Visuele Cultuur

Revolutie versus Continuïteit

• Wetenschappers die werken vanuit
technologische perspectief zien
revolutionaire veranderingen

• Wetenschappers die werken vanuit

sociale perspectief zien meestal
geleidelijke veranderingen
 Uitgangspunt:

• Jonathan Crary: met de komst van nieuwe

media ontstaat er een nieuwe visuele
cultuur
 Structuur hoorcollege:
1. Van Middeleeuwen naar Renaissance
2. Een nieuwe visuele cultuur?
3. Kanttekeningen
4. Surveillance
Ontwikkeling Perspectief
 Diepte
door
overlappen

Psalter (prayerbook)
Normandy, ca. 1180
Voorgrond = groot
Achtergrond = klein
 Perspectief
• Afbeelding wordt een venster waardoor wij
in een ruimte kijken

• Materiële oppervlak heeft geen betekenis

= enkel vlak van afbeelding
Leon Battista Alberti (1404-
1472)

Schreef De Pictura (1435)

 Formele principes van perspectief
1. Menselijke visie = piramide van stralen
met als centrum het oog
2. Schilderij = vlak dat piramide doorkruist
3. Het schilderij = venster
4. Ruimte “achter” vlak = ruimte in schilderij
“First of all, on the surface on which I am going to paint,
I draw a rectangle...which I regard as an open window
through which the subject to be painted is seen”
 Formele principes van perspectief
1. Menselijke visie = piramide van stralen met als
centrum het oog
2. Schilderij = vlak dat piramide doorkruist
3. Het schilderij = venster
4. Ruimte “achter” vlak = ruimte in schilderij
5. Personen en objecten in schilderij worden
gezien vanuit het oog
6. Oog heeft locatie in werkelijke wereld
7. Ruimte werkelijke wereld is continue met
wereld schilderij
Alberti’s grid
 Twee vooronderstellingen
1. We kijken met één immobiel oog

3. De doorsnede van piramide is adequate

reproductie van ons optische beeld

Probleem: zijn abstracties van werkelijke

optische impressies
Perspectiefmachine Dϋrer (1471-1521)

Lister e.a. 2003, 2.0-2.3

Nieuwe visuele cultuur?
Immersive Virtual Reality:
a dream come true?

Lister e.a. 2003, 2.6

VR extreme vorm van Transparent
Immediacy
• Transparent Immediacy = een stijl van
visuele representatie, waarvan het doel is
om de kijker/gebruiker de aanwezigheid
van het medium (canvas, film, cinema) te
laten vergeten en hem te laten geloven
dat hij in de nabijheid is van het object dat
wordt gepresenteerd.
 Jonathan Crary
• Schilderkunst, film, foto en televisie
bootsen ruimtes na

• In virtual reality worden ruimtes gecreëerd.

 Jonathan Crary
• The formalization and diffusion of
computer generated imagery heralds the
ubiquitous implantation of fabricated visual
spaces radically different from the mimetic
capacities of film, photography, and
television.
Gevolg verschuiving visuele cultuur
• Functies van het oog als referent worden
vervangen

• Visuele beelden refereren niet meer aan

de positie van de observant
 Jonathan Crary
• The rapid development in little more than
a decade of a vast array of computer
graphics techniques is part of a sweeping
reconfiguration of relations between an
observing subject and modes of
representation that effectively nullifies
most of the culturally established
meanings of the terms observer and
representation.
Praktische Kanttekeningen
 Brian Winston
• Verzet zich tegen idee van mediarevolutie,
zoals o.a. geponeerd door Rheingold
• Rheingold: At the heart of VR is an
experience of being in a virtual world or
remote location
• Rheingold: At the heart of VR is an
experience of being in a virtual world or
remote location

• Lanier: You can visit the world of the

dinosaur, then become a Tyrannosaurus.
Not only can you see DNA, you can
experience what it’s like to be a molecule
 Brian Winston
• Verzet zich tegen idee van media
revolutie, zoals o.a. geponeerd door
Rheingold

• Media maken lange ontwikkeling door, die

niet rechtlijnig of logisch is.
 Fases in ontwikkeling media
• Competentiefase  wetenschappelijke
competentie voor VR is aanwezig

• Ideationfase (bouwen van prototypes) 

VR heeft inmiddels ook dit punt bereikt

• Technologische uitvindfase (sociale

acceptatie technologie)  VR heeft deze
fase volgens Winston nog niet bereikt
Foucault

Gaat niet uit van

revolutie, maar van
lange-
termijnontwikkeling
 Stappen
1. Klassieke kijk op visualiteit

3. Foucaults kritiek op klassieke visie

5. Foucaults visie op visuele cultuur

7. Nieuwe Media en surveillance

 Klassieke visie
• Macht wordt van bovenaf uitgeoefend

• Kan van onderaf ter discussie worden

gesteld door burgers, die een publieke
sfeer vormen

• Opkomst publieke sfeer leidt tot

democratiseren van visuele cultuur
Instorten publieke sfeer

Leidt tot
gedeeltelijk herstel
feodale vorm van
visualiteit
 Dominante interpretatie
• Macht wordt van bovenaf uitgeoefend 
laat alleen mooie buitenkant zien.

• Tegenwicht kan geboden worden door

macht en corruptie ter discussie te stellen
en te onthullen
 Disciplinaire macht
• Macht die circuleert in tal van moderne
instituties: gevangenis, school, ziekenhuis,
universiteit, werkplek, etc.

• Vormen ons handelen en denken door

gedragsregels, die worden opgesteld op
basis van continue stroom informatie
Scholen stellen gedragsregels
op en verzamelen informatie
over leerlingen
 Vrijheid
• Wij worden niet enkel in onze fysieke
vrijheid beperkt, maar vooral ook in onze
geestelijke vrijheid.

• Disciplinaire macht kon ontstaan doordat

soevereine macht was gevestigd.
 Discipline en visualiteit
• Net als Habermas stelt Foucault dat
feodale samenlevingen waren gebaseerd
op zichtbaarheid hooggeplaatste
personen

• Met opkomst disciplinaire samenleving

wordt massa zichtbaar voor weinigen 
onze gedragingen worden geobserveerd
Panopticon = model moderne
visuele cultuur
 Nieuwe media & de
panoptische samenleving
Nationale staten en bedrijven,
maar ook individuele burgers zetten steeds
meer surveillancecamera’s in.
 Surveillancecamera’s
• Nationale staten, bedrijven, maar ook
individuele burgers zetten steeds meer
surveillancecamera’s in.

• Beeldmateriaal wordt in toenemende mate

door computers geanalyseerd.
Andere vormen van surveillance
• Surveillance door camera’s maakt minder dan
1% van totale surveillance uit.

• Belangrijke surveillancemethoden zijn:

– Koppelen van databases met persoonlijke informatie
– Filteren van websites op werkplekken en scholen
– Gebruik van kortingskaarten
– Opkomst van Radio-frequency identification (RFID)
tags
 Amerikaanse regering
• Echelon analyseert naar schatting 3
miljard communicatiehandelingen per dag.
 Amerikaanse regering
• Echelon analyseert naar schatting 3
miljard communicatiehandelingen per dag.

• In reactie op 9/11 worden grote databases

opgezet met informatie over burgers in en
buiten de VS. (Total Information
Awareness Program)
 Panoptische samenleving
• Surveillance vindt niet enkel meer plaats
in disciplinaire instituties, maar overal

• Panopticon Effect: mensen veranderen

hun gedrag doordat zij weten dat zij in de
gaten worden gehouden.