1

2. ANALIZA BDW I NIEPEWNOCI POMIARW

Z powodu niedokadnoci przyrzdw i metod pomiarowych, niedoskonaoci
zmysw, niekontrolowanej zmiennoci warunkw otoczenia (wielkoci wpywajcych) i
innych przyczyn, wynik pomiaru jest zawsze rny od prawdziwej wartoci wielkoci
mierzonej. Jest tylko jej mniej lub wicej dokadnym przyblieniem. Warto rzeczywista
wielkoci jest punktem na osi liczbowej, ktrego pooenie mona opisa za pomoc
nieskoczonego cigu cyfr. Ju sam fakt skoczonego zapisu wyniku jest te rdem jego
niedokadnoci.
Zatem, podajc wynik pomiaru okrelonej wielkoci, naley koniecznie poda take
pewn ilociow informacj o jakoci tego wyniku, a cilej o jego dokadnoci (czyli o
stopniu przyblienia do wartoci prawdziwej), tak aby korzystajcy z tego wyniku mg
oceni jego wiarygodno. Bez takiej informacji wyniki pomiarw nie mog by
porwnywane ani midzy sob, ani z danymi z literatury lub norm.
Podstawowe pojcia i parametry charakteryzujce dokadno wyniku pomiaru i
metody ich oblicze s treci tego rozdziau.
2.1. Pojcia podstawowe i klasyfikacja bdw
Podstawowym pojciem jest bd pomiaru definiowany jako rnica midzy wynikiem
pomiaru x i wartoci prawdziw x
0
wielkoci mierzonej

0
x x x = . (2.1)
Bdu pojedynczego pomiaru nie mona obliczy z zalenoci (2.1), poniewa nie jest
znana warto prawdziwa wielkoci mierzonej. Mona go oszacowa (estymowa) lub
obliczy jego niektre skadowe, przy czym sposb postpowania zaley od rozpoznania
rodzaju oddziaywa wielkoci wpywajcych na wynik pomiaru. Mona wyrni
oddziaywania przypadkowe i oddziaywania systematyczne. Biorc pod uwag rodzaje
oddziaywa, bdy pomiaru mona podzieli na: przypadkowe, systematyczne oraz
grube (pomyki).
Bdy przypadkowe
S to bdy spowodowane przypadkowym oddziaywaniem duej liczby trudno
uchwytnych czynnikw zakcajcych (nazywanych wielkociami wpywajcymi), ktrych
czny wpyw zmienia si z pomiaru na pomiar. Charakterystyczn cech bdw
przypadkowych jest to, e ich wartoci s rne w kolejnych pomiarach przeprowadzanych
w jednakowy sposb (w warunkach powtarzalnoci).
Bd przypadkowy jest zmienn losow, a w kolejnych pomiarach tej samej wielkoci,
wykonywanych w warunkach powtarzalnoci, otrzymuje si bdy o wartociach bdcych
realizacjami tej zmiennej. Wyniki pomiarw s rwnie realizacjami zmiennej losowej i
ulegaj rozproszeniu wok wartoci prawdziwej wielkoci mierzonej. Std te szacowanie
bdw przypadkowych jako miary rozproszenia wynikw wok wartoci prawdziwej
dokonuje si metodami rachunku prawdopodobiestwa i statystyki matematycznej.
Bd przypadkowy wyniku pomiaru nie moe by skompensowany przez poprawk, ale
moe by zmniejszony przez wielokrotne powtarzanie pomiarw, a cilej przez wykonanie
serii n pomiarw i przyjcie jako wyniku kocowego redniej arytmetycznej serii wynikw x
i
.

2

=
=
n
i
i
x
n
x
1
1
. (2.2)
Wskutek oddziaywa przypadkowych rednia arytmetyczna (2.2) jest rwnie zmienn
losow, lecz jej rozrzut wok wartoci prawdziwej jest mniejszy. Zatem bardziej dokadnie
przyblia ona warto prawdziw. Mwic inaczej stanowi bardziej dokadne, lepsze ni
pojedynczy pomiar oszacowanie wartoci prawdziwej. Zatem warto redniej
arytmetycznej serii pomiarw mona w uzasadniony sposb przypisa wielkoci mierzonej
i traktowa jako poprawny wynik pomiaru.
Wyniki pomiarw przypisywane wielkoci mierzonej, niezalenie od sposobu
przypisania, wykazuj rozrzuty wok wartoci prawdziwej, s wic niepewne. Pozwalaj
jedynie wyznaczy przedzia obejmujcy nieznan warto prawdziw. Ilociow miar
niedokadnoci pomiaru, ktrej odzwierciedlenie stanowi rozrzut wynikw jest niepewno
pomiaru.
Pojcie niepewno jako miara niedokadnoci zostao wprowadzone stosunkowo
niedawno przez dokument Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement
wydany w 1993 roku przez Midzynarodow Organizacj Normalizacyjn ISO (nazywany
dalej Guide). Sta si on norm midzynarodow, obowizujc take w Polsce, w ktrej
niepewno pomiaru jest definiowana jako parametr zwizany z wynikiem pomiaru,
charakteryzujcy rozrzut wartoci, ktre mona w uzasadniony sposb przypisa wielkoci
mierzonej. Parametrem takim moe by na przykad odchylenie standardowe rozkadu
wynikw lub bdw pomiaru, albo poowa szerokoci przedziau majcego ustalony
poziom ufnoci, o czym dalej.
Istotne jest rozrnienie midzy pojciem bdu i pojciem niepewnoci pomiaru. Bd
jest zmienn losow, a niepewno jest parametrem rozkadu prawdopodobiestwa bdu.
Pojcie niepewnoci pomiaru najatwiej byo wyjani na przykadzie pomiarw
wykonywanych w warunkach oddziaywa przypadkowych, w powizaniu z bdami
przypadkowymi, lecz mona je rozszerzy rwnie na pomiary w warunkach oddziaywa
systematycznych i powiza z bdami systematycznymi.
Bdy systematyczne
Powstaj wskutek systematycznych oddziaywa wielkoci wpywajcych. W kolejnych
pomiarach wykonywanych w jednakowych warunkach bd systematyczny ma warto
sta. Przy zmianie warunkw zmienia si z okrelon prawidowoci, ktr mona
wyznaczy analitycznie.
Przykadem s bdy systematyczne spowodowane przesuniciem skali miernika
analogowego, bdem wzorca (np. rn od nominau mas odwanika), pomijaniem
czynnikw wpywajcych na wyniki pomiaru (np. rezystancji przewodw przy pomiarze
maych rezystancji), ustalonym wpywem warunkw otoczenia (np. temperatury).
Jeeli bd systematyczny powstaje wskutek rozpoznanego oddziaywania
systematycznego wielkoci wpywajcych, to wpyw tego oddziaywania moe by
okrelony ilociowo i skompensowany addytywnie lub multiplikatywnie, przez dodanie do
wyniku pomiaru poprawki lub pomnoenie wyniku przez wspczynnik poprawkowy.
Wynik pomiaru przed korekcj bdu systematycznego nazywa si wynikiem
surowym, a po korekcji wynikiem poprawionym.
Kompensacja bdu systematycznego nie moe by zupena, poniewa bd ten nie jest
znany dokadnie. Wyznaczona poprawka jest obarczona niepewnoci, ktra staje si
jednym ze skadnikw cakowitej niepewnoci pomiaru.

3
Bd systematyczny spowodowany oddziaywaniem systematycznym nierozpoznanym
ilociowo (np. niekontrolowanym wpywem temperatury) nie moe by skorygowany.
Czsto moe by rozpoznany jakociowo i oszacowany w postaci przedziau
wyznaczonego przez bdy graniczne x
0
. Do szacowania bdw systematycznych
spowodowanych oddziaywaniem nierozpoznanym stosowane jest podejcie statystyczne i
na podstawie przedziau wyznaczonego przez bdy graniczne wyliczana jest niepewno
standardowa typu B, definiowana dalej.
Bdy grube
S to bdy spowodowane pomykami popenianymi w trakcie wykonywania pomiaru
lub odczytu i zapisywania wyniku. Przykadem mog by bdy powstae wskutek
pomylenia skali w mierniku wielozakresowym, pomylenia jednostek lub przesunicia
przecinka przy zapisie wyniku, zwarcia lub rozwarcia niektrych elementw obwodu
pomiarowego. Pomyki mona znacznie ograniczy przez staranne wykonywanie pomiaru,
a gdy powstaj atwo je zauway i wyeliminowa, poniewa otrzymany wynik znacznie
rni si od innych wynikw pomiaru tej samej wielkoci.
2.2. Definicje dotyczce niepewnoci pomiaru
Jak ju mwilimy, wynik pomiaru jest liczb przyblion rn od wartoci
prawdziwej wic mona go interpretowa jako przedzia na osi liczbowej, wewntrz
ktrego znajduje si warto prawdziwa. Przedzia ten, nazywamy przedziaem
niepewnoci wyniku pomiaru (lub przedziaem ufnoci).
W celu ilociowego opisu tego przedziau dokument Guide definiuje cytowane ju
pojcie niepewno pomiaru i szereg specyficznych miar ilociowych tego pojcia.
Niepewno standardowa (u) niepewno wyniku pomiaru wyraona w formie
odchylenia standardowego lub estymaty tego odchylenia.
Niepewno typu A (u
A
) obliczana metod analizy statystycznej serii pojedynczych
obserwacji (najczciej wykorzystujc normalny rozkad wynikw).
Niepewno typu B (u
B
) obliczana innymi metodami ni w przypadku A (najczciej
wykorzystujc rozkad prostoktny opisujcy bdy systematyczne spowodowane
nierozpoznanym oddziaywaniem systematycznym).
Zoona niepewno standardowa (u
c
) okrelana w przypadku wystpowania wielu
skadowych niepewnoci; dla pomiarw bezporednich jest pierwiastkiem sumy kwadratw
niepewnoci skadowych, dla pomiarw porednich sumowanie kwadratw niepewnoci
skadowych odbywa si z odpowiednimi wagami, zgodnie z prawem propagacji
niepewnoci (omawianym dalej).
Niepewno rozszerzona (U) jest iloczynem niepewnoci standardowej i
wspczynnika rozszerzenia k

c
u k U

= . (2.3)
Okrela ona granice przedziau niepewnoci, ktremu mona przypisa okrelony
poziom ufnoci.
Poziom ufnoci (p

) - jest prawdopodobiestwem tego, e w przedziale niepewnoci

wyniku pomiaru (w przedziale ufnoci) znajduje si warto prawdziwa, co mona zapisa
( ) { } ,
0
U x U x x P p + =

. (2.4)

4
x
U U
x
Prawdopodobiestwo to wyznacza si z rozkadu gstoci prawdopodobiestwa zmiennej
losowej modelujcej wynik pomiaru x lub bd pomiaru x.
Poziom ufnoci jest czsto wyraany w procentach.
Wynik pomiaru zapisuje si w postaci:

c
u x x =
0
na poziomie ufnoci odchylenia standardowego (2.5)
lub U x x =
0
na postulowanym poziomie ufnoci p

. (2.6)
Zapisy te przedziaowo okrelaj warto prawdziw x
0
. Interpretacj graficzn zapisu
(2.6) ilustruje rys. 2.1




Rys. 2.1. W tym przedziale z prawdopodobiestwem p znajduje si warto prawdziwa x0
Niepewnoci pomiaru wg powyszych definicji wyraa si w jednostkach wielkoci
mierzonej. Poniewa s one oceniane szacunkowo, naley opisywa je rozsdn liczb cyfr
znaczcych (najczciej ograniczon do 2 cyfr). Na przykad byoby absurdem podawanie
wyniku pomiaru przyspieszenia ziemskiego w postaci:
g = 9,82 0,02385 m/s
2
.
Waciwe jest zaokrglenie niepewnoci pomiaru do dwch cyfr po przecinku i
przedstawienie wyniku w postaci:
g = 9,82 0,02 m/s
2
.
Obok omawianych wyej poj bdu i niepewnoci bezwzgldnej wyraanych w
jednostkach wielkoci mierzonej, definiuje si pojcia bdu i niepewnoci wzgldnej
wyraane bezwymiarowo, bardzo czsto w procentach lub ppm (part per million)
bd wzgldny
x
x
x
x
x

=
0
, (2.7)
niepewno wzgldna
x
U
x
U
x x
u
=
0
. (2.8)
Poniewa warto prawdziwa nie jest znana, w praktyce zastpuje si j wartoci
umownie prawdziw (wartoci poprawn), ktr moe by na przykad skorygowany
wynik pomiaru (po korekcji bdu systematycznego) lub najlepsze oszacowanie wartoci
prawdziwej (najczciej rednia arytmetyczna serii pomiarw x ), lub nawet wynik
pojedynczego pomiaru.
W celu specyfikacji bdw instrumentalnych, zwaszcza miernikw analogowych,
wykorzystuje si pojcie klasy przyrzdu, oznaczanej kl, definiowanej jako graniczny bd
wzgldny obliczany wzgldem wartoci zakresowej przyrzdu i wyraany w procentach
% 100

=
zakr
g
x
x
kl , (2.9)
gdzie: x
g
bd graniczny przyrzdu
x
zakr
warto kocowa zakresu pomiarowego

5
Wartoci liczbowe klasy przyrzdu s wybierane z cigu: (1; 1,5; 2; 2,5; 5)10
-n
, n = 0,1.
Metody obliczania niepewnoci zalecane w Guide dotycz wynikw skorygowanych,
tzn. po skompensowaniu skadowej bdu systematycznego spowodowanej rozpoznanym
oddziaywaniem systematycznym, przez dodanie do surowego wyniku poprawki lub
pomnoenie go przez wspczynnik poprawkowy.
Zakada si, i skorygowany wynik pomiaru jest zmienn losow, ktrej warto
oczekiwana jest rwna wartoci prawdziwej

( )
0
x x E =
. (2.10)
Zaoenie to jest rwnoznaczne z zaoeniem, e bd pomiaru jest zmienn losow
centrowan

0
x x x = , (2.11)
o wartoci oczekiwanej rwnej zeru
( ) 0 = x E . (2.12)
2.3. Obliczanie poprawki bdu systematycznego
Jak ju mwilimy, skadowa deterministyczna bdu systematycznego, spowodowana
rozpoznanym oddziaywaniem systematycznym, moe by okrelona ilociowo i
wykorzystana do addytywnego bd multyplikatywnego skorygowania surowego wyniku
pomiaru.
Metody analizy i oblicze bdw systematycznych s zrnicowane. Brak jest
oglnych metod oblicze tych bdw w pomiarach bezporednich. Metody takie istniej w
przypadku pomiarw porednich, w postaci tzw. praw propagacji bdw, ktre bd
omawiane pniej. W pomiarach bezporednich kady przypadek analizy bdu
systematycznego wymaga indywidualnego podejcia, przy czym metody oblicze s nader
proste, oparte na wykorzystaniu wzorw opisujcych rne prawa fizyki.
Typowy sposb postpowania pokaemy na przykadzie oblicze bdu
systematycznego popenianego w przypadku pomiaru prdu amperomierzem o niezerowej
rezystancji R
a
, w obwodzie zoonym ze rda napicia E
z
o rezystancji wewntrznej R
z
i
obcienia R
0
, pokazanym na rys. 2.2a. Wczenie amperomierza do obwodu wprowadza
do niego dodatkow rezystancj R
a
(rys. 2.2b), co powoduje, i prd w obwodzie
pomiarowym I' jest mniejszy od prdu w obwodzie pierwotnym I

R
z

E
z
R
0

I
a)
R
z
E
z
R
0

I'
b)
A
R
a

Rys. 2.2. Pomiar prdu w obwodzie elektrycznym zoonym ze rda napicia i obcienia:
a) obwd pierwotny; b) obwd pomiarowy po wczeniu amperomierza
Systematyczny bd bezwzgldny mona obliczy ze wzoru:

6

I I I = '
, (2.13)
biorc pod uwag, e:

a z
z
z
z
R R R
E
I
R R
E
I
+ +
=
+
=
0 0
' oraz , . (2.14)
Z zalenoci (2.13) i (2.14) mona wyprowadzi wzory na poprawk

( )( )
a z z
a z
I
R R R R R
R E
I p
+ + +
= =
0 0

(2.15)
i wspczynnik poprawkowy

z
a z
p
R R
R R R
w
+
+ +
=
0
0
. (2.16)
W rozwaanym przypadku atwiej jest skompensowa bd systematyczny
multyplikatywnie przez pomnoenie surowego wyniku pomiaru I' przez wspczynnik
poprawkowy obliczony ze wzoru (2.16).
Omawiany przykad mona wykorzysta rwnie do wysnucia wniosku natury oglnej,
odnonie warunkw minimalizacji zakcajcego wpywu przyrzdu pomiarowego na
badane zjawisko. Wykorzystujc wzory (2.13) i (2.14) atwo wyprowadzi wzr opisujcy
zaleno systematycznego bdu wzgldnego:

'
'
I
I I
I

= , (2.17)
od rezystancji amperomierza R
a
.
Po wstawieniu (2.14) do (2.17) otrzymujemy

z
a
a z
z a z
I
R R
R
R R R
R R R R R
+
=
+ +
+

+ +
=
0
0
0 0
1
1 1
. (2.18)
Zaleno (2.18) wskazuje, i w celu minimalizacji bdu wywoanego rezystancj
amperomierza naley dy do zachowania warunku

z a
R R R + <<
0
, (2.19)
ktry oznacza, i rezystancja amperomierza powinna by duo mniejsza od sumy
pozostaych rezystancji w obwodzie. Fizyczna interpretacja warunku (2.18) prowadzi do
wniosku, i przy bardzo maej rezystancji wewntrznej amperomierz pobiera mao energii z
obwodu i tym samym mao zakca badane zjawisko. Wymg maego poboru energii w
celu minimalizacji zakcajcego wpywu przyrzdu pomiarowego na obiekt badany ma
charakter oglny i dotyczy kadego przyrzdu, m.in. woltomierza, ktry w trakcie pomiaru
napicia w obwodzie, pobiera mao energii przy bardzo duej rezystancji wewntrznej.
Inn drog ograniczania bdw systematycznych jest stosowanie specjalistycznych
metod lub ukadw pomiarowych. Istnieje wiele takich metod eliminujcych lub
minimalizujcych deterministyczne skadowe bdw systematycznych bez potrzeby

7

r
I
I
I
R
R
U U
r
U
r
U
U
R
obliczania poprawek. Przykadem moe by czterozaciskowa metoda pomiaru bardzo
maych rezystancji (w zakresie 1-10
-6
), zilustrowana na rys. 2.3.







Rys. 2.3. Zasada 4-zaciskowego pomiaru bardzo maych rezystancji (styki Kelwina)
Pozwala ona eliminowa bdy wnoszone przez rezystancje przewodw doprowadzajcych
i stykw, ktre mog by wspmierne lub nawet wiksze od rezystancji R. Zastosowanie 2
par zaciskw: pary zaciskw prdowych I-I sucych do doprowadzenia i pomiaru prdu
I
R
oraz osobnej pary zaciskw napiciowych sucych do pomiaru napicia metod
bezprdow lub z bardzo maym poborem prdu, daje moliwo pomiaru napicia wprost
na rezystancji R, a nie na jej zaciskach zewntrznych i w konsekwencji pozwala
wyeliminowa wpyw rezystancji r
I
i r
U
na wynik pomiaru.
Naley jednak podkreli, i pozostaj pewne nierozpoznawalne bdy resztkowe
specjalistycznych metod pomiarowych. Zarwno bdy resztkowe jak te niepewnoci
obliczonych poprawek s skadnikami niepewnoci cakowitej obliczanej metodami A lub
B, przedstawionymi w kolejnych punktach.
2.4. Probabilistyczne podstawy i przykady analizy niepewnoci
W analizie niepewnoci pomiaru metodami probabilistycznymi (rachunku
prawdopodobiestwa i statystyki matematycznej) zakada si, i wyniki pomiarw s
skorygowane i mog by modelowane zmienn losow x. Najlepszym opisem zmiennej
losowej cigej jest rozkad gstoci prawdopodobiestwa p(x). Ma ona t waciwo, e
jej caka w dowolnych granicach x
1
< x
2
okrela prawdopodobiestwo znalezienia si
zmiennej losowej w tych granicach:
( ) { }
2 1
, ) (
2
1
x x x P dx x p
x
x
=

. (2.20)
Rozkad gstoci prawdopodobiestwa opisywany jest parametrami rozkadu, z ktrych
najwaniejszymi dla nas s:
warto oczekiwana ( ) ( )

= = dx x xp x E , (2.21)
charakteryzujca rodek zgrupowania wynikw pomiarw oraz
odchylenie standardowe ( ) { }
2
= x E
x
, (2.22)
charakteryzujce rozproszenie wynikw wok rodka zgrupowania. Operuje si te
wariancj
2
.
Zamiast zmiennej losowej x czsto wygodniej jest posugiwa si zmienn losow

8
centrowan ( ) = = x x E x x , (2.23)
ktra modeluje bd pomiaru i ktrej warto oczekiwana jest rwna zero.
Dla wikszoci sytuacji spotykanych w praktyce wyniki pomiarw mog by
modelowane zmienn losow o rozkadzie normalnym, nazywanym te rozkadem Gaussa

|
|
.
|

\
|
= =

2
2
) (
2
1
exp
2
1
2
1
) (
2
2
x
x
x
x
x
e x p
x

. (2.24)
Na rys.2.4 pokazany jest wykres funkcji gstoci prawdopodobiestwa rozkadu
normalnego.


p(x)
x
2
1
x

x

x
= x
0

Rys. 2.4. Wykres funkcji rozkadu normalnego zmiennej losowej x modelujcej wynik pomiaru
Rozkad normalny jest rozkadem dwuparametrowym, opisanym parametrami i
x
.
Bywa czsto oznaczany skrtowo przez N (,
x
). Wykres funkcji rozkadu jest krzyw o
ksztacie dzwonowym, symetrycznie wyrodkowan wok wartoci oczekiwanej
(zakada si, e jest ona rwna wartoci prawdziwej x
0
). Odchylenie standardowe
x

odpowiada odlegoci punktu przegicia krzywej od odcitej rodka zgrupowania.
Zacienione pole pod czci krzywej rozpit na przedziale ( -
x
, +
x
) jest rwne
( ) ( ) 682 , 0 = = + < <

+

dx x p x P
x x
. (2.25)
Oznacza to, e prawdopodobiestwo (poziom ufnoci) tego, e warto zmiennej
losowej o rozkadzie normalnym znajduje si w wymienionym przedziale o promieniu
x

jest rwne 0,682 lub w procentach 68,2%. Przedziaom dwu i trzykrotnie szerszym, o
promieniach 2
x
i 3
x
, odpowiadaj poziomy ufnoci odpowiednio 0,954 i 0,997.
Rozkad normalny zmiennej losowej centrowanej x modelujcej bd pomiaru ma
posta

2
2
2
) (

2
1
) (
x
x
x
e x p

= , (2.26)
a oznaczany jest N (0,
x
). Jego wykres jest pokazany na rysunku 2.5:

9

p(x)
x -
x
0 +
x

Rys. 2.5. Wykres rozkadu normalnego N (0,
x
) zmiennej centrowanej x modelujcej bd
pomiaru
Warto zauway, i ksztat krzywej tego rozkadu jest identyczny z krzyw rozkadu
N (,
x
). Mwic inaczej zmienne losowe x i x modelujce wynik i bd pomiaru maj
takie same rozkady wok swoich wartoci oczekiwanych, co uatwia analiz.
Zamiast zalenoci (2.25) do oblicze poziomu ufnoci p

= P{x ( - , + )},
mona uy prostszej zalenoci
( ) ( ) 682 , 0 = = + < < =

+

x d x p x P p
x x

, (2.27)
ktra wyraa prawdopodobiestwo tego, i bd pomiaru x(-, ).
W analizie bdw i niepewnoci rozszerzonej uyteczny jest te rozkad normalny
zmiennej losowej unormowanej (standaryzowanej)

x
x
z

= , (2.28)
opisany wzorem
( )
2
2
2
1
z
e z p

=

(2.29)
o zerowej wartoci oczekiwanej ( = 0) i odchyleniu standardowym rwnym 1 (
z
= 1).
Nosi on nazw unormowanego rozkadu normalnego i jest oznaczany skrtowo N (0,1).
Jest wykorzystywany do oblicze wspczynnika rozszerzenia k

przy postulowanym
poziomie ufnoci niepewnoci rozszerzonej U.
Wyznaczanie niepewnoci rozszerzonej pojedynczego pomiaru
Rne postacie rozkadu normalnego i jego parametry mog by wykorzystywane do
oblicze niepewnoci rozszerzonej U pojedynczego pomiaru, przy postulowanym poziomie
ufnoci, w sytuacji gdy odchylenie standardowe zmiennej losowej modelujcej pomiar
x

jest znane apriori, a nieznana jest warto oczekiwana ( = x
0
= ?). Tak jest w licznych
przypadkach pomiarw wykonywanych wyprbowanym wielokrotnie przyrzdem w
rozpoznanych i stabilnych warunkach.
Wwczas wynik pojedynczego pomiaru x mona zapisa:

10
u k x U x x

= =
0
, na poziomie ufnoci p

, (2.30)
gdzie wspczynnik rozszerzenia k

jest adekwatny do postulowanego poziomu ufnoci

( ) { } U x U x x P p + = ,
0
. (2.31)
Zapis (2.31) umiejscawia warto prawdziw w przedziale niepewnoci wok wyniku
pomiaru. Przedzia ten ma stay promie, lecz jego pooenie na osi liczbowej jest losowe,
zmienia si z pomiaru na pomiar, co ilustruje rys. 2.6. Pokazano na nim pooenia kilku
przedziaw niepewnoci dla 4 rnych wynikw pomiarw x
1
, x
2
, x
3
, x
4
. Kady z
przedziaw ma inne pooenie, jednak zawiera (przykrywa) warto prawdziw x
0
.

x x
0

x
1

x
2

x
3

x
4


Rys. 2.6. Pooenie przedziaw niepewnoci dla 4 rnych wynikw pomiaru: x
1
, x
2
, x
3
, x
4

Aby obliczy wspczynnik rozszerzenia k

przy zadanym poziomie ufnoci p

, lub
odwrotnie poziom ufnoci dla zadanego wspczynnika rozszerzenia, naley przeksztaci
wyraenie (2.31) do rwnowanej postaci
( ) { } ,
0 0
U x U x x P p + =

, (2.32)
ktra umiejscawia wynik pomiaru w przedziale niepewnoci wok wartoci prawdziwej.
Przy przyjtych zaoeniach, i wyniki pomiarw s modelowane zmienn losow o
rozkadzie normalnym x N (,
x
), przy czym x
0
= , u =
x
, zaleno (2.32) przyjmuje posta
( ) { }
( )
dx e k k x P p
x
x
x
k
k
x
x
x x

+

= + =

2
2
2
2
1
, . (2.33)
Stosujc podstawienie
x
x
z

= ,
(2.33) mona przeksztaci do postaci
dz e p
k
k
z

2
2
2
1
, (2.34)
ktra jest cak unormowanego rozkadu zmiennej losowej standaryzowanej z N (0,1),
opisanego wzorem (2.29). Wyraenie (2.34) nazywane jest funkcj bdu.
Funkcja p

= (k

) okrela zwizki midzy k

i p

. Jest stabelaryzowana, a tablice s

powszechnie dostpne. Na rys. 2.7 pokazano fragment wykresu tej funkcji oraz tablic
niektrych odpowiadajcych sobie wartoci p

i k

.

11

100%
50%
0 0,674 1 2 3 k

p

68%
95,4%
99,7%

k 0 0,25 0,5 0,75 1,0 1,25 1,5 1,75 2,0 2,5 3,0 3,5
p[%] 0 20 38 55 68,2 79 87 92 95,4 98,8 99,7 99,95
Rys. 2.7. Wykres funkcji p

= (k

) oraz tablica wartoci tej funkcji w wybranych punktach

Jak wida poziom ufnoci dla niepewnoci standardowej (u =
x
) wynosi 68,2%, a dla
dwusigmowej niepewnoci rozszerzonej U = 2
x
jest rwny 95,4%. Dla wielu handlowych
i przemysowych zastosowa takie poziomy ufnoci s wystarczajce. Jednak w pewnych
zastosowaniach, zwaszcza wtedy, gdy chodzi o zdrowie i bezpieczestwo, wymaga si
wikszych poziomw ufnoci. Wtedy zakada si wymagany poziom ufnoci p

i z tablic
funkcji p

= (k

) wyznacza si odpowiedni wspczynnik rozszerzenia.

Poziom ufnoci dla wspczynnika rozszerzenia 3 (U = 3
x
) wynoszcy 99,7%, uznaje
si za bardzo wysoki, bliski pewnoci. Promie tego przedziau okrela tzw. bd graniczny

g
, ktrym dawniej charakteryzowano dokadno pomiaru, a obecnie jest wykorzystywany
do oblicze niepewnoci u
B
. Guide zaleca w powszechnej praktyce posugiwa si
gwnie niepewnoci standardow.
Pojcia statystyki matematycznej
Omawiana wyej sytuacja pojedynczego pomiaru w rozpoznanych warunkach
opisywanych rozkadem normalnym jest atwym przypadkiem szczeglnym analizy
niepewnoci pomiaru, do czsto wystpujcym w praktyce. Jednak metody analizy i
oblicze niepewnoci zalecane w Guide s ukierunkowane na pomiary w warunkach
oddziaywa nierozpoznanych lub rozpoznanych sabo, gdzie nieznane s oba parametry
rozkadu zmiennej losowej x modelujcej pomiar ( = ?,
x
= ?) i trzeba je szacowa na
podstawie wynikw serii pomiarw, ktre s jedynym lub gwnym rdem informacji o
parametrach rozkadu.
Zagadnieniami szacowania parametrw rozkadu na podstawie ograniczonego materiau
statystycznego zajmuje si statystyka matematyczna. Cao materiau statystycznego, ktry
podlega badaniu na podstawie niewielkiej jego czci nosi nazw populacji generalnej lub
populacji. Cz populacji podlegajcej bezporedniemu badaniu nazywa si prb lub
prbk. Wyniki serii pomiarw mog by traktowane jako prba wzita z populacji
wszystkich moliwych wynikw pomiarw, ktrych liczno jest rwna nieskoczonoci.
Szacowanie parametrw rozkadu wybranego jako model statystyczny populacji
nazywa si estymacj, za wynik oblicze okrelonego parametru na podstawie prby, nosi
nazw estymaty tego parametru. Formua oblicze (tzw. statystyka) nazywa si
estymatorem. Czsto dla odrnienia parametru populacji i wyniku jego obliczenia z
prby, do nazwy parametru dodaje si sowo z prby. Tak wic, np. mona uy

12
rwnorzdnych nazw: estymata odchylenia standardowego (oznaczana
x
) odchylenie
standardowe z prby lub odchylenie standardowe eksperymentalne.
2.5. Obliczanie niepewnoci metod typu A
Jest to metoda obliczania niepewnoci drog analizy statystycznej serii pojedynczych
pomiarw (obserwacji), przy zaoeniu, e ich wyniki s skorygowane. Mona wykaza, i
najlepszym oszacowaniem (estymatorem) wartoci oczekiwanej zmiennej losowej x
modelujcej wyniki pomiarw wielkoci X, na podstawie wynikw x
i
serii n niezalenych
pomiarw jest rednia arytmetyczna x

=
=
+ + +
= =
n
i
i
n
x
n n
x x x
x
1
2 1
1 .....
. (2.35)
Estymaty parametrw, czyli ich wartoci obliczone z prbki, oznacza bdziemy daszkiem
nad ich symbolami, np.
x
, . Gdy liczba pomiarw w serii zmierza do nieskoczonoci,
rednia arytmetyczna dy do wartoci oczekiwanej
= n x gdy , . (2.36)
Oznacza to, e jest ona estymatorem nieobcionym.
Estymat odchylenia standardowego
x
(odchylenie standardowe eksperymentalne)
oblicza si ze wzoru
1 ,
1
) ( ...... ) ( ) (

2 2
2
2
1
>

+ + +
= n
n
x x x x x x
n
x
, (2.37)
gdy
x x
n , .
W kolejnych seriach pomiarw z powodu oddziaywa wielkoci wpywajcych
otrzymuje si rne wartoci rednich arytmetycznych, zatem rednia arytmetyczna jest
rwnie zmienn losow. W przypadku, gdy zmienna losowa x ma rozkad normalny,
rednia arytmetyczna x rwnie podlega rozkadowi normalnemu. Jest on bardziej
skupiony wok wartoci oczekiwanej (rys. 2.8).

x
0
=

x
n
x
x

=
p(x)

p(
x
)

x,

x

Rys. 2.8. Krzywa rozkadu redniej arytmetycznej serii pomiarw (ciga) na tle rozkadu
wynikw pojedynczych pomiarw, ilustruje korzy z przejcia od pojedynczego pomiaru do serii

13
Odchylenie standardowe
x
rozkadu redniej arytmetycznej jest powizane z
x

zalenoci
n
x
x

= . (2.38)
Poniewa taka sama zaleno wie rwnie estymatory obu odchyle, na podstawie
(2.37) otrzymuje si wzr na estymator odchylenia standardowego redniej arytmetycznej
serii n pomiarw

( ) n n
x x x x
n
n x
x
1
) ( ...... ) (

2 2
1

+ +
= =

. (2.39)
Tak wic, jeeli jako uzasadniony wynik pomiaru przyjmuje si redni arytmetyczn
x wynikw serii n pomiarw, to niepewno standardow takiego wyniku

n
u
x
x A

= = (2.40)
naley oblicza ze wzoru (2.39).
Obliczana w ten sposb niepewno jest nazywana niepewnoci standardow typu A i
oznaczana u
A
. Niepewno standardowa u
A
, bywa czsto jedyn skadow niepewnoci i na
jej podstawie oblicza si niepewno rozszerzon. Powstaje pytanie jaka powinna by
liczno serii pomiarw i jak oblicza wspczynnik rozszerzenia przy postulowanym
poziomie ufnoci.
Jak wynika z (2.38), wspczynnik poprawy niepewnoci standardowej w nastpstwie
przejcia od pojedynczego pomiaru do serii n pomiarw wynosi n / 1 . Na rys. 2.9
pokazano wykres tego wspczynnika w funkcji n.

n
1

1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
0 5 10 15 20 25 30 35 45 50
n

Rys.2.9. Wykres przebiegu wspczynnika n / 1 w funkcji n.
Jak wida z rysunku, wspczynnik poprawy maleje szybko na pocztku ukadu
wsprzdnych (dla n = 4 zmniejsza si 2-krotnie), a dla n duych maleje powoli. Std
nadmierne zwikszanie liczby pomiarw w serii nie jest uzasadnione. Liczba ta jednak
powinna by na tyle dua, aby zapewni, e estymaty x i
x
s wiarygodnymi
oszacowaniami wartoci prawdziwej x
0
= oraz niepewnoci standardowej u
A
=
x
.

14
Uzasadniona liczba pomiarw w serii zaley jak to wykaemy od wymaganego
poziomu ufnoci niepewnoci rozszerzonej.
W celu wyznaczenia relacji midzy poziomem ufnoci p

i wspczynnikiem rozszerzenia
k

dla rozwanej sytuacji, naley sign do zmiennej losowej unormowanej z (2.28)

x
x
z

= . (2.41)
W przypadku, gdy odchylenie standardowe
x
nie jest znane apriori i zastpuje si je
estymat obliczon z prby
x
, wtedy (2.41) przeksztaca si w iloraz dwch zmiennych
losowych (dla odrnienia oznaczany t)

x
x
t

= . (2.42)
Zmienna losowa t jest opisana rozkadem t-Studenta

o = n 1 stopniach swobody
( >1). Funkcja gstoci prawdopodobiestwa tego rozkadu ma posta
( )
2
1
2
1
2
2
1
,
+

|
|
.
|

\
|
+
|
.
|

\
|

|
.
|

\
| +

=
v
v
t
v
v
v
v t p

, (2.43)
gdzie: ( ) - funkcja gamma.
Warto oczekiwana zmiennej t jest rwna zero. Reprezentacj graficzn rozkadu
t-Studenta (rys. 2.10) jest rodzina krzywych o ksztatach dzwonowych i szerokoci zalenej
od stopni swobody v
i
= 1, 2, 3, ... . Najbardziej paska jest krzywa rozkadu dla pierwszego
stopnia swobody v = 1. Ze wzrostem v rozmycie krzywych zmniejsza si, a przy v
rozkad t-Studenta zmierza do unormowanego rozkadu normalnego N (0,1). Zatem ten
ostatni jest rozkadem granicznym rozkadu t-Studenta.

-5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5
0
0.4
0.35
0.3

0.25

0.2

0.15

0.1

0.05
t
p(t,)
= 2
= 5
= 10
= 100

Rys. 2.10. Krzywe rozkadu t-Studenta o rnych stopniach swobody

Pseudonim matematyka angielskiego Gosseta, ktry swoje prace publikowa pod pseudonimem
Student

15
Zaleno midzy poziomem ufnoci p

i wspczynnikiem rozszerzenia k

wyznacza
si z caki bdu
( ) ,... 3 , 2 , 1 , = =

v dla dt v t p p
k
k

(2.44)
ktra jest stablicowana dla rnych wartoci v. Wybrane dane zestawiono w tablicy 2.1
Tablica 2.1
Wspczynniki rozszerzenia k

obliczone z rozkadu t-Studenta

dla wybranych poziomw ufnoci p

i rnych stopni swobody v

i

p

0,70 0,90 0,95 0,99
1. 1,96 6,31 12,71 63,66
2. 1,88 2,92 4,30 9,92
3. 1,85 2,35 3,18 5,84
4. 1,19 2,13 2,78 4,60
5. 1,15 2,02 2,57 4,03
6. 1,13 1,94 2,45 3,71
7. 1,11 1,89 2,36 3,50
8. 1,10 1,86 2,31 3,36
9. 1,10 1,83 2,26 3,25
1,03 1,64 1,96 2,57

Tablica 2.1 pozwala wysnu wnioski co do racjonalnego wyboru liczby pomiarw w
serii. Jak wida z porwnania danych z tablicy 2.1 oraz tablicy na rys. 2.7, dla v = n 1 =
wspczynniki rozszerzenia k

obliczone z rozkadu t-Studenta i rozkadu normalnego

pokrywaj si. Natomiast rnice s znaczne dla krtkich serii pomiarw, najwiksze dla
serii 2 pomiarw. S one tym wiksze im wikszy jest postulowany poziom ufnoci.
Przyczyn tych rnic jest dua niepewno (maa dokadno) wyznaczenia estymaty
odchylenia standardowego
x
z mao licznej prby.
Dla niezbyt duych poziomw ufnoci p

70% rnice midzy danymi obliczonymi z

obu rozkadw s istotne tylko dla krtkich serii pomiarw n 5, natomiast staj si mao
istotne na serii duszych (n > 5). Std wniosek, e dla serii n 5 wspczynnik rozszerzenia
naley oblicza z rozkadu t-Studenta, natomiast dla n >5 mona oblicza z rozkadu
normalnego.
Przy duych poziomach ufnoci (p

95%) rnice midzy danymi obliczonymi z

rozkadw normalnego i t-Studenta s znaczne nawet przy duej licznoci prby, powyej
10 pomiarw. Std wniosek, e przy duym postulowanym poziomie ufnoci p

(np. 99%),
naley wybiera due prby (np. n > 10).
Przykad
Dokonano serii 5 pomiarw rezystancji metod mostkow. Otrzymano nastpujce
wyniki: 53,2; 53,6; 53,1; 54,9; 53,7 . Obliczy niepewno standardow u
A
, wspczynnik
rozszerzenia k

i niepewno rozszerzon U
A
dla poziomu ufnoci p

= 95%.
rednia arytmetyczna serii pomiarw

16
=
+ + + +
= 7 , 53
5
7 , 53 9 , 54 1 , 53 6 , 53 2 , 53
x . (2.45)
Estymata odchylenia standardowego pojedynczego pomiaru
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) = + + + = =

72 , 0 2 , 1 6 , 0 1 , 0 5 , 0
2
1
7 , 53
2
1

2 2 2 2
5
1
2
i x
x . (2.46)
Estymata odchylenia standardowego redniej arytmetycznej
= = = 32 , 0
5
72 , 0
5

x
x

. (2.47)
Wspczynnik rozszerzenia k

wyznaczamy z tablic t-Studenta dla p

= 95%, = 5-1=4.
Jego warto jest rwna 2,77.
Zatem otrzymalimy: niepewno standardow u
A
= 0,32, wspczynnik rozszerzenia
k

= 2,77 i niepewno rozszerzon U

A
= k

u
A
= 0,9.
Zaleca si wynik pomiaru zapisa i skomentowa nastpujco:
x
0
= 53,7 0,9 przy poziomie ufnoci 95%,
ze wspczynnikiem rozszerzenia k

= 2,77 obliczonym z rozkadu t-Studenta o liczbie

stopni swobody = 4.
W przypadku wykorzystania do oblicze rozkadu normalnego przy p

= 95%
otrzymuje si: wspczynnik rozszerzenia k

= 1,96 i niepewno rozszerzon U = 0,64.

Wynik mona zapisa:
x
0
= 53,7 0,64 przy poziomie ufnoci 95%,
ze wspczynnikiem rozszerzenia k

= 1,96 obliczonym z rozkadu normalnego.

Jak wida z porwnania zapisw obu wynikw, obliczenia na podstawie rozkadu
normalnego daj mniejsz niepewno, czyli zawyaj dokadno pomiaru. W tym
przypadku rozkad normalny nie powinien by stosowany do oblicze. Jednak moe by
stosowany przy duszych seriach pomiarw lub mniejszych poziomach ufnoci.
2.6. Obliczanie niepewnoci metod typu B
Metoda typu B, wg Guidea dotyczy obliczania niepewnoci sposobami innymi ni
analiza serii obserwacji i zalecana jest do analizy i szacowania bdw instrumentalnych
(aparaturowych). Powtarzanie obserwacji nie ujawnia tych bdw. Niepewno standardow
u
B
bdw tego typu okrela si na drodze analizy opartej na wszystkich moliwych
informacjach (poprzednie pomiary, dane instrumentw, wyniki wzorcowania itp.).
Bdy instrumentalne s bdami systematycznymi o nieznanej wartoci (ich czci
znane uwzgldnia si w poprawkach). Kady z tych nieznanych bdw instrumentalnych
(nazywanych niekiedy bdami typu B) jest konkretn realizacj bdu konkretnego
egzemplarza przyrzdu danego typu (np. wzorca), jest wic zmienn losow w zbiorze
przyrzdw tego typu i w tym zbiorze ma okrelony rozkad prawdopodobiestwa, czsto
znany apriori. Jeeli nie jest on dobrze znany przyjmuje si, e jest to rozkad
rwnomierny (jednostajny) ograniczony bdami granicznymi
g
(rys. 2.11).



17











Rys. 2.11. Rozkad rwnomierny modelujcy bdy instrumentalne jako zmienn losow w zbiorze
przyrzdw danego typu, dla przypadku, gdy rozkad jest symetryczny o wartoci oczekiwanej
rwnej zero
Przy takich zaoeniach niepewno standardowa typu B bdzie rwna odchyleniu
standardowemu rozkadu jednostajnego:

3
g
B
u

= =

. (2.48)
Wspczynnik rozszerzenia w tym przypadku jest opisany zmienn losow
unormowan rozkadu jednostajnego. Z caki bdu dla takiego rozkadu mona wyznaczy
prost zaleno midzy wspczynnikiem rozszerzenia i odpowiednim poziomem ufnoci


p k 3 = . (2.49)
Niepewno rozszerzona typu B jest rwna

g B B
k u k U = =

3
1
, przy postulowanym p

. (2.50)
W szczeglnym przypadku, gdy dominuje bd typu B o 1 skadniku, ocenia si zwykle
warto graniczn niepewnoci rozszerzonej dla poziomu ufnoci p

= 1 (100%)

g
g
B B
p u k U =

= =
3
3

, dla p

= 100%, (2.51)
ktra jest rwna wartoci bdu granicznego
g
.
W oglnym przypadku zaleca si operowa standardow niepewnoci u
B
. Jest ona
bardzo czsto obliczana na podstawie specyfikacji producentw aparatury, danych
wzorcowania lub wiadectwa certyfikacji. Typowy sposb oblicze u
B
na podstawie
dokumentacji wzorca zilustrujemy przykadem.
Przykad
wiadectwo certyfikacji stwierdza, e rezystancja R
s
wzorca rezystancji o wartoci
nominalnej 10 wynosi (10000742 129) w temperaturze 23C i e podana
niepewno 129 okrela przedzia o poziomie ufnoci 99% obliczony z rozkadu
normalnego. Jaka jest niepewno standardowa tego wzorca? Z tablic funkcji p

= (k

)
stwierdzamy, e poziomowi ufnoci 99% odpowiada wspczynnik rozszerzenia k

= 2,58.
0
p (x)
-
g

g

x
g
2
1
3
g

18
Zatem niepewno standardowa u
Rs
= 129 / 2,58 = 50, za wzgldna niepewno
standardowa u
Rs
/R
s
= 5,0x10
-6
.
2.7. Okrelanie zoonej niepewnoci standardowej
Pomiary bezporednie
Dla wielkoci mierzonej bezporednio, kiedy uwzgldnia si niepewno standardow
typu A i typu B zoona niepewno standardowa u
c
jest pierwiastkiem sumy kwadratw
tych niepewnoci

2 2
B A c
u u u + = . (2.52)
Niepewno rozszerzona jest iloczynem wspczynnika rozszerzenia i zoonej
niepewnoci standardowej

c
u k U

= . (2.53)
Wspczynnik rozszerzenia dla zadanego poziomu ufnoci p

powinien by obliczany
na podstawie rozkadu standaryzowanej zmiennej losowej o rozkadzie bdcym splotem
rozkadu normalnego i rozkadu jednostajnego, kiedy prba jest liczna lub rozkadu
t-Studenta i jednostajnego, kiedy prba jest maoliczna.
Pomiary porednie
W wikszoci przypadkw wielko poszukiwana y nie jest mierzona bezporednio,
lecz wyznaczana na podstawie pomiarw innych wielkoci x
i
zwizanych z ni okrelon
zalenoci funkcyjn
( )
n
x x x f y ..., , ,
2 1
= , (2.54)
nazywan rwnaniem pomiaru.
Na przykad, moc prdu lub rezystancj wyznacza si niekiedy na podstawie pomiarw
prdu i napicia, korzystajc z odpowiednich wzorw. Wielkoci
n
x x x ..., , ,
2 1
nazywane s
wielkociami wejciowymi, a y wielkoci wyjciow.
Aby wyznaczy zmian y funkcji (2.54) spowodowan zmianami jej argumentw o
n
x x x ..., , ,
2 1
naley obliczy jej rnic w punktach x
i
+ x
i
oraz x
i
, i = 1, 2, ..., n.
( ) ( )
n n n
x x x f x x x x x x f y ..., , , ..., , ,
2 1 2 2 1 1
+ + + = . (2.55)
Rozwijajc pierwszy czynnik wyraenia (2.55) w szereg Taylora oraz zachowujc w
nim tylko wyrazy pierwszego rzdu otrzymuje si tak jego posta

n
n
x
x
f
x
x
f
x
x
f
y

+ +

= ...
2
2
1
1
, (2.56)
ktra odwzorowuje rwnanie pomiaru w dziedzinie bdw i nazywana jest czasami
rwnaniem bdw.
Pochodne czstkowe
n i c
x
f
i
i
..., , 2 , 1 , = =

, (2.57)

19
nazywane s wspczynnikami wraliwoci, za cae wyraenie nazywa si rniczk
zupen.
Naley wyranie podkreli, i rniczka zupena wiernie opisuje przyrost funkcji
liniowej, natomiast w przyblieniu reprezentuje (aproksymuje) przyrost funkcji nieliniowej.
Przyblienie to jest tym lepsze im mniejsze s przyrosty x
i
.
Najatwiej mona to zilustrowa graficznie na przykadzie funkcji jednej zmiennej,
pokazanej na rys. 2.11, dla ktrej (2.56) upraszcza si do postaci
x
dx
df
y = . (2.58)
Na rysunku zaznaczono rzeczywisty przyrost funkcji y i rniczk zupen
x dx df dy = / .
y
x+x x
y=f(x)
dy = x
df
dx

Rys. 2.12. Ilustracja rnicy midzy rniczk zupen dy i rzeczywistym przyrostem funkcji y
Rniczka zupena (2.56) moe by wykorzystywana do oblicze poprawki bdu
systematycznego wielkoci wyjciowej na podstawie znanych co do wartoci i znaku
poprawek bdw wielkoci wejciowych.
Prawo propagacji niepewnoci
Na podstawie rniczki zupenej formuowane jest prawo propagacji niepewnoci w
postaci

2
1
2
xi
n
i
i
cy
u
x
f
u

=
|
|
.
|

\
|

= , (2.59)
gdzie u
xi
niepewnoci standardowe pomiaru wielkoci wejciowych obliczone metod
typu A lub typu B
Zoona niepewno standardowa u
cy
jest estymat odchylenia standardowego
y
i
charakteryzuje rozrzut wartoci, ktre mona w uzasadniony sposb przypisa wielkoci
mierzonej y.
Prawo propagacji niepewnoci w postaci (2.59) jest suszne jeeli zmienne wejciowe
s nieskorelowane, co w praktyce pomiarowej ma najczciej miejsce. Gdy niektre z
wielkoci wejciowych s skorelowane, naley korzysta z bardziej zoonych wzorw
zamieszczonych w Guide.
Wynik kocowy pomiaru wielkoci Y oblicza si z funkcji (2.54), przyjmujc rednie
arytmetyczne wielkoci bezporednio mierzonych
( )
n
x x x f y ..., , ,
2 1
= . (2.60)

20
Warto zaznaczy, i wielkociami wejciowymi x
i
w rwnaniu pomiaru (2.54) oraz
wynikajcych z niego rwnaniach (2.56) i (2.59), mog by nie tylko wielkoci mierzone
bezporednio, lecz take wielkoci wpywajce, ktrych niepewnoci znane s z literatury,
norm lub dokumentacji aparatury. Zilustrujemy to na przykadzie.
Przykad
Jedna z porednich metod pomiaru mocy rozpraszanej przez opornik w temperaturze t,
ktry ma rezystancj zalen od temperatury o wartoci R
0
w okrelonej temperaturze t
0
i
liniowy wspczynnik temperaturowy rezystancji , polega na bezporednim pomiarze
napicia V na zaciskach opornika oraz temperatury otoczenia t i wyznaczeniu wartoci
mocy P ze wzoru
( )
( ) | |
0 0
2
0
1
, , ,
t t R
V
t R V f P
+
= =

. (2.61)
Zoona niepewno standardowa wyniku pomiaru mocy t metod moe by wyraona
nastpujco
( ) ( ) ( ) ( )
2
4
2
3
2
2
2
1
0
t R V cP
u c u c u c u c u + + + =

, (2.62)
gdzie

( ) | |
( ) | |
( ) ( ) | |
( ) | |
2
0 0
2
4
2
0 0 0
2
3
0
2
0
2
0
2
0 0 1
1 /
1 /
1 /
1 / 2
t t R V
t
f
c
t t R t t V
f
c
t t R V
R
f
c
t t R V
V
f
c
+ =

=
+ =

=
+ =

=
+ =

(2.63)
Niepewnoci standardowe pomiarw wielkoci mierzonych bezporednio, napicia V i
temperatury t, s wyznaczane jako estymaty odchyle standardowych rednich
arytmetycznych obu tych wielkoci. Wielkoci R
0
i s wielkociami wpywajcymi,
ktrych wartoci i niepewnoci standardowe s wyznaczane z danych rezystora R
0
i tablic
fizycznych metod typu B.
2.8. Wyznaczanie niepewnoci rozszerzonej w pomiarach porednich
W pomiarach porednich niepewno rozszerzon oblicza si jako iloczyn wspczynnika
rozszerzenia k

i niepewnoci standardowej zoonej

cy
u obliczanej z (2.59)

cy y
u k U

= , (2.64)
a wynik pomiaru zapisuje si
U y y = na poziomie ufnoci p

. (2.65)

21
Spotyka si te zapis bardziej zwizy

p
U y y = , (2.66)
w ktrym dolny indeks oznaczenia U
p
informuje o poziomie ufnoci (w procentach), np. U
95
.
cise obliczanie wspczynnika rozszerzenia dla postulowanego poziomu ufnoci jest
w przypadku pomiarw porednich zagadnieniem trudnym, poniewa wymaga znajomoci
funkcji rozkadu gstoci prawdopodobiestwa zmiennej losowej modelujcej wynik
pomiaru y . Jest ona splotem rozkadw skadowych zmiennych losowych modelujcych
wielkoci wejciowe. Obliczanie splotw jest trudne za wyjtkiem przypadkw
szczeglnych, do ktrych naley splot dowolnej liczby rozkadw normalnych. Jest on
rozkadem normalnym o atwych do obliczenia parametrach ( )
n
x x x y
+ + + = ...
2 1
,
( )
2 2 2 2
...
2 1 n
x x x y
+ + + = .
Z tego wzgldu w praktyce stosuje si przyblione metody wyznaczania wspczynnika
rozszerzenia.
Przyblione metody wyznaczania niepewnoci rozszerzonej
Przedstawimy tu kilka najszerzej znanych i stosowanych metod przyblionych.
Metoda I - narzuconych wartoci wspczynnika rozszerzenia: k

= 2 dla p 95% i
k

= 3 dla p

99%. Metod t zaleca Guide dla sytuacji pomiarowych, w ktrych

zmienne losowe modelujce bdy wnoszone przez wielkoci wejciowe maj rozkady
normalne lub zblione do normalnego lub te, gdy przy innych rozkadach serie pomiarw
s liczne (n > 10). Metoda zakada, i wystarczajc jest przybliona znajomo poziomu
ufnoci (co w praktyce czsto ma miejsce), std wartoci p

s zaokrglone w d.
Metoda II sumy geometrycznej, polega na obliczaniu niepewnoci rozszerzonej U
i
dla
kadej wielkoci wejciowej (dla kadej skadowej bdu) osobno i obliczaniu niepewnoci
rozszerzonej wielkoci wyjciowej U
y
jako pierwiastka sumy kwadratw skadowych
niepewnoci

2 2 2
...
2 1 n
x x x y
U U U U + + + = . (2.67)
Wspczynniki rozszerzenia niepewnoci skadowych naley oblicza dla tego samego
poziomu ufnoci.
Metoda III sumy zwykej (algebraicznej)
Sumowanie w dziedzinie niepewnoci

B A
U U U + = lub
n
x x x y
U U U U + + + = ...
2 1
. (2.68)
W dziedzinie bdw stosuje si sumowanie wartoci bezwzgldnych bdw
skadowych

n n
x c x c x c y + + + = ...
2 2 1 1
. (2.69)
Metoda zakada najgorszy przypadek sumowania si bdw, tzn. tak sytuacj, w
ktrej wszystkie bdy skadowe maj wartoci maksymalne i jednakowe znaki. Jest to
mao prawdopodobne, co oznacza, i metoda zawya niepewno pomiaru, jest najbardziej
pesymistyczna.

22
Jest ona stosowana w pomiarach warsztatowych, z powodu atwoci oblicze, a take w
szczeglnych sytuacjach lub przypadkach, np. wyznaczaniu tolerancji, w wymiarowaniu
detali maszyn wymagajcych zachowania okrelonych luzw itp.
Metoda IV dominujcego skadnika, zalecana dla przypadkw, gdy dominuje jedna ze
skadowych niepewnoci typu A lub B.
Jeeli u
A
> u
B
to k

= k
A
, jeeli u
B
> u
A
to k

= k
B


c
u k U

= (2.70)
Metoda V efektywnych stopni swobody, jest zalecana przez Guide dla serii
niejednakowo licznych, w sytuacji gdy poziomy ufnoci musz by znane z du
wiarygodnoci. Zakada ona, e jeeli zoona niepewno standardowa jest skadana z
dwch lub wicej czynnikw, na podstawie prb o niejednakowej licznoci (o
niejednakowych stopniach swobody v
i
) i nieznanych odchyleniach standardowych
1
x
, to
nieznany rozkad modelujcy czny bd pomiaru y moe by przybliony rozkadem
t-Studenta dla liczby efektywnych stopni swobody
eff
, ktr mona wyznaczy z oglnej
formuy Welcha-Satterthwaitea

=

|
|
.
|

\
|

=
N
i
i
x
i
cy
eff
i
u
x
y
u
1
4 4
4

, (2.71)
gdzie:
cy
u - zoona niepewno standardowa wielkoci wyjciowej,
i
x
u - niepewnoci standardowe wielkoci wejciowych, i = 1, 2, ... N.
i
- liczby stopni swobody dla serii pomiarowej wielkoci wejciowej x
i
.
Dla uatwienia wyboru podejcia i metody odpowiedniej dla danej sytuacji pomiarowej,
zwiz charakterystyk omwionych metod przedstawiono w postaci tablicowej.
Zestawienie metod przyblionych
Tablica 2.2
Najbardziej znane przyblione metody wyznaczania niepewnoci rozszerzonej
Metoda
przybliona
Niepewno
rozszerzona U
Wspczynnik
rozszerzenia k
I. narzuconych
wartoci
wspczynnika
rozszerzenia
U = k

u
c
)
`

=
=
=
p
p
k
% 99 dla 3
% 95 dla 2

II. sumy
geometrycznej 2 2 2
2 2
...
2 1 n
x x x x
B A
U U U U
U U U
+ + + =
+ =

i
x
k

okrela si dla tych

samych
i
p

23
III. sumy zwykej
(arytmetycznej)
n n
x x x x
x c x c x c y
U U U U
n
+ + + =
+ + + =
...
...
2 2 1 1
2 1
Poziom ufnoci nie jest
podawany. Sumowanie
charakteryzuje si
opisowo
IV. dominujcego
skadnika
U = k

u
c

<
>
=
B A B
B A A
u u k
u u k
k
dla
dla

V. efektywnych stopni
swobody
U = k

u
c

( )

k p = wyznacza
si z rozkadu
t-Studenta o
eff

stopniach swobody

Propagacja niepewnoci wzgldnych
Dotychczasowe rozwaania dotyczyy gwnie niepewnoci i bdw bezwzgldnych.
W praktyce pomiarowej czsto wygodnie jest posugiwa si niepewnoci wzgldn, ktra
niekiedy daje peniejsz charakterystyk dokadnoci pomiaru. Na przykad pomiar
napicia 200 V z niepewnoci standardow 1 V mona uzna za do dokadny, natomiast
pomiar napicia 5 V z t sam niepewnoci standardow jest mao dokadny.
Wzory na sumowanie (propagacje) niepewnoci wzgldnych atwo wyprowadzi z
rniczki zupenej (2.56) lub prawa propagacji niepewnoci (2.59). Mona je niekiedy
przedstawi explicite w postaci prostszej od przypadku niepewnoci lub bdw
bezwzgldnych.
Pokaemy to na kilku przykadach.
Przykad potgowej funkcji y = f(x) jednej zmiennej
y = x
k
. (2.72)
Ze wzoru (2.58) atwo otrzyma

x y
u
x
y
u
k
x
u
k
y
u
= = = . (2.73)
Oznacza to, e niepewno wzgldna wielkoci wyjciowej y mierzonej porednio jest k
razy wiksza od niepewnoci wielkoci wejciowej mierzonej bezporednio. Przykadem
pomiaru tego rodzaju jest pomiar mocy na podstawie pomiaru napicia staego na znanej
rezystancji R i wyznaczanie mocy ze wzoru P
U
R
=
2
.
Przykad funkcji postaci

m
n
z z z
x x x
y


=
...
...
2 1
2 1
. (2.74)
Dla takiej funkcji z rniczki zupenej (2.56) otrzymuje si wzr na sumowanie bdw
wzgldnych metod sumy algebraicznej w postaci

m
m
n
n
y
z
z
z
z
z
z
x
x
x
x
x
x
y
y
+ +

+

+

+ +

= ... ...
2
2
1
1
2
2
1
1
. (2.75)

24
Natomiast z zalenoci (2.58) otrzymuje si taki wzr na propagacje niepewnoci
wzgldnych

m
z z z
n
x x x y
U
z
U
z
U
z
U
x
U
x
U
x
U
y
U
m n
y
+ + + + + + + = = ... ...
2 1 2 1
2 1 2 1
. (2.76)
Przykad obliczania tolerancji
W celu zilustrowania przydatnoci metody III do oblicze tolerancji rozpatrzymy
przykad obliczania tolerancji rezystancji wypadkowej otrzymanej z szeregowego i
rwnolegego poczenia 2 opornikw o rnych tolerancjach.
Dwa oporniki R
1
= 100 5% i R
2
= 400 1%, poczono raz szeregowo, raz
rwnolegle. Obliczy wartoci i tolerancje rezystancji wypadkowych otrzymanych w obu
wymienionych poczeniach.
Tolerancja rezystancji moe by wyraona wzgldn niepewnoci graniczn lub
wzgldnym bdem granicznym. Do jej oblicze mona wykorzysta wzr (2.71)
n n
x c x c x c y + + + = ...
2 2 1 1
,
ktry dla wzgldnych bdw granicznych przyjmuje postacie (2.77) i (2.78), zalenie od
sposobu pocze.
1. Poczenie szeregowe
R
sz
= R
1
+ R
2
= 100 + 400 = 500.
Wspczynnik czuoci:
1 , 1
2
2
1
1
=

= =

=
R
R
c
R
R
c
sz sz


2 1
2 1
2
2 1
1
2 1
2
2 1
1
R R
sz
sz
R
R R
R
R R
R
R R
R
R R
R
R
R
sz

+
+
+
=
+

+
+

= . (2.77)
Podstawiajc wartoci rezystancji i tolerancje opornikw R
1
i R
2
otrzymujemy:
% 8 , 1 500 %; 8 , 1 = =
sz R
R
sz
.
2. Poczenie rwnolege
=
+
= 80
2 1
2 1
R R
R R
R
r
.
Wspczynniki czuoci w tym przypadku wynosz odpowiednio:
( ) ( )
2
2 1
2
1
2
2
2 1
2
2
1
1
,
R R
R
c
R R
R
R
R
c
r
+
=
+
=

= ,
std:

2 1
2 1
1
2 1
2
R R
r
r g
R
R R
R
R R
R
R
R
r

+
+
+
=

= . (2.78)
Po podstawieniu danych otrzymujemy:
% 2 , 4 80 %; 2 , 4 = =
r R
R
r
.

25
2.9 Niektre terminy i pojcia statystyczne
Zrnicowany stopie opanowania rachunku prawdopodobiestwa w szkole redniej
oraz fakt, i rwnolegle wykadany przedmiot Metody probabilistyczne jest jeszcze
niewiele zaawansowany, skaniaj do zdefiniowania lub przypomnienia niektrych poj
statystycznych. Celowym wydaje si metrologiczne podejcie i interpretacja tych poj na
przykadzie serii wielokrotnie powtarzanych pomiarw (lub obserwacji) i uporzdkowanie
ich wynikw na podstawie przynalenoci do jednakowych przedziaw x
i
w postaci
histogramu.
Czsto
Liczba przypadkw zajcia zdarzenia losowego lub liczba obserwacji nalecych do
okrelonej klasy.
W przypadku serii n pomiarw, w ktrej zakres rozproszenia wynikw podzielono na
przedziay o szerokoci x
i
czsto wyraa si ilorazem
n
n
i
,
gdzie n
i
liczba wynikw nalecych do przedziau x
i
.
Czsto wzgldna
Jest to czsto znormalizowana wzgldem szerokoci przedziau przynalenoci x
i

i
i
x n
n

.
Histogram
Rozkad czstoci lub czstoci wzgldnej.
Na rysunku 2 pokazany jest przykad histogramu czstoci wzgldnej dla zbiorowoci
(serii) n = 10 000 pomiarw i 25 przedziaw przynalenoci o jednakowej szerokoci
x
i
= 0,302. Czsto wzgldna wynikw nalecych do okrelonego przedziau jest rwna
wysokoci za czsto jest rwna powierzchni supka rozpitego na tym przedziale.
Wynika std, i pole histogramu jest rwne jednoci, co atwo wykaza
1 = =

n
n
n
n
i
i


26

= x
0
0

i
i
x n
n

Rys. 1.13. Histogram dla zbiorowoci n = 10 000 pomiarw i 25 przedziaw przynalenoci
x
i
= 0,3019
Jeeli liczno zbiorowoci pomiarw n ronie, a szeroko przedziaw przynalenoci
x
i
maleje histogram staje si coraz bardziej wieloschodkowy (rys.2.13), a jego obwiednia
wygadza si i w granicy, przy n i x
i
0 przechodzi w krzyw cig.
0
0.05
0.1
0.15
0.2
0.25
0.3
0.35
0.4
0.45
x
n = 1000 000
x=0.038
250 przedziaow
= x
0
i
i
x n
n

Rys. 2.14 Histogram dla zbiorowoci n = 1 000 000 pomiarw i 250 przedziaw przynalenoci
xi = 0,036
Zmienna losowa
Zmienna, ktra moe przyjmowa odosobnione lub dowolne wartoci z okrelonego
zbioru i z ktr zwizany jest rozkad prawdopodobiestwa. Zmienna losowa, ktra moe
przyjmowa jedynie odosobnione wartoci nazywana jest dyskretn, za ta, ktra moe
przyjmowa dowolne wartoci ze skoczonego lub nieskoczonego przedziau nazywana
jest zmienn losow cig.



27
Dystrybuanta
Funkcja okrelajca dla kadej wartoci x prawdopodobiestwo, e zmienna losowa x
przyjmuje warto mniejsz lub rwn x
( ) ( ) x x P x F =
Na rysunku 2.15 pokazana jest przykadowa dystrybuanta
x x
0
F(x)

Rys. 2.15. Przykadowa dystrybuanta zmiennej losowej cigej
Funkcja gstoci prawdopodobiestwa
Dla zmiennej losowej cigej jest pochodn dystrybuanty
( )
( )
dx
x dF
x p =
Na rys.2.16 pokazana jest funkcja gstoci prawdopodobiestwa (nazywana te krtko
gstoci prawdopodobiestwa) zmiennej losowej o dystrybuancie z rys.2.15


x
x
0
x
1
x
2

Rys. 2.16. Funkcja gstoci prawdopodobiestwa odpowiadajca dystrybuancie z rys. 2.15

28
Prawdopodobiestwo przyjcia przez zmienn losow x wartoci z przedziau (x
1
, x
2
)
wyraa si jako caka z gstoci prawdopodobiestwa tej zmiennej w tym przedziale
( ) ( ) ( ) ( )
1 2 2 1
2
1
x F x F dx x p x x x P
x
x
= = < <


Jest ono rwne polu pod krzyw rozpit na tym przedziale lub rnicy wartoci
dystrybuanty w punktach x
2
i x
1
.
Funkcja gstoci prawdopodobiestwa moe by interpretowana funkcja graniczna
obwiedni histogramu w warunkach, gdy liczno zbiorowoci dy do a szeroko
przedziau przynalenoci dy do zera, tzn.:
gdy n , x
i
0,
wtedy te
( ) ( ) x p
x n
n
dx x x x P
n
n
i
i i

+ < < oraz

Zatem prawdopodobiestwo i gsto prawdopodobiestwa mog by interpretowane jako
wartoci graniczne odpowiednio czstoci i czstoci wzgldnej.

29
2.10 Wykaz oznacze:

i
i
x
f
c

= wspczynnik wraliwoci, pochodna czstkowa

g
bd graniczny pomiaru
x,
x
bd pomiaru wielkoci (bezwzgldny)

u
wzgldna niepewno wyniku pomiaru wielkoci x

x
wzgldny bd pomiaru wielkoci x
E (x) warto rednia zmiennej losowej x
k

wspczynnik rozszerzenia
kl klasa przyrzdu
warto oczekiwana
estymata wartoci oczekiwanej, warto oczekiwana z prby
N (, ) rozkad normalny o parametrach (, )
N (0, 1) unormowany rozkad normalny
v liczba stopni swobody rozkadu t-Studenta
v
eff
efektywna liczba stopni swobody
p

poziom ufnoci wyraany uamkiem lub w procentach

p

= (k

) funkcja bdu
p
x
= -x poprawka wyniku pomiaru wielkoci x

x
odchylenie standardowe zmiennej losowej x
2
x
wariancja zmiennej losowej x
x
estymata odchylenia standardowego, odchylenie standardowe z prby
u niepewno standardowa
u
A
niepewno standardowa typu A (obliczana metod A)
u
B
niepewno standardowa typu B (obliczana metod B)
u
c
zoona niepewno standardowa
u
x
, u
y
niepewno standardowa wyniku pomiaru odpowiednio wielkoci x i y
U niepewno rozszerzona
U
x
, U
y
niepewno rozszerzona wyniku pomiaru odpowiednio wieloci x i y
w
p
wspczynnik poprawkowy
x zmienna losowa
x wynik pomiaru wielkoci, wielko mierzona
y x, rednia arytmetyczna serii pomiarw odpowiednio wielkoci x i y
x
zakr
warto zakresowa
x
0
wielko prawdziwa wielkoci mierzonej
z, t zmienne losowe unormowane (standaryzowane)