Está en la página 1de 140

Hu b u n g a n p e n ge t ah u an d a n s ik ap ib u

De n ga n p e r ilak u p e m b e r ia n as i e k s k lu s if

TE S I S
Un tu k M e m e n u h i S e b a g i a n P e r s y a r a ta n
Me n c a p a i D e r a ja t M a g iste r K e d o k t e r a n K e l u a r g a

Disus u n o le h :
Iin D w i Y u lia r t i
NI M S 5 2 0 9 0 6 0 0 7

PR O G R A M S TU D I K ED O K TE R A N K
EL U A R G A PR O G R A M P A S C A S A R J
ANA
UN I V ER S I TA S S E BE LA S M A R ET
SU R A K A R TA
20 0 8

HU BU N G A N P EN G ETA H U A N D A N S I K A P I BU
DEN G A N P ER I LA K U P E M BER I A N A S I EK S K LU S I F

Di s u s u n o le h :
Iin D w i Y u lia r t i
NI M S 5 2 0 9 0 6 0 0 7

Te l a h d ise tu ju i o l e h T im P e m b im b in g
De w a n P e m b i m b in g
Ja b a ta n

Nama

Tanda Tangan

Tgl

Pe m b im b in g I P r o f . D r . d r . H M S y a m s u lh a d i , S p K J
(K)
......................... .............. NI P .1 3 0 5 4 3 9 5 2
Pe m b im b in g I I D r .d r . M u c h s i n D o e w e s , M A R S
.. NI P . 1 3 0 5 4 3 1 6 1

Me n g e t a h u i
Ke tu a P r o g r a m S tu d i M a g ist e r K e d o k te r a n K e lu a r g a

Pr o f . D r . D r . D id ik T a m t o m o , M .K e s , M M , P A K
NI P 1 3 0 5 4 3 9 9 4

ii

HU BU N G A N P EN G ETA H U A N D A N S I K A P I BU
DEN G A N P ER I LA K U P E M BER I A N A S I EK S K LU S I F

Di s u s u n o le h :
Iin D w i Y u lia r t i
NI M S 5 2 0 9 0 6 0 0 7
Te la h d ise tu ju i d a n d i s a h k a n o l e h T im P e n g u ji
Pa d a t a n g g a l:
Ja b a t a n

Na m a

Tanda Tanga
n

Ke tu a
Se k r e ta r is
An g g o ta

: P r o f .D r .d r .D id i k T a m t o m o , M .K e s , M M , P A
K ...................................
: Pr o f . D r . d r .Am b a r M u d i g d o , S p P
A
...................................
: P r o f . D r . D r . H M S y a m s u lh a d i , S p K J
(K)
...................................
Dr . d r . M u c h s in D o e w e s , M A
RS
...................................

Me n g e t a h u i
Dir e k tu r P r o g r a m P a s c a S a
rUn
j aivn ea r s ita s S e b e la s M a r e t

K e tu a P r o g r a m S
t uM
d ia g iste r K e d o k te r a n
K e lu a r g a

Pr o f . D r s . S u r a n to , M S c , P h D
P r o f .D r .d r .D id ik T a m t o
m o , M .K e s , M M , P A K NI P 1 3 1 4 7 2 1 9 2
NIP 130 543 994

ii i

SU R A T P E RN Y A T A A N

Ya n g b e r t a n d a t a n g a n d i b a w a h i n i , p e n e li ti
Na m a
: Iin D w i Y u li
arti
:S 520 906 0
NI M
Me n y a t a k a n0 d7 e n g a n s e s u n g g u h n y a b a h w a t e s i s b e r j u d u l
n P e n g e ta h u a n d a n S i k a p

Hu b u n g a

Ib u d e n g a n P e r i la k u P e m b e r ia n A S I E k s k l u s i f ad a l a h b e tu l- b e tu l
k a r y a s e n d ir i d a n
se p e n g e ta h u a n p e n e l iti b e lu m p e r n a h d ila k u k a n p e n e l itia n in i o le h
p e n e lit i la in d i S r a g e n .
Ha l- h a l y a n g b u k a n k a r y a p e n e l iti s e n d ir i, d a l a m te s is te r s e b u t d ib
e r i ta n d a
cita s i d a n
ditu n ju k k a n d a la m d a f ta r p u s ta k a .

Ap a b i la d i k e m u d i a n h a r i te r b u k t i p e r n y a ta a n p e n e li ti t id a k
b e n a r , m a k a p e n e liti b e r s e d ia me n e r i m a s a n k s i a k a d e m i k b
e r u p a p e n c a b u ta n te s is d a n g e l a r y a n g d ip e r o l e h d a r i te s is
te r s e b u t .

Su r a k a r ta ,

Pebrua

r i 2 0 0 8 Ya n g m e m
b u a t p e r n y a ta a n ,

Iin D w i Y u lia r t i

iv

KA T A P E N G A N T A R

Se g a l a p u ji s y u k u r , h o r m a t d a n k e m u lia a n h a n y a k e p a d a A
l la h S W T y a n g t e la h me li m p a h k a n s e g a l a r a h m a t d a n h id a y
a h - N y a s e h in g g a p e n u lis b isa m e n y e l e s a i k a n t e s is in i.
Te s i s

in i d isu s u n u n t u k m e m e n u h i s e b a g i a n p e r s y a r a ta n u

n tu k m e n c a p a i d e r a ja t Ma g ist e r p a d a P r o g r a m S tu d i M a g ist e
r K e d o k te r a n K e l u a r g a , P r o g r a m P a s c a s a r j a n a Un iv e r s ita s
S e b e la s M a r e t.
Da la m m e n y e le s a i k a n te s is in i, b a n y a k s e k a li k e n d a l a y a n g
d ih a d a p i ta p i ke t e r lib a ta n b a n y a k p i h a k y a n g t e l a h m e m b e r i
d o r o n g a n , s e m a n g a t d a n m a s u k a n s a n g a t be r a r ti b a g i p e n u
lis . U n t u k i tu p a d a k e s e m p a ta n i n i d e n g a n s e g a l a k e r e n d a h
a n h a ti, p e n u l is me n y a m p a i k a n u c a p a n t e r im a k a s ih k e p a d a
P r o f . D r . d r . H M S y a m s u lh a d i, S p K J ( K ) se la k u p e m b i m b in g
u ta m a d a n D r .d r . M u c h s i n D o e w e s , M A RS s e la k u p e m b i m b i
n g pe n d a m p i n g , d i m a n a b e li a u b e r d u a t e l a h m e lu a n g k a n w
a k tu d a n p e r h a tia n n y a d e n g a n pe n u h k e s a b a r a n m e m b i m b in g
d a n m e n g a r a h k a n p e n u lis d a l a m m e n y e l e s a i k a n te s is in i.
Di s a m p in g it u , p e n u lis m e n g u c a p k a n t e r i m a k a s i h y a n g t u l u s k
epada:
1.
Re k to r , D i r e k tu r P r o g r a m P a s c a s a r ja n a d a n K e t u a P r o g r
a m S tu d i M a g iste r
Ke d o k te r a n K e lu a r g a U n iv e r s i ta s S e b e la s M a r e t , y a n g te l a h
memberi kesempatan

ke p a d a p e n u lis u n tu k m e n e m p u h p e n d id ik a n p a s c a s a r ja n a ( S - 2 )
.
2.
Se g e n a p d o s e n P r o g r a m M a g iste r K e d o k te r a n K e l u a r g a
P a s c a s a r j a n a U n iv e r s ita s
Se b e l a s M a r e t y a n g t e la h b a n y a k m e m b e k a l i ilm u p e n g e t a h u
a n y a n g tia d a t e r n i la i

da n s a n g a t b e r a r ti b a g i p e n u l is. S e m o g a p e n u l is b i s a
m e n g a m a l k a n i lm u t e r s e b u t de m i k e m a j u a n d u n ia k e s e h
a ta n .
3.
Sta f P u s k e s m a s S a m b u n g m a c a n I y a n g tu r u t m e m b e r i k a n
dukungan dan
pe n g e r tia n n y a s e la m a p e n u li s m e n e m p u h p e n d id i k a n .
Ta k lu p a p u la u c a p a n te r im a k a s ih k e p a d a s u a m i, A li S y a i k u l
H u d a d a n a n a k - a n a k te r c in ta , F a h m i H a id a r A li d a n T s a m a r
a A li Z a h r a y a n g te la h m e n ja d i in s p i r a s i p e n u l is da la m m e n j
a l a n i h i d u p . T e r i m a k a s ih a ta s s e m u a d o r o n g a n , s e m a n g a t, d o
a d a n p e n g o r b a n a n wa k tu y a n g te la h k a lia n b e r ik a n s e la m a p e n
u li s m e n j a l a n i p e n d id i k a n .
Se b a g a i b u a h k a r y a m a n u s ia , tu li s a n in i ta k l u p u t d a r i s e g a la
k e k u r a n g a n . O le h

ka r e n a i tu p e n u lis b e r h a r a p a d a n y a m a s u k a n y a n g m e m b a n

g u n d e m i p e r b a i k a n k a r y a in i. Su r a k a r ta ,

Pebruari 2008

Pe n u li s

vi

DA F T A R I S I

HA L A M A N J U D U L ............................................................................................ i
HA L A M A N P E N G E S A H A N .............................................................................. ii
HA L A M A N P E RN Y A T A A N .............................................................................

iv

KA T A P E N G A N T A R.........................................................................................

DA F T A R I S I ........................................................................................................ v ii
DA F T A R T A BE L ................................................................................................

DA F T A R G A M BA R............................................................................................ x i
DA F T A R L A M P I R A N ........................................................................................ x ii
ABST R A K ........................................................................................................... x iii
AB S T R A CT
........................................................................................................... x iv
BA B I
PE N D A H U L U A
N ........................................................................ 1
A. La t a r Be la k a n g M a s a l a
h ......................................................... 1
B. Pe r u m u s a n M a s a la
h ................................................................ 4
C. Tu ju a n P e n e liti a
n .................................................................... 5
D. Ma n f a a t P e n e l itia
n .................................................................. 5
BA B I I
LA N D A S A N T E O R
I .................................................................... 7
A. Ti n j a u a n P u s ta k
a ..................................................................... 7
1. Pe n g e t a h u a n ...................................................................
7
2. Sik a p .............................................................................. 9
3. Pe r ila k u .......................................................................... 1
1
vii

4.
6

Air S u s u I b u ( A S I ) E k s k l u s if ......................................... 1

5.

Ma n f a a t P e m b e r i a n A S I ............................................. 1 7

6.
Pr o g r a m P e n i n g k a t a n P e n g g u n a a n A S I
. 19
B. Pe n e lit ia n Y a n g R e l e v a n
. 19
C.
22
D.
BA B I I I

Ke r a n g k a Be r p i k ir ..

Hip o te s is ............................................................................. 2 4
ME T O D O L O G I P E N E L I T I A N ............................................... 2 5
A.

Je n is P e n e lit ia n ................................................................... 2 5

B.

Lo k a s i P e n e li tia n ................................................................ 2 5

C.

Po p u la s i P e n e li tia n ................................................................. 2 5

D.

Po p u la s i S a m p e l .................................................................. 2 5

E.
26

De s a in d a n U k u r a n S a m p e l..................................................

F.

Ke r a n g k a P e n e lit ia n ............................................................ 2 6

G.

Va r ia b e l P e n e li tia n .............................................................. 2 7

H.
a

De f in isi O p e r a s i o n a l P e n e li tia n , A l a t U k u r d a n S k a l
Pe n g u k u r a n .............................................................................. 2 7

I.
30

Te s V a l id ita s d a n Re lia b i li ta s ..............................................

J.
31

Te h n ik P e n g u m p u l a n D a t a ..................................................

K.

An a lis isD a ta ........................................................................ 3 1

L.

Ja d u a l P e n e l itia n .................................................................. 3 2

vi ii

BA B I V

BA B V

DA

HA S I L D A N P E M BA H A S A N
................................................. 3 3
A. Ha s il T e s V a li d i ta s d a n R e lia b ilit a s
...................................... 3 2
B. De s k r ip s i K a r a k te r isti k R e s p o n d e
n ......................................... 3 7
C. Uji Biv a r ia t...............................................................................
42
D. Ha s il P e n g u ji a n H ip o te s i
s ....................................................... 4 6
E. Pe m b a h a s a
n ........................................................................... 4 8
KE S I M P U L A N D A N S A R A
N .................................................... 5 6
A. Ke s im p u l a n ....................................................................... 5
6
B. Sa r a n ................................................................................. 5 6
T

A .......................................................................................... 5 8 LA M P I RA N

ix

DA F T A R T A BE L

1. Ha s il T e s K o n s iste n s i- I n t e r n a l d a n Te s t R e t e s t R e l ia b il ity
e s io n e r

Ku

Va r ia b e l P e n g e t a h u a n ............................................................................... 3 4
2. Ha s il T e s K o n s iste n s i- I n t e r n a l d a n Te s t R e t e s t R e l ia b il ity
e s io n e r

Ku

Va r ia b e l S i k a p .......................................................................................... 3 5
3. Ha s il
Te s t R e te s t R e lia b ilit y K a r a k te r i s tik d a n P e r i l a k u Re s p o
n d e n ........ 3 6
4. Dist r ib u s i Re s p o n d e n B e r d a s a r k a n K a r a k te r ist i k U m u r d a n P e n d
apatan 37
5. Dist r ib u s i F r e k u e n s i T in g k a t P e n d i d i k a n Re s p o n d e
n ............................... 3 8
6. Dist r ib u s i F r e k u e n s i K a r a k t e r i s tik P e n o lo n g P e r s a lin a
n ........................... 3 8
7. Dist r ib u s i Re s p o n d e n B e r d a s a r k a n P e k e r j a a n ...........................................
39
8. Dist r ib u s i R e s p o n d e n B e r d a s a r k a n A d a n y a D u k u n g a n K e lu a r g
a ............. 4 0
9. Dist r ib u s i Re s p o n d e n B e r d a s a r k a n A d a n y a D u k u n g a n P e n o l o n g
Pe r s a l in a n ................................................................................................... 4 1
10 . D ist r ib u s i F r e k u e n s i P e n g e ta h u a n I b u .......................................................
42
11 .

D ist r ib u s i

F r e k u e n s i S i k a p

u .................................................................. 4 2 12 .

I b

T a b u la s i S ila n g P e

n g e t a h u a n I b u d e n g a n P e r i la k u P e m b e r ia n A S I
Ek s k lu s if .................................................................................................... 4 3
13 . T a b u la s i S ila n g S i k a p I b u d e n g a n P e r ila k u P e m b e r ia n A S I E k s k
lu s i f ...... 4 5
14 .

H a s il A n a l isis R e g r e s i L o g i s tik I ............................................................... 4 7

15 .

H a s il A n a l isis R e g r e s i L o g i s tik I I .............................................................. 4 7

DA F T A R G A M BA R

1. Hu b u n g a n S ti m u la s i d a n S ik a p ................................................................. 1 0
2. Fa k to r - F a k t o r y a n g M e m p e n g a r u h i P e r i la k u ............................................
13
3. Hu b u n g a n a n ta r a P e n g e t a h u a n , S i k a p d a n P e r i la k
u ................................. 1 5
4. Ke r a n g k a Be r p i k ir .................................................................................... 2 3
5. Ke r a n g k a P e n e lit ia n .................................................................................. 2 6
6. Dist r ib u s i Re s p o n d e n B e r d a s a r k a n A d a n y a D u k u n g a n K e lu a r g
a ............ 4 0
7. Dist r ib u s i Re s p o n d e n B e r d a s a r k a n A d a n y a D u k u n g a n P e n o l o n g
Pe r s a l in a n .................................................................................................. 4 1
8. Hu b u n g a n a n ta r a P e n g e t a h u a n d a n P e r ila k u P e m b e r ia n A S I
Ek s k lu s if .................................................................................................. 4 4
9. Hu b u n g a n a n ta r a S ik a p d a n P e r i la k u P e m b e r ia n A S I E k s k lu s
if .............. 4 5

xi

DA F T A R L A M P I RA N

1.

Ku e s io n e r U ji C o b a

2.

Ku e s io n e r P e n e l itia n

3.

Iji n - ijin P e n e li tia n

4.

Ou tp u t

S P S S T e s V a lid ita s d a n Re li a b il ita s

5.

Ou tp u t

S P S S F r e k u e n s i V a r ia b e l

6.

Ou tp u t

SPSS

Cr o s s T a b

7.

Ou tp u t

SPSS

Lo g i s t ic R e g r e s s io n

xii

AB S T R A K
Iin D w i Y u li a r t i, S 5 2 0 9 0 6 0 0 7 . 2 0 0 8 .
Hu b u n g a n P e n g e ta h u a n
d a n S ik a p I b u d e n g a n
Pe r i la k u P e m b e r ia n A S I E k s k lu s if
. T e s is: P r o g r a m S t u d i K e d o
kteran Keluarga, Program
Pa s c a s a r ja n a U n iv e r s i ta s S e b e l a s M a r e t.
Pr o m o s i m e n y u s u i m e r u p a k a n s a la h s a tu in te r v e n s i u n t u k
m e n u r u n k a n a n g k a ke m a t ia n d a n m e n in g k a tk a n p e r k e m b a n
g a n b a y i s e c a r a k e s e lu r u h a n . B a y i y a n g t id a k me n d a p a t k a n
A S I e k s k lu s if 6 b u la n b e r e s i k o te r k e n a in f e k s i d a n m a ln u tr
isi . P a d a ke n y a ta a n n y a , p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if 6 b u la n m a s
ih r e n d a h . P a d a t a h u n 2 0 0 6 , p r e v a le n s i pe m b e r ia n A S I e k s k l
u s i f d i K a b u p a te n S r a g e n r e la ti f r e n d a h ( 5 0 .3 6 %) , te r u ta m a
d i Pu s k e s m a s S a m b u n g m a c a n I ( 1 6 .3 6 %) .
Pe n e lit ia n in i b e r t u j u a n u n tu k m e n g e t a h u i h u b u n g a n a n ta r a
p e n g e t a h u a n d a n s i k a p ib u d e n g a n p e r i la k u p e m b e r i a n A S I
e k s k lu s i f
Je n is p e n e li tia n y a n g d i g u n a k a n a d a l a h s u r v e i a n a l itik d e n g a
n menggunakan
pe n d e k a ta n
cr o s s s e c tio n a l . D a ta d i k u m p u l k a n d e n g a n w a w a n c a
r a . K u e s io n e r d i g u n a k a n
un t u k m e n g e v a lu a s i p e n g e t a h u a n d a n s i k a p i b u . Re s p o n d e
n a d a la h ib u y a n g m e m ilik i b a y i um u r 6 1 2 b u la n d i P u s k e
s m a s S a m b u n g m a c a n I , K a b u p a te n S r a g e n . V a r ia b e l - v a r ia b
el
did e s k r i p s i k a n d a la m d i s t r ib u s i f r e k u e n s i u n t u k d a t a k a t a g o r i k a
l dan
me a n d a n s ta n d a r
de v i a s i u n tu k d a ta k o n t in u . Ch i S q u a r e
d a n T- T e s t
digunak
a n u n t u k m e n g e t a h u i d istr ib u s i
pe r ila k u p e m b e r ia n A S I e k s k l u s i f u n t u k m a s in g - m a s in g v a
r ia b e l b e b a s d a n a n a l isis r e g r e s i lo g istik b i n e r d i g u n a k a n u n
t u k m e n g e v a lu a s i f a k to r - f a k to r y a n g b e r p e n g a r u h te r h a d a
p pe m b e r ia n A S I e k s k l u s if .
Se t e la h d a t a d ia n a l isis , d a r i 1 2 0 i b u y a n g d iw a w a n c a r a i 5 7
% m e m b e r i k a n A S I ek s k lu s if . P e r ila k u m e n y u s u i e k s k l u s i f
t id a k d i p e n g a r u h i s e c a r a b e r m a k n a o le h pe n g e ta h u a n ib u
( p = 0 .1 1 , O R= 1 .8 1 CI 9 5 %: 0 .8 8 - 3 .7 4 ) . S i k a p ib u s e c a r a b e r
m a k n a me n in g k a t k a n p e r il a k u A S I e k s k lu s if ( p = 0 .0 0 6 , O R=
2 .8 1 , CI 9 5 %: 1 .3 4 - 5 .9 1 ) F a k to r pe r a n c u y a n g m e m p e n g a r u h
i p e r ila k u m e n y u s u i e k s k lu s i f a d a l h d u k u n g a n k e lu a r g a (p =
0 .0 0 0 , O R= 1 2 , CI 9 5 %:4 .9 0 - 2 9 .3 7 ) d a n d u k u n g a n p e n o lo n g
p e r s a li n a n ( p = 0 .0 2 6 , OR= 2 .5 7 , CI 9 5 %:1 .1 2 - 5 .9 1 ) .
Ke s im p u l a n , p e n e l iti m e n g a n ju r k a n a k a n p e n ti n g n y a m e m p e
r h a tik a n f a k t o r - f a k to r ya n g m e m p e n g a r u h i p e m b e r i a n A S I

e k s k l u s if d a l a m p e r e n c a n a a n p r o g r a m k e s e h a ta n ko m u n ita s
s e p e r ti p e n g a r u h k e lu a r g a d a n p e n o lo n g p e r s a li n a n d a n p
e n e r a p a n k e b i ja k a n se p u lu h la n g k a h P r o g r a m P e n in g k a t a n P
e n g g u n a a n A S I te r u ta m a A S I e k s k lu s if

Ka ta k u n c i: p e n g e t a h u a n , s ik a p , m e n y u s u i e k s k l u s i f

xi ii

AB S T R A CT
Iin D w i Y u lia r t i, S 5 2 0 9 0 6 0 0 7 . 2 0 0 8 .
Th e Co r r e l a tio n b e t we e n K n o
wle d g e a n d A t titu d e o f
Mo th e r wit h P r a c tic e o f E x c l u s iv e B r e a s tfe e d i n g
. T h e s is. S tu d y
o f F a m il y H e a lth c a r e ,
Po s t g r a d u a t e P r o g r a m , S e b e la s M a r e t U n iv e r s it y .
Th e p r o m o tio n o f b r e a s t f e e d i n g is o n e o f e s s e n ti a l i n t e r v e
n tio n s f o r r e d u c t io n o f in f a n t m o r ta lit y a n d i m p r o v in g i n f a
n t d e v e lo p m e n t w o r l d w i d e . I n f a n ts w h o d o n o t o b ta in six m o
n th s e x c lu s iv e b r e a s tf e e d i n g a r e r i s k o f i n f e c t io n a n d m a
ln u tr itio n . I n f a c t, th e pr a c tic e o f s ix m o n th s e x c lu s iv e b r e a s t f
e e d in g is s till p o o r . I n 2 0 0 6 , p r e v a le n c e o f e x c l u s iv e br e a s t f e e
d in g w a s in K a b u p a t e n S r a g e n r e la tiv e l y lo w ( 5 0 .3 6 %) , e s p
e c i a l l y in P u s k e s m a s Sa m b u n g m a c a n I ( 1 6 .3 6 %) .
Th is s tu d y w a s a i m e d to f in d o u t th e c o r r e l a t io n b e tw e e n k n o
w le d g e a n d a t tit u d e o f mo th e r w ith p r a c tic e o f e x c lu s iv e b r e a s
tf e e d in g .
Th is r e s e a r c h w a s a n a l y t ic s tu d y w h ic h u s e d a c r o s s s e c ti o
n a l d e s i g n . T h e s a m p le wa s ta k e n u s i n g s im p l e r a n d o m i z e s a
m p lin g . T h e d a ta w a s c o lle c te d b y u s i n g te c h n i q u e s o f in te r v ie
w . A q u e s ti o n n a i r e th a t e v a l u a te d k n o w l e d g e a n d a tt itu d e o
f m o th e r w a s u s e d . T h e re s p o n d e n ts w e r e m o th e r s w h o h a v e
i n f a n ts a g e d 6 1 2 m o n th s in P u s k e s m a s Sa m b u n g m a c a n
I , K a b u p a te n S r a g e n . V a r i a b le s w e r e d e s c r i b e d u s in g f r e q
u e n c y distr i b u tio n f o r c a t a g o r i c a l v a r ia b le s a n d m e a n a n d s
t a n d a r t d e v ia tio n f o r c o n tin u o u s va r ia b l e s . T h e d ist r ib u t io n
o f e x c lu s iv e b r e a s tf e e d in g p r a c t ic e s b y in d e p e n d e n t v a r ia b
le s wa s te s te d u s in g th e Ch i s q u a r e a n d T t e s t , a n d b in a r y lo
g istic r e g r e s s io n a n a l y z e w a s u s e d to e v a lu a t e th e d o m in a n t f
a c to r s a f f e c tin g e x c l u s i v e b r e a s tf e e d i n g .
Ha v in g a n a li s e d th e d a ta , o f th e 1 2 0 in te r v ie w e d m o th e r , 5 7
% w e r e e x c l u s iv e br e a s t f e e d e r s . P r a c tic e o f e x c l u s i v e b r e a
s tf e e d i n g w a s n o t s i g n if ic a n tl y a f f e c t e d b y mo th e r s k n o w l
e d g e ( p = 0 .1 0 8 , O R = 1 .8 1 CI 9 5 %: 0 .8 8 - 3 .7 4 ) . A t titu d e s m o th
e r w a s si g n if ic a n tl y in c r e a s e d p r a c ti c e o f e x c lu s iv e b r e a s tf
e e d in g ( p = 0 .0 0 6 , O R = 2 .8 1 , CI 9 5 %: 1.3 4 - 5 .9 1 ) . T h e c o n f o u n
d in g f a c to r s th a t in f lu e n c e d p r a c tic e o f e x c lu s iv e b r e a s tf e e
d i n g we r e f a m il y s u p p o r t ( p = 0 .0 0 0 , O R= 1 2 , CI 9 5 %: 4 .9 0 - 2
9 .3 7 ) a n d m i d w i f e s u p p o r t (p = 0 .0 2 6 , O R= 2 .5 7 , CI 9 5 %: 1 .1 2 5 .9 1 ) .
As a c o n c lu s io n , r e s e a r c h e r s u g g e s te d th e im p o r ta n c e o f ta
k i n g in to a c c o u n t th e co n f o u n d in g f a c to r in f lu e n c e o f e x c l u
s iv e b r e a s tf e e d in g in p la n n in g c o m m u n it y h e a lth pr o g r a m s
e .g . f a m il y a n d m i d w i f e in f lu e n c e a n d s tr e n g th e n in g i m p l e m e
n ta tio n s te n s te p s to su c c e s f u ll b r e a s tf e e d in g , e s p e c ia ll y e x c lu s
iv e b r e a s t f e e d in g .

Ke y w o r d : k n o w le d g e , a t ti tu d e , e x c lu s iv e b r e a s t f e e d in g

xi v

xv

BA B I
PEN D A H U LU A N

A. La t a r B e l a k a n g M a s a la h

Da la m r a n g k a m e w u ju d k a n v i s i D e p a r te m e n K e s e h a t a n ( D e p
k e s ) m e n u ju I n d o n e s ia Se h a t 2 0 1 0 , s e g a l a a s p e k k e h id u p a n
m a n u s ia I n d o n e s ia y a n g b e r p e n g a r u h te r h a d a p ke s e h a ta n p
e r l u m e n d a p a t p e r h a t ia n , d i a n t a r a n y a m e n g e n a i k e s e h a t a n
ib u d a n a n a k . S a la h sa tu u p a y a p r o g r a m k e s e h a ta n ib u d a n a n
a k a d a la h p e m b e r i a n A ir S u s u I b u ( A S I ) e k s k lu s if pa d a b a y i s
a m p a i u s ia e n a m b u la n .
Me n u r u t la p o r a n W H O t a h u n 2 0 0 0 , l e b ih k u r a n g 1 ,5 j u ta a n
a k m e n in g g a l k a r e n a pe m b e r ia n m a k a n a n y a n g ti d a k b e n a r .
K u r a n g d a r i 1 5 % b a y i d i s e lu r u h d u n ia d ib e r i A S I ek s k lu s if
s e l a m a 4 b u la n d a n s e r in g k a li p e m b e r i a n m a k a n a n p e n d a m
p in g A S I tid a k s e s u a i da n t id a k a m a n . H a m p i r 9 0 % k e m a t ia n
a n a k b a li ta te r ja d i d i n e g a r a b e r k e m b a n g d a n 4 0 % le b ih k e
m a ti a n d ise b a b k a n o le h d ia r e d a n i n f e k s i s a lu r a n p e r n a p a s
a n a k u t, p e n y a k it y a n g da p a t d i c e g a h d e n g a n A S I e k s k l u s i f
(An o n i m , 2 0 0 4 ) .
Air s u s u i b u s u d a h te r b u k t i s a n g a t b e r m a n f a a t t a p i p a d a k
e n y a t a a n n y a c a k u p a n pe m b e r ia n A S I e k s k lu s i f s a m p a i s a a t
in i m a s i h r e n d a h . H a s i l S u r v e y K e s e h a t a n d a n De m o g r a f i I

n d o n e s ia ( S K D I ) ta h u n 1 9 9 1 m e n e r a n g k a n b a h w a p r a k t e k
p e m b e r ia n A S I ek s k lu s if d i I n d o n e s ia m a s i h r e n d a h , y a itu b
a r u m e n c a p a i 5 3 ,7 % d a n h a s il S K D I ta h u n
19 9 4 tu r u n m e n ja d i 4 7 ,3 % s e d a n g k a n S K D I t a h u n 1 9 9 7 c a k u p a n
A S I e k s k lu s if d ila p o r k a n

se b e s a r 5 2 % . S K D I t a h u n 2 0 0 2 - 2 0 0 3 d i d a p a t k a n d a ta ju m la h

p e m b e r ia n A S I e k s k l u s if p a d a 1

ba y i d i b a w a h u s ia 2 b u l a n h a n y a m e n c a k u p 6 4 % d a r i to ta l
b a y i y a n g a d a . P e r s e n ta s e te r s e b u t m e n u r u n s e ir in g d e n g a n
b e r t a m b a h n y a u s i a b a y i y a k n i 4 6 % p a d a b a y i u s i a 2 - 3 bu l
a n d a n 1 4 % p a d a b a y i u s ia 4 - 5 b u l a n . S e ir in g m e n u r u n n y a c a k
u p a n A S I e k s k lu s if s e c a r a oto m a t is p e m a k a ia n s u s u f o r m u la
m e n i n g k a t 3 k a l i li p a t a n ta r a ta h u n 1 9 9 7 - 2 0 0 2 ( A n o n i m , 20
0 5 ) . D a t a d a r i D in a s K e s e h a ta n K a b u p a te n S r a g e n m e n u n ju
k k a n p e m b e r ia n A S I ek s k lu s if s e b e s a r 6 0 ,4 % p a d a ta h u n 2 0 0
4 , 4 8 ,2 4 % ta h u n 2 0 0 5 d a n 5 0 ,3 6 % p a d a ta h u n 2 0 0 6 se d a n g k a n
d i P u s k e s m a s S a m b u n g m a c a n I h a n y a s e b e s a r 8 ,1 % p a d a
ta h u n 2 0 0 4 , 9 ,9 1 % pa d a t a h u n 2 0 0 5 d a n 1 6 ,3 6 % p a d a ta h u n
2 0 0 6 . A n g k a p e n c a p a ia n ju m l a h b a y i y a n g d ib e r i AS I e k s k l u
s if in i m a s ih j a u h d a r i t a r g e t n a s io n a l y a i tu 8 0 % ( D in k e s , 2 0 0 6 )
.
Ma s ih r e n d a h n y a c a k u p a n p e m b e r i a n A S I e k s k l u s i f d ise b a
b k a n o l e h b e b e r a p a fa k to r , a n t a r a l a in : a ) . A S I y a n g k u r a n g ;
b ) . Ba y i y a n g r e w e l/c e n g e n g ; c ) . I b u y a n g b e k e r ja ;
d.

. K e p e r c a y a a n m a s y a r a k a t y a n g t id a k m e n d u k u n g ; e ) . P

e n g e ta h u a n te n t a n g A S I y a n g ku r a n g ; f ) . I b u s a k i t/ti d a k b isa
m e n y u s u i s e r ta g ) . G e n c a r n y a p r o m o s i s u s u f o r m u l a ( D e p k e s
RI , 1 9 9 6 ; N u r d ia ti , 1 9 9 7 ; S o e n a r t o , 1 9 9 9 ) . F a k t o r s o s ia l e k
o n o m i ju g a m e r u p a k a n s a la h sa tu f a k to r r e s ik o k e t id a k b e r h a
s il a n p e m b e r i a n A S I e k s k lu s if ( L u d v i g s s o n , 2 0 0 5 ) .

Be b e r a p a p e n e li tia n m e n d a p a t k a n b a h w a s e b a g i a n b e s a r h
a m b a ta n u n t u k m e n y u s u i ad a l a h k u r a n g n y a p e n g e t a h u a n d
a n i n f o r m a s i y a n g tid a k b e n a r a t a u t id a k k o n s iste n . Pe n e lit ia
n t e r h a d a p 1 2 4 w a n i ta V ie tn a m y a n g tin g g a l d i A u s t r a l ia m
e n y a t a k a n f a k to r y a n g pa lin g p e n t in g u n tu k m e n y u s u i a d a la
h s i k a p y a n g p o s itif d a r i ib u d a n t e n a g a k e s e h a ta n
(Ro s s it a d a n Y a m , 2 0 0 0 ) , s e m e n t a r a p e n e l itia n c r o s s s e c ti o n a l d i
T i k r i t, I r a k m e m b e r i k a n

ha s il s e b a g i a n b e s a r r e s p o n d e n p e r c a y a b a h w a A S I m e r u p

akan makanan terbaik bagi bayi 2

ta p i h a n y a 4 5 % y a n g b e r s i k a p p o s itif t e r h a d a p p e m b e r ia n
A S I d a n h a n y a 2 8 ,9 % y a n g me m b e r i k a n A S I e k s k l u s if .
Pe r ila k u m e n y u s u i b e r k a ita n d e n g a n p e n g e t a h u a n y a n g k u r
a n g , k e p e r c a y a a n a ta u pe r s e p s i d a n s i k a p y a n g s a la h d a r i
ib u m e n g e n a i A S I ( N a g ib , 1 9 9 8 ) . D u k u n g a n s u a m i , ke lu a r g a
, t e n a g a k e s e h a ta n d a n m a s y a r a k a t s a n g a t d ip e r lu k a n a g a r
ib u d a p a t m e n y u s u i se c a r a e k s k l u s i f . I b u s e b a g a i b a g i a n d
a la m k e lu a r g a

m e m e g a n g p e r a n a n s a n g a t p e n ti n g da la m u p

a y a in i.
Up a y a y a n g te la h d i la k u k a n ja ja r a n te n a g a k e s e h a t a n u tn u k
m e n i n g k a t k a n pe n g e ta h u a n a d a la h m e la k u k a n p e n d id i k a n k
e s e h a ta n a ta u p e n y u lu h a n t e r h a d a p i b u s e la m a ha m il d a n s e
te la h b e r s a l in m a u p u n m a s y a r a k a t . P e m b e r d a y a a n m a s y a r a
k a t d il a k u k a n de n g a n : ( 1 ) m e l a k s a n a k a n p r o m o s i k e s e h a t a
n k e p a d a s a s a r a n l a n g s u n g ; ( 2 ) p e m b in a a n su a s a n a a g a r p
a r a to k o h m a s y a r a k a t m e m b e r i k a n o p i n i u m u m a g a r m a s y a
r a k a t m e l a k u k a n pe r ila k u p o s it if d a n ( 3 ) a d v o k a s i k e s e h a ta n (
Dachroni,1996).
Stim u li y a n g d ite r i m a m e la lu i p e n d id i k a n k e s e h a ta n d a n a d a
n y a k e b i ja k a n pe m e r i n t a h y a n g m e n d u k u n g t e r ja d in y a p e r
u b a h a n p e r i la k u in i m e r u p a k a n p r o s e s u n t u k me n in g k a t k a n
p e n g e ta h u a n . P e n g e t a h u a n m e n i m b u lk a n r e s p o n b a tin d a l a
m b e n tu k s i k a p . Sik a p a k a n m e n i m b u l k a n r e s p o n le b ih ja u h

la g i y a itu b e r u p a t in d a k a n te r h a d a p s tim u lu s ta d i ( N o to a t m o
d j o , 1 9 9 7 ) . P e r u b a h a n s i k a p a k a n te r g a n tu n g p a d a s e j a u h
m a n a k o m u n ik a s i it u d i p e r h a tik a n , d ip a h a m i d a n d it e r im a . P
e n g a r u h o r a n g l a i n y a n g d ia n g g a p p e n ti n g
me r u p a k a n s a l a h s a tu k o m p o n e n y a n g d a p a t m e m p e n g a r u h i s ik a
p ( H o v l a n d cit
Mu c h l a s ,
19 9 8 ) . P e m b e n tu k a n s i k a p ju g a d i p e n g a r u h i o le h p e n g a la m a n p r i
b a d i, k e b u d a y a a n , o r a n g

la in y a n g d ia n g g a p p e n ti n g , m e d ia m a s s a , i n s ti tu s i a ta u le m b a
g a te r te n tu s e r ta f a k to r e m o s i da la m d ir i in d iv id u y a n g b e r s a n g
k u ta n ( A z w a r , 2 0 0 3 ) .
Wa l a u p u n p e n d i d i k a n k e s e h a ta n te r h a d a p ib u te la h d ila k u k
a n d a la m p r o g r a m pr o m o s i k e s e h a t a n n a m u n p e r il a k u p e m b
e r ia n A S I e k s k l u s i f te r n y a t a m a s ih r e n d a h . Be r d a s a r k a n l a
t a r b e la k a n g te r s e b u t , p e n e liti a n in i d ila k u k a n u n tu k m e lih a
t h u b u n g a n an ta r a p e n g e ta h u a n d a n s ik a p ib u d e n g a n p e r il a k u
p e m b e r ia n A S I e k s k l u s if

B.

P e r u m u s a n M a s a la h

Be r d a s a r k a n la ta r b e la k a n g t e r s e b u t m a k a d a p a t d ir u m u s k a
n m a s a la h s e b a g a i be r ik u t :
1. A d a k a h h u b u n g a n a n ta r a p e n g e t a h u a n ib u d e n g a n p e r il a k u p e m
b e r ia n A S I e k s k l u s if ?
2.
A d a k a h h u b u n g a n a n t a r a s i k a p ib u d e n g a n p e r i la k u p e m b e r i a n
A S I e k s k lu s i f ?
3.

A d a k a h h u b u n g a n a n t a r a p e n g e ta h u a n d a n s i k a p i b

u d e n g a n p e r ila k u p e m b e r i a n AS I e k s k lu s if ?
C.

Tu j u a n P e n e li t ia n

Ad a p u n tu ju a n y a n g d a p a t d ih a r a p k a n d a n d ip e r o l e h d a r i p
e n e lit ia n in i a d a l a h : Tu ju a n u m u m :
Un tu k m e n g e t a h u i h u b u n g a n a n ta r a p e n g e t a h u a n ( f a k t o r k o g n i tif )
d a n s i k a p ( f a k t o r a f e k ti f )
ib u d a la m p e m b e n tu k a n p e r ila k u p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if

sehing

g a d a p a t d iu p a y a k a n

ad a n y a p e n d id ik a n k e s e h a ta n y a n g l e b ih e f e k tif d a la m m e n in g

k a t k a n p e r i la k u y a n g p o s iti f 4

Tu ju a n k h u s u s :
1.

U n tu k m e n g e t a h u i h u b u n g a n p e n g e ta h u a n ib u d e n

g a n p e r il a k u p e m b e r i a n A S I ek s k lu s i f
2.
U n tu k m e n g e t a h u i h u b u n g a n s i k a p ib u d e n g a n p e r ila k u p e m b e r
ia n A S I e k s k lu s if
3.

U n tu k m e n g e t a h u i h u b u n g a n a n t a r a p e n g e t a h u a n

d a n s ik a p ib u d e n g a n p e r ila k u pe m b e r i a n A S I e k s k lu s if
D.M a n f a a t P e n e lit i a n
Ma n f a a t y a n g d a p a t d ip e r o l e h d a r i p e n e liti a n in i a d a l a h :
1.

M a n f a a t P r a k tis
a. U n tu k p e n g e lo la p r o g r a m K I A d i p u s k e s m a s
Pe n e liti a n i n i d a p a t m e n a m b a h w a w a s a n te n t a n g h u b u n g a n
a n ta r a p e n g e t a h u a n da n s ik a p ib u d e n g a n p e r ila k u p e m b
e r ia n A S I e k s k lu s if s e h in g g a d a p a t d i ja d i k a n se b a g a i b a
h a n r u j u k a n r e f e r e n s i d a l a m m e la k u k a n u p a y a p r o m o ti
f - p r e v e n tif b id a n g ke s e h a ta n k h u s u s n y a d a l a m m e n u r u n
k a n a n g k a k e s a k ita n d a n k e m a tia n b a y i d a n an a k .
b. U n t u k D in a s K e s e h a ta n K a b u p a t e n
Me r u p a k a n b a h a n m a s u k a n d a la m r a n g k a p e n y u s u n a n
d a n p e n g a m b i la n k e b i ja k a n pr o m o s i k e s e h a ta n y a n g
r k a ita n d e n g a n

be

p e m b e r i a n A S I e k s k lu s if s e b a g a i s a la h

sa tu u p a y a u n t u k m e n u r u n k a n a n g k a k e s a k i ta n d a n a n g k a
k e m a t ia n b a y i d a n a n a k

2.

M a n f a a t T e o r iti s
Se b a g a i b a h a n k a jia n d a la m p e n g e m b a n g a n p r o g r a m k e s e h a ta n b a y
i dan anak dari

BA B I I
LA N D A S A N TE O R I
A.
1.

Tin j a u a n P u s t a k a

Pe ng e t a hu a n

Pe n g e t a h u a n d i d e f i n isi k a n s e b a g a i p e n g e n a la n te r h a d a p k e
n y a t a a n , k e b e n a r a n , pr in s ip d a n k a id a h s u a t u o b je k . P e n g e t
a h u a n m e r u p a k a n h a s il s t i m u l a s i i n f o r m a s i y a n g dip e r h a ti
k a n d a n d ii n g a t. I n f o r m a s i d a p a t b e r a s a l d a r i b e r b a g a i b e n t u k
te r m a s u k p e n d id i k a n fo r m a l m a u p u n n o n f o r m a l, p e r c a k a p a
n h a r ia n , m e m b a c a , m e n d e n g a r r a d io , m e n o n t o n
te le v isi d a n d a r i p e n g a l a m a n h id u p la in n y a ( S i m o n - M o r t o n
l. , 1 9 9 5 ) . P e n g e ta h u a n
me r u p a k a n p r o s e s k o g n i ti f d a r i s e s e o r a n g a ta u i n d iv id u u
n tu k m e m b e r i k a n a r ti te r h a d a p li n g k u n g a n , s e h in g g a m a s in g
- m a s in g in d i v i d u a k a n m e m b e r i k a n a r t i s e n d i r i- s e n d ir i te r h
a d a p s ti m u l i y a n g d it e r i m a w a la u p u n s ti m u li itu s a m a ( W in a r d
i, 1 9 9 6 ) .
Pe n g e t a h u a n m e r u p a k a n f u n g s i d a n s ik a p . M e n u r u t f u n g s i
in i m a n u s ia m e m p u n y a i do r o n g a n d a s a r u n tu k i n g in ta h u , u
n tu k m e n c a r i p e n a la r a n d a n u n tu k m e n g o r g a n i s a s i k a n pe n
g a la m a n n y a . U n s u r - u n s u r p e n g a la m a n y a n g s e m u la t id a k k
o n s ist e n d e n g a n y a n g dik e ta h u i in d i v i d u a k a n d isu s u n , d ita ta
k e m b a li a ta u d iu b a h s e d e m ik i a n r u p a s e h in g g a te r c a p a i s u a
t u p e n g e t a h u a n y a n g k o n s iste n . P e n g e ta h u a n s e s e o r a n g t e r

et a

h a d a p s e s u a tu dip e r o l e h d a r i b e r b a g a i in f o r m a s i d a n b e r b a
g a i s u m b e r . P e n g e ta h u a n d i p e r o le h d a r i pe n d id ik a n y a n g d ir
e n c a n a k a n d a n te r s u s u n s e c a r a b a ik , m a u p u n in f o r m a s i y a
n g ti d a k
te r s u s u n s e c a r a b a i k . P e n d id ik a n y a n g d ir e n c a n a k a n d ip e r o l e h m
e la lu i p e la tih a n - p e la ti h a n

da n p e n d id i k a n - p e n d id ik a n f o r m a l, s e d a n g k a n in f o r m a s i y a

n g tid a k te r s u s u n s e c a r a b a ik 7

me la lu i m e m b a c a s u r a t k a b a r , m a ja la h , p e m b ic a r a a n s e h a r i- h
a r i d e n g a n t e m a n d a n ke lu a r g a , m e n d e n g a r k a n r a d i o , m e l ih
a t te le v isi d a n b e r d a s a r k a n p e n g a la m a n d i r i ( M a n t r a , 19 9 3 ) .
K u n c i u n tu k m e n g u ji p e n g e ta h u a n m e la lu i b e r b a g a i m a te r i
p e r ta n y a a n k e p a d a re s p o n d e n s e s u a i d e n g a n p e n g e ta h u a n y
a n g a k a n d ii k u ti d e n g a n p e r ta n y a a n - p e r ta n y a a n
te n ta n g b a g a i m a n a p e n g e t a h u a n , p e n e r a p a n n y a d a n a n a lis isn y a
( S i m o n - M o r to n
et a l. ,
19 9 5 ) .
Ti n g k a ta n p e n g e t a h u a n d i d a la m d o m a in k o g n i t if te r d a p a t 6
tin g k a ta n y a k n i: ( 1 )
ta h u (
kn o w ) a r t in y a s e b a g a i m e n g i n g a t s u a tu m a te r i y a n g te l a h
d i p e l a ja r i s e b e lu m n y a ,
te r m a s u k k e d a la m p e n g e t a h u a n ti n g k a t in i a d a la h m e n g in g a t k e
m b a li ( re c a ll
) te r h a d a p
su a tu s p e s if ik d a r i s e lu r u h b a h a n y a n g d ip e la ja r i a ta u r a n g s a
n g a n y a n g t e l a h d ite r i m a . O le h se b a b itu ta h u in i m e r u p a k a n
t in g k a t p e n g e t a h u a n y a n g p a lin g r e n d a h ; ( 2 ) m e m a h a m i
(
co m p r e h e n s i o n) d ia r t ik a n s e b a g a i s u a t u k e m a m p u a n u n tu k m e
n je l a s k a n s e c a r a b e n a r
te n ta n g o b je k y a n g d i k e ta h u i d a n d a p a t m e n g in te r p r e ta s i k a
n m a te r i t e r s e b u t s e c a r a b e n a r . Or a n g te l a h p a h a m t e r h a d a
p o b je k a ta u m a te r i y a n g h a r u s d a p a t d i je l a s k a n , m e n y e b u t
k a n co n t o h , m e n y i m p u lk a n , m e r a m a lk a n s e b a g a i m a n a t e r h a
d a p o b je k y a n g d ip e la ja r i; ( 3 )
ap lik a s i (
ap p li c a ti o n
) d ia r ti k a n s e b a g a i k e m a m p u a n u n tu k
m e n g g u n a k a n m a t e r i y a n g te la h

dip e la ja r i p a d a s itu a s i a ta u k o n d i s i
isis (
an a ly s is
) a d a la h s u a tu

re a l (s e b e n a r n y a ) ; ( 4 ) a n a l

ke m a m p u a n u n t u k m e n g g u n a k a n m a te r i a ta u s u a t u o b je k k
e d a l a m k o m p o n e n - k o m p o n e n te ta p i m a s ih d i d a la m s u a tu s
tr u k t u r o r g a n isa s i t e r s e b u t d a n m a s ih a d a k a it a n n y a s a tu s
ama
la in ; ( 5 ) s in te s is ( sy n t h e s is ) a d a l a h k e m a m p u a n u n t u k m e n y u s u n
formulasi baru dari
fo r m u l a s i y a n g t e la h a d a , m isa ln y a d a p a t m e n y u s u n , m e r e n c a n a k a
n , m e r in g k a s ,

me n y e s u a i k a n d a n s e b a g a in y a d e n g a n r u m u s a n - r u m u s a n y a n g te
l a h a d a ; ( 6 ) e v a lu a s i
(
ev a lu a ti o n), i n i b e r k a ita n d e n g a n k e m a m p u a n u n t u k m e la k u k a n
j u s t if ik a s i a ta u p e n ila ia n
te r h a d a p s u a t u m a te r i a ta u o b je k . P e n ila ia n in i b e r d a s a r k a n
s u a tu k r ite r i a y a n g d ite n tu k a n se n d ir i a ta u m e n g g u n a k a n k r it e
r ia y a n g te l a h a d a ( N o to a tm o d jo , 1 9 9 7 ) .

2.

Sikap
Pe n g e r tia n s i k a p d i d e f in isik a n s e b a g a i g a y a , p e r a s a a n d a n k
ecenderungan reaksi

ya n g b e r s i f a t e v a lu a tif t e r h a d a p o b je k y a n g d ih a d a p i ( S i m o n - M o r
to n
et a l. , 1 9 9 5 ) . S i k a p
se s e o r a n g a k a n d i c e r m i n k a n d a la m te n d e n s i p e r il a k u t e r h a
d a p s u a tu o b j e k d e n g a n a s u m s i ba h w a k e p e r c a y a a n d a n p e
r a s a a n b a n y a k m e m p e n g a r u h i p e r ila k u . K e c e n d e r u n g a n be r
p e r i la k u y a n g s e c a r a k o n s iste n s e la r a s d e n g a n k e p e r c a y a a n
d a n p e r a s a a n in i m e m b e n t u k sik a p s e s e o r a n g ( A z w a r , 1 9 9 7 ) .
Sik a p m e r u p a k a n b e n tu k e v a lu a s i a ta u r e a k s i p e r a s a a n . S i k a
p s e s e o r a n g te r h a d a p
su a tu o b j e k a d a la h p e r a s a a n m e n d u k u n g ( fa v o r a b le ) m a u p u n p e r
a s a a n ta k m e n d u k u n g
(
un fa v o r a b l e) p a d a o b j e k t e r s e b u t. T i m b u ln y a s i k a p d id a s a r i o le h
p r o s e s e v a l u a s i d a la m d ir i
in d iv id u y a n g m e m b e r i k a n k e s i m p u la n t e r h a d a p s tim u lu s d
a la m b e n tu k n ila i b a i k a ta u bu r u k , p o s iti f a ta u n e g a ti f , m e n y e
n a n g k a n a ta u t id a k m e n y e n a n g k a n ( A z w a r , 1 9 9 7 ) .

Dia g r a m d i b a w a h in i le b ih d a p a t m e n je la s k a n u r a ia n te r s e b u t ( N o
to a t m o d jo , 1 9 9 7 ) .

Stim u lu s

Pr o s e s
Sik a p

Re a k s i
Tin g k a h L a k u
(T e r b u k a )

Te r tu tu p

Ga m b a r 1 : H u b u n g a n S t i m u l a s i d a n S ik a p
Str u k t u r s i k a p t e r d ir i d a r i 3 ( ti g a ) k o m p o n e n y a n g s a l in g
b e r in te r a k s i y a itu ko m p o n e n k o g n itif , k o m p o n e n a f e k tif d a n
k o m p o n e n k o n a t if . K o m p o n e n k o g n itif m e lip u t i ke p e r c a y a a n
o r a n g m e n g e n a i y a n g b e r l a k u d a n y a n g b e n a r d a r i o b je k
s ik a p , k o m p o n e n af e k tif m e r u p a k a n e m o s io n a l s u b j e k ti f s e s
e o r a n g t e r h a d a p s u a tu s i k a p d a n k o m p o n e n ko n a tif m e li p u
ti k e c e n d e r u n g a n p e r ila k u y a n g a d a p a d a d ir i s e s e o r a n g b
e r k a ita n d e n g a n ob j e k s i k a p y a n g d ih a d a p in y a ( A z w a r , 1 9 9
7).
Pe m b e n tu k a n s i k a p ju g a d ip e n g a r u h i o l e h p e n g a la m a n p r ib
a d i, k e b u d a y a a n , o r a n g la in y a n g d ia n g g a p p e n ti n g , m e d ia m
a s s a , i n s ti tu s i a ta u le m b a g a te r te n tu s e r ta f a k to r e m o s i da la m d
ir i in d iv id u y a n g b e r s a n g k u t a n ( A z w a r , 2 0 0 3 ) . S i k a p b e l u m
m e r u p a k a n s u a tu ti n d a k a n a ta u a k tiv it a s , a k a n te ta p i m e r u p
a k a n p r e d isp o s isi ti n d a k a n a ta u p e r ila k u . S i k a p
me m p u n y a i 3 k o m p o n e n p o k o k , y a k n i: ( 1 ) k e p e r c a y a a n ( k e y a k in

an), ide dan konsep

te r h a d a p s u a tu o b je k ; ( 2 ) k e h id u p a n e m o s i o n a l a ta u e v a l u

a s i e m o s io n a l te r h a d a p s u a tu 10

ob j e k ; ( 3 ) k e c e n d e r u n g a n u n t u k b e r ti n d a k . K e t i g a k o m p o n
e n i n i s e c a r a b e r s a m a - s a m a me m b e n tu k s i k a p y a n g u t u h ( N
o to a tm o d j o , 1 9 9 7 ) .
Se p e r ti h a ln y a p e n g e t a h u a n , s ik a p in i t e r d i r i d a r i b e r b a g a i ti
n g k a t a n : ( 1 ) m e n e r im a
(
re c e i v in g) y a i tu s u b j e k m a u d a n m e m p e r h a ti k a n s tim u lu s y a n g
d i b e r ik a n o b j e k ; ( 2 )
me r e s p o n ( re s p o n d i n g
) y a itu m e m b e r i k a n ja w a b a n a p a b ila d
ita n y a s e r t a m e n g e r j a k a n d a n
me n y e l e s a i k a n t u g a s y a n g d i b e r i k a n ; ( 3 ) m e n g h a r g a i ( va lu in g
) y a it u m e n g a j a k o r a n g la in
un t u k m e n g e r ja k a n a ta u m e n d i s k u s i k a n te r h a d a p s u a tu m a s a l a h ;
( 4 ) b e r t a n g g u n g ja w a b
(
re s p o n s ib le) a r ti n y a b e r t a n g g u n g j a w a b a ta s s e g a l a s e s u a tu y a
n g t e la h d ip ilih n y a d a n i n i
me r u p a k a n t in g k a t s i k a p y a n g p a lin g tin g g i. P e n g u k u r a n s i
k a p d il a k u k a n s e c a r a l a n g s u n g da n tid a k l a n g s u n g . S e c a r a la
n g s u n g d a p a t d i ta n y a k a n b a g a i m a n a p e n d a p a t a ta u p e r n y a t a a
n re s p o n d e n t e r h a d a p s u a tu o b j e k . S e c a r a ti d a k la n g s u n g d a p
a t d ila k u k a n d e n g a n p e r n y a t a a n - pe r n y a ta a n h i p o te s is, k e m u d
ia n d i ta n y a k a n p e n d a p a t r e s p o n d e n ( N o t o a t m o d jo , 1 9 9 7 )

3.

P e r i la k u
Pe r ila k u a d a l a h a p a y a n g d i k e r ja k a n o l e h o r g a n ism e , b a ik d a
pat diamati secara

la n g s u n g m a u p u n s e c a r a tid a k l a n g s u n g ( N o t o a tm o d jo , 1 9 9 7 ) . G r
een
et a l . ( 2 0 0 0 )
me n y e b u t k a n p e r i la k u a d a l a h s u a tu tin d a k a n y a n g m e m p u n

y a i f r e k u e n s i, l a m a d a n tu j u a n kh u s u s . P e r i la k u d a r i p a n d a
n g a n b io lo g is a d a la h m e r u p a k a n s u a t u k e g ia t a n a ta u a k t iv
ita s or g a n ism e y a n g b e r s a n g k u t a n . J a d i p e r i la k u m a n u s i a p
a d a h a k e k a t n y a a d a l a h s u a tu
ak tiv ita s d a r ip a d a m a n u s ia itu s e n d ir i. P a n d a n g a n b e h a v io r ist ik m e n g a
t a k a n b a h w a p e r il a k u

se b a g a i r e s p o n te r h a d a p s tim u lu s , a k a n s a n g a t d ite n tu k a n o l

e h k e a d a a n s ti m u l u s n y a , d a n 11

in d iv id u a ta u o r g a n ism e s e a k a n - a k a n ti d a k m e m p u n y a i k e m
a m p u a n u n tu k m e n e n tu k a n pe r ila k u n y a . H u b u n g a n s t im u lu s
d a n r e s p o n s e a k a n - a k a n b e r s i f a t m e k a n istis . P a n d a n g a n ko g
n iti f m e n g e n a i p e r i la k u , y a it u b a h w a p e r ila k u i n d iv id u m e r u p
a k a n r e s p o n d a r i s ti m u lu s , na m u n d a l a m d ir i in d i v i d u it u a d
a k e m a m p u a n u n tu k m e n e n tu k a n p e r i la k u y a n g dia m b i ln y a (
Asm ar dan E ko,2005).
Pe r ila k u d it e n tu k a n o le h in d i v id u y a n g m e l ip u t i m o t if , n il a i n ila i, d a n s ik a p y a n g sa lin g b e r in te r a k s i d e n g a n lin g k u n g a n .
P e r i la k u d i p e n g a r u h i o l e h f a k to r k o g n iti f (p e n g e ta h u a n ) d a
n a f e k ti f ( s i k a p ) . F a k to r k o g n itif m e r u p a k a n p e n g e t a h u a n
seseorang
te n ta n g s e s u a tu d a n a f e k ti f m e r u p a k a n s ik a p s e s e o r a n g te n ta n g s
e s u a t u ( S im o n - M o r to n
et
al. , 1 9 9 5 )
Be n tu k p e r i la k u m a n u s ia te r d i r i d a r i p e r ila k u y a n g tid a k ta m
p a k /t e r s e l u b u n g
(
co n v e r t b e h a v io r) d a n p e r ila k u y a n g t a m p a k ( ov e r t b e h a v io r ). P e
r ila k u y a n g tid a k ta m p a k
da p a t b e r u p a b e r p ik i r , ta n g g a p a n , s i k a p , p e r s e p s i , e m o s i, p e n g
e ta h u a n , d a n la in s e b a g a in y a . Se d a n g k a n p e r ila k u y a n g ta m p a
k m isa ln y a b e r j a la n , b e r b ic a r a , b e r e a k s i , b e r p a k a ia n d a n la
in s e b a g a in y a . P e r i la k u d a n g e j a la p e r ila k u y a n g ta m p a k p a
d a k e g i a ta n d ip e n g a r u h i b a i k fa k to r i n t e r n m a u p u n e k s t r e n
. T e r m a s u k f a k to r in te r n a d a l a h p e n g e t a h u a n , k e c e r d a s a n ,

pe r s e p s i, e m o s i, m o t iv a s i d a n la in s e b a g a in y a y a n g b e r f u n g
s i u n tu k m e n g o la h r a n g s a n g a n da r i lu a r . S e d a n g k a n f a k to r
e k s tr e n m e l ip u t i lin g k u n g a n s e k ita r b a i k f i s ik m a u p u n n o n
fisi k , s e p e r t i ik li m , m a n u s ia , s o s ia l e k o n o m i, b u d a y a d a n la in
s e b a g a in y a ( A s m a r d a n E k o , 20 0 5 )

12

Le a d a n F e b in g e r ( 1 9 9 4 ) m e n y e b u t k a n a d a b e b e r a p a f a k t
o r y a n g m e m p e n g a r u h i pe r ila k u s e h a t s e p e r ti s k e m a b e r i k u t
in i:
FA K T O R
PE N D O R O N G
Pr o m o s i
ke s e h a t a n
Pe n d i d i k
an
ke s e h a t a n
Or g a n i s a
si
ke b i j a k a n

FA K T O R
PR E D I S P O S I S I

PE R I L A K U

SE H A T

FA K T O R
PE N D U K U N G

Ga m b a r 2 . F a k t o r - f a k to r y a n g M e m p e n g a r u h i P e r il a k
u
Pe r ila k u d it e n tu k a n o l e h ti g a f a k to r , y a itu f a k to r p r e d isp o s isi
(
pr e d i s p o s in g fa c t o r ),
fa k to r p e n d u k u n g (
re i n f o r c in g fa c to r

en a b lin g f a c to r ) d a n f a k to r p e n d o r o n g (
). F a k to r

pr e d i s p o s isi y a m g m e m p e n g a r u h i p e r i la k u a d a l a h p e n g e t a h
u a n , s i k a p , k e p e r c a y a a n , ke y a k in a n , tr a d isi d a n k a r a k te r d e
m o g r a f i d a r i o r a n g y a n g b e r s a n g k u t a n . S t r a te g i d a n pe n d e
k a ta n y a n g d i g u n a k a n u n t u k m e n g k o n d i s i k a n f a k to r i n i a
d a l a h : ( 1 ) k o m u n i k a s i pe m b e r ia n in f o r m a s i- in f o r m a s i te n ta n
g k e s e h a t a n ; ( 2 ) d i n a m i k a k e lo m p o k m e r u p a k a n s a la h sa tu m
e to d e p e n d id ik a n k e s e h a ta n y a n g e f e k tif u n tu k m e n y a m p a i
k a n p e s a n - p e s a n ke s e h a ta n k e p a d a s a s a r a n p e n d id ik a n . F a k
to r p e n d u k u n g m e n c a k u p b e r b a g a i k e tr a m p ila n da n s u m b e r
d a y a y a n g p e r lu u n tu k m e la k u k a n p e r i la k u k e s e h a t a n s e p e

r t i b ia y a , ja r a k ,
ke t e r s e d ia a n tr a n s p o r t a s i , w a k tu , s a r a n a p e la y a n a n , a k s e s in f o r m
a s i d a n s e b a g a in y a . F a k to r

pe n g u a t a d a la h d u k u n g a n y a n g d i p e r o le h s e s e o r a n g u n tu k

m e n e n t u k a n p e r il a k u k e s e h a ta n . 13

Fa k to r p e n g u a t m e li p u ti s ik a p d a n p e r ila k u p e t u g a s k e s e h a t a n , t o
koh-tokoh masyarakat
ya n g m e r u p a k a n p a n u ta n p e r il a k u te r m a s u k p e r i la k u k e s e h a ta n ( G r e
e n et a l ., 2 0 0 0 ) .
Pa d a m a n u s ia ,
S e b a g ia n
la k u

p e r ila k u

p s ik o lo g is

t e r b e s a r pe r ila k u

yang

d i b e n tu k ,

ia la h

manusia

p e r i la k u

yang

d o m in a n .

merupakan

peri

y a n g d ip e l a j a r i me la lu i p r

o s e s b e l a ja r . A d a b e b e r a p a c a r a p e m b e n tu k a n p e r il a k u y a
it u ( 1 ) k o n d i s io n i n g ata u k e b ia s a a n

y a n g d id a s a r k a n a t a s

te o r i b e la ja r k o n d isio n in g y a n g d i k e m u k a k a n o le h Pa u l m a u
p u n T h o r n d i k e d a n S k in n e r ; ( 2 ) p e m b e n tu k a n p e r ila k u d e n
g a n p e n g e r tia n
(
in s ig h t), c a r a i n i b e r d a s a r k a n a ta s te o r i k o g n it if , y a i tu b e la ja r
dengan disertai adanya
pe n g e r tia n ; d a n ( 3 ) p e m b e n t u k a n p e r i la k u d e n g a n m e n g g u n a k a n m o
d e l , c a r a in i d id a s a r k a n
ata s te o r i b e la j a r s o s ia l ( S
oc ia l L e a r n in g T h e o r y
e r v a tio n a l L e a r n in g T h e o r y y a n g

) a ta u

Ob s

dik e m u k a k a n o le h B a n d u r a ( A s m a r d a n E k o , 2 0 0 5 ) . Th e o r y o f P la
n n e d B e h a v io r
me m b e r i k a n s e b u a h k e r a n g k a u n tu k m e n g g a m b a r k a n p r o s e s
d i m a n a d u k u n g a n s o s ia l d a p a t me m p e n g a r u h i p e r i la k u m e n y
u s u i. M e n u r u t te o r i i n i, p e r il a k u m e r u p a k a n f u n g s i y a n g be r
tu ju a n u n t u k m e l a k u k a n p e r ila k u m isa ln y a d e n g a n m e r e n c a
n a k a n la m a m e n y u s u i. D i sa m p i n g m e n g o n t r o l s i k a p d a n p e
r a s a a n , p o s tu l a t te o r i in i m e n g h u b u n g k a n k e p e r c a y a a n da r i
o r a n g - o r a n g y a n g m e m b e r i k a n d u k u n g a n s o s ia l te r m a s u k s u

a m i, ib u , t e m a n w a n it a d a n la in n y a y a n g n a n tin y a a k a n m e m b e n
tu k p e r ila k u ( A jz e n d a n F ish b e in , 1 9 8 0 ) .
Fish b e in d a n A jz e n
cit .
m o d e l h u b u n g a n a n ta r a

A n c o k ( 1 9 9 5 ) m e n g a j u k a n s u a tu

pe n g e ta h u a n , s i k a p d a n p e r il a k u s e p e r t i y a n g d i g a m b a r k a n p a d a s k
e m a b e r ik u t:

14

Si k a p t e r h a d a p pe r i l a k u X

Ke y a k i n a n a k a n ak i b a t p e r i l a k u X

pe r i l a k u X
Ke y a k i n a n no r m
a t i f a k a n ak i b a t
perilaku X

No r m a s u b j e k t i f te n t a n g
perilaku X

Ga m b a r 3 : H u b u n g a n a n t a r a P e n g e t a h u a n , S ik a p d a
n P e r i la k u

Ke y a k in a n a k a n a k ib a t p e r ila k u X a d a la h k o m p o n e n y a n g b
e r isi k a n a s p e k pe n g e ta h u a n te n t a n g X . K o m p o n e n in i ju g a b
e r isi k a n p e n g e t a h u a n te n t a n g a k ib a t p o s iti f ata u a k i b a t n e g a
tif y a n g t e r ja d i a k ib a t p e r i la k u X . P e n g e t a h u a n y a n g d i m a k s
u d d i s in i ti d a k se la lu s e s u a i d e n g a n f a k ta y a n g s e b e n a r n y
a . P e n g e ta h u a n b e r d a s a r k a n p e n g a l a m a n te n t a n g ob j e k , p e r
i s tiw a a ta u h u b u n g a n - h u b u n g a n y a n g d i p e r o l e h d e n g a n m
e n y i m p u l k a n in f o r m a s i da n m e n a f s ir k a n p e s a n a t a u p e r s e p s
i, y a n g b e l u m t e n t u s e s u a i d e n g a n k e n y a ta a n .
Ko m p o n e n s i k a p te r h a d a p p e r il a k u X te r g a n t u n g d a r i s e g i
p o s i tif d a n s e g i n e g a t if da r i k o m p o n e n p e n g e t a h u a n . K e y a k
in a n n o r m a tif a k ib a t p e r ila k u X m e r u p a k a n k o m p o n e n pe n g e
ta h u a n y a n g m e r u p a k a n p a n d a n g a n o r a n g - o r a n g la in y a n g
b e r p e n g a r u h . N o r m a su b j e k ti f t e n t a n g p e r ila k u X a d a l a h b
e r isi k a n k e p u tu s a n y a n g d i b u a t in d iv id u s e te la h me m p e r t im b
angkan pandangan orangorang yang mempengaruhi norm
a s u b j e k ti f te n ta n g pe r ila k u X . N ia t u n tu k m e l a k u k a n p e r ila k
u X a d a la h n i a t u n tu k m e l a k u k a n s u a tu p e r il a k u (A n c o k , 1 9
95).

15

Pe n g e t a h u a n m e r u p a k a n a s p e k p o k o k u n t u k m e n e n tu k a n p
e r ila k u s e s e o r a n g u n t u k me n y a d a r i d a n ti d a k m a u p u n u n t u
k m e n g a tu r p e r i la k u n y a s e n d i r i. P e r ila k u y a n g d id a s a r i ole h
p e n g e ta h u a n , k e s a d a r a n d a n s i k a p p o s itif , m a k a p e r i la k u t
ersebut akan bersifat
la n g g e n g (
Lo n g l a s t in g
s e n d i r i tid a k d id a s a r i o le h

) d a n s e b a li k n y a a p a b i la p e r ila k u i tu

pe n g e ta h u a n d a n k e s a d a r a n a k a n t id a k b e r la n g s u n g la m a ( S i m o n - M
o r to n
et a l. , 1 9 9 5 ) .

4.

A i r S u s u I b u ( A S I ) Ek s k l u s if

Air S u s u I b u ( A S I ) m e r u p a k a n b a h a n m a k a n a n y a n g d ip r o
d u k s i d a r i k e l e n ja r ma m m a e i b u . S e b e lu m t e r b e n t u k A S I y
a n g s e b e n a r n y a , p a y u d a r a m e m b e n tu k k o lo s tr u m , ya itu c a i r
a n k e k u n i n g a n y a n g d i k e l u a r k a n p a y u d a r a s e la m a h a r i k e
d u a s a m p a i k e e m p a t se te la h p e r s a l in a n , s e c a r a b e r ta h a p A S I
m e n g a l a m i p e r u b a h a n . P e r u b a h a n k o lo s tr u m
me n ja d i A S I m a tu r b e r la n g s u n g 2 - 3 m in g g u ( S u h a r y o n o
89).

et a l ., 1 9

Me n u r u t Ro e s l i ( 2 0 0 2 ) y a n g d im a k s u d d e n g a n A S I e k s k lu s
if a d a l a h b a y i h a n y a dib e r i A S I s a ja t a n p a ta m b a h a n c a i r a n la
in s e p e r t i s u s u f o r m u la , je r u k , m a d u , a i r I , a i r p u tih da n t a n p a
ta m b a h a n m a k a n a n p a d a t s e p e r ti p i s a n g , p e p a y a , b u b u r s u
s u , b isk u it , b u b u r n a s i da n t im . L e b ih la n ju t d i k a t a k a n b a h w a
p e n y u s u a n A S I e k s k lu s if d ia n ju r k a n u n t u k ja n g k a wa k tu s e

la m a e m p a t b u la n s a m p a i e n a m b u l a n . D e p k e s ( 2 0 0 3 ) m e n
d e f in isi k a n A S I ek s k lu s if a d a la h m e m b e r ik a n h a n y a A S I t a n
p a m e m b e r i k a n m a k a n a n d a n m in u m a n la in ke p a d a b a y i s e j a
k l a h ir s a m p a i b a y i b e r u s ia 6 b u l a n , k e c u a li o b a t d a n v i ta m in .

16

5.

M a n f a a t P e m b e r ia n A S I

Ma n f a a t y a n g d ip e r o le h b i la b a y i m e n y u s u i s e c a r a e k s k l u s if
d i b u l a n - b u l a n p e r ta m a ad a l a h A S I m e r u p a k a n b a h a n m a k a n
a n a l a m i a h b a g i b a y i y a n g la h ir c u k u p b u la n . S e l a i n itu AS I m
u d a h d id a p a t d a n s e la lu s e g a r d a n b e b a s d a r i b e r b a g a i m a c
a m b a k t e r i, s e h in g g a ke m u n g k in a n t e r ja d in y a g a n g g u a n s a lu
r a n p e n c e r n a a n m a k a n a n m e n ja d i l e b ih k e c il . Ba y i ya n g m e
n y u s u s a n g a t ja r a n g d ite m u k a n m e n d e r it a a l e r g i, d ib a n d in g
k a n b a y i y a n g me n d a p a t k a n s u s u s a p i. S e l a in i tu , g e j a l a m
u n t a h d a n k o li k le b ih j a r a n g d ite m u k a n p a d a ba y i y a n g m e n
d a p a t k a n A S I ( N e lso n , 1 9 9 4 ) .
AS I m e n g a n d u n g t a u r in , d e c o s a h e x a n o ic ( D H A ) d a n a r a c h
id o n ic ( A A ) . T a u r in ad a l a h s e je n is a s a m a m in o k e d u a te r b a n
y a k d a la m A S I y a n g b e r f u n g s i s e b a g a i ne u r o tr a n s m itt e r d a n
b e r p e r a n p e n t in g u n tu k p r o s e s m a tu r a s i s e l o t a k . D H A d a n A A
a d a la h
as a m le m a k ta k je n u h r a n ta i p a n j a n g (
i d s ) y a n g d ip e r lu k a n u n t u k

po ly u n s a tu r a te d fa t ty a c

pe m b e n tu k a n s e l- s e l o ta k o p ti m a l . D i p a n d a n g d a r i a s p e k im
u n o lo g i , A S I te r u ta m a ko l o s t r u m n y a m e n g a n d u n g im m u n o g l
o b u lin A ( I g .A ) c u k u p t in g g i. S e k r e t o r i I g A ti d a k dise r a p t
a p i d a p a t m e l u m p u h k a n b a k te r i p a t h o g e n E .c o l i d a n b e r b a
g a i v ir u s p a d a s a l u r a n pe n c e r n a a n . A S I ju g a m e n g a n d u n g
la k to f e r in y a i tu s e je n i s p r o t e i n y a n g m e r u p a k a n ko m p o n e n

z a t k e k e b a la n y a n g m e n g i k a t z a t b e s i d i s a lu r a n p e n c e r n a
a n , l y s o s i m y a itu en z i m y a n g m e lin d u n g i b a y i te r h a d a p b a k
te r i ( E .c o li d a n s a lm o n e l la ) d a n v i r u s . J u m la h ly s o s im d a la m
A S I 3 0 0 k a li le b i h b a n y a k d a r ip a d a s u s u s a p i ( D e p k e s , 2 0 0 1 ) .
Pe n g a r u h k o n ta k la n g s u n g ib u d a n b a y i a k a n m e m b e n tu k i k a
ta n k a s ih s a y a n g i b u
da n b a y i k a r e n a b e r b a g a i r a n g s a n g a n s e p e r ti s e n t u h a n k u li t (
t o s k i n c o n ta c t
). Ba y i a k a n

17

sk in

me r a s a a m a n d a n p u a s k a r e n a b a y i m e r a s a k a n k e h a n g a ta n tu b
u h i b u d a n m e n d e n g a r d e n y u t ja n tu n g i b u y a n g s u d a h d ik e n
a l s e ja k b a y i m a s i h d a la m r a h i m . M e n y u s u i d ip e n g a r u h i o
le h em o s i ib u d a n k a s ih s a y a n g te r h a d a p b a y i a k a n m e n i n g
k a t k a n h o r m o n te r u ta m a o k s ito s in ya n g p a d a a k h ir n y a a k a n
m e n i n g k a t k a n p r o d u k s i AS I ( D e p k e s , 2 0 0 1 ) .
Ma n f a a t m e m b e r i k a n A S I b a g i ib u d i a n ta r a n y a a d a l a h m e n
g u r a n g i p e r d a r a h a n se te la h p e r s a l in a n , m e m p e r c e p a t p e m u l
ih a n k e s e h a ta n ib u , m e n u n d a k e h a m il a n b e r i k u t n y a da n m e
n g u r a n g i r e s i k o te r k e n a k a n k e r p a y u d a r a ( D e p k e s , 2 0 0 1 ) .
D iti n j a u d a r i a s p e k ek o n o m i, d e n g a n m e n y u s u i s e c a r a e k s k
lu s if , ib u t id a k p e r lu m e n g e lu a r k a n b ia y a u n t u k ma k a n a n b a
y i s a m p a i b a y i b e r u m u r 6 b u la n . D e n g a n d e m i k i a n a k a n m
e n g h e m a t pe n g e lu a r a n r u m a h ta n g g a u n t u k m e m b e li s u s u f o r m
u l a d a n p e r a l a ta n n y a .

6.

Pr o g r a m Pe n i n g k a t a n Pe n g g u n a a n AS I

Pe r n y a t a a n b e r s a m a U N I C E F , W H O d a n I D A I d i J a k a r ta p
a d a ta n g g a l 7 J a n u a r i 20 0 5 m e r e k o m e n d a s i k a n k e b ij a k a n te
n t a n g p e m b e r ia n m a k a n p a d a b a y i y a itu m e m b e r i k a n AS I s e g
e r a s e te l a h la h i r d a la m w a k tu 1 j a m p e r ta m a , m e m b e r i k a
n h a n y a A S I s a j a a t a u AS I e k s k lu s if s e ja k b a y i la h i r s a m p a
i u m u r 6 b u la n , m e m b e r i k a n m a k a n a n p e n d a m p i n g AS I ( M P
- A S I ) p a d a b a y i m u la i u m u r 6 b u la n d a n t e t a p m e m b e r i k a n A

SI sampaianak umur
2 ta h u n a t a u l e b ih .
Ad a b e b e r a p a h a l y a n g p e r lu d i la k u k a n o l e h p e m e r i n ta h m a
u p u n s e k t o r s w a s ta
un t u k m e n d u k u n g p e n in g k a t a n A S I y a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n p e n
y u lu h a n /p e n d id ik a n , d u a

di a n ta r a n y a a d a la h : 1 ) . M e m b a n tu d a n m e n d o r o n g ib u u n t u

k m e m b e r ik a n A S I d a n 18

me r a w a t b a y i d a n a n a k n y a , b a ik b a g i ib u b e k e r ja s e c a r a f o
r m a l m a u p u n in f o r m a l s e r ta i b u ya n g tid a k b e k e r ja , 2 ) . M e n
d o r o n g d a n m e m b a n t u k e r ja s a m a a n ta r a s iste m p e la y a n a n
ke s e h a ta n d a n j a r in g a n p e n d u k u n g b a n tu a n ib u - ib u , te r m a s u k
k e lu a r g a d a n m a s y a r a k a t, d a n ji k a d ip e r lu k a n d e n g a n m e n in
g k a t k a n a ta u p e m b e n tu k a n k e lo m p o k p e n d u k u n g A S I (D e p k
es,1994).

B. P e n e lit ia n Y a n g R e le v a n
Ha s il p e n e lit ia n
cr o s s s e c t io n a l
b a h w a w a n it a J o r d a n ia

di Jordan menyatakan

me m ili k i p e n g e t a h u a n d a n s i k a p y a n g t in g g i te r h a d a p p e m b e r ia n
A S I e k s k lu s if ta p i
pe k e r ja a n d a n r iw a y a t m e l a h ir k a n s e c a r a
m b e r i k a n d a m p a k n e g a ti f

se c ti o c e a s a r i a

te r h a d a p p e r ila k u p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if ( K h a s s a w n e h
0 3 ) . P e r b e d a a n p e n e l itia n

me

et a l ., 2 0

Kh a s s a w n e h et a l d e n g a n p e n e li tia n in i a d a la h p a d a s a m p e l p e n e liti a
n . J u m l a h s a m p e l le b ih
be s a r y a itu 3 4 4 ib u y a n g m e m ili k i a n a k u s ia 6 b u la n s a m p a
i d e n g a n 3 ta h u n s e d a n g k a n pa d a p e n e lit ia n i n i s a m p e l p e n
e lit ia n s e ju m l a h 1 2 0 i b u y a n g m e m i li k i a n a k u s i a 6 1 2 bu
lan.
Pe n e lit ia n t e r h a d a p 2 2 0 ib u d i P o r to A le g r e , Br a z il d ii d e n tif i
k a s i k a n f a k t o r - f a k to r ya n g m e m p e n g a r u h i p e n g h e n ti a n p e
m b e r ia n A S I e k s k lu s if le b ih a w a l y a i tu u s ia i b u y a n g
ma s ih m u d a , p e n g a r u h n e n e k , p e n g e ta h u a n te h n ik m e n y u s u i y a n g

k u r a n g , an te n a t a l c a r e
ku r a n g d a r i 6 k a l i d a n a d a n y a lu k a p u tin g s u s u ( S a n to
07). Perbedaan dengan

et a l. , 2 0

pe n e li tia n in i a d a la h p a d a m e to d e p e n e liti a n n y a y a it u k o h o r t .
Pe n e lit ia n o b s e r v a ti o n a l
u n g a n a n t a r a s ik a p i b u

cr o s s s e c tio n a l y a n g m e n e l iti h u b

da n k e lu a r g a n y a d e n g a n p o la m e n y u s u i d i Bo li v ia m e m b e r i k a n h a
s il s i k a p ib u , s u a m i d a n

19

ne n e k t id a k m e m p e n g a r u h i p o la p e m b e r i a n m a k a n p a d a b a
y i. W a n it a y a n g m e n e r i m a in f o r m a s i te n t a n g m e n y u s u i d a r i
te n a g a k e s e h a ta n s e b e l u m m e la h i r k a n a k a n m e n y u s u i se c a r
a e k s k lu s if le b ih la m a , m e n in g k a t k a n p e n g g u n a a n k o lo s tr u
m dan memgurangi
pe n g g u n a a n pr e la c t e a l f o o d. P e n g e t a h u a n i b u te n ta n g m e n y u s u i b
e r k a ita n d e n g a n t in g k a t
pe n d id ik a n . I b u y a n g m e n d a p a t k a n in f o r m a s i te n ta n g m e n y
u s u i d a r i s e s e o r a n g , d o k t e r , te ta n g g a , te le v i s i, m a j a l a h d a n
b u k u le b i h b a n y a k y a n g m e la n ju tk a n m e n y u s u i d a r ip a d a i b u
ya n g tid a k m e n d a p a t k a n in f o r m a s i ( L u d v i g s s o n , 2 0 0 3 ) . P e r
b e d a a n d e n g a n p e n e l itia n in i ad a l a h p a d a j u m l a h s a m p e l y a
n g l e b ih b e s a r ( 5 2 0 r e s p o n d e n ) , r e s p o n d e n y a n g d i p i lih
me m ili k i b a y i 0 1 2 b u l a n . S e l a in m e n g e ta h u i h u b u n g a n a n
ta r a s ik a p ib u d a n k e l u a r g a n y a te r h a d a p m e n y u s u i , p e n e lit
ia n i n i ju g a m e n e l iti h u b u n g a n a n t a r a i n f o r m a s i m e n y u s u i
dan
po l a m a k a n b a y i. D u r a s i m e n y u s u i e k s k l u s i f , p e n g g u n a a n
la c te a l f o o d d a n a ta u
ko l o s t r u m m e r u p a k a n

ou t c o m e

u ta m a .

Pe n e lit ia n d e s k r ip tif t e r h a d a p i b u - ib u y a n g m e l a h ir k a n d i
RS M a ld iv e s d i d a p a t k a n ha s il b a h w a k e l o m p o k y a n g m e m b e
r i k a n A S I e k s k lu s if m e m il i k i p e n g e ta h u a n y a n g ad e k u a t d ib
a n d in g y a n g ti d a k d a n b e r m a k n a s e c a r a s ta tis t ik . K e lo m p o k
in i ju g a m e m il i k i sik a p y a n g p o s iti f d a n d u k u n g a n k e lu a r g a

pr e

y a n g l e b ih ti n g g i d ib a n d in g k a n k e lo m p o k y a n g ti d a k m e m b
e r ik a n A S I s e c a r a e k s k lu s if ta p i h u b u n g a n i n i tid a k b e r m a
k n a s e c a r a s ta ti s tik (S h a f e e q , 2 0 0 0 ) . P e r b e d a a n p e n e liti a n S
h a f e e g ( 2 0 0 0 ) d e n g a n p e n e l itia n in i a d a la h p a d a pe m ilih a n s
a m p e l p e n e liti a n k a r e n a p e n e liti a n t e r s e b u t m e m b a ta s i r e s p
onden dengan
kr ite r i a

pr i m ig r a v id a

20

Pe n e lit ia n

cr o s s s e c ti o n a l

te r h a d a p w a n it a u m u r 1 5

4 9 t a h u n o le h H iz e l et a l. (2 0 0 1 ) d i T u r k i

d id a p a tk a n h a

s i l 6 0 .6 % i b u m e m i lik i p e n g e t a h u a n y a n g b a i k te n t a n g me n
y u s u i e k s k lu s if ta p i h a n y a 1 3 .5 % y a n g m e m ili k i s ik a p p o s it
if . U m u r ib u , p e k e r ja a n , pe n d id ik a n d a n k e y a k in a n tr a d isio n a
l tid a k m e m ilik i p e n g a r u h y a n g b e r m a k n a te r h a d a p pe m b e r ia
n m a k a n a n t a m b a h a n . P e r b e d a a n d e n g a n p e n e l itia n i n i a d a
lah pada besarnya
sa m p e l y a it u 1 .7 6 7 ib u t a p i p a d a p e n e liti a n H iz e l
t id a k d ije la s k a n k r i te r ia
in k lu s i

et a l .

in i

sa m p e l s e h in g g a d a p a t m e n i m b u l k a n b i a s in f o r m a s i k a r e n a
h a r u s m e n g in g a t p e n g a l a m a n me n y u s u i y a n g s u d a h l a m a t e r
ja d i .
Pe n e lit ia n S c o tt
et a l. ( 2 0 0 5 ) d i A u s t r a lia m e n d a p a tk a n h a s il a
danya hubungan yang
po s i tif a n ta r a s ik a p d a n p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if . P e r b e d a a n d e n g
a n p e n e li tia n in i a d a la h
me to d e p e n e lit ia n n y a . P e n e l itia n S c o tt et a l d ila k u k a n s e c a r a k o h o
r t te r h a d a p 5 8 7 i b u
se b a g a i r e s p o n d e n y a n g m e la h ir k a n d i r u m a h s a k it d a n d iik
u ti p e r k e m b a n g a n n y a m e la lu i wa w a n c a r a l e w a t te l e p o n p a d a
m in g g u k e 4 , 1 0 , 1 6 , 2 2 , 3 2 , 4 0 d a n 5 2 s e te l a h m e la h i r k a n .

C.

K e r a n g k a Be r p i k i r

Be r d a s a r k a n u r a ia n d a la m la n d a s a n te o r i d i a ta s d a p a t d isi m

p u l k a n b a h w a p e r il a k u ib u m e n y u s u i e k s k l u s i f d i p e n g a r u h
i o le h b e b e r a p a f a k t o r , y a it u f a k to r

p r e d isp o s isi y a n g me lip

u ti u m u r , p a r it a s , p e n d i d i k a n , s i k a p d a n f a k to r p e n d o r o n g
y a i tu p e r a n a n k e lu a r g a , pe r a n a n to k o h m a s y a r a k a t d i l in g k u n
g a n ib u d a n p e r a n a p a r a t p e m e r i n t a h b e r u p a d u k u n g a n
po l itik , s e r ta f a k to r p e n g u a t, y a itu s a r a n a p e l a y a n a n , a la t m e d ia u n
t u k m e la k s a n a k a n

pe la y a n a n , te m p a t p e l a y a n a n d a n k e tr a m p il a n p e tu g a s p e l a y a

n a n ( L e a d a n F e b in g e r , 1 9 9 4 ) . 21

Ma s ih r e n d a h n y a c a k u p a n p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if d ise b a b
k a n o le h b e b e r a p a f a k to r , an ta r a la in : a ) . A S I y a n g k u r a n g ;
b ) . b a y i y a n g r e w e l/ c e n g e n g ; c ) . ib u y a n g b e k e r ja ; d ) . ke p e
r c a y a a n m a s y a r a k a t y a n g t id a k m e n d u k u n g ; e ) . p e n g e t a h u a n
te n t a n g A S I y a n g k u r a n g ;
f.

. ib u s a k i t/ti d a k b i s a m e n y u s u i s e r ta g ) . g e n c a r n y a p r o

m o s i s u s u f o r m u l a ( D e p k e s R I , 19 9 6 ; N u r d ia ti, 1 9 9 7 ; S o e n a
r to , 1 9 9 9 ) . F a k t o r s o s ia l e k o n o m i ju g a m e r u p a k a n s a l a h s a
tu fa k to r r e s i k o k e t id a k b e r h a s il a n p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if
( L u d v i g s s o n , 2 0 0 5 ) . P e r a w a ta n se b e l u m d a n s e s u d a h m e la h
ir k a n y a n g te r e n c a n a

a k a n m e n in g k a t k a n p e n g g u n a a n A S I

se c a r a e k s k lu s if ( L i
et a l . ,
u t a m a w a n it a b e r k e p r i b a d ia n

19 9 8 ) . F a k to r p s ik o l o g i s t e r
histe r ic

ya n g s e l a l u m e n g o n t r o l d a n m e m p e r h a ti k a n b e n tu k t u b u h n y a ju g
a kurang mempunyai
ke in g in a n u n t u k m e n y u s u i ( Ba r n e s

et a l ., 1 9 9 7 ) .

Pe r ila k u p e m b e r i a n A S I e k s k lu s if s a n g a t d ip e n g a r u h i o le h b
a n y a k f a k t o r s e p e r t i te r s e b u t d i a ta s ta p i k a r e n a a d a n y a k e
te r b a ta s a n w a k tu , b i a y a d a n k e m a m p u a n p e n e liti , ma k a h a n y
a f a k to r p e n g e ta h u a n d a n s i k a p ib u te r h a d a p p e r i la k u m e n
y u s u i s e c a r a e k s k lu s i f sa ja y a n g d it e l iti. D e n g a n d e m i k i a n
m a k a k e r a n g k a b e r p i k ir d a la m p e n e l itia n in i d a p a t di g a m b a r
k a n s e p e r ti b e r i k u t:

22

Pe r i l a k u p e m b e r i a n
AS I e k s k l u s i f

SI K A P

WA K T U
Pe k e r j a
an

Pe l a y a n
a n na k e s

Pr o m o s
i su s u
fo r m u l
a

PE N G E T A H U A N
Do r o n g a n o r a n g
l a i n Pe n d i d i k a n
f o r m a l Pe n d i d i k
an non
fo r m a l ( d a r i n a
k e s , me d i a m a s
sa,dll)

So s i a l
Bu d a y
a

Ke s e h a t a n
Ib u d a n a n
ak

Ga m b a r 4 : K e r a n g k a b e r p ik i r
Ke te r a n g a n :
Dit e liti

T i d a k d ite li ti
D. H ip o t e s is

Da r i u r a i a n t e r s e b u t d i a t a s p e n u lis m e n y u s u n h i p o te s is s e b a g a i
b e r i k u t:
1.

A d a h u b u n g a n p o s i tif a n ta r a p e n g e t a h u a n i b u d e n

g a n p e r i la k u p e m b e r ia n A S I ek s k lu s i f
2. A d a h u b u n g a n p o s i tif a n ta r a s i k a p ib u d e n g a n p e r i la k u p e m b e r i
a n A S I e k s k lu s i f
3.

A d a h u b u n g a n p o s i tif a n ta r a p e n g e ta h u a n d a n s ik a p ib

u d e n g a n p e r ila k u p e m b e r ia n AS I e k s k lu s i f

23

BA B I I I
MET O D O LO G I P EN E L I T I A N

A.

J e n i s P e n e l it ia n

Pe n e lit ia n in i m e r u p a k a n p e n e lit ia n a n a lit ik o b s e r v a s i o n a l d e


n g a n r a n c a n g a n cr o s s
se c tio n a l .

B.

Lo k a s i P e n e l it ia n

Lo k a s i p e n e li tia n d i w il a y a h k e r j a P u s k e s m a s S a m b u n g m a c a
n I , K a b u p a t e n S r a g e n , me lip u ti d e s a Ce m e n g , S a m b u n g m a c a n
,Karanganyar,Bedoro dan Plumbon.

C.

P o p u l a s i P e n e l it ia n

Se l u r u h ib u y a n g m e m ili k i a n a k u s i a 6 b u l a n s a m p a i d e n g
a n 1 2 b u la n d i w i la y a h Pu s k e s m a s S a m b u n g m a c a n I , K a b u p a
te n S r a g e n .

D.

P o p u la s i S a m p e l

Sa m p e l p e n e li tia n d i a m b il d e n g a n m e n g g u n a k a n c a r a p e n c u p
li k a n a c a k s e d e r h a n a
di 2 0 p o s y a n d u y a n g a d a d i w ila y a h k e r ja P u s k e s m a s S a m b u n g m a
c a n I . K r ite r ia
in k lu s i
re s p o n d e n a d a la h i b u y a n g m e m ili k i b a y i u m u r 6 - 1 2 b u la
n , d a p a t b e r k o m u n i k a s i d e n g a n ba ik , b e r s e d ia m e n ja d i r e s p o n

den.

24

E.

D e s a in d a n U k u r a n S a m p e l

Se b a n y a k 1 2 0 ib u y a n g m e m ili k i a n a k b a l ita u m u r 6 b u la n
s a m p a i d e n g a n 1 2 b u la n dip ilih s e c a r a r a n d o m d a r i 2 0 p o s y
a n d u y a n g te r p il ih . P e m ili h a n j u m l a h s a m p e l u n t u k an a l isis
m u l tiv a r ia t b e r d a s a r k a n r a s io y a n g d ia n j u r k a n y a itu 1 5 h in
g g a 2 0 s u b je k p e r
va r ia b e l in d e p e n d e n ( H a i r

et a l ., 1 9 9 8

cit

M u r ti , 2 0 0 6 ) .

F.K e r a n g k a P e n e lit i a n

Po p u la s i
sa s a r a n

Po p u
la s i sa
mpel

Pe n g u k u r a n v a r i a b e l
de n g a n k u e s
io n e r An a lis i
s
da ta
Ke s i m p u la n

Ga m b a r 5 : K e r a n g k a P e n e liti a n

25

G.

V a r ia b e l P e n e li t ia n

1. V a r ia b e l Be b a s
a.. T in g k a t p e n g e ta h u a n ib u te n ta n g A S I e k s k lu s if
b.

S ik a p i b u t e r h a d a p p e m b e r i a n A S I e k s k lu s if

2. V a r ia b e l t e r i k a t, y a i tu p e r ila k u p e m b e r i a n A S I e k s k lu s if
3. V a r ia b e l p e r a n c u :
Du k u n g a n k e lu a r g a
Du k u n g a n p e n o lo n g p e r s a li n a n
Pe n d id i k a n
Pe n d a p a ta n k e lu a r g a
Um u r
Pe k e r ja a n
Pa r ita s
Ko n d isi f isi k d a n m e n t a l ib u
Pr o m o s i s u s u f o r m u la
So s i a l Bu d a y a
Ti d a k s e m u a v a r i a b e l p e r a n c u d a p a t d ite lit i d a n d ik e n d a li k a
n o le h k a r e n a k e te r b a t a s a n pe n e li ti.

26

H. D e f in isi O p e r a s i o n a l P e n e lit i a n , A la t U k u r , d a n S k a la P e n
gukuran
1.

P e n g e t a h u a n a d a l a h p e m a h a m a n ib u te n ta n g p o l a

m e n y u s u i s e c a r a e k s k lu s if . Ala t u k u r : k u e s io n e r .
Pe n g e t a h u a n te n ta n g A S I d i s ia p k a n p e r n y a t a a n d e n g a n d u a k r ite r
i a ja w a b a n b e n a r
at a u s a l a h . U n tu k
an skor 1 dan

pernyataan

fa v o r a b l e , ja w a b a n b e n a r d ib e r ik

ja w a b a n s a l a h d ib e r i s k o r 0 s e d a n g k a n u n t u k p e r n y a t a a n
vorable
s k o r 1 u n tu k
ja w a b a n s a l a h d a n s k o r 0 u n tu k ja w a b a n
a n a lis is s k o r to ta l d a r i pe n g e ta h u a n
berdasarkan

m e a n , d ip e r o l e h

pe n g e ta h u a n : ( 1 ) tin g g i (
an).

un fa

b e n a r . D a la m

d ib a g i d u a k a ta g o r i

d u a k a ta g o r i
mean) dan (2) rendah (

me

Sk a l a p e n g u k u r a n : k o n tin u , d a la m a n a l isis d a ta d iu b a h m e n j a d i d ik o
to m i
2.

S ik a p a d a l a h k e s ia p a n

k o n s ist e n

ibu

te r h a d a p p e r i - la k u

i f . A n a lis is s i k a p r e s p o n d e n
i li m a k e lo m p o k

untuk

b e r tin d a k

secara

m e n y u s u i s e c a r a e k s k lu s
d i k a t e g o r i s a s i k a n me n ja d

y a itu s a n g a t s e tu ju , s e t u j u , r a g u - r a g u ,

tid a k s e t u ju d a n sa n g a t tid a k s e tu ju .
Ala t u k u r k u e s io n e r .
Pa d a p e r n y a t a a n
s a n g a t t id a k s e tu ju

fa v o r a b l e , s k o r 0 d ib e r i k a n j a w a b a n u n tu k

(S T S ) , s k o r 1 u n tu k ja w a b a n tid a k s e tu ju ( T S ) , s k o r 2 u n
t u k ja w a b a n r a g u - r a g u (R) , s k o r 3 u n tu k j a w a b a n s e tu

ju ( S ) d a n s k o r 4 u n tu k ja w a b a n s a n g a t s e t u ju ( S S )
se d a n g k a n u n tu k p e r n y a t a a n
a la h s e b a li k n y a .

un fa v o r a b le

p e n e n tu a n s k o r a d

Da la m a n a li s i s s k o r
berdasarkan

to ta l d a r i p e n g e ta h u a n

me a n , d ip e r o le h
an (2) rendah

k a t a g o r i s ik a p : ( 1 ) tin g g i (

dua

27

d ib a g i d u a k a ta g o r i

mean) d

( mean).
Sk a la p e n g u k u r a n : k o n ti n u , d a la m a n a lis i s d a t a d i u b a h m e n j a d i d ik
o to m i
3.

P e r i la k u p e m b e r i a n A S I e k s k l u s i f a d a l a h m e m b e r ik

a n h a n y a A S I ta n p a m e m b e r i- ka n m a k a n a n d a n m in u m a n
la in k e p a d a b a y i s e j a k l a h ir s a m p a i b a y i b e r u s ia 6 bu la n
, k e c u a li o b a t d a n v it a m i n . D a la m a n a l isis , d a ta d ik a ta g o r i
s a s i k a n d e n g a n sk o r 1 u n tu k p e r il a k u A S I e k s k lu s if d a
n 0 b ila tid a k m e m b e r ik a n A S I s e c a r a ek s k lu s if .
Ala t u k u r : k u e s i o n e r .
Sk a la p e n g u k u r a n : s k a la k a ta g o r i k a l.
4.

Dukungan

k e lu a r g a a d a la h

a n ju r a n

a n g g o t a k e lu a

r g a te r u t a m a s u a m i a t a u or a n g t u a y a n g m e n d u k u n g a t
a u p u n tid a k m e n d u k u n g p e r ila k u p e m b e r i a n A S I
ek s k lu s if . A n ju r a n y a n g m e n d u k u n g b e r n il a i 1 s e d a n g k
a n y a n g t id a k m e n d u k u n g be r n il a i 0 .
Ala t u k u r : k u e s i o n e r .
Sk a la p e n g u k u r a n : k a t a g o r ik a l.
5.

Dukungan

penolong

p e r s a li n a n

e n o lo n g p e r s a lin a n t e n ta n g ma k a n a n
s

hanya menyiapkan

a d a la h

anjuran

t a m b a h a n . P e n u li

pertanyaan

yang

b e r s if a t

un fa v o r a b le d e n g a n ja w a b a n y a b e r n i la i 0 d a n j a w a b a n ti d a k b e r n i
la i 1 .
Ala t u k u r : k u e s i o n e r .
Sk a la p e n g u k u r a n : k a t a g o r ik a l.

28

6.

T in g k a t p e n d id i k a n a d a la h tin g k a t p e n d id ik a n f o r m a l

y a n g d i p e r o l e h r e s p o n d e n me la lu i ja lu r p e n d i d i k a n f o r m
a l t e r a k h ir .
Alte r n a tif ja w a b a n : ( 0 ) T id a k s e k o la h /S D ( 1 ) S M P /S M A s
e d e r a j a t; ( 2 ) P T /d ip lo m a Ala t u k u r : k u e s i o n e r .
Sk a la p e n g u k u r a n : k a t a g o r ik a l.
7.
Pe n d a p a ta n k e l u a r g a a d a la h to ta l s e m u a p e n g h a s ila n y a n g d ip e
r o le h a y a h d a n
ata u ib u y a n g d i p e r g u n a k a n b e r s a m a , b e r u p a p e n d a p a ta n r a ta - r a
ta d a la m 6 b u la n
te r a k h ir d i h i tu n g d a la m r u p ia h .
Ala t u k u r : k u e s i o n e r .
Sk a la p e n g u k u r a n : k o n ti n u . J a w a b a n d i k e l o m p o k k a n
( 0 ) u n tu k d i b a w a h m e d ia n ; (1 ) u n t u k d i a t a s a ta u s a m a
dengan median.
8.

P e k e r ja a n a d a la h p e k e r j a a n u t a m a a t a u p e k e r ja a n y a

n g s u d a h m e n ja d i k e b i a s a a n i b u se h a r i - h a r i . J e n is p e k e r j a a
n y a it u ib u r u m a h t a n g g a ( I RT ) d a n p e k e r ja a n la in n y a
(s w a s ta , P N S , w ir a s w a s ta , d a n la in - la in ) .
Ala t u k u r : k u e s io n e r .
Sk a la p e n g u k u r a n : k a t a g o r ik a l , ( 0 ) u n tu k I RT , ( 1 ) u n tu k p e k e r ja a n
l a in n y a .
9.

U m u r a d a la h u m u r i b u s a a t p e n e l itia n ( d a la m ta h u n )
Ala t u k u r : k u e s io n e r .
Sk a la p e n g u k u r a n : k o n ti n u

29

I.

Te s V a lid it a s d a n R e l ia b ilit a s

Da la m p e n e l itia n in i u j i v a lid ita s r e l ia b i lita s m e n g g u n a k a n p r o g r a


m S P S S 1 5 .0 y a itu
Al p h a Cr o n b a c h s u n t u k m e n g u j i a n ta r i te m - ite m k u e s io n e r y a n g
d is e b u t k o n s iste n s i
in te r n a l. K e m u d ia n ju g a d ila k u k a n u ji te s t - r e t e s t r e lia b ilit y
Re te s t
di la k u k a n 5 h a r i s e te la h
te s p e r ta m a p a d a o r a n g y a n g s a m a . U k u r a n s a m p e l u n tu k
t
a d a la h 2 0 o r a n g .

J.

te s t- r e te s

Te h n i k P e n g u m p u la n D a t a

Da ta p e n e liti a n d ip e r o l e h m e la l u i k u e s i o n e r d a n w a w a n c a r a
. P e n g u m p u la n d a ta dila k u k a n o l e h p e n u l is.

K.

A n a li s is D a t a

Da ta s a m p e l b e r s k a la k o n ti n u d i d e s k r ip s i k a n d a la m p a r a m e
te r m e a n d a n s ta n d a r de v i a s i ( S D ) . D a ta s a m p e l b e r s k a la k
a ta g o r i k a l d id e s k r ip s ik a n d a la m f r e k u e n s i d a n p e r s e n .
Un tu k m e n g u j i p e r b e d a a n k a r a k te r i s t ik s u b je k d il a k u k a n u ji
s q u a r e ( ) d a n u ji T (
T-

Ch i

te s t ). U n tu k m e n g e t a h u i h u b u n g a n a n t a r v a r ia b e l d iu ji d e n g a n m e
nggunakan regresi
lo g istik b i n e r . H u b u n g a n v a r i a b e l d i tu n ju k k a n d e n g a n O d d s
R a t io d e n g a n Co n f id e n c e In te r v a l ( C I ) 9 5 %.

30

L.

J a d u a l P e n e l it ia n

TA H U N 2 0 0 7 / 2 0 0 8
Ju li A g u s tu s S e p te m b e r O k to b e r N o p e m b e r D e s e
m b e r J a n u a r i F e b r u a r i 12 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2
341 2 3 4 1 23 41 2 3 4 12 34
Pr o p o s a l
Bim b i n g a n
Se m in a r
Pe n e l itia n

Pe m b u a ta n
la p o r a n
3S e m in a r
ha s il
4U j ia n te s is

5R e v isi

&
pe n g e s a h a n
te s i s

31

BA B I V
HA S I L D A N P EM BA H A S A N
A.

H a s i l Te s V a l id i t a s d a n R e lia b i lit a s

Ku e s io n e r te n ta n g p e n g e ta h u a n d a n s i k a p t e la h d isu s u n d a n
k e s e m u a n y a d iu ji k a n pa d a 2 0 ib u y a n g m e m i lik i b a y i u m u r 6
1 2 b u l a n y a n g d ip il ih s e c a r a r a n d o m d i 4 d e s a d i wil a y a h
P u s k e s m a s S a m b u n g m a c a n I . D a l a m p e n e liti a n i n i u ji v a l id
ita s d ila k u k a n d e n g a n an a l isis ite m y a it u m e n g k o r e l a s i k a n s
k o r tia p i te m d e n g a n s k o r t o ta l y a n g m e r u p a k a n ju m la h tia p
s k o r i te m . I t e m p e r n y a ta a n y a n g m e m i lik i k o r e l a s i d i b a w
a h 0 .2 0 d i k e lu a r k a n
da r i p e n g h i tu n g a n ( M u r t i , 2 0 0 8 ) . U ji r e lia b ilit a s m e n g g u n a k a n m e
tode
Cr o n b a c h s A lp h a
un t u k m e n g u ji k o n s iste n s i i n te r n a l a n ta r i te m p e r n y a t a a n d e n g a n b a ta
s n il a i l e b ih b e s a r d a r i
0.6 0 ( A z w a r , 2 0 0 3 ) . S e la in d i la k u k a n u ji r e li a b i l ita s d e n g a n m e to d
e
Cr o n b a c h s
Alp h a
ju g a d i la k u k a n
te s t - r e t e s t r e lia b ilit y
a m a d a l a m j a n g k a w a k tu 5 h a r i

pa d a r e s p o n d e n y a n g s

se te la h p e n g a m b ila n d a t a p e r ta m a . T e s t- r e t e s t d il a k u k a n u n
t u k m e n g u k u r k o r e la s i a n ta r a sk o r p e n g u k u r a n y a n g p e r ta
ma dengan

k e d u a m e n g g u n a k a n k o r e l a s i K a p p a u n tu k d a

t a ka t e g o r i k a l d a n k o r e la s i P e a r s o n u n tu k d a t a k o n ti n u .
Ku e s io n e r u n tu k m e n g e t a h u i p e n g e t a h u a n r e s p o n d e n te la h d
isu s u n s e b a n y a k 2 0
pe r n y a ta a n . P e r ta m a k a l i d id a p a t k a n h a s il
a
: 0 .4 8 d e n g a n 7 ite m

Cr o n b a c h s

Alp h

pe r n y a ta a n v a r ia b e l p e n g e t a h u a n y a n g m e m ili k i
e
. I t e m p e r n y a ta a n y a n g

ze r o v a r i a n c

me m ili k i k o r e la s i d i b a w a h 0 .2 0 d i k e l u a r k a n , s e d a n g k a n ite m y a n
g t e r s i s a a ta u m e m e n u h i
sy a r a t d ila k u k a n p e n g h i tu n g a n k e m b a li d e n g a n S P S S v e r s i 1 5 d ih a s i
lk a n n ila i
Cr o n b a c h s
Al p h a
0 .7 3 . S e la in d il a k u k a n u ji r e li a b il ita s d e n g a n m e to d e Cr o
n b a c h s
Alp h a j u g a

32

dila k u k a n

te s t - r e te s t r e l ia b il ity

pa d a r e s p o n d e n y a n g

s a m a d a la m ja n g k a w a k tu 5 h a r i se te la h p e n g a m b ila n d a t a p
e r t a m a . H a s i l u j i v a l i d i ta s d a n r e l ia b i lita s k u e s io n e r v a r ia b
e l pe n g e ta h u a n d a p a t d il ih a t d a la m ta b e l 1 .
Ta b e l 1 : H a s i l t e s k o n s iste n s i- in te r n a l d a n
ku e s i o n e r v a r ia b e l
pe n g e t a h u a n
No .

Pe r n y a t a a n

te s t- r e te s t r e li a b il ity

Ko r e l a s i It
em-Total

Ko e f i s i e n
Cr o n b a c h
s
Al p h a

Ko e f i s i e
n Ko r e l a
s i Ka p p a

1 S e l a m a i b u h a m i l p e r l u m e l a k u k a n p e r0.6 5
awatan
2 B ipa
l ay ui bd ua r ba e k e r j a , b a y i t i d a k p e r l u d i s 0.5 0
usui
ka r e n a A S I ( a i r s u s u i b u ) t i d a k b i s a d i
3 A S I e k s k l u s i f a d a l a h m e m b e r i k a n A S I 0.6 5
saja
sa m p a i b a y i b e r u s i a 3 b u l a n
4 P e m b e r i a n s u s u f o r m u l a ( s u s u b u b u k / s 0.4 5
usu
ka l e n g ) s e b e l u m b a y i b e r u s i a 6 b u l a
n dapat
5 M a k a n a n t a m b a h a n b o l e h d i b e r i k a n s e 0.5 0
belum
ba y i b e r u s i a 6 b u l a n a s a l k a n b a y i m
au dan

0.7 3

1.0
0
1.0
0
1.0
0
0.8
9
0.8
6

Ku e s io n e r u n tu k m e n g e t a h u i s i k a p r e s p o n d e n d isu s u n s e b a n y a
k 1 5 ite m p e r n y a ta a n .
Ha s il u ji r e li a b il ita s d i d a p a t k a n
te m y a n g m e m ili k i k o r e la s i

Cr o n b a c h s

Alp h a: 0 .7 3 . I

ku r a n g d a r i 0 .2 0 d ik e l u a r k a n d a n d i la k u k a n p e n g h itu n g a n
k e m b a li d e n g a n S P S S v e r s i 1 5 did a p a tk a n h a s il 0 .8 2 .

Hasil

u ji v a l id ita s d a n r e lia b ili ta s k u e s io n e r v a r i a b e l s i k a p d a p a t


dili h a t d a la m t a b e l 2 .

33

Ta b e l 2 : H a s i l t e s k o n s iste n s i- in te r n a l d a n
ku e s i o n e r v a r ia b e l
sik a p
No .

Pe r n y a t a a n

te s t- r e te s t r e li a b il ity

Ko r e l a s i It
em-Total

Ko e f i s i e n
Cr o n b a c h
s
Al p h a

Ko e f i s i e
n Ko r e l a
s i Ka p p a

1 I b u h a r u s m e l a k u k a n p e r a w a t a n p a y u d 0.7 6
ara
se l a m a h a m i l d a n m e n y u s u i d e n g a n
me l a k u k a n m a s s a s e ( p e m i j a t a n p a y u d
2 I b u m e m b e r i k a n A S I s a j a t a n p a t a m b a 0.7 6
han
ma k a n a n y a n g l a i n a t a u p u n s u s u f o r
mula
3 I b u y a n g b e k e r j a , t i d a k p e r l u m e m b e r 0.5 9
ikan
AS I - n y a k a r e n a A S I t i d a k b i s a d i s i m p
4 B i l a i b u s a k i t , b a y i h a r u s s e g e r a t i d a 0.5 2
k disusui
ka r e n a k u m a n y a n g a d a d a l a m t u b u h
5 B ii lbau abnias ka i b u s a k i t d i a r e , s i k a p i b u a 0.6 2
dalah
me n g h e n t i k a n p e m b e r i a n A S I a g a r t i
dak
6 A p a b i l a b a y i r e w e l t e r u s w a l a u s u d a h 0.4 0
disusui
ma k a b a y i h a r u s d i b e r i m a k a n a n t a m
bahan
, ekm
e rboi ka sa an k pa ins ad ni rg i, ur no tt ui , 0.3 8
7 I b(su u ss eub fa oi kr m
n yu al am
k
me n g a t u r j a d w a l m e n y u s u i
8 P e m b e r i a n m a k a n a n t a m b a h a n y a n g b e 0.2 7
ragam
pa d a b a y i s e b e l u m b e r u m u r 6 b u l a n
me r u p a k a n h a l y a n g m e n y e n a n g k a n b
9 I b u y a n g m e n y u s u i p e r l u m a k a n a n b e r 0.5 3
gizi
le b i h b a n y a k d a r i p a d a i b u y a n g t i d a
10 Dk e n g a n m e n y u s u i d a p a t m e n g u r a n g i 0.5 2
biaya
da l a m k e l u a r g a
11 U n t u k k e c e r d a s a n d a n p e r t u m b u h a n b 0.2 9
ayi,
be r i k a n A S I

0.8 2

0.8
8
1.0
0
0.8
4
0.8
6
0.9
1
1.0
0

0.8
8
0.9
1
1.0
0
0.8
1
0.8
8

Ite m - i te m p e r n y a t a a n y a n g m e m e n u h i s y a r a t u j i v a l id ita s d
a n r e lia b ili ta s te r s e b u t d i a ta s dip a k a i s e b a g a i a la t u k u r d a l a m
p e n e liti a n .

34

Ha s il

te s t r e te s t r e lia b ilit y k a r a k te r isti k r e s p o n d e n b a ik s e

p e r ti te r lih a t d a la m ta b e l 3 . H a l in i te r lih a t d a r i v a r ia b e l p e n
d id ik a n ib u y a n g te r m a s u k s k a l a p e n g u k u r a n k a t a g o r i k a l
me n g g u n a k a n n ila i K a p p a , d id a p a t k a n n il a i 1 .0 0 . V a r ia b e l u m u r d
a n p e n d a p a t a n ( in c o m e
)
ke lu a r g a y a n g te r m a s u k s k a la p e n g u k u r a n k o n t in u m e m a k a
i k o e f i s ie n k o r e l a s i P e a r s o n did a p a tk a n 1 .0 0 . V a r ia b e l p e r i
la k u p e m b e r ia n A S I e k s k lu s i f y a n g te r m a s u k d a l a m s k a la
no m i n a l/ k a te g o r i k a l m e n g g u n a k a n n ila i K a p p a ju g a d i p e r o le
h h a s i l 1 . H a l in i m e n u n ju k k a n ad a n y a k o n s iste n s i j a w a b a n r e s
ponden saatpengukuran pertama dan kedua.
Ta b e l 3 : H a s i l te s t - r e te s t r e lia b ili ty k a r a k te r ist ik d a n p e r il a k u r e s p o n
den
Ko e f is ie n K o r e la s
No .
Ka p p a
i
Ka r a k te r isti k Re s p o n d e n
Pe a r s o n

1
2
3
4
if
B.

Umur
P e n d id i k a n
P e n d a p a ta n k e lu a r g a
P e r il a k u p e m b e r ia n A S I e k s k l u s

1.0 0
- 1.0 0 -

D e s k r i p s i K a r a k t e r is t i k R e s p o n d e n

Re s p o n d e n y a n g d ip ili h s e b a g a i s a m p e l m e r u p a k a n ib u y a n
g m e m il ik i b a y i u s ia 6 sa m p a i d e n g a n 1 2 b u l a n . S e b a n y a k
1 2 0 r e s p o n d e n s e b a g a i s a m p e l p e n e li tia n t e r s e b u t dia m b i l d
engan menggunakan cara pencuplikan acak sederhana di20
p o s y a n d u y a n g a d a d i wil a y a h k e r j a P u s k e s m a s S a m b u n g m a
c a n I . K a r a k t e r isti k r e s p o n d e n p e n e l itia n m e n c a k u p um u r , t

1.0 0
- 1.0 0

in g k a t p e n d i d i k a n , b e s a r p e n d a p a t a n k e lu a r g a , p e k e r j a a n ,
p e n o l o n g p e r s a lin a n , an ju r a n k e lu a r g a d a n a n j u r a n p e n o lo n
g p e r s a lin a n . D a ta k o n ti n u d isa jik a n d a la m m e a n d a n SD . D a t
a k a te g o r ik a l d isa jik a n d a la m p e r s e n ta s e .

35

Ta b e l 4 : D istr i b u s i R e s p o n d e n Be r d a s a r k a n K a r a k t e r isti
k U m u r d a n P e n d a p a ta n Ke lu a r g a
Ka r a k te r i s tik
Ek s k l u s if Ti d a k e k s k l u s if
N
Me a n
SD
N
Me a n
SD
Um u r
57
27 .4 5.0 9 63
Pe n d a p a ta n k e l u a r g a 5 7

26 .6 5.3 6
81 4 9 1 2 3 1 8 6 1 4 6 3 8 5 6 3 5 0

51 3 1 7 3

Ra ta - r a t a u m u r r e s p o n d e n y a n g m e m b e r i k a n A S I e k s k lu s if
2 7 .4 ta h u n s e d a n g k a n
ya n g ti d a k e k s k lu s if 2 6 .6 ta h u n d e n g a n
u n s a m p a i 4 6 ta h u n . Ra ta - r a ta

ra n g e

a n ta r a 1 8 ta h

pe n d a p a ta n k e l u a r g a y a n g m e m b e r i k a n A S I e k s k lu s if a d a l
a h Rp 8 1 4 9 1 2 s e d a n g k a n r a t a - ra ta p e n d a p a t a n k e l u a r g a y
a n g ti d a k m e m b e r i k a n A S I e k s k lu s if a d a l a h Rp 8 5 6 3 5 0 . J a
d i pe n d a p a ta n k e l u a r g a d a r i i b u y a n g m e n y u s u i e k s k l u s if l
e b ih r e n d a h d a r i p a d a y a n g ti d a k me n y u s u i e k s k lu s if .
Ti n g k a t p e n d id i k a n d ik e lo m p o k k a n d a l a m t i g a k a t e g o r i. Re
s p o n d e n y a n g ti d a k se k o la h a ta u tid a k lu l u s S D d a n l u l u s a
n S D d i k a t e g o r ik a n d a la m k e lo m p o k b e r p e n d id i k a n re n d a h ,
lu lu s a n S M P /S M A d i k a te g o r i k a n b e r p e n d id i k a n s e d a n g d a n
lu l u s a n Dip lo m a /P e r g u r u a n T in g g i d ik a te g o r i k a n k e lo m p o k b e
r p e n d id i k a n tin g g i . D a r i k e s e lu r u h a n re s p o n d e n s e b a g ia n b e
s a r y a itu 9 5 o r a n g m e r u p a k a n lu lu s a n s e k o l a h m e n e n g a h (
7 9 .2 % ) , se d a n g k a n y a n g b e r p e n d id ik a n tin g g i a d a 3 o r a n g (
2 .5 %) d a n y a n g ti d a k lu lu s S D d a n lu lu s a n S D a d a 2 2 o r a n
g ( 1 8 .3 % ) . D istr i b u s i ti n g k a t p e n d i d i k a n r e s p o n d e n d a p a t d
i lih a t da la m t a b e l 5 .
Da r i 2 2 r e s p o n d e n y a n g b e r p e n d id i k a n r e n d a h a d a 1 2 o r a n

g ( 5 4 %) ti d a k
me m b e r i k a n A S I s e c a r a e k s k l u s i f , d a n r e s p o n d e n y a n g b e r p e n d
id ik a n s e d a n g s e b a n y a k 5 0

or a n g ( 5 2 .6 %) y a n g t i d a k m e m b e r i k a n A S I e k s k lu s if s e d a n

g k a n r e s p o n d e n y a n g 36

be r p e n d id i k a n tin g g i s e b a n y a k 1 o r a n g ( 3 3 .3 %) y a n g tid a k
m e m b e r i k a n A S I e k s k l u s if . Se m a k in ti n g g i p e n d id ik a n s e m a k
in k e c i l p e r s e n t a s e ib u t id a k m e n y u s u i s e c a r a e k s k lu s if . Ta b e l
5 : D istr i b u s i F r e k u e n s i T in g k a t P e n d id i k a n Re s p o n d e n
Pe n d id i k a n I b u Ek s k l u s if Tid a k e k s k lu s i f
N Frekuensi
Pe r s e n
Fr e k u e n s i
Pe r s e n
54 .
- S D /T id a k S e k o la h 22
10
45 .5
12
5 .
-SMP/SMA
95
45
47 .4
50
52
33 .
-PT
3
2
66 .7
1
3 .
52
To ta l
12 0
57
47 .5
63
5
Pe n o lo n g p e r s a lin a n r e s p o n d e n y a n g p a li n g b a n y a k a d a la h
b id a n . D a r i 1 2 0 re s p o n d e n , y a n g d ito lo n g b id a n s a a t m e la h ir
k a n a d a 1 1 7 o r a n g ( 9 7 .5 %) d a n 6 1 o r a n g (5 2 .1 % ) t id a k m
e m b e r i k a n A S I s e c a r a e k s k lu s if s e d a n g k a n 3 o r a n g ( 2 .5 %)
d it o lo n g o le h do k te r d e n g a n 2 o r a n g ti d a k m e m b e r i k a n A S I e k
s k lu s if ( 6 6 .7 %) .
Ta b e l 6 : D istr i b u s i F r e k u e n s i K a r a k t e r isti k P e n o l o n g P e r s a li n a n
Pe n o lo n g P e r s a lin a n
Ek s k l u s if Tid a k e k s k lu s i f
N Frekuensi
Pe r s e n
Fr e k u e n s i
Pe r s e n
- B id a n
11 7
56
47 .9
61
52 .
66 .
- D o k te r
3
1
33 .3
2
7 .
52
To ta l
12 0
57
47 .5
63
5
Da la m p e n e liti a n in i, je n is p e k e r ja a n i b u d i b e d a k a n a ta s d u a
k a t e g o r i y a i tu i b u ru m a h ta n g g a d a n p e k e r j a a n la in ( s w a s ta
, P N S , w i r a s w a s t a , d ll) . D a r i 7 9 ib u r u m a h ta n g g a ad a 4 0 o r
a n g ( 5 0 .6 %) y a n g m e n y u s u i s e c a r a e k s k lu s if d a n 3 9 o r a n g
( 4 9 .4 %) ti d a k me m b e r i k a n A S I e k s k l u s if . S e d a n g k a n ib u y a
n g b e k e r j a a d a 1 7 o r a n g ( 4 1 .5 % ) y a n g
me m b e r i k a n A S I e k s k lu s i f d a n 2 4 o r a n g ( 5 8 .5 %) y a n g ti d a k m e m

b e r i k a n A S I e k s k l u s if .

Ha s il in i m e n g g a m b a r k a n b a h w a te r n y a t a ib u y a n g b e k e r j a

l e b ih b a n y a k y a n g ti d a k 37

me m b e r i k a n A S I e k s k lu s if k a r e n a k u r a n g n y a w a k tu b e r s a
m a a n a k s e t e la h c u ti b e r s a lin se le s a i. D is tr i b u s i r e s p o n d e n b e
r d a s a r k a n p e k e r j a a n d a p a t d ilih a t d a la m t a b e l 7 .
Ta b e l 7 : D istr i b u s i R e s p o n d e n Be r d a s a r k a n P e k e r ja a n
Pe k e r ja a n
Ek s k l u s if Tid a k e k s k lu s i f
N Frekuensi
Pe r s e n
Fr e k u e n s i
49 .
Ib u r u m a h ta n g g a 79
40
50 .6
39
4 .
Pe k e r ja a n la in
41
17
41 .5
24
58
52 .
To ta l
12 0
57
47 .5
63
5

Pe r s e n

Da r i 1 2 0 r e s p o n d e n y a n g d ite li ti a d a 3 o r a n g y a n g m e n y a ta
k a n ti d a k a d a d u k u n g a n ke lu a r g a s a m a s e k a l i d a la m m e n y u s
u i b a y in y a , 2 o r a n g d e n g a n k a te g o r i d u k u n g a n k e lu a r g a re n d a
h , 6 8 o r a n g ( 5 6 .7 % ) m e n d a p a t k a n d u k u n g a n k e lu a r g a y a n
g d i k a te g o r i k a n d a la m ka t e g o r i d u k u n g a n s e d a n g d a n a d a
4 7 r e s p o n d e n ( 3 9 .2 %) m e n y a t a k a n a d a n y a d u k u n g a n ke lu a r
g a y a n g t in g g i. D a r i 4 7 r e s p o n d e n y a n g m e n d a p a t k a n d u k
u n g a n k e l u a r g a a d a 3 8 or a n g ( 8 0 .9 %) y a n g m e m b e r i k a n A
S I e k s k lu s if . H a l in i m e m b u k t i k a n b a h w a r e s p o n d e n de n g a
n d u k u n g a n s ik a p k e lu a r g a y a n g ti n g g i m e m i lik i k e m u n g k in
a n m e m b e r ik a n A S I se c a r a e k s k lu s if .

38

Ek s k lu s if T id a k e k s k lu s if
10 0 %
80 %
n
se
er
P

60
40
20
%
0%
Tid a k a d a

Re n d a h
Du k u n g a n k e lu a r g a

Se d a n g

Tin g g i

Ga m b a r 6 : D istr i b u s i Re s p o n d e n Be r d a s a r k a n A d a n y a
Du k u n g a n K e lu a r g a

Ta b e l 8 : D istr i b u s i R e s p o n d e n Be r d a s a r k a n A d a n y a D u k u n g a n K e lu a r
ga
Du k u n g a n K e l u a r g a
Ek s k l u s if Tid a k e k s k lu s i f
N Frekuensi
Pe r s e n
Fr e k u e n s i
Pe r s e n
3 2 68
1 0
2 2
66 .7
33 .3 0
- Tdk ada
47 12
18
50 9
10 0 .0
26 .5
(0)
0
38
63
73 .5
80
.9
- Rendah
57
19 .1
47 .5
(1)
52 .5
- Sedang (2)
- T in g g i ( 3 )
To ta l
Da r i 1 2 0 r e s p o n d e n y a n g d ite li ti 1 2 o r a n g ( 1 0 %) m e n y a t a k
a n t id a k a d a /r e n d a h du k u n g a n p e n o lo n g p e r s a lin a n d a la m m
e n y u s u i b a y in y a y a n g m a n a s e b a n y a k 1 1 o r a n g (9 1 .7 % ) tid
a k m e m b e r i k a n A S I e k s k lu s if . S e b a n y a k 2 3 o r a n g ( 1 9 .2 %)
mendapatkan
du k u n g a n p e n o lo n g p e r s a lin a n y a n g d i k a te g o r i k a n d a la m k a te g o r i d
ukungan sedang dengan

13 o r a n g ( 5 6 .5 % ) ti d a k m e m b e r ik a n A S I e k s k lu s i f d a n a d a

8 5 r e s p o n d e n ( 7 0 .8 % ) d e n g a n 39

39 o r a n g ( 4 5 .9 %) y a n g t id a k m e m b e r ik a n A S I s e c a r a e k s k
lu s if y a n g m e n y a t a k a n a d a n y a du k u n g a n p e n o lo n g p e r s a lin a
n y a n g tin g g i .
Dist r ib u s i f r e k u e n s i d a n p e r s e n ta s e n y a d a p a t d i lih a t d a la
m ta b e l 9 . Ta b e l 9 : D istr i b u s i R e s p o n d e n Be r d a s a r k a n A d a
n y a D u k u n g a n P e n o lo n g P e r s a lin a n
Du k u n g a n P e n o l o n g
Ek s k l u s if Tid a k e k s k lu s i f
Pe r s a li n a n
N Frekuensi
Pe r s e n
Fr e k u e n s i
66 .
-Tdk ada (0)
3
1
33 .3
2
7 .
-Sedang (1)
23
10
43 .5
13
56
- T in g g i ( 2 )
85
46
54 .1
39
45 .
52 .
To ta l
12 0
57
47 .5
63
5
Ek s k lu s if T id a k e k s k lu s if

Pe r s e n

10 0 %
80 %
en
rs
Pe

60
40
20
%
0
%
Tid a k a d a Se d a n g
Tin g g i
Du k u n g a n P e n o lo n g P e r s a lin a n

Ga m b a r 7 : D ist r ib u s i Re s p o n d e n B e r d a s a r k a n A d a n y a
Du k u n g a n P e n o lo n g P e r s a lin a n
Pe n g e t a h u a n ib u d ik a t e g o r ik a n d a la m d u a k a te g o r i y a i tu
( 1 ) r e n d a h d a n ( 2 ) tin g g i . Ka te g o r i r e n d a h d ib e r i k a n u n tu k k
e lo m p o k r e s p o n d e n y a n g m e m p u n y a i n il a i d i b a w a h n i la i ra ta r a ta s e d a n g k a n k a t e g o r i tin g g i u n tu k k e lo m p o k r e s p o n d e n

d e n g a n j a w a b a n b e n a r d i ata s r a ta - r a t a .

40

Da r i 1 2 0 o r a n g y a n g d i ja d i k a n r e s p o n d e n , 5 6 o r a n g ( 4 6 .7
%) d i a n ta r a n y a m e m il ik i pe n g e ta h u a n y a n g tin g g i te n ta n g A
S I e k s k l u s i f d a n 6 4 o r a n g ( 5 3 .3 %) b e r p e n g e ta h u a n re n d a
h , s e p e r ti te r lih a t d a la m t a b e l 1 0 b e r i k u t in i:
Ta b e l 1 0 . D i s tr ib u s i F r e k u e n s i P e n g e t a h u a n I b u
Pe n g e t a h u a n
Fr e k u e n s i

Pe r s e n ta s e

Re n d a h
Ti n g g i
To ta l

64
56
12 0

53 .
3 .
46
710
0

Sa m a h a ln y a d e n g a n f a k t o r p e n g e t a h u a n , f a k t o r s ik a p ju g a
d ib a g i d a la m d u a ka t e g o r i y a itu r e n d a h d a n ti n g g i. D a r i 1 2 0
r e s p o n d e n , a d a 5 8 ib u ( 4 8 .3 % ) y a n g s i k a p n y a be r k a te g o r i r
e n d a h d a n 6 2 ib u ( 5 1 .7 ) y a n g b e r s ik a p tin g g i .
Ta b e l 1 1 . D i s tr ib u s i F r e k u e n s i S i k a p I b u
Sik a p
Fr e k u e n s i

Pe r s e n ta s e

Re n d a h
Ti n g g i
To ta l
C.

48 .
3 .
51
712
0

58
62
12 0

U j i Biv a r i a t

De s k r ip s i d a ta d i a ta s h a n y a m e m b e r i k a n g a m b a r a n u m u m
te n ta n g d a ta p a d a s e tia p fa k to r . O l e h k a r e n a it u p e r lu d ila k u
k a n u j i b iv a r i a t y a n g b isa m e m b e r i k a n g a m b a r a n y a n g le b ih
je la s m e n g e n a i v a r ia b e l p e n g e ta h u a n d a n v a r i a b e l s i k a p y a
ng mungkin berpengaruh
te r h a d a p p e r ila k u p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if . U ji b iv a r ia t y a n g d i g u
n a k a n a d a la h
Ch i s q u a r e
te s t u n t u k v a r i a b e l p e n g e t a h u a n d a n T te s t u n t u k v a r i a b e l s ik a p .
D e n g a n d a ta te r le b ih
da h u lu d ib e n t u k d a la m ta b u l a s i s ila n g a ta u

41

cr o s s t a b

Ta b e l 1 2 : T a b u la s i S ila n g P e n g e t a h u a n I b u d e n g a n P e r ila k u P e m b e r i a
n A S I E k s k lu s if
Va r ia b e l Ek s k l u s if Tid a k e k s k lu s i f
N Frekuensi
Pe r s e n
Fr e k u e n s
Pe r s e
i
n
Pe n g e t a h u a n
-Rendah
64
26
40 .6
38
59 .
44 .
- T in g g i
56
31
55 .4
25
6 .
52
To ta l
12 0
57
47 .5
63
5
= 2 .6 0 ; p = 0 .1 0 7
Sk o r te r e n d a h v a r ia b e l p e n g e t a h u a n 0 d a n te r tin g g i 5 d e n g
a n r a ta - r a t a 3 .4 7 . D a la m ta b e l 1 2 t e r lih a t, a d a 6 4 ib u y a n g b
e r p e n g e t a h u a n d e n g a n k a t e g o r i r e n d a h d a n y a n g ti d a k me
n u n ju k k a n p e r i la k u m e n y u s u i e k s k lu s if a d a 3 8 o r a n g ( 5 9 .4
% ) s e d a n g k a n y a n g be r p e r i la k u m e n y u s u i e k s k lu s if 2 6 o r a
n g ( 4 0 .6 %) . Re s p o n d e n y a n g b e r p e n g e t a h u a n ti n g g i ad a 5 6
o r a n g d a n 2 5 o r a n g ( 4 4 .6 % ) d i a n ta r a n y a t id a k m e m b e r i k a
n A S I e k s k lu s i f se d a n g k a n 3 1 o r a n g ( 5 5 .4 %) m e m b e r i k a n
A S I e k s k lu s if . S e m a k in b e r p e n g e t a h u a n ti n g g i se m a k i n b e s
a r k e m u n g k i n a n m e m b e r i k a n A S I s e c a r a e k s k lu s if t a p i s e
c a r a s ta tis ti k d e n g a n
uji Ch i S q u a r e
d id a p a tk a n h a s il tid a k a d a h u b u n g a n y a n g b e r m
a k n a ( p > 0 .0 5 ) a n ta r a
pe n g e ta h u a n r e s p o n d e n d e n g a n p e r ila k u p e m b e r i a n A S I e k s k lu s if .

42

Hu b u n g H u b u n g a n a n t a r a p e n g e ta h u a n d e n g a n p e r il a k u p e m b e r
ia n A S I e k s k lu s if d a p a t
di g a m b a r k a n s e b a g a i b e r ik u t :

Ek s k lu s if T d k e k s k lu s if

10 0 %

80
%
60
%
en
rs
Pe
40 % 20 % 0%
Re n d a h ( < 4 )

Tin g g i ( > = 4 )

Ka te g o r i p e n g e ta h u a n

Ga m b a r 8 : H u b u n g a n a n ta r a p e
n g e t a h u a n d a n pe r ila k u p e m b e r
ia n A S I e k s k lu s if
( = 2 .6 0 ;p = 0 .1 0 7 )
Da la m ta b e l 1 3 te r l ih a t a d a 5 8 o r a n g r e s p o n d e n d e n g a n k a
te g o r i s i k a p r e n d a h (4 8 .3 % ) s e d a n g k a n r e s p o n d e n d e n g a n
k a t e g o r i s ik a p ti n g g i a d a 6 2 o r a n g ( 5 1 .7 % ) . D a r i 5 8 or a n g
y a n g b e r s i k a p r e n d a h a d a 3 8 o r a n g ( 6 5 .5 %) ti d a k m e m b e r
i k a n A S I e k s k lu s if se d a n g k a n r e s p o n d e n y a n g m e m il i k i s ik a
p tin g g i h a n y a 4 0 .3 % y a n g t id a k m e m b e r i k a n A S I
se c a r a e k s k lu s if . H a s il T- t e s t
g b e r m a k n a a n ta r a s i k a p i b u

didapat hasil ada hubungan yan

de n g a n p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if ( p < 0 .0 5 ) d e n g a n CI 9 5 %.

43

Ta b e l 1 3 : T a b u la s i S ila n g S i k a p I b u d e n g a n P e r il a k u P e m b e r ia n A S I
E k s k lu s if
Va r ia b e l Ek s k l u s if Tid a k e k s k lu s i f
N Frekuensi
Pe r s e n
Fr e k u e n s
Pe r s e
i
n
Si k a p
-Rendah
58
20
34 .5
38
65 .
40 .
- T in g g i
62
37
59 .7
25
3 .
52
To ta l
12 0
57
47 .5
63
5
t.
4 .6 3 ; p = 0 .0 0 0
Hu b u n g a n a n t a r a s ik a p ib u d e n g a n p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if
dapat digambarkan
se b a g a i b e r ik u t:

45 .0 0

40 .0

0 35 .

00

ap
s
i
k
o
r
Sk
30 .0 0 25 .0 0 20 .0 0
Tid a k E k s k lu s if

Ek s k lu s if

Pe m b e r ia n A S I e k s k lu s if

Ga m b a r 9 : H u b u n g a n a n ta r a s i k a p d a n p
e r ila k u p e m b e r ia n AS I e k s k lu s if ( t= 4 .6 3
; p = 0 .0 0 0 )

44

Da la m p e n e l itia n in i d i d a p a tk a n t e m u a n la in y a itu a d a n y a f a
k to r - f a k to r y a n g be r p e n g a r u h t e r h a d a p p e r ila k u ib u d a la m
m e m b e r ik a n A S I n y a s e c a r a

e k s k lu s if s e la in fa k to r p e n g e ta

h u a n d a n s ik a p . Be b e r a p a r e s p o n d e n m e n y a t a k a n b a h w a s
ik a p n y a d a la m me n y u s u i a t a u p e m b e r ia n m a k a n a n ta m b a h a
n s e b e lu m b a y i b e r u s i a e n a m b u l a n k a r e n a an ju r a n d a r i k e
lu a r g a t e r u t a m a n e n e k d a n k e lu a r g a te r d e k a t y a n g i k u t m e
r a w a t b a y i . Se b a g i a n p e n o lo n g p e r s a li n a n ju g a m e m b e r i k a
n s u s u f o r m u la s e g e r a s e te la h b a y i la h ir de n g a n a la s a n A S I
b e l u m b a n y a k b e r p r o d u k s i. P e n e liti m e la k u k a n u j i b iv a r ia t
u n t u k me n g e t a h u i h u b u n g a n d u k u n g a n k e l u a r g a d a n d u k u
n g a n p e n o l o n g p e r s a l in a n d e n g a n
pe r ila k u p e m b e r i a n A S I e k s k lu s if . H a s il u ji
- s q u a r e t e s t d id a p a t k a n

b iv a r ia t d e n g a n

hu b u n g a n y a n g b e r m a k n a a n ta r a d u k u n g a n k e lu a r g a d e n g a
n p e r ila k u p e m b e r ia n A S I ek s k lu s if ( p = 0 .0 0 0 ; = 3 5 .0 7 ) d a
n ju g a a d a n y a h u b u n g a n y a n g b e r m a k n a a n ta r a d u k u n g a n
pe n o lo n g p e r s a lin a n d e n g a n p e r ila k u p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if
( p = 0 .0 1 1 ; = 9 .0 2 ) . K e d u a fa k to r i n i ju g a d iu ji d e n g a n a n a
li s is r e g r e s i lo g istik b i n e r u n tu k m e n g e t a h u i k e k u a ta n pe n g a r
u h n y a . D id a p a tk a n h a s i l d u k u n g a n k e l u a r g a b e r p e n g a r u h
te r h a d a p p e r il a k u pe m b e r ia n A S I e k s k lu s if d e n g a n n ila i p =
0 .0 0 0 ; O R= 1 2 .0 ; C I 9 5 %( 4 .9 0 - 2 9 .3 7 ) s e d a n g k a n du k u n g a n p e
n o lo n g p e r s a l in a n b e r p e n g a r u h d e n g a n n i la i p = 0 .0 2 6 ; O R=

Ch i

2 .5 7 ; CI 9 5 %( 1 .1 2 - 5.9 1 ) .

D.

H a s i l P e n g u j i a n H ip o t e s i s
Se p e r ti h a s il y a n g t e la h d ip e r o le h d a la m u ji b i v a r ia t, u ji a n a
lis is r e g r e s i lo g i s tik

bin e r m e n u n ju k k a n b a h w a f a k t o r p e n g e t a h u a n t id a k m e m p

u n y a i p e n g a r u h te r h a d a p 45

pe r ila k u p e m b e r i a n A S I e k s k lu s if s e d a n g k a n s i k a p m e m b e r
i k a n p e n g a r u h y a n g s i g n if i k a n (p > 0 .0 5 ) te r h a d a p p e m b e r
i a n A S I e k s k lu s if . D a la m a n a l isis r e g r e s i lo g ist ik b in e r , d a t a
ya n g d i g u n a k a n a d a l a h d a ta d i k o to m i. U ji a n a l is is r e g r e s i lo
g istik b in e r i n i m e n g g u n a k a n
me to d e fo r wa r d L R (
lik e lih o o d r a ti o )
ua variabel dimasukkan untuk

se h i n g g a k e d

dise le k s i d e n g a n m e t o d e
fo r wa r d L R
is r e g r e s i lo g isti k b i n e r y a n g p e r ta m a

Ha s i l u ji a n a li s

se p e r t i d i tu n j u k k a n d a l a m t a b e l 1 4 , h a n y a te r d a p a t 1 s te p ,
y a itu m a s u k n y a f a k to r s i k a p da la m p e r s a m a a n r e g r e s i lo g istik
.
Ta b e l 1 4 : H a s il A n a lis is Re g r e s i L o g isti k Bin e r

Va r ia b e l

S.E . W a l d

Si k a p 1.0 3 4 .3 7 9 7 .4 5 7
1
Ko n s ta n t a
-.6 4 2 .2 7 6 5 .3 9 8
Nil a i R : 0 .0 8 3

95 .0 % C.I .f o r
(B)
EX P ( B)
r
Lo w e r U p p e
.0 0 6 2 .8 1 2 1 .3 3 9 5 .9 0 6
1
.0 2 0 .5 2 6
df

Ex p
Si g .

Uji a n a lisis r e g r e s i l o g i s t ik b in e r y a n g k e d u a d ila k u k a n d e n


g a n m e n g h il a n g k a n fa k to r s i k a p . H a s iln y a s e j a la n d e n g a n u
ji b iv a r ia t b a h w a f a k to r p e n g e t a h u a n tid a k m e m il i k i pe n g a r u
h ( p < 0 .0 5 ) t e r h a d a p p e r ila k u p e m b e r ia n A S I e k s k lu s i f s e
p e r t i d itu n j u k k a n d a la m ta b e l 1 5 .
Ta b e l 1 5 : H a s il A n a lis is Re g r e s i L o g isti k Bin e r

Va r ia b e l

S.E . W a ld

df

Ex p
Si g .

II
95 .0 % C.I .f o r
(B )
EX P ( B)

owerUpper
Pe n g e t a h u a n .5 9 5
-.3 7
Ko n s ta n t
9
a

.3 7 0 2 .5 8 0 1 .1 0 8 1 .8 1 2
.2 5 5 2 .2 2 3

.8 7 7 3 .7 4 4
46

1
.1
3
6
.6
8
4

E.

Pe m ba h a s a n

Da r i d a ta y a n g d i p e r o le h m e la lu i k u e s i o n e r , p e n e liti m e m b a h a
s p e r m a s a l a h a n y a n g ad a d e n g a n m e m b a n d in g k a n n y a d e n g a
n h a s il p e n e lit ia n te r d a h u lu . P e m b a h a s a n d il a k u k a n be r d a s a r
k a n h ip o te s is d a n tu ju a n p e n e liti a n s e b a g a i b e r i k u t:
a.

F a k to r p e n g e ta h u a n

Ha s il p e n e l itia n in i, p e n g e t a h u a n i b u m e m p u n y a i p e n g a r u h
y a n g le m a h te r h a d a p pe r ila k u p e m b e r i a n A S I e k s k lu s if ( p =
0 .1 0 8 , O R = 1 .8 1 , CI 9 5 %: 0 .8 8 - 3 .7 4 ) . P e n g e ta h u a n me r u p a k a n
a s p e k p o k o k u n tu k m e n e n tu k a n p e r ila k u s e s e o r a n g u n t u k
m e n y a d a r i d a n ti d a k ma u p u n u n tu k m e n g a tu r p e r il a k u n y a s
e n d ir i. P e n g e t a h u a n m e r u p a k a n s a l a h s a tu f a k to r
pr e d i s p o s isi t e r ja d i n y a s e b u a h p e r il a k u ( M o r t o n ,
F a k to r - f a k to r y a n g

et a l ., 1 9 9 5 ) .

me m p e n g a r u h i p e n g e t a h u a n a n t a r a la in ; ( 1 ) s o s ia l e k o n o m
i , ( 2 ) k u ltu r , ( 3 ) p e n d id ik a n d a n (4 ) p e n g a la m a n . M e n u r u t te
o r i in i lin g k u n g a n s o s i a l a k a n m e n d u k u n g tin g g i n y a pe n g e ta
h u a n s e s e o r a n g s e d a n g k a n e k o n o m i d i k a it k a n d e n g a n p e n
d id i k a n , e k o n o m i b a i k ti n g k a t p e n d id i k a n b a i k ju g a ( N a s u
t io n , 1 9 9 7 ) . P e n e l itia n d i Ba n g k o k , T h a i la n d te r h a d a p 22 1 i b
u d e n g a n m e n g g u n a k a n k u e s i o n e r b e r s tr u k u r m e m b e r i k a n h
a s il p e n g e t a h u a n ib u b a i k ta p i p e r i la k u p e m b e r ia n A S I e k s k
lu s if r e n d a h k a r e n a a d a f a k to r la in y a n g b e r p e n g a r u h ya itu :
( 1 ) i b u b e k e r ja p e n u h ; ( 2 ) p e n g a r u h o r a n g la in / k e l u a r g a

y a n g m e r a w a t b a y i; ( 3 ) be lu m a d a n y a r e n c a n a m e n y u s u i e k
s k lu s if s a a t a n te n a ta l; d a n ( 4 ) p e m b e r i a n s u s u f o r m u la se te
la h la h i r d i R S a ta u s a r a n a k e s e h a ta n ( L i Y , 1 9 9 9 ) . S e b a li
k n y a , p e n e liti a n d e s k r i p ti f
te r h a d a p ib u - ib u y a n g m e la h ir k a n d i RS M a ld iv e s d i d a p a tk a n h a s
il b a h w a k e lo m p o k y a n g

me m b e r i k a n A S I e k s k lu s if m e m ili k i p e n g e ta h u a n y a n g a d e k

u a t d i b a n d i n g y a n g tid a k d a n 47

be r m a k n a s e c a r a s ta ti s tik ( S h a f e e q , 2 0 0 0 ) . D e m i k i a n p u la
h a s il p e n e li tia n L u d v i g s s o n (2 0 0 3 ) y a n g m e n y a ta k a n b a h w
a p e n g e t a h u a n i b u te n ta n g m e n y u s u i b e r k a it a n d e n g a n ti n g
k a t p e n d id ik a n . I b u y a n g m e n d a p a t k a n in f o r m a s i t e n ta n g
m e n y u s u i d a r i s e s e o r a n g , do k te r , t e t a n g g a , t e l e v is i , m a j a l a
h d a n b u k u l e b ih b a n y a k y a n g m e l a n ju tk a n m e n y u s u i da r ip
a d a i b u y a n g t id a k m e n d a p a t k a n i n f o r m a s i.
Da la m p e n e liti a n in i , tid a k a d a n y a h u b u n g a n a n t a r a p e n g e t a
h u a n d a n p e r il a k u pe m b e r ia n A S I e k s k lu s if k e m u n g k in a n k
a r e n a a d a n y a f a k to r la in y a n g b e r p e n g a r u h le b ih ku a t s e p e r
ti f a k to r k e k e r a b a t a n s o s ia l a ta u g o to n g r o y o n g d i d a la m b u d a
y a m a s y a r a k a t J a w a ya n g m a n a p e n g a r u h o r a n g l a i n / k e lu a r
g a t e r u t a m a n e n e k y a n g m e r a w a t b a y i s a n g a t k u a t . Ib u - ib u
y a n g ti d a k m a m p u d i d e s a d a n b e k e r j a s e b a g a i b u r u h ta n i,
1 2 m i n g g u s e te la h me la h ir k a n m e r e k a m e m b a n tu s u a m in y
a m e n c a r i n a f k a h s e h in g g a b a y i d iti tip k a n k e ke lu a r g a t e r d
e k a t. O le h k e lu a r g a , b a y i b ia s a n y a d i b e r i m a k a n p i s a n g / n a
s i p isa n g y a n g dih a lu s k a n k a r e n a r e l a tif m u r a h d a n m u d a h
d id a p a t s e h in g g a p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if ta k te r c a p a i . I b u
y a n g b e k e r j a d i p a b r i k ju g a k e s u l ita n m e n ja la n i p e r i la k u p
e m b e r ia n A S I ek s k lu s if k a r e n a m a s a c u ti s u d a h u s a i s e la in
itu k a r e n a k u r a n g n y a i n f o r m a s i m e n g e n a i c a r a me n y i m p a n
A S I y a n g b a i k d a n b e n a r b il a i b u b e k e r ja . G e n c a r n y a p r o
m o s i s u s u f o r m u la me m p e n g a r u h i p e n g e t a h u a n ib u te n ta n g

k e u n g g u l a n A S I d ib a n d in g k a n d e n g a n s u s u fo r m u l a .
Fa k to r la in y a n g m u n g k in b e r p e n g a r u h p a d a h a s il p e n e lit ia n
in i a d a l a h m e t o d e
sa m p l in g y a n g tid a k a k u r a t. S a m p e l d i a m b il s a a t k u n ju n g a n p o s y a n
d u s e h i n g g a tid a k d a p a t

me w a k i li s e lu r u h p o p u l a s i p e n e lit ia n . F a k to r f a k to r p e r a n

c u y a n g m e m p e n g a r u h i 48

pe n g e ta h u a n s e p e r ti p e n d i d i k a n k e s e h a ta n y a n g p e r n a h d
ip e r o le h , i n f o r m a s i in f o r m a l d a r i me d ia m a s s a a ta u s u m b e r l
a i n ju g a t id a k d ip e r h a ti k a n . J u m la h s a m p e l j u g a k u r a n g me
n c u k u p i m e n g in g a t b a n y a k n y a f a k to r p e r a n c u .

b.

Faktor sikap

Ha s il p e n e l itia n in i m e n u n j u k k a n b a h w a f a k to r s ik a p m e m p u
n y a i p e n g a r u h y a n g be r m a k n a te r h a d a p p e r il a k u p e m b e r ia
n A S I e k s k l u s if ( p = 0 .0 0 6 , O R= 2 .8 1 , CI 9 5 %: 1 .3 4 - 5.9 1 ) . S i k
a p d ip e r o le h le w a t p e n g a la m a n a k a n m e n im b u l k a n p e n g a r u
h la n g s u n g te r h a d a p pe r ila k u . P e n g a r u h l a n g s u n g t e r s e b u t
l e b ih b e r u p a p e r ila k u y a n g a k a n d i r e a l isa s ik a n h a n y a ap a b
il a k o n d isi d a n s itu a s i y a n g m e m u n g k in k a n . D a la m in te r a k s i
in i in d iv id u m e m b e n t u k
po l a s ik a p t e r t e n tu te r h a d a p o b je k p s ik o l o g is y a n g d ih a d a p in y a
( Be r k o w itz
ci t
Az w a r ,
19 9 5 ) .
Ha s il u ji r e g r e s i l o g isti k b in e r h u b u n g a n a n ta r a p e n g e t a h u a
n d a n s ik a p d e n g a n pe r ila k u p e m b e r i a n A S I e k s k lu s i f d i d a
patkan

n i la i R a d a la h 0 .0 8 3 y a n g a r tin y a f a k to r pe n g e ta h u

a n d a n s i k a p m e m p e n g a r u h i 8 ,3 % te r h a d a p p e r ila k u p e m b e
r i a n A S I e k s k lu s i f se d a n g k a n s isa n y a d i p e n g a r u h i o le h f a k to
r l a in .

Fa k to r la in t e r s e b u t d i a n ta r a n y a a d a l a h f a k to r d u k u n g a n k e
lu a r g a s e p e r t i
din y a ta k a n d a r i h a s i l p e n e liti a n
n g d il a k u k a n 1 S e p t e m b e r

cr o s s

se c tio n a l

d i N ig e r ia y a

20 0 5 - 3 0 D e s e m b e r 2 0 0 5 d e n g a n m e n g g u n a k a n a la t u k u r k u e s io
n e r t e r s tr u k t u r u n t u k
me n g e t a h u i p e n g a r u h h u b u n g a n d u k u n g a n k e l u a r g a d e n g a n p e m
b e r i a n A S I e k s k l u s if .

Dip e r o le h h a s i l d u k u n g a n s u a m i d a n k e l u a r g a ib u d a la m h a

l i n i n e n e k b e r p e n g a r u h 49

te r h a d a p p e m b e r ia n A S I ta p i d u k u n g a n s u a m i b e r m a k n a m e n
in g k a t k a n la m a m e n y u s u i ta p i ti d a k b e r m a k n a s e c a r a s ta t
istik te r h a d a p p e m b e r ia n s e c a r a e k s k lu s i f ( O l a y e m i O , 2 0 0
5 ) . Ha l in i k a r e n a a d a f a k to r la in y a n g m e m p e n g a r u h i ib u b
isa m e n c a p a i A S I e k s k lu s if , a ir
su s u tid a k m e n c u k u p i, k a r e n a k e m b a li b e k e r ja /b e l a j a r ( L i
87).

et a l ., 1 9

Be r b a g a i f a k to r y a n g m e m p e n g a r u h i p e m b e n tu k a n s ik a p a d
a la h f a k to r in t e r n a l d a n ek s te r n a l. F a k to r i n t e r n a l m e l ip u ti je
n is k e la m in , u m u r , p e n d id i k a n d a n p e n g a l a m a n . F a k to r ek s te r n
a l m e lip u ti m e d i a m a s s a , i n s ti tu s i p e n d id ik a n /a g a m a , m a s y a r
a k a t , f a s i lita s s e r ta
li n g k u n g a n k e r ja ( Be r k o w it z

cit

Az w a r , 1 9 9 5 ) .

Sik a p ib u d a la m m e n g a m b il k e p u tu s a n u n tu k m e n y u s u i ju g a d
it e l iti o le h A r o r a et
al. ( 2 0 0 0 ) d i P e n n s y lv a n i a y a n g m e n y a ta k a n b a h w a k e p u tu s a n u
n tu k m e n y u s u i a ta u
me m ili h s u s u b o to l p a li n g s e r in g d i b u a t s a a t h a m i l t r im e s te r
I I I . A la s a n m e m ilih m e n y u s u i ka r e n a b e r m a n f a a t b a g i k e s e
h a t a n b a y i, a l a m i d a n a d a n y a i k a ta n k a s i h s a y a n g . A l a s a n
me m ili h s u s u b o t o l a d a l a h

p e r s e p s i ib u te n ta n g s i k a p a y a

h , j u m la h s u s u y a n g k u r a n g me n c u k u p i d a n k a r e n a k e m b a l i
b e k e r ja . F a k to r - f a k t o r y a n g m e n d o r o n g s e o r a n g ib u u n t u k
me n y u s u i k a r e n a b a n y a k n y a in f o r m a s i s a a t
o r m a s i d i m a ja l a h , T V d a n

pr e n a ta l c l a s s , in f

bu k u , d u k u n g a n k e lu a r g a . S e d a n g k a n p e n g h a m b a t p e m b e r i
a n A S I e k s k lu s if a d a la h t e m a n hid u p , a n g g o ta k e lu a r g a d a n te
naga kesehatan.
Go k s e n ( 2 0 0 2 ) m e n e li ti a s u m s i d a s a r y a n g m e la ta r b e l a k a n g
i
th e o r y
re a s o n i n g
ac tio n
te n t a n g p e r ila k u p e m b e r ia n A S I e k s k lu s if . P e m b e r i a n A S I
e k s k lu s i f d ila ta r b e la k a n g i
li n g k u n g a n s o s ia l y a n g k o m p le k s y a n g m a n a n o r m a - n o r m a le b ih
p e n ti n g d a r ip a d a

pe r tim b a n g a n s i k a p d a la m m e m ilih A S I e k s k l u s if . H a s il p e n e

liti a n i n i m e n y a ta k a n 50

ke in g in a n d ir i s e n d ir i tid a k c u k u p k u a t s e b a g a i f a k to r y a n g m e n e n tu k a
n m e n y u s u i ji k a ti d a k
dik o n d isik a n d e n g a n f a k t o r p e m u n g k in (
d u k u n g a n s o s ia l d a n n o r m a -

en a b le fa c to r

)seperti

no r m a s u b j e k ti f m e n g e n a i m e n y u s u i s e b a g a i f a k t o r y a n g m
e n e n tu k a n m e n y u s u i. H a l in i se ja la n d e n g a n t e o r i p e m b e n tu k a
n s ik a p s e p e r ti y a n g te la h d ise b u t k a n d i a ta s .
Se b u a h p e n e l itia n co n tro lle d tri a l
g a n s u a m i ist r i y a n g

d i I ta lia te r h a d a p 2 8 0 p a s a n

ma n a 1 4 0 a y a h s e b a g a i k e lo m p o k p e r la k u a n d ila ti h c a r a m e n c
e g a h d a n m e n a n g a n i b e r b a g a i ke s u li ta n y a n g b e r h u b u n g a n
e r a t d e n g a n p e m b e r i a n A S I e k s k l u s if s e la m a 2 b u la n d a n
1 4 0 ay a h s e b a g a i k e lo m p o k k o n tr o l. P a d a a k h ir p e n e lit ia n d
id a p a tk a n h a s il y a n g s i g n if i k a n an ta r a d u k u n g a n s u a m i d e n g
a n k e b e r h a s ila n A S I e k s k lu s if ( P isa c a n e , 2 0 0 5 ) . S u a m i s e b a g a
i or a n g te r d e k a t i b u a k a n b e r p e n g a r u h s a n g a t p e n t in g d a l a
m p e n e n tu a n s i k a p ib u s e h in g g a pe n d id ik a n te r h a d a p s u a m i
m e n g e n a i A S I e k s k l u s if ju g a m e r u p a k a n h a l y a n g p e n ti n g
da la m p r o g r a m p r o m o s i k e s e h a ta n .

Ge n c a r n y a p r o m o s i s u s u f o r m u la d i k a la n g a n t e n a g a k e s e
h a ta n ju g a m e r u p a k a n sa la h s a tu f a k t o r y a n g m e m b e n t u k s
ik a p ib u d a la m m e n y u s u i. D i M a la y s i a , p a s a r m a k a n a n ba y i
d i k a t a k a n t u m b u h r e la ti f c e p a t. Co n to h n y a , d i t a h u n 2 0 0 0
a n g k a p e r tu m b u h a n u n t u k ke s e l u r u h a n p e m a s a r a n s u s u f o r
m u la ta h u n p e r t a m a d a n la n ju ta n s e b e s a r 2 ,5 % d a n 5 ,6 %

(Ra m a y a h

et a l ., 2 0 0 4 ) .

Th e W H O I n t e r n a ti o n a l Co d e o f M a r k e ti n g o f Br e a s t M il k
S u b s titu te s Co d e j u g a me n g a n ju r k a n d i a n ta r a n y a a d a l a h

tid

a k b o le h a d a i k l a n p e n g g a n ti s u s u i b u k e m a s y a r a k a t
um u m , tid a k b o le h a d a s a m p e l g r a ti s u n tu k ib u , t id a k b o le h a d a p r o m o
s i p r o d u k k e f a s il ita s

ke s e h a ta n d a n t id a k b o le h a d a h a d i a h u n tu k p e k e r ja k e s e h a t a

n ( Y n g v e a n d S j o s tr o m , 2 0 0 1 ) . 51

Ta p i k e n y a t a a n n y a b e r k e b a l ik a n , p e r u s a h a a n p r o d u k s u s u
m a k i n g e n c a r p r o m o s i k e s a r a n a ke s e h a ta n ta k te r k e c u a li p u
s k e s m a s d a n te n a g a k e s e h a t a n s e b a g a i s a l a h s a tu f a k to r p e n
e n tu ke b e r h a s ila n ju s tr u te l a h m e n ja d i a la t p e m a s a r a n y a n g s a n
g a t h e b a t.
Lu d v i g s s o n ( 2 0 0 3 ) m e l a k u k a n p e n e lita n
d e n g a n h a s il ib u y a n g

cr o s s s e c ti o n a l

me n d a p a t k a n in f o r m a s i te n ta n g m e n y u s u i d a r i te n a g a k e s e h
a t a n s e b e lu m m e la h i r k a n a k a n me n y u s u i s e c a r a e k s k lu s i f
le b ih la m a ( p = 0 .0 2 3 2 ) . S e b u a h p e n e liti a n d i P h ilip in a d ip e r o
le h ha s il a d a n y a s i k a p y a n g p o s i tif te r h a d a p p o l a m e n y u s u i
e k s k lu s i f d i k a l a n g a n t e n a g a ke s e h a ta n t a p i p e n g e t a h u a n
m e r e k a t e r g o l o n g r e n d a h t e r u t a m a s e k a li m e n g e n a i ko n tr a
i n d i k a s i. K e h a d ir a n k o n f e r e n s i y a n g d isp o n s o r i i n d u s tr i m a
k a n a n b a y i te la h did isk u s ik a n m e m p u n y a i e f e k y a n g n e g a tif
p a d a p e n g e ta h u a n d a n s i k a p d a r i b id a n ,
pe r a w a t , d o k te r d a n k o m u n ita s p e k e r j a k e s e h a t a n d i P i lip in a ( P o p
k in
et
al
., 1 9 8 5 ) . S i k a p
ya n g n e g a t if d a r i te n a g a k e s e h a t a n s e b a g a i s a l a h s a tu
ig u r e
masyarakat akan

pu b l ic f

me m p e n g a r u h i p e m b e n t u k a n s i k a p ib u y a n g p o s i tif te r h a d a
p p e r ila k u p e m b e r ia n A S I ek s k lu s if .

Fa k to r l a i n y a n g j u g a p e r lu d i p e r ti m b a n g k a n a d a l a h f a k to
r p s i k o lo g is ib u ta p i p a d a pe n e li tia n in i f a k to r p s ik o lo g is b e l u

m d ip e r tim b a n g k a n s e b a g a i f a k to r p e r a n c u .

Te m u a n l a in d a r i p e n e liti a n in i a d a la h p e r a n d u k u n g a n k e lu
a r g a y a n g s a n g a t b e s a r da la m m e n y a k i n k a n i b u u n t u k m e m
b e r i k a n m a k a n a n t a m b a h a n s e p e r t i p is a n g a ta u p isa n g dic a
m p u r n a s i y a n g d i lu m a t k a n s e h in g g a p e m b e r ia n A S I e k s k
lu s if tid a k te r c a p a i. H a l in i
dik a r e n a k a n l o k a s i p e n e l i tia n d i li n g k u n g a n p e d e s a a n y a n g m a n a
b e n t u k k e lu a r g a ex te n d e d
fa m il y
m a s i h b a n y a k d iju m p a i. D a la m k o n d isi s e p e r ti in i , k e p u tu s
a n p o la p e n g a s u h a n a n a k

52

ti d a k h a n y a d i te n t u k a n o l e h k e d u a o r a n g t u a ta p i j u g a d ip
e n g a r u h i o le h k e l u a r g a b e s a r n y a . Te n a g a k e s e h a ta n s e b a g a
i s a l a h s a tu f i g u r y a n g d ih o r m a ti d a n d i s e g a n i o l e h m a s y
a r a k a t pe d e s a a n te r u t a m a ib u h a m il ju g a b e r p e n g a r u h t e r h a d a
p p e r ila k u ib u te r s e b u t. K e d u a f a k to r in i b i s a m e n j a d i p e n d u k
u n g k u a t p e m b e n t u k a n s ik a p p o s iti f ib u s e k a l i g u s m e m il ik i
ke k u a ta n u n tu k m e m p e n g a r u h i i b u d a la m m e n g h e n t ik a n p e m b
e r i a n A S I e k s k lu s i f .
c.

K e t e r b a ta s a n P e n e lit ia n
1.

P e n e lit ia n in i m e n g g u n a k a n d e s a i n p e n e l itia n s u r v e y a n

a l itik . D e s a in t e r s e b u t dia n g g a p t e p a t k a r e n a t u j u a n p e n e lit


ia n in i a d a la h u n t u k m e n g h itu n g h u b u n g a n a n ta r
fa k to r b e r d a s a r k a n h a s il s u r v e i t a p i k a r e n a a d a n y a k e
t e r b a ta s a n w a k tu , b i a y a d a n ke m a m p u a n p e n e lit i, m a k a
ti d a k s e m u a f a k to r y a n g d a p a t m e m p e n g a r u h i v a r ia b e l
de p e n d e n d a p a t d it e liti . F a k to r - f a k t o r p e r a n c u t e r s e b u t
d i a n t a r a n y a a d a la h u m u r ,
pa r ita s , p e k e r j a a n , s o s i a l b u a d a y a , e k o n o m i, p r o m o s i s u s u f o r
m u la , r iw a y a t an te n a ta l
ca r e d a n po s t n a ta l c a r e , d u k u n g a n k e lu a r g a d a n n o r m a - n o r m
a masyarakat, peran
te n a g a k e s e h a ta n d a l a m K I E ( k o m u n i k a s i , in f o r m a s i d a
n e d u k a s i) , a d a n y a in f o r m a s i da r i m e d i a m a s s a a ta u p u n
p e r g a u la n , s ta tu s m e n t a l /k e p r ib a d ia n i b u , k e s e h a ta n f isik

ba y i a ta u p u n ib u .
2. P e n e lit ia n i n i
cr o s s - s e c tio n a l).

menggunakan
Pada

de s a i n p o to n g lin ta n g ,
ang sama. Dengan

semua

d e s a in
variabel

p o to n g
d iu k u r

li n t a n g
pada saat

de m i k i a n d e s a in i n i ti d a k d a p a t m e m a s tik a n h u b u n g a n te
m p o r a l a n ta r a p e n g e ta h u a n da n s i k a p ib u s e b a g a i s e b a b
d e n g a n p e r i la k u p e m b e r i a n A S I e k s k l u s if s e b a g a i a k ib
at,
pe r lu d ila k u k a n p e n e lit ia n le b i h la n j u t d e n g a n d e s a in p e n e lit ia n
co h o r t
.

53

(
y

3.
U k u r a n s a m p e l u n t u k a n a lis i s m u l tiv a r i a t b e r d a s a r k a n r a s io
y a n g d i a n ju r k a n y a it u 1 5 20 s u b j e k p e r v a r ia b e l in d e p e n d e n ( H a i r
M u r ti, 2 0 0 6 ) ta p i p a d a

e t a l ., 1 9 9 8

ci t

pe n e li tia n in i k a r e n a b a n y a k n y a v a r i a b e l p e r a n c u m a k a
b e s a r s a m p e l s e j u m la h 1 2 0 re s p o n d e n k u r a n g m e n c u k u
p i. D e n g a n d e m i k ia n p e r l u p e n e l itia n le b i h l a n ju t d e g a n
uk u r a n s a m p e l le b i h b e s a r , m e to d e s a m p lin g y a n g l e b i h
a k u r a t d a n p e n g e n d a lia n fa k to r p e r a n c u d e n g a n h o m o g e
n isa s i s a m p e l m e la lu i k r it e r ia in k lu s i s e h in g g a k u a s a
sta ti s tik (
4.

sta ti s tic a l p o we r ) d a p a t d it in g k a tk a n .

Ke b u t a a n /

Blin d n e s s

Pa d a p e n e lit ia n i n i, w a w a n c a r a d i la k u k a n o l e h p e n e l iti s e n d i r
i. B ia s i n f o r m a s i b isa
te r j a d i k a r e n a p e w a w a n c a r a c e n d e r u n g m e n a n y a k a n le b ih m e
n d a la m a ta u

me m b e r i k a n s u g e s ti b ila m e n e m u k a n s a m p e l y a n g tid a k m e

m e n u h i k r i te r ia p e n e l itia n . 54

BA B V
KESI M P U LA N D A N S A R A N

A.

K ESI M P U L A N
Da r i p e m b a h a s a n y a n g t e la h d isa m p a i k a n d a p a t d i s i m p u lk a n s e
b a g a i b e r i k u t:

1.
T id a k a d a h u b u n g a n a n t a r a p e n g e t a h u a n ib u d e n g a n p e r ila k u p e
m b e r ia n A S I e k s k lu s if .
2.

Ad a h u b u n g a n

p e r ila k u

p o s i t if

p e m b e r i a n AS I

a n ta r a s i k a p ib u

dengan

ek s k lu s if .

3.
Ti d a k a d a h u b u n g a n p o s iti f a n ta r a p e n g e ta h u a n d e n g a n p e r il
a k u p e m b e r i a n AS I
ek s k lu s if d a n a d a h u b u n g a n p o s i tif a n t a r a s ik a p d e n g a n p e r ila
k u p e m b e r i a n AS I
ek s k lu s if .
4.
D a la m p e n e lit ia n in i d i te m u k a n
g mempengaruhi
B.

adanya

f a k t o r - f a k to r l a in y a n

SARAN
Da r i h a s il p e n e lit ia n in i d a p a t d isa r a n k a n :

1.
Da la m p e n e l itia n in i tid a k d ite m u k a n a d a n y a h u b u n g a n p e n g e t
a h u a n ib u d e n g a n
pe r ila k u p e m b e r ia n A S I e k s k lu s i f k a r e n a k e t e r b a ta s a n p
e n e lit ia n s e h in g g a p e r lu dila k u k a n p e n e li tia n le b ih l a n ju t d
e n g a n ju m la h s a m p e l y a n g le b ih b e s a r , m e t o d e sa m p l in g
y a n g le b i h a k u r a t d e n g a n m e n g e n d a l i k a n f a k to r p e r a n c
u u n tu k m e n i n g k a t k a n
ku a s a s t a t istik n y a (

sta tis ti c a l p o we r )

55

2.
Me n u m b u h k a n s ik a p p o s i tif ib u te n t a n g A S I e k s k l u s if m e la l u i
p e n d id i k a n k e s e h a ta n
te r h a d a p i b u s e l a m a h a m i l d a n s e te la h m e la h i r k a n , k e lu a r g a m a u p
un masyarakat
3.
Pe r lu d i la k u k a n p e n e l itia n le b ih la n ju t d e n g a n ju m l a h s a m p e l
y a n g le b ih b e s a r , m e t o d e
sa m p l in g y a n g le b i h a k u r a t d e n g a n m e n g e n d a l i k a n f a k to r p e r
a n c u u n tu k m e n i n g k a t k a n
ku a s a s ta ti s tik n y a ( sta tis t ic a l p o we r
k a p p o s i tif i b u te n ta n g A S I

) dan menumbuhkan si

ek s k lu s if m e l a l u i p e n d id i k a n k e s e h a ta n te r h a d a p ib u s e la
m a h a m i l d a n s e te la h me la h ir k a n , k e l u a r g a m a u p u n m a s y a r
akat.
4.
Pe r lu a d a n y a k e b ij a k a n D in a s K e s e h a ta n K a b u p a te n S r a g e n
m e n g e n a i k o m itm e n
pr o g r a m p e n in g k a t a n p e n g g u n a a n A S I d e n g a n m e l ib a t k a n k e l
u a r g a s e b g a i k e lo m p o k
sa s a r a n p e n d id ik a n k e s e h a t a n d a n r e g u l a s i p e m a s a r a n s
u s u f o r m u la d i k a la n g a n te n a g a ke s e h a ta n d a n s a r a n a p e l a
y a n a n k e s e h a ta n .

56

DA F TA R P U S T A K A
Ajz e n I a n d F i s h b e in .1 9 8 0 . U n d e r s t a n d in g a t tit u d e s a n d p r
e d i c tin g s o c ia l b e h a v i o r . En g le w o o d C lif f s .N J : P r e n t ic e - H a l l
An c o k , D .1 9 9 5 .
Te h n ik P e n y u s u n a n S k a la P e n g u k u r
a r t a : P u s a t P e n e l itia n
Ke p e n d u d u k a n U n iv e r s it a s G a j a h M a d a .

. Yogyak

An o n im . 2 0 0 4 .
AS I e k s k lu s if tu r u n k a n k e m a ti a n a n a k b a li ta .
http :// w w w .b k k b n .g o .id /a r tic le _ d e t a i l.p h p ? a id = 1 3 6. A c c e s s e d in J
uly 2007.
An o n im . 2 0 0 5 .
Pr o g r a m A S I E k s k lu s if h in g g a B a y i E n a m B u la n
.
http :// s itu s .k e s r e p r o .i n f o / k ia /a g u / 2 0 0 5 / k i a o /h tm . A c c e s s e d in A
u g u s t u s 2 0 0 5.
Ar o r a S , W e h r e r J , J u n k in C, K u h n P . 2 0 0 0 . M a jo r f a c to r in f lu e n c i
n g b r e a s tf e e d i n g
mo th e r s
pe r c e p ti o n o f f a th e r s a t titu d e a n d m il k s u p p l y .
Pe d i a t r ic s.
No v e m b e r 2 0 0 0 ;1 0 6 ( 5 ) :6 7
As m a r S d a n E k o J . 2 0 0 5 .
Ps ik o lo g i I b u d a n A n a k
. J a k a r ta : Ri n e
k a Cip ta .
Az w a r S .1 9 9 7 .
Sik a p M a n u s ia T e o r i d a n P e n g u k u r a n n y a
.Y o
g y a k a r ta : P u s ta k a P e l a ja r .
Az w a r M A . 2 0 0 3 . Re li a b il ita s d a n V a l id ita s . C e t a k a n I V . Y o g y a k a r t
a : P u s t a k a P e l a ja r .
Ba r n e s J , S te in A , S m ith T , P o ll o c k J I . 1 9 9 7 . E x tr e m e a t titu d e s to b
ody shape, social and
ps y c h o lo g ic a l f a c to r s a n d r e lu c t a n c e to b r e a s t f e e d . J R . S o c M e d
. O c to b e r 1 9 9 7 ,
90 ( 1 0 ) :5 5 1 - 5 9
Da c h r o n i. 1 9 9 6 .
Ma n a je m e n P e n y u lu h a n K e s e h a ta n Ma s y a r a k a t
. J a k a r ta : D e p k e s
RI .
De p k e s R I . 1 9 9 4 . De k l a r a s i D u n ia T e n t a n g A S I . J a k a r ta : D ir j e n Bi n
a G iz i M a s y a r a k a t
da n D ir je n P e n y u l u h a n K e s e h a ta n M a s y a r a k a t .
De p k e s R I . 2 0 0 1 .
iz i M a s y a r a k a t.

Bu k u P a n d u a n Ma n a je m e n L a k t a s i . J a k a r ta : D it.G

Dia s L , G iu g l ia n i , J u s to E R . F a c t o r s a s s o c ia te d w it h lo w in c id e n c e o f e
xclusive
br e a s t f e e d in g f o r t h e f i r s t 6 m o n th s . Birth . S e p t e m b e r 2 0 0 7 ;3
:2 1 2 - 1 9 ,
Bl a c k w e ll P u b l ish in g .
http :// w w w .i n g e n t a c o n n e c t.c o m /se a r c h / a r tic le ? tit le = b r e a s t f e e d
in g & titl e . A c c e s s e d
in S e p t e m b e r 2 0 0 7 .

57

Din k e s S r a g e n .2 0 0 5 .
Pr o f il Ke s e h a ta n Ka b .S r a g e n
, D in k e s S r a g e
n
Eb r a h im G J .1 9 8 6 . Air S u s u I b u
( d it e r je m a h k a n o le h S u h a r y o n o ) .
Y o g y a k a r ta :
Ya y a s a n E s s e n ti a M e d ic a
Ew le s L d a n S im m e t I .1 9 9 4 . Pr o m o s i Ke s e h a t a n , P e tu n j u k P r a k t is
( e d isi te r j e m a h a n
ole h E m il ia , O v a ) . Y o g y a k a r ta : G a d j a h M a d a U n i v e r s i t y P r e s s .
Go k s e n F . 2 0 0 2 . N o r m a t iv e v s a t titu d in a l c o n s id e r a tio n s in b r e a s t
f e e d in g b e h a v io r :
mu ltif a c e te d s o c ia l i n f l u e n c e s in d e v e lo p i n g c o u n t r y c o n te
&
x t . So c ia l S c ie n c e
Me d i c i n e
. J u n e 2 0 0 2 ;5 4 ( 1 2 ) :1 7 4 3 - 5 3 . E lse v ie r L t d .
Gr e e n L W , K r e u te r M W , D e e d s S G & P a tr i g e . 2 0 0 0 .
He a lt h P r o m o
t io n P la n n i n g A n
Ed u c a t io n a n d E n v iro m e n ta l A p r r o a c h . S e c o n d E d itio n . M a y f ie
ld P u b lis h in g
Co m p a n y .
Hiz e l S , Ce y h u n G , T a n z e r F , S a n li C . 2 0 0 1 . T r a d iti o n a l b e lie
f s a s f o r g o tte n in f lu e n c i n g fa c to r s o n b r e a s t f e e d i n g p e r f o r
m a n c e in T u r k e y . S a u d i M e d J . A p r i l
20 0 6 ;2 7 ( 4 ) : 5 1 1 - 8 .
ww w .n c b i.n lm .n ih .g iv
Ac c e s s e d i n D e c e m b e r 2 0 0 7 .
Kh a s s a w n e h M , K h a d e r Y , A m a r i n Z , A l k a f a j e i A . 2 0 0 6 .
K n o w le d g e , a t titu d e a n d pr a c tic e o f b r e a s t f e e d in g th e n o
r th o f J o r d a n : a c r o s s - s e c tio n a l s tu d y .
In te r n a t io n a l B r e a s tf e e d in g J o u r n a l
.2 0 0 6 ;1 ( 1 7 ) .
http :// w w w .i n te r n a tio n a lb r e a s tf e e d in g j o u r n a l.c o m . A c c e s s e d in
Dec.2007
La w r e n c e RA .1 9 8 0 .
fe s s io n . S t.L o u i s :
Mo s b y Co m p a n y .

Br e a s t fe e d in g A G u id e fo r T h e Me d i c a l P r o

Le a E a n d F e b in g e r W J .1 9 9 4 .
Pr o g r a m P l a n n in g o f H e a lth
Ed u c a tio n a n d
Pr o m o tio n .
Ph ila d e l p h ia : W il e y E a s te r n L td .
Li L , Z h a n g M , Bin n s C W . 1 9 8 7 . Ch in e s e m o t h e r s k n o w le d g e a n d
a tt itu d e s a b o u t
br e a s t f e e d in g in P e r th , W e s te r n A u s tr a lia .
ww w .n c b i .n lm .n ih .g
ov
Ac c e s s e d i n J a n u a r y 2 0 0 8 .

Li Y , K o n g L , H o tta M , W o n g k h o m th o n g S A , U s h i jim a H . 1 9
9 9 . Br e a s t- f e e d in g in Ba n g k o k , T h a ila n d : c u r r e n t s ta tu s , m a te
r n a l k n o w l e d g e , a ttit u d e a n d s o c ia l
su p p o r t. Pe d ia tr ic s . D e c e m b e r 1 9 9 9 ;4 1 ( 6 ) :6 4 8 - 5 4
Lu d v i g s s o n J F . 2 0 0 3 . B r e a s tf e e d in g in Bo l iv ia - in f o r m a t io n a n d a t
titu d e s . BMC
Pe d ia tric s
2 0 0 3 ,3 ( 4 ) .
ht tp ://b io m e d c e n tr a l.c o m /1 4 7 1 - 2 4 3
1 /3 / 4
.

58

Ac c e s s e d i n S e p t e m b e r 2 0 0 7 .
__ _ _ _ _ _ .1 9 9 9 . S o s io - e c o n o m ic d e t e r m in a n ts m a te r n a l s m o k i n g a n d c
offee
co n s u m p t io n a n d e x c l u s i v e b r e a s f e e d in g in c h ild r e n . Ac ta P a e
d i a t r i c a.
Se p te m b e r 2 0 0 5 ; 9 4 ( 9 ) :1 3 1 0 - 1 9 , T a y l o r a n d F r a n c i s L td
http :// w w w .i n g e n t a c o n n e c t.c o m /se a r c h / a r tic le ? tit le = e x c l u s i v e +
b r e a s tf e e d i n g
Ac c e s s e d i n S e p t e m b e r 2 0 0 7 .
Ma n tr a L B.1 9 9 3 .
Pe r il a k u d a l a m H u b u n g a n n y a d e n g a n K e s e h a ta
n
. J a k a r ta : D e p k e s
RI
Mu r ti B. 2 0 0 6 .
De s a i n d a n U k u r a n S a m p e l u n tu k P e n e li tia n Ku
a n tit a tif d a n Ku a lita ti f d i
Bi d a n g Ke s e h a ta n . Y o g y a k a r ta : G a d ja h M a d a U n i v e r s it y P r e s
s.
__ _ _ _ _ . 2 0 0 8 . P r i n s i p d a n M e to d e Ris e t E p i d e m io lo g i. Y o g y
a k a r t a : G a d ja h M a d a Un iv e r s it y P r e s s ( I n P r e s s )
Na g ib M .1 9 9 8 .
Pe m b e r ia n A S I E k s k lu s if D i tin ja u d a r i K a r a k te r
istik , P e r il a k u d a n
So s i a l B u d a y a d e n g a n Ke ja d ia n D ia r e d i NTB
( T e s is) . P r o g r
am Pascasarjana
UG M . Y o g y a k a r ta .
Na s u tio n S . 1 9 9 7 . Di d a k t is A z a s - A z a s Me n g a ja r . Ba n d u n g : J e m m a r
d
Ne lso n .1 9 9 4 . Ilm u Ke s e h a ta n A n a k ( E d isi 1 2 te r je m a h a n o le
Ja k a r t
h S i r e g a r M R ) , Pe n e r b it Bu k u K e d o k te r a n E G C .
a:
No to a tm o d jo S . 1 9 9 7 .
Il m u K e s e h a t a n Ma s y a r a k a t . J a k
a r ta : R in e k a Ci p t a .
Nu r d ia ti D S . 1 9 9 7 . I n d ik a to r P e n il a i a n P r a k t e k M e n y u s u i d i K e c a
m a ta n T e g a lr e jo
da n N g e m p la k .
BKM . X I I I ( 3 ) : 1 6 7 - 7 4
Ola y e m i O , B e llo F A , O g u n le y e A A , O je n g b e d e O A . 2 0 0 5 . T h
e in f lu e n c e o f s o c ia l su p p o r t o n t h e d u r a tio n o f b r e a s tf e e d i
n g a m o n g a n te n a ta l p a tie n ts i n I b a d a n .
J.O b s te t G y n a e c o l . 2 0 0 7 N o v ; 2 7 ( 8 ) :8 0 2 - 5 .
ww w .n c b i.n
lm .n ih .g o v
Ac c e s s e d i n J a n u a r y 2 0 0 8 .
Pisa c a n e A , Co n t in isio G I , A ld in u c c i M , D A m o r a S . 2 0 0 5 . Co n t r o l le d tr
ia l o f f a th e r s r o le
in b r e a s tf e e e d in g p r o m o t i o n .
Pe d ia t r ic s . 2 0 0 5 ; 1 1 6 ( 4 ) : 4 9 4

-8
http :// p e d ia tr i c s .a a p p u b li c a ti o n s .o r g
2007.

. A c c e s s e d D e c e m b e r in

Ra m a y a h T , N a s u r d in A M , N o o r M N , S in Q B. 2 0 0 4 . T h e r e l a
tio n s h ip b e tw e e n b e li e f , atti tu d e , s u b j e c ti v e n o r m , a n d b e h a v
i o r to w a r d s in f a n t f o o d f o r m u l a s e le c tio n .
Ga d ja h Ma d a I n t e r n a tio n a l J o u r n a l o f B u s in e s s
.September 2
0 0 4 ; 6 ( 8 ) :4 0 5 - 8

59

Ro e s li. 2 0 0 2 . A S I E k s k l u s i f : T in ja u a n d a r i A s p e k M e d is . Ko n a s X
II
Pe r s a g i .2 0 0 2 :1 5 7 - 6 4
Ro s s ita J C, Y a m BM C. 2 0 0 0 . Br e a s tf e e d in g : h o w c o u ld it b e e n h a n c
ed? The
pe r c e p ti o n s o f V ie tn a m e s e w o m e n in S id n e y , A u s tr a lia
. Jo
u r n a l o f Mid w ife r y
an d W o m e n s H e a l th
.45(3): 271-6
Sh a f e e g M . 2 0 0 0 . T h e c o m p a r iso n o f k n o w l e d g e , a tt itu d e , p
r a c tic e a n d s o c ia l s u p p o r t be tw e e n e x c lu s iv e a n d n o n e x c l u
s i v e b r e a s f e e d in g o f M e ld iv ia n m o th e r .
http :// lib r a r y .c a r .c h u la .a c. A c c e s s e d in J a n u a r i 2 0 0 8 .
Sa k a G , E r t e m M , M u s a y e v a A , Ce y la n A . Br e a s tf e e d i n g p a tte r n s , b e lie
f s a n d a tti tu d e s
am o n g K u r d ish m o th e r s in D i y a r b a k ir , T u r k e y .
Ac ta P a e d ia tric
a
. 2005;
94 ( 9 ) : 1 3 0 3 - 9 . T a y lo r a n d F r a n c i s L t d . http ://w w w .in g e n ta c o n n e c
t.c o m
. A c c e s s e d in
Se p te m b e r 2 0 0 7
Sa n to L C, D e O li v e ir a L D , G i u g li a n i, J u s t o E R. F a c to r s a s s o c ia te d
w ith l o w in c id e n c e o f
ex c l u s i v e b r e a s tf e e d i n g f o r th e f ir s t 6 m o n th s .
Birt h . 2 0 0 7 ; 3
4(3): 212-9.
Bl a c k w e ll P u b l ish in g .
Sa v a g e F , V a l le n a s C. 1 9 9 8 . E v i d e n c e f o r th e te n s te p s t o s u c c e s
s f u l l b r e a s tf e e d in g .
Fa m il y & R e p r o d u c tiv e H e a lth
.Geneva:WHO
Sc o tt J A , Bin n s C W , O d d y W H , G r a h a m K I . 2 0 0 5 . P e r d ic to r s
o f b r e a s tf e e d in g d u r a tio n : Ev id e n c e f r o m a c o h o r t s t u d y . A A P
G r a n d Ro u n d s . 1 5 :4 5 - 4 6
http :// p e d ia tr i c s .a a p p u b li c a ti o n s .o r g
. A c c e s s e d in D e c e m b e r
2007
Sim o n - M o r to n BG , G r e e n W H a n d G o tt lie b N H . 1 9 9 5 .
In tro d u c
tio n t o
He a lth
Ed u c a t io n a n d H e a l th P r o m o tio n . Il lin o i s : W a v e L a n g P r e s s I n
c.
So e n a r to d a n S r i, S . 1 9 9 9 . Pe n in g k a ta n Ca k u p a n I b u M e n y u s u i A
S I E k s k lu s i f ( la p o r a n
pe n e li tia n CH N - 3 1 9 9 8 ) . U G M , Y o g y a k a r ta .

Su h a r y o n o , S u r a d i R . d a n F ir m a n s y a h A . ( E d it o r ) . 1 9 8 9 . Air S u s u
Ibu Tinjauan Dari
Be b e r a p a A s p e k
. F K U I , J a k a r ta .
Wi n a r d i .1 9 9 6 .
Ma n a je m e n P e r ila k u O r g a n isa s i
Citr a A d i ty a Bh a k ti .

.Bandung:PT

Yn g v e A a n d S jo s tr o m M .2 0 0 1 . Br e a s tf e e d in g d e te r m i n a n ts a n d a s
u g g e s te d
fr a m e w o r k f o r a c tio n in E u r o p e . Pu b lic H e a lth N u t r itio n
:4
( 2 B) :7 2 9 - 3 3 2

60

También podría gustarte