DIRECCIN DE INVESTIGACION ESPECIALIZACIN EN PREESCOLAR LAS ESTRATEGIAS LDICAS EN EL DESARROLLO DE LA PERSONALIDAD CREATIVA DEL NIO Y NIA DE PREESCOLAR. Trabajo Especia !e Gra!o prese"#a!o co$o re%&isi#o para op#ar a T'#&o !e Especiais#a e" Preescoar( A&#ora) Re"*i+o, -eri"!a C(I( N. V/ 01(231(241 1
Caracas, 5&"io !e 3113 INTRODUCCIN E !ise6o c&rric&ar para a E!&caci7" Preescoar, 8a si!o eabora!o co"si!era"!o &" par9$e#ro bie" i$por#a"#e, e c&a %&e!a cara$e"#e e"&"cia!o e" as +i"ai!a!es !e a E!&caci7" i"icia, a e:presarse %&e e" es#e "i;e a i"#e"cio"ai!a! *e"era !e a acci7" e!&ca#i;a 8a !e orie"#arse 8acia a creaci7" !e &" a$bie"#e, &" $arco !e reacio"es < posibii!a!es %&e po#e"cie" e creci$ie"#o sa"o !e os "i6os < "i6as, a coor!i"aci7" !e as +a$iias < a co$&"i!a! e" *e"era e" a pro$oci7" !e !esarroo ar$7"ico e" s&s !is#i"#as !i$e"sio"es, +'sica, co*"i#i;a, a+ec#i;a < socia, a a!%&isici7" por par#e !e os "i6os !e apre"!i=ajes si*"i+ica#i;os a!ap#a!os a s&s "ecesi!a!es < $o#i;acio"es( E" es#e se"#i!o, a !escripci7" !e a "a#&rae=a !e !esarroo i"+a"#i, c&a"!o, a!e$9s !e e:picar < co$pre"!er e proceso e;o&#i;o, aspira a apor#ar cri#erios < '$i#es %&e sir;a" !e coor!e"a!as sobre as c&aes pa"i+icar a acci7" e!&ca#i;a, e:i*e &" "i;e $9s aj&s#a!o !e co8ere"cia e"#re os e"&"cia!os #e7ricos < as s&*ere"cias pr9c#icas co"si!era!as co$o i!7"eas para po#e"ciar e !esarroo !e os "i6os < "i6as( Ta es e caso !e e$pear as es#ra#e*ias >!icas co$o &"a 8erra$ie"#a i"!ispe"sabe !e"#ro !e os pro*ra$as e!&ca#i;os, %&e abre" &" espacio !o"!e se apre"!e a !is+r&#ar !e co"#i"&o i"#er?s %&e !e$&es#ra" os "i6os por apre"!er < co$par#ir s& "a#&ra ae*r'a, e:presa"!o &"a *ra" sa#is+acci7" c&a"!o se es o+rece" #areas %&e 0 0 es#i$&e" s& crea#i;i!a! e i"#ei*e"cia, #e"ie"!o e" c&e"#a s&s !i+ere"#es 8abii!a!es +'sicas e i"#eec#&aes !e ac&er!o co" s& e!a!( Es as', co$o se e"co"#rar9" es#ra#e*ias o ac#i;i!a!es %&e !esarroa" e" e "i6o !e $a"era i"#e*ra, s&s !i+ere"#es 8abii!a!es ;is&aes, $o#oras, a&!i#i;as, *r9+icas, 7*icas < sociaes, per$i#i?"!oe crecer e" s& i"#ei*e"cia( De es#a $a"era, &" $is$o ejercicio, p&e!e ser &#ii=a!o para !esarroar e" +or$a co"j&"#a !i+ere"#es 8abii!a!es o crear &"a "&e;a apicaci7"( E "i6o !ebe es#ar prepara!o e" #o!os os aspec#os %&e co"+or$a" s& e"#or"o) a+ec#i;o, +a$iiar, e!&ca#i;o, socia, c&#&ra, po'#ico, eco"7$ico < o $9s i$por#a"#e s& recep#i;i!a!, a$or e i"#er?s por b&scar < crear "&e;as ac#i;i!a!es e" as %&e p&e!a e:presar s& co"oci$ie"#o, a #ra;?s !e s&s capaci!a!es, co$pre"!ie"!o %&e ca!a "i6o ;ariar9 e" s& propio ri#$o !e #rabajo < $a"i+es#ar9 as !i+ic&#a!es "a#&raes %&e se e prese"#a" e" #o!o proceso *ra!&a !e +or$aci7", e" es#e caso, e" s& pe"sa$ie"#o crea#i;o < a i"#ei*e"cia( Pa"#e9"!oo !es!e &"a ;isi7" i"#eec#&a, e" e j&e*o, e "i6o < "i6a &sa" #o!as as operacio"es !e pe"sa$ie"#o( La ac#i;i!a! >!ica es &" proceso ;i#a %&e co$pro$e#e a ;i!a !e "i6o, es pe"a e" co"!&c#as ;i#ai=a!oras @co$pro$e#e o a+ec#i;o, o i"#eec#&a(((A( Es &" *ra" $e!io co*"osci#i;oB &" i"s#r&$e"#o socia propio para +a;orecer a sociai=aci7"( Se sa#is+ace" s&s "ecesi!a!es !e co$&"icaci7" < e:presi7"( A respec#o Gior!a"o @0CCDA, !ice) A #ra;?s !e j&e*o os "i6os @asA, e"c&e"#ra" #ie$po < espacio para pe"sar( Se +a;orece e e"ace < a i"#e*raci7" 3 e"#re +a"#as'a < reai!a! @a crea#i;i!a!, a i$a*i"aci7"A( Se co"j&*a e pe"sa$ie"#o @propio, "o co"s&$is#a !e pe"sa$ie"#o aje"oA, < a acci7"( Es +&er#e !e espo"#a"ei!a!, pacer, +&er=a i$a*i"a#i;a( A ir j&*a"!o, #ie"!e a a!%&irir pa&a#i"a$e"#e 89bi#os !e) or!e", perse;era"cia < a#e"ci7"( @p( 2A A#e"!ie"!o os se6aa$ie"#os e:p&es#os, es i$por#a"#e obser;ar < a"ai=ar a os "i6os, para o+receres e" e $o$e"#o apropia!o &"a es#ra#e*ia !e j&e*o i"!i;i!&a o !e *r&po, a par#ir !e s&s i"#ereses < !es#re=as( D&ra"#e as ac#i;i!a!es >!icas, se !ebe #e"er e" c&e"#a %&e #o!os os "i6os se sie"#a" a *&s#o, es#?" es#i$&a!os par#icipa"!o !e $a"era coopera!a co" os !e$9s co$pa6eros( E" co"sec&e"cia, a os cri#erios re+eri!os co" a"#eriori!a! e prese"#e es#&!io #ie"e co$o prop7si#o a"ai=ar a i$por#a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas e" e !esarroo !e a perso"ai!a! crea#i;a !e "i6o < "i6a !e "i;e preescoar( Te7rica$e"#e a i";es#i*aci7" se +&"!a$e"#a e" &" $arco !oc&$e"#a bas#a"#e a$pio re+eri!o a #eor'as psico7*icas %&e reacio"a" e j&e*o co" e !esarroo co*"osci#i;o !e i"!i;i!&o, a!e$9s co" e"+o%&es !o"!e se !escribe a i$por#a"cia !e j&e*o o a ac#i;i!a! >!ica e" a co"+or$aci7" i"#e*ra !e a perso"ai!a!( Me#o!o7*ica$e"#e e es#&!io se &bica e" &"a i";es#i*aci7" !e car9c#er $o"o*r9+ico/!oc&$e"#a <a %&e se rec&rre a a"9isis !e +&e"#es sec&"!arias para s& pos#erior i"#erpre#aci7" La i";es#i*aci7" se es#r&c#&ra !e ac&er!o a pa" o !ise6o reco$e"!a!o por a U"i;ersi!a! Sa"#a Mar'a para os #rabajos !oc&$e"#aes por #a"#o s& or*a"i=aci7" se es#abece !e a si*&ie"#e E $a"era) cap'#&o I, e" e aparece re+eja!o a !escripci7" !e probe$a, es !ecir, a !e+i"ici7" < co"#e:#&ai=aci7" !e a si#&aci7", as i"#erro*a"#es pa"#ea!as para b&scar s&s resp&es#as, os obje#i;os *e"era < espec'+icos !e #rabajo, a j&s#i+icaci7" < e sis#e$a !e ;ariabes e" s&s !os acepcio"es) !e+i"ici7" co"cep#&a < !e+i"ici7" operacio"aB e Cap'#&o II, #a$bi?" aparece !esarroa!o co" as i";es#i*acio"es a+i"es < a !escripci7" #e7rica reacio"a!a co" e #e$a i";es#i*a!oB e Cap'#&o III, !escribe a $e#o!oo*'a &#ii=a!a, #ipo < !ise6o !e a i";es#i*aci7", < e proce!i$ie"#o &#ii=a!o para a reai=aci7" !e es#&!io, < e Cap'#&o IV, e" e c&a aparece" se6aa!as as co"c&sio"es < reco$e"!acio"es !eri;a!as !e es#&!io 8ec8o, por >#i$o se prese"#a" a bibio*ra+'a( F CAPITULO I EL PROBLEMA 1.1. Contextua!"a#!$n % De!&!ta#!$n 'e P(o)e&a Des!e a aparici7" !e a esc&ea ac#i;a, e i"c&so a"#es, $&c8os pe!a*o*os 8a" i"sis#i!o e" a "ecesi!a! !e e!&car a os "i6os a #ra;?s !e a ac#i;i!a! >!ica( E" a*&"os ce"#ros e!&ca#i;os !e $&"!o < !e Ve"e=&ea, se 8a p&es#o e" pr9c#ica es#e pa"#ea$ie"#o ob#e"i?"!ose res&#a!os $&< sa#is+ac#orios( Los "i6os, espec'+ica$e"#e os %&e c&rsa" e "i;e preescoar < a E!&caci7" G9sica, por "a#&rae=a #ie"!e" a j&*ar, a !i;er#irseB os a!&#os, a&"%&e si*&e" #e"ie"!o esa #e"!e"cia, ac#>a" !e o#ra +or$a, por ra=o"es ob;ias) $a!&re=, respo"sabii!a!es as&$i!as, e:i*e"cias aboraes < sociaes, e"#re o#ras( H&ie" co"si!ere e j&e*o e" s' $is$o co$o &" !e+ec#o, o co$o a*o op&es#o a co"oci$ie"#o i*"ora o %&e es a "a#&rae=a 8&$a"a, por%&e e" os pri$eros a6os !e ;i!a, #o!a ac#i;i!a! es para e "i6o &" j&e*o, i"c&so e" a e!a! a!&#a, "ecesi#a e ser 8&$a"o e ee$e"#o !e j&e*o, a ac#i;i!a! ibre < ae*re, a&"%&e se a6a!a a ea e es+&er=o orie"#a!o co"scie"#e$e"#e a #rabajo e!&ca#i;o o abora( E #rabajo < e j&e*o "o se e:c&<e" $&#&a$e"#e, p&es#o %&e es posibe ;i;ir e #rabajo co$o &" j&e*o si" %&e eo !is$i"&<a s& cai!a!( E ser 8&$a"o, especia$e"#e e" a i"+a"cia, es por "a#&rae=a a$i*o !e I I j&*arB e *&s#a e:peri$e"#ar, 8acer pr&ebas, !is+r&#ar !e s& iber#a! e" &"a ac#i;i!a! reai=a!a co" ae*r'a( Respec#o a o se6aa!o, Gior!a"i @0CCDA !ice) E j&e*o es &"a +or$a !e !esarroo $e"#a( S&po"e +a"#as'a, i$a*i"aci7", crea#i;i!a! a#e"ci7" < $e$oria para respe#ar as re*as( Co"#rib&<e a !esarroo +'sico( Co" e j&e*o se ac#i;a e sis#e$a $e#7!ico) presi7", ;o#eo, rep#aci7", *a#eo, !ea$b&aci7", carrera, sa#o, coor!i"aci7" < e%&iibrio( A!e$9s, es &" ee$e"#o sociai=a!or, es#i$&a a reaci7" i"#erperso"a, a cooperaci7", e respe#o a as "or$as es#abeci!as por e propio *r&po( Jacii#a e e"*&aje, a co$&"icaci7" !e i!eas( Y, $e!ia"#e e j&e*o si$b7ico, e "i6o se i!e"#i+ica co" os 89bi#os < apre"!i=ajes a!&#os( @p( 3A Vis#o as', a #ra;?s !e j&e*o os pe%&e6os se prepara" para a ;i!a +&#&ra, ob#ie"e" pacer a o*rar !e#er$i"a!as $e#as, !escar*a" e"er*'a, co"si*&e" ai;io a s&s +r&s#racio"es, re+eja" e $&"!o %&e os ro!ea, a $is$o #ie$po %&e se co$pe"e#ra" e" ?( E j&e*o es &"a ac#i;i!a! a#rac#i;a %&e e ser 8&$a"o prac#ica e" #o!as as e!a!es < %&e 8a prac#ica!o e" e c&rso !e as ci;ii=acio"es %&e se 8a" s&ce!i!o e" a especie 8&$a"a( Cabe !es#acar, %&e e" a i"+a"cia, e j&e*o es &"a ac#i;i!a! rec#ora %&e re;is#e e:#raor!i"aria i$por#a"cia para e !esarroo +'sico < ps'%&ico !e "i6o < a "i6a, a!e$9s !e %&e es e $e!io i!ea para a +or$aci7" !e coec#i;o i"+a"#i( Se co"si!era ac#i;i!a! rec#ora a a +&er=a $o#ri= !e !esarroo ps'%&icoK, @Leo"#ier @sL+A( Te"ie"!o e" co"si!eraci7" os pa"#ea$ie"#os 8ec8os, os j&e*os p&e!e" ser i$pe$e"#a!os co$o es#ra#e*ia e!&ca#i;a < +ac#or 2 $o#i;acio"a e" e preescoar por par#e !e !oce"#e para a e"se6a"=a( Es#9" !ise6a!os !e #a +or$a %&e +o$e"#a" e o*ro !e a co$pe#e"cia co$&"ica#i;a, a crea#i;i!a!, a sociai=aci7", o c&a carac#eri=a os obje#i;os !e e"+o%&e c&rric&ar !e "i;e preescoar( C&a"!o se &#ii=a e j&e*o, os "i6os !ese$pe6a" roes e" +or$a a$e"a, o c&a co"#rib&<e a %&e a ac#i;i!a! se reaice co" &"a a#a $o#i;aci7", !ebi!o a a reco$pe"sa posi#i;a %&e res&#a !e a e+ec#i;i!a! !e apre"!i=aje < !e a i"#eracci7" !e *r&po( Por eo, se p&e!e ae*ar %&e e j&e*o represe"#a &" po!eroso i"ce"#i;o para *e"erar apre"!i=ajes !e $a"era "a#&ra, crea#i;a, a&#?"#ica < espo"#9"ea por par#e !e os "i6os( A#e"!ie"!o o se6aa!o, Mar#'"e= @0CCIA, !ice) De ac&er!o a o se6aa!o as es#ra#e*ias >!icas e" e "i;e preescoar, i"+&<e" e" a +or$aci7" !e car9c#er, a ;o&"#a!, e i"#eec#o < !e $a"era !ecisi;a, e" a preparaci7" para a ac#i;i!a! +&#&ra !e es#&!io, <a %&e acos#&$bra a os pe%&e6os a reai=ar es+&er=os ps'%&icos < +'sicos %&e so" "ecesarios para s& !esarroo i"#e*ra( @p( 30A No obs#a"#e a i$por#a"cia !e o se6aa!o, e" a esc&ea #ra!icio"a as es#ra#e*ias >!icas 8a" ;e"i!o sie"!o ree*a!as a &"a posici7" $ar*i"aB se 8a per$i#i!o j&*ar a os "i6os < "i6as e" os 8orarios e:#raescoares o !e recreo < e" espacios e:#eriores a ;eces !e !i$e"sio"es $&< re!&ci!as < *e"era$e"#e !espro;is#os !e rec&rsos espec'+icos para !esarroar c&a%&ier ac#i;i!a! co$peja( U"a ra!ica !i+ere"ciaci7" i"#r'"seca e"#re j&e*o < apre"!i=aje 8a e;a"#a!o &"a cree"cia +asa < +a#a !e ri*or psico7*ico sobre a i"&#ii!a! i"s#r&$e"#a !e os j&e*os( D E" +&"ci7" a o e:p&es#o, Or#e*a < Lo=a"o @0CC4A, e:pica") A pesar !e s& e;i!e"#e ;aor e!&ca#i;o, a esc&ea 8a ;i;i!o !&ra"#e $&c8os a6os !e espa!as a j&e*o( No 8e$os !e o;i!ar %&e #o!a;'a, para &"a par#e i$por#a"#e !e a socie!a!, j&*ar es si"7"i$o !e p?r!i!a !e #ie$po o, co$o $9:i$a co"cesi7", si$pe e"#re#e"i$ie"#o @$ie"#ras "o se #ie"e "a!a $ejor %&e 8acerA( @p( 4A( Cabe !es#acar, co" reaci7" a o se6aa!o %&e 8o<, a i";es#i*aci7" psicoe;o&#i;a 8a co";e"i!o !e o co"#rario) +re"#e a es+&er=o i"s#r&c#i;o "ecesario para e !o$i"io !e cier#os co"oci$ie"#os, se obser;a a "a#&rai!a! co" a %&e se apre"!e" < !o$i"a" 9$bi#os !e saber < !e saber 8acer co$pejos < pro+&"!os $e!ia"#e si#&acio"es !e j&e*o espo"#9"eas < car*a!as !e se"#i!o c&#&ra( La a"#ropoo*'a se 8a e"car*a!o !e 8acer ;er %&e aspec#os $&< so+is#ica!os !e saber 8&$a"o se a!%&iere" a #ra;?s !e reacio"es $9s o $e"os >!icas e i"+or$aesB #a$bi?" se sabe %&e &"o !e os !o$i"ios $9s i$por#a"#es para e !esarroo 8&$a"o, co$o es e e"*&aje, se a!%&iere a par#ir !e a i"#eracci7" i"+or$a, < $&c8as ;eces >!ica, e"#re os "i6os < "i6as < os a!&#os i"#eresa!os < $o#i;a!os 8acia s& !esarroo( Debe i"!icarse %&e a ac#i#&! +ir$e < co"+ia!a !e !i;ersos coec#i;os !e $aes#ros < $aes#ras %&e 8a" apos#a!o !&ra"#e a6os por e ;aor e!&ca#i;o !e j&e*o, 8a" co"#rib&i!o e"or$e$e"#e a a e"#ra!a !e j&e*o e" a esc&ea, +a;orecie"!o &"a opi"i7" posi#i;a *e"erai=a!a e"#re #o!o e pro+esora!o( 4 La ac#&a re+or$a e!&ca#i;a !e "i;e i"icia, apo<a es#a opci7", < !a"!o &" paso ;aie"#e e i""o;a!or, i"corpora !e $a"era cara < espec'+ica e ;aor e!&ca#i;o !e j&e*o e" e c&rr'c&&$ escoar( Es#o es e;i!e"#e e" a e!&caci7" i"+a"#i( Si" e$bar*o, e" a e!&caci7" i"icia e j&e*o es percep#ibe e"#re '"eas e" e c&rr'c&&$, pero <a "o !e $a"era espec'+ica, si"o !e +or$a i$p'ci#a( Gorja @0CC3A, e:pica co" as si*&ie"#es paabras es#e !obe "i;e !e prese"cia !e o >!ico e" e c&rr'c&&$) Co"si!era$os a prese"cia e:p'ci#a c&a"!o se &#ii=a" as paabras j&*ar, j&e*o, j&*&e#e, >!ico(((, < e"#e"!e$os por prese"cia i$p'ci#a a !escripci7" !e proce!i$ie"#os, ac#i#&!es e i"c&so co"#e"i!o %&e es#9" o +or$a" par#e i"!isc&#ibe !e $&"!o >!ico, pero &#ii=a"!o o#ra #er$i"oo*'a @co$o si !e o#ra cosa se #ra#ase < e;i#a"!o os ;ocabos propiosA @p( IA( E" co"sec&e"cia, 8ace +a#a pro+&"!i=ar, #o!a;'a $&c8o, sobre a i$por#a"#e reaci7" e"#re creci$ie"#o sa"o, sa&!, i"#eriori=aci7" !e ;aores, ac#i#&!es, pa&#as !e co"!&c#a, co"soi!aci7" !e apre"!i=ajes < j&e*o( Parece ser %&e $ie"#ras os "i6os so" pe%&e6os res&#a i"!ispe"sabe a "ecesi!a! !e j&e*o < s&s a$pias ;e"#ajas $e#o!o7*icas, pero, a $e!i!a %&e ;a" crecie"!o, a esc&ea !ebe i"#eresarse por a%&eo %&e a socie!a! cai+ica co$o o serio( Co$o si j&*ar "o +&era para os "i6os < "i6as &"a ac#i;i!a! seria a a %&e se !e!ica" co" pacer, co"ce"#ra"!o s&s ci"co se"#i!os < e" a %&e "o re*a#ea" es+&er=o "i ;o&"#a!( C E" a e!&caci7" preescoar, e j&e*o, o >!ico, aparece !e +or$a i$p'ci#a, #a co$o o se6aa Jo"#a"a @0CCCA, M#a"#o a "i;e !e proce!i$ie"#os co$o !e ac#i#&!es, ;aores o co"#e"i!os, s& po#e"cia e i"#e"si!a! !epe"!e" !e os e%&ipos #?c"icos !e as !is#i"#as 9reas < espec'+ica$e"#e !e s& preparaci7" psicope!a*7*ica, $e#o!o7*ica < !i!9c#icaK( @p( E2A Es#o si*"i+ica %&e #o!a;'a 8o<, e" $&c8as esc&eas, e j&e*o %&e!a ree*a!o a espacio < #ie$po !e recreo < "or$a$e"#e por i"icia#i;a !e os propios "i6os, sie"!o !i+ere"cia!o cara$e"#e por os $aes#ros !e os $o$e"#os !e #rabajo( Los pa"#ea$ie"#os a"#eriores $o#i;a a a reai=aci7" !e a prese"#e i";es#i*aci7", a c&a #ie"e co$o obje#i;o a"ai=ar a i$por#a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas para e !esarroo !e pe"sa$ie"#o crea#i;o !e "i6o < a "i6a e" e!a! preescoar( E" #a se"#i!o, se pre#e"!e !ar resp&es#as a as si*&ie"#es i"#erro*a"#es( 1.*. Inte((o+ante, 'e a In-e,t!+a#!$n NH&? +&"!a$e"#os psico7*icos carac#eri=a" as es#ra#e*ias >!icas @j&e*osA < a crea#i;i!a! e" e c&rr'c&o !e "i;e preescoarO( NC&9es so" as carac#er's#icas !e as es#ra#e*ias >!icas apica!as a "i;e preescoarO NH&? i$por#a"cia #ie"e" as es#ra#e*ias >!icas para e !esarroo !e a perso"ai!a! crea#i;a !e "i6o < "i6a !e "i;e preescoarO( 01 1... /u,t!0!#a#!$n Las es#ra#e*ias >!icas so" &"a !e as ac#i;i!a!es $9s car*a!as !e se"#i!o, #a"#o para os propios "i6os < "i6as, co$o para os !oce"#es( Los "i6os < as "i6as so" +eices j&*a"!o( 5&*ar s&po"e 8acer a*o %&e proporcio"a sa#is+acci7", o %&e se co";ier#e e" &"a e:perie"cia a&#o$o#i;a!a e i"#eresa"#e por s' $is$a( E j&e*o ac&$&a !e"#ro !e s' #o!os os ee$e"#os %&e V<*o#sPi @0CDCA, !e+i"i7 co$o crea!ores !e !esarroo) ac#i;i!a!, pe"sa$ie"#o < e"*&aje( E" os j&e*os se ar#ic&a" cier#os ee$e"#os +&"!a$e"#aes %&e co"+&<e" e" !ar a es#a ac#i;i!a! &" ;aor especia para e apre"!i=aje( Se co"si!era %&e e j&e*o co"s#i#&<e &" $arco !e apre"!i=aje, &" esce"ario e" e c&a, bajo &" ci$a es#i$&a"#e, os "i6osLas se per$i#e" a i$pro;isaci7", a recreaci7" !e co"oci$ie"#os <a a!%&iri!os, a e:peri$e"#aci7" !e "ocio"es o 8abii!a!es i"es#abe$e"#e a!%&iri!as #o!a;'a < e re#o !e i";e"#ar o#ras "&e;as( 5&*ar s&po"e e"sa<ar bajo os be"?+icos e+ec#os %&e apor#a a reajaci7" respe#o !e as $e#as( E $a#i= !e =o"a ibre !e e:i*e"cia e:#er"a !a a a ac#i;i!a! >!ica s& car9c#er !e 9$bi#o !e e:presi7" < crea#i;i!a!( Para Gr&"er @0C4FA, e j&e*o i"+a"#i es a $ejor $&es#ra !e a e:is#e"cia !e apre"!i=aje espo"#9"eo( Debe se6aarse, %&e co" a apicaci7" !e es#ra#e*ias >!icas se per$i#e a os "i6osLas !o$i"ar e $&"!o %&e es ro!ea, aj&s#a"!o a represe"#aci7" $e"#a a a acci7" pr9c#icaB os $e!ios a os +i"es, a co$&"icaci7" a as "ecesi!a!es !e co$pre"si7" e"#re os j&*a!ores( E" os j&e*os as i"icia#i;as s&r*e" !irec#a$e"#e !e as "ecesi!a!es !e a ac#i;i!a! $is$a, as $e#as se b&sca" espo"#9"ea$e"#e( E" e j&e*o se 00 co$bi"a #a" bie" a ac#i;i!a! < e pe"sa$ie"#o %&e es !i+'ci !i+ere"ciar &"a !e o#ra, < es#o es &" i$por#a"#e eje$po !e %&e a i"#ei*e"cia i"+a"#i +&"cio"a !e +or$a *oba( E" #a se"#i!o, j&*ar, !ec'a Gr&"er @0C4FA, es &"a +or$a par#ic&ar !e &sar a $e"#e, e e"*&aje < e co$por#a$ie"#o( E j&e*o aco"#ece bajo &" es#a!o !e 9"i$o %&e per$i#e #o$arse as cosas co$o si "o +&era" e" s' $is$as #a" i$por#a"#es co$o para po"erse serios, o %&e "o si*"i+ica %&e "o se #o$e co" i"#er?s o %&e s&ce!e, si"o %&e se p&e!e" co$pre"!er !e +or$a $9s s&bje#i;a, si as' se !esea( Para Vi*o#sPi @0CDCA, e" e j&e*o se a"#epo"e a i"#e"ci7" a a reai!a!, se !o$i"a" $e!ia"a a +&er=a !e !eseo < a ;o&"#a! as !i+ic&#a!es %&e os obje#os < as reai!a!es i$po"e" a a co$pre"si7" < se p&e!e ir $9s a9 !e o e;i!e"#e, por%&e as' se !esea( Las es#ra#e*ias >!icas co" s&s correspo"!ie"#es ac#i;i!a!es, s&po"e" &"a posici7" psico7*ica espec'+ica, < eso es o %&e se !e"o$i"a ac#i#&! >!ica @Or#e*a, 0CC2A( E j&e*o es &"a ac#i#&! a"#e os o#ros, a"#e as cosas, a"#e &"o $is$o < a"#e a si#&aci7"( C&a"!o, e" &"a si#&aci7" < por e+ec#o !e a i"#e"ci7" !e os %&e es#9" e" ea, e$er*e esa ac#i#&! a$a!a >!ica, se p&e!e !ecir %&e se es#9 j&*a"!o( S7o a a&#oeecci7" !e &"a si#&aci7" co$o >!ica se p&e!e co"si!erar &" j&e*o( E j&e*o s&po"e &" 8acer si" obi*aci7", &" 8acer por%&e s', o %&e si*"i+ica %&e "o #e"*a &"a !i"9$ica i"#er"a %&e !e$a"!e e:i*e"cias, "or$as < co"#ro !e as $is$as( Se #ra#a !e &"a iber#a! !e posici7", "o !e &" si" se"#i!o( A par#ir !e a co"si!eraci7" !e os j&e*os co$o 9$bi#os "a#&raes < sociaes !e ac#i;i!a!, e" os c&aes #ie"e" &*ar e:perie"cias %&e 03 i"ci!e" !e +or$a posi#i;a e" e !esarroo, se 8a prop&es#o @Or#e*a, 0CCFA, %&e ?s#os sea" co"si!era!os co$o &" +or$a#o !e apre"!i=aje e" a E!&caci7" Preescoar( Des!e es#e p&"#o !e ;is#a, es #area !e os $aes#ros !e E!&caci7" Preescoar co"s#r&ir es#e +or$a#o, as' co$o !ise6ar as es#ra#e*ias "ecesarias < s& correc#a sec&e"ciaci7", o %&e s&po"e c&$pir os obje#i;os espec'+icos %&e e c&rr'c&&$ se pa"#ea( E" es#e se"#i!o, !eber'a" ac#&ar co" a iber#a! < a capaci!a! !e !ecisi7" a"o$a %&e es o#or*a &" $o!eo c&rric&ar abier#o < +e:ibe co$o e ;i*e"#e( A eos correspo"!e !ise6ar pro<ec#os e!&ca#i;os c&<o res&#a!o sea a reai=aci7" !e i"#eresa"#es e:perie"cias >!icas, %&e ar#ic&a"!o b&e"as sec&e"cias !e ac#i;i!a!es o*re" obje#i;os espec'+icos e" c&a%&iera !e os !o$i"ios !e !esarroo, e" c&a%&iera !e os pa"os !e $is$o o !e s&s i"#erseccio"es( Es sabi!o %&e a #ra;?s !e os j&e*os se $a"i+ies#a" e:poracio"es, $a"ip&acio"es, i$i#acio"es, si$&acio"es, proe=as, co$pe#icio"es, cooperacio"es < co"s#r&ccio"es, e"#re o#ros aspec#os, os c&aes ocasio"a" &"a or*a"i=aci7" < p&e!e" per$i#ir e ree$pa=o o s&spe"si7" #e$pora !e a reai!a! $e!ia"#e procesos %&e sir;e" !e esce"arios "or#ea!ores !e a crea#i;i!a!B p&es a ;i;ir +a"#as'as e:is#e a posibii!a! !e sa#is+acer !eseos a"#e e 8ec8o !e, por eje$po, si$&ar !ic8a reai!a! o i"corporar "&e;os ee$e"#os %&e 8as#a a8ora p&!iera" "o ser &s&aes( Por o a"#erior, se j&s#i+ica e prese"#e es#&!io, por%&e es "ecesario capi#ai=ar #a"#o as ac#i;i!a!es >!icas co$o a c&riosi!a! i""a#a %&e #ie"e" os "i6os 8acia e $&"!o !o"!e se e"c&e"#ra" i"$ersos( E" &"a paabra, or*a"i=ar < !esarroar es#ra#e*ias >!icas !e a ;i!a !e "i6o, < e" par#ic&ar, !e"#ro !e s& ;i!a !e escoar !ebe ser ;i#a < ree;a"#e, <a 0E %&e a #ra;?s !e as ac#i;i!a!es >!icas es posibe co"!&cir a os "i6os a a c&riosi!a!, a i";es#i*aci7" < a !esc&bri$ie"#o !e so&cio"es a probe$as $e!ia"#e e:peri$e"#acio"es, e:poracio"es < +or$&acio"es !e 8ip7#esis !o"!e, a!e$9s !e e;i!e"ciarse s& !esarroo e;o&#i;o, &se s&s capaci!a!es co*"osci#i;as e i"#er;e"*a s& pe"sa$ie"#o cr'#ico < crea#i;o, +&e"#es !e #ra"s+or$aci7" !e a reai!a! e" a;e"#&ras "&e;as !e co"oci$ie"#o( De i*&a $a"era, sie"!o os "i6os i"ce"#i;a!os < co"!&ci!os para e o*ro !e posibes !esc&bri$ie"#os, apropiacio"es e" esce"arios >!icos, #a$bi?" p&e!e ser posibe e"co"#rar so&cio"es crea#i;as a os probe$as %&e se e prese"#e" o %&e se e pa"#ee"( E" es#o >#i$o, resi!e a s&peraci7" e i"#e*raci7" !e 8o$bre a a socie!a! carac#eri=9"!ose as' co$o &" ser ac#i;o, par#icipa#i;o, cr'#ico < crea#i;o( 1.1. O)2et!-o, 'e a In-e,t!+a#!$n 1.1.1. O)2et!-o Gene(a A"ai=ar a i$por#a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas @j&e*oA e" e !esarroo !e a perso"ai!a! crea#i;a !e "i6o < "i6a !e "i;e preescoar( 1.1.*. O)2et!-o, E,3e#40!#o, Describir os +&"!a$e"#os psico7*icos %&e carac#eri=a" as es#ra#e*ias >!icas < a crea#i;i!a! e" e 9rea e!&ca#i;a( Carac#eri=ar as es#ra#e*ias >!icas @j&e*osA, co" reaci7" a os obje#i;os !e c&rr'c&&$ !e preescoar( 0F Des#acar a i$por#a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas para e !esarroo !e pe"sa$ie"#o crea#i;o !e "i6o < a "i6a !e "i;e preescoar( 1.5. S!,te&a 'e Va(!a)e, E sis#e$a !e ;ariabes, se*>" co"cep#&ai=aci7" apor#a!a por a U"i;ersi!a! Sa"#a Mar'a @3110A, se re+iere a) M(((represe"#a" a os ee$e"#os, +ac#ores o #?r$i"os %&e p&e!e" as&$ir !i+ere"#es ;aores ca!a ;e= %&e so" e:a$i"a!os, o %&e re+eja" !is#i"#as $a"i+es#acio"es se*>" sea e co"#e:#o e" e %&e se prese"#a"K( @p( E2A( A#e"!ie"!o a se6aa$ie"#o pre;io, se p&e!e i"+erir %&e as ;ariabes so" #?r$i"os s&bje#i;os a os c&aes se es !a &" ;aor o &"a co"cep#&ai=aci7" !epe"!ie"!o !e 9$bi#o !e es#&!io e" e c&a se !esarroe"( 1.5.1. De0!n!#!$n Con#e3tua La U"i;ersi!a! Sa"#a Mar'a @3110A, respec#o a a !e+i"ici7" co"cep#&a !e a ;ariabe, i"!ica Mes a e:presi7" !e si*"i+ica!o %&e e i";es#i*a!or e a#rib&<e < co" ese se"#i!o !ebe e"#e"!erse !&ra"#e #o!o e #rabajoK @p( E2A( De ac&er!o a o ci#a!o, se obser;a %&e a co"cep#&ai=aci7" !e a ;ariabe ;ie"e !a!a por e e"+o%&e %&e e i";es#i*a!or e o#or*&e, < 8a !e 0I ser #o$a!a !e esa +or$a e" e !esarroo !e es#&!io( A co"#i"&aci7" se e:pica a !e+i"ici7" co"cep#&a %&e i!e"#i+ica es#a i";es#i*aci7"( Cua'(o 1 I'ent!0!#a#!$n % Con#e3tua!"a#!$n 'e a, Va(!a)e, O)2et!-o, E,3e#40!#o, Va(!a)e De0!n!#!$n Con#e3tua Describir os +&"!a$e"#os psico7*icos %&e carac#eri=a" as es#ra#e*ias >!icas < a crea#i;i!a! e" e 9rea e!&ca#i;a( J&"!a$e"#aci7" psico7*ica %&e carac#eri=a as es#ra#e*ias >!icas < a crea#i;i!a!( Aspec#os psico7*icos %&e carac#eri=a" e &so !e as es#ra#e*ias >!icas para re+or=ar a crea#i;i!a! !e "i6o < "i6a e" e "i;e preescoar( Carac#eri=ar as es#ra#e*ias >!icas @j&e*osA, co" reaci7" a os obje#i;os !e c&rr'c&&$ !e preescoar( Es#ra#e*ias >!icas co" reaci7" a os obje#i;os c&rric&ares !e "i;e preescoar( Ee$e"#os !escrip#ores !e as es#ra#e*ias >!icas reacio"a!as co" e c&rr'c&&$ !e "i;e Preescoar( Des#acar a i$por#a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas para e !esarroo !e pe"sa$ie"#o crea#i;o !e "i6o < a "i6a !e "i;e preescoar( I$por#a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas para e !esarroo !e a crea#i;i!a!( Ree;a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas apica!as e" e "i;e preescoar para !esarroar a crea#i;i!a! !e os "i6os < "i6as( J&e"#e) A&#ora @3113A 02 1.5.*. De0!n!#!$n O3e(a#!ona Sobre es#e aspec#o a U"i;ersi!a! Sa"#a Mar'a @Ob(ci#A, se6aa o si*&ie"#e) MLa !e+i"ici7" operacio"a !e a ;ariabe represe"#a e !es*osa$ie"#o !e a $is$a e" aspec#os ca!a ;e= $9s se"cios %&e per$i#e" a $9:i$a apro:i$aci7" para po!er $e!ira(((K @p( EDA( Co" es#a !e+i"ici7" se p&e!e i"+erir %&e a operacio"ai=aci7" ;a a per$i#ir a co$pre"si7" !e a ;ariabe 8acia e e"+o%&e !o"!e a co"!&ce e i";es#i*a!or, por%&e !es*osa e" &"i!a!es $9s se"cias o %&e se !esea 8acer ;isibe e" e es#&!io( Cua'(o * O3e(a#!ona!"a#!$n 'e Va(!a)e, Va(!a)e D!&en,!$n In'!#a'o(e, J&"!a$e"#aci7" psico7*ica( Psico7*ica /Teor'as psico7*icas < #eor'a co*"i#i;a !e Pia*e#( /Teor'a co"s#r&c#i;a !e Vi*o#sPi( /Co"sec&e"cias !e apre"!i=aje @Vi*o#sPiA( Es#ra#e*ias >!icas co" reaci7" a os obje#i;os c&rric&ares !e "i;e preescoar( Pe!a*7*ica /Los j&e*os < os obje#i;os i"s#r&ccio"aes !e c&rr'c&&$( /E proceso e"se6a"=a/apre"!i=aje( I$por#a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas para e !esarroo !e a crea#i;i!a!( Pe!a*7*ica /Ve"#ajas !e os j&e*os co$o es#ra#e*ia >!ica( /E j&e*o( /La crea#i;i!a!( /Las es#ra#e*ias >!icas co$o ee$e"#o !e a!ap#aci7" a a c&#&ra !e e:presi7" !e $&"!o i"#erior < !e e$a"cipacio"es( 0D /I$por#a"cia !e j&e*o e" e !esarroo !e a perso"ai!a! !e "i6o J&e"#e) A&#ora @3113A( CAP6TULO II MARCO TERICO *.1. Ante#e'ente, 'e In-e,t!+a#!one, A0!ne, La e:perie"cia pe!a*7*ica e"se6a %&e para e:i*ir a &" "i6o "o !ebe pe!irse $&< poco "i !e$asia!o( Debe re%&erirse $e#7!ica$e"#e o %&e es a!ec&a!o a a e!a! < o %&e es c&ai#a#i;a$e"#e $9s co";e"ie"#e, obra"!o co$o represe"#a"#e !e <o !e e!&ca"!o a&" "o !esarroa!o !e #o!o( -a si!o &"a co"s#a"#e e" a pe!a*o*'a $&"!ia, a a+ir$aci7" !e %&e os $aes#ros @<, por s&p&es#o, os $is$os pa!resA, !ebe" #ra#ar !e e"#e"!er a "i6o, 8aci?"!ose eos $is$os, !e a*&"a $a"era, "i6os o#ra ;e=( Es#a a+ir$aci7" "o p&e!e e"#e"!erse co$o es ob;io, e" e se"#i!o %&e e !oce"#e se i"+a"#iice a e!&car( E $aes#ro #ie"e %&e #ra#ar a "i6o co$o &" ser a"o$o %&e se e"c&e"#ra e" s& e#apa !e creci$ie"#o, !e !esarroo !e !esc&bri$ie"#os( A!ap#arse a "i6o s&po"e &"a *ra" capaci!a! !e aper#&ra por par#e !e a!&#o %&e i"#er;ie"e e" e proceso e!&ca#i;o( A!ap#arse si*"i+ica ac#&ar < e:presarse !ea"#e !e os "i6os co" se"cie= < si"ceri!a!, e;i#a"!o c&a%&ier i"co8ere"ciaB co$pre"!er s&s !eseos < co"ocer s&s 04 pre+ere"cias e i"#eresarse por easB irra!icar ae*r'a < so"re'r e" #o!o $o$e"#o, por%&e e "i6o se sie"#e a#ra'!o por esa ac#i#&!( Co"cre#a$e"#e, es "ecesario %&e e !oce"#e !e Preescoar #e"*a e" c&e"#a %&e es $9s e+ec#i;o e!&car a "i6o j&*a"!o( La i"s#r&cci7" !e "i6o "o se p&e!e 8acer e" serio, co$o si +&era &" a!&#o( A ? o %&e e correspo"!e es j&*ar, si "o se e"se6a j&*a"!o, e "i6o se ab&rre, por%&e ;a e" co"#ra !e s& "a#&rae=a( Te"ie"!o prese"#e os ar*&$e"#os !a!os es "ecesario re+ejar %&e e j&e*o o as es#ra#e*ias >!icas so" < 8a" si!o $e#o!oo*'as, &#ii=a!as por a*&"os !oce"#es para e"se6ar a "i6o, para re+or=ar s&s co"oci$ie"#os < 8aceros $9s crea#i;os, por eo, es i$por#a"#e e" es#e #rabajo 8acer re+ere"cia a &"a serie !e i";es#i*acio"es %&e +&"!a$e"#a" s&s ;ariabes e" a ac#i;i!a! >!ica co$o es#ra#e*ia !e apre"!i=aje e" e "i6o( E"#re es#as i";es#i*acio"es !es#aca") More"o < Gre*ori @0CC3A, reai=aro" &"a i";es#i*aci7" !e"o$i"a!a) j&e*os para e !esarroo i"#eec#&a < a+ec#i;o e" "i6os < a!oesce"#es( E obje#i;o !e !ic8o es#&!io se ce"#r7 e" a prop&es#a !e &#ii=ar j&e*os para es#i$&ar e !esarroo i"#eec#&a < a+ec#i;o e" "i6os < a!oesce"#es e" &" barrio !e Maraca< Q Ve"e=&ea( E" #a se"#i!o, se e;7 a cabo &"a e:perie"cia co" "i6os < a!oesce"#es !e a$bos se:os < se e*7 a co"c&sio"es co$o as si*&ie"#es) e j&e*o es &" re*&a!or !e a ac#i;i!a! i"!i;i!&a < *r&pa, a#e"!i?"!ose a $is$o #ie$po a es#os !os pa"os !e pe"sa$ie"#o) e i"#eec#&a < e a+ec#i;o( Por o#ro a!o, #a$bi?" se !e#er$i"7 %&e e co"j&"#o !e es#ra#e*ias a!op#a!as @j&e*osA j&"#o a es#abeci$ie"#o !e reacio"es a+ec#i;as !e a#e"ci7" < es#'$&o per$a"e"#e 8acia ca!a &"o !e os par#icipa"#es 0C 04 per$i#iero" co"soi!ar &" a$bie"#e e$p9#ico a!ec&a!o, e" !o"!e os j&e*os, a ser acep#a!os co" +acii!a! por os "i6os < a!oesce"#es co"s#i#&<ero" &" $e!io e+ec#i;o para es#i$&ar s& !esarroo i"#eec#&a < a+ec#i;o e" s&s !os ;er#ie"#es) i"!i;i!&a < *r&pa( Debi!o a o se6aa!o, os a&#ores re+eja" %&e e" es#e a$bie"#e !e es#'$&o co"s#a"#e, !e s&peraci7" !e !i+ic&#a!es < $o#i;aci7", %&e se *e"era e" os "i6os < a!oesce"#es 8acia "&e;as $e#as, se crea" as co"!icio"es e" !o"!e e$er*e s& crea#i;i!a!( Ta$bi?" es i$por#a"#e 8acer re+ere"cia a a i";es#i*aci7" !e Mar#'"e= @0CCEA, #i#&a!a) E j&e*o co$o para!i*$a e!&ca#i;o( E obje#i;o !e es#&!io es &" a"9isis sobre as par#ic&ari!a!es psico7*icas < pe!a*7*icas %&e o+rece e j&e*o a !esarroo !e os "i6os < "i6as( Co"c&<e a i";es#i*aci7", %&e as es#ra#e*ias >!icas @j&e*osA, represe"#a" &" para!i*$a i"!isc&#ibe para e apre"!i=aje e" e!&caci7" i"+a"#i( As' !ice %&e co" as ac#i;i!a!es >!icas e "i6o "o s7o se !i;ier#e, si"o se apropia !e s& c&#&ra, apre"!e a ser crea#i;o < a ;i;ir, por%&e apre"!e a esc&c8ar a os !e$9s, a esperar, a a<&!arse $&#&a$e"#e < se ;a +or$a"!o &"a "oci7" !e o acep#a!o o "o e" os *r&pos co" os c&aes co$par#e( Por s& par#e, Ro#iare"co, D&%&e < Tra;erso @0CCFA, #i#&aro" s& #rabajo) E j&e*o) &"a ac#i;i!a! co$pe#a( E" e se prop&siero" co$o obje#i;o orie"#ar a abor e!&ca#i;a co" "i6os !e e!a! preescoar a #ra;?s !e j&e*o( Co"c&<e" %&e e j&e*o es a ac#i;i!a! $9s co$pe#a %&e e "i6o reai=a e" a pri$era i"+a"cia, !ebi!o a %&e abarca #o!as as 9reas !e s& !esarroo( E" par#ic&ar, e j&e*o socio!ra$9#ico @a$a!o #a$bi?" j&e*o !e roesA, #ie"e &"a *ra" i"+ere"cia e" e !esarroo co*"i#i;o Q 31 i"*S's#ico, psico$o#ri= < socio/a+ec#i;o, e" os "i6os !e !os a seis a6os !e e!a!( De $is$o $o!o, se p&e!e 8acer re+ere"cia a #rabajo !e Gorja @0CCFA, e c&a es #i#&a!o) Los j&*&e#es e" e $arco !e os ee$e"#os !e j&e*o, !e #ra"s$isi7" !e ;aores < !esarroo !e a perso"ai!a!( E obje#i;o !e !ic8a i";es#i*aci7" es re+ejar a i$por#a"cia %&e #ie"e" os j&*&e#es < e j&e*o e" e !esarroo !e ser 8&$a"o( Co"c&<e, !icie"!o %&e) Para os !oce"#es os j&*&e#es so" ee$e"#os especia$e"#e co"cebi!os, !ise6a!os < eabora!os para es#i$&ar < !i;ersi+icar e j&e*o 8&$a"o( Reai=a!os para !i;er#ir a "i6os < "i6as, es#i$&ar s& ac#i;i!a! < a par#ir !e ea i"ci!e" e" e !esarroo !e s& c&erpo, s& $o#rici!a!, a+ec#i;i!a!, i"#ei*e"cia, crea#i;i!a! < sociabii!a!( As', recaca a a&#ora re+irie"!o %&e, $&c8as !e as ac#i;i!a!es >!icas "o "ecesi#a" para s& !esarroo obje#i;os $a#eriaes espec'+icos( As' se j&e*a co" e e"*&aje) a 8acer bro$as, a e:picar c8is#es, a i";e"#ar paabras (((se j&e*a co" e propio c&erpo, a correr, a sa#ar, a #repar, co" o#ras perso"as j&*a$os a esco"!i#e a a *ai"i#a cie*a, a #ris/ #ras( E" e $is$o or!e" !e i!eas, es#9 e #rabajo !e Mar#'"e= @0CCIA, #i#&a!o) Los j&e*os co$o &"a es#ra#e*ia i"s#r&ccio"a < +ac#or $o#i;acio"a( Es#e #rabajo se re+iere a e$peo !e j&e*os co$o es#ra#e*ia i"s#r&ccio"a < +ac#or $o#i;acio"a e" e a&a( Se e"+a#i=a s& i$por#a"cia < e por %&? !e s& &so( Se par#e !e s&p&es#os *es#9#icos !es!e a ;isi7" 30 !e Ter#8i$er @0CC0A, < !e a #eor'a !e ca$po !e Le;i" @0CI0A( De i*&a +or$a, se casi+ica" os j&e*os se*>" os pa#ro"es !e i"#eracci7" !e Ri:o" @0C40A, < se e"&$era" a*&"as !e s&s ;e"#ajas( Ta$bi?" se abor!a a casi+icaci7" !e as es#ra#e*ias !e e"se6a"=a Q apre"!i=aje < se &bica a os j&e*os e" &"a !e eas( Se co"c&<e %&e 8a< e;i!e"cia #a"#o co"cep#&a co$o e$p'rica %&e !e$&es#ra a e+ec#i;i!a! !e os j&e*os para o*rar obje#i;os e!&ca#i;os prop&es#os e" co$paraci7" co" o#ras es#ra#e*ias co";e"cio"aes( De a"9isis reai=a!o #a$bi?" se co"c&<e %&e os j&e*os so" ac#i;i!a!es %&e p&e!e" ser &#ii=a!as co$o es#ra#e*ia i"s#r&ccio"a < +ac#or !e $o#i;aci7" %&e "o s7o +a;orece e !esarroo !e a co$pe#e"cia co$&"ica#i;a, si"o %&e #a$bi?" coa!<&;a a o*ro !e &" apre"!i=aje si*"i+ica#i;o( De $is$o $o!o Cabrera @0CCDA, e" s& #rabajo) crea#i;i!a! < j&e*os e" a E!&caci7" I"+a"#i, se prop&so co$o obje#i;o e:picar a i$por#a"cia !e peri7!ico escoar co$o i"s#r&$e"#o para a e:posici7" !e os pro!&c#os !e as es#ra#e*ias i$pe$e"#a!as a #ra;?s !e os j&e*os <a se6aa!os( Co"c&<e %&e e:is#e &"a reaci7" e"#re j&e*os < crea#i;i!a! por os $>#ipes +ac#ores !e a perso"ai!a! !e or!e" socia, psico7*ico, 8&$a"o, $ora < c&#&ra %&e i"#er;ie"e"( 5&e*o < crea#i;i!a! p&e!e" es#ar j&"#as +or#aeci?"!ose e"#re s' e" a pro!&cci7" i"#eec#&a < co"soi!a"!o e:perie"cias co"cre#as( E j&e*o es &"a ac#i;i!a! ese"cia !&ra"#e a i"+a"cia respo"!ie"!o b9sica$e"#e a $o#i;acio"es i"#r'"secas < sir;e !e apo<o a #o!a a ;i!a pos#erior( De i*&a $a"era, sos#ie"e e i";es#i*a!or %&e a a&se"cia !e j&e*o e" e 9$bi#o escoar !osi+ica e esp'ri#& !e "i6o, ;&e;e r'*i!o e 33 pe"sa$ie"#o, $eca"i=a e co"oci$ie"#o < cierra posibii!a!es a a crea#i;i!a!( E" a $e!i!a %&e e a&a !e cases se e"c&e"#ra i"#er;e"i!a por a r&#i"a < e escoas#icis$o, se aeja !e i"#er?s !e "i6o < !esaparece e brio !i"9$ico !e a ;i!a( Se obser;a co$o, c&a"!o e "i6o se !esi"corpora !e sa7" !e cases, e j&e*o e" s&s !i;ersas e:presio"es co"+or$a s& $&"!o ;i;e"cia < recrea#i;o( La esc&ea !ebe rei;i"!icar e #ie$po < e espacio a!ec&a!o para os j&e*os) !es!e e a&a !e cases 8as#a os espacios abier#os !e a esc&ea, !es!e e rec&rso 8as#a os obje#i;os e" as !i+ere"#es asi*"a#&ras, !es!e e ;aor !e a recreaci7" ibre e" e &"i;erso escoar 8as#a a +or$aci7" aca!?$ica !e os escoares( I*&a$e"#e Or#e*a < Lo=a"o @0CC4A, e" s& #rabajo) Espacios !e j&e*o < !esarroo !e a a&#o"o$'a < a i!e"#i!a! e" a e!&caci7" i"+a"#i( E obje#i;o !e a i";es#i*aci7" +&e pro+&"!i=ar e" ca!a &"a !e as es#ra#e*ias >!icas %&e se reai=a" a par#ir !e os espacios >!icos co$o) co"#ac#o +'sico, j&e*o !e $a"ip&aci7", co"s#r&cci7" < represe"#aci7", j&e*o !e +icci7" < socio/!ra$9#ico, j&e*os re*a!os !e $esa < j&e*os !e pa#io !e recreo co"#rib&<e" a apre"!i=aje < !esarroo !e as capaci!a!es %&e os "i6os < as "i6as !ebe" co"se*&ir, !e ac&er!o co" e c&rr'c&&$ prop&es#o o+icia$e"#e para a e!&caci7" i"+a"#i( Co"c&<e %&e, a i"#ro!&cci7" !e j&e*o e" a esc&ea i"+a"#i !ebe pasar !e a !espe"ai=aci7" a a es#i$&aci7"B !e a #oera"cia a a op#i$i=aci7"B !e a i*"ora"cia a a i";es#i*aci7"( Los procesos !e !esarroo < apre"!i=aje %&e #ie"e" &*ar !e"#ro !e eos aco"seja" !e!icar $9s #ie$po, obser;aci7" < re+e:i7" para i"corporaro a pro<ec#o e!&ca#i;o !e ce"#ro si" !es;ir#&ar s& "a#&ra po#e"ciai!a! 3E e!&ca#i;a( Se #ra#ar9 "o <a !e per$i#ir %&e os "i6os < "i6as j&e*&e" e" a esc&ea, si"o !e %&e sea" eos $is$os os i"#ro!&=ca" e" os espacios !e j&e*o, e" s&s propios !isc&rsos $e"#aes, e" s&s propias pre*&"#as, i"%&ie#&!es < re#os( *.*. 7un'a&ento, P,!#o$+!#o, 8ue 'an A3o%o a /ue+o #o&o E,t(ate+!a 'e A3(en'!"a2e % a C(eat!-!'a' E !esarroo !e ser 8&$a"o !es!e &" p&"#o !e ;is#a co*"i#i;o, se*>" Pia*e# @0C43A, co"s#i#&<e &"a co"s#r&cci7" !e co"oci$ie"#os '"#i$a$e"#e reacio"a!os co" e $e!io a$bie"#e %&e e ro!ea, !e #a $o!o %&e a i"#eracci7" ac#i;a co" e $e!io es o %&e pro!&ce e" e i"!i;i!&o e proceso !e co"oci$ie"#o( Si" e$bar*o, &" ee$e"#o i"!ispe"sabe para %&e os "i6os < "i6as apre"!a" es a c&#&ra( La c&#&ra es &" c>$&o !e e:perie"cias socia$e"#e or*a"i=a!as por os o#ros para %&e os "i6os po#e"cie" s& apre"!i=aje < !esarroe" s&s co"oci$ie"#os( Sobre es#e $arco !e i"#erpre#acio"es !esca"sa" as !os posicio"es a !esarroar e" e si*&ie"#e #rabajo( Sobre e pape %&e !ese$pe6a a ac#i;i!a! >!ica @e j&e*oA e" a e!&caci7", !e $o!o especia e" a E!&caci7" PreescoarB es !ecir as posicio"es !e Pia*e# @co"oci$ie"#oA < Vi*os#P< @apre"!i=ajeA( La posici7" %&e as&$e Pia*e# @0C42A, a 8abar !e j&e*o) Es a !e si#&aro co$o &"a si$pe asi$iaci7" +&"cio"a o repro!&c#i;a( La asi$iaci7" repro!&c#i;a se re+iere a a acci7" !e i$i#arse as' $is$o co$o pro!&c#o !e propio +&"cio"a$ie"#o !e or*a"is$o, es !ecir M((( o $is$o %&e &" 7r*a"o #ie"e "ecesi!a! !e ai$e"#o, < %&e ?s#e es soici#a!o por 3F ? e" a $e!i!a e" %&e se ejerci#a, ca!a ac#i;i!a! $e"#a ((( #ie"e "ecesi!a! para !esarroarse !e ser ai$e"#a!a por &" co"s#a"#e apor#e e:#erior, s7o %&e p&ra$e"#e +&"cio"a < "o $a#eriaK @p( 03EA( E j&e*o es#a i*a!o a a e#apa !e i"$a!&re= !e os i"!i;i!&os < per$i#e resis#ir a +r&s#raci7" a "o ser capa= !e ob#e"er &" res&#a!o #a co$o se espera e" a e!a! a!&#a, o c&a es i$por#a"#e c&a"!o se apre"!e, es !ecir, a co";er#ir a propia ac#i;i!a! e" &" +i", os "i6os, "o "ecesi#a" aca"=aro !e &" $o!o #o#a, bas#a a sa#is+acci7" e" a acci7"B a $is$o #ie$po %&e e" !ic8a acci7" se ejerci#a" < e"#re"a" para po!er ;i;ir e" e +&#&ro !e &" $o!o es#abe( E j&e*o, a ser &"a ac#i;i!a! e" s' $is$a, co$ie"=a por co"+&"!irse co" os co$por#a$ie"#os se"sorio$o#oresB e" es#os "o se "ecesi#a" aco$o!acio"es "&e;as, si"o soa$e"#e se repro!&ce" por p&ro pacer +&"cio"a( E" es#e se"#i!o, Pia*e# @0C42A, se6aa ((((e j&e*o se !i+ere"cia !e as co"!&c#as !e a!ap#aci7" propia$e"#e !ic8as @i"#ei*e"ciaA para orie"#arse e" a !irecci7" !e a asi$iaci7") e" se"#i!o co"#rario a pe"sa$ie"#o obje#i;o, %&e i"#e"#a pe*arse a as e:i*e"cias !e a reai!a! e:#erior, e j&e*o !e i$a*i"aci7" co"s#i#&<e &"a #ra"sposici7" si$b7ica %&e so$e#e as cosas a a ac#i;i!a! propia, si" re*as "i i$i#acio"es( As' es casi asi$iaci7" p&ra, es !ecir, pe"sa$ie"#o orie"#a!o e" e se"#i!o !o$i"a"#e !e a sa#is+acci7" i"!i;i!&a( Si$pe e:pa"si7" !e as #e"!e"cias, asi$ia ibre$e"#e a #o!as as cosas < #o!as as cosas a <oK( @p( 032A( 3I Debe se6aarse, %&e a crea#i;i!a! !es!e a perspec#i;a pia*e#ia"a !ese$boca e" &" e%&iibrio e"#re a asi$iaci7" < a aco$o!aci7", si" e$bar*o, e" a "i6e= !o$i"a a i$i#aci7", e" #a +or$a %&e se pro!&ce" procesos %&e a proo"*a" por s' $is$a, por eso se p&e!e !ecir %&e e j&e*o, co$o i$i#aci7", es ese"cia$e"#e asi$iaci7" %&e pri$a sobre a aco$o!aci7"( Por o#ro a!o, cabe se6aar %&e para a #eor'a psico*e"?#ica, e !esarroo !e pe"sa$ie"#o !e a perso"a se reai=a e" c&a#ro per'o!os) se"sorio$o#or, preopera#orio, !e operacio"es co"cre#as < !e operacio"es +or$aes( E" a e#apa !e a e!&caci7" preescoar correspo"!e carac#eri=ar a perio!o preopera#orio @i"#ei*e"cia represe"#a#i;a < preopera#orioA co$o e#apas e" as %&e se e"c&e"#ra" e" e !esarroo !e "i6o( Describir es#a e"$arcaci7" !e per'o!o, es i$por#a"#e !a!o %&e e" ? se !esarroa a capaci!a! !e "i6o para represe"#ar c&a%&ier obje#o, aco"#eci$ie"#o, si#&aci7", por $e!io !e &" i"si*"i+ica"#e !i+ere"cia!o %&e sir;e para represe"#ar e $&"!o a #ra;?s !e e"*&aje, a i$a*e" $e"#a, e *es#o si$b7ico, e j&e*o, e"#re o#ros( Es#a +&"ci7" *e"era!ora !e a represe"#aci7", !i+ere"#e !e si*"o < !e os s'$boos, se !e"o$i"a +&"ci7" se$i7#ica, e" es#a se !esarroa e po!er para represe"#ar !i+ere"#es si*"i+ica!os( De ac&er!o co" o e:p&es#o, Pia*e# @ob,ci#A, i"!ica %&e) a co"s#r&cci7" !e si*"i+ica"#es !i+ere"#es < "o percep#ibes por os i"!i;i!&os s&po"e &" !esarroo %&e pasa por ci"co #ipos !e co"!&c#as !e aparici7" si$	"ea < %&e $a!&ra" e" &" or!e" !e co$peji!a! crecie"#e, es#as so") 32 / La i$i#aci7" !i+eri!aB es !ecir, a %&e se i"icia e" a&se"cia !e $o!eo( E" es#e #ipo !e co"!&c#a se"sorio/$o#or, e "i6o co$ie"=a por i$i#ar e" prese"cia !e $o!eo, !esp&?s, p&e!e" co"#i"&ar e" a&se"cia !e ese $o!eo, si" %&e eo i$pi%&e "i"*&"a represe"#aci7" e" e pe"sa$ie"#o( / E j&e*o si$b7ico o j&e*o !e +icci7", es !esco"oci!o e" e "i;e se"sorio $o#or( E" es#e caso as represe"#acio"es so" "e#as < e si*"i+ica"#e !i+ere"cia!o es, "&e;a$e"#e, &" *es#o i$i#a!or, pero aco$pa6a!o !e obje#os %&e se 8a" 8ec8o si$b7icos( / E !ib&jo o i$a*e" *r9+ica es, e" s&s co$ie"=os, &" i"#er$e!io e"#re e j&e*o < a i$a*e" $e"#a, a&"%&e "o aparece a"#es !e os 3 a6os o 3 a6os < $e!io( / La i$a*e" $e"#a, %&e aparece co$o i$i#aci7" a"#eriori=a!a !e os s&je#os( / E e"*&aje, per$i#e a e;ocaci7" ;erba !e aco"#eci$ie"#os "o ac#&aes( La represe"#aci7" se apo<a e:c&si;a$e"#e e" e si*"i+ica"#e !i+ere"cia!o co"s#i#&i!o por os si*"os !e a e"*&a e" ;'as !e apre"!i=aje( De es#a $a"era, e" e per'o!o !e a i"#ei*e"cia represe"#a#i;a aparece" !os cases !e i"s#r&$e"#os !e ac&er!o co" Pia*e# @0C42A, Mos s'$boos, %&e so" $o#i;a!os, es !ecir, %&e represe"#a", a&"%&e si*"i+ica"#es !i+ere"cia!os, a*&"a se$eja"=a co" s&s si*"i+ica!osB < os si*"os, %&e so" arbi#rarios o co";e"cio"aesK @p( 2FA( Cabe !es#acar e" e "i;e preopera#orio, a os co$ie"=os !e a represe"#aci7", e aspec#o !e copia i"8ere"#e a s'$boo co$o si*"i+ica"#e proo"*a a i$i#aci7"B as si*"i+ica"cias co$o si*"i+ica!os 3D p&e!e" osciar e"#re a a!ap#aci7" a!ec&a!a a a i"#ei*e"cia < a ibre sa#is+acci7" i"!i;i!&a( Ji"a$e"#e, co" a sociai=aci7" !e "i6o por $e!io !e j&e*o, se a!%&iere" re*as o se a!ap#a a i$a*i"aci7" si$b7ica a os re%&eri$ie"#os !e a reai!a! co" co"s#r&ccio"es espo"#9"eas, pero sie$pre #e"!ie"#es a i$i#ar a o rea( E" es#as !os +or$as, e s'$boo !e asi$iaci7" i"!i;i!&a ce!e paso, bie" a a re*a coec#i;a o bie" a s'$boo represe"#a#i;o & obje#o o, a as !os +or$as( La $a"era co" %&e se se6aa *ra" ;arie!a! !e co"!&c#as co" e "o$bre !e j&e*o, 8ace i"!ispe"sabe !i+ere"ciar os !is#i"#os #ipos !e j&e*os %&e, a&"%&e co$par#e" carac#er's#icas co$&"es, prese"#a" "&$erosas !i+ere"cias( Los #ipos !e j&e*os, se*>" Pia*e# se casi+ica" e") Cua'(o . T!3o, 'e /ue+o,. 5&e*o !e Ejercicio Per'o!o se"sorio/ $o#or( Co"sis#e e" repe#ir ac#i;i!a!es !e #ipo $o#or %&e i"icia$e"#e #e"'a" &" +i" a!ap#a#i;o pero %&e pasa" a reai=arse por e p&ro pacer !e ejercicio +&"cio"a < sir;e" para co"soi!ar o a!%&iri!o( M&c8as ac#i;i!a!es se co";ier#e" as' e" j&e*o( E si$bois$o #o!a;'a es#9 a&se"#e( Es &" j&e*o !e car9c#er i"!i;i!&a, a&"%&e a ;eces os "i6os j&e*a" co" os a!&#os((( 5&e*o Si$b7ico Do$i"a"#e e"#re os !os/#res < os seis/sie#e a6os( Se carac#eri=a por &#ii=ar &" ab&"!a"#e si$bois$o %&e se +or$a $e!ia"#e a i$i#aci7"( E "i6o < a "i6a repro!&ce" esce"as !e a ;i!a rea, $o!i+ic9"!oas !e ac&er!o co" s&s "ecesi!a!es( Los s'$boos a!%&iere" s& si*"i+ica!o e" a ac#i;i!a!( M&c8os j&*&e#es so" &" apo<o para a reai=aci7" !e es#e #ipo !e j&e*os( E "i6o < a "i6a ejerci#a" os papees sociaes !e as ac#i;i!a!es %&e es ro!ea"( La reai!a! a a %&e es#9 co"#i"&a$e"#e so$e#i!o e" e j&e*o se so$e#e a s&s "ecesi!a!es < !eseos( 34 5&e*o !e Re*as De os seis a6os a a a!oesce"cia De car9c#er socia se reai=a $e!ia"#e re*as %&e #o!os os j&*a!ores !ebe" respe#ar( Es#o 8ace "ecesaria a cooperaci7", p&es si" a abor !e #o!os "o 8a< j&e*o, < a co$pe#e"cia, p&es *e"era$e"#e &" i"!i;i!&o o &" e%&ipo *a"a( Es#o obi*a a si#&arse e" e p&"#o !e ;is#a !e o#ro para #ra#ar !e a"#iciparse < "o !ejar %&e *a"e < obi*a a &"a coor!i"aci7" !e os p&"#os !e ;is#a, $&< i$por#a"#e para e !esarroo socia < para a s&peraci7" !e e*oce"#ris$o( J&e"#e) Pia*e# @ci#a!o por Mar#'"e=, 0CCIA( Da!o %&e e "i;e e!&ca#i;o !e os "i6os < "i6as e" e preescoar < se e"c&e"#ra &bica!o e" e per'o!o !e pe"sa$ie"#o represe"#a#i;o, i"#eresa resa#ar e j&e*o si$b7ico( E" ? represe"#a" !i;ersos papees sociaes co$o res&#a!o !e a asi$iaci7" %&e e;a" a cabo sobre a reai!a! %&e percibe", !e es#e $o!o os "i6os co"+or$a" &" espacio !o"!e $o!i+ica" reai!a! para co"s#r&ira se*>" s&s propias "ecesi!a!es e i"#ereses #a"#o a+ec#os co$o i"#eec#&aes( E" es#e se"#i!o, e" e j&e*o si$b7ico se &#ii=a" s'$boos +or$a!os por i$i#aci7", por eje$po, &"a "i6a %&e es#&;o obser;a"!o a ca$pa"a !e a i*esia !e s& coo"ia, se cooca j&"#o a a $esa !o"!e s& pa!re es#9 #rabaja"!o, co$ie"=a a 8acer &" r&i!o e"or$e < c&a"!o s& pa!re e !ice %&e *&ar!e sie"cio por%&e es#9 #rabaja"!o < %&e ese r&i!o e $oes#a, ea co"#es#a, "o $e 8abes, %&e so< &"a i*esia( E j&e*o si$b7ico, per$i#e #ra"s+or$ar o rea por asi$iaci7" a as "ecesi!a!es !e <o, !es!e es#e p&"#o !e ;is#a !ese$pe6a &" pape +&"!a$e"#a a proporcio"ar &" $e!io !e e:presi7" propio a "i6o, e" es#e se"#i!o, es per$i#i!o reso;er $e!ia"#e co"+ic#os, os probe$as %&e es proporcio"a e $&"!o !e a!&#o) ME j&e*o si$b7ico, si" e$bar*o, per$i#e a "i6o !ar ;&e#a a a si#&aci7", 8acerse !&e6o !e s& !es#i"o < so$e#erse a s&s !eseosK( @De;a, 0CCE, p( 0EFA( 3C Es i$por#a"#e re+erir, %&e os "i6os p&e!e" j&*ar a pap9 o a $a$9 < a !oc#or, p&e!e" reai=ar ac#i;i!a!es !e obreros, #rabaja!ores, ar#esa"os < p&e!e" j&*ar a #o!as as ac#i;i!a!es %&e reai=a" os $a<ores, p&e!e" ir e" &" a;i7", co"!&cir &" barco, ser *&erreros o Para#ecas, "o 8a< '$i#es para as proe=as %&e p&e!e" reai=ar( Soos, o co" o#ros "i6os, co"s#r&<e" s& $&"!o a a $e!i!a !e s&s "ecesi!a!es, e" ? "o i"#er;ie"e as presio"es !e os a!&#os( Por #o!o es#o, e j&e*o si$b7ico #ie"e &" pape ese"cia e" e !esarroo !e "i6o < a "i6a !&ra"#e a e#apa %&e #ra"sc&rre !e os !os a os seis Q sie#e a6os, e" a %&e so" #o!a;'a re!&ci!as as posibii!a!es !e i"ser#arse e" e $&"!o !e a!&#o < !e a!ap#arse a a reai!a!( Los s'$boos %&e os "i6os < "i6as reai=a" so" co"s#r&i!os por eos < cobra" si*"i+ica!o !e"#ro !e &"a si#&aci7" !e#er$i"a!a < e" reaci7" co" a ac#i;i!a! %&e se !esarroaB es !ecir, e obje#o, i"!epe"!ie"#e$e"#e !e s& cai!a! co$o #a, p&e!e ser +9ci$e"#e co$par#i!o co" o#ros "i6os < a!%&iere si*"i+ica!o !ic8a si#&aci7"( E" co"sec&e"cia, e j&e*o se reco"oce co$o &"a $o!i+icaci7" !e *ra!o ;ariabe !e as reacio"es !e e%&iibrio e"#re o rea < e <o !e "i6o < a "i6a( E" es#e p&"#o, se p&e!e a+ir$ar %&e a ac#i;i!a! < e pe"sa$ie"#o a!ap#a!os co"s#i#&<e" &" e%&iibrio e"#re a asi$iaci7" < a aco$o!aci7"B e j&e*o e$pie=a !es!e e $o$e"#o e" %&e a asi$iaci7" s&pera a a aco$o!aci7"( De es#a $a"era, e j&e*o co"s#i#&<e e poo e:#re$o !e a asi$iaci7" !e a reai!a! a <o, a&"%&e 8acie"!o par#icipar a "i6o < a a "i6a co$o asi$ia!ores !e es#a i$a*i"aci7" crea!ora, a c&a per$a"ecer9 co$o $o#or !e #o!o pe"sa$ie"#o &#erior < !e a ra=7"( E1 E" res&$e", si*&ie"!o a G&#i?rre= @0CC4A, e:presa) MSi #a es e $eca"is$o !e propio pe"sa$ie"#o a!ap#a!o, %&e es e%&iibrio e"#re a asi$iaci7" < a aco$o!aci7", se co$pre"!e %&e e pape !e s'$boo >!ico es #a$bi?" i$a*e" <, por co"si*&ie"#e, #a$bi?" i$i#aci7", o sea aco$o!aci7"( Pero a reaci7" e"#re asi$iaci7" < aco$o!aci7" se prese"#a e" +or$a !is#i"#a %&e a represe"#aci7" propia$e"#e a!ap#a!a o co*"osci#i;a, p&es#o %&e precisa$e"#e e j&e*o es &" pri$a#e !e a asi$iaci7" < <a "o $9s &" e%&iibrio e"#re esas !os +&"cio"es( Para i"iciar co" a posici7" !e Vi*o#sPi, es "ecesario se6aar &" p&"#o !e ;is#a co" respec#o a apre"!i=aje < as co"sec&e"cias %&e repor#a para a e!&caci7", !e es#e $o!o Vi*o#sPi @0CDCA, se6aa) E apre"!i=aje "o es pro!&c#o i"!epe"!ie"#e !e !esarroo, a$bos procesos se co$pe$e"#a", !e $o!o %&e, po!e$os es#abecer a "ecesaria co"*r&e"cia e"#re e apre"!i=aje < e "i;e !e !esarroo !e os "i6os < "i6as( E:is#e &"a reaci7" es#rec8a e"#re e "i;e !e#er$i"a!o !e !esarroo psicoi"#eec#&a !e os "i6os < "i6as < a capaci!a! po#e"cia !e apre"!i=aje !e os $is$os( Es i$por#a"#e co"ocer e "i;e !e !esarroo e+ec#i;o !e os "i6os < "i6as, es !ecir, e "i;e !e !esarroo !e as +&"cio"es psicoi"#eec#i;as ac#&aes %&e prese"#a( La !i+ere"cia e"#re e #ipo !e ac#i;i!a!es %&e p&e!e reai=ar &" *r&po !e "i6os < "i6as por s' $is$os < a%&eas %&e p&e!e 8acer co" a a<&!a !e os a!&#os, !e+i"e" e 9rea !e !esarroo po#e"cia( E 9rea !e !esarroo po#e"cia per$i#e es#abecer os +&#&ros pasos < a !i"9$ica !e !esarroo !e os "i6os < "i6as, re+e:io"a"!o sobre o pro!&ci!o e" e #ra"sc&rso !e s& !esarroo < o %&e se pro!&cir9 e" e +&#&ro( E !esarroo $e"#a !e os "i6os < "i6as s7o p&e!e ser E0 !e#er$i"a!o a par#ir !e !os "i;ees) e "i;e !e !esarroo e+ec#i;o < e "i;e !e !esarroo po#e"cia( La >"ica b&e"a e"se6a"=a es a%&ea %&e se a!ea"#a a !esarroo, e" es#e se"#i!o, e apre"!i=aje se ;i"c&a es#rec8a$e"#e co" e !esarroo a #ra;?s !e a e"se6a"=a( Es#as co"si!eracio"es per$i#e" +or$&ar o si*&ie"#e) as +&"cio"es psicoi"#eec#i;as aparece" e" e #ra"sc&rso !e !esarroo) pri$ero, e" ac#i;i!a!es sociaes, coec#i;as, es !ecir, +&"cio"es i"#erps'%&icasB !esp&?s, e" as ac#i;i!a!es i"!i;i!&aes, e" as +&"cio"es i"#raps'%&icas, propie!a!es i"#er"as !e pe"sa$ie"#o( E proceso !e !esarroo "o coi"ci!e co" e apre"!i=aje, e proceso !e !esarroo si*&e a apre"!i=aje %&e crea e 9rea !e !esarroo po#e"cia( @p( 24A De ac&er!o a os se6aa$ie"#os 8ec8os, a par#icipaci7" !e os i"!i;i!&os e" &"a ;i!a coec#i;a es $9s rica, a&$e"#a < co"#rib&<e a !esarroo $e"#a !e ?s#os, es !ecir, e !esarroo !e os "i6os < "i6as es posibe por e apo<o %&e s&$i"is#ra" o#ras perso"as @pa!res, a!&#os < co$pa6erosA $9s e:per#os a +i" !e a<&!ar a aca"=ar "i;ees !e pe"sa$ie"#o $9s a;a"=a!os( Por s& par#e, e j&e*o se reai=a para sa#is+acer cier#as "ecesi!a!es e" e "i6o < a "i6a, es !ecir, es#as "ecesi!a!es so" posibes !e reso;er *racias a as ac#i;i!a!es >!icas( E" os co$ie"=os !e a e!a! escoar, 8ace" s& aparici7" !eseos %&e "o p&e!e" ser reai=a!os !e $o!o i"$e!ia#o por os "i6os < "i6as, a $is$o #ie$po, se #ie"e a #e"!e"cia a a sa#is+acci7" !e os $is$os( Es#a #e"si7" pro;oca e" e "i6o < a "i6a e"#rar e" &" $&"!o i$a*i"ario e" e %&e s&s !eseos irreai=abes e"c&e"#ra" cabi!a a #ra;?s !e j&e*o( E3 A par#ir !e o a"#erior, Vi*o#sPi @0CC1A, $e"cio"a) MSi c&a%&ier #ipo !e j&e*o represe"#a a reai=aci7" e" +or$a >!ica !e #e"!e"cias %&e "o recibe" i"$e!ia#a *ra#i+icaci7", os ee$e"#os !e as si#&acio"es i$a*i"arias se co";er#ir9" a&#o$9#ica$e"#e e" par#e !e #o"o e$ocio"a !e j&e*oK( @p( 0FFA( Des!e es#a perspec#i;a, e j&e*o es &" ee$e"#o i$por#a"#e para e !esarroo !e "i6o < a "i6a, es !ecir, per$i#e a os $is$os ac#&ar si" "ecesi!a! !e #e"er prese"#e os obje#os !e $a"era i"$e!ia#a( As', aca"=a" &"a co"!ici7" e" a %&e ac#>a" i"!epe"!ie"#e$e"#e !e o %&e ;e"( Vis#o as', e" a acci7" !e &"a si#&aci7" i$a*i"aria e "i6o < a "i6a apre"!e" a *&iar s& co"!&c#a "o s7o a #ra;?s !e s&s percepcio"es i"$e!ia#as sobre os obje#os o por as si#&acio"es %&e es a+ec#a" i"$e!ia#a$e"#e, si"o por e si*"i+ica!o !e !ic8a si#&aci7"( Para o*rar co$pre"!er e si*"i+ica!o !e a si#&aci7", es "ecesario e paso por &" proceso %&e e;e a a !i+ere"ciaci7" e"#re e si*"i+ica!o !e ?s#a < a percepci7" sobre a $is$a( E" os "i6os < "i6as pe%&e6os es#as !i+ere"cias res&#a" i$posibes !a!o e pre!o$i"io !e ca$po ;is&a( Las pri$eras !i;er*e"cias co$ie"=a e" a e!a! preescoar < se co"soi!a" e" a e!a! escoar( As' e" a e!a! preescoar, si*&ie"!o a Vi*o#sPi @0CC1A, E" e j&e*o e pe"sa$ie"#o es#9 separa!o !e os obje#os < a acci7" s&r*e a par#ir !e as i!eas $9s %&e !e as cosas) &" #ro=o !e $a!era se co";ier#e e" &"a $&6eca < &" pao e" &" cabao( La acci7", !e ac&er!o co" as re*as, es#9 !e#er$i"a!a por as i!eas, "o por os obje#os e" s' $is$os( Eo s&po"e &" ca$bio #a" ra!ica !e a reaci7" !e "i6o co" a si#&aci7" rea, co"cre#a e i"$e!ia#a, %&e es !i+'ci EE s&bes#i$ar s& #o#a si*"i+ica!o(( @p( 0FCA( De es#a $a"era, e j&e*o e" os preescoares, se co";ier#e e" &" es#a!o !e #ra"sici7" e"#re e obje#o rea @por eje$po &" paoA < e si*"i+ica!o !e a paabra @!esi*"a!o co$o cabaoA( Los preescoares #ie"e" %&e ;aerse !e a acci7" &sa"!o e obje#o co$o p&"#o !e par#i!a !e s&s eaboracio"es( La es#r&c#&ra b9sica %&e !e#er$i"a a reaci7" !e "i6o < a "i6a co" a reai!a!, se 8aa ra!ica$e"#e i";er#i!a, !ebi!o a ca$bio !e a es#r&c#&ra !e s&s percepcio"es, es !ecir, os seres 8&$a"os percibe" "o s7o coores < +or$as, si"o si*"i+ica!os %&e per$i#e" !is#i"*&ir &"a cosa !e o#ra( E" es#e se"#i!o Vi*o#sPi @0CC1A, pa"#ea) M La es#r&c#&ra !e a percepci7" 8&$a"a p&e!e e:presarse !e $o!o +i*&ra!o co$o &"a proporci7" e" a %&e e obje#o es e "&$era!or < e si*"i+ica!o es e !e"o$i"a!or @obje#oLsi*"i+ica!oA (((#o!a percepci7" 8&$a"a se eabora a par#ir !e percepcio"es *e"erai=a!as $9s %&e aisa!as( Para e pe%&e6o obje#oLsi*"i+ica!o, $ie"#ras %&e es#e >#i$o se 8aa s&bor!i"a!o( @p( 0FCA( Cabe !es#acar, %&e e" e $o$e"#o !e e;ar a cabo s&s j&e*os os "i6os < "i6as, opera" co" si*"i+ica!os separa!os !e os obje#os < !e as si#&acio"es 8abi#&aesB si" e$bar*o, se reai=a &"a co"#ra!icci7" e" a %&e se $e=ca" as accio"es < os obje#os reaes( Es#e es e p&"#o %&e carac#eri=a a "a#&rae=a #ra!icio"a !e j&e*o, per$i#ie"!o e paso e"#re as si#&acio"es i"$e!ia#as !e $&"!o i"+a"#i < as si#&acio"es +&#&ras !e $&"!o a!&#o, e" es#as >#i$as se p&e!e es#ar #o#a$e"#e ibre !e as ;i;e"cias reaes e i"$e!ia#as( EF E" reaci7" co" a co"s#r&cci7" !e si*"i+ica!o !e as si#&acio"es %&e os "i6os < "i6as reai=a", se p&e!e obser;ar e" e 8ec8o !e %&e e" e j&e*o ?s#os acep#a" &"a paabra co$o a propie!a! !e &"a cosa, o %&e se ;e "o es a paabra, si"o o %&e ?s#a !esi*"a) M((( a #ra;?s !e e j&e*o e "i6o acce!e a &"a !e+i"ici7" +&"cio"a !e os co"cep#os & obje#os, < as paabras se co";ier#e" e" par#es i"#e*ra"#es !e &"a cosaK @Vi*o#sPi, 0CDC, p( 0I0A( As', as si#&acio"es i$a*i"arias %&e crea" e "i6o < a "i6a "o so" os 8ec8os +or#&i#os, si"o a $a"i+es#aci7" !e as pri$eras +or$as a #ra;?s !e as c&aes se ibera !e as i$i#acio"es si#&acio"aes co#i!ia"as( Es#e proceso s&po"e !os aspec#os) e pri$ero, es#riba e" %&e e "i6o < a "i6a opera" co" &" si*"i+ica!o aie"a!o e" &"a si#&aci7" rea( E" e se*&"!o, a!op#a" a '"ea !e $e"or resis#e"cia, 8ace" o %&e $9s es ape#ece por e pacer !e reai=aro, a $is$o #ie$poB apre"!e" a so$e#erse a cier#as re*as < re"&"ciar a o %&e !esea", co"s#i#&<e"!o e ca$i"o a $9:i$o pacer e" e j&e*o a #ra;?s !e as re*as( Debe se6aarse, %&e e $a<or a&#oco"#ro %&e ejerce" os "i6os < "i6as e" e j&e*o, se aca"=a a #ra;?s !e $a<or !espie*&e !e po!er c&a"!o re"&"cia" a &"a a#racci7" i"$e!ia#a, !e es#a +or$a, co" a +or$&aci7" !e re*as re"&"cia" a o %&e !esea", pero, e" a s&bor!i"aci7" a &"a re*a < e" a re"&"cia a &"a acci7" i"$e!ia#a co"s#i#&<e" os $e!ios para aca"=ar e $9:i$o pacer( A respec#o, G&#i?rre= @0CC4A, re+iere) respe#ar as re*as es &"a +&e"#e !e pacer( La re*a ;e"ce por%&e es e i$p&so $9s +&er#e, e j&e*o bri"!a a "i6o &"a EI "&e;a +or$a !e !eseos, se reai=a" e" e j&e*o os $a<ores o*ros !e "i6o, o*ros %&e $a6a"a se co";er#ir9" e" s& "i;e b9sico !e acci7" rea < $orai!a!( @p( 03EA( E" a#e"ci7" a o e:p&es#o, e "i6o < a "i6a se s&bor!i"a" a as re*as re"&"cia"!o a o %&e !esea", pero, a s&bor!i"aci7" a a re*a < a re"&"cia a a acci7" i$p&si;a co"s#i#&<e e $e!io para aca"=ar e $9:i$o pacer( De es#e $o!o, e" e j&e*o se !esarroa" aspec#os %&e ;a" $9s a9 !e as capaci!a!es ac#&aes !e os "i6os < as "i6as, aspec#os %&e se co";er#ir9", e" &" +&#&ro, e" &" "i;e b9sico !e a acci7" rea !e os "i6os < "i6as < !e s& $orai!a!( Cabe $e"cio"ar, %&e e" a e!a! preescoar a acci7" < e si*"i+ica!o se separa"( Mie"#ras a acci7" !o$i"a e" e !esarroo #e$pra"o, es#a es#r&c#&ra %&e!a i";er#i!aB e si*"i+ica!o se co";ier#e e" e "&$era!or < a acci7" oc&pa e &*ar !e !e"o$i"a!or) obje#oLsi*"i+ica!o( La proposici7" acci7"Lsi*"i+ica!o es i";er#i!a e" a proposici7"( E" a e!a! preescoar, a a acci7" !o$i"a e" &" pri"cipio sobre e si*"i+ica!o, sie"!o co$pre"!i!o s7o a $e!ias( Por o #a"#o, e j&e*o "o es p&ra$e"#e si$b7ico, si"o %&e e "i6o < a "i6a !esea" < reai=a" s&s !eseos !eja"!o %&e as ca#e*or'as !e a reai!a! pase" a #ra;?s !e s&s e:perie"cias( E "i6o < a "i6a a $is$o #ie$po %&e !esea", e;a" a cabo s&s !eseos( A pe"sar, ac#>a"( E" co"c&si7", e j&e*o "o es e ras*o pre!o$i"a"#e !e a i"+a"cia, si"o &" +ac#or b9sico e" e !esarroo, a i$por#a"cia !e ca$bio !e pre!o$i"io !e a si#&aci7" i$a*i"aria a pre!o$i"io !e as re*as e" a e;o&ci7" !e j&e*o, e 8ec8o !e crear &"a si#&aci7" i$a*i"aria p&e!e E2 co"si!erarse co$o &" $e!io !e pe"sa$ie"#o abs#rac#o( E !esarroo correspo"!ie"#e !e as re*as co"!&ce a accio"es e" c&<as base a !i;isi7" e"#re e #rabajo < e j&e*o res&#a +ac#ibe, &"a !i;isi7" co" a %&e #o!o "i6o se e"c&e"#ra c&a"!o acce!e a a e#apa preescoar( Co" reaci7" a as co"si!eracio"es 8ec8as, se e:pica %&e e !esarroo i"!i;i!&a < socia !e os "i6os < "i6as, es res&#a!o !e as co$pejas i"#eraccio"es %&e se es#abece" e"#re os aspec#os bio7*icos !e a perso"a 8&$a"a < a es#i$&aci7" +'sica < socia %&e se recibe" e" s& ;i!a !iaria( Los "i6os < "i6as ;a" co"s#r&<e"!o co"#i"&a$e"#e s& !esarroo para acercar a $e!io a$bie"#e !e"#ro !e &" $arco socia, %&e es per$i#e a!e$9s ir asi$ia"!o as re*as %&e !e#er$i"a" s&s reacio"es co" os !e$9s, co"s#r&ir s&s co"oci$ie"#os < apre"!er !e as !i;ersas si#&acio"es %&e se es prese"#a"( Cabe !es#acar, %&e a $e!iaci7" co" os obje#os sociaes < +'sicos, s7o es e+ec#i;a si a!e$9s !e re+or=ar e !esarroo <a aca"=a!o por os "i6os < "i6as, es #a$bi?" capa= !e a"#icipar e !esarroo !e os $is$os, a +i" !e po#e"ciaro < es#i$&aro( Para o*rar es#os +i"es, e a!&#o !ebe co$pa*i"ar os re#os %&e pa"#ea a os "i6os < "i6as co" os apo<os %&e e apor#a, #ra#a"!o !e respo"!er a s&s !e$a"!as, *&ar!a"!o &"a es#rec8a reaci7" co" as co$pe#e"cias %&e os "i6os < "i6as <a posee", c&a"#o co" a%&eas o#ras a as %&e po!r9 acce!er e" &" +&#&ro pr7:i$o a #ra;?s !e a par#icipaci7", a<&!a < *&'a !e a!&#o( E" e c&rso !e #o!as es#as i"#eraccio"es < procesos, e a!&#o @!oce"#eA, co"#rib&<e ac#i;a$e"#e a +ra*&ar a i!e"#i!a! < as carac#er's#icas !e a perso"ai!a! i"+a"#i( E i"#erca$bio < a co$&"icaci7" co" o#ros "i6os < "i6as so" +&e"#es !e e:perie"cias, ED co"oci$ie"#os < apre"!i=ajes, !e es#e $o!o, bajo a *&'a !e os e!&ca!ores < as i"#eraccio"es e"#re co$pa6eros, e "i6o < a "i6a apre"!er9" as re*as, co$por#a$ie"#os < co"!&c#as %&e pro;oca" a co";i;e"cia, a cooperaci7" < os i"#erca$bios( De es#e $o!o, c&a"!o se es#9 j&*a"!o, e "i6o < a "i6a po"e" !e $a"i+ies#o e co"oci$ie"#o %&e se es !e$a"!a sobre e $&"!o < os obje#os, e:presa" o %&e es 8abi#&a e" s& co$&"i!a!, &sa" paabras %&e !esi*"a" accio"es, co"cep#os < "ocio"es sobre os obje#os %&e co"oce", es !ecir, reai=a" represe"#acio"es $e"#aes sobre e $&"!o %&e es ro!ea !e ac&er!o co" as i"#eraccio"es %&e reai=a" co" a!&#os < co$pa6eros( E" e $o$e"#o !e j&*ar e "i6o < a "i6a co" o#ros "i6os < "i6as, apre"!e" a co";i;ir, a a<&!ar, a apo<arse, a reai=ar ac#i;i!a!es co$&"es, a respe#ar e p&"#o !e ;is#a !e os o#ros, a e:presar s& p&"#o !e ;is#a perso"a, #o$a"!o e" c&e"#a e !e os o#ros, e" *e"era, se apre"!e a #rabajar co" o#ros e" ac#i;i!a!es co$&"es( To!os es#os pro*resos se basa" e" *ra" $e!i!a e" os apre"!i=ajes %&e os "i6os < "i6as 8ace" e" < a #ra;?s !e a acci7", #a"#o sobre e $e!io +'sico co$o sobre e socia( E" es#e se"#i!o, e co"#e:#o $9s apropia!o para e apre"!i=aje < e co"oci$ie"#o i"+a"#i es e !e a acci7", a e:peri$e"#aci7", e j&e*o, e i"#erca$bio socia co" os a!&#os < os co$pa6eros < co$pa6eras( E" e c&rso !e #o!as s&s e:perie"cias co" obje#os < perso"as, co" a reai!a! +'sica < socia %&e es ro!ea a os "i6os < "i6as, e a&#o/ co"cep#o, a a&#oes#i$a < a crea#i;i!a! so" a base !e as e:perie"cias co" a reai!a! +'sica < socia, a&"%&e os i"#erca$bios sociaes j&e*a" &" E4 pape !e#er$i"a"#e e" a co"s#r&cci7" !e a perso"ai!a! i"+a"#i < a co"s#r&cci7" !e s&s co"cie"cia socia( A $a"era !e eje$po, o e:p&es#o se p&e!e e:picar !icie"!o %&e a e;o&ci7" a par#ir !e j&e*os co" &"a e;i!e"#e si#&aci7" i$a*i"aria < cier#as re*as oc&#as, a j&e*os co" re*as $a"i+ies#as < si#&acio"es i$a*i"arias poco e;i!e"#es, se6aa e !esarroo !e j&e*o !e "i6o, c&a"!o e $aes#ro es !ice a s&s a&$"os ;a$os a j&*ar a a co$i!i#a, a&"%&e e j&e*o es rea < co"cre#o, os "i6os po!r9" se"#ir, !i+ere"ciar < apre"!er e sabor !e cier#os ai$e"#os co$o e !&ce, o saa!o, o a*rio( Ta si#&aci7" "o !eja !e ser &" j&e*o co" re*as $a"i+ies#as, si e $aes#ro or*a"i=a a *r&po < se6aa a*&"as "or$as o re*as para e j&e*o < e !a ;arie!a! a $is$o, co$o e #aparse os ojos, e"#o"ces "&"ca !eja !e ser &"a si#&aci7" i$a*i"ariaB !a!o %&e os $is$os a&$"os acep#a" e re#o !e j&*ar a a co$i!i#a #a si#&aci7" i$a*i"aria se co"si!era %&e i";o&cra e !esarroo !e os procesos psico7*icos s&periores, a ir $e$ori=a"!o #a o c&a sabor !e cier#o ai$e"#o, e ir !iscer"ie"!o as c&ai!a!es !e ee$e"#oB !e a%&' a i$por#a"cia !e a es#ra#e*ia >!ica, or*a"i=a!as por par#e !e $aes#ro, a &#ii=aras co$o i"s#r&$e"#os < co$o $e!ios para co"se*&ir &" apre"!i=aje, e" e %&e oc&rre" cier#os procesos psico7*icos s&periores( E +i" !e apre"!i=aje escoar !iri*i!o !ese$pe6a &" ;aor para e !esarroo !e as 8abii!a!es 8&$a"as < a +or$aci7" !e a perso"ai!a! !e ser 8&$a"o( *.*.1. Lo, /ue+o, % o, O)2et!-o, In,t(u##!onae, 'e Cu((4#uu& EC E:is#e" $&c8as !e+i"icio"es !e j&e*os o es#ra#e*ias >!icas e" e 9$bi#o e!&ca#i;o( Para -a!+ie! @0CC1A, Mes &"a ac#i;i!a! co" re*as, &"a $e#a < &" ee$e"#o !e recreoK @p( IA( Lee @0CCIA, os !escribe as' Mos j&e*os #ie"e" &" i"icio &" #?r$i"o !e+i"i!o *ober"a!o por re*asK @p( EA( Gree"ba# @0CC2A, se6aa) E #?r$i"o j&e*o es apica!o a a%&eas si$&acio"es %&e +&"cio"a" co$pe#a$e"#e o parcia$e"#e sobre as bases !e as !ecisio"es !e os j&*a!ores( E" a es#ra#e*ia !e si$&acio"es/j&e*os, e a$bie"#e < as ac#i;i!a!es !e os par#icipa"#es #ie"e" as carac#er's#icas !e j&e*os) os j&*a!ores #ie"e" roes !e j&*ar, $e#as %&e o*rar, ac#i;i!a!es %&e reai=ar, coaccio"es e" o %&e !ebe 8acerse < res&#a!os @"e*a#i;os < posi#i;osA, pro!&c#o !e s&s accio"es < e" as accio"es !e o#ros ee$e"#os e" e sis#e$a @i"c&<e"!o a opor#&"i!a!A @p( 0FA( Ta$bi?" e:presa Gibbs @0CC4A, Me j&e*o es &"a ac#i;i!a! e;a!a a cabo por #o$a!ores !e !ecisio"es coopera"!o o co$pi#ie"!o, para o*rar, !e"#ro !e &" j&e*o !e re*as, s&s obje#i;osK @p( 21A( To$a"!o e" c&e"#a es#as co"cep#&ai=acio"es se p&e!e !ecir, e"#o"ces, %&e as es#ra#e*ias >!icas @j&e*osA p&e!e" ser &sa!as por os !oce"#es !&ra"#e a ac#i;i!a! pe!a*7*ica, "o s7o para o*rar os obje#i;os !e apre"!i=aje prop&es#os e" e pa" !e es#&!io, si"o #a$bi?" para +o$e"#ar a crea#i;i!a!( Las es#ra#e*ias >!icas o j&e*os co"s#i#&<e" &" p&e"#e e"#re e sa7" !e cases < e $&"!o ;i#a #a co$o se es prese"#a( Por eo, +or$a" par#e !e c&rr'c&&$, p&es pro!&ce" &"a a#a $o#i;aci7"( A !arse ?s#a, se o*ra" os obje#i;os i"s#r&ccio"aes, res&#a"!o e" apre"!i=ajes F1 si*"i+ica#i;os( A&s&be @0CD2A, %&ie" se 8a oc&pa!o !e apre"!i=aje escoar, ce"#ra s& a"9isis, +&"!a$e"#a$e"#e, a #ipo !e apre"!i=aje %&e a&!e a c&erpos or*a"i=a!os !e $a#eria si*"i+ica#i;o( E:pica %&e e apre"!i=aje si*"i+ica#i;o, <a sea por recepci7" o por !esc&bri$ie"#o, se opo"e a apre"!i=aje $ec9"ico, repe#i#i;o o $e$or's#ico( P&"#&ai=a A&s&be @ob(ci#A, %&e Ma ese"cia !e apre"!i=aje si*"i+ica#i;o resi!e e" %&e as i!eas e:presa!as si$b7ica$e"#e so" reacio"a!as !e $o!o "o arbi#rario, si"o s&bs#a"cia co" o %&e e "i6o <a sabe( E $a#eria %&e apre"!e es po#e"cia$e"#e si*"i+ica#i;o para ?K( @p( IDA( S& #eor'a co$pre"!e) @aA si*"i+ica#i;i!a! 7*ica %&e i"c&<e a co8ere"cia e" a es#r&c#&ra i"#er"a !e $a#eria, sec&e"cia 7*ica e" os procesos < co"sec&e"cia e" as reacio"es e"#re s&s ee$e"#os co$po"e"#es < @bA si*"i+ica#i;i!a! psico7*ica %&e s&s co"#e"i!os sea" co$pre"sibes !es!e a es#r&c#&ra co*"i#i;a %&e posee e s&je#o %&e apre"!e( E" e+ec#o, o apre"!i!o co" $a#eria si*"i+ica#i;o es $9s resis#e"#e a o;i!o < p&e!e ser #ra"s+eri!o por e "i6o < "i6a a si#&acio"es co"cre#as( Por ser e j&e*o &"a ac#i;i!a! *r&pa, se !a" propie!a!es #o#aes @Ges#a#A, <a %&e i";o&cra a #o!os < ca!a &"o !e os apre"!ices, co" e obje#o !e o*rar &"a $e#a < &" +i"( E" co"sec&e"cia, a%&' es#9 e $&"!o #a co$o se e aparece, i"c&i!a a perso"a $is$a( Los j&*a!ores "o ac#>a" cie*a < a&#o$9#ica$e"#e, si"o %&e reaccio"a" a as reai!a!es #a co$o as percibe" s&bje#i;a$e"#e, s&s co"!&c#as respo"!e" a as si#&acio"es( E si*"i+ica!o %&e co"+iere" a os es#'$&os co"+i*&ra" s& ca$po ;i#a e" ca!a $o$e"#o co"cre#o( Los j&e*os so", e"#o"ces, &" ca$po !i"9$ico e" e %&e e:is#e" +&er=as %&e so" i"#erac#&a"#es( F0 E" co"#ras#e co" as bases #ra!icio"aes, e" as c&aes os apre"!ices so" s&je#os pasi;os < s7o recibe" i"+or$aci7", e" as cases e" %&e se &#ii=a" os j&e*os, os "i6os so" apre"!ices ac#i;os, eos #ie"e" %&e #o$ar !ecisio"es, pa*ar as co"sec&e"cias, ar#ic&ar posicio"es < 8acer %&e e sis#e$a +&"cio"e( Pa$er < Ro!*er @0C4EA, o e"+a#i=a") Mos es#&!ios sobre a e+ec#i;i!a! !e &so !e os j&e*os, co"c&<e" %&e os j&e*os co"!&ce" a &" apre"!i=aje e+ec#i;o co$o es#ra#e*ia i"s#r&ccio"a < a!e$9s pro$&e;e" ap#i#&!es $9s posi#i;as 8acia e apre"!i=aje e" co$paraci7" co" o#ras es#ra#e*ias &#ii=a!asK @p( 04A( DeUe< @0C34A, co"oci!o #e7rico !e apre"!i=aje, 8a e"+a#i=a!o a i$por#a"cia !e a par#icipaci7" ac#i;a !e "i6o co" e $a#eria o 8abii!a! a ser apre"!i!a( Moore < A"!erso" @0CDIA, !es#aca" e" s&s c&a#ro pri"cipios 8e&r's#icos, e !ise6o !e a$bie"#es !e apre"!i=ajes para a e"se6a"=a e+ec#i;a !e j&e*os( Para eos, e a$bie"#e !ebe ser a!ec&a!o a a ac#i;i!a! !e apre"!i= a %&ie" se e !ebe !ar re#roai$e"#aci7" < a<&!aro a ser re+e:i;o e;a&a"!o s& propio pro*reso( A!e$9s, s&*iere" es#os a&#ores, %&e a apre"!i= se e !ebe !ar a opor#&"i!a! !e operar !es!e ;arias perspec#i;as( V "o s7o !ebe ser recipie"#e !e i"+or$aci7", si"o #a$bi?" a*e"#e, 9rbi#ro < rec'proco( De i*&a +or$a, as ac#i;i!a!es !ebe" co"#e"er s&s propias $e#as < +&e"#es !e $o#i;aci7", a +i" !e %&e e apre"!i= sea ibera!o !e #o!a !epe"!e"cia < a&#ori!a!, para %&e p&e!a ra=o"ar( Por o #a"#o, se a&$e"#a a pro!&c#i;i!a! e" e proceso !e apre"!i=aje( F3 *.*... Venta2a, 'e o, /ue+o, #o&o E,t(ate+!a L9'!#a E:is#e" ;arios a&#ores %&ie"es 8a" e"&$era!o as ;e"#ajas !e os j&e*os, e"#re eos se #ie"e a Les#7" @0CC0A, %&ie" !es#aca as si*&ie"#es ;e"#ajas) Es#i$&a" a par#icipaci7" !e os "i6os( A&$e"#a" a $o#i;aci7" e i"#eracci7" !e os "i6os( Proporcio"a" opor#&"i!a!es para apre"!er !e s&s co$pa6eros( Da" re#roai$e"#aci7" i"$e!ia#a a co"si!erar a correcci7" !e error !e &"a resp&es#a( Per$i#e" #er$i"ar &"a ac#i;i!a! c&a"!o e i"#er?s se re#rasa( Per$i#e" e paso i"!i;i!&a, #a"#o para e !o$i"io !e a 8abii!a! co$o para e !esarroo !e co"cep#os( Pro;ee" sai!as co"s#r&c#i;as !ebi!o a a co$pe#i#i;i!a! "a#&ra( Per$i#e" *&iar 8acia a a!%&isici7" !e co"oci$ie"#os( @p( F1A( De es#a +or$a, as es#ra#e*ias !e e"se6a"=a/apre"!i=aje co"s#i#&<e" os ee$e"#os !e acci7" !i!9c#ica, so" os $e!ios !e reai=aci7" or!e"a!a, $e#7!ica < a!ec&a!a, co" proce!i$ie"#os %&e se #ra!&ce" e" $a#eriaes, si#&acio"es < ac#i#&!es < se apica" co" a +i"ai!a! !e o*rar e" e es#&!ia"#e co"oci$ie"#os, 8abii!a!es < !es#re=as e" +&"ci7" !e obje#i;os es#abeci!os, A;oio @0C4IA( FE E" es#e $is$o or!e" !e i!eas, N?rici @0C41A, !e+i"e a es#ra#e*ia i"s#r&ccio"a co$o a !isposici7" !e #o!os os proce!i$ie"#os !e e"se6a"=a, i"c&<e"!o $?#o!os, #?c"icas, +or$as !e $o#i;aci7", $a"eras < $o$e"#os e" &sar rec&rsos a&!io;is&aes, as' co$o as e#apas !e !esarroo !e as #areas( Es#e $is$o a&#or casi+ic7 as es#ra#e*ias !e e"se6a"=a e" c&a#ro *r&pos, os c&aes so") Es#ra#e*ias ce"#ra!as e" e !oce"#e( Es#ra#e*ias ce"#ra!as e" e a&$"o( Es#ra#e*ias ce"#ra!as e" os $a#eriaes( Es#ra#e*ias bi!ireccio"aes < p&ri!i$e"sio"aes( Los j&e*os per#e"ece" a co"#e:#o !e a es#ra#e*ia bi!ireccio"a por s&s carac#er's#icas e" !o"!e se pro$&e;e a par#icipaci7" ac#i;a !e es#&!ia"#e, pro!&c#o !e a i"#eracci7" e"#re eos( A!e$9s, +a;orece a ac#i;i!a! !e e!&ca"!o <a %&e a acci7" < a e:perie"cia so" e pri"cipa $o#or !e apre"!i=aje( Ji"a$e"#e, co$o se 8a ;is#o e" a i";es#i*aci7" co"cep#&a < re+ere"cia, e j&e*o es &"a ac#i;i!a! i"#e*ra#i;a, %&e +&"cio"a co$o 8erra$ie"#a e+ec#i;a para e apre"!i=aje < %&e a<&!a a !esarroar a es#r&c#&ra co*"osci#i;a !e apre"!i=( Por o #a"#o, e j&e*o p&e!e ser i"corpora!o a a abor pe!a*7*ica para o*rar os obje#i;os prop&es#os <Lo +&"cio"es i"*S's#icas !e $a"era e:i#osa < !i;er#i!a( *.*.1. E P(o#e,o En,e:an"a ; A3(en'!"a2e FF Lo*rar %&e a 8&$a"i!a! !irija caba$e"#e s& propio !esarroo es &"a !e as pri$eras +&"cio"es %&e i"c&$be" a a e!&caci7" <, es#e !esarroo, se*>" Ma<or ci#a!o por Deors @0CC2A, M!ebe per$i#ir, a"#es %&e "a!a, !esper#ar #o!o e po#e"cia !e %&ie" es a a ;e= pro#a*o"is#a < !es#i"a#ario >#i$o) e ser 8&$a"o %&e ;i;e 8o<, pero, a!e$9s, e %&e ;i;ir9 $a6a"a sobre a #ierraK @p( C0A( A"#e #aes re%&eri$ie"#os, os sis#e$as e!&ca#i;os !ebe" respo"!er a os $>#ipes re#os %&e recibe" !e a;asaa"#e creci$ie"#o !e a socie!a! ac#&a( Ta $&#ipici!a!, !ebi!a a os co$pejos < e:i*e"#es a;a"ces #ec"o7*icos < co$&"icacio"aes, e:i*e resp&es#as co"cre#as a probe$as %&e a esc&ea, co" se*&ri!a!, "o po!r9 reso;er por s' soaB pero a pesar !e es#o, s& pape e" a socie!a! obi*a, a $e"os a co"!&cir a s&s e!&ca"!os 8acia p&er#os se*&ros( Se*>" Si$o"o; @0CC1A, ca"ai=ar as "ecesi!a!es !e os s&je#os, !ebe ser a #area pri$or!ia !e #o!o ac#o e!&ca#i;o( S7o as' es posibe co"#rib&ir a a Mre;eaci7" !e ap#i#&!es !e a perso"ai!a!, a s& !esarroo, a "i;e o*ra!o e" a reai!a! < a as "ecesi!a!es !e !esarroo pos#erior !e a socie!a! e" #o#aK @p( 3E0A( Y, a ca"ai=aci7" !e es#as "ecesi!a!es, se*>" a !irecci7" !esea!a por a socie!a!, es posibe o*rara #a"#o Mi"+&<e"!o !irec#a$e"#e e" a co"cie"cia < a s&bco"cie"cia !e s&je#o $e!ia"#e a repro!&cci7" i$i#a"#e !e os pa#ro"es !e co"!&c#aK @p( 3E0A, co$o per#rec89"!oo o abas#eci?"!oo !e &" co"j&"#o !e $?#o!os < proce!i$ie"#os !e ;aor socia capaces !e sa#is+acer s&s "ecesi!a!es( I*&a i"!ica %&e es "ecesario i"+&ir e" a s&perco"scie"cia @i"#&ici7" crea!oraA !e s&je#o por a posibii!a! %&e es#o abre a o*ro !e "&e;as so&cio"es( FI Para Jores @0CCFA, 8o< !'a e!&carse "o es soa$e"#e a!ap#arse a a socie!a!( La e!&caci7" es &" proceso socia e i"#ers&bje#i;o( Co" a e!&caci7" Mca!a socie!a! asi$ia a s&s "&e;os $ie$bros se*>" s&s propias re*as, ;aores, pa&#as, i!eoo*'as, #ra!icio"es, pr9c#icas, pro<ec#os < saberes co$par#i!os por a $a<or'a !e a socie!a!K @p( E1FA( A!e$9s a*re*a, %&e a e!&caci7" "o s7o sociai=a si"o %&e 8&$a"i=a < po#e"cia a 8o$bre < resca#a e" eos o $9s ;aioso) s&s ap#i#&!es crea#i;as e i""o;a!oras( De a', %&e as e:i*e"cias !e $&"!o ac#&a re%&iere !e !oce"#es %&e "o e"se6e" !e $a"era !o*$9#ica <a %&e es#o i$i#a e !esarroo !e a crea#i;i!a!( Si e "i6o o "i6a so" e"#re"a!os e" &" a$bie"#e !o"!e o %&e i$pera es a e:posici7" !e saberes por par#e !e !oce"#es < &"a pasi;i!a! recep#ora por par#e !e eos, e"#o"ces se !eri;a" $&c8as !i+ic&#a!es para +or$&ar, por eje$po, "&e;as 8ip7#esis %&e po!r'a" per$i#ir a b>s%&e!a < e"c&e"#ro !e so&cio"es a probe$as co#i!ia"os o "&e;os( Des!e es#a perspec#i;a, #o!o e!&ca!or !ebe co"#ar co" &" arse"a !e ;ir#&!es capaces !e per$i#ire, e"#re $&c8as cosas, e abor!aje !e si#&acio"es i"espera!as, reso;er probe$as co" i"#&ici7", per$i#ir proce!i$ie"#os i"&s&aes pero co"!&ce"#es a so&cio"es "&e;as < >#ies <, e" +i", $a"#e"erse e" co"s#a"#e pa"#ea$ie"#o, b>s%&e!a < !esc&bri$ie"#o !e so&cio"es a os probe$as !e s& e"#or"o( Para !esarroar e" os "i6os a crea#i;i!a! es "ecesario arries*arse < es#o, i$periosa$e"#e, 8a< %&e e"se6aro( E"se6ar a arries*arse a pro!&cir "&e;as i!eas, a e%&i;ocarse, a co"je#&rar < ;er 8acia !o"!e co"!&ce" es#as co"je#&ras !ebe ser par#e !e #o!o proceso !e e"se6a"=a/ F2 apre"!i=aje( Y es#o !e arries*arse se p&e!e o*rar !e $&c8as $a"eras( Popper, ci#a!o por Tri*&eros @0CC0A, se6aa %&e es !i+'ci %&e Me !esc&bri$ie"#o se e;e a cabo copia"!o o %&e e $aes#ro 8ace, $9s bie" se re%&iere !e $?#o!o !e e"sa<o < errorK( @p( FDA( Para o*rar #o!o o a"#erior e !oce"#e !ebe ac#&ar, se*>" e Mi"is#erio !e E!&caci7" @0C4CA, co$o &" pro$o#or !e e:perie"cias e!&ca#i;as %&e e per$i#a" &#ii=ar Mes#ra#e*ias < rec&rsos %&e pro!&=ca" e" e e!&ca"!o e !esarroo !e a crea#i;i!a!, a par#icipaci7" ac#i;a e" s& apre"!i=aje, a #ra"s+ere"cia !e os co"oci$ie"#os, 8abii!a!es < !es#re=as a si#&acio"es !e a ;i!a rea < a !esarroo !e ac#i#&!es < ;aoresK @p( F3A( E" o %&e respec#a a proceso !e e"se6a"=a Q apre"!i=aje, a G&'a Pr9c#ica !e E!&caci7" Preescoar !e Mi"is#erio !e E!&caci7" @0C4CA, i"!ica %&e a pa"i+icarse as ac#i;i!a!es escoares se !ebe" co"si!erar os si*&ie"#es ee$e"#os !e proceso e!&ca#i;o) Ma&$"os, !oce"#es, co$&"i!a!, rec&rsos < a reai!a! sociaK @p( 00A <, es#a pa"i+icaci7", !ebe ser +e:ibe, obje#i;a, reais#a , i"#e*ra < co"#i"&a( De ac&er!o co" o a"#erior, e" e pape es#9" !ecre#a!as as bases para propiciar e" as esc&eas e:perie"cias !o"!e o >!ico sea e $e!io < o crea#i;o sea e "or#e !e $&c8as !e as ac#i;i!a!es %&e +or$ar'a" par#e !e proceso !e e"se6a"=a Q apre"!i=aje( *.*.5. E /ue+o Es sabi!o %&e os j&e*os co"s#i#&<e" &"a ac#i;i!a! i"8ere"#e a #o!os os seres 8&$a"os( A #ra;?s !e os j&e*os os "i6os apre"!e" e" FD +or$a "a#&ra < !e $a"era pace"#era( Gie" o !ice C89#ea& @0CC0A, a ci#ar a Sc8ie, c&a"!o se6aa %&e Me 8o$bre "o es#9 co$pe#o si"o c&a"!o j&e*aK @p( EA < es a #ra;?s !e j&e*o !o"!e e "i6o Ma!i;i"a < a"#icipa as co"!&c#as s&perioresK @p( FA( E" e+ec#o, $e!ia"#e e j&e*o crece" e a$a < a i"#ei*e"cia !e os "i6os <a %&e se posibii#a e a!ies#ra$ie"#o !e +&"cio"es #a"#o ps'%&icas co$o +isio7*icas( A es#e respec#o, De Mo&ra @0CCFA < N&"es @0CCIA, e"#re ;arios a&#ores, pa"#ea" %&e e j&e*o p&e!e ser a*o serio < "o sie$pre se p&e!e co"si!erar co$o &"a ac#i;i!a! pace"#era( Para -&i=i"*a @0C24A, Ma c&#&ra 8&$a"a bro#a !e j&e*o < e" ? se !esarroaK @p( 4A <, por e"!e, o co"cibe co$o &" +e"7$e"o c&#&ra < "o, por o $e"os e" pri$er &*ar, co$o &"a +&"ci7" bio7*ica o psico7*ica, a pesar !e "o esca#i$ar s& i$por#a"cia( Dic8o a&#or i"!ica %&e e j&e*o es $9s ;iejo %&e a c&#&ra, #raspasa os '$i#es !e a oc&paci7" $era$e"#e bio7*ica o +'sica, "o se opo"e a o serio, por o %&e "o es posibe i*"oraro < a co"ocer e j&*o #a$bi?" se co"oce e esp'ri#&( P&e!e "o#arse %&e e" #o!as as acepcio"es a"#eriores, a re*a +or$a par#e !e j&e*o, pero es posibe co"se*&ir si#&acio"es >!icas !o"!e a&" "o se "ecesi#a" as re*as( Es#o p&e!e obser;arse e" os pri$eros a6os !e ;i!a !e "i6oB pero a $e!i!a %&e os "i6os se acerca" a a ac#i;i!a! escoar, aparece" os j&e*os re*a!os, sobre #o!o c&a"!o 8ace" s&s pri$eras i$i#acio"es < co"s#r&ccio"es( Co";ie"e !es#acar, %&e os j&e*os re*a!os so" propios !e os 8&$a"os <a %&e e" os a"i$aes, %&e #a$bi?" par#icipa" e" ac#i;i!a!es >!icas, s7o se obser;a" j&e*os "o re*a!os %&e #a$bi?" so" propios !e a pri$era i"+a"cia( F4 A $e!i!a %&e e "i6o se !esarroa, por $e!io !e j&e*o es posibe abor!ar ac#i;i!a!es ca!a ;e= $9s s&periores( Co" e j&e*o es posibe !esarroar &" esp'ri#& co"s#r&c#i;o, a i$a*i"aci7" < a +ac&#a! !e sis#e$a#i=ar( Por o %&e s' se i"corpora e j&e*o !e"#ro a proceso !e e"se6a"=a Q apre"!i=aje, ?s#e p&e!e a<&!ar a o*ro !e apre"!i=ajes i$por#a"#es( *.*.<. La C(eat!-!'a' La crea#i;i!a! es, %&i=9s, a $9s precia!a !e as c&ai!a!es 8&$a"as( A i*&a %&e os j&e*os, #a$bi?" per#e"ece a 9$bi#o !e a iber#a!( E" #a se"#i!o, #a"#o a crea#i;i!a! co$o os j&e*os so" ac#i;i!a!es %&e se !ebe" a$ar < c&#i;ar, par#ic&ar$e"#e e" os ce"#ros e!&ca#i;os %&e #a"#o o "ecesi#a"( Para abor!ar a crea#i;i!a! e:is#e" $&c8os cri#erios( Es posibe %&e e i"#er?s es#? ce"#ra!o e" a perso"a, e" e proceso o e" e pro!&c#o( La so&ci7" crea#i;a !e probe$as es #a$bi?" &" e"+o%&e, e"#re o#ros, %&e per$i#e" s& es#&!io( Para G&i+or!, ci#a!o por Gar!i? < H&i"#ero @0CCFA, a crea#i;i!a! Mco"sis#e e" a e:presi7" !e &"a serie !e +ac#ores i"#eec#&aes !e+i"i!os, %&e +or$a" par#e !e a es#r&c#&ra !e i"#eec#o 8&$a"oK @p( 03A( Da!o %&e es#a es#r&c#&ra a co"+or$a" os co"#e"i!os, as operacio"es < os pro!&c#os, para G&i+or! es precisa$e"#e e" a pro!&cci7" !i;er*e"#e !o"!e es#9 a ca;e !e a crea#i;i!a!, p&es, M#ra#a "o s7o !e $ero reco"oci$ie"#o, si"o !e a *e"eraci7" !e "&e;a i"+or$aci7" a par#ir !e i"+or$aci7" co"oci!a, co" ?"+asis e" a ;arie!a! < ca"#i!a! pro!&ci!aK FC @p( 0EA, < $i!e es#a pro!&cci7" a #ra;?s !e ;arios +ac#ores c&<o ?"+asis es#9 ce"#ra!o e" a +&i!e= @capaci!a! !e pro!&cir *ra" ca"#i!a! !e i!easA, a +e:ibii!a! @capaci!a! para $a"ejar esce"arios, co"!icio"es < ca#e*or'as !i+ere"#esA, a ori*i"ai!a! @rare=a o i"+rec&e"cia !e i!eas o resp&es#asA < a eaboraci7" @capaci!a! para pro!&cir &" pa" sis#e$9#ico, co8ere"#e < !e#aa!oA( La co"j&*aci7" !e os c&a#ro +ac#ores reci?" $e"cio"a!os +acii#a a crea#i;i!a!( Por s& par#e, Ro!r'*&e= @0CC0A, pa"#ea %&e sie$pre 8a< !os i!eas b9sicas para a crea#i;i!a!) a "o;e!a! < e ;aor, < a respec#o, ase;era %&e Mes crea#i;a a i""o;aci7" i"#eresa"#e, es crea#i;o e ca$bio ;aiosoK @p( CA( Se*>" es#e a&#or, a crea#i;i!a! es $9s %&e pe"sa$ie"#o crea#i;o, <a %&e a eo e a*re*a ee$e"#os a+ec#i;os #aes co$o $o#i;acio"es e i"#ereses < co"si!era #a$bi?", ;arios ras*os !e car9c#er( *.*.<. E /ue+o % a C(eat!-!'a' E" e j&e*o < e" a crea#i;i!a! e:is#e" $&c8os ee$e"#os co$&"es( Las perso"as j&e*a" < c&a"!o crea" casi sie$pre o 8ace" co" &" obje#i;o e" a $e"#e( Es#as e:perie"cias $&c8as ;eces se ri*e" por &" co"j&"#o !e re*as < #a$bi?", es posibe %&e 8a<a" reco"oci$ie"#os o *a"a!ores( -a"Ps @0CC4A, se6aa %&e e:is#e &" pare"#esco pro+&"!o e"#re j&e*o, creaci7" < !esc&bri$ie"#o cie"#'+ico <a %&e a' es "ecesario Maba"!o"arse < acep#ar pe!erse para +ra"%&ear cier#o &$bra %&e es, precisa$e"#e, e !e a creaci7" o !e !esc&bri$ie"#oK @p( 0IIA, es !ecir, a creaci7" < e !esc&bri$ie"#o ;a" sie$pre aco$pa6a!os !e a i"$e!ia#e= < !e pacer, sie"!o es#os aspec#os !os carac#er's#icas bie" I1 i$por#a"#es !e j&e*o( Se*>" es#e a&#or, Me 8o$bre apre"!e, !esc&bre < e;o&cio"a *racias a j&e*oK( @p( 0IIA( E" e+ec#o, b&e"a par#e !e as creacio"es $9s i"#eresa"#es %&e 8a" s&r*i!o e" $&c8as 9reas !e saber 8a" #e"i!o e j&e*o co$o &" ee$e"#o i$por#a"#e e" a pro!&cci7" !e saberes( A es#e respec#o, Mo<a @0CCIA, se6aa %&e as ac#i;i!a!es $a#e$9#icas M8a" #e"i!o !es!e sie$pre &" co$po"e"#e >!ico %&e 8a si!o e %&e 8a !a!o &*ar a &"a b&e"a par#e !e as creacio"es $9s i"#eresa"#es %&e e" ea 8a" s&r*i!oK @p( D3A( A #ra;?s !e os a6os se 8a co"si!era!o %&e e j&e*o 8a si!o &"a *ra" +&e"#e !e co"oci$ie"#os a "i;e !e ar#e, rei*i7", !epor#e < a cie"cia <a %&e e" ? e:is#e &" ee$e"#o i$por#a"#e capa= !e re*&ar, or!e"ar < !o$i"ar co"!&c#as) a re*a( MLa re*a !e j&e*o "ace e" +or$a espo"#9"ea, "ace !e &" *&s#o por e or!e" < por e !eseo !e a+ir$ar a perso"ai!a! !e 8o$breK @-&i=i"*a, 0C24, p( D0A( C&a"!o se i";e"#a o se crea "o sie$pre se par#e !e a "a!a( I";e"#ar, pro!&cir ee$e"#os crea#i;os a #ra;?s !e procesos #a$bi?" crea#i;os $&c8as ;eces #ie"e" s& *?"esis e" a apicaci7" !e &"a re*a co"oci!a a &" caso, obje#o o si#&aci7" "&e;a( La i"#&ici7" !e a"ao*'as o !e re*as "&e;as a ;eces reca$a a i"#er;e"ci7" !e +ac#ores acci!e"#aes, pro!&c#o !e a "ecesi!a! !e pro!&cir a*o "&e;o < >#i para a socie!a!( Debi!o a eo, "o p&e!e o;i!arse %&e e" e j&e*o o +&"!a$e"#a es a si#&aci7" +ic#icia < es#a es &"a +or$a !e orie"#ar as $isio"es < $o#i;acio"es !e a ac#i;i!a! 8&$a"a( La prese"cia !e ese Mco$o siK e"cerra!o e" a si#&aci7" +ic#icia, !io pie a %&e a*&"os psic7o*os co"si!erara" a j&e*o co$o &" aeja$ie"#o !e a reai!a!, &" $&"!o especia e" e %&e rei"a" as e<es especiaes @EPo"i", 0C41A( Es#a I0 si#&aci7" parece propicia para %&e *er$i"e" procesos o ee$e"#os crea#i;os( *.*.=. E /ue+o % e A3(en'!"a2e Se*>" Ne!ospaso;a, ci#a!o por EPo"i" @0C41A, e j&e*o se prese"#a Mco$o &"a ac#i;i!a! e" a %&e opera e !esce"#rais$o co*"osci#i;o < e$ocio"a !e "i6oK @p( 32EAB es#o pa"#ea &"a !e as +ace#as i$por#a"#es !e j&e*o e" e !esarroo i"#eec#&a, "o s7o e" e !espie*&e o +or$aci7" !e operacio"es i"#eec#&aes s&e#as, si"o c&a"!o Mca$bia a ra'= !e posici7" !e "i6o +re"#e a $&"!o circ&"!a"#e < se +or$a e $eca"is$o propio !e posibe ca$bio !e posicio"es < coor!i"aci7" !e cri#erio !e &"o co" os o#ros cri#erios posibesK @p( 32EA( Por eso, se abre a posibii!a! < e ca$i"o para %&e a #ra;?s !e j&e*o, e pe"sa$ie"#o se ee;e a "&e;os "i;ees < se !esarroe" < co"s#i#&<a" "&e;as operacio"es i"#eec#&aes propicias para #o!o proceso crea#i;o( Si$o"o; @0CC1A, se6aa %&e si se a!$i#e %&e as "ecesi!a!es so" a base, +&er=a $o#ri=, i$p&so < +i"ai!a! !e a co"!&c#a 8&$a"a < !e a' se !eri;a" a $o#i;aci7", aspiracio"es, !eseos, i"#ereses, obje#i;os, !irec#rices < orie"#acio"es !e ;aor, e"#o"ces e co"oci$ie"#o !e es#as "ecesi!a!es cobra &" i$por#a"#e ;aor, especia$e"#e c&a"!o se !ise6a" e:perie"cias reacio"a!as co" a esc&ea( Cabe !es#acar, %&e as "ecesi!a!es a"#eriores so" a s& ;e= casi+ica!as e" "ecesi!a!es %&e e per$i#a" a i"!i;i!&o co"ser;arse < !esarroarse( C&a"!o se sa#is+ace" as "ecesi!a!es !e !esarroo < se I3 abor!a o !esco"oci!o, e"#o"ces e:is#e a opor#&"i!a! !e ;i;ir e:perie"cias crea#i;as( Por o a"#erior, &"a !e as pri"cipaes #areas !e e!&ca!or !ebe ser, e"#o"ces, abas#ecer a "i6o !e 89bi#os, 8abii!a!es < capaci!a!es %&e sa#is+a*a" s&s "ecesi!a!es "a#&raes < %&e a a ;e= e sea" >#ies "o s7o para a socie!a! !o"!e se e"c&e"#ra i"$erso si"o para ? co$o perso"a e" co"s#a"#e e;o&ci7"( A &sarse a ac#i;i!a! >!ica, e s&je#o #ie"e aper#&ra para par#icipar e" +or$a ac#i;a, crea#i;a < cr'#ica !e"#ro !e proceso !e e"se6a"=a Q apre"!i=aje( E" es#as circ&"s#a"cias, e !oce"#e %&e !iri*e a ac#i;i!a! !eja !e ser &" $ero #ra"s$isor !e co"oci$ie"#os, co";ir#i?"!ose as' e" &" $e!ia!or capa= !e +o$e"#ar apre"!i=ajes ibres < respo"sabes( Los j&e*os, < e" par#ic&ar os !e si$&aci7", se co"s#i#&<e" e" &"a #?c"ica a!ec&a!a para pa"#ear es#os re#os 8as#a e" esce"arios !esa+ia"#es( Si" e$bar*o, c&a"!o se or*a"i=a &" j&e*o, e" e proceso !e e"se6a"=aQapre"!i=aje, e !oce"#e par#icipa co$o a"i$a!or < *&'a pero, !epe"!ie"!o !e a "a#&rae=a !e j&e*o < !e s& apicaci7" par#ic&ar, #a$bi?" es posibe %&e e proceso se !e si" a par#icipaci7" !irec#a !e !oce"#e( Jo$e"#ar a crea#i;i!a! < &#ii=ar j&e*os e" e proceso !e e"se6a"=a Q apre"!i=aje !ebe ser e"#o"ces &"a #area %&e !ebe #e"er prese"#e #o!o e!&ca!or %&e ejec&#e !i*"a$e"#e s& ro( U" !e#ae i$por#a"#e %&e ;ae a pe"a !es#acar, es %&e #o!o "i6o sie$pre pe!ir'a j&*ar a"#es %&e 8acer ejercicios !ebi!os a si#&acio"es aca!?$icas espec'+icas !eri;a!as !e &"a asi*"a#&ra o 9rea !e es#&!io( Y $&c8o !e es#os "i6os c&a"!o !eci!e" 8acer ejerci#acio"es, o 8ace" pre;io pe!i$e"#o !e !oce"#e( Por es#o, #a$bi?", es "ecesario i"corporar IE e j&e*o a as ac#i;i!a!es !e a&a <a %&e es !i+'ci e"co"#rar &" "i6o a %&ie" "o e *&s#e j&*ar( *.*.>. E /ue+o? a C(eat!-!'a' % e A3(en'!"a2e Pro;eer !e ab&"!a"#e, rica < >#i i"+or$aci7" %&e co"#rib&<a a !esarroo !e a ac#i;i!a!, !ebe ser e "or#e !e #o!o !oce"#e %&e aspire !ese$pe6arse e:i#osa$e"#e !e"#ro !e proceso !e e"se6a"=aQ apre"!i=aje( Sie"!o a crea#i;i!a! &" proceso co$pejo capa= !e *e"erar si#&acio"es %&e i";o&cra" #ra"s+or$acio"es, ca$bios, co$bi"acio"es, asociacio"es, bisociacio"es, re$o!eacio"es, rees#r&c#&racio"es, a!ap#acio"es, ;ariacio"es o apicacio"es %&e co"!&ce" a a eaboraci7" o a !esc&bri$ie"#o !e a*o "o;e!oso < >#i, e"#o"ces "o !ebe per!erse !e ;is#a s& $a#eriai=aci7" !e"#ro !e proceso e!&ca#i;o( Los i"s&$os %&e !e a' se !eri;e" so" re%&eri$ie"#os para a cr'#ica < para reso;er probe$as !e $a"era crea#i;a( Se sabe %&e M#o!o ser 8&$a"o co" !esarroo psico7*ico "or$a, !e"#ro e co"#e:#o par#ic&ar !e s& e:is#e"cia, posee &" po#e"cia crea#i;o %&e p&e!e e:presarse e" $e"or o $a<or *ra!o < !e $&< ;aria!as $a"erasK @Gar!i? < H&i"#ero, 0CCFA( Por +or#&"a, e:is#e" $?#o!os, #?c"icas < rec&rsos especiaes, < e"#re eos a es#ra#e*ia !e j&e*o i"s#r&ccio"a, %&e per$i#e es#i$&ar, $ejorar <, e" !e+i"i#i;a, !esarroar e po#e"cia crea#i;o !e c&a%&ier ser 8&$a"oB e" par#ic&ar e po#e"cia crea#i;o !e os "i6os < #a$bi?" !e s&s !oce"#es, os c&aes #ie"e" &"a a#a respo"sabii!a! "o s7o !e"#ro !e proceso i"s#r&ccio"a, si"o co" e pa's( IF De es#a $a"era, !e"#ro !e as ac#i;i!a!es %&e e !oce"#e !ebe !ise6ar < !esarroar e" as esc&eas re%&iere i";o&crar 9reas #aes co$o a co*"osci#i;a o e saber @percepci7", re#e"ci7", a"9isis, s'"#esisA, a !e 8abii!a!es o saber 8acer @!es#re=as psico$o#oras, 8abii!a!es i"#eec#&aes < sociaesA < a !e as ac#i#&!es @e se"#ir < reaccio"arA #a"#o 8acia s' $is$o co$o 8acia a ;i!a, e"#re o#ros aspec#os( A es#e respec#o, os psic7o*os @e"#re eos Ro!r'*&e= Es#ra!a, 0CC0A, !es#aca" &" co$pe"!io !e es#ios co*"osci#i;os < s&s i$picacio"es co" a crea#i;i!a! < a e!&caci7" e" *e"era( A&"%&e e #e$a es rea#i;a$e"#e "&e;o, 8a< ab&"!a"#e i"+or$aci7" cie"#'+ica !e j&e*o i"s#r&ccio"a( Jija"!o +i"a$e"#e a a#e"ci7" e" a crea#i;i!a!, es co";e"ie"#e !es#acar %&e, por a "a#&rae=a !e s& co"cepci7", e" ea i"#er;ie"e" $>#ipes +ac#ores %&e "o !ebe" ob;iarse e" e $o$e"#o !e ser &#ii=a!as e" &"a e:perie"cia !e a&a( Por eso e !oce"#e %&e !ise6a < !esarroa e:perie"cias co" e prop7si#o !e !esarroar a crea#i;i!a!, !ebe #e"er e" c&e"#a e ries*o %&e a respec#o corre", p&es a a&se"cia !e aper#&ra, o s& ape*o r'*i!o a as re*as, p&!iera $&#iar !es!e &" pri$er $o$e"#o c&a%&ier $a"i+es#aci7" !e '"!oe crea#i;a( La so&ci7", %&i=9s, sea &" #a"#o co$pica!a < as es#ra#e*ias a se*&ir p&!iera" res&#ar bas#a"#e co$pejas pero, a $a#eriai=aci7" !e es#os ca$bios "o p&e!e esperar $9s( *.*.@. La, E,t(ate+!a, L9'!#a, #o&o Ee&ento 'e A'a3ta#!$n a a Cutu(a 'e Ex3(e,!$n 'e Mun'o Inte(!o( % 'e E&an#!3a#!one, II Co$o es sabi!o, a ac#i;i!a! >!ica es &"o !e os pri$eros $o!os !e reaci7" !e ser 8&$a"o co" os obje#os) represe"#a < o+rece a os "i6os $&"!os a!&#os e" $i"ia#&ra co" caras re+ere"cias sociaes < c&#&raes( Los j&e*os so" as 8erra$ie"#as car*a!as !e ;aores < co""o#acio"es c&#&raes, !e i!eas preco"cebi!as, !e roes %&e orie"#a" e j&e*o( E j&e*o se co";ier#e e" ee$e"#o !e &"a pr9c#ica socia %&e e"se6a a a!ap#arse a $&"!o a!&#o e i"+or$a sobre a or*a"i=aci7" i!eo7*ica, c&#&ra < $e"#a !e as socie!a!es( E j&e*o re$i#e a a reai!a! c&#&ra < #ec"o7*ica %&e o 8a crea!o, !e a8' %&e e" os $&seos e#"o7*icos os j&*&e#es < obje#os >!icos #e"*a" &" &*ar !es#aca!o por%&e represe"#a" obje#os !e ca!a c&#&ra < per$i#e" co"ocer cos#&$bres, ;aores, roes < ac#i;i!a!es !e ca!a socie!a!( Por #o!o eo, se p&e!e e"#e"!er %&e e j&e*o es &" e*a!o c&#&ra !e cos#&$bres < ;aores !e pasa!o a a ;e= %&e &"a ;'a !e e"ace co" e propio e"#or"o socia < c&#&ra, os j&e*os reco*e" a 8ere"cia c&#&ra !e os p&ebos < co"#rib&<e" a &"a $ejor apre8e"si7" !e $&"!o ac#&a( Jacii#a" < orie"#a" a i"serci7" e" e &"i;erso !e j&e*o, a par#ir !e a ac#i;i!a! < acci7" !esea!a < pace"#era, co" &"a !obe !i$e"si7") co$o i"s#r&$e"#o !e a!ap#aci7" socia < c&#&ra < co$o i"s#r&$e"#o sociai=a!or !e !eseo !e "i6o < !e a +a"#as'a i"+a"#i a;i;a!os por os ;aores po#e"cia!os por a propia socie!a!( Es i$por#a"#e se6aar, %&e a $e"&!o a ac#i;i!a! >!ica a<&!a a crear &"a a#$7s+era %&e +a;orece as represe"#acio"es ar%&e#'picas, os cic8?s o os es#ereo#ipos( E 8ec8o !e %&e !es!e $&< pro"#o "i6as < "i6os j&e*&e" i"!ica %&e es#9" as&$ie"!o os ;aores, +&"cio"es < I2 ac#i;i!a!es %&e ser9" ese"ciaes para a a!ap#aci7" a os es%&e$as !e a socie!a! a!&#a( Por o#ro a!o, "o se p&e!e o;i!ar %&e a ac#i;i!a! >!ica per$i#e creacio"es ori*i"aes co" o co#i!ia"o( E j&e*o p&e!e ser sopor#e 7p#i$o para %&e os "i6os < "i6as p&e!a" e:presar s& $&"!o i"#erior, s&s $ie!os, s&s a"*&s#ias( De a $is$a +or$a, a ac#i;i!a! >!ica per$i#e e:presar !eseos, +a"#as'as e i&sio"es( 5&*a"!o co" coc8es < a;io"es po!r9" e:presar s& !eseo !e ser a"o$os, +&er#es, pres#i*iosos pro+esio"aes < !esarroar s& a&#oes#i$a o 8acie"!o co$i!as, po!r9" !esarroar s& a+ec#i;i!a! posi#i;a a a ;e= %&e se i!e"#i+ica" co" s&s pro*e"i#ores <, a #ra;?s !e eos, co" e $&"!o a!&#o( E j&e*o co$o es#i$&a!or !e a acci7" propo"e &" &"i;erso %&e *&s#a < a#rae( C&$pe &"a !obe !i$e"si7"B por &" a!o es co$o &" e"ace o co$pro$iso e"#re o rea < a i&si7" @i&si7" %&e se !ar9 a par#ir !e os ;aores < $o!eos %&e a socie!a! po#e"cia o sobre es#i$aA( Por e o#ro &" e"ace o co$pro$iso e"#re &" pasa!o < &" +&#&ro, es#o es e"#re &" e*a!o c&#&ra !e cos#&$bres < ;aores !e pasa!o < &"a ;isi7" prospec#i;a e"ca$i"a!a 8acia &"a op#i$i=aci7" !e +&#&ro, pasa"!o por &"a "ecesaria a!ap#aci7" re+e:i;a cr'#ica < e$a"cipa!ora !e prese"#e %&e per$i#a co"ser;ar < po#e"ciar !e#er$i"a!os ;aores 8ere!a!os !e pasa!o < s&s#i#&ir o#ros "ecesarios para $ejorar a co";i;e"cia < cai!a! !e ;i!a !e os +&#&ros ci&!a!a"os < ci&!a!a"as( E" #o!o caso, e j&e*o ser9 &"a ac#i;i!a! sociai=a!ora e$a"cipa!ora i""o;a!ora e" a $e!i!a e" %&e prese"#a" ;aores posi#i;os < acor!es co" e #ipo !e ci&!a!a"aLo %&e se %&iera +or$ar( ID *.*.1A. I&3o(tan#!a 'e /ue+o en e De,a((oo 'e a Pe(,ona!'a' 'e N!:o 'e E'a' P(ee,#oa( Des!e %&e e "i6o "ace es &"a +&e"#e i"a*o#abe !e ac#i;i!a!) $irar, #ocar, $a"ip&ar, c&riosear, e:peri$e"#ar, i";e"#ar, e:presar, !esc&brir, co$&"icar, so6ar, e" !e+i"i#i;a, j&*ar( E j&e*o es a pri"cipa ac#i;i!a! i"+a"#i, es &"a "ecesi!a!, &" i$p&so ;i#a, pri$ario < *ra#&i#o, %&e e$p&ja !es!e a i"+a"cia a e:porar e $&"!o, co"ocero < !o$i"aro( Es i$posibe 8abar !e ser 8&$a"o si" 8abar !e j&e*o( E" paabras !e Vo" Sc8ier, ci#a!o por Ma&riras/Go&s%&e#, @0CC0A, Me 8o$bre s7o es ;er!a!era$e"#e 8&$a"o c&a"!o j&e*aK( @p( EA No es cas&ai!a!, por #a"#o, %&e os "i6os !e #o!as as ?pocas < c&#&ras #e"*a" e" e j&e*o s& $9s aprecia!a oc&paci7"( Ta$poco es cas&ai!a! %&e e" a Decaraci7" !e os Derec8os !e Ni6o, a!op#a!a por Nacio"es U"i!as e" 0CIC < ra#i+ica!a e" 0C4C e" a Co";e"ci7" sobre os Derec8os !e a I"+a"cia, se reco"o=ca e" e apar#a!o D ME !erec8o !e "i6o a j&e*oK( P&e!e a+ir$arse, %&e j&*ar es &"a ac#i;i!a! ibre, espo"#9"ea < pace"#eraB &"a +&e"#e !e sa#is+acci7" < ae*r'a( 5&e*o es *ra#&i!a! abso&#a( Para Di"eo @0CC2A, ME j&e*o, por s& propia !e+i"ici7", "o #ie"e o#ra +i"ai!a! %&e a ae*r'a < e pacer !e j&*arK( E" !e+i"i#i;a, se j&e*a por%&e se j&e*a, si" esperar res&#a!o a*&"o +&era !e propio j&e*o( 5&e*o es c&riosi!a!, e:peri$e"#aci7" < !esc&bri$ie"#o, creaci7" e i";e"ci7"( Ti""ico## @0CD3A, pe!ia#ra < psicoa"ais#a i"*?s, co$o res&#a!o !e s&s es#&!ios sobre e j&e*o !e os I4 "i6os pe%&e6os, a+ir$a %&e a posibii!a! %&e #ie"e e ser 8&$a"o !e abor!ar #o!a ac#i;i!a! crea#i;a es e pro!&c#o !e &"a ac#i;i!a! >!ica bie" co"soi!a!a e" os pri$eros a6os !e ;i!a( E" co"c&si7", e j&e*o per$i#e &" ar$o"ioso creci$ie"#o !e c&erpo, a i"#ei*e"cia, a a+ec#i;i!a!, a crea#i;i!a! < a sociabii!a!, < es a +&e"#e $9s i$por#a"#e !e pro*reso < apre"!i=aje( *.*.11. La I&3o(tan#!a 'e o, /ue+o, In0ant!e, Los "i6os < as "i6as so" +eices j&*a"!o < eso, por s' soo, <a ser'a s&+icie"#e para pe"sar e" i"c&ir e j&e*o e" e pro<ec#o e!&ca#i;o, por%&e ser +ei= es a*o $9s %&e &"a e:c&sa) es &"a "ecesi!a!, < e" a e!&caci7" i"+a"#i 8a< %&e a#e"!er as "ecesi!a!es reacio"a!as co" a ;i!a !e os "i6os < as "i6as( 5&*ar es par#icipar !e &"a si#&aci7" i"#erperso"a e" a %&e se ar#ic&a" !e +or$a espo"#9"ea a e:presi;i!a!, a e$oci7", a co$&"icaci7" < a ac#i;i!a! i"#ei*e"#e( Para Gr&"er @0C4FA, e j&e*o i"+a"#i es e $ejor $&es#ra !e a e:is#e"cia !e apre"!i=aje espo"#9"eo, ? co"si!eraba e $arco >!ico co$o &" i";er"a!ero para a recreaci7" !e apre"!i=ajes pre;ios < a es#i$&aci7" para a!%&irir se*&ri!a! e" !o$i"ios "&e;os, Vi*o#sPi @0CDCA, se6a7 e j&e*o co$o &"a !e as e:presio"es $9s *e"&i"as !e o %&e ? e"#e"!'a por 9rea !e !esarroo pr7:i$o( E j&e*o +&e !escri#o por Pia*e# @0C42A, co$o &"o !e os procesos %&e po"e" a p&"#o as es#r&c#&ras co*"osci#i;as b9sicas( E j&e*o es &" proceso co$pejo %&e per$i#e a os "i6os < "i6as !o$i"ar e $&"!o %&e es ro!ea, aj&s#ar s& co$por#a$ie"#o a ? <, a IC $is$o #ie$po, apre"!er s&s propios '$i#es para ser i"!epe"!ie"#es < pro*resar e" a '"ea !e pe"sa$ie"#o < a acci7" a"o$a( E" e j&e*o se co$bi"a bie" ac#i;i!a! < pe"sa$ie"#o, i"#ei*e"cia < se"sibii!a! a"#e os o#ros, a&#o"o$'a e i"!epe"!e"cia perso"a, por%&e e j&e*o es, sobre #o!o, &"a ac#i#&!, &"a +or$a !e &#ii=ar a $e"#e, ar#ic&a"!o a reai!a! < a +a"#as'a, e co"oci$ie"#o < a e$oci7"( *.*.1*. La E-ou#!$n 'e a A#t!-!'a' L9'!#a La ac#i;i!a! >!ica #ie"e &"a pri$era e:presi7" psico$o#ora %&e es#9 co$p&es#a !e es%&e$as !e acci7", ;i"c&aci7" a+ec#i;a < co$&"icaci7" e$ocio"a( Es#os pri$eros es%&e$as es#9" !es#i"a!os a co$&"icar os "i6os < "i6as co" e $&"!o e:#erior, a po"eros e" co"#ac#o co" os o#ros < a posibii#ares a !i+ere"ciaci7" perso"a < a pro*resi;a a!%&isici7" !e &"a i!e"#i!a! propia( E ori*e" psico$o#or !e a ac#i;i!a! >!ica e proporcio"a ese car9c#er *e"era !e ser ;e8'c&o e:presi;o < +or$a "a#&ra !e co$&"icaci7", aspec#o %&e se e"ri%&ece a #ra;?s !e a a!%&isici7" < e pro*reso !e as 8abii!a!es i"*S's#icas < $e"#aes %&e per$i#ir9" a os "i6os ir ase*&ra"!o espacios !e i!e"#i!a! propia < espacios !e co$&"icaci7" co" s& e"#or"o( Es i$por#a"#e re+erir, %&e a par#ir !e os 3 a6os, a acci7" >!ica se co";ier#e e" proceso si$b7ico e i$a*i"ario < #o!o j&e*o #e"!r9 &" correa#o e" a +a"#as'a, pro!&cie"!o a ae*r'a %&e proporcio"a o "o;e!oso, a creaci7" propiaB pero, sobre #o!o, co";ir#ie"!o os j&e*os e" &" 9$bi#o !e pri;aci!a! $e"#a co$par#i!a, e" &"a e:presi7" !e $&"!o i"#er"o %&e e co$&"ica a os o#ros i"#e"#a"!o i";o&craros e" a 21 co"s#r&cci7" perso"a( Pero, para %&e #o!o es#o s&ce!a, se "ecesi#a &" a$bie"#e reaja!o < e$ocio"a$e"#e sa#is+ac#orio, e" e c&a se p&e!a co$par#ir a propia ;ersi7" !e as cosas co" os o#ros $e!ia"#e e !i9o*o < a ac#i#&! >!ica( U" !i9o*o %&e sir;a para ir rea+ir$a"!o os es%&e$as posi#i;os e ir $o!i+ica"!o, si" #ra&$as, o %&e "o o*ra e co"se"so !e os co$pa6eros( C&a"!o, j&*a"!o a #ie"!as, &"a "i6a a!op#a e pape socia !e ;e"!e!ora, $ie"#ras +i"*e %&e ;e"!e a o#ra, %&e +i"*e ser co$pra!ora, reai=a &" proceso co$pejo !e a#rib&ci7" $e"#a, e" co8ere"cia co" as accio"es < $a"ip&acio"es precisas %&e e per$i#e" e:presar s&s co"oci$ie"#os pre;ios, "e*ociar co" s& co$pa6era co"#e"i!os "&e;os < aj&s#ar es%&e$as !e pe"sa$ie"#o < ac#i;i!a! co$par#i!a( Aco"#ece #o!o eo e" &" $arco !e reacio"es, ac#i#&!es, ;aores < co$por#a$ie"#o %&e e sir;e" para e:presar s& propia ;isi7" !e $&"!o < para a!%&irir i"+or$aci7" "&e;a %&e i"corpora a s&s es%&e$as pre;ios( Es#9 apre"!ie"!o a $o!&ar s&s propias i!eas, a acep#ar o $ejor !e os !e$9s < a re*&ar s& propia ac#&aci7" < pe"sa$ie"#o para %&e s& pape sea co8ere"#e, co" e co"oci$ie"#o i$p'ci#o, e" e as&"#o !e a co$pra < a ;e"#a( Desp&?s !e os 2 a6os, #o!o j&e*o b&scar9 &"a cier#a 7*ica !e or!e"a$ie"#o !e a acci7", a co";ersaci7" < e pe"sa$ie"#o $e!ia"#e e respe#o a &"as "or$as co$&"es( La ac#i;i!a! >!ica !ese$bocar9, as', e" &" proceso co*"osci#i;o co$pejo $arca!o por as re*as !e accio"es co$pejas, aco$pa6a!as !e &" pe"sa$ie"#o "or$a#i;o %&e #a$bi?" 8a< %&e "e*ociar co" os co$pa6eros para ser ra#i+ica!o, re+re"!a!o < a&#ori=a!o) so" os j&e*os #ra!icio"aes < !e re*as %&e e*a" a co"s#i#&ir ;er!a!eros sis#e$as !e a!%&isici7" !e co";e"cio"es 20 socio$oraes( A par#ir !e as e:perie"cias !e j&e*os #ra!icio"aes, os escoares ;a" a!%&irie"!o a se*&ri!a! !e %&e ser9" co$pre"!i!os < acep#a!os por s&s i*&aes, sie$pre %&e sea" capaces !e so$e#erse a ;aores co$par#i!os < sie$pre %&e !e$&es#re" %&e sabe" 8acer as cosas co$o 8a< %&e 8aceras, es !ecir, co" &" cier#o or!e" < bajo &"a 7*ica co$par#i!a < re+re"!a!a por #o!os( *.*.1.. I&3o(tan#!a P,!#o3e'a+$+!#a 'e a, E,t(ate+!a, L9'!#a, E j&e*o co"#rib&<e !e $a"era e+ec#i;a a !esarroo *oba e i"#e*ra !e a perso"a, por #a"#o, se i"#e"#ar9 se*&i!a$e"#e, ir $e"cio"a"!o &"o a &"o, s&s aspec#os $9s ree;a"#es a par#ir !e a obser;aci7" !e as ac#i;i!a!es >!icas, propias !e a e!a! preescoar( Es#a i$por#a"cia psicope!a*7*ica se e;i!e"cia e" #o!os os "i;ees !e !esarroo) $o#or, co*"osci#i;o, a+ec#i;o, socia < $ora( Si" 9"i$o e:8a&s#i;o, N&"es @0CCIA, se re+iere a a*&"o !e es#os aspec#os) Posibii#a" a a!%&isici7" !e !o$i"io corpora( Ja;orece" e !esarroo !e #o!as as +&"cio"es +'sicas "ecesarias para &" creci$ie"#o sa"o < sa&!abe) correr, sa#ar, e%&iibrio, coor!i"aci7", !es#re=as( Posibii#a" e !esarroo !e a c&riosi!a!, base !e c&a%&ier apre"!i=aje( I"ce"#i;a" e pacer por a b>s%&e!a, a e:peri$e"#aci7" < a i";es#i*aci7"( 23 Ja;orece" e pro*reso !e #o!as as +&"cio"es ps'%&icas "ecesarias para &" sa"o !esarroo !e a capaci!a! !e apre"!i=aje) percepci7", !iscri$i"aci7", orie"#aci7", or*a"i=aci7", pe"sa$ie"#o, ra=o"a$ie"#o, $e$oria, a#e"ci7"( Es#i$&a" a creaci7" < e pro*reso !e es#r&c#&ras $e"#aes %&e 8ace" posibe e !esarroo !e pe"sa$ie"#o abs#rac#o( Es#i$&a", a par#ir !e #ra#o "o co";e"cio"a !e os obje#os, e i"c&so !e as i!eas ;i"c&a!as a j&e*o, a i$a*i"aci7" < a crea#i;i!a!( I$p&sa" a +or$aci7" !e pe"sa$ie"#o si$b7ico( Posibii#a" a a!%&isici7" !e co$pe#e"cia i"*S's#ica( Ja;orece" a co$&"icaci7" < a a!%&isici7" !e e"*&aje( Jo$e"#a" a #ra"s$isi7" !e &sos i"*S's#icos *e"era"!o &" ;ocab&ario espec'+ico, ri#&a e i"c&so !e jer*a( Es#i$&a" e proceso !e !esce"#rai=aci7" e*oc?"#rica( Per$i#e" e !esc&bri$ie"#o < !o$i"io "a#&ra !e espacio < e #ie$po( So" &"a +&e"#e !e pacer < sa#is+acci7"( Co$por#a" a opor#&"i!a! !e e:presar se"#i$ie"#os < e$ocio"es( Ja;orece" a !escar*a !e e"er*'as < #e"sio"es( Pro$&e;e" e e%&iibrio ps'%&ico < a sa&! $e"#a( Proporcio"a", a #ra;?s !e ?:i#o, a co"+ia"=a e" &"o $is$o( Jacii#a" < es#i$&a" e !esarroo !e a sociabii!a! e" os "i6os, a #ra;?s !e reacio"es "o jerar%&i=a!as( Desarroa", $e!ia"#e a reaci7" co" os o#ros, a capaci!a! !e cooperaci7" < as 8abii!a!es sociaes( 2E Ja;orece" e es#abeci$ie"#o !e reacio"es a+ec#i;as( Posibii#a" e co"oci$ie"#o !e &"o $is$o < !e os !e$9s( Es#i$&a" a $o!i+icaci7" !e as propias capaci!a!es a posibii#ar e co"oci$ie"#o !e &"o $is$o < a co"+ro"#aci7" co" os o#ros( Ja;orece" e apre"!i=aje !e as !is#i"#as +&"cio"es sociaes( I"icia" a os "i6os e" a acep#aci7" !e re*as co$&"es co$par#i!as, +a;orecie"!o a i"#e*raci7" !e &"a sa"a !iscipi"a socia( Es#i$&a" e a+9" !e s&peraci7" perso"a, !e ?:i#o < !e a&#o"o$'a( Ja;orece" a capaci!a! !e ;o&"#a! < a&#o!o$i"io( So" #a$bi?" &" ee$e"#o ;aios'si$o !e #ra"s$isi7" !e ;aores < pa&#as !e co$por#a$ie"#o socia( Ta$bi?" Tapies @0CC4A, se apro:i$a a a i$por#a"cia !e j&e*o co" es#as po?#icas < re+e:i;as paabras) 5&*a"!o, j&*a"!o, !e pe%&e6os, apre"!e$os a 8acer"os $a<ores( 5&*a"!o, j&*a"!o, 8ace$os crecer "&es#ro esp'ri#&, a$pia$os e ca$po !e "&es#ra ;isi7", !e "&es#ros co"oci$ie"#os( 5&*a"!o ((( j&*a"!o, !eci$os < esc&c8a$os cosas, !esper#a$os a a%&e %&e se 8a !or$i!o, a<&!a$os a ;er a a%&e %&e "o sabe o a a%&e a %&ie" 8a" #apa!o a ;is#a( @p( EA E" !e+i"i#i;a, o %&e e j&e*o posibii#a es a sa#is+acci7" !e reai=arse, !e a+ir$arse co$o perso"a, !e co$par#ir, !e e:peri$e"#ar a ae*r'a !e a a&#o"o$'a, !e ?:i#o, !e a co"%&is#a( Si" e$bar*o, "o se p&e!e caer e" e error !e si#&ar a "ecesi!a! !e j&*ar <, por #a"#o, s& i$por#a"cia e" e !esarroo, e:c&si;a$e"#e e" &"as e!a!es co"cre#as 2F !e a i"+a"cia( Na!a $9s abs&r!o) a ac#i;i!a! >!ica es i$presci"!ibe para e !esarroo < creci$ie"#o 8&$a"o !e a perso"a < #ie"e reaci7" !irec#a co" a sa&! +'sica < $e"#a, a capaci!a! !e *o=ar, a i"%&ie#&! por co"ocer < saber, e" !e+i"i#i;a, o %&e se po!r'a a$ar, p&ro ape#i#o !e ;i;ir( *.*.11. In#o(3o(an'o e /ue+o en e P(ee,#oa( Es e;i!e"#e %&e a i"corporaci7" !e j&e*o e" a !i"9$ica co#i!ia"a !e a&a respo"!e a &"a ;aoraci7" !e o >!ico co$o +&e"#e !e reai=aci7" perso"a < !e sa&! +'sica < $e"#a( E preescoar !ebe proporcio"are a "i6o e:perie"cias posi#i;as %&e a+ia"ce" s& co"+ia"=a, %&e !espier#e" s& c&riosi!a! < +a;ore=ca" a e:poraci7" e i";es#i*aci7" 8acia a co"s#r&cci7" !e s& propio pe"sa$ie"#o( Y, N%&? $ejor 8erra$ie"#a %&e e j&e*oO( Proporcio"ar si#&acio"es !e j&e*o, ricas < posi#i;as, re%&iere &"a $i"&ciosa pa"i+icaci7" %&e respo"!a a os obje#i;os < co"#e"i!os e:pici#a!os e" e c&rr'c&&$( Es !ecir, pa"i+icar #e"ie"!o e" c&e"#a e espacio, e #ie$po < os j&e*os < j&*&e#es "ecesarios, as' co$o re+e:io"ar sobre a i"#er;e"ci7" !e pro+esor pre;ia a j&e*o, !&ra"#e e j&e*o < !esp&?s !e j&e*o( Los #ipos !e j&e*os carac#er's#icos < a!ec&a!os a as e!a!es #ra#a!as, p&e!e" pa"i+icarse !i+ere"#es #ipos !e ac#i;i!a!es, se*>" se6aa$ie"#os !e Gior!a"i @0CCDA Juegos simblicos: Ese"cia$e"#e es#9" basa!os e" j&e*os, co" perso"ajes < obje#os !e #o!o #ipo, represe"#a"!o si#&acio"es < 2I aco"#eci$ie"#os propios !e a e!a!) a ci&!a!, e circo, casas !e $&6ecas !e ;arios pisos co" $&c8os !e#aes, a #ie"!a, esce"arios $&#ic&#&raes, si$&aci7" !e o+icios( Es#e #ipo !e j&e*os propios b9sica$e"#e !e cico i"icia, es#ar9" reacio"a!os priori#aria$e"#e co" as 9reas !e e"*&aje, $a#e$9#icas < co"oci$ie"#o !e $e!io socia < "a#&ra, as' co$o co" ;aores < ac#i#&!es !e #ipo a+ec#i;o socia( Juegos de construcciones: E i"#er?s se ce"#ra especia$e"#e e" a $a"ip&aci7" co" !i+ere"#es #ipos !e $a#eria < !e e"cajes @$a!era, p9s#ico, $e#a, arciaB s&perposici7", e"caje, rosca, presi7"A per$i#ie"!o as' a propia creaci7" <, sobre #o!o, +a;orecie"!o a repro!&cci7" !e $o!eos a par#ir !e se*&i$ie"#o !e sec&e"cias bie" es#abeci!as %&e es per$i#a" obser;ar, or!e"ar os pasos %&e 8a<a %&e se*&ir, #a"#ear < a#e"!er pacie"#e$e"#e( La co"s#r&cci7" !e os propios j&*&e#es, co" $eca"is$os o si" eos, ser9" #a$bi?" ac#i;i!a!es a!ec&a!as a es#as e!a!es( Ya e" e cico s&perior, se p&e!e" i"#ro!&cir ac#i;i!a!es i*a!as a $a%&e#is$o, reparaci7" !e j&*&e#es( Co"cep#os re+ere"#es a as reacio"es < a or*a"i=aci7" espaciaes, as' co$o a coor!i"aci7" ojo/$a"o, a capaci!a! !e obser;aci7", i";es#i*aci7" < !e e:poraci7", a co$probaci7" e$p'rica, a crea#i;i!a!, a pacie"cia, a perse;era"cia, a a&#oes#i$a, se ;er9" $&< +a;oreci!as co" es#e #ipo !e j&e*os( Juegos de reglas: juegos populares y cooperativos: A!e$9s !e #o!os os aspec#os !e #ipo $o#or < i"*S's#ico %&e apor#a", es#e #ipo !e j&e*os so" #a$bi?" &" b&e" apre"!i=aje !e acerca$ie"#o a o#ro, !e !esce"#rai=aci7" e*oc?"#rica, &"a esc&ea !e co";i;e"cia, &" ca$i"o 22 i"ici9#ico < prepara#orio para a ;i!a a!&#a( E 9rea !e e!&caci7" +'sica 8ace co"#i"&a re+ere"cia a es#e #ipo !e j&e*os, as' co$o e 9rea !e co"oci$ie"#o !e $e!io socia < c&#&ra, #a"#o e" os aspec#os proce!i$e"#aes co$o ac#i#&!i"aes( Co" os j&e*os coopera#i;os, os "i6os e:peri$e"#a" "&e;as $a"eras !e !i;er#irse, "o +re"#e a o#ro si"o co" e o#ro( Juegos de reglas: de sobremesa: Se e"c&e"#ra" a%&' &"a *ra" !i;ersi!a! !e j&e*os) !e ;ocab&ario, paabras, para j&*ar co" os ">$eros, !e pre*&"#as < resp&es#as, !e i#i"erario, si$&aci7", es#ra#e*ia, !o$i"7, basa!os e" e !esarroo !e !is#i"#as 8abii!a!es psico$o#rices, ra=o"a$ie"#os, es#abeci$ie"#o !e es#ra#e*ias, re+e:io"es, !e!&ccio"es, $e$oria( E" es#e #ipo !e j&e*os se co$bi"a" a $e"&!o, e" $a<or o $e"or $e!i!a, a=ar, co$pe#ici7" < cooperaci7"( A*&"os !e os aspec#os posi#i;os %&e cabe !es#acar so" os si*&ie"#es) a<&!a" a os "i6os a apre"!er a or!e"ar as i!eas, obi*9"!oes a pe"sar, !esarroar s& capaci!a! !e ra=o"a$ie"#o < es#ra#e*ia, es#abecer reacio"es < co$bi"acio"es, cac&ar probabii!a!es, co"ocer s&s posibii!a!es < a !e os o#ros, apre"!ie"!o a ;aoraras < &#ii=aras < acep#a"!o s&s propios '$i#es perso"aes < os i$p&es#os por e a=ar( E" !e+i"i#i;a, os j&e*os !e re*a!os !e sobre$esa, por s& ;arie!a! co"cep#&a, se p&e!e" reacio"ar co" a *ra" $a<or'a !e 9reas c&rric&ares) e"*&aje, $a#e$9#icas, co"oci$ie"#o !e $e!io socia, c&#&ra < "a#&ra( Ta"#o os a$a!os pop&ares co$o os !e sobre$esa so" #a$bi?" &"a $&< b&e"a $a"era !e acerca$ie"#o, co"oci$ie"#o < ;aoraci7" !e 2D o#ras c&#&ras( Es#e #ipo !e j&e*os co$ie"=a" s& 8is#oria co" a 8&$a"i!a! < so" &"a $&es#ra !e as cos#&$bres sociaes < c&#&raes !e ca!a ?poca < &*ar( Debe re+ejarse %&e, as es#ra#e*ias >!icas se re+iere" a a +or$a co$o os !oce"#es pa"i+ica" ac#i;i!a!es, #?c"icas < rec&rsos para %&e reaice" os "i6os %&e, a!e$9s !e proporcio"ares esparci$ie"#o < !is#racci7" co"#rib&<e a s& !esarroo $o#ri=, psico7*ico, socia, $ora, e$ocio"a < e+ec#i;o( Es#as #a$bi?" so" i$por#a"#es por%&e e" os "i6os < "i6as $ejora s&s +ac&#a!es e" se"#i!o *e"era, !a" e%&iibrio e$ocio"a, +or#aece" a ;o&"#a! < a respo"sabii!a!, !esarroa" a i$a*i"aci7", $ejora" e esp'ri#& !e s&peraci7", o sociai=a", i$p&sa a ac#i;i!a! crea!ora, a<&!a a*&!i=ar a a#e"ci7" < 8ace" i"#erpre#ar a a&#ori!a! < as re*as( Las es#ra#e*ias >!icas, se*>" Ceras!e"i @0CC3A, se casi+ica" e" $o#rices, sociaes < co*"osci#i;as( E" as $o#rices se i"c&<e" j&e*os e" os c&aes as 8abii!a!es precep#oras !ese$pe6a &" pape ree;a"#e( Por $e!io !e os j&e*os $o#rices se i"ci!e e" as posicio"es b9sicas corporaes, e" os e%&iibrios, e" e !espa=a$ie"#oB eos sir;e" co$o a#rac#i;os ejercicios para e !esarroo !e a coor!i"aci7"( Los j&e*os $o#rices se p&e!e" &bicar !e"#ro !e os !e"o$i"a!os j&e*os #ra!icio"aes se e"c&e"#ra") peri"oa, papa*a<o, $e#ra, #ro$pos, *&rr&+'o, a eres, a se$a"a, e *a#o < e ra#7"( Las es#ra#e*ias sociaes i"c&<e" j&e*os %&e es#i$&a" a par#icipaci7" e" *r&pos < !ebe" ser i"c&i!os e" c&a%&ier pro*ra$aci7", <a %&e s& reai=aci7" es a base para a sociai=aci7" !e "i6o( Los j&e*os sociaes p&e!e" s&b!i;i!irse e" ;arios #ipos) 24 I"#e*raci7" *r&pa) eje$po e barco "a&+ra*a!o( Dese$pe6o !e roes) pap9, $a$9, i$i#aci7" !e $aes#ro, !e carpi"#ero, !e 8errero, !e !oc#or, e"#re o#ros( Jor$aci7" !e 89bi#os) por $e!io !e es#e #ipo !e j&e*os se #ra#a !e !esarroar cier#os 89bi#os e" as "i6as, por es#e $e!io se p&e!e prac#icar "or$as se"cias !e 8i*ie"e < sa&!, 89bi#os !e i$pia !e a esc&ea, 89bi#os !e co"!&c#a < !iscipi"a( Respec#o a as es#ra#e*ias co*"osci#i;as, i"c&<e j&e*os para i"ci!ir e" e !esarroo co*"i#i;o !e "i6o, se s&b!i;i!e e") 5&e*os si" $a#eriaes, #aes co$o) os #rabae"*&as, as a!i;i"a"=as < os j&e*os !e paabras( 5&e*os co" $a#eriaes, #aes co$o) a ;ieja, e a8orca!o, e a#o @s#opA < os ro$pecabe=as( 2C CAP6TULO III MARCO METODOLGICO ..1. T!3o % D!,e:o 'e a In-e,t!+a#!$n E es#&!io se e"$arc7 !e"#ro !e a $o!ai!a! i";es#i*aci7" !oc&$e"#a, eo se a!ap#a a o pa"#ea!o por a U"i;ersi!a! Pe!a*7*ica E:peri$e"#a iber#a!or @UPEL, 0CC4A, a e:presar %&e es#a $o!ai!a! co"sis#e e" a Mrecopiaci7" bibio*r9+ica acerca !e &" #e$a o sobre a obra !e &" a&#or, %&e co"e;e" a &" es+&er=o ori*i"a !e a"9isis or*a"i=a!o < a s'"#esis !e $a#eriaK( @p( CA( E" #a se"#i!o, a prese"#e i";es#i*aci7" #ie"e &" aca"ce < "i;e !e pro+&"!i!a! !e car9c#er !escrip#i;o <a %&e per$i#e #a, co$o o se6aa Ra$'re= @0CCCA, Ma !escripci7", co" $a<or precisi7", !e a carac#er's#ica !e &" !e#er$i"a!o i"!i;i!&o, si#&aci7" o *r&poK @p( 4FA( De es#a $a"era, e es#&!io se orie"#a a a"9isis cr'#ico !e aspec#os reacio"a!os co" a i$por#a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas @j&e*osA para e !esarroo !e a perso"ai!a! crea#i;a !e "i6o < "i6a e" e "i;e preescoar( E "i;e !e es#&!io e" e c&a se &bica a i";es#i*aci7" es e !escrip#i;o, a co"si!erar %&e se 8ace &"a !escripci7" < a"9isis !e ee$e"#os, +ac#ores < aspec#os psico7*icos %&e +&"!a$e"#a" e #e$a !e as es#ra#e*ias >!icas orie"#a!as a +a;orecer a crea#i;i!a! !e e!&ca"!o !e "i;e preescoar( D1 2C ..*. P(o#e'!&!ento, Es#e aspec#o 8ace re+ere"cia a os $o!os o e#apas !e recoec#ar a i"+or$aci7"( E" es#e se"#i!o, para e es#&!io os proce!i$ie"#os se c&$piero" e" #res @EA +ases, a saber) Pri$era Jase) Se bas7 e" a b>s%&e!a !e i"+or$aci7", pro;e"ie"#e #a"#o !e +&e"#es i$presas co$o eec#r7"icas( Ta co$o o se6aa A+o"so @0CCCA, M((( a paabra +&e"#e #ie"e &" si*"i+ica!o $9s res#ri"*i!o %&e a i!e"#i+icaci7" co$o !oc&$e"#o, es !ecir, #o!a base $a#eria %&e p&e!e ser &#ii=a!a para co"s&#a, es#&!io o pr&ebaK( @p( I3A( Es !e 8acer "o#ar, %&e e" es#a e#apa se 8i=o a casi+icaci7" !e a !oc&$e"#aci7" re%&eri!a &#ii=a"!o para eo e a"9isis e:#er"o !e os ibros < ec#&ras ocai=a!as %&e +&ero" sopor#e e" e !esarroo !e es#&!io( Co" reaci7" a a"9isis e:#er"o, pa"#ea" Ji"o < Viaobos @0CC4A, ME a"9isis e:#er"o o a"9isis !e +or$a correspo"!e a a par#e e:#erior !e !oc&$e"#o e" c&a"#o a s& i!e"#i+icaci7" < prese"#aci7"K( @p( D3A( Es !ecir, se re+iere a os !a#os !e i!e"#i+icaci7" !e as obras < !oc&$e"#os re;isa!os( Se*&"!a +ase) Es#a +ase se +&"!a$e"#7 e" e re*is#ro !e i"+or$aci7" recopia!a a #ra;?s !e ec#&ra e:pora#i;a, &#ii=a"!o para eo e Sis#e$a J7!er( Ta co$o o pa"#ea" Ji"o < Viaobos @0CC4A, e:pica" %&e a #ra;?s !e es#e sis#e$as M((( se reco*e i"+or$aci7" e" 8ojas s&e#as %&e &e*o se ;a" a*re*a"!o a &"a carpe#a or*a"i=a!a e" +&"ci7" !e pa" o es%&e$a !e #rabajoK( @p( D1A Es#a e#apa per$i#i7 es#r&c#&rar e $a#eria !e ac&er!o a os obje#i;os pa"#ea!os para s& pos#erior a"9isis( D0 Tercera +ase) Co" reaci7" a ?s#a +ase co"sis#i7 e" e a"9isis e:8a&s#i;o !e os !oc&$e"#os @ibros < ec#&ra recopia!a !e !i;ersas +&e"#esA a +i" !e pas$ar < para+rasear os pa"#ea$ie"#os !e !i;ersos a&#ores < #eor'as %&e sir;iero" !e apo<o e" e !esarroo !e #e$a seeccio"a!o, co$o bie" o se6aa A+o"so @0CCCA) E" a +ase !e a"9isis, e i";es#i*a!or !esco$po"e a i"+or$aci7" co"#e"i!a e" os !oc&$e"#os, e:a$i"9"!oa escr&p&osa$e"#e < jerar%&i=a"!o s&s i!eas pri"cipaes < sec&"!arias, para !e#er$i"ar co" e:ac#i#&! o %&e 8a %&eri!o !ecir, es a !esco$posici7" !e &" escri#o e" !i+ere"#es $o$e"#os( @p( F2A( E" re+ere"cia a o e:p&es#o, se i"!ica %&e a !oc&$e"#aci7" < $a#eria bibio*r9+ico re*is#ra!o se so$e#i7 a &"a +ase !e a"9isis a +i" !e e:#raer carac#eri=acio"es !e &"a si#&aci7" sobre a base !e opi"io"es aje"as( .... MBto'o % TB#n!#a,. M?#o!o !e!&c#i;o) Des!e a perspec#i;a $as *e"era, os #e7ricos !e a !i!9c#ica 8a" prop&es#o !i;ersas +or$as !e casi+icaci7" !e os $?#o!os, e"#re os %&e se p&e!e se6aar) $?#o!o !e!&c#i;o #a co$o o pa"#ea M?"!e= < Si;a @0CC4A, Me #e$a < obje#o !e es#&!io se prese"#a par#ie"!o !e o *e"era a o par#ic&ar, es !ecir, se pa"#ea" co"cep#os, pri"cipios, re*as, !e+i"icio"es o a+ir$acio"es !e os c&aes os a&$"os e:#rae" co"c&sio"es < co"sec&e"ciasK( @p( E3A( Por co"si*&ie"#e, se D3 e;i!e"cia %&e para o*rar os $ejores res&#a!os co" es#e $?#o!o se reco$ie"!a a"ai=ar a !e#ae a i"+or$aci7" sobre &" #7pico para as' s&s#e"#ar < prese"#ar as co"c&sio"es aca"=a!as( E" c&a"#o a as #?c"icas &#ii=a!as, es i$por#a"#e !ecir %&e para %&e &"a i";es#i*aci7" *e"ere &" "i;e !e co"+ia"=a acep#abe es "ecesario rec&rrir a as #?c"icas !e recoecci7" a!ec&a!as a #ipo !e es#&!io, e" es#e se"#i!o as #?c"icas !e as c&aes se sir;i7 e !esarroo !e #rabajo +&ero") T?c"ica !e a obser;aci7") E" es#a par#e, se especi+ica a #?c"ica !e re;isi7" bibio*r9+ica, a obje#o !e especi+icar %&e e" a $a<or'a !e as i";es#i*acio"es !ebe" es#as rec&rrir a apo<arse e" a #?c"ica !e a obser;aci7" !oc&$e"#a o bibio*r9+ica( E +ic8aje) Es#a #?c"ica se as&$i7 a +i" !e re*is#rar e $a#eria bibio*r9+ico < !oc&$e"#a seeccio"a!o co" a #e$9#ica es#&!ia!a( E res&$e") Es &"a #?c"ica %&e per$i#e si"#e#i=ar i"+or$aci7", e:po"ie"!o i!eas !e i";es#i*a!or, basa!a e" o e'!o( Se*>" se6aa$ie"#o !e a U"i;ersi!a! Nacio"a Abier#a @0CC4A, Ma carac#er's#ica pri"cipa !e &" res&$e" es a !e e:presar e" +or$a bre;e, e co"#e"i!o !e &" #e$a, co"ser;a"!o a $is$a es#r&c#&ra !e a&#or, !e $a"era %&e a ser e'!o, se ob#e"*a &" co"oci$ie"#o preciso < co$pe#o !e as i!eas b9sicas !e #e$aK @p( EDA( Por #a"#o, se re%&iri7 e e$peo !e es#a #?c"ica, por%&e a #ra;?s !e ea se b&sca re+ejar !e $a"era obje#i;a i!eas !e i";es#i*a!or, s&s#e"#a!as e" os s&p&es#os !e a i"+or$aci7" ori*i"aria( DE CAPITULO IV CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES 1.1. Con#u,!one, Desp&?s !e reai=a!o e a"9isis !e a i"+or$aci7" co"#e"#i;a e" !i;ersas +&e"#es bibio*r9+icas se 8i=o "ecesario re+ejar co"c&sio"es co$o as si*&ie"#es) / E" a i"+a"cia a ac#i;i!a! >!ica se co";ier#e e" &"a pri$era posibii!a! !e apre"!i=aje a par#ir !e a obser;aci7", !e a $a"ip&aci7", !e a e:peri$e"#aci7", !e i"ce"#i;ar a c&riosi!a!, es#i$&ar a i$a*i"aci7", a e:presi7" < a crea#i;i!a!( Los j&e*os per$i#e" < +acii#a" as i"#eraccio"es pro*resi;as co" e e"#or"o +'sico < so" e sopor#e !e $&c8as !e as ac#i;i!a!es i"+a"#ies < !e os i"#erca$bios co" o#ras perso"as( / Si#&a!os e" as #esis !e +&"cio"ais$o se co"si!era %&e ca!a es#ra#e*ia >!ica pa"i+ica!a por e !oce"#e !esarroa +&"cio"es !i;ersas < se e"#ie"!e %&e os j&e*os !ebe" a!ec&arse a a e!a! < +ac&#a!es po#e"ciaes !e s&s &s&arios @"i6os < "i6asA, <a %&e es#os #ie"e" "ecesi!a! !e e:presarse, !e !ar c&rso a s& +a"#as'a < !o#es crea#i;as( Crear "o sie$pre e" i";e"#ar, por o %&e #o!os os j&e*os %&e p&e!a" co"si!erarse crea#i;os "o sie$pre so" i$a*i"a#i;os( Los 8a< %&e i"iciar e" !e#er$i"a!as #?c"icas <, a&"%&e a ;eces "o es#?" prepara!os para DF DE &saras soo, sie"#e" co" eos a ae*r'a !e $a"ip&ar, !e $o!ear, !e +abricar a*o( Ja;orece" es#e aspec#o !e a perso"ai!a! os $a#eriaes !e bricoa*e, $ario"e#as, j&e*os por ee$e"#os, !is+races < i"s#r&$e"#os $&sicaes e"#re o#ros( / O#ros j&e*os %&e es#i$&a" a e:presi7" i$a*i"a#i;a < a crea#i;i!a!) j&e*os !e co"s#r&cci7", obje#os co$bi"abes, $o!eis$o, $a#eria coeccio"abe, *&i6os, 8erra$ie"#as < $a#eria !e bricoa*e < jar!i"er'a, $ario"e#as, #ea#ro, $&ebes, $&6ecos, j&*&e#es !e i$i#aci7" a a ;i!a, caba6as < #ie"!as !e i"!ios, $osaicos, j&*&e#es para pe*ar, j&*&e#es !e pape, i$pre"#a, !e#er$i"a!os j&e*os !e or!e"a!or, j&e*os !e ro, ar#'c&os !e bro$a, 9pices, !is+races, cer9$ica, pi"#&ra, !ib&jo, i"s#r&$e"#os $&sicaes( / E j&e*o 8a si!o a$pia$e"#e reco"oci!o co$o oc&pa"!o &"a par#e si*"i+ica#i;a e" a ;i!a !e "i6o, as es#ra#e*ias >!icas < os $e!ios !e j&e*o a#rae" e i"#er?s !e "i6o, pro$&e;e" s& crea#i;i!a! < espo"#a"ei!a!( / La pa"i+icaci7" !e es#ra#e*ias >!icas es e $e!io a #ra;?s !e c&a es posibe acercarse, co"ocer < co$pre"!er e $&"!o e$ocio"a < crea#i;o !e "i6o < "i6a e" e!a! preescoar( / La e!&caci7" !e &"a perso"a es a*o %&e #ie"e %&e co"s#r&ir a propia perso"a, "a!ie p&e!e 8acero por ea( E !oce"#e se p&e!e pasarse a ;i!a e"se6a"!o a os "i6os $ies !e cosas %&e "o sie$pre #ie"e a *ara"#'a !e %&e e apre"!i=aje se pro!&=ca( Los "i6os apre"!e" o %&e %&iere" e" $e!io !e #o!a a i"+or$aci7" %&e es e*a por $&c8as < !i+ere"#es +&e"#es( La +&"ci7" !e $aes#ro "o es o#ra %&e propiciar es#ra#e*ias a #ra;?s !e as c&aes e apre"!i=aje e*a a pro!&cirse( DI / Las es#ra#e*ias >!icas @j&e*osA, a!e$9s !e $e!ios a #ra;?s !e os c&aes se es#abece a co$&"icaci7" co" e "i6o < se co"#rib&<e a es#i$&ar s&s capaci!a!es, #ie"e &" ;aor por s' $is$o( Es >#i #a$bi?" para os !oce"#es co"ocer %&? si#&acio"es !e j&e*o p&e!e" ser !e a*ra!o !e s&s "i6os se*>" s& pre+ere"cia, s& !esarroo e;o&#i;o < as circ&"s#a"cias !e $o$e"#o( 1.*. Re#o&en'a#!one, Prop&es#as as co"c&sio"es, es i$por#a"#e 8acer re+ere"cia a as reco$e"!acio"es, as c&aes se propo"e" e" e es#&!io) / Co$o !oce"#es 8a< %&e !e#e"erse a re+e:io"ar sobre a ri%&e=a !e j&e*o co$o ac#i;i!a!, co$o 8erra$ie"#a pe!a*7*ica, "o co$o $ero e"#re#e"i$ie"#o( Ser'a $9s %&e !eseabe e"co"#rar &" espacio e" a esc&ea, e" !i+ere"#es !iscipi"as @para !ares posibii!a!es !e pe"sar por s' $is$osA, se es#9 +re"#e a &" !esa+'o) os *ra"!es ca$bios se $a"i+ies#a" e" as *ra"!es esc&eas @"o por e e!i+icio, os rec&rsos #ec"o7*icosA, si"o por as perso"as %&e a' #rabaja") !oce"#es respo"sabes, co$pro$e#i!os co" pe"sa$ie"#os < acci7"B co" !eseos !e apre"!er < co$par#ir co" o#ros( / U" pro*ra$a !e es#ra#e*ias >!icas !ebe ser co"si!era!o co$o &"a par#e ;i#a e i"#e*ra!a a proceso e!&ca#i;o #o#a < #a" i$por#a"#e co$o c&a%&ier o#ra e:perie"cia !e apre"!i=aje pro;is#a por a esc&ea( Es por eo, %&e e !oce"#e %&e &sa a ac#i;i!a! !e j&e*o "ecesi#ar9 !esarroar reacio"es !e #rabajo co" os pa!res, co" e prop7si#o !e %&e as D2 accio"es sea" $9s e+icaces < as e:perie"cias !e apre"!i=aje res&#e" $9s si*"i+ica#i;as para e !esarroo !e os "i6os( / Obser;ar os j&e*os !e os "i6os < a os "i6os $ie"#ras j&e*a" es &"a #area e"ri%&ece!ora < !e *ra" &#ii!a! para e $aes#ro( Es#a obser;aci7" !ar9 as pa&#as para a i"#er;e"ci7" < pa"i+icaci7" !e ac#i;i!a!es basa!as e" e j&e*o < !e b&e"a par#e !e as #areas escoares( E" es#e se"#i!o, e j&e*o ibre se po!r'a !e+i"ir #a$bi?" co$o &"a ac#i;i!a! >!ica pro*ra$a!a( / Los !i;ersos #ipos !e es#ra#e*ias >!icas, se p&e!e" i"corporar a a !i"9$ica escoar a par#ir !e !is#i"#os #ipos !e ac#i;i!a!es( A $o!o !e eje$po, cabe ci#ar a*&"as !e as ac#i;i!a!es 8abi#&aes %&e, si$pe$e"#e, re%&erir'a" &"a especiai=aci7" < #e$a#i=aci7") ri"co"es, #aeres, #ie$pos ibres( / Para *ara"#i=ar &"a e!&caci7" a #ra;?s !e j&e*o, e $ejor rec&rso !e %&e !ispo"e ser'a e !e !esarroar !i;ersas es#ra#e*ias %&e o+recer'a a "i6os < $aes#ros a seecci7" !e os $ejores j&e*os < j&*&e#es, as' co$o s& a"9isis psicope!a*7*ico < s& casi+icaci7" se*>" as !is#i"#as 9reas c&rric&ares, +acii#a"!o < *ara"#i=a"!o s& &so ri*&roso < e:8a&s#i;o( / Si" !&!a, a $ejor i"corporaci7" !e j&e*o e" as a&as 8a !e pasar i"e;i#abe$e"#e por a or*a"i=aci7", co" $9s o $e"os $e!ios, pero co" cri#erios pro+esio"aes < ri*&rosos !e ab&"!a"#es +o"!os >!icos( / Deje" j&*ar a os "i6os por%&e e j&e*o "o s7o es $o;i$ie"#o, "o s7o es i$picarse, es a*o $9s a$pio, $9s pro+&"!o) j&*ar es e:peri$e"#ar, es apre"!er < e" es#e apre"!i=aje se !esarroa a crea#i;i!a! !e "i6o < "i6a( DD BIBLIOGRA76A. Aboi7 @0C4IA, La tarea docente( G&e"os Aires) Mar<$ar( A+o"so, I( @0CCCA( Tcnicas de investigacin bibliogrfica. @D$a e!(A Caracas) Co"#e:#o e!i#ores( A&s&be, -( @0CD2A( Psicologa educativa( NeU YorP) -o#( Gorja, M( @0CCFA( Los juguetes en el marco de los elementos de juego de transmisin de valores y desarrollo de la personalidad( Re;is#a !e Pe!a*o*'a( A6o XXVI N. E( Gr&"er, 5( @0C4FA( !ccin pensamiento y lenguaje @co$p(A Ma!ri!) Aia"=a( Cabrera, a( @0CCDA( "reatividad y juegos en la educacin infantil( Re;is#a !e Ce"#ro !e I";es#i*aci7" E!&ca#i;a < Asesor'a Pro+esio"a( N. 2 Oc#&bre( Maraca<( C89#ea&, 5( @0CI4A( Psicologa de los juegos infantiles( G&e"os Aires) Rape&=( Co";e"ci7" sobre os !erec8os !e a i"+a"cia @0C4CA #atificacin de la declaracin de los derec$os del ni%o. De;a @0CCEA( Los tipos de juegos( M?:ico) Si*o XXI(WW De Mo&ra, M(O( @0CCFA( ! sria buscano jogo: do l&dico na matemtia. A e!&cacao Ma#e$9#ica e" re;is#a( Re;is#a !a socie!a! !e Grasieira !e e!&cacao $a#e$9#ica( Deors, 5( @0CC2A( La educacin encierra un tesoro( Espa6a) E!icio"es UNESCO( Sa"#ia"a( D4 DD DeUe<, S( @0C34A( 'emocracia y educacin( Ar*e"#i"a) Lo=a!a( Di"eo, R( @0CC2A( (l derec$o al juego. Ma!ri!) Nor!e"( EPo"i", D(G( @0C41A( Psicologa del juego( Ma!ri!) Pabo !e R'o( Ji"o !e Na;arro, T( < Na;a !e Viaobos, -( @0CC4A( Proceso y productos en la investigacin documental( @3X E!(A( Maracaibo) U"i;ersi!a! !e Z&ia( Jores, R( @0CCFA( )acia una pedagoga del conocimiento( Coo$bia( Jo"#a"a, G( @0CCCA( Juego y proyecto institucional. *na e+periencia en jardn. Re;is#a j&e*o < recreaci7"( C&ba( Gar!i?, O(, < H&i"#ero, T( @0CCFA( (valuacin y desarrollo de la creatividad( Ve"e=&ea) P&bicacio"es CIEAPRO( Gibbs, G( @0CC4A( 'iccionario de juegos modelaje y simulacin. Lo"!res( E!i#( Gior!a"o, E( @0CCDA( ,e%orita -podemos jugar en clase.( Re;is#a para a iber#a!( Caracas( Gree"ba, T(C( @0CC2A( Juegos y simulacin. NeUb&r< ParP( G&#i?rre=, A( @0CC4A( Juega con tu $ijo( "onvirtelo en genio( M?:ico) Ae#8ia( -a!+ie!, 5( @0CC1A( "omunicacin y juegos( NeUb&r< ParP( -a"Ps, T( @0CC2A( La persona creativa( @A( Ger#ori"i, Tra!(A Es#ra#e*ias para a crea#i;i!a! @G( Da;is < Sco##, 5(, Co$psA( G&e"os Aires) Pai!os( -&i=i"*a, 5( @0C24A( (l $ombre ser l&dico( @E( I$a=, Tra!A( Ma!ri!, Espa6a) Aia"=a S(A( @Trabajo ori*i"a p&bica!o e" 0CIFA( DC Ro#iare"co, A( D&%&e, G(, < Tra;erso, A( @0CCFA( (l juego una actividad completa( Re;is#a !e E!&caci7" N. 33I( C8ie( Lee, T( @0CCIA( Lenguaje y juegos( Lo"!res) O:+or! U"i;ersi#< Press( Leo"#ie;, A(N( @sL+A( Problemas del desarrollo del psi/uismo( U"i;ersi!a! !e a -aba"a( Les#7", R( @0CC0A( Juegos simulados y actividades en el saln de clases( U"i;ersi!a! !e Ari=o"a( Mar#'"e=, O( @0CCIA( (l juego y la creatividad en el proceso de ense%an0a 1 aprendi0aje( Re;is#a !e Ce"#ro !e I";es#i*aci7" E!&ca#i;a < Asesor'a Pro+esio"a N. I, 5&io Maraca<( Mar#'"e=, T( @0CCEA( (l juego: paradigma educativo( Re;is#a A&a Abier#a N. 2E( Ma&rirasQGo&s%&e#, M( @0CC0A( (l juego: un oasis de dic$a( P&bicacio"es !e a UNESCO( Mi"is#erio !e E!&caci7" @0C4CA( 2anual del docente( Pri$er *ra!o( Sec#or &rba"o( Caracas) Ro$or C(A( Moore, D( Y A"!erso", A( @0CDIA( Principales formas de designar el juego educacional( NeU YorP) NeUb&r<( More"o, -(, < Gre*ori, M( @0CC3A( Juegos para el desarrollo intelectual y afectivo en ni%os y adolescentes( U"i;ersi!a! !e Carabobo( Vae"cia( Mo<a Ro$ero, A( @0CCIA( )acia un nuevo perfil del egresado en educacin mencin: 2atemtica. #eto de $oy: formacin del docente del siglo 334. N?rici, I( @0C41A( 2etodologa de la ense%an0a( M?:ico) Rape&s=( 41 N&"es, P( @0CCIA( (ducacin l&dica. Tcnicas y juegos pedaggicos( @5( G&i#ra*o, Tra!A( Go*o#9) Sa" Pabo( Or#e*a, R( @0CCFA( 'esarrollo aprendi0aje y currculum de educacin infantil: el papel del juego( E/$ar#) Or#e*a Y(es( Or#e*a, R( @0CC2A( Jugar y aprender una estrategia de intervencin educativa( Se;ia) Dia!a E!i#ores( Or#e*a, R(, < Lo=a"o, T( @0CC2A( (species de juego y desarrollo de la autonoma y la identidad en la educacin infantil( Re;is#a a&as N. I3 Q IE( Ma!ri!( Pa$er A, < Ro!*er, S( @0C4EA( Juegos y lenguaje en educacin. Le"*&aje Teac8i"*( NeU YorP( Pia*e#, 5( @0CF2A( ,eis estudios de psicologa. Garceo"a) Ma!ri!( Ra$'re=, M( @0CCCA( Proceso de investigacin. M?:ico) E!icio"es -i I"#era$erica"o( Ro!r'*&e= Es#ra!a, M( @0CC0A( "reatividad en la educacin escolar. M?:ico) Trias( Si$o"o;, P( @0CC1A( 2otivacin del cerebro. !ctividad nerviosa superior y fundamentos cientficos de psicologa general( @T( Losc8aPo;a, Tra!A( URSS) E!i#oria Mir Mosc> @Trabajo ori*i"a p&bica!o e" 0C4DA( Tapies, A( @0CC4A( Juego entre ni%os. P&bicacio"es !e a U"i;ersi!a! !e Z&ia( Maracaibo( Tri*&eros, M( @0CC0A( (l falsacionismo y la ense%an0a de la matemtica. Ca$i"os !e aper#&ra( E pe"sa$ie"#o !e Rar R( Popper @A( Nos"iP, Co!o(A( M?:ico) Trias( U"i;ersi!a! Pe!a*7*ica E:peri$e"#a Liber#a!or @0CC4A( 2anual de Trabajos de grado de especiali0acin maestra y tesis doctorales( Caracas) Jo"!o E!i#oria UPEL( 40 U"i;ersi!a! Sa"#a Mar'a @3110A( 5ormas para la elaboracin presentacin y evaluacin de los trabajos especiales de grado. Caracas( U"i;ersi!a! Nacio"a Abier#a @0CC4A( Tcnicas de documentacin e investigacin 4. "aracas: !utor V<*o#sPi, L( @0CDCA( 6ragmento de apuntes para una conferencia sobre psicologa de prvulos( Ma!ri!( Vi*osP<, L( @0CC1A, (l juego en el desarrollo del ni%o. Espa6a) Gra*a Ti""ico##, D( @0CD3A( #ealidad y juego( Garceo"a) Ge!isa( 43 INDICE GENERAL INDICE GENERAL LISTA DE CUADROS RESUMEN INTRODUCCIN CAPZTULOS I EL PROGLEMA 0(0 Co"#e:#&ai=aci7" < Dei$i#aci7" !e Probe$a 0(3 I"#erro*a"#es !e a I";es#i*aci7" 0(E Obje#i;os !e a I";es#i*aci7" 0(E(0 Obje#i;o Ge"era 0(E(3 Obje#i;os Espec'+icos 0(F 5&s#i+icaci7" 0(I Sis#e$a !e Variabes 0(I(0 De+i"ici7" Co"cep#&a !e a Variabe 0(I(3 De+i"ici7" Operacio"a
II MARCO TERICO 3(0 A"#ece!e"#es Reacio"a!os co" a I";es#i*aci7" 3(3 Co"cep#&ai=aci7" !e Pro<ec#o Pe!a*7*ico !e A&a 3(3(0(Carac#er's#icas %&e De+i"e" os Pro<ec#os Pe!a*7*icos !e A&a e" a Prop&es#a C&rric&ar Ve"e=oa"a( 3(3(3( La I$por#a"cia !e Pro<ec#o Pe!a*7*ico !e A&a co$o Es#ra#e*ia !e U#ii!a! pp( iii ; ;i 0 I 00 00 00 03 03 0F 0F 0F 0D 3E 3E 4E iii Socia( 3(3(E( Pro<ec#o Pe!a*7*ico !e A&a e" a Gobai=aci7" !e os Apre"!i=ajes( III MARCO METODOLGICO E(0( Tipo < Dise6o !e a I";es#i*aci7" E(E( Proce!i$ie"#os U#ii=a!os E(F( T?c"icas !e Recoecci7" IV CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES F(0( Co"c&sio"es F(3( Reco$e"!acio"es REJERENCIAS GIGLIOGR[JICAS( EE F1 FC I1 I0 IE IE II I4 4F i; LISTA DE CUADROS C&a!ro 0 3 E I!e"#i+icaci7" < De+i"ici7" !e as Variabes Operacio"ai=aci7" !e as Variabes Tipos !e 5&e*o pp( 0I 02 34 4I ; UNIVERSIDAD SANTA MARIA DECANATO DE POSTGRADO Y EXTENSIN DIRECCIN DE INVESTIGACION ESPECIALIZACIN EN PREESCOLAR LAS ESTRATEGIAS LDICAS EN EL DESARROLLO DE LA PERSONALIDAD CREATIVA DEL NIO Y NIA DE PREESCOLAR. Trabajo Especia !e Gra!o A&#ora) Re"*i+o, -eri"!a A6o) 311E( RESUMEN 42 ;i La prese"#e i";es#i*aci7" #&;o co$o obje#i;o reai=ar &" a"9isis sobre a i$por#a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas e" e !esarroo !e a perso"ai!a! crea#i;a !e "i6o < "i6a !e preescoar, #e"ie"!o co$o obje#i;os espec'+icos) Describir os +&"!a$e"#os psico7*icos %&e carac#eri=a" as es#ra#e*ias >!icas < a crea#i;i!a! e" e 9rea e!&ca#i;a( Carac#eri=ar as es#ra#e*ias >!icas, co" reaci7" a os obje#i;os !e c&rr'c&&$ !e preescoar( Des#acar a i$por#a"cia !e as es#ra#e*ias >!icas para e !esarroo !e pe"sa$ie"#o crea#i;o !e "i6o < a "i6a !e "i;e preescoar( Des!e e p&"#o !e ;is#a #e7rico e es#&!io se apo<7 e" &"a serie !e #rabajos a+i"es reacio"a!os < s& &#ii=aci7" es e a$bie"#e !e a e!&caci7" i"icia( Asi$is$o, re+eja i"+or$aci7" respec#o a a #eor'a psico7*ica e" os c&aes se !escribe a i$por#a"cia !e j&e*o o ac#i;i!a! >!ica para +a;orecer a perso"ai!a! !e "i6o e" aspec#os co$o e socia, co*"i#i;o, crea#i;o( Me#o!o7*ica$e"#e a i";es#i*aci7" es !e car9c#er !oc&$e"#a +&"!a$e"#a!a e" e !ise6o bibio*r9+ico < e $?#o!o !e!&c#i;o( Los proce!i$ie"#os para recabar a i"+or$aci7" +&ero") e a"9isis e:#er"o < e sis#e$a J7!er( Las #?c"icas &#ii=a!as se co"s#i#&<ero" e" e +ic8aje, obser;aci7" !oc&$e"#a < e a"9isis !e co"#e"i!o( Co$o co"c&sio"es e es#&!io re+iere e"#re eas %&e as es#ra#e*ias >!icas @j&e*osA es &"a !e a $ejores accio"es %&e e !oce"#e p&e!e !esarroar c&a"!o se #ra#a !e e:porar a perso"ai!a! crea#i;a !e "i6o < a "i6a e" e "i;e preescoar( Se co"si!era %&e ca!a es#ra#e*ia >!ica pa"i+ica!a por e !oce"#e !esarroa +&"cio"es !i;ersas < se e"#ie"!e %&e os j&e*os !ebe" a!ec&arse a a e!a! < +ac&#a!es po#e"ciaes !e s&s &s&arios @"i6os < "i6asA(