Está en la página 1de 32

DE GARCIA

11
A PARTILHA
DA AFRICA

eonfeutt.eia. tWir ioei-
aaa. a. a .fio,H, m
a. a. 11ss
LISBOA
JNDUST!tiAL roi\_TUQU&ZA
72, Arco elo BaucleJre. 1
1901
fio
- .... ,. _a .. '!
. , r---, ..
\
ao. Bonaresso Bolonial de 1901


'
\
E Rlgun do111 principio&
que deveD1 prealdlr A poUt.lca colonial poriuJr11ea
das questlles africanas.- Necessidade de um piaDo seral de colo-
nisalio e meios de obter a sequencia de ideias e a perseverana d'acyiio na politica
colonial.
Plano da conferencia,
MEUS BEl'IUOilES!
H
muitO!'i parecera\ extranho e a todos ousado, que o mais
humilde dos membros d'csta sociedade, e o menos versa-
do em questes geoRraphicas, no hesite cm vir publica-
mente expr a sua modesta opinio sobre uma das qucs-
teo; mais sensacionaes do nosso tempo, que pela sua ligao com
os problemas f:eographicos arduos, com as aspiraes da po-
Jicica commercial moderna, com as mais difficeis questes hi!!tori-
cas, com os mais intrincados planos politicos, offerece de sobejo

8


tcs.
foi
vrs acontecimemos.
Des.le a confere11cia de Vicnna, que formulou a primeira ex-
presso do desejo geral de exti11guir a escravatura, at 4s arro-
Jadas viagens dos modernos exploradores, e 4 rece11te partilha do
8 A PtulO.a da
vasto continente negro, quasi pode affirmar, que ac nio p1
sou um s a11no sem que a A frica nos offerccesae algum aco 1
cimento digno de interesse.
As len-ae IICOJPII.Jt dos velhos mappas foram substituidu Jl
uma rEde complicada de riost montanhas, laRos, nomes estranll
de estados e tribus, e itineranos de
A velha gnorancia sobre u cousas africanas cercadas de 1re1
e mysterio
1
cedeu o logar universal curiosidade sobre tudo o

a Arries imponancia nowa


estremecimento, que sacud1ra a vida economica do nlho contia'
te, rerercuto-se para alem do Atlas.
A1il questes nasceram, mil prQblemu surgiram para povoa:
aunosphua do mysterio qua a Akica, e sobr-e a .
to bnlhanre luz tinham projectado os pllnuguezcs, nos sccul
XVI e IVII.
Lanaramse as bases da moderna sciencia africana; um cJ:
ci!o d_e:: panio cheio de entusiumo a combatei
m1steno e a extmgUir as uevas.
Um graorlc numero de nal5es europeas, cujos interesses
achavam mais ou menos \'inculados ao continente africano, par
lharam enue si a ter .... eira parte do mucdo doa antigm., con
mesma simplicidade com que uns camponczes partilham
umas geiras de terreno. - -
Na tela politica foram de subito atiradas para o primei.-o p
no questes africanas, c a lucta d'mbics entre as potenc
revestia a politica colonial de tanta actualidl


es por que a Africa tem passado no decorrer d'este seculo.
E de facto para ellas tem contribudo com u.n esforo consi
Tabilissimo, tan10 mais digno de meno quanto mais o compar
mos .s minguadas foras do paiz.
Um facto recente ahi est a demonsualo brilhantemente:
braos com uma crise economica grave, n"uma situao politi
difficil, Portugal sabe ainda juntar foras que cheguem para dt
truir o ultimo potentado cafre, sabe ainda inscrever novos nom
no volumoso bvro d'ouro das faanhas portuguezas, sabe ain
dizer aos corvos, que pdir.J.m avidos c impie::dosos sobre as no!Js
velhas conquistas: a ide-vos aves malditas, affastac-vos, que ainda n
morri! o
E que, senhores, a despeito dos nossos vicies e da nesse dec
dencia, ha aindn uma cousa que faz bater o corao da nossa vc:l
raos, ha ainda pelo menos um sentimento nobre, que se abriga
alma da grande generalidade da nossa populao, c este d"aquell
'
A Partilha da Africa
9
- flue emJendram os grandes feitos e aces heroicas, chama-se amar
-da exposilio a da
Africa e a onemao da colonisao portugueza, obedeceu o meu
espirita a uma considerao d'aho interesse, junta benevo-
lencia do publico illustrado, que me escuta, me scrvtro de desculpa.
_ E" evtdente, gue o med10do e uma orientao precisa e deter-
:- minada so condies indispcnsaveis para a rapida e perfeita rea-
lisao das grandes obras hismricas. A desvmuao dos planos
primitivos, a hesitao na senda a seguir, a instabilidade na orien-
tao politica, constituem graves perturbaes sequencia de ideias,
succt:.sso logica dos factos, perseverana de scope, que so
, a condio ind1spensavel para a realisao das grandes obras du-
radouras c de grande alcance social.
Na politica colonial mais do que em qualquer outro assumpm,

Ponugal tem uma grande ta{efa a levar a cabo.
Explorar e melhorar as terras africanas aonde tremula o glo-
rioso pendo das quinas; abrir ao mundo culto as regies uberrimas
aonde chega a nossa influencia; fixai" e civilisar as raas indigenas
sob a nossa. pToteco; povoar as regiOes habitaveis pelo europeu,
oDerecendo um novo campo d'expanso nossa raa; tal symhe-
ticamente a gloriosa m1ssio de PoriUgal em Africa, que a histocla
do futuro hade inscrever nas suas paginas de bronze.
Para o bom exito d'esta empresa so necessarias, porm, a per-
senrana d'aco e a estabilidade de plano a que nos referimos.
Considerando porm a organisao da nossa vida moderna, e
a composio dos seus elementos predominantes, pareceu-nos que
o unico me o ele garantir nossa pohuca colonial a homogenei.:lade
e estabilidade de plano, e a peTseverana d'aco, que ella necessila,
seria a instruco e educao da opinio publica no que respeita
a estes assumptos.
Ser a opinio rublica instruida c elucidada, que se encarregar
de manter a orientao da nossa politica colonial, e os homens
educados nas ideias communs, que cheguem s prceminencias do
poJer, tero na opinio esdarec1da da parte pensante da nao o
mais proficuo auxilio para a realisao dos planos concebidos e ge-
rados n'um meio de ideias commum.
Para esta ol:lra de to g_rande alcance como elevado inteiesse
muito tem contribuiJo esta Sociedade por uma aco peneverante,
que j dura ha mais de vime anni)s, e muito tem sido feito indivi-
duahnente por homens cujo nome VJVe na memoria de todos.
Para esta obra de vulgarisao c oriemao qUJZ contribuir com
o meu modesto esforo; a insignificancia do auxilio far sorrir
muitosi mas a pureza da imeno, a utilidade da ideia, e a urgeft'-
ao
cia da sua realiso, aerlo 11 circumstancias da unnh1
audacia.
A minha inteno foi fazer um uabalho de synthese. Mosn
n"um rapido esboo a evoluo da vida politi.:a afnc.ona de! : ;
origem ao presente, accentuando a no!!.sa acio no Yida hist


lha ds Arries subsequenccmentc n:alisadai finalmente: deduzir ri a
impresso d"esta synthese dos princpiOS seracs, que dC1't,
orientar a nossa pohtica colonial africana.
O plano ii!! nsto, e a execuiio modesta, mas a capacidade lo!
que me cscmalll rcmcdiard. este desequilibrio.
11
Hb1oria politica do eonlinente IICfl:ro. Nebulolli.cllde d bistori11 das afng
nas. l eg:ypdos e os AI mi,lc:raes e inns6es 1emdo:a1 e rynas.
bes, Pbfnlcio, GreJoi:J Rom1nos, e Vndalo. A invasio islmi.::l.
At aos fins doa tempo, medicvaes a Africa, continente m).,te-
rioso c singular. conservop-sc na sua maior pane, imme.-sa nas
trevas das leiTae IJ,ognitar. Alm da pequena parte do ne11ro con
tineme de que os gc:ographos antigos nos do uma approxim&da
representao, e cujo prototipo o mappa de Pmlomcu, a imagi
na.o e a phantasia davam-!>e livre carrcrra.
E' pois natural, que a historra primrtiv.o. dos povos africanos habi
te os domiuios sem csreruna, do V8go c da mceneza. Vive-se ali
sob o dorninio quasi absoluto da hipothesc. Atravc:z a evolu.o
dos tempos, as raas a.fricanas offcrcccm-nos o mesmo aspecro
selvagem e errante, a mesma uuscncia de tradiccs, a mesma ci\'i
lisao rudimentar, n mesma ani.nalidade degradante. Povos e ui-
bus, succedt:m-se, confundem-se, misturam-se, substiluem-se uns
aos outros., aniquilando-se, absorvendo-se, lanando no Lethes au!
os menores vestigios da sua existencia. Dir-se-hia que sobre a
raa negra pesa de racto a_ terrivcl maldio bibhca, e que sobre os
filhos de Cham retumba amda o velho anathema de No.
Dos povos aborigenes apenas os '8YpC1o! e O! abexilrJ rundaram
civilisaes estavds e com uma larga vida historica, brilhante por
asseguram., porm, que estes dois povos eram de
ongem as1at1ca.
.A Pa1 tilha da .A{nca 11
Fosse como fosse. certo que eUes aningiram um grau de civi-
lisao que os separa nitidamente das outras raas., que povoaram
ou povoam a
A civilisao egypcia, que teve por bero o nordeste da Africa
. aningiu um to consideravcl explendor, que cinco mil annos passa-
dos, ainda hoje nos assombra com a faustuosa e inutil grandeza
dos seus monumentos. Ames que Cecrops fundasse Athenas, quando
Roma ainda no nascra, j o Egypto enchia o mundo de espanto
a
o templo de Serapeum; ou seja o admiravel funccionomento
da su.1 administrao theocratica; ou seja a singularidade da sua


8

longa e brilhame, que segundo Maspero reunira
algum tempo o mesmo imperio todo o valle do Nilo das pla-
llices da Abyssinia ao Mediterreneo, vegetou e estiolou-se sem
contribuir para a civilisao do continente a gerra, embora os
como sues-
Quanto s raas do centro e do sul quosi no teem historia. A


bundas veio sobrepr-se pela invaso a roo dos Mamcongos vin-
dos do centro, e j depois da nossa entrada em Africa, a dos Jaggas
originarias do Kilima-Njaro. Do interior para a costa operou-se a

Abyssinia, e muito mais para o sul n"um movimt!nto semelhante
teem avanado os Zimbot ou Zulu! que tcem submcuido as antigas
populaes inJigenas Hejuanas Machor.as etc., assimilando-as e
absorvendo as.
Entre a raa negra e1.istiram, certo. instituic.:s politicas mais
perfeitas, mais duradouras, mais progressivas, embora fosse curta
a sua vida histories. O Congo, o Monomotapa, o Ojolor, e varios
estados cemraes de que ainda hoje existem succedaneos, pos-
:miram uma civilisao rudimentar, que os alfasta completamente
da vida ou dos esboos d"organiuo social, que so o
triste apanagio da raa negra.
No entanto pode diz:er-se, que a historia politica da Africa to
antiga como o mundo. se reduz de facto, rcsalva reita das duas ci-
vilisaes do norte, 4 historia da inva"'o e dominio das raas es-
tranhas. ou sejam d"origem semitica ou ariana.
A historia das rrimeiras descobertas africanas pertence quasi
por inteiro ao dominio da (abula.
'
"'
cos!

dcmoruae
A viagem de Jaso t! segundo outros, o aimbolo de desc
tas arricanas.
As descobertas narradas por Diodoro da Si
n: att! ao Cabo Guarda fui, e
O pcriplo ordenado por Nccho, c o pcriplo de Hannon. t
ccrtamcme a narrao de viagens ' costa 1fricane, 9ue a ua
deturpou dando-lhe uma CJ.tenslo. que t: d1fficil acrcd11ar podes

0

parte da costa alrican11
1
sobre rudo do lado oriental, roi conhcc
dos antisos.
Foi pelo norte, que se operou o primeiro contacto entre IIS
as c as raas semiticas c arianas. Salustio que aflir
ler compulsado os palunpsetos punicos d'Hcmpsal. cransmirr-
a cradico, de uma migrao de povos aaiaticos Medes, Arme11
e PeTSas, que tendo chcgalto at 'Hcspena commandados por 1-l
cules, e tendo este morriJo, pa!osaram J?Bra o comincnre africa


Gctulos e Lyt
Os Arabes e os Phenicios. vindos de Tiro e Sidonia, for
com mais certeza historica os primeiros a partilhar c a c:r.r
rar a Africa, tartfa que a semelhana de clima lhes tornava r1
tivamente facil. As colonias phenicuis do norte africano, emb
limitadas a uma racha de desde o altar dos Philcnos acll!!!
rio attingiram um Brande explendor, nomeadamente C
thago e Unica:; a sua politica monopolista c:s.citou porll!!!m o ciu
dos romanos, que aJudados por alguns chefes da Numidia e
Mauritania em breve dci.Karam de ter que repetir no senado a
lha imprccao deltmda Ca1thagal
lon[;:


lebre a Cyrenaica, bero de uma brilhante ftorescencia litterari
scientifica; os viajames exploraram varias pomos da cost
at do interior, sobre tudo depois que o Egypto coube aos Ptolomc
e aos geographos e historiadores gregos que ns devemos
mais perfeitas noticias sobre a Africa dos tempos amigos. S
fallarmos d"Hecataeus, cuja obra nos chegou truncada. Citarei!
Herodoto, que nos indica l!lumariamente os conhecimentol!l geog
phicos dos gregos cinco seculos antes de Christo, mostrando-1
que as relaes com o interior tinham augmentado e chegado 1
vez at bacia do N1gcr. que elle confunde com o Nilo.
Eratosthenes, que vi\'eu :aoo annos ames de Christo, transn
tio-nos os progressos relativos da arte gcographica do seu tem
.A PartiliJa da .Africa
o cuno do Nilo 4! figurado na sua verdadeira direco, 8 rcsio
Abyssinica indicada com bastante exactido, bem como 8 costa
oriental att! ao Cabo Guardafui, e as praias occidentaes ati: Cerne.
Finalmente 150 annos antes de Christo a concatenao dos co-

pos antigos.
No 2.
0
seculo antes de Christo e. lucta pelos interesses commer-
ciaf's, e a politica absorvente dos romanos, levdram estes a estabe-
lecerem-se na Africa, substituindo-se aos phenicios, e seguida-
mente aos gregos; com a tomada do Egypto, 35 armes antes de


annos.
A Africa romana attingio uma importancia e uma civilisao
muito superior ao que geralmente se cr, e a primeira civilisaio
christ em Africa teve uma phase de dcslumbramc explendor. A
A frica romana deu imperadores li metropole, como Septimo Seve-
ro, Macrino. Elagabal, stm (aliarmos dus tentativas i:los Gordia-
nos. Muitos bispos 14 se tornaram celebres, taes como Santo Agos-
tinho, Santo Aihanasio e S. Cyl?riano; famosas heresias ali se ge-
raram, tal por exemplo o Ariamsmo. No emtanto esta civilisso
to longa e por vezes to brilhante f01 quasi insignificante na sua
obra de penetrao; a dvilisao romana margina o Mediterraneo,.
occupa o Egypto e uma parte da Numidia e da Mauritania; mas o
Sahard.. as montanhas da Abyssinia c do Atlss 14 estio a repellil-a
para o mar; poucas relaes com o interior, poucas tentativas
d'explorac;iio. embora Nero mandasse uma expediiio commandada
por um official romano em busca das nascentes do Nilo. Pelo anno
429 da nossa era os V andalos entraram na Mauritana. O esphace-
lamento do collossel imperio romano, que se levava a cebo na Eu-
ropa, tinha o seu echo na Africa.
Em 455 a Mauritania, a Numidia e a Tripolitna pertenciam
aos Vandalos,que sob o commando de Genscrico ali se tinham esta-
belecido; apenas a Cirenaica e o continuavam pertencendo
ao imperio do Oriente. Foi cphemera a tentativa dos Vandalo!o no
norte africano, muitos seculo!o de,iam passar antes que a raa ger-
manica volvesse de novo ss suas attenoes para a Afnca; favorecido
pelos mouros, Belizario destruiu.o poderio Vandalico.na Africa,
aprisionando o seu rei Gclimer e reconquistou o norte da1 Africa
para o imperio do Oriente.
Estas prim:!iras civilisaes, 1:stas tentativas d'apropriao do


a; a arabe e
A Partillra da AJi(a
No ha duvida porem, que se distinguiram umas d.s outras o-
los methodos e sistemas politicas. que poscram cm pratica. A'
lonias phcnicias c grcRBS originariamente ponos 1

de intermediarias entre a metropolc c os po\'os do inr:e r
ou do Oriente. Ao contrario o c1vilisao romana rcalise-se pela c .
e a colonia fica por _um de
hgada c encorporada na vtda pohuca c admm,strauvo do A;ra j:
imperio, em geral o seu caracter de povoaiu, empn:
J!Elndo-se em larga escala o systema colonial!. militarcsi porem
bastantes vezes os romano! nao podendo Cundar de

O periodo da COnquista, nem que offereCe!SC garan1iaa d
civilisao caso se tivesse defimtivamente est&belecido.
Finalmente a colonisao arabc anterior a Mahomet, exerceu-
se sobretudo nas costas do Mar Vermelho e foi de pequena im-
portancia.
Era porem chegado o momento de uma non invasio onbc,
mais extensa, mais duradoura, e mais brilhante.
No seculo vu um de Omar, de n..,me Amru-lb11
al-.\.assi invad10 o com um exercito de 4:ooo homens. to-
mando Aleundrin e ester.dendo a sua influencia ao Atlantico.
A situao das possesses romanas dcsorganisadas, o reflexo das
intrigas byaantinas, 11s insurreies dos mouros, e a lucra c a des-
harmonia entre as Egrejas christis d"A(rica, racilitaram a tarda
aos invasres, que avanavam auda:.:mente, o ai-Koro n'uma das
mos e na outra a cimitarrs, submencndo rapidamente apezar d'al
guma resistencia dos Berbcres
1
todo o noru da ACrica ao estan-
darte nrde do propheta!
Os arabes, raa commerciante e industriosa, runllaram urna
brilhante civilisao na Arrica mediterranea, melhorando a condic-
o das poptJiacs, cultivando a terra, fundando centros de com-
mercio e IQdu!l:ria. introduzindo o camllo, e iniciando a panir
do seculo xu a primeira grande empreza de penetrao para o
interior do continente. Antes de findar o scculo xm os seus esta-
belecimentos tinham chegado s margens do Tchad, as caravanns
estabeleciam communicae! regulares com o anterior at Tombo-
ctu, e ajudados pelo camcllo esse precioso auxiliar da obra de
penetrao pelo norte, tinham os araDes ligado Mllrrocos, e Arge-
lia e Feuan com o Kordoran, Wadai, Kanem, Sokoto etc.
Descendo a costa oriental Cundaram o reino d' Ajal na continUil
o das costas da Abyssinia, c pela influencia dos seus mercadores
e commerciantcs fundaram ao longo da costa pequenos estados in-
dependentes. que implantaram a civilisaio arabc na zona c_osteira.
A Partilha da Jlj,ica

F A influencia arabe alastrava pelo iDterior, a J?fimeira g.-aDdc
b.-a de penetrao sfricana pertencia .t rua semiuca, e ainda hojr
ode affirmar-se, qne com excepo da Abyssinia e d"alguns pon-
's da costa, todo o vasto espao de terns, que demora alem de
ma linha tirada de Sofala at imeneco do 6 _grau de latitu-
e norte com o :i0 longitude este, e continuada d ahi at ao ro"'
e latitude norte, est na maior parte sob a influencia do isla-
ismo, achando-se a raa scmitica largamente representada entre
s eternemos cdmographicos da regio. As campanhas dos dcrvi-
lles e as passadas invases dos Fullah, mostram a vitalidade con-
mporanea elemento na historia politica da Arries.


itam os nomes celebres de Masudi, lbn-Haukal, lbn-Batuta, Albu-
:da e Leo Africano transminiram nos basumtes conhecimentos


:riores.
A propaganda islamica ainda hoje se exerce com grande acti-
idade nas reBies centraes, nomeadamente po.- intermedo da sei-
i dos SenU!ll, que todos os annos do oasis de Jarabub envia cen-
>S de missionarias a prgar aos negros as doutrinas de Mahomet.
A civilisao arabe marca um grande rrogresso sobre o esta-
o das raas ngriis fetichistas, e a maiona dos viajantes affirma,
ue os africanos sectarios do propheta se isentam d"algumas das
rincipaes causas de degradao i:la sua raa; no emtanto dado o


1archa progressiva dos europeus, se bem que se deva reconhecer
ue a ci"ilisao i!'lamica reab!-iou um grande progresso sobre o es-
adQ

t6
m
Portugal em AfriCI.- O perio!!o eplC'o c!s deiCoberlas.- As eplora

dede commercia(.- 05. 1n_ale.r:es, os franceln e 01 bollandcaea aa Africa. -O
mi11io estra11seiro em Afnca no princtpiu do acculo 1u .. - Proarnso doa iGJll -
e dos francu:es.- As acienlificaL- O perlodo sudo da lucu
merda!.
Na historia da humanidade o seculo xv foi um scculo rrium-
phantc: alargou-se o mundo physico descobrindo-se novas terra.,
operaram-se grandes transformaes historicas, extinguiu se o im
perio do Oriente; e o creio aurco da Renascena e a descoberta da
mprensa alongaram as fronteiras do mundo intellectusl. Um an ,
depois das pazes com Castella, em 141 decidira D. Joo I a to-



primeiro acto de posse de Portugal cm Africs, a primeira pedra
do cdific:i-:J sonhado pelo i11fante D. Henrique. Ji. ellc, esse pnnciJI.:
cnergi.:o e perseverante, que symbolisa e personifica o advento a.e.
Portugal !'Ua gra11de misso histories. Como um apostolo, a su1
vida encerra-se n'uma Para ella existe e s para ella; amor,
f::i:ii


a patria, eis as idas que o escravisaram.
Em Sagres, subi11do ao mais alto rochedo, esperamlo a chegada
das suas ousadas caravellas, a11ciosamentc o mar pro-
fulldo e te11ebroso, a 6gura do l11fante como o polo magnetico,
que attrahc as terras longiquas, que chama para a soberania ponu-
gueza os mundos occultos pelo mar embravecido e rugidor. En
nados na Africa pelo noroeste. os portuguezes tentam estabelecer
o seu dominio na regio do Atlas, e vo proseguindo ao longo da
C01ta na esperana de descobrir novas terras. O Finis-terrae afri-
.A Partilha. da. .Afiica
17
cano. o cabo foi cm 1434 por Gil Fan11es, e as
c ar .J.Vellas entraram rt:soluwmcnte no temido mar
nebroso. Em 1443 Antonio GLnalves dobra o Cabo Dnmco, e lrnz:
llO aiJitUIIl ouro e escravos, que veem espicaar as ambi-
es. e dar novo pasto s phamasias.
As dt!scob:=rtas !!.UCccdem-se. e 'Iuanda o Infante haYia.
ju mais de r:floo milhas de arncana descobcnas para alm do
Cabo No. tendo os chefitado ale :1 Serra Lea.
Fm temros de IJ. Affonso V as noss s foras dirigt:m-se sobre
tu(.-to para Marrocos e Ar7.illa. TonRcr, Ma.r. afim e Azamr;
foram os bt:llos episodios de um !mnho, que teve o f.eu despenar
violento em Alcacer Kibir!
D. Joiio II. o pri11cipe pr,feito. retoma e amplia o plallo (.-to In-
fmte D. Henri uc, c procur'a a cabo com flquciiJ pt:Tse,c-
rana, habilidade e energia, de quc:m soube1a cimentar o poder
.-cal. recuar dcame de ninRuem, c sem es.::rupulo na escolha
meios.
Fundramos estabelecimentos em ArJituim e na Costa da Mina;
em 14S4 e 1485 Diogo Co descobriu o approxip1ava-se o
momento solcnme da passagem do Cabo das Tormentas, e com
effeito em 1481i Ranholomeu Dias, o primeiro de memoria humana,
uhrarassava a pontfl extrema dn costa africana.
D. Joo II medit:ra substituir-o;e venezianos no lucratiVO
commercio com o Oriente, e n"este intuito cnvjra expedies por
terrn, que estudariam o rira a lndla, e procur.lriam al-
canar o famoso Preste Joo das lndias, prindpe ..::hristo do
Oriente, cujo auxilio precioso para o estabelecimento das
::: r:


Peres da Covilh. O pnmeiro moTrt:U no Cai1o. o segundo
conseguiu levar a cabo uma IIVenturosa viagem at ii lndin, indo a
C.ananr, Ca'ccut c Goa. e regressando a Aden por Sofal11; foi dle
provavchneme o primeiro europeu que tocou n"t:!ole ponto da cos-
ta Oriental, c foi elle que nssefiturou a D. Joo II a certe7.a da exis-
tcncia de um caminho Dllra a lndia pelo occideme. Joiio Peres via-
jou em seguida nn AbySsinia, aonde viveu longos 11nnos, tendo rres-
tado.a Portugal servios, que segurameme o meu orgulho provin-
ci<thsta no exafitgera.
A D .. Manuel, o Venturoso, coube emfim a gloria de pr o re-
m:tte aos planos (.-tos seus antecessores. Quebrada a velha supers-
tio do mJr tenebroso;-descoberto o caminho para a lndia;-al-
cancado emtim o famoso Preste Joo.
Em 1497, V11sco da Gi!ma dobra o Cabo dn Doa F.sperana,
be a CO!!.ta orienta ate Momhea e Mdinde. Tendo pela primeira
vez encontrado os arabes cm Qwdimane c indo finalmente encorar
cm Calecut. E1s-nos emfim na lndia, na lndi11 mysteriosa e dese-
18
jada, theatro proximo das faanhas de D. Francisco de Almeida,
Affonso d'Aibuquerquc, e O. Joo de Castro e futura causa da
nossa ruina, da nossa dccAdencia.
Era chegado o momento epico da historia p.)rtugueza: uma
parte do Atlantico, metade da America, e o camanho para a India
eram nossos; dominavamos como senhores e1n todo o Oceano In-
dico; em Goa, Malaca, Mascate e Ormuz tremolava o pendo das
quinas; eram nossas a ilha de Ceylo, Bombaim, a costa do
bar, as Mal divas, o Pegu, e lJUasi toda a costa oriental africana;
Foramos at China, aonde fundmos e os nossos missio-
narios e mercadores iam at aos confins de Cypang levar a nossa
f e o nosso commercio. A Nova a Nova Hollanda, a Terra
Nova e muitas outras terras era1n descobertas pelos
Na Asia e na Africa penetravam as nossas expedies, mrmentc
as religiosas, e a primeira viagem roda do mundo fra realisada
por um portuguez. O nosso imperio, a nossa intlucncia alastravam
pelo Inundo inteiro, e o glorioso cantor dos nossos feitos podia ex-
clamar:
Vs, poderoso rei cujo alto imperio
O sol logo em nascendo v primeiro
V-o tambem no meio do hemispherio
E quando desce o deixa derradeiro.


Era uma verdadeira epopa! Ao extremo occidcnte da Europa
utn pequeno povo aventureiro partira conquista de mundos des-
conhecidos, e no curto periodo de 70 annos don1inava em metade
do mundo.
Na Africa as descobertas dos tinha1n sido assom-
brosas. Os geografhos medievaes corno Pedro d' Aillly, suppunham
a Africa equatoria desoccupada. Foram os navegadores, os missio-
narios e os comtnerciantes portuguezes que fizera1n surgir a Afri-
ca geograr hic& das nebulosidades das terras construindo-
lhe a orographia, e estudandolhe a ethnographia, a fauna e a flora.
Os mappas coevos ou sejam o globo de ou as car-
tas de Africa de Soligo ou de LiviJ Sanuto, mostram que para os
geographos estrangeiros s havia ento urna fonte segura-a dos
roteiros portuguezes.
As nossas exploraes atravez da Africa repetiam-se nas duas
costas. Seria uma longa tarefa indicai-as por completo; limitar-nos-
hetnos citao de alguns no:nes. Pero de Evora e Gonalves
Eannes penetraratn para o interior talvez at Tomboctu; Mem Ro-
drigues e Pero d' Astuniga visitaratn os Tullahs. Etn 1534 foram
Senegatnbia Rodrigo Rebello e outrns. A. Huaden foratn Diogo Bor-
ges e mais dois companheiros. O Congo foi explorado por Joo
...
'9




planeou e que temeu uma viagem contra-co!ta.
Na costa l.ucns c Fnmcisco Alvare!o foram Abyssi-
nia em 152o, Jorgc d"Abreu e Pero da Silveira ao interior do Mn-
nomopata em r56o.
Ao Monomopala. a Chicova e a Manica Francisco Bar-
rero, \'asco Fernandes e Allon'io Mendes. A' do Nyassa,
Carrarin, ao!io rios dc Scnna, o furnnso jcsuita Luiz: A'
A!-ly .. sinia, Miguel Cast.mheiro. Qutdra e muitos outros.
Nos se.:ulos xvn e xvm1 interromreu-se por longos periodos es-
tas obrn de pcnurfliio e explorao, concentrando-se os portu-
guezcs vez nos d t
No entanto vingcns se intentam durante este hl'lf!;O pe-
rodo, as quaes teem cm geral por obJectivo :1 descoberta de um
caminho que ligos!>e as duas costas, evitando a perigosa
do Cabo das Correntes_ -
Ern 1606, D. Pcrt!ira F'orjaz, governaJor d"Angola, ten-
ta sem e:xito a cmpreza.
Em 16Gf\ Ayres de Saldanha renova a iniciativa do projecto.
Em 1783, reinando D. Maria I, foram vnrios naturalis-
tas a !\.Joambique para explorarem e estudarem as produc6cs da
regip.
Em 1796, Vicente Ferreira Pires foi enviado ao Dahomey para
entabolar relaes de Bmi:rade com o seu regulo_ Por este tempo
o commerciante Assumpo de M llo vae de Benguella ao Loval.
Em 1798 o dr. L.1cerda emprehendeu a viagem .i. contra-co-.ta
partindo Jc Tete e indo a Caze.nbe, nas cercanias do lago
Moere.
De 1806 a 1810 teve logar a dos Pombeiro-., enviada
por Saldcmha da Goma, ento atravessado dum1 vezes em
toda a l.1rgura o continemc {lrricano.
Em e 46 rcalisou-se a viagem de Graa, dt: Lccmda Mus-
sumba, residencio do Muatll lanvua.
Pelos annos de 1831 a 32 Gamito e Monteiro foram ate ao
Mu:n:1 De 18:tl a S.4 Silva Porto, o honrado sertanejo
cuja morte p:loriosa est n11 memoria de todos, renlisou uml via-
gem do Bhe i!O Barotse, indo O!' seus pombeiros at ao lbo. Fmal-
mcme a comrll-co:-ta, de Serpu Pimo e Capello t: lvcns-,
!: ..
litnres, e d"algmnas exploraes de menos monte, collocarem Por-
tugal, no seculo prt!seote. sob o ponto de vista da explorao arri-
cana, n "um dos mfli" e i Ilustres. _
As viagens c explorace-. coutemroranens so bem conbec1das
em geral e merecem o elogio de todos. Vale a pen{l, porm, reme-
A PartilM. da Afrit:tJ
monr dtt pana1t"m o caracter du nossas clhas
unta wczes a dos mod.:rnos cscriptoro ntrang
..


.. N
1
,
a rcbeld.a do clima acm a sc:lvagcria dos indi1cnas u podem fJ
ur recuar.
Joo t"emandca homem de honra t" confiana c P io!!orruido
linguJ d"aqucllcl povos decide-se a ionstigar- o interior du p
dos Azencaues, c com uma admiraYcl tranamllidade. parte ,., ii
1crna-sc no senio, t" wolta passados basrantes mez.:=s contar oo .

34 annos o jesuita Jcron)mo Lobo explora a Abyssinio;, e que 1
annos! 34 anno scmciados de naufragios, conados de pcrseguies
cheio de nrrommodos e como elle proprio diz no seu i1i
ncrario.
Marailhosos ezcmplos de coragem, lcnacidadc c amor da ps-
Iria eram 8.5 ia1cns d" esses arrojados aventureiros, que os capi-
tica ponugueze!' dc!cmbarcavam cm qualquer pomo da costa.
mandAndo-os penetrar para o interior.
Alem d"eataa, havia viaRens bem organisadas, providas tuJo
c dos ina1rumcntos scicnti6cos necessarios, to pcrrt:itas pra o
tempo como as mai' perfcit"IS de hoje. s6 pelo amor
do saber. D. Joo de Ca .. uo fornece-nos um bello exemplo do li-
dalgo instruido c scdemo de descobrir as cousas ignoradas. Os
mi!'tsionarios, sobretut.lo os jcsuitas e os dominicanos, concorreram
largamcnu para o do nosso saber geographico.
De um trccbo da Historia de S. Doaningos, se v, que para as mis-
ses arricanas se escolhiam padres de Jl.rande saber e erudio.
Ni5.o ha que duvidar: as velhas exploraes portuguezas erm-


coragem, oU!iadia c abnegao digno!i da epopa.
Portugal es.tendeu rapidamente a sua int1uencia a toda a Arn-
ca. En aH2o estava senhor de todas as costas, exceptuando as do
Mcditerrenco c do Mar Vermelho; roram infelizes os projectos de
dominao n'cstcs dois mares, que de mais a mais no eram mdis-
aa a
Asia. ou mais particularmente a lndia; a Arrica era uma conquista
secundaria, qut: eenia ao ponuguezes para lhes fornecer ouro,
e!'ICravos e marfim pera o !ieU neRocio, e boas escalas e rerusios p -
ra a viagem das lndias. O tempo no nos pel"mine e:o:bosr
as noss&s temativas de penetcao e occupao ou seja no Congo.
.A ParliiJra da .A.frica ..
sc)a no Zambeze:; vejamos, porm, qual era a orientao da poli-
tica colonial n"aquelles tempos.
A regra que presidia nossa politica .:olonial era ento o ex
clusivismo, o monopolio.
Senhores dos mares, guardavamos com cioso cuidado o segre
do dos nossos roteiros; senhores das terras, prohibiamos a todos
o commercio, que era um direito magestatico, o rei possuis ou
dava co no recompensa aos seus capites ou affe1oados.
So cm 164z i que aos II.J.ciouaes se franqueou o commercio da
InJ1a c outras ultramarinas, ::oro excepo ainda assim
da canella. S em t68o se declarou livre o commercio dos rios de
Cuarnd (Zambeze) para os poriUguezes, e ainda posteriormente
solfreu este principio derrogaes.
Este vicio da nossa politica colonial elliciavnnos as antipathias
das outras nau, e fm a causa da nossa ruina, sobretudo porque
o monpolio era exer:ido mais em prove1to de particulares, do que
do Estado. Os governadores e empresados do Estado enriqueciam
rapidamente. Assim por exemplo, a leiteria de Moambique era


ideia do que era em geral a nossa administrao.
Em 1694- um sovernador de Moambique desistiu do governo
por ter co;;tractado o commercio dos rios de Senna em condies
pouco5 annos depois um ourro comprava em leilo por
3o:ooo pard.ms dois annos de governo.
E" certo, porm, que havia ainJa sovernadores, que imitagsem
o exemplo de D. Luiz d"Athayde que, voltando de um so"erno na
lndia. trouxera como unica, riquezas quatro bilh.1s de agua, que
mandra encher no Indo, no Ganscs, no Tisre e no Euphnues
Ma5 11 resra geral era a traficancia.
Uma terct!ira causa viciou fundamentalmente a nossa politica
nfncana: referimo nos ao objectivo e modalidade do nosso trafico
commerciaL Ouro, e marfim tal a sinistra trilosia, que
envenena a nossa arricana. O ouro e o marfim allucina
ram-nos; rascinou-nos o Potosi de Chicovn ou o El-Dorado de
Quiteve; a politica colonial errava sem norte; o que pretendia era
o ouro, o que se desejava ern o marfim; atrahiJos por esta mira
J{em, no vimos o thesouro mais precioso do continente a
Afri.::a Austral. Esta foi a causa que no entrevio Gaspar Corra
nas Lendas da /u.iia.
Diogo de Cout'l conta-nos nas suas Decadas o alvoroo que cau
l'!ava cm Lisboa a da u.pedio ao Monomoreta. Era
o ourn a inflammarnos! Foi elle que o desastre total da
exped1iio de Cordoso d" Almeidd, clle que embaraou e retardou a
colonisfliio do B1azil.
O trafico dos escravos no roi nenos pernicioso para a nossa
22 A Pa,tillla .. ia Africa
------- ------------ - ----------- ------ ------------ ----
politica ultramarina; como Accursio das Neves faz notar, era elle a
fonte mais segura dos rendirncntos da cora. E se se objectava,
que esse comtnercio degradante, Jespovoando-nos a Africa, diffi-
cultando a hxao das raas indigenas, c in1pcdindo a colonisao,
era todo em nosso prcjuizo, l estavu a eloqucncia dos algarismos
a pr pcias ao sentirncntaltsn1o, ou aos calculos previdentes. Pois
se s a Alfdndega de Loanda rendera etn 1 ()29 126 contos de taxas
sobre os escravos! A escravatura poren1 utn vicio geral; as ou-
tras naes que cotnn1crciavan1 na Atrica, exerciam o trafico dos
escravos con1 tanta ou n1ais avidlz fins do seculo X\'1 a ex-
portao de escravos para Portugal chegou a attingir
40.000 Nos seculos seguintes o tratico augnltntou; s de Loanda
e t:xportararn en1 fins do scculo passado 1 es-
cravos por anno. A Guin portugueza c 1\loc;ambique no viviam
de outra cousa e a venda dos hon1cns de cor era o 111nis cla1o dos
nossos rcndinlt:ntos africanos!
Por isso, a despeito da carnpanha de '''ilbcrforce, da conferen-
cia de Vicnna e dq lucta cn1pcnhada no nosso paiz e qual anda
ligado o norne respeitado do J\largucz de S da Bandeira, s em
t836 abolin1os o trafico dos negros, e s en1 1869 extinguimos a
escravido, cn1bora ns fossen1os dos prirneiros a extinguil-a em
parte, etn 1861, e a tivessctnos regulc.uncntado de n1odo a evitar
crueldades c violencia, no: tcn1pos cn1 que ainda os inglezes se
tinhan1 sentido inflamados pelo santo amor da hutnanidade!
E' preciso porc1n notar que o trafico dos escravos foi durante
muito tcnipo uma das pedras angulares da nossa politica colonial,
no apenas como torpe explorao co1n:ucrcial, tnas como elemen-
to indispcnsavcl da nossa colonisao do IJrazil.
Durante ! 37 annos, depois do nosso advento ao africano conti-
nente irnperamos s etn toda a costa occidental e na oriental com
cxcepo da que o l\'lar Vertnclho banha.
Ss tambcn1 emprehendetnos o :omtnercio e tcntn1os a explo-
rao africana. Un1 novo periodo ia porn1 con1car; ian1os ter com-
petidores, tinhamos que partilhar a Africa.
O anno de 1:,52 marca o inicio de uma nova era na vida poli-
tica africana; Portugal gosra at ento, e sen1 competidores, o
privilegio de co1ntnerciar cotn o continente negro ; o perodo da
rival idade con11nercial ia porn1
Attrahidos pela fatna das riquezas africanas, os inglezcs e os
francezes procuraran1 surprehcnder-nos o segredo dos tnysteriosos
roteiros, que levavam pela .A.frica at s lnd1as. '
Em 1 5:,2, reinando tv, alguns negociantes inglezes
equiparam un1 navio .. que, sob o cotntnando Thomas Windam,
foi rriandado s terras africanas, :: tetldo attingido a Costa de
Ouro voltou Inglaterra com 75 kilos do precioso tnetal. .
... Muitas expedies se seguirnl, a avidez conltnercial multipli-
A Parti/lia da Africa
cava-as; bastantes companhias, entre as quaes algumas pri,ilcgia-
das, t!mprehenderam activamente o commcrcio com as costas afri-
sobn:tudo com a Gambia e Costa d'Ouro, embora por vezes
as cana::; rgias lhes concedessem o privilegio commercial desde
a Rerberia at 110 Cabo da Boa Esperana.
Ptdo seu lado os r!'11ncezes tinham comeado uma empre7.a ana-
Ioga, estabclt:cenJo se nu Senegal, em Argoim e na Gora, e run-
danJo companhias J..: commcrcio; tinham at mesmo estabelecido
postos ao longo Jo Senegal para o interior e procuravam estender
a sua inHuencia por toJa a reg1o da Scncgambia.
Em 1 um facto grave da nossa his.toria vinha provocar a
decudcnc1u do nosso imperio coloni11l. Perderamos a inde-
pt:nL1encia; reinava cm Portugal F1lippe d'Hcspanha!
Era t.uubem a epoca da decadcncia da casa d'Austrin. O im-
perio de Carlos v desmoronava-se, c nas suas ruinas subvenia-se
tambcm o noc;.so haver colonial.
Os holhmdezes f!ssenhorearam-se ento do commercio africano,
muitos dos nossos fortes e estabelecimentos roram occupados por
ellt:s, e nomeadamente o Cabo, e Mioa, e at mesmo Loanda.
Fm r6.J.I, J;raas a Salvador Corr@a, 1 ecupermos porm as
possesses mais que nos tinham sJo roubadas.
No comeo do seculo XVIII a lucta pela supremacia colonial con-
cemrra-se na costa occidental, e hollandczes, inglezes, france1.es


macia, declinando visivelmcme a importancia commercial.
Quanto aos ponuguezes, iam continuando a obra de penetra-
o na costu occidental, t:Siabe
1
ecendo-se em 16']1 no Pungo An-
em 1682 em Caconda e 1759 no
Nu cost.1 oriental o nosso poderio declinra na zona do Moga-
douro ao Cabo DelgaJo, mas no Zambeze maotinha.lllos a nossa
influencia, celebranJo feiras no interior atC para l de 48 leguas
de Tetl!.
No comeo do seculo XJX apenas a Turquia, Portugal, a Ingla-
terra e 11 Frana possuiHm ou suzeranias de uma certa rm-
ponancia no continente negro. Exct:ptuando para Portugal e pnra

du,io a famosa associao de Clarkson, Wilberforce .. etc Em 1807
n lnghuerra prohrbiu o trafico dos aos seus subditos, c
cm 1M1S o de Vienna cmiuiu o desejo de que a aboli-
:io da escravntur.IJ. se no demorasse.
Pl!rcceria que a extinci'io de um dos mais poderosos anracti-
vos da ambio commerci.J.I Jos estrangeiros, comribmria para di-
minuir o pcuco que ento suscitava a Arrica, mas afinal,
pdo contrario, a lucta contra a escravatura, poz a Arrica em evi-
'
24
A Partillza ,ia Af,.ica
--------
dencia e foi uma das origens da nova phase de vida politica em.
que ia em breve entrar a A frica. () interior da Africa ''i via isolado;
Portugal era o paiz que levava as suas relaes tnais para o inte
rio r, e o mais betn conhecido c respeitado no continente africano.
r\ importancia commercial da A era tnodcsta, o valor to
tal do seu commercio no excederia ento, segundo Keltic,
de t35:ooo contos, dos quaes mais de n1ctadc pertenciam regiu
mediterranea.
At aos primeiros annos de ultimo quartel do seculo XIX, a lu-
cta commcrcial no tomou un1 caracter exccssi\'amcntc agudo. A
Inglaterra ia avanando para o interior na sua colonia
do Cabo, o estado livre d'()rangc c o 'l'rans\vaal tinhatn sido
conhecidos, a Cafraria annexada, c os Zulus c os Basutos collocados
sob a proteco britannica.
Ao mesmo tempo na Serra IJeoa, na Costa d'()uro, c sobretudo
na bacia do Nigcr, ia-se alargando a influencia ingleza sem grandes
obstaculos.
A Frana conquistra a Argelia, c avanra pelo alto Senegal,
pretendendo abrir can1inho para o Sudo, c afaganJo a esperana
de um dia ligar as duas colonias. No \r ermclho aaquirira
Obock, c continuava estendendo a sua influencia sobt e adagas-
c ar. Os an1ericanos tinhatn fundado a l{cpublica da Liberia, e do
lado opposto o anncxra o Oarfur e o Kordofan. Dois fa-
ctos itnportantes car.actcrisatn ainda este periodo. O genio de Les-
seps separdra a Africa da Asin, nbrindo o canal de Suez, que alrr
de augmentar o valor do c de abrir un1 novo caminho
para a lndia, deu costa oriental un1 tnaior valor para o commer-
.
cto europeu.
A expedio de Bonaparte ao inaugurra uma nova
epoca de exploraes scicntiticas e comn1crciaes que haviam de
enriquecer a scicncia com descobertas in1portantissimas e proje-
ctar sobre a Africa um grande claro de interesse c actualidade.
AS viagens mais ousadas succedenlsc sem interrupo, a
cruzada em todas as direces, Livingstone, Catneron, Grant,
S'peke e Burton, Decken, Rebn1an, Graa, Lacerda, l\1agyar, de
Compiegne, Barth, e tantos outros, vinculam os nomes geo-
graphia africana, e alguns por vezes o inscrevem no livro tragico
dos martyres da sctencia.
O recrudescimento de que a Africa despertava, a si-
tuao creada pelo estabelecitnento de uma certa liberdade com-
Inerciai em quasi toda a costa, a mudana Ja situao interior pro-
duzida pela supprt:sso do trafico da escravatura, o excesso de pro-
duco das industrias as novas descobertas mcchantcas,
11 expanso da populao na maioria dos paizes do velho continente,
c varias outras causas iam dar Africa urn no\'O valor, e como con
5equencia, ateiar n1ais a rivalidade, apressar o momento da partilha.
A l'arlllha Africa
Como vimos, a Inglaterra, a Frana, a Hespanha, e mais mo-
dernamente a halia c a Alltroanha, tinham procurado estabelecer
o "!.eu predominio commercial em varias pontos da costa africana,
e tentado n"ouuos a A Frana e a sobre
tuJo possuiam na Arrica grandes interesses, em VlttUlle da con-
corrcncin as r.ossas antigns pretences de suzerania e monopolio
de toda a Africa esta,am agora reduzidas a bem pouco.
A represso do trafico da eo:;cravatura c as modernas explora-
es de viajllnres de rodos os paizes tmham dado s questes afri-
c.enas uma grande octuahdade e \'Uigarisado conhccimemos gco-
at ahi possuidos apenas por um estreito numero de ini-
As modernas invenes tinham facilitado e tornndo passivei a
tnrefll dn penetrao arricann, o apro\'tam.::nto das suas singula-
res \'ins de naveguu, conadas de rapidos c cararactas.
A_ revoluo que ia alaor,uando por todos os raizes,
torna\a preciosos esses novos que se offereci.,m sua
t:xpanso. Finnlmt'nte H progressiio das populaes europeas du-
plicnvn o Villr politico das regies arricanas. que se afiguravam


as ambies em volta do grande continente alri-
cano. Os novos imercsses e as no\'as necessidades originaram no-


Afr1ca obedecem a outro norte. A pulitica da occup.1o existe no
esr.do latente. Um racro hisrorico deveras curioso veio rro\'ocar o
momento solcmne da par .ilha politica da Africa entre as nae!

ReFerimo-nos Conferencia de Bruxc:llas de 1876, ori_ginada
n'uma generosa ifliciariva do rei dos belgas, a qual por uma
ironia dos factos eshl\'8 destinada a ser a genese do moderno
Gongo belga!
IV
A rrA!!Ocia5o Internacional nllemie! em Africa -A conleren-
c.io de Berlim.-A confereaci11. de partilha da Africa ---t.:oDcluso.
- . . . . --- -----------
explorao nas regies centraes ligadas entre si por uma Ya!tl
rde fluvial.
A ideia no era nova; j no seculo xv1 alguns portuguezes a
tinham entrevisto, entre os quacs citare1nos Balthaza1 de Castro
e Pacheco, 1nas o que n esse tempo era de son1enos im-
portancia, pela ilnpossibilidade de communicao flu, ial com a
costa, tornava-se agora, merc Ja inveno de Stephenson, um I
projecto de alt issirna in1portancia.
Portugal no tra convidaJo para a Conferencia; parece que
no julgra nccessario o seu concurso para a ca1npanha huma-
nitaria de explorao c penetrao que se projectva. Como fra
ellc que descobrira a Africa do .\ tlantico e do Indico, como fra
elle que a cxplorra cm todas as d1rec(>cs, pareceu desnecessario
interessai-o n'u1na obra que era a das suas tentativas
desde o scculo XVI e u1na concorrcncia sua aco actual.
A conferencia creou a <<i\ssociao Internacional Africana com
srie cm Bruxellas e sub-commisses cm todos os paizcs que adhe-
riram ideia.
O seu filn de caracter internacional era abrir ao mundo culto
os can1inhos dos sertes africanos. lniciaraan-se algutnas expedi-
es que partiram de Zanzibar, n1as os resultados praticas
litnitaratnse ao estabelecimento das tnisses da Uganda e do Tan-
ganika, e fundao de Carcana.
A travessia de Stanley realisada esses tempos deu origem
a novos projectos, creando-sc .4 conzuzisso de esludos do alto
Co11Bo, e sendo Stanley enviado de novo para esta regio, dirigindo
uma misso belga.
A Associlo totnava cada vez tnais o caracter de uma em-
preza belga; intitulava-se agora ccAssociao lntLrnacional do Con-
go,, e sob a sua direco ia sendo occupada a bacia do Zaire; em
188o Leopoldville era fundada e1n Stanlcy-Pool.
A dois paizes sobretudo itnportava o caminho que as cousas
iam tomando na rica bacia do Zaire: Portugal e a Frana.
Este ultitno cnvira o cxploraJor de IJrazz::t a reconhecer o in-
terior, e assegurar Frana utna parte da rica bacia do Zaire. o
que com effcito conseguia.
J>ortugal no ficra inactivo; reatra negociaes diplomaticas
para obter o rcconhecitnento das velhas pretenes territo-
riaes, que subiatn at ao 5 12' de latitude sul e ton1ra algumas
disposies para assegurar a sua occupao. em 1888
obtivemos da Inglaterra o reconhecin1cnto d'aquella latitude para
a nossa fronteira ao norte, n1as uma forte campanha de imprensa
na Inglaterra, e os protestos da Allctnanha e da Frana irnpedi-
ram o tratado de sr ratificado.
Em vista das difficuldades que surgiam, Portugal lembrou a
convcnienda de se dcrimirem as questes n'uma conft:rcncia inter-
nacionaL
A Allemonha e a Frana, que ento se tmham combinado sobre
alguns pomos da politica colonial, fizeram um plano de conft:ren
cia intlrn.acion!l, que, depoi!l de acccite pt:la Inglaterra, foi com-
mumcado a todas as naes, que tmham interesses na Afnca, to-
manJo a Allcm.mha a direco da conferencia. Este inesperada in-
terveno da Allemanha nHs lJUestes africanas, obedecia nova
oricntoo da sua politica l:Xlerna, intluenciada por uma serie de
actos que a impdliam para as aventuras coloniae!'t.
de
exploradores da:s regies do Tanganika, O'i allcmcs tinhmn-!.e en-
tro.=gue a exploraes em varias pontos no continente a1ricano,
vinculando a moderna empresa do estudo do continente negro no-
mes como os de Budmer, Kund, Wolf, F1egle t: ouuos.
Os missionarias allemcs tinham tambcm tomado um.J parte con-
sidu.wd n'es1.1 nova cruzada, que tinha por objectivo a civilisao
da raa nt:gra e o cngrandecimlnto do impt:rio allemo. No Damara
e na N.am.1qua sobretudo abunda v .1m as ml!.scs allt:mo;. Ao mesmo
tempo os commerciantes e industria.-:s allemii.es, que desde o se-
gundo quilrtd do commerciavam bastante com a Africa.,
t,l.mcavam emprezes, e traduzindo esta cspt:rana as Ca-
dt: Commercio do'i principst:s centros commcrciaes germa-
uicos, aconselharam a a politica de occupm,.o. Alm


estabelecimento de colonias allems na Af.-ica, clfectiva-
mcntc cm breve levada a cabo drs. Nachtigal, Fat-ri, Pcters
e outros.
Em 1883 a bandeira allem Huctuava em Angra em
1884 Naclltigal comt:ra a ocurao do Togo e dos C;unares,
em 1885 Pctcrs creou a companhia allem da Africa oriental, e
estabelecia o protectorado allemo 1101 costa do Zanzibar.
Era tal o enthusiasmo na Allemanha pela novll politica coloni I,
que a sociedade colonial allem um anno depois da sua fundao
comava 3:26o membros!
Em 18M2 um grave acontecimento tinha legar no Jl.)rtC africano.
A aterra sob o pretexto de reprimir a revoha d' Arabi-Bcy oc-
cupa a o Egypto. posio preciosa a todos os respeitos, ouer como
ponto estrategico, como ponto de partida para a penetruo
nas regies do Soldo, ou como base desse plano phantasisla do
granJe impcrio africano do Cabo a Alexandria.
A occupao era feita com um caracter transitaria; os
affirmavam no quererem nem por sombras apoderar-se do Egypto,
e promeniam evacuai-o logo qut: a boa ordem estivesse restabele
- ---------------------
cida. J vo passados 19 annos e os inglezcs continuam estabeleci-
dos no Egypto sem darem n1ostras de julgarem o paiz digno de
viver liberto da tutela ingleza. ,\ q_ucsto do continua sendo
a pedra d'escandalo da diplomacta franceza, e uma ameaa cons-
tante de possivcl conflicto curoptu.
Ainda recentetr.entc a marcha das tropas anglo-egypcianas, re-
foradas por alguns batalhes da lndia, sobre Dongola, que ia orisi
nando grave; difficuldades diplomaticas. suscitou utn confticto entre
os membros da con1misso intcrnucional da dil'ida publica egypctL
Pouco antes da occupao do Egypto pelos inglezes tinham tido
logar as expedies italianas ao Choa e ao Harrar, prodomos da
entrada em scena de mais um povo colonizador.
A compctencia aggravava-se cada vez mais, todos porfia pre-
tendiam alargar os lin1ites da sua influencia no continente negro.
As recentes des:obertas no centro da Africa tinham feito conceber
grandes esperanas e toJos os queriam reservar pars si uma
parte d'esse extenso n1ercado, d'csscs tnaravilhosos paizes, que os
mais erJthusiastas descreviam cotno urn paraizo terreal.
E desejos, estas ambies, domtnavam d questo do Zaire;
os estrangeiros temiam ou fingiam temer, que Portugal, seguindo a
sua velha politica monopolista, quizessc guardar para si exclusiva-
mente a chave da grande bacia do Zaire.
Pelos fins de 1884 inaugurou-se a conferencia de Berlim, cujos
fins eram, no dizer do principc de Bismarck, associar os indigenas
civilisao; abrir o interior ao cotnmercio livre; suppa imir a es-
cravatura; e propagar por todos os n1eios a educao e instruco
da negra.
A ideia fundamental da conferencia era garantir o accsso do in-
terior a todas as alnes con1n1crciantes, c fixar alguns pontos de
direito publico africano.
Em 26 de fevereiro 1 R85 foi assignada a acta geral da Conferen-
cia, que ordenava os assutnptos por ella regulados, e que se podem
. .
resumir nos seguintes: .
Estabelecimento da liberdade commercial na bacia collt'ellciollal
do Zaire e do Niger, s quaes traou os litnites, que abrangiam uma
importante zona da regio central at ao Tanganika, que podia ser
prolongada co1n assentimen .. o dos possuidores em quasi 25
0
da cos
ta Oriental.
Declaraco de neutralidade da bacia convencional do Zaire .

Obrigao de impedir e reprimir a escravatura.
Liberdade de propaganda religiosa.
Regulamentao do direito de occupao nas costas.
Estabeleciinento de uma commisso internacional para elaborar
regulan1entos c vigiar a observancia da conveno.
Em correlao com a Conferencia de Berlitn outro facto politico
de grande itnportancia tinha Jogar na Europa: a Associao inter
A Partilha da .1.ftica
nacional do Congo era reconhecida como governo desde r884 pelos
EstaJus Unidos; e tres dias ames dt: se rar a Conferencia to-
dos os llUe a ella assistiam, tinham reconheci-
do a bandeira Bzul com uma estrelln de ouro, o pavrlho do Estado
Line do Congo.
A Conferencia de Berlim marca uma epocha capital na hisroria
politica do .::ontinenre negro; foi clla o acro officn1.l, que declarou
aboliJo para uma pane da Africa o velho !ystema do P.t.:lo colcmialj
foi ella o documento mais importante, que lanou as ba:.es do mo-
derno direito publico em matcrias arricanas; foi ..-llu finalmente, que
consagrou o principro da politica de occupao, e a base



o fluvial, da liberJade religiosa e da neutralidade politica.
Uma ouu a conveno cckbrada em Bruxellas, em 18go, veio
confirmar esta nova orientao da politica colonial africana, affir-
msndo a solidarieJade de todas as potencias colonisadoras em face
dos interesses africanos. O pnncip10 da livre importao na regio
do Zaire soffreu algumas modificaes, perminindo-se o estabele-
cimento de taxas pauracs e o corrunercio das
anuas e das esJ2irituosas.
em Conveno de Berlim, a'i f2otencias coloniacs
entnbol:aram relaes diplornatica'>, para a delimrtllo das suas es-
pherlls de influencia c uma serie de tratados foram cdebia.:los, re-
partindo entre paizt!s da Europa um continente quHsi tres
llczes maior do que a propria Europa.
Foi n't!sta phase da panilha arricana, que viu destrui-
do o velho plano da ligao das duas costas. Embora fi
nossa d1plomacJa tivesse consegurdo da Frana e da Allemanha a
sua acquicscencia quelle plano, a Inglaterra, que cubiava a regio
entre o Nyussa e o Tanganika, oppoz-se terminantemente. e com o
direito dos fortes, separou brutalmente as nossas possesses afri-
canas, de permeio dois protectorados britannicos, e
tinham j feito mais de. uma vez a
travessia contra costa, tendo duas t!Xpt:dit!s scientificas atr.lvt:s-
svdo de Angola costa oriemal, celebrado t1 atados com os chefes
indiJlenas, e colhido esclarecimf'ntos de toda a natureza sobre a
regio; Ponugsl, cujos commerciantes tinham; partindo de ambas
as cosias, levado o seu commt!rcio s pouco conhecidas do
interior; PortuBnl, cujo dominio na'i reJliiles costeiras, e em muitos
pontos do intt!rior era umas poucu de vezes centenario; Portugal,
que concebera o plano de li).'!ilf as suas duas po!lsesses da costa
oriental e occidental pela via fiuvial cuja cominu.iJadc se
provavdj Portugal. que sabia que o sangue dos seus filhos regara
mais de uma Vt!Z alguns dos pomos, que a diplomacia ingleza lhe
3o
--------------- --- -- o-----------------
contestava; Portugal que re1ncn1orava, que n'alguns dos tcrritorios,
que a Inglaterra nos arrebatara, tinham os seus m!ssionarios desen-
volvi"io tnaravilhas de pacicncia, resignao, e dedicao, na lucta
ignorada e ingloria de c1vilisar o preto boal e hostil, Portugal seu-
tio-se abalar pela grande e nobre comtnofto da indignao nacional,
pela vibra.., unisona de tun scntirnento commuan.
A solidariedade da raa fortalcceu-st ante o ataque, vibrou a
alma portugueza ante a violcncia que a:neaavd a patria, e se o,pe
qucno povo isolado c in1potentc teve que acceitar a lei do mais
forte, no se fez isso sem protestos nem luctas.
Quebrada a tradicional ideia de ligar as duas costas, as circums ..
taa1cias da politica africana conlpt:lliarn Portugal a procurar fixar
por accordos os lin1ites da sua soberania reco-
nhecida.
V a rios tratados c convenes vieran1, pois, lin1itar as fronteiras
das nossas possesses africanas, e hoje salvo n 'alguns pontos ainda
duvil1osos, a zona da nossa intluenLia etn terras d'Africa est ap-
proxitnadarnente circumscripta, faltando porn1 concluir os traba-
lhos de campo, cuja urgencia manifesta sobretudo no Barotze e
Manica.
1\1EUS SENHORES :
A rapida synthese que acabei de esboar f..1z parte de um plano
tnais amplo, no qual minha inteno tiliar e fundamentar o estudo
de um plano de politica colonial.
As leis qu( devem presidir nossa orientao colonial pareceu
me deveretn resultar da coordenao de tres ordens de estudos.
Primeiramente da investigao da historia politica africana, e do
estudo da nossa tradico colonisadcra.
11
Ern segundo Jogar do exan1e das nossas circumstancias nacionaes
e da da nossa situao en1 face da concorrencia dos
outros patzes.
f=tn ultitno !ogar do estudo da situao, recursos e necessida
des do nosso h a ver colonial.
Esboado hoje o primeiro estudo, cm conferencias subsequentes
realisaretnos utn dia os outros dois.
No ctntanto tnuito indicaretnos algumas con-
cluses, que d,cste pritnciro estudo se podem deduzir.
Urn hotnem d'estado inglez disse um dia que :\ Africa era um.
tonneJ, junto ao qual era botn installar-se: fazer utn buraco com
utna verrutna e apanhar o que escorre; mas quem procurar entrar
l dentro, morre afogado. .
A Partilha ,{a Africa
- -- -----------
Fsta synthe!!oe da vida politica da A rrica parece confirmar a re-
gra, saho p:.ua as regies do sul e do nortt::; no cmtflnto con-
ttmporaneo:o; provam que ha .ainda muitos pontos em Africa sns-
.:tpthcis da acclimao europa. Em Mm-samec!es, por ext:mplo,
.:ornam-se j 4 successivas de brancos. Urge pois. estudar
ns condies das nossas onde bfls-
tante<; pc!Tt:ccm susceptiveis de povo.to europa
1
sol-retudo
na costa occidental.
O estudo da tradio tbmbem nos indica, que a &doro de
um razoavelmente libero) c.m matcrias cconomicas, a re-
morlel.to do rc8imen admimstrmivo, e a prcpunu;o de bons rum::-
ciunarios, para o que muito con.::on eria o tstabelccimento de um
Instituto Colonial, so principies a adlptar na nossa polirica uhra-
marina. Mas o principio mais importante que result.1 d'estc estudo
f! a affirmao que .i PJossa Je/ha pul1tica Cfimmerci.tl em terr.Js d".t!fi"ica
i prenSo !Jllfosti"tllll" ,T politica d"occuparo; preci!oo que o soldado, o
commerciante, o missionaria e o colono nos a posse do
vnsto imperio que ainda nos reconhecem na Airi.:a.
Vimos lambem n"este estudo a srie de embaraos, que tem
impedido a fixao raas indigenas, e d'elles tiraremos a lio
de que importa policiar as que possuimos, para que som-
bra da nossa bandeira se possam formar aggremiaes estaveis de
pretos.
A situao actual nitida, as necessidades de expanso colonial


o caminho da occupao cffectiva, indo at s reg1es lron-
telnas.
Ser-nos-ha isto possivell
A sentena da tradio historica no nos desfavoravel, pois
que. como vimos, at hoje nunca nos preoccupamos com a accli-
maiio nn Africfl, e nos climas por vezes bem inhospitos onde tcn-
Hlmos colonisar, quasi sempre a nos!ia colonisao ttve exito.
Tudo indica qu" o seculo XX se notabilisar por um IHrJto pro-
gresso na colonisaiio africana; nas zona5 temperadas do None e
do Sul as europas avanam Aos
intertropicaes o homem branco tem apenas levedo a sua actividade
commercial, mas tempo vir cm que o ideal de:: socieda-
des negras e,.taveis o seduzL1. Nos fastos da histol ia o nosso pe-
queno povo tem sempre ligado o seu nome a grandes empresas,
a grandes ideaes; a actividade colonial tem sido a cau!n!. de cn-
grandt'cimento e a razo de ser de muitos estados de pequena im-
ponancia territorial. Portugal te.n pois em Arlica uma importante
misso a realisar, que nem a tradio histories, nem a historia po-
litica do continente dcsapprovam.
A velha raa encntrar nos nossos dominio5 .aJri-
A P.Jrlillza .. 1a Africa
canos mais de urn ponto em que se pP.rpetue, e cm todos ella
campo de sobra para a expanso da sua irrequieta, di
. . .
seu gento aventuretro.
A nossa politica colonial, a quem compete a direco e organi
sao d'cste movirnento d'cxpanso, no porm, esquecer qu
a conferencia de Berlitn creou utna epocha nova na vida politic
africana.
A Africa foi repartida por algurnas naes europas e regula
tnentado o direito de sob<!rania, sob pena de decadencia. Portugt
necessita de tornar effectivo o seu don1inio no importante quinhc
que, apesar da avareza dos coherdeiros, lhe veio a caber na partl
lha do continente negro.
No isso tarefa fac ii para quetn possue 2. 126: 1 a o kilometro
quadrados de terras avassalladas, ruas, accusem embora de opr
1nisn1o a concluso d'esta conferencia, no justo descorooar d
e do esforo dos que quasi um seculo dominara1n o mund
asiauco, e apesar da decadcncia e dos revezes, souberam colonisa
o Brazil.
Tenho dito.
Mappa da d ii' i so politic,t do co111 ine11te africano, intiica11do a are
e a populao dos esta"ios indigenas indej"elldentts, e d.ls co/o11ia
e esphe1as de injluenci,l eu1opa, (elaborado segundo os trabalho
de J-t:. G. Ravenstcin, publicados por Scott Keltie).
Are a Populatlo
Doat
Milhas quadradas Almas Almas por
milha qoad.
Inglaterra ........... 2.572:000 40-433:5oo 16
Frana .............

3.ooo:63o 27.099:000
Portugal ..........

8-4-1 :070 5.416:ooo
Alletnanh a ............. 821 :g:,o 5.867:000
7
Estado livre do Congo .. 864:ooo
1 ,.6oo:ooo 18
ltalia ................... 6o2:ooo 6.3oo:ooo lO
Turquia ................ 836:ooo 7 .g8o:ooo lO
Liberia .............. 37:000 I.ooo:ooo
27
Hcspanha ..............
213:770 437:000
2
Governos indigenas inde-
pendentes e terrenos
1.486:7 lo
ll ,...
16
desoccupados ........ 2:'.glg::>oo
Republicas boers e Swazi-
t68: 120 948:ooo
6
lan dia .. I I
A Pa11illlo. da Ajrica 33
Estes trabalhos so, meramente evnluativos, sobretudo


muitJ dillkil achar uma bas.:: ugura para os calc.ulos da popu-
l:!iio.
Succede por qOJe a importancie das diversas co)Qnios varia
't!&undo a base tomada pelos geosraphos para elaborarem 11s suas
(:<.talisticas, qual certas prcferencaas 1: o orgulho nacional nem
so estranhos, como s.::ria para desejar .::m trabalhos scien-
TLfkos.
Assim, por exemplo, no Annuario Ricchiardi publicado t!m
a supcrficic e n populao das colonias ponuguezas siio

quadrados, e a

C. V crde e S. "fhom
Augola ...
kil.
j6S:uo
37:ooo
4:1]30


1
8oo:ooo
131:857
19:-1oo:ooo
21.831 :8S7
Ora, se o sul'erficie C apprnximadamente a indicada pelos traba-
lhos inglezcs., vasto que n milh.t quadrado corresponde a 2.,S88,68t
kd. quadrados., no calculo da populao a dlferenn enorme, c
J daramcnre a perceber que os calcules inglczes re.::cam por de-
embora provavelmente padeam de vicio contrEirio os ita-
lianos.
Em Portugal foram tambem feitos estes trabalhos de avaliao
da superficie das coloni.ts africanas pelo nosso amigo e illustre ca-
rito-tenente da armada, o sr. Ernesto de Vasconcc:llos, cuja com-
p.::tencia profissional notaria.
No seu livro colonias portuguezas.-. o illustre es-
cnptor os segumr.::s num.::ros:
C. Verde ..........
Guin .....
S. Thom e Principe. _.
Angola .......
Moambique ......
&r
tllq:1Milnila.
3:822.
11:384-
937
1.:65.77:;
78u:ooo
2.o!n:918
114:12.7
7oo:ooo
24:662.
4:181:730
3 12.0:000
29
61
26
3
4
-----
8.140:519 3.9
'

A Parlillza da Ajrica
----------------------------------------------------
\
Ap))CDtlloo II
lll:/ic,lo das COIII'elles diplo11zaticas regula11do as de limites
ua Ajiica po1tugue1cl co11z os pai1es vi{i11lz01.
'TrallSI'aal, Tratado de limites celebrado em 18og (Livro Branco
de 1 87o, pag. I3g, c de 1873, pag. 23). Al/enzalllza, Declarao de
3o de deze1nbro de 188o ( L1vro Branco de 18M7) accordo de 3o de
agosto e 1 de outubro de 18go. flcJnfcJ, Tratado de 12 de maio de
t8M6 lirnitando as fronteiras con1muns nas possesses da Africa
occidcntal. (Livro Branco de 1887). VIvendi de 14
de novcn1bro de a8go, fixando as fronteiras com1nuns das posses-
ses e esphcras de influencia nos dois paizes na Africa occidental
e oriental. Varios tratados celebrados antes no foram r-atificados:
Vide Livros Brancos de a8S5, 18go e 1891). Tratado de 11 de ju-
nho de 18gt, fixanJo os limites das fronteiras communs dos dois
paizes na Africa meridional. Accordos de 24 de setembro e 5 de
outubro. de 1895; 29 de fevereiro de t8gS e 21 de janeiro de a8gq.
Estado liv1e do C.'o11go, Conferencia de Berlim e de Bruxellas. Dois
tratados de 2; de maio de 1891, resolvendo o primeiro certas diffi
culdades da limitao regulan1cntada pelo art. 4
0
da Conferencia
de Berlim, de 14 de fevereiro de 1885, e occupando-se o outro da
delimitao das esphcras de soberania da
Diplo11zas sobre as ge1,1es, Con fcrcnci as de Berlin1 ( 26 de
fevereiro de t88g) e Bruxcllas (2 de julho de 189o). Decreto de 18
de novembro de 1 8go, pertnittindo o transito entre o porto da Beira
e os territorios inglezes, estando as mercadorias sujeitas unica
mente ao imposto de 3 jo ad 1alorenz. Occrr.to de 18 de novembro
de 18go, declarando livre a navegao do Zambeze e do Chire no
curso situado nos tcrritorios portuguczes. Decreto de 18 de maio
de 1892, approvando o regulamento para a navegao do Zam
beze.
. . .
. . . .
Guas palavFas de GonGluso
Vo passados cinco annos dt:pois que foi elaborado este singelo
estudo. .
Publicamol-o agora etn homenagem ao Congresso Colonial,
como testen1unho de que ha muito, embora em campo bem mo-
desto, nos interessatnos pelo estudo do nosso problema colon_al.
Por curto que s ~ j a este espao de tempo, tnuitos acontecimentos
e de grande itnportancia se teem dado no continente .negro.
A partilha da Africa contina realisando- se com incidentes va-
ri3:dos, mas sem que etn nada estnorea a actividade emprehende-
dora dos compartilhantes.
Os caminhos de ferro de penetrao vo invadin_do as regies
centraes de Africa; cidades florescentes surgem pouco a pouco
como futuros centros com1nerciaes; as con1municaes martimas
augtnentatn de frequcncia e a lucta commercial redobra de inten-
sidade febril. -
As naes civilisadoras buscam ainda alargar as suas z o n a ~ de
influencia nas terras de Africa, e frente d'ellas a Frana e a In-
glaterra talhan1 para si dois_ largos imperios territoriaes.
. O mais doloroso e sanguinoJento capitulo da moderna partilha
da Africa a actual guerra do Transwaal, cujas consequencias
so ainda difficeis de prevr, mas tem grande importancia na futura
historia politica da Africa do Sul. . - _
Quanto a ns, alguma cousa temos feito para melhorar a n o s ~ a
politica colonial africana, mas muito temos dejxado de fazer,
Pelo que respeita partilha da Africa continuamos demarcando,
embora com lentido, as zonas que nos fram reconhecidas pelos
tratados; tnas es5e trabalho urgente e necessario insuffic1ente
meio de defeza, se a occupao effectiva, uma politica commercial
intelligente e utna boa ad1ninistrao colonial lhe no serviretn de

esteto.
36
O modo porque n'este trabalho encaratnos o problema africano
est ainda d'accrdo com o nosso criterio actual.
Avolumam-se, certo, no nosso espirito as desilluses dos
homens e das cousas.
Vetnos com maior nitidez a necessidade da transfortnaco edu-
.
cativa a operar nas nos4\as classes dirigentes para que a vida nacio-
nal corresponda aos destinos historicos, que ainda podemos anlbi-
cionar. O travo arnargo da descrena nos processos egoist3s e es-
treitos da nossa administrao publica, frequentemente nos encheu
de desanimo. nem assirn nos feneceu a esperana .. -\s obras
de evoluo so lentas. O nosso pniz atravessa um periodo de evo-
luo trabalhosa e difficil. Os nuasmas de uma pessima educao
politi':a envenenam as melhores foras da nossa vida nacional.
Atas apesar d'isso temos progredido, e mesmo sob o
de vista de colonisaco o seculo xx encontrou-nos a braos com
un1a obra valiosa, e at, devemos dizei-o, desproporcionada com
as nossas foras actuaes.
Muito ha que fazer, muito importa trabalhar.
Sobretudo d'urgencia refundir a educao nacional, aprovei
o que ha de bon1 no nosso caracter soffredor e audaz.
Sacudir a indolencia 1neridional, mcthodisar o trabalho, crcar
a consciencia dos direitos e dos deveres individuaes, ensinar a jus-
tia, esclarecer o raciocin i o e o julgamento, eis a tarefa patriotica,
que robustecer a nacionalidade portugueza.
Muito podero n'este intento as iniciativas e esforos indivi-
duaes que gerean e auxiliem outras, porque de falta de bom in-
dividualismo, que enferma o nosso pair.. A tarefa de revigorar c
fortalecer a nossa raa, s pde vir a ser a obra de esforos de-
morados, constantes e bem orientados.
O trabalho persistente dos zoophytos eleva recifes de cor&l
que resistem inquebrantaveis aos mais fortes embates do mar; as-
sim tarnbean os esforos de quantos, cotn
e sem temor de desilluses contribuem para melhorar a
educao nacional, determinaro a evoluo be1nfazeja, que tornar
a nossa raa mais forte, mais independente e 1nenos egoista.
Ento a obra de Portugal em Africa, attingir a intensiJade
necessaria para que o juizo imparcial da historia decida, que a ci-
vilisao ganhou, quando, apesar da avidez dos mais fortes, nos
coube ainda um quinho na partilha da Africa.
.. .

También podría gustarte