Está en la página 1de 24

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

mesJeeieece mes MeesOeieece : [e@. DeYee Deewj jeveer yebie

`mee&` - MeesOeieece, efpeuee : ie[efejesueer-442605


ceneje<^, Yeejle.
sefue: 07138-255407
He@keme : +91-7138-255411

DvJo : m mvu HjK

m J i c
m
M O i c

nbomlv Hj mY,cbyF& Joj Ho DL&k


mni m jl oj Hj HkMl
HLc nbo mbmkjC : pv 2006
H=< : 48
Dcb $ C c u . 10/- H
H k Mk
. Dj. k. mc, cbyF& mJ&o cb[u,
299 l[oJ j[, vv k, cbyF& - 400 007
Hv : 022-2387 2061
D#j mb p v
Mku Dnco cyFu vb. - 9870070038
vuM MJ[Jkj cyFu vb. - 9869421143

[@. DY ybi
DvJo : m mvu HjK

c k:
cO mJbl
Dkwc@v bj, p.[. ci&,
l[oJ cbyF&- 07
9819858987

m J i c

M O i c

$CvybO
Yjl mbmk=l cb n cvl n k lk Jqkwl Hj ks $C nl
nb~ pm cl=$C, Hl=$C, $<$C Do Gm ljn ibOp k cvv L
k lk Jqkwl Hj mcp k $C Y nl n~ ncj pJv cb p Y mK mJOSB, GHuyOB, M, l< ncb cul nb Gv myk uS oMYj k
n]pjb-n]pj ui vjblj c kjl jnl nb FmuS ibOp k Dn L k
Glv n u plv k lcnb Dlbl ]pjl n~ ]pjl m DOk p lcnj
Hm n lc Gmk ^m n~ Gmk GHi mcp k Gv DYJml uib k
uS kj p ncj mcpk-DL&k ojJmL k Mkj nb~
n mOobl mH& Ylk mOvb n vnb yuk %v Hj Y ui nl
n~ lcnj Hm p %v n Gmk GHi Gvk uS kj, p ncj JJmL
k Jpn m D%v k Iv DBOj cb Iv k JJM nb~
Fm H=<Yc Hj [@. DY ybi v DHv mku pJv cb n l kj
u L k J DHv Hlp k n ljn iBJb cb pkj DHv %v k GHi
cC DoJmb k GlLv k uS kjbi~ D]Kj Sm kwb v n! J Gm
`vF& luc HMu' k s$ L pm jJb kj Dbj cnlc ibO v vS
Yjl k vc&C nl mLHl k L~ klm #$ cb Dl GHO Hl
kjv k yo jv Dj DY ybi v km cnvij cb HFJmj H@ukwuvk
Kukj ybk yubm k {j uiv k yp cnj<^ k Gm yn[ DoJm
ynu #$ cb pkj yuc=l oj lL pvmJmL Hj MO kjv k mbkuH
u pnB mjkj mbmOv Y y[ cMku m HnB Hl nb Dj Jn Y DODOj H cb, pmk Sk Puk DHk Fm JKv cb cui~ kv[ k
k@uij cb y=nvcnj<^ DOJMv k ojv [@. DY ybi v Dcjk-kv[
k 1200 DvJm Yjlb k mc# p JkwlJ o Gmk Dbp Dj

m J i c

M O i c

ipjl cb DvJo Fm J<& nD. oKl n oKl Fm Hm lk k mY mbmkjC


yk iS~ cbyF& mJ&o cb[u k . . Dj. k. mc v Jqkwlil
ukj Fm JKv k lL [@. DY ybi k mboM k DOkOk uib lk
HnBv k m k n~ m mvu HjK v `mJc m MOc' k
m]Hj k Fm knv k ipjl m nbo cb Dvol k~ py n Hmlk
mcp v cP Y< J H mbMOv k uS mbH l c H{kj obi jn i~
Flv mO mju Y< cb Flv mMkwl DYJqkwl lY D mkl n py Jkwl
cv-Jv kc& m Skv< n, pyk Jl&cv su-sodc Yj cnu cb cvJv-kc& k Skv< oYj n k n~ m mvu HjK k DvJo yno
mnp J YJHC& n pm L[-ynl mbMOv k yo nboY< pvcvm k
mbHl nS cP DHj n<& n jn n~ JMJm n k pm ljn ipjl, Dbp
mbmkjCb k mJil nD k Jm n nbo mbmkjC k Y ni~ mcp
k Dn L k Hmlk Dk<&k Dj Muv nv nS Dj cP s o
k cb Fmk mll cb cvn HjJl&v kj mkl nB~ Dl: cv Mku
Dnco Dj vuM MJ[Jkj k coo m H=< mbpv Dj mpp cb ks
vJvl uv k m k n~ Fmcb klv mHul cu n n l mO
Hk n l kjbi~ n Hmlk `mJc m MOc' nbomlv j mY,
cbyF& k DL&k mni m kMl n jn n~

p pil!
ovbk 1 pv 2006

[@. nyvL Hb[

m J i c

M O i c

mJic
m
MOic

m J i c

M O i c

ku& jp] m& vck mHm Oo cvJ%vk


ncM kn kjl L, Things we consider most personal are the most
general cP Sm uil n k Fm yl k DvYJ m]H& cb kj jn nB, kwk

cukjp Dvbo k Sk knv cb Sk y DHv cB k TBiu


Hk[kj cu cb pl n~ JnB mvoj iyyj, uu-nj ]pj k HB, yH&puy cF& k okvb oKkj y Sk k yo Sk ]p cBil n~ cB k
Hm Hm vnb L FmuS Jn y k ks ou vnb Hl~ y k imm Dl
n, Gm DHv cB yj uiv uil n~ Y[ cb cB k TBiu s pl n, y
K pl n~ cj [j k py Jn jv uil n ly iyyjJu, HJu,
cF&Ju Gm DHv-DHv p] b okj Mbl kjv k kM M kjl n~b y
nj ]p uv m Fvkj kjl n~ Gm m]H& DHv cB nS~
Dcjk cb mj mJOSB nb, ukv cB K iF& n~ Gm KF& nF& cB
k Kp k uS nc my YF&-ynv nB Fkd nS nb~
mJic m MOicc pm DlckLlck J< kwb
Dp cbv m
v? DH uib m kw ylb kB Fm yj cb py cb m jn L k cP Sk
mJ j o D~ I hate quotations tell me what you know (mY<lb
m cP v]Hjl n, DH p pvl nb, Jn cP ylF) Fm DJljC v pm cP
[Bkj kn, Hb[l k oKJ vnb kjv, p pvl n Jn knv~
DH myk mcv HoM&l kjv i cj Hm ks Y vn~b v Ho, v
Hl <, v m~ cb moc,mv k jk cb Dl Jkwl DHv mL kw uTB?
DHk uS m]H& Sk knv u nB~ knv cj n n~ Jpn n n k cb Fm
knv k mJ Dj ks Y vnb pvl~ knv mv uv k yo knv m
cP vku ov, m]H& cj m]Hj k o jKv~ Fm knv k vk cb vn
nB , mcp n - ui nb~ cv l m]H& Gm cnmm k n, FmuS cb Jn yv
kBi~ Dj Hj n knv cj nv k yJpo nj Sk k Y n mkl n~

D]Kj nc my n[-cbm k Fvmv nb~ FmuS kvHv& n k@uij


i[ju, py nc my mcv nb l n knv Y nc myk n mkl n~
cj yHv iBOp k mJic Dc cb yl~ Dp cb pnB jnl nB,
Gm pin k vc ncv MOic jK n, FmuS Fm knv k M<&k n
``m J i c m M O i c''
c''~
iBOp k HYJ cj pvc m Y Hnu cP Hj H[v ui L~ mJ.
pcvuu ypp v iBOp k ci&oM&v cb cl=Y< cb M# ovJu Yjl
k mJ&HLc k@up JO& c M k~ Gm mc cj Hlp v viHj
JMJJu m HB mJC&Hokb mnl DL&Mm$ k GHO HHl k L~ Gm
mc n km Hjkc m kc vnb L~ pcvuu ypp v Gm k@up cb
cj Hlp k DL&Mm$ k DOHk k H cb vkwl k~ yum k
mJlb$l Dbouv M nD L~ Hlp Ycil nS Hj Hk[ i Dj olv mu kjJm Yilv H[~ 1945 cb s~ #lp k Gm Hj oM k
D]po Go mH< oK jn L~ DHv nLb D]po Yjl k ]po mJ n
mk, Gmk vc&C cb iov k DJmj cu, n mkj cj Hlp v
DL&Mm$ k JM< DOv k uS Dcj k pv n~ Dn JMJJu
cb HJM cu, s$J= cu, J]p Y cu~
1945 cb Dcjk cb H{F& km Y Yjl k uS pJv k cnv
Iv cv pl L~ JnB pv m Hnu ibOp k DMJ&o uv Hlp
Gvk k cb iS~ HCc kjk Gvk Hm y Dj kn, ` cb pu m DY
s nB~ DL&Mm$ k JM< DOv k uS Dcjk p jn nB~ DH k
DMJ&o nS~' Gj cb iBOp v Flv n kn, `DL&Mm$ mKv n l
Dcjk k yp Yjl k onlb cb pD~'

(1 )

(2)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

yH k k m ynj Dkj Hlp v DHv mHj k mj k]i]pl


Dj Dn JMJJu k HJMH$ H[ [u~ Sk cnv cb DHv k@up
k om-yjn JL&b k Sk mcn k mL JO& k Hm J Sk iBJ cb p ym~
JnB kmvb k ljn pkj, Kl kjl nS icC-DL&Mm$ mcPv k
Hm kjv ui~
Gm Iv k HHv J<& i]pj k nb~ Dp 83 J<& k D cb cj
Hlp Gm Gcbi Dj Glmn m oMYj cb iBOp k k& kj jn nb~
kw po L iBOp cb? Gvnbv Hlp m Sk n Jkw kn Dj
Hlp k Hj ]pboi n you iF&~ po n L k iBOp p knl L, Jn
kjl L~ py J Dncoyo m JO& DS ly pvyP kj onl cb pkj ym~
MiBJ vc k Sk DlmOjC iBJ k mJic cb Hblj k~ mJic k
Sk k cb ]pcv Hj ys F& k mbnmv Hj ykj py Jn J=Oo knl
`Yjl k onlb cb pD' ly Myo Dj DjC
SkH n pv m Gvk Myo ym$ yv pl~

cnlc k Mkwl knv cb vnb, kjv cb


L~ Sm mJic Dc cb cb Hu-y{~
cb py y[ n jn L ly iBOp
Fm Yl k pil cb vnb L, uk v Gvk
DmllJ nj pin s nD L~ yb@m Dj cf k kjb cb, Dc k
HL&v Yc cb, Klb cb, iMu cb, Ko k uS yv kyj YJv cb, DHv nLb
m cuM kjk iBOp v k<ji Hjj Mm$p k pnB mJ k L, Gm
k cb Dj cj HMu c,b mJ&$~ cj HMu Ko iBOp Dj jJvb ovL
kj v cupu kj M k L~ cj cB Gm HMu k D& L~ vF&
luc k mOoblb Hj uv Ju Jn HMu M# k Sk poF& H k
mcv L~ Yov Ho$ cb Mcu nv k uS ncj HMu cb sf jnl
L~ Jvy k TBiu Lc kj Ho$ kjl nS cv ynl mJj k yo
Sk y[ n ibYj mJu k L, `DH onlb k icov kjv Dj Dvp
k ic-Yb[j kjv k uS uib k mcPl nb, Hj pc k nD Dvp
n K pSBi ly kw kjbi?' Jvy Ky nBm L~
Fm Glk=< JlJjC cb Hu kj cb y[ nD Dj c[ku k@up cb
i~ JnB cP ynl ks cu, Hj cj mym cnlJHC& GHuyO L jv~
k@up k HLc J<& k Hnu n ov L~ [mkwMv n@u cb cj Sk c$
cu~ omj c]p Hj [mkwMv cb civ, Pk nF& Sk u[k k oKkj Jn
yu, ``oK Gm, J n voHj k jv j~ Hsu mu Jn Hm& DF& L,
Hj Gc kc nv m Gm Fm J<& HJM cu n~ lc Fm mu k @Hj n~ Dy
lcnj mHO& Gm k mL n, nMj jnv~'' kbl Hj nv k yo cP
Hl u k uKb cb Kuv Ju n u[k ml m[ Hnv kj PbH cb
jnv nl L - ks kjv nl L~ cj Dj jv k mHv Sk L~
Fm H=<Yc Hj Sc. [. k [ nmu k~ jv m cj Mo
nF&~ Mo k yo nc ovb v JO& k DmHm k onlb cb mJmL mJSB HjbY
kb~ Fmcb kF& DM& vnb kwbk Jn 1978 k J<& L~ DHl ku DY-

(3)

(4)

m J c Dc

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

DY K] lc nD L~ Yjl mcp k vJvc&C k DM ukj, pHkMp


k Dv Hj cj pm Dvk J, onlb cb GlmnHJ&k k& kjv ui L~
ncj mHv mo Dj mju L-Yjl k ]polj pvmbK onlb cb ym
nF& L~ ycj-cl m Ij nF&~ Gvk Hj& kjv k mL Fv onlb k
mOjv L~ mJ Dj mcp-mOj k n mOmo mHv ukj ncv JO&
k Hm ym kvnHj vck s m iBJ cb mJmL mJDb k HjbY k~
lv mu lk Gm iBJ k nj Jkwl k Fup ncv k ni~ iBJ k
kmv ncb nl L~ Gvk mOjv k ncj kM Mb k J Hc HJ&k yjoMl
kjl L~
Sk ov iBJ cb Sk oI&v I~ LMj cMv Hj kc kjl nS
DpyjJ FJvl vck Sk cpoj k nL cMv cb HBm kj Hj ljn m
ku i~ Hl ul n nc o[kj JnB HnB~ DmHlu cb Hj nL n
kv H[~ ks cnv yo Jn k l nD Hj DHnp YKj pm
Gmk nul n iF&~ mJmL mcmDb k nu kjv m]H& cjncHf kjv
l vnb nl, Sm nc mcPl L~ ncv Fm mcm k muPv n~ ncv
mPJ o k DpyjJ k cuk kmv n]p&v k lj Hj Gm lv Sk[
]pcv o o~ kvnHj k DOkbM kmvb k n mPJ vHmbo L~ Gvk
cvv L k Dij Fm ljn k jJ]p M nD l nj Klc]poj k
vkmv YjHF& ov H[i~ Hj Y Fm coo k mcp k mcv jKv l
nS, n mkj ncv Gm jl Sk mY yuJF&~ mcvl: Sm mYDb cb
mk[b ui Dl L Hj Gm jl m]H& lv Doc JnB cpo L~ ncv cF&k
Hj yuv M k l Ij-Ij m nc Hj HlLj H[v ui~ pnB o-lv
mu lk uib k oJF&B o L, Fup k L, Gm iBJ cb ncb HlLj k
mo cu~
omcyj k cnv L~ jl k yjn yp L~ ynj k[k k b[
L~ nc Y Dboj m mo& n k L~ ncj mj
mHv kj j-j n iS L~ Gm Jkwl

nD cv ukj jv Dj cb kvnHj m
DHv Ij u DS~ m]H& Jk Hj&
km Y iBJ k mcmSB vnb muP
mklb, Dp ncv n H mK~
l Hj Yjl k uib k, iBJ k uib k mJmL Dj mcpk
mcmDb k Hnv km? kvnHj cb DKj ncv knB ]iul k? Fm
Hj Jj kjl nS Sk o:Ko lL mcv D~ Yjl k pvl k mj jib
k Kp DYjl uib v Yjl cb Dkj k n~
cuj Yjl k HcK ycj n, p csjb m Hul n~ n Kp
kjv Ju J%vk L yv k jvu[ j@m~ J Yjl DS, mbMOv k
Dj cuj k j]p Ku~ np Vibrio Cholerae vck J<C m nl n,
n j@y& k@k v {B{~ Jn L jH Jm~ Gmv Y Yjl Dkj n Kp
k L~ cj oM cb Hu ycjb k Kp JoM kj jn L Dj cj oM k
J%vk iBJ cb pv k uS lj vnb L~ Dij iBJ cb iS Y l mbMOv l
nji]p vnb kjl L~ kjl Y l km ljn? v l JnB HiMu n, v
oJKv nb, kF& mJ O n vnb n~ onlb cb jnkj n Dji J<k mbMOv
km ljn kjv nS, n mKv k uS cb Dj jv yucj k p@vm
n@Hkvm JMJJu HnB ~ ncj cK u# mJ&pvk mJmL mOj k
lkvk mKv L~ Dcjk [@uj k n ljn %v m Y Dlbl mc=Oo oM
n~ Yjl k onlb cb mbMOv km kjv nS, Fm J< k JM<%b Dj
ml b k Yb[j L p@vm n@Hkvm JMJJu~ km ljn DvmbOv kjv
nS, v %v k vc&C km n? n ncv JnB mK Dj Yjl uv k
mc D i~ uv k Sk ov Hnu ncj DOHk H. ku& uj v ncm
Hs k Dy DH Dcjk s[kj ncM k uS p jn nb, DHv mL kwkw u p jn n?
b {j mj kly,b ynl mj HHm& Dj iBJJmb k oKv
Dj mcPv k uS muF[ Hpkwj - ym Flv mcv ukj 1984 cb nc
Yjl u~

(5)

(6)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

cj nj k Dbi K iF& n~ ky m {B{


jn nB, cu n vnb jn~
n l c Y oK jn nB, Hj Dbi knB
KF& L?

M O c k J M Joj
Yjl k HB uK iBJb cb uib k ycjB Dj c=l km kc n Fmk jml {B{v L~ knB m HjbY kjb, knB [j [ub, Fm yj cb mv
L~ cbyF&, ouu Dj Hv k y[-y[ MO mbmLDb k vcb$C L~ mj
mJOSB Lb, JnB jnv k, MO kjv k, Hjbl o]kw]kl n L k JnB m iBJ
ynl oj L~ kw kjb? n m n jn L k Sk ov Sk k@ckwm cb Sk
kL v]pj DF&~ n k@ckwm DHv j J<& y Dvbo k knvB mvv
k uS nc uS L~ Gm cb Dkyj yjyu k Sk knv L~
Dkyj v Sk yj yjyu k jp k om cncK& {B{v k DoM
o~ yjyu v Kpv M k~n Gm ]pcv k yl n py cK& Dmv
m vnb cul L~ Sk k yo Sk v cK& l Gm cu iS Hj omJB cK& nL
vnb ui jn L~ Dkyj v p DJO o L, Jn mcHl nv k L~ yjyu
omJb cK& k Kp cb ouu k jmlb Hj DO jl k Yk jn L~ DbOj
s nD L~ Sk Doc K[k m Dl nF& jMv cb jml Hj Pk kj
ks {B{ jn L~ yjyu v oK k Jn kH oj m ks Kp jn n~ Gmv
pkj Hs kw {B{ jn n?
(7)

cv vo k Gm Hj, pbiu cb~


l GOj {B{, FOj kwb {B{ jn n?
Dj yy pnB KF& L, JnB l DbOj n~ nB jMv n, FmuS nB {B{ jn
nB~
Dbi pbiu cb KF& L, ukv Gmk Kp ouu k jml Hj n
jn L~ yjyu k DHv omJB cK&MjcC cu i~
oY&i m ncj oM k DOkbM klm Kpb k Sm n nul
n~ DjiH Dbi KF& n onlb cb, Hj Gmk Kp n jn n Mnjb cb pnB jMv n, mJOSB nb, Jlvkul kcj nb~ Hj mcmSB vnb nb~ yv
mcm k Kp u jn n~
FmuS ncv DHv k& k #$ i[ju v~ 1982 cb boHj
]pu k JYpv kj i[ju k Dlbl Hs[ nD Fuk nv k kjC
DoJmb k Dui ]pu I<l k i~ pnB k ]pjlb Dj mcmSB
mym po n,b JnB Hj ncb kc kjv L, MO kjv L~ Fm ljn i[ju
]pu k DHv k&#$ v kj nc JnB HnB~ i[ju ]pu cnj<^ k
Skoc HJ& cb mLl n~
Gmk Sk Dj cO HoM k mc n Dj omj Dj DbO HoM
k~ viHj m o#C k Dj 200 k.c. k oj Hj n ym nD n~ ]pu
k kjy 60 HlMl ]pcv Hj pbiu n, pmcb ]polj J=# miv, cnD
Dj yBm k nb~ ]pu lv Dj m vob m Ij n~ Jvibi HMc kvj
ynl n~ Fm vo cb py y{ Dl n ly ]pu k mj vo - vu uyuy n
pl nb Dj kF& pinb Hj cf k jml pl nb~ Ju k Hmu nB k
uib k HcK DOj n~ yjml k j cnv ui Ju k Klb cb Jml
jnl nb~ yk k D cnv pbiu cb pkj ukB yjv-kv, cnS
(8)

m J i c

M O i c

c m k Oc& k o j v c n uSB Fm P b H [ c b
jnl L b
k Hu, lboH Dj ImHm {B{l jnv Dj Gm Hj pm-lm ]pbo jnv,
n i[ju k pJv n~
ui DlM vO&v nb~ mjkj ml b k Dvmj JnB k 80 Hl Ml
pvl ijyjK k v p jn n~ nc JnB p ym~ o-lv cnv yo Sk
myn oKl nB k Sk Djl Im cb ks kj jn n~ Hm pkj Hs, `nB
kw kj jn n?' Gmv Im k yp Dj Hub m Yj Sk kj oKF&~
cbv Hs, `Fmk kw kji?' Gmv yl, `Ij cb Dvv k ov lk vnb
n~ Fv Hub Dj ypb k Gyu kj yb k KuTBi~' FkwkmJb mo cb
Y i[ju k DoJm k Im k yp Dj pbiu Hub m yb k H
Yjv H[l n~ mu cb Sk ]Km cnv Sm Dl n, py Kv k uS ks
Y vmy vnb nl, YK H n mv H[l n~ nB vku Dl nb~ Fm
cnv k ui `n[k' cnv knl nb~
]pu k 40 HlMl pvmbK DoJm n~ c[ ib[ pl k
n DoJm polj pbiub cb yml nb~ 60
HlMl ui ijpvpl nb~ JnB k Ijb k
oJjb Hj Dp Y DoJm pJvMu k $
(9)

m J i c

M O i c

oKv k cul n~b DbOJMJm k mcp


n~ ji JO oj km n? cjF& Dj
i[oJl vck oJB JO oj kjl
nb~ iBJ k mc Hj cnS k H[ lu uk[ k yv nF& cl&B ncM jK
nl nb~ ycj nv Hj Fvk cvvl cv pl n~ nj iBJ k ynj pbiu cb
Sk s m PbH oKF& ol n~ kv jnl n Gmcb? Gmcb iBJ k
jpmJu Djlb jnl nb~ jpmJ k ojv Djl Ij cb jn vnb mkl~
cnj<^ cb mJ&$ n HjbHj n k jpmJu Djl km k s vnb mkl, Hj
nB l Gm Ij s[ kj pbiu cb yvF& nF& PbH cb pkj jnv H[l n~
kY - kY km Djl k D-om ov lk jpmJ nl n, Gvnb l nj
cnv D-om ov Fm PbH cb i]pjv Hl nb~ Flv s m PbH cb
iBJ m oj D om ov Dku jnv cMku n~ Sm n nB k pJv~
mJmL J<k Gvk cvlSB, Gvk JJnj n my Y Fm ljn HjbHjil
jJ]p Dj DbOJMJm Hj DOjl n~
nc py i[ju iS, ll k Sk c$ mOv L-yui[~
Hj n SkcJ mOv Y kF& yj vHi yv pl~ ijc k ovb cb vo
mK iF& L Dj Gm Hj Hu yv p jn L~ Hj Hu k y k KbY ]pcv
cb OBmv ui Dj Hu k kc k i~ Hj kY Jn Hj vnb nD~ n
DOj Hu i[ju k k nS Jkm k Hlk n~ DHC& Hu, DHC&
Jkm~ yjml cb y{ Dl n Dj iBJ kF& ovb lk yk ov m k
pl n~
1986 cb, cb Dj jv i[ju HnB~ Dp cb DH uib m yl
kjv k uS nB D H kwbk JnB k c& jv v mbYu nD n~ p cb
yu jn nB Jn jv Dj cj ovb k n yl n~ i[ju k uib v y
kv m lboHb k Hjv ioc ncb o Dj kn p kjv n Jn nb
kj~ Jn Hjv ioc yv ncj HjbYk MO M# kbo, mbiCk k# - my
ks~ Gm Hj ncv Sk y[& ui - SEARCH - iBJJmb k mJmL
mcmDb k muPv k GHb k Kp-m&~
(10)

m J i c

M O i c

DmHlu p D o J m b k Y
JnB HnB Dj omj n cnv vo cb ]pjb k y{ D iF&~ i[ju
iBJ k jb Dj Hv Yj i~ nc Y[ k pm ckv cb jnl L, Jn Y Hv
m Ij nD L~ ml ov lk nc Ij m vku vnb HS~ ypu vnb, Hv
k Hv vnb, myp vnb, [k-uHv ks Y vnb~ Fv myk DYJ cb
jnv k Hnu DvYJ L~ Fm ljn i[ju cb m& k MDl nF&~
kvnHj k uib m ncb n mK cu L k km Hj DHv Jj
LHv m kY kF& nu vku vnb Hl~ Fm yj ncv vM k k uib
k mcmSB Gvnb k cBn m mvv nS~ iBJJub k mY yukj Gvm
yll M k~ DHk mJmL k HcK mcm kv-m n? Gmk uS
kw k pv nS? pm mJu nc Gl~ L[ ovb cb ncb Hl u k
Sm DHjk ykb cb l vl ui n yul nb pyk Dmu DoJm
KcM jnl nb~ yo cb ncv Fm DHjk mYDb k Din skj DuJ
k ykb k MDl k~ jl k Jkwl DuJ
k jb Dj ykj py nc ylb kjl, j$ k
DbOkj cb, Div k G<c cb DoJmb k
(11)

m J i c

M O i c

]pyvb Kuv uib, Gvnbv DHv cv k


ylb ylF&~ um iBJ cb Fm ljn k
yk nF&~ py ncv Hs, YFb DHk
iBJ cb DmHlu n, Hj DH JnB pl vn~b
Fm mJO k Ho kwb vnb Gl? iBJJub v yl, JnB DmHlub cb
ncb [j uil n~
[j km yl k?
Hnu [j y[-y[ Fcjlb k~ TB cb]pub Ju Fcjl cb nc K pl nb~
ks mcP n vnb Hl~ [j uil n~ omj [j [@kwjb Dj vm&b k mHo
kH[b m uil n~
Gmm [j km ? J mHo kH[ Hnvl nb, Gm yl m [jv kmuS?
nc co&b k mHo kH[b cb uHkj ]pcv cb i[l nb~ pmv Ko k mHo
kHb cb uH n, Jn km k pv kw ySi? omj,JnB DmHlu cb
ij-Hj Y< cb yul nb~ ncj mcP cb l ks Dl n vnb~ mym y[
D]Hl n n k cj]p k DmHlu cb Yl& kjv k yo Gmk mi mbyO k

i b [ D o J m b k mc o k YJv-I u
(12)

m J i c

M O i c

ynj vku ol n~b knl n,b


lv m sn k ojcv DD~
Dy ncj Hm I[ l nl
vnb, km Hl ui lv m
sn k ? 100 k.c. k
oj m nc DmHlu cb Dl
nb~ ynj pkj knB jnbi?
mi-mbyO iBJ JHm u
pl nb~ cj]p knv uii,
c Y pl nB~ Dj Jn
DmHlu m Yi pl n~
Gm DHv mi-mbybOb k
y cjv Hmb o n , Hj
DmHlu cb Dku jnv
iBJj vnb~'
cB ob l M Jj cb o j
D j D] K j
mcm - `Fv DmHlub cb YiJv n vnb nl~ pnB YiJv vnb, JnB Doc
km k ni? vnb, ncb [@kwj k Hm DmHlu cb vnb pv~'
`l Hj km ljn k oJKv nS?'
`pnB [j v ui, DHv-m ui, oJKv, oJKv v uikj,
DHv Ij pm ui~'
Fm kuHv k ukj ncv DoJm iBJ pm oKvJu DmHlu
k vc&C M k~ ncj Fm DmHlu cb ynj k cj]pb k uS cncvIj Y L~ ib[ DoJm iBJ cb Sk PbH Sm nl n, pm J Iu knl
nb, pnB iBJ k cncv jnl n~ iBJ k y
Mc k JnB vv-iv Dl nb~ DHv DmHlu

m J i c

M O i c

k cncv-Ij ncv Iu pm yv~


DmHlu cb cjp] k jMlojb k Gmk
mL vnb jnv o pl, n Fv uib
k HjMv L~ l Gmk uS kw kj?
b
DmHlu cb cjp] b k uS Dp ku pm ljn Fvl]pc n, Jn Gvk jMlojb
k uS mc DmJOpvk n~ um cj]p Sk klj cb m nb, Sm
Fvl]pc [@kwj - vm& k uS l mJOpvk n kwbk Sk mL mY Hj
v]pj jK p mkl n~ Hjvl cj]pb k uS n JJmL Dvvook vnb
nl~ Gvk jMloj l HjMv n pl nb~ Fm yj cb DoJmb m ylb
nF&b, m k kb m yv nD DmHlu kwb v yv p~ cj]p k mL
Gmk jMloj Y JnB jn kj Gmk oKYu kj mkbi~ n ]Ku Gvnb
Flv Hmbo D k nc DHv vc&Ck& M kjb, Gmm Hnu n GoiBJ k
DoJmb v JnB Dkj kb k vc&C jbY kj o~ omj iBJ k
uib v Y n k~ Sk mu cb kj DmHlu lj n i~

mJmL k u S D o J m b k H j &
(13)

(14)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

DoJmb k Fsvmj yv n DmHlu Gvk DHv L~ Dy Gmk


vckjC kjv L~ Gvnbv DmHlu k vc cB oblMJj DmHlu jKv
k mPJ o~ cb Dcjk m DY - DY u L~ cP n vc Ds vnb
ui~ cbv kn, nc ]pj DOvk vc jKb l ynlj ni~ Fm Hj J Djlb
K[ n kj yu, `[@kwj! Dy n DHk vnb, ncj DmHlu n~' Fm
ljn cB oblMJj DmHlu yv~
oblMJj Fv uib k mJ& oJ n~ oJ k Hl Oo Dij Gvnb
DmHlu lk uv Dj jickwl nv k uS Hjl kjl n l Fm Oo k
GHi kwb v k pS? ncv DmHlu k HJMj Hj oblMJj oJ k
cboj yv n~ cj]p Dkj Hnu oJ k oM&v kjl n Dj Hj DmHlu
cb Yl& nl n~ oblMJj oJ k vc m ncv DHv Dji mboM iBJ-iBJ
lk HnBv k Dpv k~ Dij nc Gvnb n yll k J<C ji Hul
nb l J knl, knB n J<C, oKF& l vnb ol~ Gmk you nc knl L
k cB oblMJj k mboM n k DH mJs jnb, k uiJSB, cB k Fs n l
mJkj kjv n H[i~
ncv oblMJj k vc Hj Sk J<&k cu M k~ 50-60 iBJb
k ui nB Dl, vl-il~ cu k mL DoJmb k Dji-mY k
Dpv nl L~ nj iBJ m cb[uB Dl,b cukj mlb k ncj Dji
k HcK mcm kw n? Gmk uS kv-m k&kc nv nS? kv-m
k&kc nv nS, n ouu cbyF& vnb mi, [@. ybi Y l vnb kjbi~
n Hmu kji DoJmb k Dji-mbmo~ Dji-mbmo, p Y vMl
kjl, Gm Hj nj iBJ k DoJm icmY HvJ&j kjl Dj Hj
cvHmbo k&kc vMl k pl~
cuj Gvk HcK HjMv n, n uib v Ko yl~ iBJ k
DO m ]po ui yKj m H[l jnl nb-Kl
k kF& kc Gvm vnb n Hl~ Fm ycj k
uS kw kj mkl n?
b ncv Gvk ks JkuH

oS~ uib v Gv JkuHb cb m DHv uS


p v J Fm Hkj L Hlk iBJ cb Sk mJbmJk HM#l
k p~ mL n iBJ k Hpj p p[y yBl n, cb$lb$ kjl n,
Gm Y HM#C o pS~ Hj l Hpj Y cuj k Fup k pvkj
Dj M#C uv Dv ui~ py Y iBJ cb cuj ]po Hu pl, m&
k c mj Hj oJFb Dj GHj k Dv mOv {kj HnB pl~ Fm
ljn DoJmb k mL mnYi HOol m ncv cuj vb$C DYv
jbY k~
pnB m n my kc nl L, Jn pin Sk vF& yml L~ Fm yml
k ncv MOic vc o~
pnB mLv icCb k
mL cukj Gvk mJmL
- mcm k nu {b{l L
Gm icC HjJM cb ym
nD MOic~
jv DmHlu cb
jp] cjp] b k pB kjl~
Jn m$-ji JM<% n~ iBJ
k Djlb Gmm DHv
ycjb k Fup kjJl~b
Oj-Oj Gmk Ov cb
D k cnuDb cb m$ji ynl y c$ cb nb~
mOjCl: n cv pl n
k DJkml oMb k
cnuSB HcKl: iY&JmL,
c C D j l b k b p@

(15)

(16)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

Hml Dj HjJj vpv k mcmDb m Hl nb, Hjvl nB k Djlb


omj n, m$ -jib m Ij nF& Lb~ Hj Y DmHlu cb DvJu cnuDb
Hj m kF& v<k<& vkuv Gl vnb L, kwb k DmHlu cb l J lY Dl
nb, py Gvnb kF& lkuH nl n~ DmHlu cb DvJu nj Jkwl ycj n
nl n~ Gv cj]pb k oKkj iBJ cb kv-m ycj km DvHl cb Hu
n, Gmk Dbop vnb ui p mkl~ Hj ncb Sk v c nL ui k
icC cnuDb k mJmL HLcklDb cb m$-jib k kw mLv n? kw
n Sk HcK mcm n?
JMbiv k vMvu uyj D@H c[mv cb pkj Kp
k~ Gm mc DJkml oMb k icC cnuDb cb m$-ji klv DvHl
cb Hu nS nb, km HoM k kw mLl n - Fv myk yj cb Sk Y DOv
GHuyO vnb L~ DmHlub k DvYJ iBJ k o=<kC m GHkwl vnb nl~
p Y GHuyO L Jn Jkml oMb k Hj DmHlub k yj cb L~ ncv
Sk pkw k MDl k - icC cnuDb cb m$-ji k DvHl klv
n? km Hkj k ji nl nb? Fv myk pB-Hlu kjv~
Fmk uS n DJMk L k nj icC cnu k pB nv
nS, n Jn ji n, n vji~ Sm nv Hj n iHl-jib k Hl ui
Dj iBJ cb klv HlMl cnuSB jiml nb, Fmk Dk Dvcv n
HSi~ DM& k yl l n nF& k Jm Dj Dc]p& Fv o iBJb m uib v
Dkj kn k ncb DHv-DHv iBJb cb n pB kjJv n~ ovb iBJ cb pB
HjbY nF&~ Jn ov mj iBJ v Sk GlmJ k Yl cv~ klv DM& k
yl n - i[ju pm Dlbl Hs[ nD Fuk, pnB ui ycjb k
yj cb yl lk kjv k uS lj vnb nl L, JnB m$-ji Hj MO nD
Dj mj iBJ v Fm Iv k GlmJ k ljn cv~
sn cnv lk pB nl jn~ iBJ k nj Sk Djl k pB nF&~
kw nL ui? v<k<& n vku k iBJ k

92 HlMl cnuSB m$-ji m Hl


nb~ Icl Hjl nb, Ij Dj Kl k mj
kc kjl nb, Hj Gvnb kF& v kF&
Dbov ycj n~ DOkbM Djlb k
iY&M cb, vci& cb ji L, mbmi&pv lkuHb L, mpv L~ jpmJ k
mcmSB Lb,MJloj cnJj k mcmSB Lb~ Gvcb m mH& 8 HlMl
cnuDb v DHv Fup kjJ L~ ncj n DOv uvm mjK
JMJHmOo klm MO-H$k cb mv 1989 cb `High prevalence of
gynecological diseases in rural Indian Women' M<&k m HkMl
nD~ ncj n Kp JMJ cb Fm Hkj k mJ&HLc Kp myl nF&~ Fm
MO v yl k icC #$b cb 92 HlMl cnuSB m$-jib m H[l nb~
JMJ Dji vl Jub k DBKb Ku iFb&~ mbMOv v Flv y[ lnuk
c k Dcj k JM<% v Fm The study of the decade in womans
health in developing countries knkj mccvl k~
HumJH Dblj&<^ mlj Hj & nv ui k Dp lk nc
HjJj vpv k yl kjl L, Hj Dij cnuSB ycj nbi l HjJj
vpv DHvSBi km? Dj Hj m$-jib k Flv y[ DvHl m AIDS
k Hmj Y y[ Hcv Hj ni~ HumJH Fm J< Hj Dvk mcvjb cb
&SB nF&, Dj Y ks IvSB I~ vj Dbouv mcml JMJ cb ]pjb m
u jn L~ Gm Y Fm MO v yu Hov k~ 1994 cb knj cb
JMJpvmbK vl cb HjJl&v uS iS~ mH& iY&vjOk k u# yvv
Ju Hjv vl k mLv Hj ``Women's Reproductive Health''
k u# yv kj vF& vl k vc&C k i~ o onlb k Fm s m
mbMOv v JMJ Dji vl cb youJ uv k nccl oKF&~
Hj youJ l JMJvl cb D i[ju l Jnb k Jnb L~
MO-H$kDb cb uK HkMl nv m i[ju k Doc km youi?
m$-mJmL J<k p MO nD L, Gm Hj Hnu DOkj l i[ju

(17)

(18)

m J i c

M O i c

k pvl k L~ FmuS Fm mbMOv m cu pvkj k i[ju k


lcc onlb cb HnBv pj L~ Sk Dj Dji-cu Dpl k
i~ n Sk Dji $ L pmk vc L ``m$ pi=l Dj Dji
cu''~ D Ib k Sk mbmk=lk k&kc lj k i Dj Gm iBJ iBJ cb HoM&l k~ iBJ k cnuSB, p Hnu m$-ji k yj cb Sk Myo
Y vnb yul Lb, J DlM Glmn Dj HMbm YJ m HoM&v oKv Dv
uib, mcPv uib~ Fm k&kc cb Sk vk Y Mcu L, pm k vc L
- Hl k iY&OjC~ Sk H< Dkmcl iY& OjC kjl n~ iY&OjC k
lkuHb -Jcv, mpv, H k oo&, mnl n~ mj lkuHb Gv k yJpo
py Hk=lk Hml vnb nl ly m]pjv kjv H[l n Dj Sk u[k
k pvc nl n~ uib v Fm vk k Ky Hmbo k~ oKv Jub k lBl
uil~ ncv oK k py nc vk u kj omj iBJ cb u pl, l Hnu
iBJ k Doc Y vk oKv D HnBl~ nc Hsl, `DHk iBJ cb l n
vk n k n, Hj nB km uS DS n?' J yll, `DH ncj iBJ cb
DS ly nc iBJ cb vnb L~ py Ij u ly ncj Djlb v ]po kjk ncb
vk oKv Yp~' JnB k JOk v py oK k cnuDb k n vk
ynl Hmbo D n, J vk oKv k uS Gc[ H[l nb l Gvnbv Sk
HmlJ jK~ Gvnbv kn, `[@kwj mny! Fm vk k vc you ol nb-cb
Ko Fmcb iY&Jv Hl k Yck vYTBi Dj nc Fmk M<&k jKbi
``JOk k iY&OjC~''
Fm ljn mJmL J<k pvkj cnuDb lk l HnB~ Gvnbv
kn, `ncb ycjB nb, n l ncb Hl u, Hj Fmk kjb kw? Dp l ncb
ks Y nl n, nc km J=Oo cnu k kvb cb Hk m kn ol nb k knB
oo& n, kw n jn n~ Sm ylb KuDc kjl vnb~ Hj Gmk Fup Y l
knb vnb nl~ Dy Sm cnuSB DHv Fup km kjJSB? nj iBJ cb
[@kwj vnb nl~ nl Y nb l cnuSB JnB
pl vnb~'

m J i c

M O i c

Sm cb ncb iBJ k oFb k K] u D~


nj iBJ cb Sm DvYJ J=Oo oFB l nl
n nb~ J n Hml kjl nb~ J n nl nb,
iBJ k Hml ji JM<%~ Sm oFb
k m$-ji JM<% kwb v yv p? 50 iBJb m ncvb oFb k vl
o~ luc M nF&~ Dy Fvk k#Db cb luc ov l mbYJ L vnb~
il, v=l, ck DYv pm cOcb m Gvk nc mKv ui~ nLb cb
omlvb km Hnvl nb, n mcPv cb Gvk cnvb ui~ Oj-Oj iBJ k
Djlb k kw mKv-mcPv nS, kw Ov cb jKv nS, km ljn
mJs Hml nl n, SvmHk km uil nb, s-c ycjb k
Fup Fv myk yj cb Gvnb mcP~ oFb k Hnu HM#l y lj
nD~ pm kF& o#bl mcjn n~ oJDb k yi ukj J y[ KM m DHv
iBJ ub~
yjn J<& yl iS nb~ Dp Y n oFB ncj mL kc kj jn nb~
ncj mcv HMv L k DKj J FOj kwb Dl nb? nc Gvnb Hm l ol vnb
nb~ pnB J Hml k uS pl L, JnB Gvnb L[-m Hm cul L~ m& k

mJmL-j#k cCH$ u l b v j#j oFB


(19)

(20)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

cncv Dij Hsl k DH nB kwb Dl nb? kwb m& k uS kc kjl


nb? l J yllb , ``Fmm ncj F]p]pl y{l n~'' Sk yj ncj cncv
[@kwj v Gvm Ko-Kokj Hs, `ks l Hm DH k cul n nbi! DH
nB kwb Dl nb?'
Fm Hj Sk J=Oo oF& {kj yu, `[@kwj Ij cb lcnj Hlv n?'
Gmv kn, `n~'
Jn kY-kYj DHv cB k Ij pl n k vnb?
pl n~
`Jn cB k Ij kwb pl n? kw JnB Gm Hm cul nb? Gm ljn nc Y
FOj Dl nb~'
jv m Fv uib v ynl mK~ jv k Hl J y[ k=l% L~ Sk ov Sk
oF& v $Cckwl nv k YJv m jv k Sk ljH yu kj kn, `lv l
ncb ynl mK~ l n l cP m ks mK mkl n~'
jv v Hs, `lc cP kw mKDi?'
ly Jn yu, `Hl k HF&, n cb pvl nB, n mK mkl nB~'
`Hj Hl k HF& kmuS?'
`vnb, kY-kY ]pjl Hl n~ Hl Mjy yv pS, ly Gm mO kjv
H[l n~ kY km Djl k km Dj co& m jMl jKv nl n - ly
Gm Hl Hmbo vnb Dl~ n l HjbHjil ku n~ n cb mK mkl nB~'
KMkmcl m jv v l n ku mK vnb~ Hj py Gmv cP
n yl ylF&b, cb ks vjM n i~ kM! Fv cnuDb m ncb pbiu k yj
cb, J=#b k yj cb ks Sm %v HHl n, p Gvk DHv HjbHjil n, pmm
nc DJil vnb n~ jv v pB-H[lu M kj o~ o ]K]pv nL ui~
pbiu cb kjy 300 Hkj k J=# Gil nb~ Fv J=#-JvmHlb k
Hi mub m Fv cnuDb v kF& ljn m DHv
pboi cb k~ Dmu cb J=# k oKv k Fvk
o=<kC ks Dui n~ Jn Gvk kF& kc

Dl n-Iju kckp cb, oJF& k H


cb, Kv Hkv k uS, c jmmB
yvv k uS, H mbkv k uS~ J=# k
Dvk GHi J kjl nb~ `iF&C' vck Sk Hmlk HkMl nF& n, pmcb
Fv myk yj cb uK i n~ i[ju k Y< cb iF&C k DL& nl nmK~ Fv cnuDb k uS J=# km mK-mnu m kc vnb~
omj yl n Ov cb DF& k Fv cnuDb k Hm DHv ubik
Dj Hpvv pJv k J< cb DHv vp MyokM n, p Hul ib[ Y<
m Dui n~ Sm kF& Djlb k Hm ykj, Fvm ylb kjk jv v Sm Myo
Hib k Hl ui~ v Dj Hpvv pJv mbybO ks ]Km Myo, p
KuDc kY yu vnb pl, Gvk Jj, Gvk DjC-Fv myk yj cb
jv k pvkj cu~ Gmk mbn `kvm' vck Hmlk cb HkMl
nD~ cP l kvm Hmlk ynl n Ds ui~ Hjvl kF& mM #l Jkwl
Fm Hmbo vnb kjl~ knl nb, `nc Fm vnb H{l, DMuu n, DHv Djlb
k o ol nb~' oul mnl Y py Hnu yj HkMl nD L, ly Gmk
Myo Dj DYJkwl k ukj Sm n HlkSB DF& Lb~ knjc c i
L~ cP Sm uil n k icC vjb k mym iHl Mjjk Dbib k yj cb
Dj Gvk sH nS pJv k yj cb Gvnb k Y< cb ylv Ju cnj<^ k
mJ&HLc Hmlk kvm n~
Gmk yo Sk Dpy Iv I~ o iBJ k ks co& ncj Hm
Dkj knv ui k pm ljn DHv ncj Djlb k pB k, Fup k,
Gm Hkj DH ncj Y pB kpS~ ncb Y ynl lkuH n~ ncj
mLl Sm n k v knl yvl n, v mnl~
m knB, cP l JMJm n vnb nD~ `ncj v Dbib k klm
kpS' Sm ui DHv DH knb, n Sk klmk k uS mHv pm n~
Gvk kjC ncb yo cb Hl u~ JnB Gv co&b k Hjb Hj ncv mpv oK
L~ Gm HoM cb nLHBJ(Huj)k ji ynl Hu nD L~ py pB

(21)

(22)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

k l mcP cb D k Hjb k mpv l jiH ncMu k mH& Sk


s-m MKj n~Gm Fuk k 25 H<b k n[^mu y{ nD L~
Hjb k mpv Huj m n L Hj Huj H<b cb nF&[^mu Ho
kjl n~ yj cj]p y{ nS n[^mu k cMku m DHv kHb cb sHS
Hjl L~ pm cnuDb v DHv lkuHb sHF& L, Jm n H<b v Y
DHv n HjMv sHF&~ ncv n[^mu k D@HjMv kjv HjbY k~
Gmk uS py nc MJj k Dpv J J%Hv kjl, JnB H<b k kljb
uilb~ boHj k [@. muHU J Dcjk k [@. ibiOj cJj vcl H
m ncj nB Dl Dj Gvk mnl m nc Fm H<ji MJj k Dpv
kjl~
Sk yj Mc py cb MOic u~ yjM k cmc L~ Mc k
ml yp L~ ]pjb k yjM n jn L~ ynj DbOj s nD L~ Dvk
Ij cb o cnuSB Im~ Sk J cl L, omj y k oo L~ cB k nL
cb lv j cnv k s-m y L~ y k Hj yov Hj Pj & B L~b Mjj
cb mH& n Dj c[ y L, pm ]pbo cc~ Gm jn jnkj Pk ui jn
L~ Gm pB k uS D oK cb Hjv G Dj DHv n ymlj Hj Gm
mu, pB k~ nul kH ibYj L~ mLmkH sl Hj jK l y[y[ k DJp D jn L~ vcv L~ cb Di ks Y kj vnb H, y
k mbm Jnb cj ymlj Hj n Lc iF&~
`kw nD L y k? DH ui Hnu n kwb vnb DS?'
mmkl nS cB Dj oo v mj ylb ylF&~ cB k Hnu y Sk oI&v
k Mkj n i L~ Jn Sk Dj y nl L~ iY& njv Hj Jn KM l
nF&, Hj Ij cb ojol L~ Hl Mjy L~ iY&Jl cB c]poj kjk H
Hul~ y pvc m n oy&u L~ HjbHjvmj Hnu lv ov y k oO
vnb o i~ oO Huv iF& l Hl u k
Gmk DHv oO mK i n~ iBJ cb Sk Yi
oO Dj j Yi Hv cu nD p mHo lju

cul L, Gm ibo y@u cb Huv ui~


y k H Ku jnl~ YK k cj
j-j kj Gmk DJ]p ybo n iF&~ Hj
oml nv ui~ km v mun o Dj
pov cb$-lb$ kS iS~ kF& ]Ho vnb nD~ kmv kn, `oO Kjy
n, ybo kj o~' kn Y k Dj y k mH& myov k cB[ o pv
ui~ Hnu m n oy&u y Fv mym Dj Y oy&u nl u i~ v l kF&
mJmL mJ Gm lk HnB , v Jn km mJmL mJ k Hm HnB mk~ Hl
Mjy H kj O H[ jnl~ cB k l cuj L n, y k Y yKj n
i~ Gmk nul Dlbl vpk n iF&~ Yil-cb$k-lb$k DS, ci&
k Hj Y y k v nD~ Gm ov myn nul DlM ibYj n iF&
L, cB Dj oo Gm ukj MOic DS~ MOic m Gvk iBJ mH& j
k.c. oj L, Hj yjM v Dblj uby kj o~ y cb Sk vo H[l L p
Fm Jkwl ovb kvjb lk GHv jn L~ vo k Fm Hj MOic, Gm Hj cB
Dj oo Dj Hu-Hu cj jn y~ ovb kY y k oKl, kY y{
DF& y{ k~ mub m Hu yv jn n, Hj Y<j k kjC I kc nD
Dj yBO ]pcv cb OBm i~ Gmk yo Gm DOj n s[ o i L~ Mc
n iF&~ Mc k Hv kc nD ly Gvnbv vo Hj k Dj MOic HnB~
ukv ly lk oj n k L~
Sk y k cl k Fm knv k Dij nc Jk o=< m oKb
l kw vlp vkui? n Sk kc J]pvJu y L~ Gm oml nS,
kH<C l L n, Hj vcv nD Dj y cj i~ Hjvl n knv
Flv mju vnb ~ Fmk mL Dj Y kF& ]pb p nF& nb~ pm y kc
J]pvJu kwb L? kwbk Jn iY&M cb n kH<l L~ km? kwbk cB
kH<l L~ Gm k m Kv vnb cul L~ kF& yj iY&JmL cb cB Fm
[j m kc Kl n k Dij y ]po Yj n i l Hml cb lkuH
ni~ l H cb y YK jn~ pvc k yo lv ov oO vnb o~ Hj

(23)

(24)

m J i c

M O i c

oml nS~ Gmk yo Y kF& mJmL-mJ vnb cu~ cb$-lb$ k mnj


u i~ myov k cB[ o, kH<C y{, vcv nD, Hj Y
klm vnb cu~ DKj iBJ m mJmL-mJ k Dblj, vo k y{, Hu
k Y<j-ku cukj Djn kjC y k cl k uS ]pccoj
njl nb~
Djn kjC Fm Dku cl k uS ]pccoj nb n n]k]kl
vjMpvk n~ Yjl cb Fv Djn kjCb k nu ky vkui? cnuSB
ky m#j nib ? Gvnb YjH Kv ky cui? J ky cuj m v]pl
HSBi? Gvk kH<C ky kc ni? n my mbYJ vnb, Hjvl Fv Djn
kjCb k mL Sk Dj yl Y Fmcb vnl n Dj Fv lcc mcmDb k
nu Gm cb sH n~ Sk y k yv k uS Hj Djn mcmDb k nu
]pj vnb n, kwbk cl k Fm =bKu k Dij Sk n k[ i l
DHv DH Hj =bKu pSi~ Dij m$ M#l n, Dij H< Mjy
s o, Dij DbOJMJm c pS, Dij mJmL-mJ Ij-Ij HnB ,b vcv
k GHj n mk, Hu nl, jml yvl-ks Y n Hl l y y mkl
L~
vJpl MMDb k yv k uS ncv MO M k~ m iBJb k
ncv DHv HiMu yv~ Gv iBJb k nj y k pvc Dj c=l k
HbpkjC ncv k~ Hj c=l k uS ]pccoj kjC {B{~ y kwb
cjCmvv nD? pB k yo ncj Ov cb D k vcv yuc=l k
mym y[ Jpn L~ 40 HlMl c=l l Gmm nl L~ omj oMb m Y
ks Fm ljn k HjCc cu~ Dbl cb ov k s yb k mym y[
oMcv vcv myl nD~
vcv k vov k uS l Skwm-j cMv nS~ n l nj iBJ
cb muY vnb nl~ Skwm-j cMv k yl l oj,
mLmkH Dj Gm Fmlcu kjvJu [@kwj
Y nj iBJ cb vnb HnB l~ l kw kj?
b vcv
(25)

m J i c

M O i c

cb HOv u#C KBm n~ mL cb mo&,


k]H~ KBm yj-yj nv Yj m vcv
myl vnb nl~ Dj py lk Jn myl
vnb nl, y lk Sbyk km
HnBi-y cnlJHC& mJu n~
HHD v iv cb Hbk Mv vck Sk [@kwj v Fmk uS Sk
mju HOol Kp vku L~ y k mBmb ivv k HOol~ Dij y k
mBm Hl cv 50 m 60 nb l vcv ~ Skwm-j mL mkH k yij n
ivl n mkl n~ mc n Sk mvoj Dj mju HOol L, pmk
ncv Fmlcu kjv n~ nuBk n kc cMku vnb L~ kw cB-yH
y k ukj oJ uv DSBi? KBm l Dc lj Hj nl jnl n~ J km
pvbi k y k vcv n nD n? oJF&B knB m ubi? oJ uv k
yJpo yuc=l kc nbi k vnb?
n ncj mbMOv k J< l nD-pmk uS 104
iBJb k DvmbOv#$ vMl k i~ Gmcb DO iBJb cb vcv k
Dlv GHj kjv Dj DO iBJb cb ks v kjv, mH& mjkj k&kc
Dj vp mJDW m JnB kw nl n, Jn oKv -n Y l nD~
cB-yH k pvkj ov m MDl k~ Sk y L - jc~ cj
i~ kwbk cB-yH k Hl n v L k Gm KBm k mL vcv nD n~
cB-yH vcv k km Hnvb, iBJ cb o MyoHi Hul L, Gvk yj
cb Hl u~ o Myo L unk Dj OH~ Fv o Myob k Hi m ui
Hjv mcP pl L~ ui vcv k uS [yy Myo k i kjl L~
ncv Gvk yl k Dij y k unk Dj OH n l mcP u, Gm
[yy nD n~ Gmk oJ uv H[l n~ uib k n yl y Dmv m
mcP cb DF&~ Gmk Hmm& yvJkj iBJb cb uiS i~
Hj iBJ m Sk Jk k v~ Gm ncv `Dji ol' vc o~
Gmk M# HB, ml D k# lk k L~ Gm ncv KBm m Hl
(26)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

y k pB ,
MJm cHv my
m K~ Dij
y o cnv m
kc Gc k n Dj
Gmk mBm Hl
c v 60 m
v j#j
oF b
k
MJmvHk
b $
]po nb l Gm
vcv nD n~ Dj Dij y o mu m y[ n Dj Gmk mBmb Hl
cv 40 m p] o nb l Gm Y vcv n~ n Skoc mO mju pvkj
Gm o~ Hjbl cmyl l mcv K[ n L~ H{uK uk mBmb iv mkl
nb, Hj vj#j oF& km mBmb ivi? J l 50-60 lk k Dbk Y iv vnb
mkl~ Gvk uS ncv Sk s mju mOv yv~ Gmk vc L
MJmcHk b$~ kw L Gm cb? Gm cb Sk jlI L~ p Sk cv k
mc yll n~ Hm n o #lp muKb nb, pmcb THj k muK Hj HB
cl ui nb-j nj, HBJ uu~ v k muK Hj HB nj Dj Sk uu
cukj sn cl nb~ ncv oF& k Fmk Hi k p JO ylF&, Jn Fm
Hkj n~
KBm Ju y k mcv ykj Hnu b$ k Gu kjb~ mL n
y k Dj oK kj mBm ivv M kjb~ Dij y o cnv m DOk
k n, l oF& Hnu uF&v k cl ivi~ nj om mBm ivkj Jn Sk cl
KmkSi~ Dij mj cl mjk pv k yo Y jlI Hj vnb nl l
y k vcv n, n l n~ om lk ivl l mY k Dl n~ Fm ljn
ncv Fv oFb k mBm ivv k luc o~ HM#C mcHl nv Hj ncv
Gvk Hj# u~ Gvnbv 40 yb k mBmb Gm
MJmcHk m vHkj DHv Fclnv o~ yo
cb cv mL mkH m Gv yb k Hj#C k~

cj Dj oFb k vlp 82 lk mcv


vku~ Fm ljn J 82 [@kwj yv
iF& L~
Fm b$ m pm y k vcv myl n pl, Gv yb k oF&
Djiol Sbyk o ol~ Fm Hkj vcv k Fup k {bi m
nv ui~ nc mJOv m Gmk HjCc oKl L~ y k pvc-c=l uK
ul~ py yb k vcv k Fup vnb nl L, ly Gvk c=loj 12
L Dj pvk Fup nD L, Gv cb c=loj 8 L~
yjn mub cb ncj Dji olb v kjy sn n]pj vcv m
H[l yb k Fup k~ mj ccub k jk@[& ncv kcHj cb jK
n~ c=loj L 0.5 HlMl~ nc 99.5 HlMl yb k Fup cb mHu nS
L~ iBJ k vj#j oF& Dj HLck M#l Dji ol Y vcv k
mHu Fup kj mkl n,b n myl n i~ 1988 m 1990 lk vcv
k Fup nv m, vcv j c=loj 74 kc n iF& Dj ku yuc=l
oj (DF&.Sc.Dj.) cb 25 HlMl kc DF&~ ncj n Kp 1990 cb
uvm cb HkMl nF& L~ JMJ mJmL mbiv Dj p@vm n@Hkvm JH
k mbkwl GHkc m Fm J< Hj nS lcc mbMOvb k Sk mc# Dp l
k iF& L, Gmcb ncj n DOv mJ&lk=< nj i~
JMJ cb Hl J<& 40 uK y vcv m cj pl nb, n JMJ
mJmL mbiv k v<k<& n~ Fvcb m 10 uK mH& Yjl k nl nb~ Yjl
k ku Sk kj y HlJ<& vcv k Mkj nl nb~ Fv yb lk
vcv k GHj Hjv HnBv nS~ ncj n mju HOol Y Dij
Gv lk HnB l c=loj ks no lk ]pj kc n pSi~
13 omcyj 1991 cb J@Mbiv cb Sk JMJ Hj<o k Dpv
nD~ Gmk vc L iuyu k@vHjvm D@v Dkw jmHjj FvHkwMv~
Gmcb yb k MJm ji Dj vcv k vb$C nl vcvuKl mlJ
Hjl nD~

(27)

(28)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

vJpl MM Dij ycj H[l l Gmk Fup DmHlu cb n n mkl n~


JnB Fm DHll m pPv k y[-y[ mOv nl nb~ vvu FvvmJ
kDj vmd nl nb~ vJpl MMDb k Hj mJmL DmHlub cb n HBm
H n~ JMJ mJmL mbiv Y n knl n k vJpl y Dij ycj
H[ pS l Gm nL Y vnb uiv nS~ Gm DmHlu cb Yl& kj ov
nS~ kw Hl, Gm ky kw n pS? Hjbl cMku n n k iBJ-iBJ cb
DmHlu nl vnb~ p nl nb, Jn cnbi nb~ Hj cB-yH Y DHv vJpl
MM k Ij m ynj vkuv k uS DmHlu cb u pv k uS lj vnb
nl~
knB Hj pvc ul nb y? knB cjl nb? Yjl cb nj mu 2.6
kj[ y Ho nl nb, pmcb 75 k pvc onlb c nl n~ Gvc m
84 Hml Ij cb nl n, DmHlu cb vnb~ Dj Hj Ij Hj pv yb k
pvc nl n, J km pin Hj DHv pJv k Hnu mBm ul nb?
ncj i[ju k c[P iBJ cb Sk
Hml k kcj oKS~ DbOj m YjHj, mJs
nJ k vcvMv lk vnb~ kcj k Hm n

iMu n~ Sm ycj cnu cb HlJ<&


Yjl k {F& kj y pvc ul nb~
Jnb Hj J Hul nb, y[ nl nb, pbo jnl
nb cj pl nb~ Yjl cb HlJ<& om m yjn uK vJpl MMDb k c=l
n pl n~
Hml k n DbOj pin, pnB Hl J<& om uK yb k Dkuc=l
nl n, n ncj v k#$ yv~ onlb cb Fv vJpl MMDb lk
mJmL mJ km HnB pS, n ncj v O yv~ Gmk uS ncv
Hu[ ^u k~ i[ju ]pu k 39 iBJb k k&#$ yv~ omj
47 iBJb k v<k #$ k H cb jK~ Hi k Dbl cb ncb n oKv L k
ovb #$b cb kw Dvlj jn? HjbY k o mub cb ncv Fv ovb #$b k mH&
pvc-c=l oj n oK~ ovb cb pvcoj, c=loj Dj vJpl MM c=loj
Sk-m L~ Gmk yo 39 onlb cb mjkj k&kc l vcl H m u
L, ncv ks vnb k~ nc mH& DBk[ o]p& kjl jn~ Fm ljn ncj Fm
Jj Hi k HjbY nD~
mym Hnu Jmlm Ll k Hj#C k~ onlb k Djlb iY&JmL
cb k m Kv vnb Klb, DbOj-DmJs pin Hj Hml nl n, vJpl
y k B n H[ jnv ol nb Dj Jn Ku n jnl n, ov cb o yj Gm b[
Hv m mvv kjl nb, mj Hj H Y vnb ybO pl~ Sm cb Dij cB - y
ovb cb m kF& ycj H[ i l Gvk Fup Ij Hj n po v m nl n~
Fm HjbHjk jJ k youv n H[i~ Hj M km kjb? M
k llkuv DBk[b k pB m~ iBJ cb klv vJpl MM jiiml nb?
kv m ji nb? iBJ k DbOj k cb MOL& i n vnb n~ pSi Y
km? yb k pvc l kY Y n mkl n~ JnB [@kwj vm& vnb nl~
kv GHj kji Gvk jib k? kv pB kji? ncv `yDj H
icC jm&j,' HM#l kjv k v u~
ncj Hnu yDj H jm&j yv ncj icC cnu kpyF&~

(29)

(30)

''Train millions of community health workers to diagnose and treat


pneumonia in children, ensure antibiotic supply and educate
mothers about pneumonia''

n HmlJ m& k Dj Fm Hkj k omj Kpb Hj DOjl


L~ Dp n HOol 77 oMb cb DHv pl n~ yu c=loj (IMR Infant mortality Rate) 12 HlMl m 8 HlMl lk kc nF&, Hj Fmm
DOk kc vnb n jn L~ Hj#C kjv Hj Hl u k yk k c=l
HcKl: vJpl MMDb k nl L~ pvc m ukj pJv k Hnu 28 ov
k vJpl knl n~ Fm mcJO cb plv c=l nl L, Gvnbk mbK
yk y nS c=loj k uS ]pccoj L~

m J i c

M O i c

DbyMJv iBJ k, mH& L k# lk H{ nF& m$~ nj iBJ cb ncv Sm


jm&j lj k, pvk mbK 39 L~ Gvk Jup nuL Jk&j (Dji
ol) yv~ Gvnb yl k km ljn vJpl MMDb k mBYuv nS~
Hml k Jkwl GHmLl jnv nS, y Ho nl n Gmk mBmb, J]pv,
Mjj k lHcv Fv myk pB kjv nS~ Gv my ]pb k uKkj,
Jml=l JJjC jKv nS~ klv y ycj H[, n Y o]p& nv nS~
Sk cnv lk uilj Gvk oKl jnv nS Dj Gvk Jkmkc,
Mjjk mLl Do k Y o]p& kjv nS~
Dji ol cnuDb v Hnu mu 763 yb k Jml=l JJjC
uK~ m& k [@kwm& cnv cb o yj p kj Gvk uK nD oKl Dj
DHv ljH m pB kjk l kjl k Gvnbv mn uK n vnb~ y
ycj nv Hj DmHlu cb uv k njmbYJ Hlv kjl~ DOkbM cB-yH
DmHlu k yp Ij Hj n ks kjv Hmbo kjl~ Fv my ]pb k
kcHj cb H[ k~ Gmm ncb Hl u k vJpl MMDb cb ji k oj
klv n~ Hl u k 43 HlMl y pvc m kH<l nl nb~ Sm y
ycjb k Mkj Y puo n yvl nb~ 54 HlMl y Sm ycjb k
Mkj yvl pmcb [@kwj mnl k ]pjl nl L~ Hj Gvcb m klv
yb k Jn vmy n Hl L? mH& 2.5 Hl Ml yb k~ vJpl MMDb
k mJmL mJ k Flv ]pjl n Dj cB Gvnb Fup k uS u p vnb
mkl-Sm cb kw kjb? nc bl cb [y i~
oM k mJmL mJ km nv nS? knB nv nS? Fm Hj
v cb 1951 cb Hnu j<^ HHum nuL kBim Dpl nF& L, Gmcb
Sk ynljv mlJ HM k i L~
How for a mother on foot can walk with a sick baby ? Health can
must be available within that distance.

(31)

m J i c

M O i c

y c j y k mL cB p lv
o j H o u u Hl n , Glv n
Dblj Hj Gm mJmL-mJ GHuyO
n v n S~
vJpl MMDb k uS l n Dblj Ij k onu]p lk n nv
nS kwbk Flv s y l Ij k onu]p Hj kj n vnb mkl Dj
cBSB Y HjbHjDb-m yBO nl nb~ nc Fm vl]p Hj HnB k mJmL-mJ
y k Ij Hj n cuv nS~
Ij-Ij vJpl MM Dji mJ (Home based neonatal care)
k uS Sk vF& pv ncv yvF&~ Fm pv k j DOjmlbY nb - Hnu
l cB~ kF& Y cB n, Jn y n mlk&l m, kVHv m, Hj m y k
Ku jKl n~ y k bl cB m ]po Dj km ni? pJk kjC m
Jn m vJpl yu JM<% (Neonatologist) nl n, FmuS cB k nj
ljn k mJmL M#C o pv nS~ y km pSi! kw kjv m cj
pSi? n yl pv nS~ Dclj Hj ul Ku n mHm{ ,Gmk
cOc m kw kjv m THj pSBi (y pSi) Dj kw kjv m v
DSBi (y cj pSi) n mcP i~ mJmL M#C k Sm kF& Kub
k cOc m muY Dj mju yv~ 39 iBJb k cnuDb v n my mK~
o mub k yo Gvk Fclnv u i~ ncv ym mJmL-mboM clDb
k oS L~ ym cb m Djn mboM Hj Gvk %v SJbb cvmkl kjy
Dmm HlMl youb~ JmlJ cb cvJ JJnj youv ynl cMku n~ nc
my knl l n-J]pv vb$l jKS, lK-lu nD cl KFS~ Sm nc
my knl l nb Hj Ij Hj Dij Kv k Lu oKbi l kw v]pj DSi?
Hj Y yb k mJmL mbyOl Gvk DjC ]pj mn nv ui L~
`vJpl yu mJmL mJ' k omj DOjmlbY n iBJ k oF&
kwb k n vJpl yb k pJv cb DvJu HLc Jkwl n Dj lmj mlbY

(32)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

n iBJ k mollHj yDj H


mJmL k&kl&, Dji ol~
yb k pB Dj ycj y k
Fup kjv k uS J HM #l L~
n ncj mJmL mJ kSB n~b p
Y J mKlb nb Gmk HLc Hi
km i
Hj kjl n~b vJpl
y k mBm Dij Dk iF& n
l HB cv cb n Gm u kjv
Hl n~ Jv& y cj pl n~
y Dj cmk k Hi m yb
k k=$c mBmb km o pl nn ncj mJmL mJkSB mK
jn nb~
Fvkw y j k H& cl= G p&
iBJ cb Sk J$ jJ]p n
n k y k km kH[ cb uHkj vnb jKl~ Jn Ku n H[ jnl n
Dj b[ H pl n~ Gm G<c cuv nS~ kc]pj y k s-s
muHbi yi cb jKkj, yi k kbyu cb uHkj cB k io cb jKv nS~
y DmHlub cb y k G<c ov k uS `Fvkwyj' nl nb-iBJ cb Sm b$
km DSBi-JnB l cB n y k FvJwyj n~
vJpl yuc=l k Sk y Jpn L mbckl~ DO y l
mbkcC m cj pl nb~ mJsl Gm jk mkl n~ Hj Y MM ycj n n
i l Gmk Fup n Dvyk~ Dvyk ky Dj km ov
nS n ncv Djiolb k mK~ Fmk uS ncv Sk mju HOol Y
yvF& L~ p] jl Hv Hj pcFmv FvpkwMv
ov k M#C Y Dji olb k ncv o~
Gmk yo o M k om J j <

yujil%b k ncv MOic cb Dcb$ l


k~ Gvm kn, ncj Fv Djiolb
k Hj# ukj ylF k Fvk ]pj
nc onlb cb kc kj mkl nb vnb~
Fv JM<%b cb ouu k D@u Fv[ Fvm D@H c[ku mFvm k
yuji JYi k HcK [@. cnjyv mbn Dj Yjl cb vJpl yuJ%v k
Y<c Hlcn [@. jcM Hloj p cbyF& k HmOo yujil%, HHmj Dj
SMv kBim D@H H[^kwm k DO# L Dj Dv Jj< yujil%
cpo L~ Fv uib k c v ncj 39 yDj H yuji v<Cl Dji
olb k lv ov lk Hj# u~ Dbl cb myk HcCH$ ol nS
[@.
cnjyv mbn v kn, `i[ju k icC mJmLmJ kSB vJpl MMDb
k GHj k p pvkj jKl nb, Jn Sk c[ku ipS k pvkj
m knb ]po n~'
Fm mcl v ncj mnmHC& koc k DMJ&o oS Dj nj Pb[
oKF&~ ncj Dji olb v Ij-Ij pkj vJpl MMDb k GHj M
k~
kw Dmj nD Fm k& k? GHj m Hnu 17 HlMl y cj
pl L~ Fv icC mJkDb v ]pjl Hv Hj FvpkwMv Dj i GHj
m c=loj 2.8 HlMl lk kc kj oK~ Gvk p Y Dl L Gmk
i] ul Fmlcu kY vnb k~ i] ul vov Y vnb k~ ymv k vJpl
yul% vm&j cb plv yb k Dv y k o i L, uiYi Glv n
6 HlMl yb k Fv uib v Dvyk o L~ FvpkwMv k kF&
DJbsl HjCc? Dp lk yDj H DoJmb v 3000 FvpkwMv
oS~ yo cb nj Sk m Hl# Hs i~ FvpkwMv k DJbsl HjCc k Sk
Y km vnb cu~ Sk Y Mkl vnb DF&~
Fm Hik k&kc k Hj #$ k vJpl yu c=loj Hj kw
Dmj H[? ncv pnB kc vnb k L JnB yu c=loj 58 m 60jn

(33)

(34)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

DL&l LJl jn~ pnB oFb Dj Dji olb v Ij-Ij mJ o L JnB


c=l oj 60 HlMl m ijkj lv J<& cb 26 HlMl nD v yuc=l cb
62 kc DF&~ Dcjk cb n oj om HlMl ij L~ ncj Hik
k&kc k Ds Hlmo cu~ vJpl MM py ycj H[l L ly Gm
sv k nccl JMJ mJmL mbiv Y vnb kjl L kwb k Gvk ci&oM&k
cb uK n k Dij vJpl MM ycj n l Gmk Fup Ij Hj vnb n
HSi, Gm DmHlu cb n u pv nS~ Hj DmHlu lk vJpl MM
HnB vnb Hl~ n Jpn L k vJpl MM k yv k DYv Di y{
vnb H jn L~
Dj kw L Fm vlv HOol k K&? Hl MM 250 H; Hl
onl 8,000 H~ Fm HOol m Sk pv yv k, Sk c=l uv k
kcl nF& 5,000 H~ Dij Sk y Yjl k Dml D k nmy m
60 J<& pSi l Sk J<& k K& 80 H nD~ DL&l Dmm H cb Sk
Fvmv k Sk mu k Gc cu~
cvJpJv k Sk J<& yv cb p kcl kv Hl n Gmk
v<k<& vkuv k uS JMJ mJmL mbiv lL JMJ ykb m JJO mJmL
k&kc I< l kS pl n~b Gmcb cB Dj yb k mJmL mJ k DOkbM
k&kc cb Sk mu k Dov k K& yl i n 1,500 H m u kj
2,500 H lk~ i[ju cb p vJpl yu mJmL mJ HOol u
jn n Gmk Fm Hj K& n 80 H~ DL&l n kc K& cb po uY
HnBv Ju HOol n~
uvm k omcyj 1999 Dbk cb ncj n Hi HkMl nD~
JMJYj k mJmLl%b k Ov Fm Hi v Dk<&l k n~ omj pinb
Hj Y n Hi nv nS n mkj, Gmk Dpv kjv nl JMJ
mJmL mbiv v nu n cb Sk Hj<o k
Dpv k L~ Yjl mjkj k DoM Hj
Fv[v kGvmu D@H c[ku jm& v

i[ju k mJmL mJ HOol k


Yjl k Dv jpb cb Y ui kjv k
uS JHk pv yvF& n~ Dcjk k
yu idm HGv[Mv v Save the
Child mbiv k 240 kj H k Dvov ncj Fm mJmL mJ
HOol k Dv DJkml oMb cb k&vJl kjv k uS o~
Sk mLv Hj nS Fm mbMOv k Flv JHk HjCc nD~
kmv k n n? onlb k YuYu cnuDb v~ Dp, DF&, oF& Dj
yF&~ mO-mo cnuSB Dj Gvk mO-mo GHkjC~ y k J]pv
kjv k uS s m JpvkB, dy, cmk, Lc&cj, mjpb Dj v[u,
ckm D@mHjj Fv mo GHkjCb k DHv mL uS cnuSB iBJ k nj
Ij cb pl nb, vJpl MMDb k Hj& k ljk mKl nb Dj Gvnb cl
k cnB cb pv m jkl nb~
vcv m p yuc=l nl L, Gvcb km ljn kc DF& n
ncv oK~ Dy nj Ij cb p vJpl yu-mJ M nF& L Gmk vlp
oKl nb~
1988 cb py ncv i[ju cb yuc=l mcm k ukj k&
HjbY k L ly ku MM c=loj (IMR - Infant Mortality Rate)
121 Hl n]pj L DL&l mu cb Hl n]pj 121 y c=l k Mkj n
pl L~ vcv k Fup nv ui ly IMR cb kc DF&~ 121 m Glj
kj Jn 75-80 lk D~ Gmk yo HB J<& lk IMR Jnb Hj jn, Dj
kc nv k vc n vnb ul L. ncj kMM JHu n jn L~ Hj IjIj vJpl yumJ M nF& Dj IMR Hj m Dj Fm yj Hjv v
Glj~ lv mu cb Hln]pj 39 n i~ 2000 cb 30 nD~ i[ju k
pvl onlb cb yml n~ Dp Y 80 HlMl ui ijy jK k v p jn
n~b 70 Hl Ml cnuSB vj#j nb~ oJKvb cb [@kwj vnb Dl~ mcpmOj
k MY ov k Hl# cb y jnv mbYJ vnb n~ Hj nc onlb k uib k,

(35)

(36)

m J i c

M O i c

Km kjk cnuDb k mnl m IMR Dj Y kc kjv k kMM


]pj kj mkl nb~ JMJYj cb Fm ljn m yu c=loj kc kjv k kMM
kj mkl nb~
yuc=l k mcm mH& i[ju Yjl k vnb n~ ov k
lcc DJkml oMb cb IMR 40 m 60 Gmm Y ]po n~ kv[ cb
6 n~ yuc=l k oM cb ncb Sk uby mHj l kjv n~ JMJ mJmL
mbiv k DBk[ (1996) yll nb k ov Yj cb lJ<& 50 uK vJpl
MM cjl nb~ ku Sk kj[
y cjl n~b Dij i[ju k HOol Jkml
k p l uiYi 60 uK yb k pvb yF& p mkl nb~
oml! DvmbOv k DHv Sk lkl nl n~ Dk&c[]p v kn
L, cP Fsl ubyF& k Sk uk cu pS l c H=LJ k Gmk Oj m
nu mkl nB~ %v k lkl Y Ju#C nl n, pmk Hu mj ov
k HHl n mkl nb~ D@uJv @Huj v kn n, Dp k i cb Mkwl Dj
mbH k H you i n~ Dp mbH k ml Kl, kjKvb OvjM
vnb n~ ymJb Dj FkwkmJb mo cb %v Dj mv mbH-Mkwl k ml
nbi~ %v k mob cb p %v k vc&C kji Gmk nL cb Mkwl ni~
Mkwl k Fm youl nS mckjCb m mcpk kb& k, mcpmJ k H
you jn n~ Dp Sk pin Hj Sk cj]p k Fup kjv k yp mcnk
mJmL HOol m n]pjb k Fup k p jn n~ DvmbOv nl n,
kjb uib k Gmk c Hu cu mkl nb, kF& mcmDb k mcOv n
mkl n~
nuBk MO o Ml& Hj nv nS~ Hnu Ml& n MO k uS
mcm k v kjv, Gmk mcOv uib k mni m {B{v; omj Ml&
n k MO k Fmlcu Hv ukj yQk yuvm y{v k uS v kjv~
mcm pvk n Gv lk MO k Ho HnBv nS~ Sm MO kjv Y
mcpmJ k n Sk H n~
n MO kjv ncb kmv mK?
iBOp v kn, onlb cb pD~ Dcj k cb MO
(37)

m J i c

M O i c

k ljk mK~ i[ju k uib v


mbMOv k uS mcmSB ylFb& Dj Gvk
mcOv kjv k Mkwl o~
mbMOv k ncj n DvYJ Sk v
kJl cb mn cv cb k nl n~
uib lk pD
Gvk mL jn
Gvnb DHvD, Gvm mK
p J pvl nb Jnb m DjbY kj
p Gvk Hm n Gm m vc&C kj~
ncv Fmk Sk-Sk Hbkwl k DvmjC k~
ncj Fv Kpb k cj pvl m kw mbybO? Sk n GonjC
kH n-yuc=l~ yuc=l k mcm kw kJu i[ju cb n n? nj
mu cnj<^ k km v km ]pu m yuc=l k Kyjb Dl nb~ cnj<^
k vbojyj ]pu cb ic&b cb 500 y kH<C k Mkj nl nb~ Hsu mu
i[ju k Dnj lnmu cb y Hcv Hj yuc=l nF~& Gmm Hnu DcjJl
]pu k cUI lnmu cb, Gmm Hnu OU cb-cnj<^ cb Fm ljn HlJ<&
yuc=l nl n~ nj mu Jn kmm-YK, kH<C, mJmLmJ k DYJ
Dj vlp yuc=l~ km Y mcm k mcOv {B{v m Hnu Gmk
JHkl k mcPv nS~ FmuS cnj<^ k ku yu c=loj pvv k
uS ncv mJbmJ mbivb k Sk mcn yv n~ yu c=loj k mboY& cb
DOv-mcn Dj k&-mcn k coo m o J<& cb cnj<^ k om ]pu cb
231 iBJ Dj Mnj k sn PbHHfb k cukj ku 2 uK 27 n]pj
uib cb pvc-c=l oj k mbHC& mJ&#C nc kj jn nb~ cnj<^ cb HlJ<& Sk
m o uK y cjl nb~ ulj ks k YkbH cb om n]pj ui cj iS~
Hj cnj<^ cb Sk m o uK y HlJ<& c=l k Mkj yv pl nb~
oml! y mym po Dmn nl nb~ Gvnb clOkj vnb,
Gvk Hm kF& m vnb, Gvk Hm Hm vnb, J JjO vnb kj Hl, pum
(38)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

vnb pvl L k `M< JMJ' k ui kv


nb?
omj mcm n n k Dcjkv
mbmk=l DnbJo-JkwlJo mbmkj ov
Ju Sk cnFb[m^ n~ nj ]p k oKv k uS Gvk Hm Sk n Mc n,
`Fmcb cj uS kw n? cP kw cui?' Fm Dnb k knb l=Hl vnb cu
Hl~ It is a bottomless pit. n mcl, SkblJo, DnbJo Dj c$
DHv mJL& mOo kjv k cvmkl Fvmv k Dku yv ol n~ cb, cj
Dcjk, cj mc= Fm s[ yk k mj ov m cj kF& vl vnb,
Sm Gm uil n~ Sm ]ko cb ]Ko HBm kj, omj m Dui nkj, Dboj k
DkuHv m Jku nkj Jn ckwl k uS l[Hl n~ ckwl knB n?
Kl n~
oml! Fm ko m D]po nv k Sk n GH n-omjb k mL
DvybO p[v~ iBOp v Sk yj kn L k There is enough on

vnb vku mkl, m^Fk Hj p vnb mkl Dj l Dj, Hjo k uS


Sk H$ Y l vnb uK mkl~ J mH& j mkl nb b[ H[kj HH cj
mkl nb~ nc Gvnb cjv o jn nb~ Fv yuc=l cb 60 HlMl yuc=l u p
mkl nb Hj Y y cjl n jnl nb~ ]Kuu ]pyv v kn L, J=# k ck
mccl k yv Gmk Sk H Y ij vnb mkl~ cnj<^ k Sk m o
uK yuc=l k nc myv ck mccl o n, nc mY ]pccoj nb~ FmuS
Gm jkv k ]pccoj Y ncj n n~ J ]ijy nb, kc]pj nb FmuS
kojl vcvmj ]pbo jnv k mHO& cb kv k uS m#c vnb nb- n
knkj nc mY nL THj vnb kj mkl~
Jb[u yj v k n kn L k luf Dj n ]pbo jnv k
mHO& kjl nb, Dj cBi lL DHl& k mOobl Hj pJl jnl nb pyk
cv< k v Dj kC m pv k mccv Hl n~ n mccv nc uKb
c=lH yb k km ou HSBi?
DvJm Yjlb k DJ]p Dy Yjl cb Y mvF& ol n~ Fm
DJ]p k Dy Yjl cb Y Dmj n~ ynl ks kjv k lkl Fvcb n~ Hj
Y ci& L[ kv n~ Dcjk Dj kv[ mJi&Yc nb~ mj mKmJOSB
nB GHuyO nb~ Hjvl Fv oMb k Hk=l SkblJo Dj mcl n~ Djb k
mKo:K m cP kw uvov - n n Fv oMb k cvmkl~ Fv oMb cb
jnvJub k cvmkl Y Oj Oj Sm n n pl n~ nB k .J. Hj
Yjl m mbyOl k&kc Kyjb Mo n oKF& pl nb~ DY nu n cb
Sk kmm H{~ Sk Dblj&< mbiv v Sk JMJmlj k mJ& k Dj
JJO oMb k vJmb m Sk mJu Hs -What do you think about
food scarcity in rest of the world? ``M< JMJ cb KVb k
kc k yj cb DHk kw Jj nb?'' mJ& Hj ljn JHu jn
kwbk jM k uib k `Jj' k DL& Hl vnb L~ kv[ k uib k
`kc' kw n n mcP cb vnb D~ Dkv
Dvv kw n n vnb mcPl L Dj Dcjkv

H=LJ Hj myk uS my ks n, Hj Fvmv k uYJ= Flv


Jj n k mH& Sk Doc k uY k uS Y H=LJ s H[
mkl n~ yu idm Dp JMJ k mym Dcj Fvmv nb, Hj kw J DHv
mbH m mbl< nb? FmuS DHv FsDb k mcl jKv, omjb k uS
ncoo& plv Dj myk Hl DHv kl&J vYv n myk uS ck wl k ci&
n~ nB m JnB lk Sk Jj Hu yBOv k DJMkl n-Hc k Hu,
kC k Hu~ pmk THj {kj DH HnB mkl nb Gv Klb cb pP jn
uib lk, Gvk yb lk~ Fmm DH Y y HSBi Dj Gvnb Y y HSBi~
oml! kF& Y Sk mcm u~ omjb Hj Dnmv kjv k uS vnb
yuk DHv ckwl k uS~ cj ljn GuP nS km Doc v Sk yj
ibOp m Hs L, py mJL& ncb DbO yv o, ly kw kjv nS?
ibOp v Gj o L, lcnb Sk pvlj ol nB~ py Y lcnb

(39)

(40)

this earth for everybodys need but not for everybodys greed

m J i c

M O i c

mbon n lcnj Dncd lc Hj nJ nv ui, l n km


DpcD :
p mym ]ijy Dj kc]pj Doc lcv oK n, Gmk
Mku o kj Dj DHv ou m Hs k p koc Gv k
lc Jj kj jn n, Jn Gm Doc k uS klv GHi
ni, kw Gmm Gm ks uY HnBi? kw Gmm Jn DHv n
pJv Dj Yi Hj ks ky H mki? v kw Gmm Gv
kj [ b ui b k mJjp c u mk i p vk H Y K n b D j
Dlc Dl=Hl? ly lc oKi k lcnj mvon c jn n Dj
Dncd mcHl n l p jn n ~
Dcjk-kv[ cb jnkj Yjlb k uS DH kw kj mkl nb?
ynl mj GonjC DHk DBKb k mcv nb~ [@. pivvL JC, [@. cJj
ui nB jnkj Y DHv pJv k ks $C JnB k jn nb~ c kw o
mkl nB? cj Hm mym cuJv kw n? cj pJv~ DHv pJv k ks
nmm cb o mkl nB~ Dj kw n cj Hm? cj Hm %v n, %v muY n cj
uS, cb JnB %v o mkl nB~ Hj n %v JnB k uS GHkwl Dj Dvku
nv nS~ Dcjk cb Dvk Yjl J%vk DvmbOv cb DC nb, Hj J
kvk uS MO kj jn nb? Dcjkv kbHvb k uS~ Gv DvmbOvb k
Hv Dj Gmm nv Ju uY Dcjkv kbHvb k uS n~ Gvk mbH
y{l n~
yui[ k Hn nuk km k p mkl n, Fm Hj Kp kwb
vnb kjl? kSB k Hv k mln km ljn THj uF& p mkl n, Gmk
yj cb kwb vnb ml? mo& m HjMv y k ynl vk Gm lkuH v n
Fm ljn km Hbs pS, n kwb vnb {B{l? Dj Sm n s-s
mcmDb Hj Kp kj k nc DHv onlb lk
HnBSBi l Gvk oo& ]pj ks kc n HSBi~

(41)

m J i c

M O i c

Sk yl Dj - Yjl k uib k mpi


kp ~ DH DvJm Yjlb k DJ]p
Dp cnlJHC& yv iF& n~ DvJm
Yjl, cnj<^ k cOc Ji& k DoM&
nb~ nc my pvl nb k nB k pJv k ks Ho n Dj ks vkmv Y
n~b Yjl k ncj ks YF& DHk cK&lHC& vku kj jn nb~ Gvk mJOv
kpS k n mn jml vnb n~ Ylk mc=Oo m Jbl ui Dij n
knbi l Mo kF& vnb mvi~ Hj p Ylk mbH m mjyj nb J n
knbi k vnb n jml mK k vnb n, ly Dmj ni~ ylFS, ncj oM k
cOJi& uib k nL Gkj ylFS, mJOv kpS k mK k, mbl<
k ci& J Dcjk vnb n~
Dj. k. u#cC v DHv cc&k Mu cb Sk Jbi$ yv nncu k Skbl MKj Hj y nS Sk pOj mO m, nuk@Hj m JnB
HnB Sk H$kj v Hs, ``cv k Mbl Dj mbl< knB cul nb~'' mO
Jmcl nkj yu, ``cP kw Hl? cb l Dcjkv nB~''
mjbM n k pnB Y yv HS DHv GHYi kc kjb, mJckwl nl
ks ov kjb~ Hv[m D@H u[^v Fv Fb[ vc k Sk mbiv
Dcjk cb yvSB~ pnB knb Y Yjl yml nb, JnB Sk s-m mbiv
yvkj Sm kwb vnb knl k nc nj mu Flv coo kjbib~ pJv k o
n]Hwl o cnv nc nj mu Yjl k obi~ Sk y k yv k uS 97
[uj nS, nc obi~ n my nB ykj Y n mkl n~
Mbku Jkwl Hsi, n mcm Flv y[ n-Sk y k yv
m kw Ho? Sk iBJ cb kc kjv m kw Hk& H[i?
Sk yj Yvk lHv D, mco m ynl mj csuB kvj
Hj D ijb Dj jl cb HBm iFb&~ yv Hv k l[H jn Lb, Hv cb p vnb H
jn Lb~ {j mj csuB l[H jn Lb~ Sk Doc JnB m i]pj jn L~
Gmv oK k Sk mbvm Sk-Sk csu G kj Hv cb Hbk jn n~ Hv
(42)

m J i c

M O i c

m J i c

M O i c

cb ijl n J ljl nF& vku plb~ Flv mj csuB l[H jn nb, n


mbvm Sk-Sk k Gkj Hbk jn n~ cmHj v mbvm m kn, ``DH
Sm Sk-Sk csu Hkbi l kw Hk& H[i?'' mvm ks vnb yu~
Sk csu Gkj Hv cb Hbk~ csu ljv ui~
mbvm v kn, ``kvv Gm csu k Hk& H[~''
omlb Hk& H[l n, ym ]pjl n Fjo k, nccl k Dj DHv kc& Hj
kv k~ nbo k kJ o<bl kcj kn iS n...
kv knl n k DmcB cb mjK n vnb mkl
Sk HlLj l lyl m Gsub j

ib O p k pvlj
lcnb Sk pvlj ol nB~ py Y lcnb mbon n lcnj
Dncd lc Hj nJ nv ui, l n km DpcD:
p mym ] i j y D j kc] p j Doc l c v o K n ,
Gmk Mku o kj D j DHv o u m H s k p koc
Gv k lc Jj kj jn n, Jn Gm Doc k uS klv
GHi ni, kw Gmm Gm ks uY HnBi? kw Gmm Jn
DHv n pJv Dj Yi Hj ks ky H mki? v kw
Gmm Gv kj[b uib k mJjp cu mki pvk H YK
n b D j Dlc Dl= Hl?
ly lc oKi k lcnj mvon c jn n Dj Dncd
mcHl nl p jn n~

(43)

(44)

También podría gustarte