Prof.dr.

Myrvete Badivuku-Pantina
Lenda: KRIZAT EKONOMIKE Ligj. 6

Sistemi monetar nderkombetar

SMN paraqet mekanizmin institucional me te cilin jane te rregulluara pagesat nderkombetare, levizja e kapitalit dhe menyra e caktimit te kurseve devizore SMN ka ndryshuar gjate historise ashtu si jane ndryshuar marredheniet ekonomike dhe politike Ne kuader te SMN shqyrtohen sistemi i standardit te arit, sistemi i Bretonvudsit dhe i Unionit Monetra te BE-se

Sistemi i standardit te arit

Sistemi i standardit te arit ka funksionuar prej viteve te 70-ta te shek.19 deri ne vitin 1914 Ne kete periudhe nuk ka ekzistuar bashkepunimi monetar ngase shtetet nuk kane hequr dore nga sovraniteti nacional dhe nuk kane treguar gatishmeri qe ti pranojne rregullat nderkombetare Me vone kur jane krijuar kushtet ek. dhe politike ka ardhur deri te bashkepunimi nderkombetar monetar dhe themelimi i sistemit ne baze institucionale

Paraja metalike
Ne fillim argjendi e pastaj edhe ari jane perdore si mjet pagese Metalet me se 4000 vjet jane perdor si mjet pagese per shkak te cilesive te tyre (te qendrueshem, pak shpenzohen gjate perdorimit, lehte ruhen) Statusi monetar i bimetalizmit ne te cilin qarkullimi monetar eshte bazuar ne te dy metalet-argjend dhe ari-ka funksionuar deri ne vitin 1870 Ari e merr rolin dominant ne shekullin e 19, ne

Banknotat
Nuk i kane emetuar bankat shteterore, por se pari i kane emetuar bankat afariste Banknota ishte vertetim i shkruar me te cilin pruresit i eshte paguar sasia e caktuar e metaleve te mueshme - argjend ose ari Banknotat kishin mbulesen ne ari, me vone bankat private duke pare se pagesat me bankenota po qarkullojne ne mes te tregtareve pa u shderruar ne para metalike kane filluar te emetojne bankenota me shume se qe ishte vlera e arit te deponuar, qysh atehere eshte paraqitur kriza bankare

Parate leter
Te emetuara ne valuta te ndryshme i kane shtyre nga qarkullimi parate metalike, me rast ka lind nevoja qe ne mes te tyre te caktohet kursi i kembimit Ky ishte kursi devozor i standardit te arit Per te caktuar kursin devizor ne mes te valutave te cilat kishin mbulese ne ari ishte e mjaftueshme qe te krahasohen perqindja e prerjes se njesive monetare (parase), ose sa njesi te valutave kembehen per nje once ari (1once

Standardi klasik i arit ka perfunduar me shperthimin e Luftes se Pare Boterore (1914) Shtetet jane pergatitur per lufte dhe i kane braktisur parimet e standardit te arit Dampingu valutor ose depreciacioni, paraqitet si nje metode e renies se vleres se valutes nacionale me qellim te rritjes artificiale te aftesise konkurruese te eksportit Sistemi i shufrave te arit eshte bazuar ne ate se shteti eshte obliguar tiu shet personave shufren e tere te arit (12,5 kg), ndersa per shume me te vogla shteti nuk kishte obligime

Sistemi i shufrs ar varej nga vullneti politik i qeverive t shteteve t ndryshme q t respektojn rregullat e funksionimit t tij si dhe mundsit e tyre financiare dhe ekonomike pr t aplikuar at Anglia me monedhn e saj nuk kishin mundesi t luanin kt rol pas lufts se par botrore Fuqia tjetr ekonomike e dalur n sken, SHBA, nuk ishin gati t merrnin kt prgjegjsi Humbjet kolosale njerzore e materiale me efektin e tyre shkatrrues n ekonomit e vendeve ndrluftuese rezultuan me borxhe publike t mdha, sasi t zvogluara ari n shumicn e ktyre shteteve kshtu q monedhat kryesore n qarkullim u bn t pakonvertueshme.

Kriza ekonomike boterore 1929-33 ishte fundi i standardit te arit ShBA, me shkalle te larte te depresionit ne ekonomi, me shkaterrimin e burses se New Yorkut, e kane humbur besimin ne standardin e arit Poashtu, Britania e Madhe, perkunder perpjekjeve per ta mbrojtur funten, nuk ka mundur te ndal renien e rezervave te arit, funtes i bie vlera dhe braktiset pariteti i arit Belgjika, Franca, Italia, Holanda, Polonia, Zvicra jane munduar te ruajne standardin e

Shkmbimet tregtare u kufizuan vetm n zonat ku prdorej e njjta monedh duke provokuar nj ngushtim t flukseve financiare ndrkombtare, limituar investimet dhe aktivitetin ekonomik ndrkombtar. N fundin e lufts se dyt botrore, saktsisht n korrik t vitit 1944, SHBA, organizuan nj konferenc botrore, me qllim t arritjes sekrijimit t sistemit monetar t aft q t garantonte rregulla solide pr rindrtimin dhe zhvillimin ekonomik t bots se lir duke i br SHBA dhe dollarin bazat e arkitekturs s re ekonomike botrore,

N kohn kur po bhej ky propozim, ekonomia amerikane doli nga lufta si ekonomia m e fort e bots. SHBA dispononin pjesn m t madhe t kapitaleve botrore dhe dominonin m tregtin ndrkombtare duke prodhuar mbi 50% t sasis se qymyrit dhe elektricitetit Prodhimi industrial n vitin 1945 ishte dyfishuar n krahasim me vitin 1939, madje disponohej me rreth 70% t nafts n bot dhe pr m tpr SHBA zotronin rreth 2/3 t rezervave t arit t bots.

Themelimi i Fondit Monetar Nderkombetar

Si baze per themelimin e SMN kane sherbyer dy plane: - Plani i Kejnsit dhe - Plani i Uajtit Plani i Kejnsit mbronte interesat e Britanise se Madhe dhe ishte kunder vlefshmerise se arit dhe per aplikimin e kufizimeve devizore dhe per emisionin e nje njesie monetare bankor, e cila do ta kishte te caktuar kursin ne ari dhe ne valuta tjera

Plani i Uajtit
Ishte per organizimin e sistemit monetar, i cili do ti mbronte interesat e SHBA, ishte per arin si baze e sistemit monetar, per kurse devozore fikse, kunder kufizemeve devizore etj. Pas marreveshjes ne mes te sHBA dhe te Britanise se Madhe eshte perpiluar plani I perbashket per shtjet monetare nderkombetare, me rast eshte hedhur poshte plani anglez, kurse me disa modifikime eshte pranuar Plani i Uajtit

Me iniciativen e e Kombeve te Bashkuara eshte mbajtur Konferenca Monetare dhe financiare ne korrik te vitit 1944 ne Breton Vuds ne SHBA (44 shtete) Qellimi i kesaj konference ishte qe te organizoje dhe te rregulloje problemet nderkombetare monetare dhe financiare pas Lluftes se Dyte Boterore Ne konference eshte arritur marreveshja per themelimin e dy institucioneve monetare dhe financiare: FMN dhe Banka Nderkombetare per Rindertim dhe Zhvillim

Sistemi monetar nderkombetar i BretonVudsit - eshte baze e sistemit monetar pas Luftes se Dyte Boterore, i cili konsiderohet si sistem monetar universal monetar boteror, sepse me kete sistem jane te perfshira shumica e shteteve te botes