Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
http://www.e-portalsur.com.ar/guarani/guaraniesp.htm
A
a aqu, lugar sombra, alma a caer aguara zorro gui de aqu guio de aqu
para all aguyje gracias ahniri no ahoja frazada ahy'o garganta, voz
aichejranga pobrecito!, ay! aipo aquel aipramo/aipr entonces aja
durante ajaka cesto aje'i(ma) hace rato ajpa? verdad? aju maduro ajra
cuello ak cabeza akhat cabezn, cabeza dura akjere marearse aknundu
fiebre akraku enamorado, loco akat (v) ape derecha (a la) akvai
enamorado, loco aky verde, no maduro ak mojado Alemaniagua alemn
alkila alquilar ama lluvia ama' seco, sequa amambi helecho ambue otro
amo aquel, aquellos amo tugupe all en el fondo amyri difunto aa diablo
aa ret infierno andai calabaza aete verdad aete (hpe) verdad (en)
anga pobrecito nga alma anga, nga lastimosamente angata preocupado
ange hoy ange pyhare anoche angeko(i) preocupado angepyhare anoche
angerete hace poco angu'a mortero angue alma de muerto ani (-tei/-ti) no!
ani chne! no ser, que no sea ao(nte) solo ao ropa, vestido ape espalda
pe aqu apere'a conejo apes [avati] un manojo [de maz] apo confeccin
apu'a redondo apyka asiento, silla apysa odo apyte centro apytpe en medio
de ra da, tiempo ra haku calor, alta temperatura arahaku verano arai nube
araka'pa cundo araka'eve nunca aramboha almohada aramboty
cumpleaos aramir almidn arandu sabidura, sabio, listo. arapoty primavera
ararecha nacer araro'y invierno arasa guayaba aratiri relmpago aravo hora
are tardar are por buen rato arma desde hace tiempo arete fiesta arhel
antiptico ri sobre rupi por aqu ary ao asaje media maana, medioda
asajepyte medioda aspe izquierda asy mucho, profundo ate' pereza,
perezoso atukupe espalda aty reunirse, reunin ava hombre va cabellera ava
e' guaran, lengua avakachi anans avati maz avati pororo maz frito avati
soka pisn de mortero avei tambin ay antiptico
C
chke cuidado chara lana che mba'e mo che rendumi perdn, escchame
che rra llamarse che rga opyta vivir che rgape casa chera'ar esprame
chich chinche chipa torta chokokue campesino chokora chocolate chyryry
frito
dipara echar a correr
E e (ha'e/ere/he'i) decir e'a! oh! era miel (de caa), azcar eirete miel de
abejas eiru, eira ra abeja ete verdadero eterei mucho, muy, demasiado
F falta faltar
G
gana ganar gua originario de gua'u ficticio, falso guahu aullar guapy sentarse
guar para guaraniete guaran puro guaripola aguardiente, caa guasu
grande guata caminar, viajar guata funcionar guataha viaje gue apagarse
gui buey guejy bajar(se) gueteri todava gui de, por guio, guivo al lado de,
detrs de guive desde (que) guy, gupe debajo guyra pjaro guahe llegar
guaigu, guaimi anciana
H
ha y, que haua para que ha (aha/reho/oho...) irse, ir ha hakykuri seguir
ha' jugar a, disparar, tirar, probar ha'aresa nacer ha'ar esperar ha'ejevy
repetir, volver a realizar ha'etpe puntual ha'evma basta ha'evete, ra'evete
mismo hagure por, a causa de hai escribir, grabar hi cido hime(te) casi
haimetma casi hke cuidado haku calor hakykupe detrs hapy quemar
haspe por fin haspe apenas hasa pasar hasy difcil hasy enfermo hasy
chve doler hat duro hav jabn hayhu querer, amar hayviru'i lloviznar he
rico, agradable he' dulce he'ise significa he' soso hecha ver, notar
hechanga'u aorar hechapyr interesante hechauka mostrar, hacer ver he
s heja dejar heka buscar hendu escuchar, or, entender heni invitar, llamar
henondpe delante henyh lleno hepy caro hepyme' pagar hesi sano
hesak claro hesape alumbrar hese por l heta ra rire mucho tiempo heta,
eta muchos hetaitramo a lo sumo het besar het oler hi'a fruta, da hi'
parece hi'nte chve ojal hi'ri encima hi'ri adems hi'upy alimento,
comida, comestible hory divertido, alegre, feliz hovasa bendecir hovy verde
azulado hovy verde oscuro h negro hu'u tos hu' blando hupi levantar
hupity alcanzar hyeppe dentro hykue mojado hypi rociar
I
ichupe l, lo, a l igsto gusto ikatu posible ilaja por simptico, de buen
carcter iepyrme principio, comienzo ippe dentro ipah(gue) ltimo
ipahpe finalmente ipor chve gustar iporma suficiente, bastante
ipormante bastante ir colega, compaero irundy cuatro ita piedra itakua
cueva
K
k seco ka'a yerba mate, planta, hierba ka'aguy monte, bosque ka'aguy
bosque ka'aru tarde ka'avo hierbas, verdura ka'ay mate ka' asado ka'i mono
ka'u borracho ka'ygua mate, calabaza kachii indisciplinado, informal ki
quemarse kaigue sin ganas kaigue aburrirse kakaha letrina kakuaa adulto,
crecer kma pecho, busto kambuchi cntaro kamby leche kambyrypy'a
cuajado kamsa camisa kane' cansancio, cansado kangue hueso kangy
deprimido, lnguido, dbil kay esconderse, perderse kapi'i paja kapi'y
carpincho kapilla ciudad kapiva carpincho karaguata bromeliceas karai
seor karai e' espaol karape bajo karia'y mozo karu comer, comiln
karugua cinaga, estero karumbe coche de plaza, tortuga kas pantaln kso
historia, cuento katu s, pues katupyry inteligente, hbil kva avispa kavaju
caballo kavara cabra kavure'i pjaro de buena suerte, atractivo kay'u tomar
mate ke dormir, guardarse, entrar keha hotel kra sueo kerana dormiln
kesu queso kirir callarse ko andar, vivir, estar ko rape hoy ko rei estar
ocioso ko'pe aqu ko'rupi por aqu ko' amanecer, la maana
ko'mburamo pasado maana ko'ro maana ko'roite muy pronto de
maana ko'soro romper del alba kche coche, automvil kga huerto kga
huerta kicha as kina he aqu, toma kokue chacra kokuehe hace unos das
kom letrina kopi desmalezar, rozar kora corral korapy corral koror rugir
kotev necesitar koty habitacin, pieza kotyo hacia kvante jepe por lo
menos kove vivir koygua campesino ku aquel k lengua ku'as cinturn, faja
ku'e moverse ku'i molido kua agujero ku dedo kuaa conocer, saber kuair
anillo kuarahy sol kuarahy' sombra kuarahyreike este kuarahyres oeste
kuat zorrita, ardilla kuatia papel kuatia e' libro kuave' ofrecer kue, ngue
ex- , fuera de kuehe ayer kuehe ambue anteayer kuera sanar kueri estar
harto kuimba'e hombre, varn kumanda poroto kumby probar kuakarai
seora kuata seorita, muchacha kundaha investigar kunu' mimos, caricias
kuppe detrs de kure cerdo kuriete tarde (muy) kuru lepra, sarna kururu
sapo kurusu veve avin kutu herir, clavar ky llueve ky'a sucio ky'a'o limpiar
ky'i aj kyha hamaca kyhyje temer kyju grillo kypy'y hermana menor kyra
gordo, grasoso kyre' ganas, deseo kyri tierno, frgil kyse cuchillo kyt cortar
kyvy hermano de la mujer
lja costumbre, clase, carcter lembu escarabajo liga conseguir
M
mi moverse ma ya ma' mirar, atender, observar maerpa para qu
mainumby picaflor, colibr maiteipa saludo malisia pensar, suponer
mamguipa de dnde Mamngotyo hacia dnde Mampa dnde, adnde
mamoygupa de dnde maa mirar mandi pues, slo mandi'o rapo raz de
mandioca mandi'o mandioca mandu'a acordarse, tener memoria, recordar
manduvi man, cacahuete mandyju algodn mano morir mante solamente
manterei continuamente, siempre mramo nunca marandu noticia, mensaje
marangatu santo/a, bendito/a, estimado marave nada marave ndoiki no
importa marcha funcionar mva mvapa quines mva mba'pa de quin
Mvapa quines mayma(va) todos maymva todo mba'apo trabajar mba'e
cosa, algo, propiedad mba'e heta rico, con propiedades mba'e rovy verdura
mba'guipa por qu mba'ehpa por qu mba'ichapa cmo mba'embyasy
triste, melanclico mba'pa qu mba're(he)pa por qu mba'eve nada
mba'evete chve no importa mbaraka guitarra mbarakaja gato mbarete
fuerte mbayru coche, recipiente mbegue despacio mberu mosca mbichy
tostado mbo'e ensear mbo'ehao escuela mbo'ehra profesor/a mbo'y regar
mbochyryry frer mboguataha el que hace caminar, gua mboguejy bajar
mbohapy tres mbohe condimentar mboheha condimiento mbohory alegrar,
encantar mbohovi desobedecer, contestar mbohupa husped mbohupa
albergar mbi serpiente mboja'o compartir mbojaru burlarse mbojegua
adornar mbojere traducir, dar vuelta, trasladar mbojoja igualar mboka arma
de fuego mbokaja cocotero mbokapu tirar, disparar mbopi murcilago mbopu
tocar mborayhu amor mborayhuhpe cariosamente mborevi tapir
mboriahu pobre mbota golpear mbotavy engaar, atontar mboty ... ary
cumplir aos, cumplir, cerrar mbou enviar mbovpa cuntos mbovy pocos
mbovyetramo menos, por lo menos mbovyve gratis, menos mboy'u dar de
beber mboyve antes mboyvytimbo levantar polvo mbujape pan mburika
mula mburukuja rbol de mburacuy mburuvicha gran jefe mburuvicha
presidente Mburuvicha Rga casa presidencial mbyai estropear mbyaku
calentar mbyaty reunir mbyja estrella mbyky corto mbyry'i calor (tengo
calor) mbytpe entre, entrar, dentro de
me estar me' dar, permitir, otorgar memby hijo/a memby'anga ahijado,
ahijada membykua hija meme(te) continuamente mna marido menda
bodas, casarse mendare casado mi un poco mich pequeo mkro micro,
colectivo mimbi brillar mimby flauta mimi hervido mir pequeo mit
muchacho, joven mit Tup arete navidad mit'i nio mit'i (okambva)
beb, lactante mitkua nia mo' pensar moakrasy dar dolor de cabeza
moambue cambiar moher dudar mohesak explicar, aclarar mo poner,
meter moinge meter moir acompaar mok secar mokambu amamantar
moki dos mokunu' acariciar, mimar momaitei saludar momba acabar
momba'apo hacer trabajar momby despertar mombe'u narrar mombyry
lejos mombyrygua de lejos, forastero momor admirar mondi asustar
monda robar mondaha ladrn monde vestir mondo mandar, enviar moe'
leer moenoa criar mongaru alimentar monguera curar mongy'a ensuciar
mono' cosechar mopa dnde mopane desilusionar mopot limpiar morot
blanco mosaingo colgar mu lucirnaga myak mojar myaa empujar
myasi extender, publicar myat estirar myatyr arreglar, componer myendy
encender mymba animal domstico mymbakura ganado
rekakahi defecar, sentir ganas rekvo en busca de reko tener remby sobrar
rendpe al lado de, junto a renondpe delante de resari olvidarse de rire
despus ro amargo ro'y fro ro'ys fresco roguerohory felicitacin! rohory
apreciar rohory felicitar rojy bajar ropehi tener sueo ropurahi cantar
rovi enfrente de rovia creer ru traer ru'anga padrino rupi alrededor de, por
ruru hinchado ruruka hacer traer ry lquido ryuat satisfecho, harto ry'ai
sudar ryaku oler bien rye diarrea rye guasu embarazada ryguasu gallina
ryguasu rupi'a huevo de gallina
S
sa'i poco sa'yju amarillo saingo colgado sambyhy manejar, conducir sapatu
zapato sapuki gritar sapy'a py'a de vez en cuando sapy'a py'aite raras
veces sapy'a(itpe) sbitamente, de repente sapy'a(mi) ratito, un momento
saraki vivaracho sarambi desorden, desordenado sso libre se querer s salir
sevo'i lombriz sevi cebolla so romperse so'o carne soka palo del mortero
soro romperse su'u morder sunu tronar sy madre sy'anga madrina si liso,
resbaladizo syry fluir syva frente
T
ta'ra/ra'y/ita'ra hijo ta'anga imagen, foto ta'i semilla, brote, esperma
taguato aguilucho taguato resay aguardiente tahi hormiga tahachi polica,
agente ti picante ti diente taita pap taita guasu abuelo
tajra/rajy/itajra hija tajy lapacho(rbol) tak ramo tako vulva taku calor
takura caa takuare' caa dulce takykugotyo atrs, hacia atrs
takykupe atrasado tanimbu ceniza tapi rancho tape camino tape guasu
carretera tapeh carretera asfaltada tapi'a pene, testculos tapia
frecuentemente, siempre tapicha prjimo, gente tapiti liebre tapo raz
tapykue parte posterior tapykuri detrs de tapypi vulva tarave cucaracha
tarova enloquecer tas llanto, lloroso taso gusano tasy enfermedad, enfermo,
dolor tata fuego tataindy vela tatakua horno tatapi brasa tatarendy llamas
tatat humo tatatna niebla tataypy cocina, hogar tat espina tatu armadillo
tva pueblo, ciudad tavy ignorante, tonto, loco techapyr ejemplo teindy
hermano teju lagarto tekaka excremento teko costumbre, naturaleza, modo
tekotev importante, necesario tekove vida, persona tembe labio tembe'y
orilla, frontera tembi'u comida tembiapo trabajo tembiasakue historia
tembiporu utensilio, cubierto tembireko esposa tembo pene temiarir nieto
temimbo'e alumno tenda lugar tenda montado tendy saliva tendy luz
tendyva barba tenonde delante de tenondpe adelante tenonder primero,
ante todo, especialmente tepoti excremento tepy precio, valor tra nombre
tr o tra joa(py) apellido tereuahe porite bienvenido terere mate fro
tesa ojo tesi salud tesay lgrima tet patria, pas tete cuerpo tetekue
cadver tetyma pierna tevi culo t tener vergenza t nariz tie' escandaloso
timbo humo, cigarro togue hoja topa encontrar tory felicidad tova cara
tovasy tristeza t pique, nigua tu' cima tugua fondo tugui apndice, cola
tuguy sangre tuguys menstruacin tuicha, tuvicha grande tuja viejo tuju
barro tuku langosta tumby asentaderas tupa cama, lecho tupao iglesia
Tupas Virgen Maria tupi'a huevo tva/itva padre tuvicha jefe tuvy to ty
tirar, echar, acumular ty'ai sudor tyahi orinar tyapu ruido tye vientre tyeguy
bajo vientre tyke hermana mayor tyke'y hermano mayor tykua cebar mate
tykue(re) zumo, jugo tyky gotear tymba animal domstico typei barrer
typycha escoba tyre' hurfano tyvy - tyvra hermano menor tyvyta ceja
U
u (ha'u/re'u/ho'u) comer, beber, alimentarse upi despus, luego upicha
as upicharamo si es as, entonces uppe all upramo en aquel tiempo upy
comestible
V
vro tonto va mudarse, cambiar vai malo, feo vicha chve parece vakapi
ftbol vakapi piel, cuero vale valer vare'a hambre, tener ve ms vende
vender vera relampaguear, brillar veve volar vevi ligero vo al, para, en vo
cuando voi temprano voki luego vosa bolsa vy medio vy'a alegrarse vy'a
divertirse vy'a alegrarse vy'a' malestar
Y
y agua sin y'aha salto de agua y'u (hay'u/rey'u/hoy) beber agua yhi
tener sed yga rupa puerto ygra canoa, "barco" yke lado ykre al lado de
ykua pozo yma hace tiempo ynambu perdiz ybpe junto ypa lago ype pato
ypy comienzo, origen ypykura antepasados rehe sin yryvu cuervo ysyry
ro, arroyo yta nadar, saber nadar yvpe abajo yvrupi a pie, por tierra yva
fruta yvga cielo yvate norte, alto yvoty flor yvu manantial yvy mundo, tierra,
suelo, sur yvyku'i arena yvypra hombre, gente yvyra madera, rbol yvyraty
planta yvytimbo polvo yvytu viento, aire yvyty cerro