Zasady Ustrojowe Rzeczypospolitej

Wacaw Uruszczak
ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire1
Rzeczypospolita Obojga Narodw jednoczya ziemie Krlestwa Polskiego i Wielkiego Ksistwa Litewskiego o obszarze ok. 1 miliona km2. Kraj ten zamieszkiwao ok. 8-10 milionw ludnoci. Byo to pastwo wielonarodowe i zrnicowane pod wzgldem religijnym. Pod nazw Rzeczypospolita wsplne polsko-litewskie pastwo, obejmujce ziemie dzisiejszej Polski, Litwy, Biaorusi, Ukrainy, a take otwy i Estonii, wystpowao na arenie midzynarodowej. Nie uywano tej nazwy w tytulaturze panujcego monarchy, ktry tradycyjnie nosi tytuy krla Polski i Wielkiego Ksicia Litwy oraz wadcy wielu innych ziem. Natomiast bya ona stosowana w dokumentach oficjalnych, aktach prawnych i traktatach midzynarodowych.
Forma pastwa Pod rzdami krlw elekcyjnych forma pastwa, a wic jego ksztat instytucjonalnoprawny, ulega zmianie w porwnaniu z epok pnojagiellosk. Pod wzgldem ustrojowym nie byo to, jak w okresie poprzednim, pastwo mieszane (respublica mixta), w ktrym organizacja pastwowa polegaa na poczeniu form czystych czyli monarchii, arystokracji i demokracji. Rzeczypospolita polsko-litewska w swym ksztacie prawnym przybraa posta demokracji szlacheckiej, czyli pastwa, w ktrym wadza najwysza naleaa do szlachty, stanowicej nard polityczny, korzystajcy z praw obywatelskich. W rzeczywistoci politycznej od 2. poowy XVII w., w szczeglnoci od 1669 r. pastwo to stao si oligarchi magnack. Forma prawna pastwa pozostaa ta sama, niemniej najbogatsza warstwa szlachty czyli magnateria odgrywaa w tym pastwie dominujc rol. Ustrj Rzeczypospolitej pozostawa niezmieniony a do reform podjtych za panowania krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego, w szczeglnoci w ostatniej ich fazie, jaka miaa miejsce na Sejmie Wielkim w latach 17881792.
Zasady ustrojowe Zasady ustrojowe to formuy prawne syntetyzujce podstawowe cechy ustroju spoecznopolitycznego pastwa. W Rzeczypospolitej wynikay one wprost z przepisw obowizujcych aktw prawnych o randze fundamentalnej lub stanowiy uoglnienia dokonane na postawie szczegowych przepisw prawa stanowionego lub zwyczajowego oraz praktyki. Zasady te okrelay ustrj spoeczny i polityczny pastwa, organizacj jego wadz oraz ich dziaalno. W Rzeczypospolitej Obojga Narodw podstawowe zasady ustrojowe byy nastpujce: Zasady ustroju spoecznego:
1
Artyku do dyskusji.
Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire
1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)
zasada podziau stanowego spoeczestwa, zasada wolnoci obywatelskich szlachty, zasada rwnoci szlachty, zasady upoledzenia prawnego mieszczastwa i poddastwa feudalnego chopw, zasada powizania pastwa i Kocioa, zasada tolerancji religijnej, zasada poszanowania praw mniejszoci narodowych.
Zasady ustroju politycznego: 8) zasada niepodlegoci i samowadnoci (suwerennoci) Rzeczypospolitej, 9) zasada suwerennoci narodu szlacheckiego, 10) zasada mieszanej (monarchiczno-republikaskiej) formy rzdu, 11) zasada jednoci Rzeczypospolitej, 12) zasada podziau wadzy, 13) zasada ustroju parlamentarnego, 14) zasada elekcyjnoci tronu, 15) zasada nadrzdnoci prawa (praworzdnoci), 16) zasada poszanowania partykularnych odrbnoci prawnych, 17) zasada odpowiedzialnoci gowy pastwa (krla), 18) zasada doywotnoci urzdw, 19) zasada samorzdnoci, 20) zasada jednomylnoci, 21) prawo wolnego gosu i wolnego sprzeciwu (liberum veto), 22) zasada wyboru sdziw. Niektre z wyej wymienionych zasad odnoszcych si do ustroju politycznego zachoway po dzi dzie swoj aktualno, jako zasady konstytucyjne wielu wspczesnych pastw demokratycznych, a w szczeglnoci dzisiejszej Rzeczypospolitej Polskiej.
ZASADY USTROJU SPOECZNEGO Zasada podziau stanowego spoeczestwa Zasada podziau stanowego spoeczestwa oznaczaa prawny podzia spoeczestwa na stany: szlacht, duchowiestwo, mieszczastwo i stan chopski. W Polsce zrnicowanie to byo historycznie uksztatowane od XIII w. Przynaleno stanow nabywano przez urodzenie z rodzicw danego stanu albo przez uzyskanie praw stanu w oficjalnym trybie. Przynaleno stanowa okrelaa zdolno prawn czowieka w sferze zarwno prawa publicznego, jak prawa prywatnego oraz prawa i obowizki jednostek. Majc wasne prawa, stany podlegay odrbnym sdom. Zasada stanowego ustroju spoecznego oznaczaa nierwno wobec prawa. Jest ona pochodn zrnicowania ludzi w ich rolach spoecznych, zdolnociach i zasugach dla spoeczestwa. Stanowo oznacza w istocie utrwalenie prawne staych rl spoecznych dla ludzi. Uniemoliwia albo co najmniej znacznie utrudnia zmian yciowej drogi dla najbardziej aktywnych i utalentowanych jednostek i tym samym niweczy mobilno spoeczn, ktra jest gwarancj postpu. Spoeczestwa hodujce trwaym i sztywnym podziaom spoecznym s w istocie mao dynamiczne i skazane na nieustanny stan napi spoecznych i kryzysw.
2
Przeciwiestwem zasady stanowego ustroju spoecznego jest zasada rwnoci wobec prawa, bdca wspczenie jednym z fundamentw prawnych demokratycznych spoeczestw. Zasada ta zasadza si na przekonaniu, e wszyscy ludzie s rwni w obliczu prawa i winni korzysta z tych samym praw, jak te podlega rwnym obowizkom i rwnemu traktowaniu. Zasada rwnoci wobec prawa znalaza uznanie w prawodawstwie europejskim dopiero w XIX w. Najwczeniej uznano j w deklaracjach praw czowieka uchwalanych w koloniach brytyjskich w Ameryce, pniejszych Stanach Zjednoczonych. Wyraaa j take Konstytucja amerykaska z 1787 r. W Europie najwczeniej uznano j we Francji u progu Wielkiej Rewolucji. Zadeklarowana zostaa jako prawo czowieka w Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r. W Polsce XVI-XVIII w. wystpowa podzia stanowy spoeczestwa. Stanami uprzywilejowanymi bya szlachta oraz duchowiestwo katolickie. Pooenie prawne mieszczan byo zrnicowanie. By to stan z pewnoci upoledzony w stosunku do szlachty, w szczeglnoci przez pozbawienie praw politycznych oraz niektrych praw cywilnych, jak w szczeglnoci prawa wasnoci dbr ziemskich. Najgorsze byo pooenie chopw pozostajcych w stosunku poddastwa wobec panw feudalnych. Szlachta korzystaa z wielu wolnoci i przywilejw, zagwarantowanych jej w dawnych przywilejach. Prawa te rozcigano na szlacht ziem jednoczonych z Koron. Szlachectwo stawao si synonimem obywatelstwa Rzeczypospolitej. Podzia stanowy spoeczestwa, w tym uprzywilejowanie szlachty, zachowaa Konstytucja 3 maja. Nowoci byo jednak ograniczenie praw szlachty gooty. Zgodnie z art. II Konstytucji z peni praw i wolnoci moga korzysta tylko szlachta posiadajca, tzw. ziemianie. Postanowie Konstytucji 3 maja nie udao si wcieli w ycie.
Zasada wolnoci obywatelskich szlachty Zasada wolnoci obywatelskich szlachty oznaczaa korzystanie przez szlacht z szeregu szczeglnych uprawnie gwarantujcej jej uprzywilejowany status spoeczny i polityczny w pastwie, czynicych z nich rzeczywistych obywateli pastwa. yjcy w XVII w. Walenty Pski, autor traktatu Domina Palatii Regina Libertas, wolnoci polskiej szlachty opisa nastpujco: 1) zasada aequalitas, ktra czyni to, e wszyscy jednako zacni w tym jednym tytule, jakoby in compendio wszystkie Rztej zamykaj si decora; 2) prawo do wolnej elekcji krlw; 3) vox libera et ius vetandi, jako principale fundamentum wolnoci; 4) immunitet dbr szlacheckich; 5) trwaa jedno prowincji i narodw krlestwa.2 Krg tych szczeglnych uprawnie by jednak daleko wikszy. Inny autor, prawnik polski z XVII w. Mikoaj Zalaszowski wyliczy je w nastpujcych 18 punktach:3 1) wyczne prawo do urzdw pastwowych; 2) prawo wyboru krla; 3) wyszo szlachectwa polskiego nad tytuami cudzoziemskimi;
Za H. Olszewskim, Sejm w dawnej Rzeczypospolitej. Ustrj i idee, t. 1, Pozna 2002, s. 327. Nicolaus Zalaszowski, Ius Regni Poloniae, t. I, s.798-799. Przedstawiam za: I. Malinowska, Mikoaj Zalaszowski. Polski prawnik XVII stulecia na tle wczesnej nauki prawa, Krakw 1960, s. 307.
3 2
udzia w rzdzeniu pastwem za porednictwem posw na sejmie; gwarancje wolnoci i nietykalnoci osobistej zakaz konfiskaty majtkw szlacheckich bez wyroku sdowego zwolnienie dbr ziemskich szlacheckich od pewnych ciarw, np. od obowizku stacji; 8) prawo ycia i mierci w stosunku do chopw poddanych (glebae adscripti); 9) wasno kopalin i metali znalezionych w dobrach szlacheckich; 10) azyl w domu szlacheckim; 11) oraz 12) przywileje spadkowe szlachty; 13) zakaz zatrzymania (aresztu, sekwestru) majtku szlacheckiego i szlacheckich poddanych przez wadze miejskie; 14) zwolnienie od ce; 15) uatwienia w kupnie soli; 16) wyczne prawo dzierenia i posiadania dbr ziemskich; 17) stosunkowo agodna kara za zabjstwo rwnego sobie szlachcica; 18) mono czynienia wpisw ziemskich przez chorego szlachcica we wasnym domu. Jak wida z powyszego zestawienia szlachta korzystaa z wolnoci i praw o charakterze politycznym, osobistym, skarbowym, majtkowym, honorowym i spoecznym (feudalnym). W zestawieniu z tymi prawami znacznie skromniej wyglday spoczywajce na szlachcie obowizki, do ktrych naleay: wierno krlowi i Rzeczypospolitej, obrona kraju przez udzia w pospolitym ruszeniu i opacanie staego podatku 2 groszy z ana chopskiego. W XVIII w. obowizki te byy w zasadzie ju tylko fikcj. Rzeczypospolita bya pastwem szlachty. W tamtej epoce nie byo to jednak niczym szczeglnym. Spoeczestwa kadego z europejskich pastw dzieliy si na stany i w kadym wystpowa stan szlachecki. Typowy jednak dla innych by podzia szlachty na wysz i nisz. Z analogicznych do polskiej szlachty przywilejw korzystaa tam tylko szlachta wysza (arystokracja), ktrej liczebno w stosunku do ogu spoeczestwa bya znikoma. W monarchiach absolutnych w Europie Zachodniej w epoce nowoytnej bardzo istotnie wzrosa pozycja mieszczastwa. Wizao si to z prowadzona polityk popierania handlu i przemysu manufakturowego zgodnie z doktryn merkantylizmu. Spord mieszczan rekrutowaa si take warstwa urzdnikw krlewskich czynnych w administracji i sdownictwie. Tymczasem w Polsce w czasach nowoytnych, zwaszcza w XVII i XVIII w. nastpi znaczny upadek miast, chocia zjawisko to nie zachodzio rwnomierne. W XVII w. rozwijay si miasta prywatne w dobrach magnackich, zwaszcza na ziemiach Biaorusi i Ukrainy. Wysok pozycj zachowyway miasta w Prusach Krlewskich, zwaszcza Gdask. Szlachcicem zostawao si przez urodzenie w rodzinie szlacheckiej, z rodzicw, pozostajcych w wanym zwizku maeskim. Szlachectwo przysugiwao take dzieciom zrodzonym take z maestwa szlachcica z nieszlachciank.4 Zawarcie maestwa crki chopskiej lub mieszczaskiej ze szlachcicem rwnao si nabyciu automatycznie praw stanu szlacheckiego. Szlachectwo polskie mona byo take uzyska na drodze nobilitacji czyli nadania szlachectwa przez sejm (dawniej przez krla) lub przez uzyskanie tak zwanego indygenatu. Chodzio o formalne uznanie szlachectwa obcego (cudzoziemskiego). Prawa szlacheckie posiaday te szczeglne grupy zawodowe, jak w szczeglnoci profesorowie Akademii Krakowskiej. Na mocy przywileju Zygmunta I z 1535 r. kady doktor Akademii
Szlachcicem ten tylko susznie nazwa si moe, ktorego oboie rodzice s szlachetnie z domu szlacheckiego urodzeni, i ktorzy wedle obyczaiu Oyczyzny, i zwyczaju Szlachty mieszkai w swych dzierawach, czynic prawem szlacheckim Krlestwa Polskiego. A. 1505, V. I, f. 303, Et quoniam. Za szlacht take i ci poczytani by mai, ktorzy tylko oyca szlachcica, a z matki stanu prostego si rodz. Ibidem. Inwentarz Voluminow Legum. Przedruk wydania XX. Pijarw, cz. I, do tomw I-VI, s. 497. 4
4
4) 5) 6) 7)
Krakowskiej uzyskiwa szlachectwo osobiste, a kady profesor dziedziczne dla siebie, maonki oraz dzieci z maestwa. Obok sposobw legalnych uzyskania szlachectwa, istniay te sposoby plegalne. Opisa je w szczegach niejaki Walerian Nekanda Trepka w swojej Liber chamorum (Ksiga Chamw).5 Przedstawi w niej plebejskie korzenie wielu wybitnych rodzin szlacheckich w XVII-wiecznej Rzeczypospolitej. W 2. poowie XVIII w. w czasach Owiecenia uprzywilejowanie szlachty na tle znacznego upodlenia stanu mieszczaskiego i chopskiego byo szczeglnie race. Pojawiay si opinie wzywajce do ograniczenia uprzywilejowania szlachty, a nawet postulujce wprowadzenie rwnoci wobec prawa. W Prawach kardynalnych z 1768 r. zniesiono prawo ycia i mierci szlachty nad ludnoci poddan. Ustanowiono te zasad rwnoci na gruncie prawa karnego (rwne kary za ten sam czyn przestpny).
Zasada rwnoci szlachty Prawo rwnoci i urodzenia szlacheckiego, chociaby w najwikszym ubstwie, najpierwszym jest w tym narodzie zaszczytem deklarowaa jedna z konstytucji z 1764 r.6 W onie szlachty, ktrej liczba sigaa ok. 10% ogu mieszkacw, obowizywaa zasada rwnoci. Oznaczao to, e caej szlachcie bez wzgldu na posiadany majtek oraz pochodzenie przysuguj te same prawa. W praktyce wystpoway w onie stanu szlacheckiego daleko idce rnice. Obok wielkich magnatw wacicieli rozlegych dominiw, zwaszcza na tzw. kresach (Woy, Podole, Zadnieprze), liczna bya szlachta uboga, uprawiajca ziemi wasnymi rkoma (szlachta zagrodowa, zaciankowa), albo zgoa pozbawiona jakiejkolwiek wasnoci tzw. szlachta goota (szlachta nieposiadajca). W grupie tej ostatniej nie brakowao nawet pospolitych wczgw.7 Formalna rwno wobec prawa z czasem staa si tylko pozorem. Wielcy magnaci starali si zabezpiecza potg swoich rodw, midzy innymi przez tworzenie tak zwanych ordynacji majtkowych, co miao zabezpiecza fortuny magnackie przed ich umniejszaniem w wyniku dziaw spadkowych. Fortuny magnackie, zwaszcza na ziemiach wschodnich byy tak due, e wielkoci przewyszay niekiedy mniejsze ksistwa niemieckie. Nazywano je wprost pastwami albo dominiami. Magnateria tworzya faktycznie grup wyrnion, odgrywajc wiodc rol polityczn. W skad fortun magnackich wchodziy nie tylko dobra wasne, ale take dobra krlewskie, dzierone tytuem zastawu, doywocia, czy jako uposaenie penionego urzdu. Dwory magnackie stay si orodkami wadzy politycznej, ale take i kultury. Spord magnatw wybierano kandydatw na urzdu ministerialne i wysze urzdy ziemskie. W XVIII w. w pastwach magnackich podejmowane byy reformy gospodarcze i spoeczne w duchu owieconego absolutyzmu. Cech magnaterii bya znaczna mobilno spoeczna w onie tej grupy. Oznaczao to jej zmienno osobow przez awans do grupy magnackiej przedstawicieli rodzin rednioszlacheckich i odwrotnie przez upadek znaczenia dawniejszych potnych rodw. Na przeomie XVI i XVII w. grup magnaterii tworzyli Zborowscy, Firlejowie, Zamoyscy,
Zob. Walerian Nekanda Trepka, Liber generationis plebeanorum (Liber chamorum), oprac. Rafa Leszczyski, wyd. II, Wrocaw 1995. 6 Volumina Legum, t. VII, s. 167. 7 Por.: Ordynacja dla miasta Krakowa Komisji Boni Ordinis z 1778 r. [Rozdz.] O departamencie policyi, V O dziadach, ubogich i lunych: Do tego departamentu nalee bdzie ordynacyja wzgldem dziadw, ubogich i lunych po Krakowie tuajcych si ... jeeli by za by szlacheckiej kondycyi, o tym instygatorowi grodzkiemu doniesie i o niepotrzebnym bawieniu si w Krakowie oznajmi (Archiwum Pastwowe w Krakowie, rkps nr 1488, s. 17). Zob. G. Kowalski, Krakowska Komisja Boni Ordinis i jej ordynacja dla miasta Krakowa z 1778 r. (w przygotowaniu do druku). 5
5
Tczyscy, Zebrzydowscy, Radziwiowie. W 2. poowie XVII w. s to rodziny: Winiowieckich, Zasawskich, Potockich, Sapiehw, Pacw, Radziwiw. W XVIII w. miejsce Winiowieckich, Ostrogskich, Zasawskich, zajmuj Czartoryscy. Z zasad rwnoci szlacheckiej czy si prawny zakaz uywania tytuw arystokratycznych. Lubo tak wysoka jest prerogatywa, wolnoci, ktr equestris ordo w tej Rzeczypospolitej jest ozdobiony, ze wszystkie tytuy i praeminencyje, ktremi gdzie indziej honor natalium distinguitur, facile superat deklarowano w konstytucji z 1638 r., ktra ustanawiaa ten zakaz, odwoujc si do zasady rwnoci szlachty (jako paritate iuris in hoc liberrimo Regno wszyscy equestris ordinis ludzie rwni s).8 Nie by to zakaz bezwzgldny. Dopuszczalne byo uywanie tytuw ksicych i hrabiowskich uzyskanych przed 1569 r. Przywilejem tym byy objte rody litewsko-ruskie wywodzce si z panujcych na Rusi i na Litwie dynastii Rurykowiczw i Gedyminowiczw, a take rodziny polskie i litewskie, ktre uzyskay te tytuy od cesarza niemieckiego (Radziwiowie, Tarnowscy, Lubomirscy). W XVIII w. tytuy arystokratyczne nadawa sejm. Uzyskali je Poniatowscy (1764), a take marszaek sejmu rozbiorowego Adam Poniski (1773). Temu ostatniemu tytu ten odebra Sejm Wielki w 1790 r., skazujc go za zdrad stanu. Pod wzgldem narodowociowym szlachta nie stanowia grupy jednolitej. Na terenach Wielkiego Ksistwa Litewskiego oraz Ukrainy zamieszkiwaa szlachta narodowoci litewskiej i ruskiej, za w Prusach Krlewskich oraz w Inflantach szlachta niemiecka. Wspycie w ramach tego samego pastwa prowadzio do jej polonizacji. Drog do tego byy maestwa, konwersje wyznaniowe, suba w wojsku i na dworze krlewskim lub magnackim. Przynaleno do stanu szlacheckiego stanowia istotny wyrnik spoeczny. Wolnoci polskiej szlachty stanowiy doniosy czynnik zwartoci politycznej wielonarodowego pastwa, jakim bya Rzeczypospolita.
Zasada upoledzenia prawnego mieszczastwa Zasada upoledzenia prawnego mieszczastwa oznaczaa pozbawienie mieszczan praw politycznych i ograniczenia w sferze praw prywatnych. Miasta w Rzeczypospolitej nie odgryway wikszej roli politycznej. Mieszczanie, cho korzystali z wolnoci osobistej, byli w przewaajcej wikszoci pozbawieni praw politycznych w skali pastwa. Ich prawa polityczne dotyczyy zasadniczo tylko samorzdu miejskiego. Wycznie czonkowie rad wikszych miast krlewskich korzystali z nietykalnoci osobistej na rwni ze szlacht. W sejmie walnym stan mieszczaski nie by w zasadzie reprezentowany. Nieliczne wiksze miasta takie jak Krakw (1497, 1505), Wilno (1569), Pozna (1581), Lww (od 1588), Warszawa (1588) Kamieniec Podolski (1670), Lublin (1703), ktre uzyskay stosowny przywilej korzystania z praw szlacheckich, wysyay na sejmy swoich posw, ktrych gos mia od 1565 r. charakter tylko doradczy w sprawach miejskich. Od koca XVII w. nazywano ich dla odrnienia od posw szlacheckich ablegatami. W czasie sejmu miasta negocjoway swoje interesy w bezporednich rozmowach z czoowymi dygnitarzami pastwa, a take z samym krlem. Byy one okazj do wrczania rozmwcom bogatych podarunkw. Szczegln pozycj polityczn miay miasta w Prusach Krlewskich. Trzy najwiksze Gdask, Toru i Elblg byy reprezentowane w radzie pruskiej czyli lokalnym senacie. Pozostae miasta pruskie bray udzia w sejmiku generalnym, ktry zbiera si Malborku lub w Grudzidzu. Najpotniejszy by Gdask, ktrego zamono pozwalaa na prowadzenie wasnej polityki, w tym nawet samodzielnych wojen.
Volumina Legum, t. III, s. 442. 6
Szlachta traktowaa mieszczan miast krlewskich jako konkurentw gospodarczych, w zwizku z tym nie bya zainteresowana w uprzywilejowywaniu miast w sferze gospodarczej. Ponawiano zakazy nabywania dbr ziemskich przez mieszczan (1611). Rwnolegle zezwalano szlachcie na nabywanie nieruchomoci miejskich (1611). Przejawem upoledzenia w wymiarze moralnym byy konstytucje zakazujce mieszczanom noszenia zdobnych i drogich szat, tzw. leges sumptuariae (1611). Take codzienne stosunki midzy szlacht, a mieszczastwem byway nacechowane nieufnoci i nierzadko wrogoci. Wynoszc si ponad mieszczan, szlachta traktowaa ich przewanie z wyszoci i pogard, czego wyrazem jest okrelanie mieszczan terminem yk. Z relacji podrnikw austriackich z 1756 r. dowiadujemy si, e bardzo czsto szlachta dopuszczaa si wobec kupcw mieszczaskich najzwyklejszej samowoli: Nieraz wchodzi do sklepu polski szlachcic pisali wspomniani Austriacy wybiera rozmaite towary, kae odci, ile mu potrzeba, a otrzymawszy towary ustanawia dowolne terminy patnoci. Jeli kupiec si na to nie godzi, to moe si jeszcze mieni szczliwym, otrzymujc odcity towar z powrotem; najczciej bowiem szlachcic bierze towar pod pach, zasypujc biednego kupca tysicem obelg, okazan nieufno uwaa za cik obraz dla swego szlachectwa, grozi nawet szabl, a przeraony kupiec musi si cieszy, jeli wszelkiego rodzaju ulegoci potrafi uagodzi szaleca.9 Nie mona jednak nie dostrzec, e pooenie miast obchodzio ywotnie wadze Rzeczypospolitej. Sprawy miejskie byy jednym z wanych przedmiotw obrad sejmowych, a konstytucje dotyczce miast byy uchwalane bardzo czsto. Wiele z nich przyznawao miastom, ktre doznay zniszcze wskutek wojen lub klsk ywioowych, zwolnie od podatkw. Sejmy ingeroway w stosunki wewntrzne miast, niekiedy powoujc specjalne komisje do egzekucji porzdku (w 1678 i 1685 r. dla Grodna). Liczne konstytucje dotyczyy te stosunkw midzy grupami wyznaniowymi w miastach. Szczeglna trosk otaczano miasta kresowe, ktrym przyznawano rne przywileje gospodarcze i fiskalne, a zarazem zobowizywano do poprawy ich obronnoci. Mieszczanie miast prywatnych i biskupich pozostawali w stosunku poddastwa, ale ograniczao si ono w zasadzie tylko do poddastwa administracyjno-sdowego w ramach nadzoru nad samorzdem miejskim. Mieszczanie w tym miastach korzystali ze sporego zakresu wolnoci gwarantowanych przywilejami lokacyjnymi wystawianymi przez wacicieli miast. Na pooeniu miast zaway ich upadek gospodarczy, bdcy nastpstwem wojen oraz klsk ywioowych w XVII i w XVIII w. Zmiany przynioso ustawodawstwo dopiero Sejmu Wielkiego. Ustawa o miastach krlewskich z 18 kwietnia 1791 r., uznana za cz Konstytucji 3 maja, przyznaa mieszczanom z miast krlewskich szereg wolnoci dotychczas zarezerwowanych dla szlachty. Chodzio tutaj o prawo nietykalnoci osobistej i prawo wasnoci majtkw ziemskich. W ograniczonym zakresie przewidziano te dla mieszczan prawa wyborcze do sejmu walnego. Mogli wybiera 24 plenipotentw zasiadajcych w izbie poselskiej z gosem doradczym. Doniose znaczenie miao otwarcie do szerokich moliwoci uzyskania szlachectwa przez mieszczan zamonych lub legitymujcych si wyksztaceniem, albo penicych urzdy i inne funkcje publiczne. Szlachectwo mona byo czy z obywatelstwem miejskim i wykonywaniem zawodw miejskich. Rwnoczenie otwarto moliwo dla szlachty nabywania obywatelstwa miejskiego z zachowanie praw szlacheckich. Rozwizania Konstytucji 3 maja byy z pewnoci postpowe na tle wikszoci krajw wczesnej Europy, wcznie z Prusami, Austri czy Rosj. Z pewnoci jednak trudno je uzna za zadawalajce w porwnaniu ze Stanami Zjednoczonymi czy rewolucyjn Francj,
Czasy saskie, opr. J. Feldman, Krakw 1928, s. 48-49. Cyt. za J. Michalskim, Studia nad reform sdownictwa i prawa sdowego w XVIII w, cz. I, Wrocaw Warszawa 1958, s. 50. 7
gdzie w tym samym czasie likwidowano podziay stanowe i uprzywilejowanie szlachty, ustanawiajc zasad rwnoci wszystkich wobec prawa.
Zasada poddastwa chopw W Rzeczypospolitej og ludnoci chopskiej pozostawa w poddastwie w stosunku do wacicieli wsi, ktrymi bya szlachta oraz instytuty kocielne. W dobrach krlewskich bezporednim zwierzchnikiem feudalnym by dzierawca albo posesor dbr krlewskich, z reguy take rekrutujcy si spord szlachty. Poddastwo oznaczao w istocie poddastwo osobiste, czyli brak wolnoci przez przypisanie do ziemi, a take poddastwo gruntowe i sdowo-administracyjne. Chopi poddani podlegali wadzy administracyjnej i sdowej panw wsi, ktrzy nadto byli uznawani za wacicieli zwierzchnich gospodarstw chopskich. Prawa chopw gospodarzy do posiadanych przez nich gospodarstw nie byy wasnoci, lecz w najlepszym razie dziedziczn dzieraw lub uytkowaniem, ktre zobowizyway do ponoszenia na rzecz dziedzicw szeregu wiadcze osobistych i majtkowych, w tym w szczeglnoci darmowej robocizny zwanej paszczyzn. Przypisanie do ziemi, paszczyzna i podlego sdowo-administracyjna, okrelana jako prawo ycia i mierci (ius vitae ac necis) byy najbardziej dotkliwymi przejawami chopskiej niewoli. Opuszczenie wsi bez zezwolenia pana feudalnego podlegao karze jako przestpstwo zbiegostwa cigane w specjalnym postpowaniu o zbiege poddane. Brak wolnoci osobistej i wasnoci gospodarstw sprawia, e chopi nie uwaali si za obywateli Rzeczypospolitej, a jedynie za jej mieszkacw (tutejszych). Spoeczno wiejska bya wewntrznie podzielona. Wyrnion pozycj mieli w szczeglnoci zamoniejsi gospodarze, spord ktrych rekrutowali si funkcjonariusze wiejskiego samorzdu (tzw. samorzdu gromadzkiego). Wikszo mieszkacw wsi stanowili jednak ubodzy zagrodnicy i komornicy, a take czelad najemna yjca z pracy najemnej u gospodarzy albo w folwarkach szlacheckich. W okresie Owiecenia pod wpywem doktryny fizjokratyzmu podejmowane byy prby polepszenia pooenia prawnego chopw przez zagwarantowanie lepszych praw do ziemi i oczynszowanie. Obok nielicznych inicjatyw prywatnych, w 1775 r. podjto tego rodzaju akcj w dobrach krlewskich (tzw. reforma emfiteutyczna starostw). Konstytucja 3 maja w art. IV przyznaa wolno osobist wskiej grupie chopw przybywajcych z zagranicy w celu osiedlenia w Polsce. Co do chopw zamieszkaych w Rzeczypospolitej, ktrzy stanowili zdecydowan wikszo jako niemal 90% spoeczestwa, to poza zacht do zawierania umw midzy gromadami wiejskimi a dziedzicami, zadeklarowano jedynie opiek prawa i rzdu nad nimi. Oznaczao to tylko zapowied przyszych reform. Konkretne rozwizanie przynis wydany przez naczelnika powstania Tadeusza Kociuszk w Poacu uniwersa z 7 maja 1794 r. zwany poanieckim. Powoywa on dozorcw rzdowych majcych przyjmowa skargi od ludnoci chopskiej na naduycia i krzywdy doznawane ze strony ich panw. Rozwizanie to miao zachci ludno chopsk do poparcia powstania. Z powodu bojkotu szlachty dcej do utrzymania istniejcego status quo na wsi nie przynioso ono spodziewanych rezultatw. W 2. poowie XVIII w. poddastwo chopw byo rozwizaniem archaicznym, ktre byo rdem staych napi spoecznych i wielkim hamulcem w rozwoju ekonomicznym pastwa. Byo ono take szkodliwe politycznie. Chop w poddastwie, a wic w niewoli nie uwaa siebie za zwizanego z pastwem i narodem. Brak powszechnego zaangaowania chopw w spraw niepodlegoci zaway na klskach wszystkich niepodlegociowych zryww w XIX w.
Zasada powizania pastwa i Kocioa katolickiego Zasada powizania pastwa i Kocioa katolickiego w Rzeczypospolitej oznaczaa istnienie midzy pastwem a Kocioem katolickim wizi o charakterze prawnym, umoliwiajcych blisk wzajemn wspprac obu tych wsplnot w ich stosunkach wewntrznych. W I Rzeczypospolitej powizanie to byo zasad zwyczajow, ktra dopiero w XVIII w. zostaa wyraona w aktach rangi konstytucyjnej. Przejawem tego powizania byo penienie przez duchownych funkcji pastwowych. Biskupi ordynariusze zasiadali w senacie. Prymas arcybiskup gnienieski by pierwszym senatorem, a w okresie bezkrlewia sprawowa funkcj interrexa, to jest zastpcy krla na czas wakansu na tronie krlewskim. Spord osb duchownych rekrutowali si kanclerze koronni i litewscy. Wielu przedstawicieli kleru pracowao w kancelarii krlewskiej jako sekretarze czy pisarze. Z drugiej strony samemu krlowi przysugiwao prawo do wskazywania kandydatw na biskupw, co byo gwarantowane ukadami zawieranymi ze Stolic Apostolsk. Krl take nominowa niektrych opatw. Pastwo miao w oglnoci charakter pastwa katolickiego, czego pierwszorzdnym przejawem byo obowizkowe katolickie wyznanie samego monarchy. Zasada ta zrazu tylko zwyczajowa staa si zasad prawa pisanego w kocu XVII w. Kandydujcy w 1697 r. do korony polskiej elektor saski Fryderyk August musia porzuci wyznanie luteraskie i przej na katolicyzm. Jako krl polski przyj imi Augusta II. Na katolickie oblicze kraju wpyw miaa w oglnoci polityka popierania Kocioa przez wikszo szlachty polskiej, w szczeglnoci w czasach baroku. W XVII w. oraz w pierwszych dwch dekadach XVIII w. w religii katolickiej szukano oparcia w cikich zmaganiach wojennych z obcymi wyznaniowo wrogami Ojczyzny luteraskimi Szwedami, prawosawnymi Moskalami i zbuntowanymi Kozakami, czy muzumaskimi Tatarami i Turkami. Powizanie pastwa i Kocioa katolickiego przejawiao si w urzdowych procedurach dziaania organw wadzy, poczwszy od sakralnego obrzdu koronacji krlewskiej, otwarcia sejmu msz wit, obrad sejmikowych w kocioach, czy sakralnych formu przysig skadanych przez wszystkich sprawujcych funkcje publiczne przed objciem urzdowania. Symbolem tego powizania byy w szczeglnoci luby lwowskie Jana Kazimierza zoone w 1656 r., w ktrych krl ofiarowa Polsk opiece Najwitszej Marii Panny, ogaszajc J Krlow Polski. Na sejmach imieniem Rzeczypospolitej podejmowano uchway w sprawie wszczcia procesw beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych, jak np. w 1764 r.10 W I Rzeczpospolitej Koci katolicki zachowywa swoj wewntrzn autonomi. Duchowiestwo korzystao z uprzywilejowanej pozycji prawnej, wyraajcej si w wolnociach osobistych i uprawnieniach majtkowych. Koci korzysta z prawa do wasnoci ziemskiej zwolnionej od podatkw na rzecz pastwa. Duchowni pacili jednak dobrowoln ofiar pienin tzw. subsidium charitativum na potrzeby obrony narodowej. Biskupi i proboszczowie mieli prawo do dziesiciny i innych wiadcze paconych przez wiernych. Instytuty kocielne speniay na rzecz spoeczestwa szereg istotnych funkcji publicznych. W parafiach prowadzona bya ewidencja stanu cywilnego ludnoci (urodzenia, luby, zgony) oraz dziaalno edukacyjna i charytatywna. Domen wielu zakonw bya pomoc spoeczna, ochrona zdrowia i szkolnictwo. Na tym ostatnim polu wielkie zasugi pooyy zakony Jezuitw i Pijarw. Dzieem Jezuitw byy m. in. kolegia we Lwowie i w Wilnie, bdce zaczynem przyszych uniwersytetw. Ojcowie Pijarzy utworzyli w 1740 r. w Warszawie synne Collegium Nobilium, kuni przyszych reformatorw upadajcej Ojczyzny. Katolicki charakter pastwa potwierdziy w XVIII w. prawa kardynalne oraz
10
Zob. Volumina Legum, t. VII, s. 56. 9
Konstytucja 3 maja, ktra w art. I religi rzymsko-katolick ustanowia za religi panujc. Przejcie do innego wyznania stanowio przestpstwo apostazji. Pomimo uprzywilejowanej pozycji Kocioa katolickiego w Polsce, obowizywaa tolerancja dla innych wyzna. Podejmowano te dziaania ku rwnouprawnieniu, czego przejawem bya unia brzeska z prawosawiem zawarta w 1596 r.
Zasada tolerancji religijnej (pokoju religijnego) Zasada tolerancji religijnej oznacza prawo do swobodnego wyznawania inne religii, ni religia panujca, bez groby podlegania z tego tytuu jakimkolwiek sankcjom prawnym. Prawo to w Rzeczypospolitej Obojga Narodw byo prawem o randze konstytucyjnej. Ustanowione zostao w akcie Konfederacji Warszawskiej w 1573 r. i nastpnie w Artykuach Henrykowskich. Obowizek zachowywania pokoju religijnego (pacem et tranquillitatem inter dissidentes in religione manutenebo) wpisany by do roty przysigi krlewskiej oraz do dokumentu konfirmacji generalnej praw, skadanych przez kadego nowowybranego krla11. Tolerancja religijna zostaa potwierdzona take w tzw. Prawach kardynalnych z 1768, 1775 i 1791 r., a take w Konstytucji 3 maja 1791 r. Zasada tolerancji religijnej, jako zasada oglna (konstytucyjna) obejmowaa szlacht. Osoby niszych stanw nie byy ni objte. Akt Konfederacji Warszawskiej utrzymywa w sposb wyrany prawo szlachty do decydowania o wyznaniu ich poddanych. W praktyce tolerancja religijna obejmowaa take ludno poddan, zarwno mieszczan, jak te i chopw. Swobod wyznaniow mniejszoci narodowo-religijnych gwarantoway udzielane im przywileje nadawane czy to przez krla, czy innych panw feudalnych. Tolerancja dotyczya take ludnoci niechrzecijaskiej, a to ydw wyznania mojeszowego i karaimskiego, oraz muzumaskich Tatarw. Fundamentalny charakter prawa tolerancji religijnej w Rzeczypospolitej podkrelao wielu autorw yjcych w XVII w. Wywodzcy si z krgw ariaskich Stanisaw Przypkowski pisa w 1646 r.: Uchway konfederacji warszawskiej s fundamentalnym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, gdy: () s fundamentem unii narodw tworzcych Rzeczypospolit, a rnicych si wyznaniem. Dlatego rwnouprawnienie wyzna jest niezbdne () Konfederacja jest gwarantem wolnoci. Gdy ona runie, runie cay gmach swobd obywatelskich.12 Z czasem jednak w szczeglnoci od 2. poowy XVII w. tolerancja religijna doznaa w praktyce znacznego osabienia, co pozostawao w zwizku z kontrreformacj podjt przez Koci katolicki poczwszy od soboru trydenckiego (15451563). Kontrreformacja oznaczaa w istocie dziaania Kocioa nakierowane na ograniczanie wpyww wyzna reformowanych przez konwersje protestantw na katolicyzm. Du rol w szerzeniu katolicyzmu wrd protestanckiej szlachty speni zakon Jezuitw, zwaszcza dziki zdominowaniu szkolnictwa. Jezuici oferowali szlacheckim dzieciom darmowe wyksztacenie w swoich gimnazjach i kolegiach. Dziki nim wyznanie katolickie odzyskiwao utracone w XVI w. wpywy wrd szlachty. Na umocnienie katolicyzmu wpyway wojny, jakie toczya Rzeczpospolita w XVII w. z pastwami o innym ni katolickim obliczu wyznaniowym luterask Szwecj, mahometask Turcj i Chanatem krymskim, prawosawnymi kozakami i Rosj. Wojna ze Szwecj w latach 16551660, w ktrej wan rol odgryway take
11
Por.: przysiga krla Henryka, Volumina Constitutionum, t. II/1, s. 330; konfirmacja praw Stefana Batorego, Volumina Constitutionum, t. II/1, s. 364 in medio. 12 Myl ariaska w Polsce XVII wieku. Antologia tekstw, przedmowa Z. Ogonowski, Wrocaw Warszawa Krakw 1991, s. 67. 10
antagonizmy religijne, zwaszcza od oblenia Jasnej Gry, spotgowaa wrogo wobec tak zwanych arian, okrelanych te jako bracia polscy, ktrzy szczeglnie szukali protekcji krla szwedzkiego. W rezultacie doszo do wygnania arian z Polski konstytucj sejmow z 1658 r. W Trybunale Koronnym, ktry sdzi sprawy przeciwko arianom, dla przypieszenia toku procesw utworzono osobny rejestr ariaski. Do poowy XVII w. istniao rwnouprawnienie wyzna chrzecijaskich. Wyznanie prawosawne czy protestanckie nie stanowio przeszkody w penieniu funkcji publicznych. Po wojnach kozackich na Ukrainie i potopie szwedzkim nastpia zmiana. Wyznawcy wyzna niekatolickich doznawali co raz wikszych w tym zakresie ogranicze. Wielu szukao protekcji prawosawnej Rosji lub protestanckich Prus. W 1768 r. dla obrony swoich praw dyzunici (prawosawni) i dysydenci (protestanci) utworzyli konfederacje, inspirowane z zagranicy. Pod naciskiem Rosji, sejm w 1768 r. wyda prawo o zrwnaniu dysydentw i dyzunitw z katolikami. Gwarantem zachowania tych praw uczyniono krla Prus i caryc Rosji, co byo otwartym pogwaceniem suwerennoci Rzeczypospolitej. W obronie zagroonej wiary katolickiej i suwerennoci pastwa zawizana zostaa 29 lutego 1768 r. konfederacja barska, ktrej celem byo miedzy innymi zdetronizowanie popieranego przez Rosj krla Stanisawa Augusta. W rezultacie wybucha wojna domowa, zakoczona przegran konfederatw i pierwszym rozbiorem ziem Rzeczypospolitej (1772). Doniosej wagi wydarzeniem w stosunkach wyznaniowych w dawnej Polsce bya unia brzeska z 1596 r. zawarta z Kocioem prawosawnym na terenie Rzeczpospolitej. Unia polegaa na uznaniu przez hierarchw kocioa prawosawnego zwierzchnictwa papiea z zachowaniem prawa do autonomii i odrbnoci, w szczeglnoci w sferze dogmatw i liturgii. W nastpstwie unii brzeskiej powsta Koci grecko-katolicki, czy jak to si wspczenie okrela Koci bizantysko-katolicki. Unia brzeska nie zostaa uznana przez wszystkich hierarchw prawosawnych w Rzeczypospolitej, tym bardziej, e biskupi katoliccy nie zgodzili si na udzia biskupw unickich w senacie. Niektrzy hierarchowie prawosawni otwarcie wystpili przeciwko unii z Rzymem, szukajc poparcia na zewntrz w Rosji, oraz wewntrz wrd tak zwanych kozakw. Doprowadzio to w istocie do rozamu w onie prawosawia i stao si przyczyn napi wewntrznych na ziemiach ukraiskich, ktre niekiedy przeradzay si w krwawe wojny domowe (powstanie Chmielnickiego, koliszczyzna). Sejmy Rzeczypospolitej podejmoway kilkakrotnie spraw unii z kocioem greckim, wydajc konstytucje gwarantujce rwno praw katolikw i unitw. W 1667 i 1678 r. zwolniono cerkwie unickie prawosawne od poborw podatkowych oraz od stacji onierskich.13 W 1699 r. unitom przyznano prawo do penienia urzdw miejskich.14 Tolerancja religijna obejmowaa take ydw. Ta kategoria ludnoci korzystaa z przywilejw generalnego z 1264 r. oraz przywilejw jakie otrzymyway poszczeglne gminy ydowskie bd od krla bd od panw feudalnych, ktrymi z reguy byli magnaci. Zasadniczo ydzi korzystali z wolnoci i nietykalnoci osobistej, prawa do podlegania wasnym sdom rabinackim lub w sporach z Chrzecijanami wojewodziskiemu sdowi ydowskiemu. Symbolem statusu ydw by przepis Statutu litewskiego przyznajcy szlachectwo ydowi, ktry przyj wiar chrzecijask. Ludno ydowska tworzya osobne gminy, ktre korzystay z przywilejw, w tym take z przywileju o nie tolerowaniu Chrzecijan (de non tollerandis Christianis). Zakazyway one Chrzecijanom osiedlania si na terenie gmin ydowskich, zarzdzanych przez wasny samorzd wyznaniowy. W zwizku z obowizkami podatkowymi ydw powsta po 1578 r. oglnopolski sejm ydowski, tzw. waad, zwany sejmem czterech ziem. Nigdzie w Europie ludno ydowska nie miaa tak
13 14
Volumina Legum, t. IV, s. 929; t. V, s. 627. Volumina Legum, t. VI, s. 35. 11
uprzywilejowanego pooenia prawnego, jak w Polsce. Przez chrzecijaskie pastwa zachodnie bya pitnowana jako paradisus Judeorum (raj dla ydw). Nie oznaczao to braku napi i konfliktw, ktre co jaki ujawniay, niekiedy w bardzo dramatycznej postaci, jak na Ukrainie w okresie powsta kozackich w XVII w., czy koliszczyzny w XVIII w. Dla oceny wagi prawa tolerancji religijnej w Polsce naley zwrci uwag, e w Europie Zachodniej rnice wyznaniowe byy powodem do krwawych wewntrznych wojen. Przeyway takie wojny Francja w XVI w., Niemcy w XVI i XVII w. (wojna trzydziestoletnia). W Hiszpanii czy pastwach woskich jednolito wyznaniow zabezpieczaa inkwizycja, skazujca za odstpstwo od wiary na cikie kary, nierzadko na mier. W Europie zachodniej nie obowizywaa zasada tolerancji religijnej, lecz zasada monizmu religijnego pastwa wedug reguy cuius est regio, eius religio (czyje rzdy, tego religia). Oznaczao to prawo wadcy do narzucenia wyznania wszystkim poddanym. Zmuszao to wyznawcw innych religii do emigracji, czego przykadem bya m.in. emigracja hugenotw francuskich po odwoaniu edyktu nantejskiego midzy innymi do Polski. Polska XVI-XVII w. bya pastwem bez stosw czyli pastwem pokoju religijnego. Pokj w wierze i opiek rzdow nad innymi wyznaniami podug ustaw krajowych zapewnia take Konstytucja 3 maja.
Zasada poszanowania praw mniejszoci narodowych Rzeczpospolita bya pastwem wielonarodowym, w ktrym obok Polakw, zamieszkiway inne narodowoci, takie jak Litwini, Biaorusini, Ukraicy, Niemcy, otysze, Ormianie, Woosi, Tatarzy, ydzi, Szkoci, Czesi, Sowacy. Ich pooenie prawne byo zrnicowane i zalene od tego, czy podlegali prawu powszechnemu czy odrbnym prawom partykularnym, np. chemiskiemu w Prusach Krlewskich. Poniewa wczesne pastwo nie prowadzio adnej polityki narodowociowej, nie byo potrzeby stwarzania powszechnych uregulowa zabezpieczajcych przed grob utraty narodowej tosamoci. Uregulowania takie zawieray natomiast przywileje pozyskiwane przez poszczeglne wsplnoty (gminy) narodowociowe. Z przywilejw tego rodzaju korzystay gminy ydowskie, ormiaskie, tatarskie. Standardem byo przyznanie mniejszociom moliwoci korzystania w wewntrznych stosunkach danej wsplnoty narodowociowej z wasnego narodowego prawa, np. ormiaskiego czy mojeszowego.
ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO Zasada suwerennoci (samowadnoci i niepodlegoci) Rzeczypospolitej Suwerenno, dawniej okrelana jako udzielno, jest cech pastwa i oznacza jego samowadno i niepodlego w stosunkach zewntrznych i wewntrznych. Zasada suwerennoci Rzeczypospolitej oznaczaa jej niepodlego czyli niezaleno od jakiegokolwiek zewntrznego podmiotu, a zarazem samowadno czyli cakowite i nieograniczone prawo do regulowania swoich wewntrznych stosunkw. Z zasady suwerennoci wynikaj prawa do wasnego pastwowego bytu i do samodzielnego ustalania formy rzdu15. Rzeczypospolita bya pastwem suwerennym do 1764 r. Upokarzajcy traktat w Buczaczu z 1672 r., ktry formalnie uzalenia pastwo od Turcji, nie by respektowany, a
15
R. von Mohl, Encyklopedia umiejtnoci politycznych, t. 1 i 2, wyd. I, Warszawa 2003, s. 355-356. 12
ostatecznie anulowany w pokoju karowickim (1699). W czasach saskich faktyczna sabo polityczna Rzeczypospolitej nie znajdowaa odzwierciedlenia w dyspozycjach prawnych. Sytuacja ta zmienia si w okresie rzdw Stanisawa Augusta Poniatowskiego, kiedy pastwo polskie otwarcie przestao by niepodlege i samowadne, popadajc w zaleno od Cesarstwa Rosyjskiego de iure na mocy zawartych traktatw. Traktaty te daway wadcy Rosji status gwaranta ustroju Rzeczypospolitej i uzaleniay jego reformy od zgody carycy. Uchwalone w 1768 r. Prawa kardynalne stanowiy cz zawartego z Rosj traktatu. Imperatorowa Rosji Katarzyna II gwarantowaa zawarte w tym akcie postanowienia. Traktat polsko-rosyjski z 1768 r. uzalenia Polsk de iure. De facto zaleno ta istniaa od co najmniej pwiecza. Przeciwko zalenoci Rzeczypospolitej od Rosji walk podjli konfederaci barscy w 1768 r. Niestety skoczya si ona niepowodzeniem i pierwszym rozbiorem Polski. Zawarte 5 sierpnia 1772 r. i potwierdzone na sejmie 30 wrzenia 1773 r. traktaty rozbiorowe zawieray nowe gwarancje rosyjskie integralnoci terytorium i ustroju Rzeczypospolitej, w tym take jej Praw kardynalnych czyli praw konstytucyjnych. Odzyskanie suwerennoci nastpio dopiero na Sejmie Czteroletnim w 1791 r. W uchwalonych w styczniu 1791 r. Prawach kardynalnych pastwo polskie okrelono jako wolne i niepodlege. Wszelkie gwarancje ustrojowe udzielane przez obce mocarstwa uznane zostay za niewane. Deklarowano, e obowizujce w Rzeczypospolitej prawo i wadza winny wypywa z wyranej jej woli wyraonej na sejmach. Jakiekolwiek dziaania organw wadzy publicznej winny mie podstaw w prawie. Prawa kardynalne z 1791 r. byy polsk Deklaracj niepodlegoci. By to akt jednostronny, za ktrym poszy dalsze ustawy sejmowe reformujce pastwo, w tym w szczeglnoci Ustawa Rzdowa z 3 maja 1791 r. Bieg kolejnych wydarze okaza si dla sprawy niepodlegoci Rzeczypospolitej nieszczliwy. Inicjatorzy reformy ustrojowej z krlem Stanisawem Augustem na czele nie byli w stanie skutecznie zorganizowa obrony niepodlegoci pastwa. Wobec zdrady targowiczan i wskutek przegranej wojny z Rosj nastpi powrt do stanu zalenoci od mocarstw ociennych na sejmie grodzieskim w 1793 r., ktry ratyfikowa traktaty drugiego rozbioru. Ukad aliansu, przyjani i zwizku zawarty midzy Rzeczypospolit i Cesarstwem Rosyjskim 16 padziernika 1793 r. czyni z Rzeczypospolitej po II-gim rozbiorze protektorat rosyjski. Polsce zakazano prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Rosji przyznano prawo wprowadzania wojska w granice Polski. Wszelkie reformy ustrojowe byy zalene od zgody carycy. Jako pastwo psuwerenne pod protekcj Rosji, Rzeczypospolita istniaa bardzo krtko. Po przegranej insurekcji kociuszkowskiej z 1794 r. nastpi trzeci rozbir, w rezultacie ktrego Rzeczypospolita polsko-litewska przestaa istnie (1795).
Zasada suwerennoci narodu szlacheckiego W stosunkach wewntrznych zasada suwerennoci wskazuje na podmiot, ktry jest dzierycielem najwyszej wadzy pastwa i objawia jego wol w ostatniej instancji. Zasada suwerennoci narodu szlacheckiego oznaczaa, e najwysza wadza w Rzeczypospolitej naleaa do szlachty, a w istocie do narodu szlacheckiego. Pojcie narodu (natio) byo uywane w dawnej Polsce w znaczeniu prawno-politycznym. Narodowo oznaczaa przynaleno do stanu szlacheckiego, cieszcego si wolnociami obywatelskimi. Jako penoprawni obywatele Rzeczypospolitej szlachta tworzya nard polityczny. W ustaleniu przynalenoci narodowej nie miao bezporednio znaczenia pochodzenie etniczne, czyli przynaleno do wsplnoty jzykowej, religijnej i obyczajowej. Ten sposb mylenia najlepiej oddaj sowa yjcego w XVI w. Stanisawa Orzechowskiego, ktry pisa o sobie gente Rutenus, natione Polonus (z rodu Rusin, z narodowoci Polak).
13
Krl polski i wielki ksi litewski sprawowa wadz z woli narodu szlacheckiego, ktr uzyskiwa w drodze elekcji viritim, po zaprzysieniu Artykuw Henrykowskich i paktw konwentw. By wic swego rodzaju mandatariuszem, pomimo e w tytulaturze swojej uywa w dalszym cigu zwrotu Dei gratia (Z boej aski). rdem wadzy krlewskiej bya wola szlachty. Gwarancj suwerennoci narodu szlacheckiego byo prawo wypowiedzenia posuszestwa krlowi, ustanowione w Artykuach Henrykowskich, a od 1632 r. w paktach konwentach. Zwierzchno narodu szlacheckiego nad wadz krlewsk potwierdza system nadzwyczajnych instytucji publicznych, a w szczeglnoci konfederacje, ktre w zasadzie podporzdkowyway krla szlachcie. My jestemy krlami i prawami naszego krlestwa deklarowaa szlachta skupiona w rokoszu sandomierskim w 1606 r.16 Wedug Stanisawa Pazy, po elekcji krla szlachta dzielia si suwerennoci z panujcym, zrzekajc si na jego rzecz czci wadzy.17 Zdaniem tego badacza, suwerenno bya dzielona midzy szlacht jako podmiot pierwotny i krla jako podmiot pochodny. Stanowisko to nie jest przekonujce. Suwerenno nie podlega podziaowi. Podziaom podlega sama wadza, ale nie suwerenno.18 Naley zwrci uwag, e suwerenno stanowi kategori historyczn, a tym samym ulega zmianom. Suwerenno narodu szlacheckiego bya rezultatem postpujcego rozwoju pastwa w kierunku demokracji, a nie jedynowadztwa (monokracji). W okresie 15721648 istniaa rwnowaga midzy krlem a narodem szlacheckim, ktrzy byli skazani na wspdziaanie midzy sob. Krl dziaajc w ramach prawa by nieusuwalny. Natomiast nie odpowiada politycznie. Ocena, czy dziaania krla mieszcz si w granicach prawa czy te nie, naleaa do szlachty. Konstytucja z 1607 r. przyznaa kademu szlachcicowi prawo do podniesienia przeciwko krlowi zarzutu naruszenia prawa i tym samym uruchomienia procedury wypowiedzenia posuszestwa. Dopiero jednak od uznania prawa liberum veto w 1652 r. suwerenno szlachty uzyskaa pene potwierdzenie. Ze wzgldu na liczebno penoprawnych obywateli (810% ogu ludnoci) Rzeczypospolita polsko-litewska bya pastwem bliszym ideaowi demokracji, ni jakiekolwiek inne pastwo europejskie, co najmniej do koca XIX w.
Zasada mieszanej (monarchiczno-republikaskiej) formy rzdw Forma rzdu okrela sposb organizacji wadz naczelnych pastwa. Ze wzgldu na form rzdu pastwa dziel si na monarchie i republiki.19 Monarchia to pastwo, w ktrym stanowisko gowy pastwa naley do jednostki. Funkcja ta jest z reguy dziedziczna i uzyskiwana w drodze ceremonii koronacji. Monarcha jest najwyszym reprezentantem pastwa, dzierycielem wadzy najwyszej. Wszelkie inne wadze zazwyczaj dziaaj w jego imieniu i z jego poruczenia. Monarcha jest te z reguy nieodpowiedzialny ani politycznie, ani prawnie. Wola pastwa jest w najwyszej instancji zawsze wol jednostki. Natomiast republika to pastwo, ktrego wadze naczelne s wybierane na okrelony czas. S one odpowiedzialne przed prawem. Wola pastwa jest rezultatem woli zbiorowej. Wspczenie republika to forma rzdu pastwa, w ktrym wadza sprawowana jest w imieniu narodu przez jego mandatariuszy. S nimi prezydent jako gowa pastwa, rzd i ministrowie, jak te
16
Pisma polityczne z czasw rokoszu Zebrzydowskiego 1606-1608, wyd. J. Czubek, t. II Krakw 1916-1918, s.
8. S. Paza, Sejmiki i zjazdy szlacheckie wojewdztw poznaskiego i kaliskiego. Ustrj i funkcjonowanie (15721632), Warszawa Krakw 1984. 18 G. Jellinek, Oglna nauka o pastwie. Z trzeciego wydania niemieckiego przeoy Antoni Peretiatkowicz, Warszawa 1921, s. 357. 19 H. Kelsen, Allgemeine Staatslehre, Wien 1993, s. 329 i n. 14
17
parlamentarzyci zasiadajcy w organie ustawodawczym. Wszyscy oni s powoywani na okres kadencji w drodze wyborw bezporednich lub porednich. Rzeczypospolita polsko-litewska w swym ksztacie ustrojowym bya pastwem o ustroju mieszanym monarchiczno-republikaskim. Zachowujc zewntrzn godno krla dla gowy pastwa przyja ona w samej organizacji pastwa form rzdw republikaskich.20 Byo to konsekwencj przemian w systemie wadzy, jaki nastpi w Rzeczypospolitej Obojga Narodw poczwszy od wielkiego bezkrlewia w 15731575 r. Lata te naley uzna za pocztek I Rzeczypospolitej, jakkolwiek w czasach Wazw system polityczny pastwa zachowywa nadal cechy monarchii konstytucyjnej. Cechy republikaskie w formie rzdu pastwa polsko-litewskiego w dobie nowoytnej to: suwerenno narodu szlacheckiego, ustrj parlamentarny, wolnoci obywatelskie szlachty. Doniose znaczenie miaa te elekcyjno tronu i odpowiedzialno monarchy za naruszenie prawa. Gwarancj tego ustroju byo prawo liberum veto, ktre ponad krla ostatecznie wynioso posw szlacheckich. Pastwo samo nosio oficjaln nazw Rzeczypospolitej i byo podmiotem stosunkw midzynarodowych pod t wanie nazw.21 Wola tego pastwa nie bya wol jednostki, lecz zawsze wol zbiorow. W czystej formie republikaski charakter pastwa ujawnia si w okresach bezkrlewi oraz w XVIII-wiecznych konfederacjach zawizywanych na sejmach. Zmian w tym systemie rzdw przyniosa Konstytucja 3 maja, kreujca ustrj monarchii konstytucyjnej. Tron mia by dziedziczny. Zniesiono odpowiedzialno krla, zastpujc odpowiedzialnoci ministrw. Krl mia by w tym systemie najwyszym zwierzchnikiem pastwa, a zarazem najwysz wadz wykonawcz. Sejm grodzieski w 1793 r., uchylajc Konstytucj 3 maja, przywrci dawne zasady ustrojowe.
Zasada jednoci Rzeczypospolitej Zasada jednoci pastwa oznacza, e jest ono prawn caoci, wyposaon w organy sprawujce suwerenne wadztwo publiczne nad caym terytorium pastwa. Jedno pastwo w swych wewntrznych stosunkach moe by pastwem jednolitym (unitarnym) lub zoonym (rozczonkowanym). W pastwie jednolitym wszystkie skadajce si na jego terytorium prowincje podlegaj jednej suwerennej wadzy. W adnej z nich nie wystpuj lokalne wadze pastwowe wyposaone w samodzielne i cakowicie niezalene od wadzy centralnej kompetencje. Przeciwstawieniem pastwa jednolitego jest pastwo rozczonkowane (zoone), w skad ktrego wchodz obszary poddane wasnej wadzy zachowujcej co najmniej cz suwerennoci pastwowej. Przykadem pastwa rozczonkowanego s pastwa federalne (federacje), skadajce si z wyodrbnionych pod wzgldem ustrojowym terytoriw posiadajcych lokalne wadze ustawodawcze i wykonawcze. W pastwach federalnych wystpuje dualizm struktur pastwowych, ktre dziel si na oglnopastwowe (federalne) oraz krajowe. Rozczonkowanie pastw moe take przybiera posta konfederacji czyli zwizku pastw. W konfederacjach kade z pastw tworzcych zwizek posiada wasne suwerenne organy wadzy pastwowej, ktre przekazuj na rzecz wadz centralnych konfederacji cz wadzy rzdzenia, zachowujc jednak pen suwerenno. W konfederacjach zazwyczaj wadza ustawodawcza i sdowa pozostaje w caoci domen
Republikaski charakter pastwa polskiego w XVII-XVIII w. uznawa Joachim Lelewel, nazywajc Polsk zupen rzecz pospolit. J. Lelewel, Polska, dzieje i rzecz jej, t. II/VII, Pozna 1859, s. 103 i n. 21 Por. traktat zawarty w 1710 r. przez Rzeczpospolit Polsk i Monarchi Moskiewsk. Volumina Legum, t. VI, s. 137. 15
20
pastw czonkowskich. Konfederacja, jako zwizek pastw, nie jest jednak jednym pastwem. Zasada jednoci Rzeczypospolitej oznaczaa, e pastwo byo zasadniczo prawn caoci, poddan jednej wadzy pastwowej. Jedno pastwa oznaczaa, e wszystkie skadajce si na nie terytoria poddane byy wsplnej wadzy, ktr sprawowali krl oraz sejm walny. Jedno t podkrelaa nazwa pastwa Rzeczypospolita, ktra obejmowaa wszystkie wchodzce w skad pastwa terytoria. Nazwa ta upowszechnia si po zawarciu w 1569 r. unii midzy Krlestwem Polskim i Wielkim Ksistwem Litewskim w Lublinie. To wanie akt Unii Lubelskiej tworzy jedn Rzeczypospolit stanowic w art. 1, e Krlestwo Polskie i Wielkie Ksistwo Litewskie jest jedno nierozdzielne i nierone ciao, a take nie rna, ale jedna wsplna Rzeczpospolita, ktra si ze dwu pastw i narodw w jeden lud zniosa i spoia.22 Jedno ta bya pojmowana zgodnie z organiczn koncepcj pastwa, wedug ktrej na jedno ciao Rzeczypospolitej skaday si rne jego czonki, nierzadko odrbne pod wzgldem prawnym. Rozpowszechniony w literaturze historycznej pogld o federacyjnej strukturze Rzeczypospolitej w epoce nowoytnej, w skad ktrej wchodziy w charakterze sfederowanych czci Krlestwo Polskie zwane Koron oraz Wielkie Ksistwo Litewskie nie jest dostatecznie przekonujcy. Po roku 1569 r. nie istniay w Koronie i Litwie wasne odrbne suwerenne organy wadzy pastwowej. Jedno Rzeczypospolitej nie oznaczaa penej jednolitoci. Litwa zachowaa odrbno prawn w zakresie prawa sdowego oraz czciowo publicznego. Podstaw tej odrbnoci by III Statut litewski obowizujcy na ziemiach Wielkiego Ksistwa. Istniaa na terenie Wielkiego Ksistwa rna od koronnej wadza sdowa, a take osobne wojsko i skarb lokalny. Korona i Litwa posiaday take osobne urzdy ministerialne.23 Byy one jednak poddane wadzy krlewskiej, ktra byy jedna dla caego pastwa. Nie byo natomiast na Litwie osobnej suwerennej wadzy prawodawczej. Wadz t by sejm walny wsplny dla caej Rzeczypospolitej. Zakres odrbnoci Wielkiego Ksistwa nie by wic tego rodzaju, aby uzna, e zachowao ono status typowego pastwa czonkowskiego federacji. Na rwni z Krlestwem Polskim, zwanym Koron, Wielkie Ksistwo byo jedn z prowincji skadajcych si na jedn Rzeczpospolit. Wtpliwoci budzi take utrwalony w nauce pogld, e od 1569 r. Korona i Litwa pozostaway w stosunku unii realnej. Unia realna to termin prawny oznaczajcy, e dwa pastwa powizane ze sob zachowuj swoj odrbno jako podmioty prawa midzynarodowego, jak te posiadaj wasne lokalne wadze ustawodawcze, sdowe i wykonawcze. czy je natomiast wsplny urzd gowy pastwa. Historycznym przykadem unii realnej byy Austro-Wgry od 1867 r., ktre stanowiy w zasadzie dwa osobne pastwa pod wadz jednego monarchy. Kade z nich zachowao wasn podmiotowo prawno-midzynarodow, wasn legislatyw i osobny rzd. Takim pastwem z pewnoci nie bya Rzeczypospolita Obojga Narodw, gdzie Litwa i Korona poczyy si w jedno pastwo Rzeczypospolit polsko-litewsk, poddane jednej suwerennej wadzy prawodawczej i wykonawczej. Zwizku Korony i Litwy nie mona te sprowadza do okrelenia unia parlamentarna.24 Nie oddaje ono natury prawnej tego zwizku, a jedynie wskazuje na sposb poczenia. Wsplny parlament dla obu tych czonw a take czego nie wolno zapomina wsplny krl czyniy z tych dwch poprzednio istniejcych osobnych pastw jedno pastwo. Nie sposb te zaaprobowa koncepcji zaprezentowanej przez Stanisawa Paz o Rzeczypospolitej jako federacji wojewdztw, ktre w strukturze tego pastwa posiaday
Volumina Constitutionum, t. II/1, s. 235. Chodzi tutaj o nastpujce urzdy centralne: marszaek wielki, marszaek nadworny, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi wielki, podskarbi nadworny, hetman wielki, hetman polny. 24 Tego rodzaju okrelenie proponowane jest przez nauk litewsk. Zob. M. Juas, Unia polsko-litewska, Europejskie Centrum Edukacyjne, Toru 2003, passim.
23
22
16
cechy mini-pastewek.25 Cech pastw jest suwerenno, ktrej w adnym wypadku wojewdztwa nie posiaday. Lokalna wadza w postaci sejmiku wojewdzkiego take nie aspirowaa do wadzy suwerennej. Zasada jednoci Rzeczypospolitej nie oznaczaa jej ustrojowo-prawnej jednolitoci. Pastwo nie byo jednolite, lecz wystpoway rne odrbnoci na poziomie prowincji, czy nawet wojewdztw i ziem. W szczeglnoci odrbnoci te dotyczyy Litwy oraz Prus Krlewskich. Zawarta w 1659 r. unia z Kozakami tak zwana uni hadziack przyznawaa uprawnienia o randze autonomii wojewdztwom ukraiskim kijowskiemu, bracawskiemu i czernichowskiemu. Nie przekrelao to jednak samej zasady jednoci Rzeczypospolitej. Zasada jednoci nie staa bynajmniej w sprzecznoci, ani z praktyk zawizywania osobnej konfederacji szlachty w Koronie i konfederacji w Wielkim Ksistwie. Chodzio przecie o wadz nadzwyczajn, ktra nie naleaa do normalnych struktur pastwowych. Take system alternaty w obsadzie urzdw, czy w dziaaniach sejmu nie mona traktowa jako dowd zachowania przez Wielkie Ksistwo Litewskie po 1569 r. statusu samodzielnego pastwa czonkowskiego federacji, czy tym bardziej pastwa skonfederowanego. Alternata bya konsekwencj rwnego traktowania szlacheckich obywateli Rzeczypospolitej. Zasada jednoci Rzeczypospolitej podkrelona zostaa w szczeglnoci w akcie Konfederacji Warszawskiej z 1573 r., gdzie skonfederowane stany jednej i nierozdzielnej Rzeczypospolitej przyrzeky wspln elekcj przyszego krla. Jedno, a zarazem nierozerwalno Rzeczypospolitej deklarowano wielokrotnie w licznych aktach prawnych, jak w Koekwacji praw (Coaequatio iurium) uchwalonej na konwokacji w 1696 r.,26 czy w XVIII-wiecznych prawach kardynalnych. W szczeglnoci wyraay j Prawa kardynalne uchwalone na Sejmie Czteroletnim 8 stycznia 1791 r.27 Jedno Rzeczypospolitej podkrela take akt tzw. Zarczenia Wzajemnego Obojga Narodw z 20 padziernika 1791 r., ktry utwierdza nadanie caemu pastwu wsplnej Ustawy Rzdowej czyli Konstytucji 3 maja. W akcie tym zawarowano dla Korony i dla Litwy rwn co do liczby obsad stanowisk w komisjach wielkich skarbu i wojska oraz na urzdach ministerialnych, ktre swoj waciwoci obejmoway cae pastwo.
Zasada podziau wadzy Zasada podziau wadzy oznacza rozdzielenie uprawnie wadzy pastwowej midzy rne podmioty. Chodzi tutaj o podzia na poziomie centralnym, odnoszcy si do caego pastwa. W nowoytnej Polsce podstawowy podzia wadzy dotyczy rozdzielenia od wadzy rzdzenia, wadz ustawodawczej i sdowej. Wadza rzdzenia przysugiwaa krlowi i ministrom. Podmiotem wadzy ustawodawczej by sejm. Jego uprawnienia ustawodawcze potwierdzia konstytucja Nihil novi z 1505 r. Z kolei usamodzielnienie wadzy sdowej od krlewskiej nastpio w 1578 r. przez utworzenie Trybunau Koronnego oraz w 1581 r. Trybunau Litewskiego, a take przez rozwj dziaalnoci sdu sejmowego. Podzia wadzy
25 26
S. Paza, op. cit., s. 13-18. Uwaajc emy s sacra unione juncti w Koron Polsk, nie widziemy nic suszniejszego nad to, abymy iuribus etiam conuiniri mogli, za zgod tedy Rzeczypospolitej zgromadzonej na ten czas ad electionem novi regnantis przystpujemy do praw i zwyczajw Korony Polskiej (). Volumina Legum, t. V, s. 417 (860). 27 Art. V Krlestwo Polskie i Wielkie Ksistwo Litewskie z wszystkiemi ksistwami, wojewdztwami, ziemiami, powiatami, feudami, wszelkiemi miastami i portami do siebie nalecemi, wieczyst uni podug uroczystych warunkw nawzajem zczone, na zawsze w nienaruszonym zwizku, zczeniu i trwaoci zostawa ma. Nie bdzie si godzio na adnym sejmie, ani komukolwiek bd, adnej czci zamienia, tym bardziej od ciaa Rzeczypospolitej oddziela, ustpowa lub oddzielenie albo zamian przedsibra. Volumina Legum, t. IX, s. 203-204. 17
nie by przeprowadzony w sposb konsekwentny. W ramach krlewskiej wadzy rzdzenia pozostay take uprawnienia zwizane z funkcjonowaniem sejmu, jak te samodzielne kompetencje prawodawcze. Krl te zachowa w pewnym zakresie kompetencje sdowe. Nie przekrelao to jednak samej zasady rozdzielenia wadzy pastwowej. Z zasady podziau wadzy wynikay te konsekwencje prawne w odniesieniu do kompetencji wadzy sdowej. Wspomniany wyej Trybuna, jako nie posiadajcy wadzy ustawodawczej, nie mg wydawa dekretw, a wic wyrokw, ktre tchn moc prawa (vim legis sapientes), czyli zapadyby w sprawach nie uregulowanych w prawie, same suc za prawo. Konstytucje sejmowe uznaway tego rodzaju wyroki Trybunau za niewane.28 Zasada podziau wadzy zostaa w peni potwierdzona w Konstytucji 3 maja 1791 r. W ustawie z 6 czerwca 1791 r. o Stray Praw uznano za sprzeczne z prawem wszelkie decyzje krlewskie, ktre naruszayby t zasad przez przywaszczanie sobie kompetencji stanowienia prawa, nakadania podatkw, czy ingerujce w wyroki sdowe.
Zasada ustroju parlamentarnego Zasada ustroju parlamentarnego oznacza, e w strukturach wadzy pastwowej miejsce czoowe zajmuj instytucje parlamentarne reprezentujce nard polityczny, za porednictwem ktrych moe on bra udzia w sprawowaniu wadzy. Takie instytucje istniay w dawnej Polsce. Byy to sejm walny i sejmiki. Sejm walny skada si z krla, senatu oraz izby poselskiej, nazywanych stanami sejmujcymi. W izbie uczestniczyli posowie wybierani przez szlacht. Sejmiki byy natomiast zgromadzeniami szlachty, zwoywanymi w rnych okrgach terytorialnych (prowincjach, wojewdztwach, ziemiach i powiatach). Wypeniay rne funkcje, midzy innymi wyborcze, wybierajc posw na sejm walny. Ustrj parlamentarny gwarantowa narodowi szlacheckiemu udzia we wadzy pastwowej. Zasada ustroju parlamentarnego Rzeczypospolitej, wyraana bya w szeregu aktach prawnych, jak w szczeglnoci w statucie nieszawskim z 1454 r., konstytucji Nihil novi z 1505 r. oraz Artykuach Henrykowskich z 1573 r. Artykuy te nakaday na krla obowizek zwoania sejmu walnego co 2 lata na okres 6 tygodni. Sejm mg zosta zwoany take w razie pilnej i nagej potrzeby. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodw sejm nie by zgromadzeniem stanowym czyli ciaem reprezentujcym spoeczestwo stanowe wobec monarchy, powoanym do obrony przywilejw stanowych. By organem wadzy ustawodawczej oraz zarzdzajcokontrolnej. Uosabia Rzeczypospolit i jej suwerenno. Porwnywanie go do zgromadze stanowych jest chybione. By on w istocie parlamentem, analogicznym do parlamentw wspczesnych.
Zasada elekcyjnoci tronu Zasada elekcyjnoci tronu oznaczaa, e krlem Polski zostawa ten, kogo wybrano nastpc tronu zgodnie z obowizujc procedur elekcji. Godno krlewska nie podlegaa prawu dziedziczenia. W Rzeczypospolitej elekcja gowy pastwa bya dokonywana przez og szlachty (tzw. elekcja viritim) na specjalnym sejmie elekcyjnym zwoywanym w okresie bezkrlewia (interregnum) przez Senat koronny (Senatus Regni) kierowany przez interrexa, ktrym by arcybiskup gnienieski prymas Polski. Zgodnie z postanowieniem Artykuw Henrykowskich wybr nastpcy nie mg si odby vivente rege czyli za ycia krla, lecz
28
Por. konstytucj z 1638 r. Volumina Legum, t. III, s. 444. 18
wycznie po jego zgonie. Prby elekcji vivente rege podjte za rzdw Jana Kazimierza Wazy zakoczyy si niepowodzeniem wobec oporu szlachty, ktra pod wodz Jerzego Lubomirskiego wywoaa otwarty rokosz w 16651666 r. Elekcyjno tronu potwierdzay jako kardynaln zasad prawa ustrojowego tzw. Prawa kardynalne z 1768 i 1775 r. Zniosa j dopiero Konstytucja 3 maja, wprowadzajc zasad dziedzicznoci z jednoczesnym wyborem na tron Polski dynastii saskiej. Dopiero wyganicie panujcej dynastii uprawniao nard do wyboru nowego krla. Elekcja dotyczya caej Rzeczypospolitej, jako jednolitej i nierozdzielnej. Zgodnie z aktem konfederacji warszawskiej z 1573 r. adna cz Rzeczypospolitej nie moga bez drugiej pana sobie obiera. Zasad elekcyjnoci tronu zmienia Konstytucja 3 maja przyjmujc jako zasad elekcyjno przez familie. Oznaczao to ustanowienie zasady dziedzicznoci tronu w obrbie dynastii panujcej, a zarazem utrzymanie elekcyjnoci w wypadku jej wyganicia. Wybrany krl by zrazu tylko krlem-elektem. Peni uprawnie uzyskiwa dopiero po koronacji oraz zoeniu przysigi koronacyjnej, w ktrej potwierdza obowizujce prawa. W szczeglnoci zaprzysiga tzw. Artykuy Henrykowskie (Articuli Henriciani), bdce pisanym zbiorem 21 najwaniejszych praw pastwa. Akt ten po raz pierwszy przedstawiono Henrykowi Walezemu, ktry jednak odmwi jego potwierdzenia. Zaprzysig je dopiero krl Stefan Batory w 1576 r., a potem jego nastpcy. Od 1632 r. tekst Artykuw Henrykowskich poczono z tak zwanymi paktami konwentami (Pacta conventa), zawierajcymi osobiste zobowizania krla elekta. Pod nazw Pacta conventa byy one zaprzysigane przez nowo wybranych krlw polskich i publikowane po kadym sejmie koronacyjnym. Stosunek midzy krlem a narodem szlacheckim mia charakter stosunku umownego. Naruszenie tego stosunku przez wadc byo rwnoznaczne z zerwaniem umowy. Potwierdzaj to sowa Abrahama Zbskiego, posa wielkopolskiego na konwokacji w 1574 r.: midzy nim (tj. Henrykiem Walezym dop. W. U.) a krlestwem polskim zawarty traktat, ktren gdy przez niego zosta zamany, na mocy prawa narodw przesta ju obowizywa stron drug.29 Elekcje krlewskie byy wielkim wstrzsem dla pastwa. Trwajce zazwyczaj wiele miesicy bezkrlewia wstrzymyway normalne funkcjonowanie sdw i urzdw. Podstaw organizacji wadz publicznych byy tak zwane konfederacje kapturowe tworzone w wojewdztwach, ktre nastpnie na tak zwanej konwokacji czyli sejmie bez krla czyy si w konfederacj generaln. Dla zabezpieczenia porzdku publicznego powoywano tak zwane sdy kapturowe. W czasie bezkrlewia wysiek elit koncentrowa si na kampanii wyborczej. Wrd senatorw i szlachty tworzyy si partie, zwane fakcjami, popierajce kandydatw do tronu. Starano si oddziaywa na opini szlachty czyli wyborcw przez broszury i druki ulotne, publikujce pisma propagandowe popierajce lub zwalczajce poszczeglne kandydatury. Czsto przy tej okazji projektowano reformy pastwa i prawa. Przywdcy fakcji wsppracowali z przedstawicielami zagranicznych dworw, nierzadko wbrew zakazom prawa przyjmujc od nich znaczne sumy pienine i inne korzyci, co byo zwyczajn korupcj. Elekcje stwarzay okazj do bezporedniej interwencji zbrojnej obcych mocarstw w wewntrzne sprawy Polski, jak to miao miejsce w 1704, 1733 czy 1764 r. Zasada elekcyjnoci tronu zostaa potwierdzona w Prawach kardynalnych z 1768 i 1775 r. W tych ostatnich doznaa ona umocnienia przez zakaz wyboru syna lub wnuka panujcego monarchy. Zwolennicy reform ustrojowych w czasach Owiecenia postulowali zniesienie elekcyjnoci, co zostao przyjte o czym wyej wspomniano w Ustawie Rzdowej z 3 maja 1791 r.
29
S. Orzelski, Bezkrlewia ksig omioro czyli dzieje Polski od zgonu Zygmunta Augusta, t. II, Petersburg Mohylew 1856, s. 18. 19
Zasada nadrzdnoci prawa ( zasada praworzdnoci) Zasada nadrzdnoci prawa oznacza, e prawo stanowi podstaw dziaania wszelkiej wadzy pastwowej. W dawnej Polsce oznaczaa ona obowizek krla i jego urzdnikw do respektowania prawa czyli nie podejmowania dziaa sprzecznych z prawem. Obowizek poszanowania prawa naoony by na krla w obrzdzie koronacji, w czasie ktrego wadca po przyjciu korony skada przysig potwierdzajc obowizujce prawa, zarwno pospolite czyli powszechne, jak te prawa stanw oraz wszelkich wsplnot i pojedynczych osb. Rota tej przysigi bya w zasadzie staa. Jej tekst figurowa w Statucie askiego. Przysiga bya skadana ustnie. Bezporednio po koronacji ju na sejmie koronacyjnym Kancelaria koronna wystawiaa specjalny dokument tzw. konfirmacji generalnej praw (Confirmatio generalis iurium) w formie przywileju krlewskiego. Skadano go nastpnie do skarbca koronnego. Praktyka ta bya kontynuacj po czasach jagielloskich. Obowizek respektowania prawa potwierdzay Artykuy Henrykowskie z 1573 r., obowizujce od 1576 r.30, w ktrych ustanowiona zostaa sankcja prawna w postaci prawa do wypowiedzenia posuszestwa w przypadku naruszenia prawa przez panujcego (articulus de non praestanda oboedientia). Tryb wypowiedzenia posuszestwa uregulowany zosta w konstytucji z 1607 r. Przestrzeganie prawa byo obowizkiem kadego urzdnika. Naruszenie prawa przy penieniu urzdu byo przestpstwem sdzonym przez sd sejmowy. Respektowanie prawa wymuszao prawo do skarg i do wnoszenia protestacji przez szlacht przeciwko niesumiennym i bezprawnie dziaajcym urzdnikom. Zasada praworzdnoci w odniesieniu do urzdnikw znajdowaa take utwierdzenie w ciganiu przestpstw urzdniczych. Byy to zarwno niedopenienie obowizkw, jak te naduycie wadzy, penalizowane w postaci kazuistycznie stypizowanych stanw faktycznych.31 Zasada nadrzdnoci prawa okrelana te jako zasada suwerennoci prawa znana pod swoj acisk formua lex est rex (in Polonia lex est rex, non rex est lex) wyrniaa dawn polsko-litewsk Rzeczpospolit od wspczesnych pastw europejskich. W XVII w. kiedy upowszechni si ustrj monarchii absolutnej, podporzdkowanie wadcy prawu z konstytucyjnie zagwarantowan sankcj wypowiedzenia posuszestwa byo nie do pomylenia. W Anglii lekcewaenie prawa przez krla stao si przyczyn wojny domowej, a znan od XVI w. zasad lex est rex sformuowa po raz pierwszy angielski prawnik i pisarz Samuel Rutheford. W Polsce bya ona znana o co najmniej wiek wczeniej. Z zasad praworzdnoci wizao si szereg istotnych konsekwencji prawnych, a w szczeglnoci obowizek stosowania prawa przez urzdy oraz sdy. Od Trybunaw koronnego i litewskiego wymagano szczeglnego rygoryzmu w tej mierze. Za niewane uznawano dekrety tj. wyroki trybunalskie, ktre nie miay wyranej podstawy prawnej i tym samym samodzielnie tworzyy prawo (decreta vim legis sapientes).32 Na tej drodze powsta nadzwyczajny rodek procesowy skarga ex vi legis, pozwalajca zaskary wyroki Trybunau do sdu sejmowego pod zarzutem naruszenia uprawnie i wydania wyroku o mocy ustawy (ex vi legis), a wic w istocie bez podstawy prawnej.33 By to z pewnoci pierwowzr dzisiejszej skargi kasacyjnej. W sprawach karnych skarga ex vi legis dawaa ochron przez arbitralnoci sdu, wymuszajc midzy innymi przestrzeganie reguy nullum crimen et nulla poena sine lege.
30 31
Volumina Constitutionum, t. II/1, s. 356. W. Uruszczak, Korektura praw z 1532 r. Studium historyczno-prawne, t. II, Warszawa Krakw 1991, s. 7779. 32 Stanisaw August Poniatowski definiowa decret quod vim legis sapit jako dekret (...) se ressentait dun tort fait la loi (Mmoires, t. I, s. 30. Cyt. za J. Michalski, op. cit., s. 205). 33 J. Michalski, op. cit., s. 207. 20
Zasad nadrzdnoci prawa potwierdzi Sejm Wielki. W uchwalonych 8 stycznia 1791 r. Prawach kardynalnych w art. VIII postanowiono: Nic przeto w pastwach Rzeczypospolitej za prawo i wadz poczytane by nie ma, co by nie wypywao z wyranej woli Rzeczypospolitej na sejmach. adna urzdowa wadza nikomu rozkazywa i do wykonania rozkazw zniewala nie bdzie mocna, czego nie rozkazuj prawa. Nie bdzie moga pozwala sobie i nikomu tego, czego zakazuj prawa. Nie bdzie zaniedbywa i zaniedbania dopuszcza w tym, co prawa wykonywa nakazuj.34 Obowizek przestrzegania prawa przez wadze pastwowe podkrelaa take Konstytucja 3 maja. Ustanawiajc jako zasad nieodpowiedzialno gowy pastwa (krla) przewidziaa instytucj kontrasygnaty aktw krlewskich przez ministrw, jako wymogu wanoci. Ustawa Sejmu Wielkiego z 6 czerwca 1791 r. o Stray Praw naoya na ministrw obowizek odmowy kontrasygnaty w sytuacji, gdyby decyzja krlewska naruszaa prawo. Ustawa ta nadto wymienia szczegowe przypadki, kiedy decyzja krlewska sprzeciwiaa si prawu. Do takich naleay m. in. wszystkie przypadki naruszenia zasady podziau wadzy, a wic wydawanie decyzji przywaszcza sobie moc stanowienia prawa lub jego tumaczenia, decyzja nakadajce podatki, albo ktra ingeruje w wyroki sdowe.
Zasada poszanowania partykularnych odrbnoci prawnych prowincji i ziem Z zasad praworzdnoci wizaa si take zasada poszanowania partykularnych odrbnoci prawnych dotyczcych terytoriw przyczonych do Rzeczypospolitej z zachowaniem ich odrbnoci prawnej. Zmiana prawa moga nastpowa za zgod zainteresowanych. Niemoliwe byo narzucanie obcego prawa. Poszanowanie odrbnoci prawnych odnosio si w szczeglnoci do Prus Krlewskich, Wielkiego Ksistwa Litewskiego, do wcielonych w 1569 r. do Korony wojewdztw kresowych: woyskiego, bracawskiego i kijowskiego. Midzy innymi przejawem tych odrbnoci byo stosowanie osobnego prawa sdowego oraz redagowanie aktw sdowych w jzyku niemieckim lub ruskim. Wspistnienie w obrbie jednej Rzeczypospolitej prowadzio jednak do stopniowego zacierania tych rnic. Krokiem ku penej jednolitoci prawnej bya uchwalona w 1696 r. tzw. Coaequatio iurium midzy Koron a Wielkim Ksistwem Litewskim. Odrbnoci pozostay jednak w mocy a do rozbiorw.
Zasada odpowiedzialnoci gowy pastwa (krla) Gowa pastwa czyli krl Polski podlega prawu i odpowiada przed prawem. Jego odpowiedzialno polegaa na prawnej dopuszczalnoci jego detronizacji w przypadku naruszenia prawa. Zasad odpowiedzialnoci krla postanawiay Artykuy Henrykowskie z 1573 r. Zgodnie z art. 21 w razie naruszenia przez krla prawa obywatele koronni byli wolni od posuszestwa i wiary (Articulus de non praestanda oboedientia). Formua tego przepisu budzia od samego pocztku szereg wtpliwoci. Jego oglnikowo napotykaa na trudnoci interpretacyjne. Na artyku ten powoywano si w zwizku z ucieczk Henryka Walezego w 1574 r. Sejm konwokacyjny zwoany przez senat do Warszawy w czerwcu 1574 r. nie ogosi bezkrlewia, lecz po duszej deliberacji i rozwaeniu rnych stanowisk, zdecydowano si na wysanie do krla Henryka poselstwa z wezwaniem powrotu do 12 maja 1575 r. Jednoczenie na ten dzie zwoano sejm elekcyjny do Stycy. W razie nie przybycia krla najpniej w tym terminie, tron mia by uznany za oprniony. Znamienne jest, e Henryka
34
Volumina Legum, t. IX, s. 204. 21
nie pozbawiono formalnie tronu i nie ogoszono bezkrlewia. Artyku o wypowiedzeniu posuszestwa przywoywany by przez przywdcw rokoszu sandomierskiego w 1606 r. przeciwko krlowi. Jak wiadomo rokosz ten zakoczy si klsk rokoszan. W 1607 r. ustanowiono szczegowy tryb postpowania w przypadku naruszenia przez krla prawa.35 Polegao ono na trzykrotnym upomnieniu krla. Najpierw na doniesienie nawet pojedynczego szlachcica przez prymasa samodzielnie lub wraz z innymi senatorami. Po raz drugi przez senat, po raz trzeci przez cay sejm. Dopiero, gdyby trzykrotne upominanie nie przynioso rezultatu mona byo wypowiedzie krlowi posuszestwo w formie rokoszu. Zasada odpowiedzialnoci krla bya odpowiedzialnoci za naruszenie prawa. Miaa wic charakter odpowiedzialnoci konstytucyjnej. Polskie prawo nie przewidywao w sposb wyrany odpowiedzialnoci sdowej wadcy. Niemniej odpowiedzialno ta bya w peni uznana. Dowodzi tego wypowied Abrahama Zbskiego, posa wielkopolskiego na konwokacji z 1574 r.: Rwnych z Rzeczpospolita Weneck uywajc prerogatyw, Polacy mog zoy z tronu krla swego, oskary go i sdzi za zbrodnie, jeeli takowe popeni przeciwko Rzeczypospolitej.36 Zasad odpowiedzialnoci krla potwierdzay Prawa kardynalne z 1768 i 1775 r. Zniosa j dopiero Konstytucja 3 maja.
Zasada doywotnoci i niepoczalnoci urzdw centralnych Urzdy centralne pastwowe byy doywotnie. Zasada ta utrzymywaa si od czasw redniowiecza. Prawo nominacji na urzdy naleao do krla. Zasada doywotnoci ograniczaa jego swobod dziaania w tym zakresie. Jej skutki byy w praktyce osabiane przez praktyk nakaniania osoby dziercej dany urzd do dobrowolnej rezygnacji. Zazwyczaj czyo si to z koniecznoci jej odpowiedniego wynagrodzenia lub awansu na inn godno. Doywotno urzdw bya instrumentem prawnym zabezpieczajcym przed naduyciami wadzy, a w szczeglnoci przed absolutyzmem. Z zasad doywotnoci urzdw wie si druga zasada dotyczca urzdw to jest zasada niepoczalnoci (incompatibilitas). Urzdy centralne w zasadzie nie wolno byo czy z innymi. Stosowne zakazy prawne ustanowiono w XVI w. Sejm w 1565 r. zakaza czenia urzdu podskarbiego z dygnitarstwem.37 Swobod krla w nominowaniu urzdnikw pastwowych ograniczaa take zasada indygenatu, majca redniowieczny rodowd. Zasada ta nakazywaa monarsze mianowanie urzdnikw wycznie spord osb krajowych, czyli zwizanych z krajem lub ziemi, objtych jurysdykcj danego urzdu. W odniesieniu do urzdw centralnych zasada indygenatu zabraniaa krlowi powoywania na te urzdy cudzoziemcw. Z kolei w odniesieniu do urzdw ziemskich nie wolno mu byo powierza tych urzdw osobom nie posiadajcym osiadoci w danej ziemi, czyli nie posiadajcym tam dobra ziemskie.
Zasada samorzdnoci Zasada samorzdnoci odnosi si do organizacji administracji z pastwie. Oznacza ona samodzielne sprawowanie przez rnego rodzaju wsplnoty lokalne zarzdu ich wasnymi sprawami za porednictwem ich wasnych organw. W dawnej Polsce sprawami publicznymi
35 36
Volumina Legum, t. II, s. 263 (Konstytucja z 1627 r.) i s. 452 (Konstytucja z 1638 r.). S. Orzelski, op. cit., s. 17. 37 Volumina Legum, t. II, s. 676. 22
o znaczeniu lokalnym zajmoway si wsplnoty lokalne takie jak miasta, wsie, dominia, gminy wyznaniowe, czy te inne. Samorzdno bya zasad, za zarzd pastwowy wyjtkiem od niej. Istniay rne rodzaju samorzdu: stanowy, terytorialny, wyznaniowy, zawodowy, dominialny (feudalny). Zasada jednomylnoci Zasada jednomylnoci dotyczya sposobu podejmowania uchwa na sejmach i sejmikach, a take w innych kolegialnych organach pastwa. Zasada jednomylnoci rozwina si z wczeniejszej zasady zgody. Consensus nuntiorum terrarum, jako wymg wanoci uchwa sejmowych przewidywaa konstytucja Nihil novi z 1505 r. Zrazu by on rozumiany bardzo elastycznie, jako zgoda poselstw. Z czasem pojmowano go jako zgod posw ziem, co pozwalao na ignorowanie opozycji pojedynczych posw. Nie oznaczao bynajmniej akceptacji zasady wikszoci. Dopiero pniej zgod posw zaczto traktowa jako zgod wszystkich posw obecnych na sejmie. Zgod t osigano przez brak sprzeciwu (nemine contradicente). Z zasady jednomylnoci wyonio si prawo liberum veto, jako jej skrajna konsekwencja. Zasada jednomylnoci, rozumiana jako brak sprzeciwu, obowizywaa take na sejmikach. Od koca XVI w. poszczeglne sejmiki, najwczeniej na Mazowszu (1598), wprowadzay gosowanie wikszoci przy wyborze posw. Zasada jednomylnoci bya zachowywana take przy wyborze krla. Zasada jednomylnoci jako zasada prawna miaa na celu zabezpieczenie integralnoci ustrojowej pastwa jako demokracji szlacheckiej, w tym praw i wolnoci szlachty, przed reformami prowadzcymi do ustanowienia absolutyzmu (absolutum dominium). W wczesnej myli politycznej zasad wikszoci traktowano jako nieodpowiedni dla pastwa, a nawet gron ze wzgldu na mono wprowadzenia rzdw absolutnych przez krla poprzez pozyskiwanie wikszoci na drodze przekupstwa. Wobec saboci aparatu przymusu wczesnego pastwa jednomylno bya swego rodzaju racjonaln koniecznoci. Uchwaa zapadajca za zgod wszystkich zainteresowanych miaa zawsze wiksz szans na jej skuteczn realizacj, ni jakakolwiek uchwala narzucona przez zwierzchni wadz. Zasada jednomylnoci bya take konsekwencj zasad rwnoci szlacheckiej oraz jednoci Rzeczypospolitej. Rwno szlachecka nakazywaa pyta kadego obywatela o zgod we wszystkim, co dotyczyo jego praw i wolnoci, a w szczeglnoci uchybiao tym prawom. Natomiast zasada jednoci Rzeczypospolitej nakazywaa pozyskiwa zgod wszystkich czonw zbiorowych jej ciaa (wojewdztw, ziem, powiatw, czy prowincji), gdy stanowisko kadego z nich byo rwnie wane dla bytu pastwa. W wiadomoci prawnej wczesnego szlacheckiego spoeczestwa obywatelskiego za obowizujc uchodzia zasada rzymska quod omnes tangit ab omnibus approbari debet (co wszystkich dotyczy, przez wszystkich winno by aprobowane), ktr streszczano w krtkim powiedzeniu nic o nas bez nas. Osiganie jednomylnoci jest z reguy trudniejszym sposobem procedowania. Ciar obrad cia kolegialnych spoczywa na dyskusji, a nie na samym gosowaniu. W szczeglnoci obrady sejmu przybieray ksztat negocjacji prowadzcych do zawarcia ugody. Wobec sprzecznoci interesw wymagao od wszystkich uczestnikw obrad wysokiego morale i ogromnego poczucia odpowiedzialnoci i solidarnoci. Od poowy XVII w. zasada jednomylnoci, a w szczeglnoci liberum veto, staa si zasadnicz przeszkod w prawidowym funkcjonowaniu aparatu pastwa.
Prawo wolnego gosu i wolnego sprzeciwu (liberum veto)
23
Prawo wolnego gosu i wolnego sprzeciwu, znane jako liberum veto, stanowio w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodw, od czasu swego pierwszego uycia w 1652 r. jedno z praw fundamentalnych. Okrelano je mianem prawa praw, macierzy praw (lex legum, mater legum). Polegao ono na uprawnieniu posa sejmowego do sprzeciwu wobec podejmowanych na sejmie uchwa i tym samym do zerwania jego obrad. Liberum veto stanowio skrajn konsekwencj zasady jednomylnoci w gosowaniu uchwa na sejmie. Jan Zamoyski do Vanozziego, sekretarza nuncjusza Gaetano powiedzia 19 grudnia 1596 r.: wadza posw wojewdzkich podobna jest do wadzy trybunw, nie tylko zgromadzonym stanom oprze si moe, lecz obali uchwalone ustawy i decyzje senatu na mocy prerogatywy liberum veto, ktrej kady pose uywa moe.38 Po raz pierwszy prawo liberum veto znalazo zastosowanie na sejmie w 1652 r., kiedy klient Radziwiw pose z Upity Wadysaw Siciski wystpi przeciwko uchwale o prolongacie obrad sejmowych, a nastpnie opuci obrady. Wobec jego nieobecnoci sprzeciw zosta przyjty i w konsekwencji sejm rozszed si bez podjcia jakichkolwiek uchwa. W mowie poegnalnej podkanclerzy koronny Stefan Koryciski stwierdzi, e zasada nemine contradicente jest naturalnym, nakazujcym uszanowanie produktem szlacheckiej wolnoci.39 Liberum veto byo parokrotnie potwierdzane jako prawo kardynalne, bdce gwarancj wolnoci szlacheckich (konstytucje: 1696, 1717, 1718 i 1736).40 Znajdowao ono poparcie take w polskiej myli politycznej. Czoowi autorzy, jak midzy innymi Andrzej Maksymilian Fredro ( 1679), sprzeciwiali si zasadzie wikszoci, jako prowadzcej do tyranii wikszoci. Nic szkodliwego nie moe wtargn do Rzeczypospolitej pisa w 1660 r. dziki wolnoci narodu polskiego, dziki monoci zakadania weta. Apologeci liberum veto widzieli w nim renic wolnoci (pupilla libertatis) czyli prawo bdce najlepszym zabezpieczeniem wolnoci szlacheckich i integralnoci ustroju Rzeczypospolitej. Utosamiano je z prawem wolnego gosu (libera vox), uznajc za najwysze prawo fundamentalne (lex legum, mater legum). W okresie panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego (17641795) sprawa zniesienia liberum veto bya centralnym punktem zmaga obozu reform z konserwatystami. W t wewntrzn batali polityczn wczay si mocarstwa ocienne, w szczeglnoci Rosja. Na sejmie radomskim w 1768 r. liberum veto zostao umieszczone na licie tak zwanych praw kardynalnych, czyli fundamentalnych, ktre nie podlegay adnej odmianie. Zostao ono jednak ograniczone tylko do tak zwanych materii stanu (materiae status), wyczeniem materii ekonomicznych (materiae economicae). Przyjto te zasad gosowania wikszoci na sejmikach. Prawa kardynalne zostay powtrnie uchwalone w 1775 r. W czasach stanisawowskich ze wzgldu na praktyk konfederowania sejmw liberum veto nie byo stosowane. aden z obradujcych wwczas sejmw nie zosta zerwany, pomimo protestw poselskich zgaszanych z powoaniem si na liberum veto. Oznaczao to faktyczne zniesienie prawa liberum veto. Tym sposobem doszo do ratyfikacji I rozbioru Polski na sejmie w 1773 r., pomimo opozycji grupy posw z Tadeuszem Rejtanem na czele, jak te do uchwalenia Ustawy Rzdowej (Konstytucji) 3 maja 1791 r. przez Sejm Czteroletni. W Konstytucji 3 maja liberum veto zostao zniesione. Jako regu przyjto podejmowanie uchwa wikszoci gosw. Zniesienie liberum veto nie oznaczao ograniczenia wolnego gosu. Prawo wolnego gosu rozumiane jako pena swoboda wypowiedzi na sejmikach i zgromadzeniach publicznych, jak
Cyt. za: W. Konopczyskim, Liberum veto. Studium porwnawczo-historyczne, wyd. II, Krakw 2002, s. 229. 39 Cyt. za H. Olszewskim, op. cit., s. 327. 40 Por. konstytucj pt. Gos wolny z 1718 r.: Jako gos wolny fundujcy si in iure vetandi jest najprzedniejszy klejnot naszego narodu tej Rzeczypospolitej, tak manutentionem onego na sejmach, sejmikach i wszystkich publicznych zjazdach, in perpetuum konserwowa przyrzekamy (Volumina Legum, t. VI, s. 394). 24
38
te wolno publikacji drukiem uznane zostao za prawo kardynalne niewzruszone przez Sejm Czteroletni w jego konstytucji z 8 stycznia 1791 r.41
Zasada wyboru sdziw Zasada wyboru sdziw jako zasada prawna okrela sposb powoywania osb penicych funkcje sdziowskie na drodze wyborw dokonywanych przez spoeczestwo. Zasada ta znajdowaa zastosowanie w sdownictwie szlacheckim. Wybieranymi sdziami byli deputaci do Trybunau Koronnego i Trybunau Litewskiego. Poza tym, czonkowie sdu ziemskiego w osobach sdziego, podsdka i pisarza ziemskiego nominowani byli przez krla spord czterech kandydatw wybranych na sejmikach elekcyjnych. Zasada wyboru sdziw zostaa utrzymana w obsadzie sdw ziemiaskich oraz w sdach miejskich, ustanowionych na Sejmie Wielkim. Zasada wyboru sdziw uniezalenia dany sd od wpywu wadzy wykonawczej i tym samym jest jedn z gwarancji niezawisoci sdw. Odpowiadao to wczesnej wiadomoci prawnej. Stanisaw Staszic w swych Przestrogach dla Polski napisa: Tam nie ma rwnoci, wolnoci ani wasnoci, tam prawa czowieka s wzruszone, gdzie jeden obywatel ma wadze wyznaczania sdziw dla wspobywateli swoich. Tam prawa czowieka s w ustawicznym niebezpieczestwie, gdzie jedna magistratura dla caego kraju sdziw obiera. Z rwnoci i wolnoci czowieka wypada, aby sdziego obierali tylko ci sami obywatele, ktrych on sdzi bdzie.42
41 42
Volumina Legum, t. IX, s. 204. S. Staszic, Przestrogi dla Polski, opr. Stefan Czarnowski, Ossolineum De Agostini, Biblioteka Narodowa nr 98, Warszawa 2003, s. 24. 25

Zasady Ustrojowe Rzeczypospolitej

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Zasady Ustrojowe Rzeczypospolitej

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Wacaw Uruszczak

ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire1

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Volumina Legum, t. III, s. 442. 6

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Zob. Volumina Legum, t. VII, s. 56. 9

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Volumina Legum, t. IV, s. 929; t. V, s. 627. Volumina Legum, t. VI, s. 35. 11

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

R. von Mohl, Encyklopedia umiejtnoci politycznych, t. 1 i 2, wyd. I, Warszawa 2003, s. 355-356. 12

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Por. konstytucj z 1638 r. Volumina Legum, t. III, s. 444. 18

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Volumina Legum, t. IX, s. 204. 21

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Prawo wolnego gosu i wolnego sprzeciwu (liberum veto)

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

Wacaw Uruszczak ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODW Note prliminaire

También podría gustarte