusins:
Pensamos que poida ser esta a forma mis habitual e prctica de presentacin e venta de masas fermentadas e ultraconxeladas, por ser a que permite mis posibilidades de utilizacin, ademais de aforrar o traballo e o tempo dos procesos de amasado e levedado das masas.
703
704
Realizronse probas de degustacin de cada partida, comezando por a degustacin da empanada recen feita, outra degustacin ao da seguinte coa empanada fra e logo as seguintes degustacins cada 3 meses ata completar 9 meses de conservacin. Para completar os nosos ensaios de cata e co n de contar coa opinin dun laboratorio externo, estanse a facer no Centro Tecnolxico da Carne, do Parque Tecnolxico de Ourense, por un panel de 15 catadores. As catas que se estn a realizar son dunha mesma partida, dicir elaboradas coa mesma masa, igual recheo, igual tempo de coccin e deixadas refrear a temperatura ambiente. 1 Cata 2 Empanadas feitas no da anterior e sen ultraconxelacin. 2 Empanadas feitas no da anterior, ultraconxeladas e deixadas a desconxelar. 2 Cata 2 Empanadas ultraconxeladas e conservadas a -18 C durante 45 das. 3 Cata 2 Empanadas ultraconxeladas e conservadas a -18 C durante 90 das. 4 Cata 2 Empanadas ultraconxeladas e conservadas a -18 C durante 135 das. Ata a hora da elaboracin da presente comunicacin soamente se ten realizado a 1 Cata. Os resultados obtidos son excelentes. En xeral os degustadores non observaron diferenzas fundamentais entre as empanadas conxeladas ou non. Soamente o aspecto da empanada lixeiramente inferior no caso da que foi sometida a ultraconxelacin. Agora toca ver os resultados despois da conservacin a -18 C nos perodos anteriormente indicados. Continuamos perfeccionando a forma de elaboracin e conservacin e ata o momento de elaborar este informe temos chegado s seguintes
Conclusins:
A nosa MASA BASE confrmase como unha boa receita para a elaboracin de pan de millo e produtos de panadera. Que a cebola para o recheo debe ser pochada en wok para manter unha boa textura, sobre todo para as empanadas que vaian ser sometidas a un proceso de ultraconxelacin. Ata agora, e espera de novos ensaios, podemos dicir que parece mis adecuado o Modo B de elaboracin e ultraconxelado. Nas degustacins, feitas ata o presente, non se observaron malos sabores nin se apreciou rancio algn.
705
O aspecto da presentacin ao pblico dunha empanada elaborada polo Modo B ben mellor que a do Modo A.
Conclusins nais
Considrase a utilizacin de trampas de feromonas como o primeiro paso na loita contra as couzas do millo. Como continuacin do paso anterior, un secado correcto, seguido de envasado ao baleiro e posterior ultraconxelacin ata conseguir que toda a masa do gran estea por debaixo dos -20 C, o sistema mis seguro de manter o bo estado e a salubridade do gran Estableceuse unha receita tipo de Masa Base para os diferentes ensaios de elaboracin de produtos de panadera derivados de millos tradicionais ecolxicos. Pidose comprobar que a ultraconxelacin das masas fermentadas non soamente unha forma til para a conservacin e distribucin de dito produto, senn que ofrece a posibilidade de producir produtos semielaborados para o consumo artesanal e industrial. Que no caso das empanadas, como o produto mis tradicional e mis demandado, os ensaios e catas feitas ata o presente indican que a ultraconxelacin do produto totalmente elaborado semella ser o o mellor mtodo de conservacin e presentacin de dito produto fora da venta e distribucin en fresco. Ante a imposibilidade de inclur aqu toda a informacin, receitas e comentarios sobre o noso traballo, invitamos s persoas interesadas a que complementen e actualicen a informacin aqu dada na nosa pxina www.elmaiz.org
Bibliografa
Alonso Ferro RC, RA Malvar, P Revilla, A Ords, P Castro, J Moreno-Gonzlez. 2008. Genetics of quality and agronomic traits in hard endosperm maize. J Agric Sci 146:551-560 Besnier, F. 1989. Semillas: biologa y tecnologa. Mundi-Prensa, Madrid. Butrn A, MC Romay, A Ords, RA Malvar, P Revilla. 2008. Genetic and environmental factors for reducing the incidence of the maize storage pest Sitotroga cerealella (Olivier). Entomol Exp Appl 128:421-428 FAO. 1992. Maize in human nutrition. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Rome, Italy. Henry, R.J., and P.S. Kettlewell. 1996. Cereal grain quality. Chapman & Hall, Cambridge Univ. Press, London, U.K.
706
Landa A, P Revilla, RA Malvar, A Butrn, A Ords. 2006. Maz para panicacin. Agricultura 886:506-509 Malvar RA, P Revilla, J Moreno-Gonzlez, A Butrn, J Sotelo, A Ords. 2008. White maize: genetics of quality and agronomic performance. Crop Science 48:1373-1381. Philippeau, C., B. Michalet-Doreau. 1997. Inuence of genotype and stage of maturity of maize on rate of ruminal starch degradation. Animal Feed Science Technology 68: 25-35 Pomeranz, Y., C.R. Martin, D.D. Traylor, and F.S. Lai. 1984. Maize hardness determination. Cereal Chem. 61:147154. Pomeranz, Y., Z. Czuchajowska, and F.S. Lai. 1986. Comparison of methods for determination of hardness and breakage susceptibility by commercially dried maize. Cereal Chem. 63:3943. Revilla P, A Landa, VM Rodrguez, MC Romay, A Ords, RA Malvar. 2008a. Maize for bread under organic agriculture. SJAR 6: 241-247. Revilla P, A Landa, MC Romay, B Ords, RA Malvar, A Ords. 2008b. Maz ecolgico. Tierras 145:72-78 Romay MC, RA Malvar, L Campo, A lvarez, J Moreno-Gonzlez, A Ords, P Revilla. 2010. Climatic and genotypic effects for grain yield in maize under stress conditions. Crop Sci 50:51-58 SAS Institute. 2005. The SAS system, SAS Online Doc HTML format version 9. SAS Inst., Cary, NC. Thompson, D.L., and M.M. Goodman. 2006. Increasing kernel density for two inbred lines of maize. Crop Sci. 46:21792182. Watson, S.A. 1988. Maize marketing, processing, and utilization. p.881940. In G.F. Sprague and J.W. Dudley (ed.) Maize and maize improvement, 3rd ed. ASA, CSSA, SSSA, Madison, WI.
707
709
terra, e sobre todo que non se esquezan das nosas races, do noso patrimonio inmaterial, da nosa cultura e que se coezan as tradicins dos nosos devanceiros. En toda esta recuperacin ten unha especial relevancia o aspecto gastronmico, coa recuperacin e recopilacin de receitas das nosas avoas.
Caractersticas
A cor da mazorca o que mis destaca a primeira ollada. Os grans nunha mazorca de millo corvo son de cor negra. Segundo diversos estudos o millo corvo pose numerosas propiedades teraputicas debido sa pigmentacin. Existen experimentos, como o realizado polo doutor Tomoyuki Shirai, que determinan que as antocianinas existentes no millo corvo (debido pigmentacin) posen propiedades moi saudables. Existe unha relacin entre a cor negra, azulado ou violceo e a proporcin de antocianinas, dicir, canto mis morado ou escuro sexa o cereal, maior ser o seu contido nesta sustancia. A antocianina un pigmento que ten un enorme poder antioxidante, e con grandes poderes teraputicos: promoven a formacin de colxeno, estimulan a rexeneracin dos tecidos, melloran a circulacin sangunea, aumentan a agudeza visual, diminen o risco de padecer enfermidades do corazn e de sufrir algns tipos de cancro.
710
Onde se cultiva
El millo corvo cultvase na aldea de Meiro, pertencente ao Concello de Bueu (Pontevedra). O millo corvo cultvase de xeito tradicional, seguindo o bo facer e a sabedora popular dos nosos avs. O proceso realzase de xeito artesanal e seguindo unhas pautas de cultivo ecolxico.
Recoecemento internacional
Con data do 26 de xullo de 2006, o Millo Corvo, foi includo ocialmente dentro do catlogo internacional do Arca do Gusto de Slow Food, previa aprobacin unnime da Comisin Nacional do Comit Internacional do Arca do Gusto. Os obxectivos do Arca do Gusto consisten en recuperar, catalogar, delimitar, promocionar e protexer produtos autctonos de excelencia gastronmica, preservando o medio ambiente e a biodiversidade en todo o mundo.
711
Obxectivos do estudo
1. Detectar as panaderas que fan pan de calidade na provincia de Lugo. 2. Estudar o proceso de elaboracin do pan que se leva a cabo nesas panaderas. 3. Determinar se hai algn denominador comn para delimitar os parmetros 4. Proposta de proteccin para o pan galego de calidade (IXP, DOP...).
713
Sen embargo, de destacar tamn que pese progresiva diminucin da supercie cultivada, a producin segue nos ltimos anos unha tendencia a manterse ou incluso incrementarse, afectada por 2 aspectos: por un lado temos o uso de variedades mis produtivas que permiten maiores rendementos por hectrea por outra banda pode ser debido gran incremento de supercie que se produciu en Ourense, que multiplicou por 8 a sa producin, en contraposicin que ocorre en outras provincias, nas que se verica un descenso tanto en nmero de hectreas como en toneladas producidas. Esta evolucin amosase na tboa anexa. Temos que destacar que a provincia de Lugo foi tradicionalmente produtora de centeo. por iso que anda podemos atopar pan feito con este cereal que goza de gran acollida entre moitos consumidores. Sen embargo, e anda de xeito mis acusado do que sucede co trigo, o centeo segue unha tendencia baixa tanto en supercie como en producin, tal e como se amosa nas tboas e grcos anexas. No caso do centeo, parece que os datos analizados nos levan a unha conclusin similar, aprecindose un descenso en todas as provincias galegas salvo en Ourense, que experimentou un incremento do nmero de toneladas producidas no ltimo ano, o que pode ser indicativo dunha lixeira recuperacin da producin deste cereal. En vista dos datos aportados, podemos aventurarnos a conclur que hora de elaborar unha normativa para protexer o pan de Galicia, a cuestin mis polmica a determinar ser seguramente a orixe das materias primas admitidas, podendo ir desde a non regulacin, como no caso do pan de Cea, at a autorizacin exclusiva de faria de cereal producido en Galicia, pasando por gradacins intermedias, que permitan porcentaxes de utilizacin de farias de fora, farias de forza que fan mis ligth o pan, tanto no seu gusto como na sa elaboracin. No caso de cereal producido en Galicia, teen especial transcendencia as iniciativas que se estn levando a cabo para tentar recuperar a nica variedade de trigo autctono rexistrado, o trigo Callobre, que conseguiu no ano 2006 o seu recoecemento no Rexistro de Variedades Comerciais e a sa inclusin na Lista de Variedades de Trigo Brando da ocina espaola de Variedades Vexetais. Esta variedade, pese seu menor rendemento en quilogramos, aporta pan un sabor, calidade e conservacin superiores s que podemos obter con farias doutras procedencias, facendo innecesario o uso de aditivos, pero o seu emprego conleva un problema adicional, que o maior prezo da sa faria. Por outra banda, a favor desta variedade temos outras vantaxes: a pesares de que produce menor cantidade de gran que as variedades forneas, o seu cultivo precisa de menor abono nitroxenado, entrando ben nas rotacins.
714
Metodoloxa
Para coecer as panaderas que fan bo pan na provincia de Lugo, contactouse con persoas que coecen ben o territorio, fundamentalmente persoal da Consellera de Medio Rural das distintas comarcas, que nos facilitaron datos sobre os establecementos de cada zona que tiveran sona de facer pan bo, tendo en conta que o concepto de pan bo abondo subxectivo e o que para un consumidor pode resultar o mellor, para outro pode ser o peor. Anda con esta limitacin, este mtodo permitiunos detectar as panaderas que fan un pan excelente, xa que sobre esas acostuma a haber consenso. Das arredor das 200 panaderas espalladas por toda a provincia, reducimos o nmero a 100, segundo s criterios anteriormente descritos. Este nmero anda o acurtamos mis debido a condicins variadas, atendendo, sobre todo, ao seu grado de modernizacin, descartndose as os establecementos menos tradicionais e cando s 30 panaderas que deben ser sucientes para caracterizar o pan mis tpico e de calidade da provincia. As panaderas visitadas sitanse nos seguintes Concellos: * 2 en Alfoz * 2 en Antas de Ulla * 1 en Bveda * 2 en Castroverde * 2 en Ferreira de Pantn * 1 en Ferreira de Valadouro * 6 en Friol * 1 en Fonsagrada * 2 en Monforte * 3 en Mondoedo * 1 en O Pramo * 1 en Palas de Rei * 2 en Quiroga * 1 en Ribas de Sil * 1 en Sober * 1 en Vilalba
* 1 en Lugo cidade O estudo levouse a cabo en 2 etapas: Visita s panaderas: nesta etapa temos: Realizacin de enquisas segundo o modelo que se acompaa no Anexo. Con este cuestionario pretndense coecer parmetros tales como: - materia prima empregada - tempos de elaboracin - grao de mecanizacin - tipos de produtos con maior acollida no mercado, as como os prezos de cada un tipo de empresa e comercializacin do seu produto - Toma de mostras: en cada panadera tomouse unha mostra do pan que mis se adapta o prototipo de pan do pas ou pan artesn, que na maiora dos casos
715
foron bolos de 1 Kg ou 1 Kg. As mostras recollidas son as que se amosan no anexo fotogrco que se xunta. - Anlise dos datos obtidos do estudo das enquisas para obter uns parmetros que poidan delimitar, ou polo menos albiscar, as caractersticas que debe cumprir o pan para que poida ser chamado pan galego.
Os panadeiros coinciden en que a faria de trigo galego aporta maior sabor pan e aumenta a sa conservacin, pero tamn en que ten baixa forza e non incha ben o pan. Isto debido glute da faria. As farias de fra ou de forza son farias que posen un alto contido en glute que o compoente responsable de atrapar o CO2 liberado da fermentacin e provocar o crecemento da masa. Por iso os panadeiros a utilizan mis, ben soa ou ben mesturada con faria de trigo do pas, para conseguir un produto nal mis esponxoso e con mellor presentacin. A auga: A misin da auga consiste en que a masa adquira unha textura moldeable. A cantidade que se emprega variable en funcin do tipo de pan que se elabora. Os panadeiros usan un
716
sistema de porcentaxes que se denomina taxa de hidratacin ou porcentaxe de panadeiro, medindo a auga como unha porcentaxe sobre o contido en faria, sendo do 50 % en pans lixeiros e dun 70% en pans artesns, podendo chegar at un 80 %. Moitos panadeiros coinciden na importancia que ten no produto nal a calidade da auga empregada. Unicamente 2 panaderas ( o 6,67 %) usan auga dos seus pozos; o resto utiliza auga da trada, que conta coas correspondentes garantas sanitarias. Practicamente o 100% usan auga clorada. O lvedo ou fermento: Nesta categora presntansenos das opcins: utilizar lvedo qumico comercial ou usar fermento ou masa nai procedente dunha amasadura anterior. A totalidade dos panadeiros utilizan fermento que deixan dunha amasada anterior, xeralmente de 24 horas antes, pero s 6 dos enquisados a empregan de xeito exclusivo. Os 24 panadeiros restantes, que representan o 80 % dos establecementos, coinciden en usar pequenas doses de lvedo qumico como complemento, usndoa algns panadeiros todo o ano namentres que outros s no inverno. O pan realizado con fermento natural pose unhas caractersticas intrnsecas que se manifestan en diferentes aspectos: No volume e densidade: a expansin do pan menor que o fabricado con lvedo comercial, obtendo pans mis pesados e coa miga mis apertada. A codia mis escura e grosa que no pan normal. A miga escura e irregular. O sabor lixeiramente mis cido e ten un gusto distinto debido desenvolvemento de aromas e cidos de xeito natural. A conservacin maior. Por estes motivos todos os panadeiros coinciden en que o fermento debe ser un trazo diferenciador e identicativo do pan de Galicia, xa que lle aporta unhas caractersticas que os outros pans non posen.
717
galego. Neste apartado podemos atopar unha ampla variabilidade en canto s datos obtidos, oscilando os tempos de repouso entre 30 minutos e 3 horas, sendo a media dos tempos empregados polos 30 panadeiros enquisados 1 hora e 30 minutos. A maior tempo de repouso mis forza se conseguir e canto mis reducido, menor forza e mis extensible ser a masa. Normalmente este repouso divdese en 2 etapas: unha antes de formar as pezas e nalmente, despois de formadas, soe haber outro repouso mis reducido que o anterior, durando entre 15-30 minutos. Control da temperatura e a humidade da masa: S 7 dos establecementos avaliados ( o 23,3%) arman controlar a temperatura e a humidade da masa. Na maiora dos establecementos non se controla este parmetro, mis al da propia experiencia do panadeiro. Nalgns casos acondicinase o lugar onde vai ter lugar a fermentacin, axudando masa mediante a utilizacin dun pequeno calefactor.
718
Se nos referimos funcionamento do forno, existen modelos nos que a lea se sita no interior da propia cmara de coccin ou ben, nun compartimento aparte (fornos de lume indirecto). O primeiro caso fai referencia s modelos mis tradicionais. No segundo caso, a combustin realzase nunha cmara especial de lume e gases, co que se evita o contacto directo do pan coas cinzas derivadas da combustin, sendo deste xeito unha coccin mis limpa e algo mis econmica que no de lume directo. En canto s temperaturas de coccin, a operacin de posta en marcha do forno pode ter unha duracin variable at acadar a temperatura desexada. A maiora dos panadeiros enfornan a unha temperatura media de 260C, oscilando o rango de temperaturas entre 150 e 350C. iniciarse a operacin de acendido, o color do teito do forno ser de color escuro (forno fro), collendo unha cor avermellada tempo que se vai quentando ata chegar color branco cando acada a temperatura ideal. O tempo de coccin do produto tamn vara, xeralmente relacionado co tipo de pan que se esta a facer en cada momento, xa que non require o mesmo tempo un bolo que unha barra. O tempo oscila entre 45 minutos e 2 horas, estando a media en torno s 90 minutos. A maiora dos panadeiros fan entre 1 - 2 fornadas da.
719
Todos os panadeiros coinciden en que o que mellor se vende o bolo, sobre todo aqueles que fan reparto a domicilio s uns das semana, xa que o que mis aguanta. A barra tamn un produto consumido, sobre todo por aqueles que mercan o pan diariamente e sobre todo nas cidades. Prezo do pan: O prezo bastante homoxneo nos distintos establecementos. Os prezos en tarifa son os seguintes: O bolo de 1 Kg: 2,15 O bolo de 1+1/2 Kg: 3 . Materias primas do pan: Con moita diferenza, o pan que se fabrica de trigo. Algns fan mesturas con centeo e outros apostan por facer pan de centeo unicamente un da ou un par de das semana para complementar a sa producin de pan de trigo. A distribucin dos enquisados a seguinte: 28 establecementos fan unicamente pan de trigo e 2 establecementos elaboran diariamente o seu pan con mestura de trigo e centeo (non fan pan de trigo solo). 11 panadeiros fan ademais do pan de trigo, pan con mestura de trigo e centeo. 16 panadeiros fan ademais do pan de trigo, pan de centeo, xeralmente s un da semana. Con estes datos conclese que o pan que mis aceptacin ten entre os consumidores o de trigo, sendo o de centeo un produto complementario cunha clientela mis especca.
720
de Fabricantes de Pan). S 5 establecementos estn inscritos no Rexistro de Industrias Agrarias. En canto distribucin, a maiora venden a domicilio mediante reparto con furgoneta e algns tamn en supermercados ou tendas. Poucos panadeiros teen aberta unha va de comercio exterior, atopndonos algns que envan os seus produtos a Barcelona ou Bilbao. Os datos acadados neste aspecto son os que seguen: 30 panadeiros venden en despacho propio. 26 establecementos teen tamn venda ambulante 12 establecementos venden tamn os seus produtos mediante distribuidores intermedios (tendas tradicionais, supermercados, etc.) 6 das panaderas teen delegacins noutras localidades.
721
Xa por ltimo, con menor importancia, destacan: que se faga un bo amasado (non se lle da tanta importancia a este punto ter todos os establecementos amasadora automtica, de xeito que o resultado nal non froito dunha elaboracin manual e depender do bo funcionamento da maquinaria) e unha boa coccin, que o produto nal tea bo sabor e que a auga que se empregue sexa de calidade. Caractersticas do Pan Galego: por ltimo, preguntuselles pola posibilidade de elaborar un Pan Galego baixo un indicativo de proteccin da calidade, co n de chegar s aspectos que os profesionais, en base s seus coecementos e anos de experiencia, consideran indispensables para poder levala a cabo. As conclusins obtidas son as seguintes: O trigo galego: a maiora dos panadeiros estn de acordo en que unha D.O.P. ou I.X.P. de Pan Galego debera de ter unha porcentaxe de trigo galego. A maiora non especican cal sera a porcentaxe a empregar; outros apostan por mnimo o 50% e incluso algns apostan por facer pan de trigo galego 100 %. O fermento: destacan a importancia de que o pan este feito con fermento como carcter diferenciador do produto nal, anda que a maiora empregan pequenas doses de lvedo qumico como complemento. Que o pan sexa natural, sen qumicos, e con elaboracin semellante tradicional. O uso da lea como combustible do forno. Outros aspectos destacados: Como xa se viu nos datos aportados, moitos panadeiros estn de acordo con facer un pan galego con faria do pas. Sen embargo, a maiora coinciden en que obter esta materia prima dicultoso por varios motivos. Producin irregular do trigo do pas: en determinadas zonas o cultivo de trigo non est moi estendido namentres que noutras localidades moi habitual que lles ofrezan s panadeiros trigo do pas. O problema destes radica en que non hai sucientes muos que conten coas correspondentes garantas sanitarias para poder utilizar a faria na elaboracin do pan, e polo tanto, pese abundancia do cereal, non hai posibilidade de utilizalo como materia prima para a elaboracin dun pan de calidade. Dicultade de elaboracin do pan s con trigo galego: moitos panadeiros coinciden na necesidade de aportarlle unha porcentaxe de faria de fora ou de forza porque a faria de trigo galego ten pouca forza e o pan non sube igual, ademais de que amasalo mis complicado. Sen embargo, tamn hai profesionais que apostan por facer un pan exclusivamente con trigo galego que, en base s sas experiencias, pode obter boas calidades sen empregar faria de fora.
722
Custe da faria do pas: este un dos principais problemas. No mercado actual, con prezos cada vez mis axustados, e no que cada vez mis establecementos usan o pan como produto reclamo, o emprego de faria do pas pode facer encarecer mis o produto derivado do seu maior prezo, que deriva sa vez dunhas escasas producins e da sa dicultade de obtencin.
723
de empresas de servizos agrarios de maquinaria e podera servir para diversicar ingresos de outros sectores produtivos en crise. ben curiosa a proliferacin nos ltimos anos en poucos anos de mallas tradicionais, en plan festeiro, en tantos sitios da xeografa. Hai como un desexo de non esquecer algo tan bsico e que est seriamente ameazado. En canto moenda do cereal compre asumir que contamos con multitude de muos e aceas espalladas por toda a xeografa que se poderan revitalizar en parte, sempre que se especicase na norma de calidade que se moese en muo de auga a faria que fose precisa para facer o pan galego. Hai muos que se estn recuperando por medio de subvencins e que mellor recuperacin que darlles unha utilidade efectiva. Hai aceas anda en funcionamento, hai outras abandonadas e hai algunhas que non estn abandonadas pero estn na clandestinidade porque os titulares estn xubilados e/ou non dispoen de rexistro sanitario por non compensarlles as reformas que lle esixen, anda sendo estas ben cativas. Na maiora dos casos abondara coa construcin de un bao e a instalacin dos recipientes de recollida da faria en materiais aptos para uso alimentario normalmente en aceiro-. A recuperacin dos muos, que traballan con enerxa renovbel e que non producen gases de efecto invernadoiro poden incardinarse no concepto de economa sustentbel paliativa do cambio climtico. Fica logo vender o pan. O pan debera venderse mis caro do que marcan as tarifas vixentes na actualidade. A calidade ten un prezo. Precisarase publicidade que incidira sobre tres piares fundamentais: O primeiro: a calidade organolptica do pan. O sabor e sobre todo o aroma son bazas fundamentais do pan galego recoecidas en moitos mbitos. Sen embargo hai un segmento da poboacin que non ten interiorizado o gusto do pan con personalidade que habera que recuperar mediante a anacin do padal. O segundo piar no que soster o prestixio do pan galego sera a sustentabilidade do proceso de elaboracin, desde o cultivo pasando polo modo e o combustible da coccin que ao ser lea ten un balance cero na producin de CO2. O terceiro p do pote sera a duracin. O pan galego amais das sas excelentes calidades organolpticas, ten a vantaxe de que estas teen unha duracin maior: estimamos que se mantn unha semana en condicins idneas, sen mermas apreciables na calidade. As o custe maior do pan compensara porque non se desperdicia nada por pasarse e poerse incomestible. Amais non preciso ir comprar pan a diario, abonda con unha ou das veces por semana. O soo dos elaboradores de produtos perecedoiros, aumentar a duracin sen utilizar conservantes, resulta que o pan galego xa a ten incorporada. Temos as unha diferenciacin clara: por un lado o pan normal que barato, inspido e que dura apenas un da. Por outro lado temos o pan galego que mis caro, mis rico
724
e anda por enriba dura unha semana. Vostede pode mercar o pan unha vez a semana ou das se prere un sabor mis fresco! No caso de sacar unha norma para a proteccin de calidade, no caso do pan pode equipararse ao vio con D.O.: unha norma para toda a denominacin, unhas variedades preferentes o Callobre neste caso, unhas variedades autorizadas todas as demais que sexan de calidade e despois potenciar as caractersticas de cada subzona: Carballo, Carral, Neda, Antas, Modoedo, Ous Sendo o mbito xeogrco toda Galicia hai suciente diversidade de hbitats para producir todo tipo de trigos. Considerando que s hai unha variedade de trigo galego no Rexistro Ocial de Variedades, poderanse autorizar outro tipo de cultivares e ao mesmo tempo continuar coa seleccin para no futuro dispor de outras variedades autctonas seleccionadas e estables. E non podemos esquecernos do centeo que en pocas recentes cultivouse en amplas zonas da xeografa e hoxe un cereal reducido a mnima expresin, desprezado. Os consumidores que aprecian o pan de centeo puro ou en mestura con trigo, seguro que demandaran un produto de calidade.