EDWIN

BENDYK ZATRUTA STUDNIA. RZECZ O WADZY I WOLNOCI Ksika "Zatruta studnia" jest dostpna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeone na rzecz Edwina Bendyka. Zezwala si na dowolne wykorzystanie treci - pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej, wskazania autora jako wasciciela praw do tekstu oraz udostpniania na tej samej licencji utworw zalenych. Tre licencji jest dostpna na stronie http://creativecommons.org/licenses/by- sa/3.0/pl/

Zatruta studnia

Edwin Bendyk

Zatruta studnia
Rzecz o wadzy i wolnosci

Rodzicom

Kto si tej wody chocia raz napije Tego oplot jadowite mije Nie zazna serca normalnego bicia Ni chwili myli spokojnej za ycia Bdzie w szalestwie szarpa wasne ciao Ry pazurami pod lodow ska I pki ycia kad chwil strawi eby zatrute rdo blu zdawi () Ty ktry suchasz, jak si sucha bani Albo wyblaky odczytuje napis Nie wierzysz umiech twoj twarz rozjani Bo ty si dawno ju z tej studni napi Bo ty si dawno ju z tej studni napi
Jacek Kaczmarski, Zatruta studnia, 1980

Nie naley tedy oczekiwa od nas penej historii i teorii gry szklanych paciorkw, godniejsi bowiem i zrczniejsi od nas autorzy nie sprostaliby dzi takiemu zadaniu. Jeli rda, a take predyspozycje duchowe przedtem nie zagin zadanie to przypadnie na czasy pniejsze. A podrcznikiem gry szklanych paciorkw praca nasza tym bardziej by nie moe; takiego podrcznika nikt zreszt nigdy nie napisze. Regu tej arcygry nie mona przyswoi sobie inaczej ni w zwyky, przepisowy sposb, wielu lat wymagajcy, a nikt z wtajemniczonych nie byby zainteresowany jakimkolwiek uatwianiem nauki owych zasad.
Hermann Hesse, Gra szklanych paciorkw1

Wprowadzenie
Co wsplnego ma mit Europy rodkowej z wirtualn wojn, a Galileusz z Osam ben Ladenem? I czy cokolwiek czy meksykaskich zapatystw z programistami tworzcymi system operacyjny GNU/Linux, a biologa Craiga Ventera z Shoko Asahar, przywdc sekty Aum Shinrikyo? Kto, kartkujc t ksik, na ktr skada si jedenacie rozdziaw opisujcych niekiedy bardzo odlege od siebie zjawiska, pomyli moe, e ma do czynienia z jakim postmodernistycznym eksperymentem, chaotyczn narracj przeskakujc z tematu na temat. A jednak w pewnym momencie w tym pozornym chaosie zaczyna pojawia si porzdek, ujawniaj si nici czce elementy amigwki. Raz ustalony zwizek staje si oczywisty. Lektur Zatrutej studni naley potraktowa jak gr. Rol autora byo tylko ustawienie pionkw na planszy i wykonanie pierwszego ruchu. Teraz kolej na czytelnika.
1

Herman Hesse, Gra szklanych paciorkw, tum. Maria Kurecka, Warszawa 1999

Wprowadzenie

***
Francis Fukuyama, amerykaski politolog, zasyn tym, e w 1989 roku umierci histori. W letnim numerze pisma The National Interest ukaza si jego gony artyku Koniec historii?. Znamienne, e tekst ten powsta jeszcze przed 4 czerwca, dniem, w ktrym mieszkacy globalnej wioski mogli na ekranach swych telewizorw obejrze dwa jake znamienne spektakle: pierwsze wolne wybory w Polsce i masakr chiskich studentw na pekiskim placu Niebiaskiego Spokoju. Kolejne miesice zdaway si potwierdza suszno tezy Fukuyamy: w lad za Polsk poszy Wgry, 9 listopada 1989 roku run Mur Berliski, przez Czechosowacj przetoczya si aksamitna rewolucja. Pekiska tragedia wydawaa si tylko ostatnim paroksyzmem, przedmiertnymi drgawkami konajcej historii. Nastpi triumf Zachodu i zachodniej idei. Przejawi si on w sposb najbardziej oczywisty w cakowitym wyczerpaniu si si ywotnych alternatyw systemowych zachodniego liberalizmu. Tym samym spenia si zapowied Hegla, ktry pierwsze objawy miertelnej choroby historii dostrzeg w 1806 roku, po bitwie pod Jen. Zwycistwo Napoleona miao zwiastowa nastanie nowej epoki w dziejach ludzkoci, ktrej finaem bdzie pastwo zbudowane na ideaach rwnoci i wolnoci, rzdzone przez ludzi kierujcych si wyrokami trybunau Rozumu. Fukuyama jest szczliwym uczniem Hegla, szczliwym, bo doczeka spenienia proroctwa swego mistrza. Esej amerykaskiego uczonego koczy si nastpujc wizj: Koniec historii bdzie bardzo smutn epok. Walka o uznanie, gotowo ryzykowania ycia w imi cakiem abstrakcyjnych celw, powszechna wojna ideologiczna, ktra wymaga miaoci, odwagi, wyobrani i idealizmu wszystko to ustpi miejsca kalkulacji ekonomicznej, nieustannemu rozwizywaniu problemw technicznych, zainteresowaniu rodowiskiem i zaspokajaniu wyszukanych potrzeb konsumpcyjnych. W okresie posthistorycznym nie bdzie ani sztuki, ani filozofii, 8

Wprowadzenie

a tylko staa opieka nad muzeum ludzkiej historii. Przeywam sam i obserwuj u innych mocne uczucie nostalgii za czasami, w ktrych istniaa historia. Nostalgia ta bdzie w istocie przez pewien czas nadal podsyca rywalizacj i konflikty, nawet w wiecie posthistorycznym. Cywilizacja, ktra powstaa w Europie po 1945 roku, z jej pnocnoatlantyckimi i azjatyckimi odnogami, budzi we mnie bardzo ambiwalentne uczucia, cho jestem wiadom, e bya nieunikniona. By moe sama ta perspektywa stuleci nudy u kresu historii przyczyni si do tego, e historia rozpocznie si raz jeszcze.2 Nastrj endyzmu udzieli si wielu innym mylicielom, ktrzy w popiechu zaczli dopisywa swoje rozdziay do tekstu Fukuyamy, by zdy, nim kto krzyknie: koniec czytania! i zgasi wiato. I tak Jim Horgan obwieci koniec nauki, Frances Cairncross, znakomita publicystka brytyjskiego tygodnika The Economist, zapowiedziaa mier odlegoci, amerykaski dysydent-intelektualista Jeremy Rifkin ogosi koniec pracy, francuski socjolog Alain Touraine uzna, e jestemy wiadkami koca spoeczestwa oraz postpu, a technologiczny wizjoner Bill Joy, podejmujc rozwaania nad tym, dlaczego przyszo nas nie potrzebuje, stwierdzi przy okazji, e chyba nadchodzi rwnie koniec samego czowieka. O Bogu nie wspominam, bo umierci Go przed ponad stu laty Fryderyk Nietzsche. Na tym jednak nie koniec. Zoenie do grobu pewnych idei uruchamia cay acuch konsekwencji. Gdy koczy si historia, koczy si rwnie wielka polityka. Jej miejsce zajmuje technika, jako racjonalna metoda rozwizywania biecych problemw. W wiecie wolnym od miazmatw historii wszystko da si sprowadzi do kwestii ekonomicznych, prawnych, technicznych, naukowych, ktre na pewno da si rozwiza, podobnie jak proste rwnanie matematyczne z jedn niewiadom. Wynik moe by tylko jeden, a skoro tak, to rola politykw i polityki ograniczy si musi w konsekwencji do prostego zarzdzania. A gdy koczy
2

Francis Fukuyama, Czy koniec historii?, tum. Barbara Stanosz, Warszawa 1991

Wprowadzenie

si polityka, koczy si rwnie wojna, ktra przecie nie jest niczym innym jak gosi niemiertelny Carl von Clausewitz ni ekstremalnym narzdziem realizowania politycznych celw. Do takiego wniosku doszed w dziesi lat po Fukuyamie inny Amerykanin, Thomas L. Friedman, publicysta z The New York Times w bestsellerze Lexus i drzewo oliwne. Ot jego zdaniem koniec historii oznacza nastanie szczliwej epoki globalizacji (oczywicie, nie jest to proces natychmiastowy, budowa spoeczestwa globalnego, podobnie jak kiedy socjalistycznego, musi nieco potrwa), w ktrej nie ma wojen, a dlaczego wyjania to teoria zotych ukw. Gosi ona, e kraj o odpowiednio wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, z klas redni na tyle du, by firmie McDonalds opacao si w nim otwiera sie swoich barw, staje si krajem McDonaldsa. A ludzie z takich krajw nie tocz midzy sob wojen, gdy wol czeka w kolejce po hamburgera.3 Znana jest anegdota o Marii Antoninie, ktra, jadc przez francusk wie tu przed rewolucj, wzruszya si niedol godujcych wieniakw. Na pytanie, co jest przyczyn ich biedy, usyszaa brak chleba. Niech wic jedz ciastka! zadowolona ze znalezionego rozwizania ruszya dalej, w kierunku czekajcej na ni gilotyny. Dlaczego oni ze sob walcz? pyta zatroskany Friedman. Bo s godni. No to zbudujcie im McDonaldsa. Nagle wic okazao si, e problemy, nad ktrymi przez lata amay sobie gowy setki najtszych filozoficznych umysw, mona rozwiza w sposb tak banalny. Oto znw czowiek Zachodu zafundowa sobie utopi, po raz kolejny ogosi moliwo zbudowania raju na ziemi, w ktrym kady bdzie mia dostp do Internetu i hamburgerw, a ewentualne napicia rozwizywa bd psychoterapeuci i lekarze zapisujcy lifestyle drugs (ich przykadem jest Prozac i Viagra), pomagajce przey zapowiedzian
3

Thomas L. Friedman, Lexus i drzewo oliwne, tum. Tomasz Hornowski, Pozna 2001

10

Wprowadzenie

przez Fukuyam nud bez popadania w splin. Sam Fukuyama zwraca zreszt uwag na niepokojce zjawisko faszerowania nadpobudliwych dzieci rodkami uspokajajcymi. Tylko w Stanach Zjednoczonych traktuje si tak ponad trzy miliony maluchw. Powoli zaczyna si potwierdza opinia niemieckiego socjologa Ulricha Becka, e w epoce ponowoczesnej problemy spoeczne rozwizywa si bdzie metodami farmaceutycznymi i psychoterapeutycznymi. Ale czy nie praktykowano ju tego w wielu krajach komunistycznych, gdzie dysydentw, ludzi nie wiedzie czemu niezadowolonych z doskonaego systemu, kierowano na indywidualne leczenie do psychuszek?

***
Uwany czytelnik Friedmana, ktremu euforia nie przeszkodzia kontynuowa lektury Lexusa po rozdziale o teorii zotych ukw, odnajdzie kilkaset stron dalej krtki, lecz istotny do niej przypis, wiadczcy o tym, e amerykaski publicysta, cho wierzy w si sprawcz obiektywnych procesw dziejowych, sdzi jednak, e naley je aktywnie wspiera: To, e nie zdarzyo si, by dwa pastwa, ktre maj u siebie bary McDonaldsa, toczyy ze sob wojn, jest po czci wynikiem siy Stanw Zjednoczonych i ich gotowoci do uycia swojej potgi przeciwko tym, ktrzy mogliby zagrozi systemowi globalizacji poczwszy od Iraku, a na Korei Pnocnej skoczywszy. Niewidzialna rka rynku nic by nie zwojowaa bez niewidzialnej pici. A wic zaprowadzimy globalizacj choby na ostrzach bagnetw, doprowadzimy do logicznego koca dzieo, ktre rozpocz w 1806 roku Napoleon, wygrywajc bitw pod Jen. Wiara w koniec historii wynika z przekonania, e to my mamy racj, e nasze wartoci s uniwersalne, a kto si im sprzeciwia, jest barbarzyc, ktremu, dla jego wasnego dobra, wartoci te naley narzuci si. Z barbarzycami, jak zwykle, jest pewien kopot. Nie wszystkim smakuj hamburgery. Oto na przykad Subcommandante Marcos, symboliczny przywdca antygloba11

Wprowadzenie

lizacyjnego ruchu zapatystw w Meksyku, przekonuje na amach Le Monde Diplomatique z 1997 roku, e przedwczenie pogrzebalimy histori. Trwa bowiem czwarta wojna wiatowa, wojna biednych przeciwko sile globalnego kapitau i popierajcej j niewidzialnej pici. Marcos, podobnie jak Fukuyama pilny ucze Hegla, cho z innej klasy, dowodzi, e wraz z upadkiem Muru Berliskiego zakoczya si nie historia, lecz zimna wojna, ktra bya w istocie III wojn wiatow. Wedug niego projekt socjalistyczny nie upad na skutek nieubaganego procesu dziejowego. Upad, bo poleg w walce z bezwzgldn si forsowanego przez Stany Zjednoczone globalnego kapitalizmu. Wojny tej jednak nie zakoczy ostateczny pokj, lecz stan wojny permanentnej. Sowa Marcosa z 1997 roku zignorowano, traktujc go jako egzotycznego obroc praw Indian, bez wikszego znaczenia dla losw wiata. Tymczasem co przenikliwsi socjologowie, jak na przykad Manuel Castells, uprzedzali: rodzi si nowy rodzaj ruchw spoecznych, ktrych zapatyci s modelowym przykadem. Model ten powielaj dziesitki innych ruchw: antyglobalici, ekolodzy i ekoterroryci, ultraprawicowe amerykaskie milicje i niemieccy neofaszyci, a take sieci terrorystyczne, jak japoska Aum Shinrikyo i al-Kaida ben Ladena. 11 wrzenia historia gono przypomniaa o sobie. Wydarzenia tego dnia byy zaskoczeniem dla wszystkich, ktrzy ulegli pokusie jednostronnej lektury i zawierzyli Fukuyamie, Friedmanowi, Tofflerom oraz ich hurraoptymistycznym wizjom. Ci, co czytali troch wicej, zaskoczeni by nie mogli. Nie chodzi tu tylko o moliwo przewidzenia samego ataku cho przed 11 wrzenia istniao odpowiednio wiele opracowa i precedensw, wskazujcych, e podobny, szalony rzekomo akt jest jak najbardziej realny (ponadto pojawiaj si dokumenty wiadczce o tym, e bezwadna biurokracja FBI po prostu zlekcewaya informacje dostarczane przez agentw). Wystarczy nieco pogrzeba w internetowych archiwach instytucji takich jak Rand Corporation lub przejrze dostpne w ksigarniach ksiki powicone terroryzmowi. 12

Wprowadzenie

Marcos mia racj, uznay po 11 wrzenia Stany Zjednoczone, a wraz z nimi wiele innych pastw. Jestemy w stanie wojny. Ale czy jest to nadal wojna opisana przez von Clausewitza, wojna, ktra ma trzy cele: pokona si nieprzyjaciela, zaj jego terytorium, narzuci mu pokj? Obecnie trudnoci zaczynaj si ju przy prbie osignicia pierwszego celu. Nieprzyjacielem nie s pastwa, lecz procesy, a sia jest ich emanacj. Procesy te s cakowicie chaotyczne, nieobliczalne i nieprzewidywalne, przebiegaj na nieokrelonym terytorium. Przekonanie, e mona wygra t wojn, prowadzc j w Afganistanie, to zudzenie. Jak pisz eksperci z Oxford Research Group i co potwierdza amerykaski wywiad, operacja w Afganistanie zniszczya w cigu pierwszego procza trwania zaledwie 20-30 procent potencjau al-Kaidy. Reszta, rozproszona po caym wiecie, jest praktycznie nieuchwytna i w kadej chwili zdolna do podjcia dziaa. Skoro mamy takie problemy z podstawowymi definicjami, to moe po prostu trwajca dla jednych ju ponad dziesi lat, dla innych dopiero od wrzenia 2001 roku wojna nie jest wojn klasyczn, lecz wojn domow wiatow wojn domow, jak nazwali j publicyci? C jest jej stawk?

***
11 wrzenia 2001 roku wraz z wieami World Trade Center w gruzach lega ostatnia wielka utopia zbudowana na optymistycznym projekcie owieceniowym, definitywnie zakoczy si wiek XX stulecie niespenionych wizji raju na ziemi. Dobiega koca euforyczna dekada zapocztkowana rewolucj polityczn 1989-1991 w Europie rodkowej, kiedy run Mur Berliski, przesta istnie Ukad Warszawski i rozwizano Zwizek Radziecki. Przewrt ten zbieg si z now rewolucj naukowo-techniczn: eksplozja Internetu i telefonii komrkowej oraz rozpoczcie Human Genome Project (projektu poznania genomu ludzkiego), narodziny Nowej Gospodarki i wizji globalnego spoeczestwa informacyjnego zdaway si dowodzi, e w ostatecznym rozrachunku rozum zwyciy. 13

Wprowadzenie

Gosiciele tych wizji nie dostrzegali, e spoeczestwo nie rozwija si liniowo, wedug jednego tylko scenariusza. Coraz wiksza cz spoeczestw Zachodu odrzuca ide postpu i przechodzi na pozycje postmaterialistyczne, kiedy waniejszy staje si nie komfort mierzony iloci technologicznych gadetw, ale jako ycia rozumiana przez pragnienie ciekawej pracy, przebywania w czystym rodowisku, moliwo samorealizacji. Pragnienia te s tym silniejsze, im bardziej zaczynamy sobie uwiadamia, e gwnym rdem zagroenia jest wanie postp, ktrego konsekwencje wymykaj si racjonalnej kontroli. Choroba szalonych krw, sprawa krwi skaonej HIV we Francji, afera dioksynowa w Belgii, pavulon i afera dzkiego pogotowia, finansowe skandale na giedzie amerykaskiej rozpoczte upadkiem koncernu energetycznego Enron powoduj, e czowiek wspczesny przestaje ufa pastwu jako moderatorowi postpu oraz instytucjom takim jak Koci, ktre miay by depozytariuszami trwaych wartoci. Krzyczy wic: stop!, i odkrywa, e ma coraz wiksz si, ktra znajduje ujcie w takich oddolnych przedsiwziciach, jak obrona ycia skazanej na ukamienowanie Nigeryjki Safii, protest przeciwko planom zatopienia platformy naftowej przez koncern Shell lub wystpienia antyglobalistyczne. Dramat obdarzonego coraz wiksz si wspczesnego postmaterialistycznego czowieka Zachodu tkwi w sprzecznoci kryjcej si midzy piknymi intencjami a ich konsekwencjami. Walczy on na przykad o czystsze rodowisko naturalne i myli, e jest to walka o warto uniwersaln. Tymczasem mieszkacy krajw mniej rozwinitych w pierwszej kolejnoci chc si jak najszybciej modernizowa, a poniewa startuj z pozycji kilkudziesicioletniego opnienia, nie mog si unowoczeni bez negatywnej ingerencji w rodowisko w tym przypadku ekologia jest wartoci drugorzdn, luksusem, na jaki mog sobie pozwoli bogaci. Podobnie nawoywanie do ograniczenia konsumpcji w krajach takich jak Stany Zjednoczone, Japonia lub Niemcy oznacza w wiecie bdcym systemem naczy poczonych, 14

Wprowadzenie

e najbardziej strac na tym najbiedniejsi. Konsumujcy bez opamitania Amerykanin jest cigle najlepszym sponsorem ludzi z ubogich krajw, a jego dolary napdzaj nie tylko amerykask gospodark. Przygldajc si paradoksom i sprzecznociom tego wiata, nie mona unikn pytania co powoduje, e mimo wszystko utrzymuje on cigle stabilno, e jak zauwaa Ryszard Kapuciski wbrew temu, co pokazuj media, wojna jest w nim wyjtkiem i zdecydowana wikszo z szeciu miliardw ludzi yje w pokoju? Thomas L. Friedman nie ma wtpliwoci klejem spajajcym wiat jest smak hamburgera z McDonaldsa i potga samolotw F-15 z McDonnell Douglas, marchewka i kij Pax Americana. Czy klej ten bdzie czy nadal, gdy okazao si, jak zudna jest jego sia?

***
Ciekawe jest rwnie pytanie, jak mimo postpujcego rozkadu wartoci spoeczestwa przemysowego i trwajcej postmodernizacji, ktra prowadzi midzy innymi do odwrcenia si od tradycyjnych instytucji opartych na autorytecie, jak pastwo lub Koci, cigle moemy y razem? Spoiwem nowoczesnego spoeczestwa jest zaufanie, co wykaza o wiele bardziej przekonujco ni tez o kocu historii Francis Fukuyama w ksice Trust, opublikowanej w 1995 roku. Bez zaufania funkcjonowanie wolnych ludzi w systemie demokratycznym byoby niemoliwe, bo to wanie wiara we wzajemn dobr wol zastpuje pak policjanta i umoliwia zgodne wspycie ludzi nawet podczas nieobecnoci instruktorw mwicych na kadym kroku, co czyni. Istot zaufania jako kleju czcego spoeczestwo wolnych ludzi przedstawi doskonale antropolog Erving Goffman, wprowadzajc kategori uprzejmej nieuwagi. Uprzejma nieuwaga oznacza, e w warunkach nowoczesnoci uczestnicy sytuacji publicznych zawieraj umow o wzajemnym rozpoznaniu i ochronie. Kto, kto mija na ulicy inn osob, za pomoc nienachalnego spojrzenia daje wyraz temu, e uwaa j za godn powaania, a nastpnie odwraca wzrok, 15

Wprowadzenie

eby zasygnalizowa brak agresji, a osoba mijana robi dokadnie to samo. Anthony Giddens w klasycznym ju dziele Nowoczesno i tosamo tak interpretuje sowa Goffmana: Opisane przez Goffmana codzienne rytuay zaufania i taktu to znacznie wicej ni tylko sposoby ochrony poczucia godnoci wasnej i innych. O ile dotycz one samej tkanki codziennych interakcji, bo wi si z kontrol gestw, postawy ciaa, mimiki oraz uycia jzyka, o tyle dotykaj najbardziej elementarnych aspektw bezpieczestwa ontologicznego.4 W sytuacji zagroenia terroryzmem wyobrani opanowuje strach przed Obcym, uprzejm nieuwag zastpuje podejrzliwo. Kady moe by potencjalnym agresorem, w miejsce wsplnoty wolnych ludzi powstaje anomiczna masa wrogo nastawionych do siebie indywiduw. Gdy nikt nie ufa nikomu, dochodzi do wojny kadego z kadym, jak opisa Tomasz Hobbes w Lewiatanie, lub zaczynamy y w Sartreowskim piekle. Rozpada si tkanka spoeczna, olbrzymie s rwnie koszty ekonomiczne. Najlepiej pokazuje to amerykaska paranoja wglikowa, ktra kosztowaa Stany Zjednoczone miliardy dolarw wydanych niepotrzebnie na zakup odpowiedniego antybiotyku, detektorw dla poczty, podjcie nadzwyczajnych rodkw ostronoci przez wadze federalne, stanowe i samorzdowe. Wyran erozj zaufania prbuje si zastpi procedurami, warto absolutn w roli regulatorw ycia spoecznego zyskuj prawo i ekonomia. Najwyraniej wida to w Stanach Zjednoczonych, gdzie absolutyzm prawny prowadzi do absurdw, a strach przed moliwoci oskarenia o nieprzewidziane konsekwencje paraliuje na przykad dziaalno innowacyjnych firm, ktre mogyby dostarczy nowych technologii do walki z terroryzmem. Coraz czciej w ich kalkulacjach pojawia si obawa, e zamiast na giedzie, skocz w sdzie, bronic si przed oskareniami ludzi zawiedzionych na przykad skutecznoci oferowanej technologii.
4

Anthony Giddens, Nowoczesno i tosamo, tum. Alina Szulycka, Warszawa 2001

16

Wprowadzenie

***
Rok 1989 by dla mnie, podobnie jak i dla innych mieszkacw Europy rodkowej, nie kocem, lecz wskrzeszeniem historii po hibernacji w czasach komunizmu. Przed dziennikarzami otworzyo si wspaniae pole do eksploracji i analiz, staem si jednoczenie uczestnikiem i obserwatorem sprzecznych czsto procesw ukrytych pod zimnymi technicznymi terminami, jak globalizacja, indywidualizacja, postmodernizacja. Po bezporednich dowiadczeniach z miejsc tak rnych, jak francuska Wandea, ktra z misjonarskim zapaem przyja w roku 1989 wycieczk Szlachetnych Dzikich (les journalists de Solidarit, jak nazwano grupk dziennikarzy polskiej prasy podziemnej), Syberia w przededniu puczu Janajewa, islamizujcy si i demodernizujcy Uzbekistan czy sowackie Medzilaborce, miejsce kultu Andyego Warhola, w pamici pozostaa mi mozaika chaotycznych impresji. Czy w chaosie tym nie mona by jednak odnale elementarnego porzdku? Czy nie mona dopatrzy si pewnych systematyzujcych myli i idei? Trudno byoby je znale, gdyby nie rozpoczty w 1992 roku w zwizku z wielkim finaem tak zwanej sprawy Galileusza i zbliajc si czterysta pidziesit rocznic mierci Kopernika cykl publicystyczny dla ycia Warszawy. Powstao wwczas kilkanacie tekstw: wywiadw z luminarzami wiata nauki i artykuw publicystycznych o wspczesnej nauce oraz jej relacjach z wiar i spoeczestwem. Przygotowanie tego cyklu wymagao wielu lektur z historii, filozofii i socjologii nauki. Szukaem w nich odpowiedzi na pytanie, jak to si dzieje, e wraz z postpem nauki i techniki narastaj postawy irracjonalne? Dlaczego czowiek Zachodu coraz czciej ucieka od Rozumu? Dziki tym poszukiwaniom uwiadomiem sobie, e kluczy do zrozumienia wspczesnego kryzysu szuka naley w wyjanieniu konfliktowych przewanie opozycji wiedzy i wadzy, wiary i wadzy, wiary i wiedzy. 17

Wprowadzenie

Na pocztku lat dziewidziesitych pojawi si jeszcze jeden motyw burzcy dotychczasowy porzdek wiata. To upadek mitu Zachodu, a zwaszcza Europy, ktra skompromitowaa si zupenie podczas wojny w Jugosawii. Vukovar, Sarajewo, a zwaszcza Srebrenica stay si symbolami haby cywilizacji, ktra pretenduje do nauczania reszty wiata o uniwersalizmie wartoci moralnych. Jak zauway Krzysztof Czyewski, szef sejneskiej Fundacji Pogranicze, po Jugosawii europejski projekt utraci moralne uzasadnienie, sta si przedsiwziciem czysto pragmatycznym. Zatruta studnia powstaa z wewntrznej potrzeby uporzdkowania obrazu wiata, ktry ksztatowa si w latach 1989-2001; by to, wbrew zapewnieniom Fukuyamy, e czeka nas nuda, jeden z najciekawszych etapw historii, czas rewolucyjnego fermentu rodzcego procesy, idee i zjawiska bdce fundamentem dla spoeczestwa XXI stulecia, spoeczestwa, jakie powstanie na gruzach wielkich dwudziestowiecznych utopii. Ciesz si, e ten fascynujcy moment historii sta si czci mojej biografii, ciesz si, e przyszo nie jest podana na talerzu, lecz trzeba j dopiero stworzy, ciesz si te, e po raz pierwszy w historii budowa j mona na fundamencie jednostkowej podmiotowoci i wolnoci. Zatruta studnia to ksika, wbrew tytuowi, optymistyczna. Proponuje ona optymizm aktywny, zgodnie z ktrym wci jest o co walczy, a wynik walki nie zosta przesdzony.

***
W Zatrutej studni rozwijam wiele tematw, ktre sygnalizowaem w cigu ostatniej dekady w publikacjach dla ycia Warszawy, Wiedzy i ycia, tygodnika Computerworld, magazynu WWW, a w szczeglnoci dla Polityki i Res Publiki Nowej. Ksika nie jest jednak kolekcj starych artykuw prasowych, ale cakowicie oryginalnym przedsiwziciem autorskim.

18

Zakrzywiamy przestrze i czas

Wieniedikt Jerofiejew, Zote myli5

Z roku na rok urodzaj jest coraz wikszy, stali i walcwki jest coraz wicej, wydajno pracy wzrosa wprost szaleczo. Kiedy to si wszystko skoczy, matulu?
Wieniedikt Jerofiejew, Zote myli

Razem na Marsa
Z oboku pyu wynurza si rzcy na niskim biegu zi-cysterna. Uskakujemy na bok, we wzroku kierowcy gruzowika nie wida najmniejszego szacunku dla ycia pieszych. Wczepiony w kierownic, zobojtniay, z niedopakiem bieomorkanaa w ustach, wadca zia wyprowadza maszyn w kierunku bramy jenisejskiego browaru. Ju niemal osiga cel podry, gdy koa staj w miejscu na nieznoszce sprzeciwu: Kuda jedziosz, jobanyj! Zderzak wyhamowuje na piersi ponadstukilowego monstrum w szarym waciaku i uboconych walonkach. Kobieta-cerber strzegca wjazdu do browaru, nie przerywajc poajanki, rozpoczyna inspekcj. Wielopitrowy bluzg wylewa si z ust, wieccych, jak Moskwa baniami cerkwi, zotymi i srebrnymi zbami. Monstrum zaglda do baniaka cysterny, pod podwozie i do szoferki. Kierowca, przed chwil pan naszego ycia i mierci, zmala do rozmiarw niedopaka swego bieomorkanaa. Czeka pokornie, a wyczerpie si piekielna energia. W kocu pada upragnione: Pojecha! Kolej na nas. Jest nas picioro, dwch Rosjan, dwoje Bugarw i ja, obywatel Polski. W czerwcowy, upalny dzie 1991 roku zachciao nam si w rodku radzieckiej Syberii napi piwa.
5

Wieniedikt Jerofiejew, Zote myli, tum. Eugenia Siemaszkowa, Krakw 2000

19

Razem na Marsa

Cho w Jenisejsku jest browar, to owocw jego pracy w sklepach brak. Objedzilimy miasto zatrzymanym trzyrublwk autem. Piwa nie ma. W miecie s tylko olbrzymie budynki nalece do ministerstwa spraw wewntrznych, a w nich zarzdcy cigle dziaajcych w tym rejonie agrw. Piwo przelewane do ziw-cystern przepada gdzie w bezkresnej tajdze, prno pyta, kto je wypija. Chcesz si napi, id do browaru radz w sklepach. Idziemy wic. Monstrum w bramie, ju spokojniejsze, przegania nas do kantoru: eby zafasowa swj przydzia, potrzebna jest bumaga. Bumag mona zdoby z drugiej strony zakadu, w czci biurowej. Po pgodzinie i po uiszczeniu kilku rubli mamy przydzia na trzydzieci litrw i kolejny problem: po piwo przyjeda si cystern, my nie mamy nawet jednej manierki. Budzi si geniusz naszych syberyjskich przyjaci. Pdzimy do pijalni sokw, instytucji wszdzie w Zwizku Radzieckim popularnej. Soki rozlewa si z piciolitrowych szklanych baniek. Po chwili negocjacji i zachcie w postaci banknotu o maym nominale dostajemy sze baniek. Jest te bumaga. Bdzie piwo. Tym razem przez bram przedostajemy si bez problemw, nasz moojecki upr wzbudzi chyba szacunek wartowniczki. Wskazaa nam drog do dystrybutora, uprzedzajc, eby nie wdepn w ktr z cuchncych kauy psujcej si brzeczki. Podchodzimy do kranu, ktry standardowo suy do obsugi samochodowych cystern. Innemu, tym razem mskiemu, monstrum w waciaku jest jednak wszystko jedno, gdzie leje. Odkrca kran, piwo rzyga jak cieki w rynsztoku, na kady litr zatrzymany w bace ze trzy lec na ziemi. Zbyt wczenie, by odtrbi zwycistwo. Radzieckie baki do sokw zamykane s duymi, jednorazowymi kapslami. Przy ponownym uyciu nie ma jak ich szczelnie przykry. Na dodatek niewygodnie si je trzyma, a przed nami ponad kilometr drogi do brzegu Jeniseju, gdzie czeka na nas statek z reszt ekipy. Docieramy spoceni, ze zdrtwiaymi od ciskania baniek palcami, ale szczliwi. Witaj nas pochrzkiwania pene aprobaty, serdeczne poszturchiwania, okrzyki: Nu, moodcy! 20

Razem na Marsa

Rejs
Wiosn 1991 roku zwrcono si do mnie z pytaniem, czy nie pojechabym na trzy tygodnie do Krasnojarska w roli eskorty kilkuosobowej grupy modziey udajcej si na IV Midzynarodow Szko Letni Kosmonautyki pod hasem Razem na Marsa!. Zgodnie z planem miaa si ona odbywa na pokadzie statku pyncego Jenisejem a za krg polarny, do ujcia tej wielkiej rzeki. Nazwa przedsiwzicia zapowiadaa nieziemskie atrakcje. Przed wyruszeniem przezornie przypomniaem sobie Rejs Marka Piwowskiego. Do Moskwy dotarlimy pocigiem. Stolica chylcego si ku upadkowi imperium przypominaa Warszaw z okresu rzdw Rakowskiego: kad woln przestrze na chodnikach zajmoway ka polowe i stoliki, z ktrych handlowano wszystkim: wdk, warzywami i Pismem witym. W normalnych sklepach nie zostao ju nic oprcz wrogoci personelu. Na lotnisku Domodiedowo zapakowalimy si do Ia-62, ktry mia nas zanie do odlegego o cztery tysice kilometrw celu podry. Ekipa Aerofotu poczstowaa podrnych tradycyjnym zestawem kurica i limonad, czyli udkiem kurczaka (wygldao, jakby ju byo ogryzione) i lemoniad podawan w plastikowych jednorazowych kubeczkach wielokrotnego uytku. W Krasnojarsku czeka na nas czteropokadowy statek pasaerski Antoni Czechow, chluba floty Krasnojarskiego Kraju. Miejscowy komitet partii uyczy go organizatorom szkoy wadze chciay godnie si pokaza zagranicznym gociom. Krasnojarsk do niedawna by miastem zamknitym. To tu, w podziemnym miasteczku Krasnojarsk-26, przetwarza si pluton, w fabryce lodwek Birjusa produkuje si gowice termojdrowe, gigantyczna krasnojarska elektrownia wodna dostarcza energii do wytopu aluminium, z ktrego powstaj midzy innymi samoloty bojowe. Na pnocnych przedpolach miasta znajduje si za olbrzymia stacja radarw i nasuchu elektronicznego. 21

Razem na Marsa

Ale jest Gorbaczow, jest pierestrojka, mona jedzi do Krasnojarska, krasnojarczycy mog jedzi, gdzie chc, lub raczej, gdzie ich wpuszcz, wic jed gwnie do Polski. Bo po dwch latach kapitalizmu w Polsce jest jak w bajce, wyznaje mi kierowca obwocy mnie na ebka po miecie. Na dodatek nie trzeba wiz, wystarczy zaproszenie. Dla zahartowanych w trudach sybirakw wyprawa na bazar do odlegej o sze tysicy kilometrw Warszawy to jak dla warszawiaka wyjazd do Krakowa. W kajutach rozpakowali si gocie z Chin, Japonii, Stanw Zjednoczonych, Hongkongu, Bugarii. Obecny by kwiat radzieckiego przemysu kosmicznego: profesorowie z Krasnojarskiego Uniwersytetu Technicznego, inynierowie ze syncego z produkcji rakiet Dniepropietrowska i z moskiewskiego zjednoczenia przemysu maszynowego Energia, ktre wydao na wiat radziecki prom kosmiczny Buran. Antoni Czechow rusza przy dwikach wojskowych marszw na pnoc wielkiego jak morze Jeniseju. Radzieccy uczestnicy postawili sobie kilka zada. Cel strategiczny wyprawy zbudowa intelektualny sojusz na rzecz dalszego podboju kosmosu, ze szczeglnym uwzgldnieniem wyprawy na Marsa. Cel taktyczny przey pierestrojk. Cel osobisty wyrwa si w wiat. Po godzinie podry okazuje si, e Rosjanie mwi tylko po rosyjsku, Chiczycy po chisku, Japoczycy niechtnie rozstaj si ze swoim jzykiem, podobnie jak Amerykanie ze swoim. Wyprawie na Marsa grozi los wiey Babel, szukamy wic bridge people, ktrzy pomog w pracy dwjce tumaczy. Raymond z Hongkongu wsuchuje si w swoich chiskich kolegw, tumaczy ich na angielski, a ja prbuj odda pierwotn myl po rosyjsku. W kocu Chiczycy poddaj si, uznajc, e i tak w kosmos razem z Rosjanami lecie nie bd, by jednak rozliczy si z podry przed wadzami w Pekinie, odbywaj seri oficjalnych wizyt u innych narodowych delegacji. Do mojej kajuty wkracza szef ekipy chiskiej, ubrany w przepisowy, zapinany pod szyj mundur. Wymieniamy si proporczykami (Raymond w roli tumacza), rozpijamy butelk chiskiej wdki, 22

Razem na Marsa

zagryzajc wedlowsk czekolad. Spotkanie odbywa si w duchu wzajemnego porozumienia i przyjani, koczymy je gbokimi ukonami oraz szczerym: Do zobaczenia na Marsie!

Los komsomolski
Rejs trwa. Biae syberyjskie noce nie daj spa, sprzyjaj procesom integracji wzdu linii jzykowych, dowiadcze historycznych, podziaw kastowych i hierarchii subowej. Krasnojarscy komsomolcy pilnuj realizacji programu. Rano wzywaj na gimnastyk, organizuj teatrzyki, dni narodowe, konkursy i ogniska, gdy statek przybija do brzegu. Wieczorem zbieraj si na planiorkach, by omwi sukcesy i poraki dnia. Instruktor od fizkultu skada samokrytyk: koledzy, nie mog osign zaoonych celw, poranna gimnastyka jest sabotowana, szczeglnie utrudniaj gocie z Polski. Notorycznie odmawiaj stawienia si na grnym pokadzie! Przypadkowo zapltaem si na t planiork, musz wic odpowiedzie, uali si nad komsomolskim blem, obieca popraw. Jednoczenie mam w pamici, e tydzie temu Borys Jelcyn zosta w wolnych wyborach powszechnych wybrany na prezydenta Federacji Rosyjskiej. Staram si wic, cho nie jest to atwe, wyczu, gdzie przebiega granica midzy fikcj a rzeczywistoci, midzy sowieck przeszoci a chaosem nowego. Komsomolcw wspomagaj modzi kagiebici odpowiedzialni za zabawianie zagranicznych dorosych goci. Wyczarowuj kad ilo alkoholu i najrniejsze zakski, a to szlachetn ryb, a to straganin (mroona surowa ryba, ktr je si, strugajc noem ze zmroonego bloku, a nastpnie zanurzajc w maczale ostrym sosie), sonin z renifera, a to konfiety doskonae pod ormiaski koniak. Szybko dostrzegam, e jako Polak mam dla moich gospodarzy szczegln warto jestem dla nich potencjaln przepustk na Zachd, niezalenie od tego, kto jaki aktualnie wykonuje zawd i jak realizuje podczas rejsu misj. Oddzieln kategori stanowi tuzy kosmonautyki. Starsi ludzie, cae ycie powicili budowie radzieckiego imperium 23

Razem na Marsa

kosmicznego. Ich wiat sypie si w gruzy. Nie ma pienidzy na dalsze badania, coraz czciej brakuje na pensje. Zakoczona zaledwie cztery miesice wczeniej wojna Stanw Zjednoczonych z Irakiem pokazaa, jak daleko w tyle zosta Zwizek Radziecki w technologicznym wycigu. Irakijczycy wyposaeni w radziecki sprzt i szkoleni w radzieckich szkoach wojskowych zostali zmasakrowani. Starsi ludzie, ktrzy przez cae ycie ogldali wiat oczami propagandy, przeywaj szok. To nie tak miao by! Profesor z Taszkientu, oficjalnie specjalista od fali uderzeniowej, a w istocie konstruktor rakiet balistycznych ali si na niesprawiedliwo: jak mam wyy za 10 dolarw miesicznie? Nikt ju nie chce jego wiedzy, ani w Zwizku Radzieckim, ani w Uzbekistanie, ani nigdzie indziej na wiecie. Nie rozumie, jak mogo doj do tak szybkiego rozkadu systemu, w ktrym przez kilkadziesit lat y na uprzywilejowanej pozycji. Szuka winnych, zapominajc, e sam ten system tworzy. Wielu z moich rozmwcw nigdy nie byo za granic, niektrzy co najwyej raz w Polsce lub Czechosowacji. W dzie jeszcze prbuj udawa, e wierz w dalszy podbj kosmosu. Wieczorami wpraszaj si z koniakiem, eby troch si uali i poprbowa zbudowa ycie na nowo. Zaczynaj od najprostszych pyta o moliwo otrzymania zaproszenia, a gdy si rozkrc, proponuj wsplne interesy: potrzebujesz transportu lotniczego skd chcesz dokd chcesz? Jak duy adunek, to damy nawet Ia-76. Metale kolorowe? W kadej iloci. A moe syberyjski olejek sosnowy? Uzbecka wydzielina skalna, mumijo? Ikony stare i malowane wspczenie? Egzotyczne wyprawy na Kamczatk i Syberi, polowania na niedwiedzia? Technologie kosmiczne? Wszystko na sprzeda, nawet mityczna krasnaja rtut. Szar eminencj rejsu jest Woodia. To jedyny wygrany z caej ekipy, on jeden wie, e czasy si zmieniy, a w nowej epoce potrafi si ju odnale. Wie, na kogo z komsomolcw trzeba uwaa, z kim mona pi, ale niezbyt wiele mwi. Pokazuje prawdziw Syberi. Kilkakrotnie bierzemy szalup i podpywamy do nadjenisejskich osiedli, eby wymieni 24

Razem na Marsa

wiee warzywa na jesiotra. Antoni Czechow to dopiero drugi w tym sezonie statek idcy na pnoc. Dla wielu ludzi to pierwsza okazja zobaczenia po procznej przerwie zielonego ogrka lub wieej kapusty. Przelicznik prosty: kilogram za kilogram, za kilka ogrkw kawa wieego jesiotra, za kapust oso. Suszony na wietrze leszcz gratis na zagryzk do wdki. Daleko za krgiem polarnym, w Karaule bierzemy z Woodi szalup i pyniemy do wioski po ryb. To maa osada rybacka o strategicznym jednak znaczeniu ze wzgldu na stacj radarow. Docieramy do skadu z ryb, Woodia zaczyna negocjacje. Odbywa si rytua jak w jenisejskim browarze. Najpierw do kantoru. W kantorze wypisuj bumag. Z bumag po ryb.

Sierp, mot i liczyda

Gdy tak przypatruj si tym urzdowym czynnociom, uderza mnie motyw, ktry, nagle sobie uwiadamiam, obecny by we wszystkich miejscach Rosji, do jakich dotarlimy: w Moskwie, Krasnojarsku, Liesosybirsku, Jenisejsku, Worogowie, Turuchasku, Dudince i Karaule. Liczyda. Jest rok 1991, a wszdzie w Zwizku Radzieckim, w tym kosmicznym i nuklearnym mocarstwie, stukaj liczyda. W kasach na dworcach, na pocztach, w kantorze browaru i skadu rybnego, w recepcji hotelu. Nie komputery, nie kalkulatory, nie elektryczne maszyny do liczenia ani nawet nie mechaniczne arytmometry. Po prostu, drewniane liczyda. W roku 1986, kiedy wysyano na orbit stacj kosmiczn Mir, Zwizek Radziecki dysponowa zaledwie pidziesicioma tysicami kiepskiej jakoci komputerw osobistych. W tym samym czasie Amerykanie mieli ju ponad trzydzieci milionw pecetw. W roku 1991 caa moc obliczeniowa radzieckich duych komputerw, na ktrych opiera si midzy innymi system planowania, bya stukrotnie mniejsza od wytwarzanej przez jedn amerykask firm Cray Research. Pod wzgldem technologii radziecki przemys elektroniczny odstawa od zachodniego o ponad dwadziecia lat. 25

Razem na Marsa

Wystarczy wzi do rki wspomnienia Kenadana Alibekowa, wicedyrektora Biopreparatu, czyli radzieckiego programu zbroje biologicznych, albo porozmawia z pyncymi na statku specjalistami od przemysu kosmicznego: komputer osobisty? Nie mielimy dostpu. Owszem, do wikszych maszyn, po zoeniu podania mona byo si dobi. Moc obliczeniowa bya cile reglamentowana, podobnie zreszt jak dostp do publikacji w zachodnich czasopismach naukowych. Kserokopia publikacji rosyjskiej wymagaa dwch autoryzujcych podpisw, zagranicznej a trzech. Kto chcia przeczyta co interesujcego z zagranicy, skada podanie i po odpowiednim czasie otrzymywa przetumaczony na rosyjski tekst. Z tego wanie powodu niemal nikt w Krasnojarsku ani w caym radzieckim przemyle kosmicznym nie zna angielskiego. Po co? Skoro i tak bezporednie kontakty byy zakazane, a dostp do oryginalnych zachodnich publikacji odcity. Z wiedz produkowan na Zachodzie mona byo si kontaktowa tylko przez porednikw: tumaczy, wydawnictwa tumaczce na pirackich zasadach co ciekawsze publikacje, w kocu agentw KGB, ktrych zadaniem byo wykradanie technologii i konkretnych rozwiza. Podobny system kontroli istnia jednak w Zwizku Radzieckim od pocztku jego istnienia. W pocztkowych latach nie przeszkadza, a by moe uatwi szybk industrializacj. W 1917 roku carska Rosja bya rolniczym imperium, w ktrym 84 procent ludnoci mieszkao na wsi. W latach trzydziestych Zwizek Sowiecki sta si potg przemysow. Olbrzymie inwestycje w nauk i edukacj zaowocoway utworzeniem silnej elity intelektualnej, niezliczonych rzesz inynierw i naukowcw, ktrzy w latach powojennych potrafili w wielu dziedzinach dogoni zachodni myl techniczn.

Plan
Gospodarka planowa zmuszaa do rozwoju odpowiednich metod matematycznych. W latach dwudziestych matematycy z Gospanu (Pastwowego Komitetu Planowania ZSRR), 26

Razem na Marsa

opierajc si na ideach francuskich fizjokratw i Tableau conomique, opublikowanego w 1758 roku przez Franois Quesnaya, zbudowali podwaliny programowania matematycznego, ktre wyjania Bernard Saint-Sernin: Cel tej metody, schematycznie, jest taki oto: stopniowo i metodycznie doj do zoptymalizowania empirycznego sposobu postpowania. Na przykad handlowcy dostarczaj zamwienia klientom, a poczta kurierom. Jak zrealizowa te operacje, minimalizujc ich koszt lub przebyt odlego? Albo jak te w kraju z centralnym planowaniem ustali dla czynnikw ekonomicznych takie cele, by system, w granicach zasobw, ktrymi dysponuje, zrealizowa najlepsze wykonanie?6 Refleksja nad wyzwaniami stwarzanymi przez Plan doprowadzia midzy innymi Leonida Kantorowicza, petersburskiego matematyka, do napisania fundamentalnej pracy Matematyczne metody organizacji i planowania w przedsibiorstwie, ktra staa si niezwykle wana dla zainicjowania bada operacyjnych. Gospan, ktry w latach osiemdziesitych odpowiada midzy innymi za ustalanie cen dwustu tysicy produktw, oraz Gossnab, biuro zajmujce si kontrol wszystkich transakcji dokonywanych w ZSRR, bardzo skutecznie promoway rozwj matematyki, a pniej technologii obliczeniowych. Pionierskie prace nad komputerami rozpocz w latach czterdziestych Siergiej Lebiediew w Kijowie. Doprowadziy one do zaprezentowania w 1950 roku, a wic zaledwie cztery lata po Amerykanach, prototypu maszyny MESM. Potem przysza kolej na nastpne, doskonae na tamte czasy konstrukcje: M-20, BESM-3M, BESM-4, M-222 i w kocu, w roku 1968 superkomputer BESM-6. Dla radzieckich biurokratw informatyka bya doskonaym narzdziem kontroli pastwa i spoeczestwa, wspomagali j wic, jak mogli. Pisa Stefan Bratkowski w Ksidze wrb prawdziwych: W pamici radzieckiej maszyny Misk-22 znalazy si wszystkie radzieckie akty
6

Bernard Saint-Sernin, Rozum w XX wieku, tum. Marian Leon Kalinowski, Bogdan Banasiak, Gdask 2001

27

Razem na Marsa

prawne dotyczce pracy i emerytur; w cigu uamka sekundy Misk-22 doradza, jak podj decyzj, jak oznaczy wielko odszkodowania czy renty, na ktrych przepisach si oprze. Informatyzacja bya potrzebna, bo przy rosncej zoonoci kierowania sowieckim imperium, gdyby nie zaczo si automatyzowa procesw zarzdzania, w roku 1980 wszyscy obywatele ZSRR musieliby by urzdnikami, jak prognozowa w latach szedziesitych akademik Wiktor Guszkow z Kijowa. Poziom radzieckiej informatyki i elektroniki w latach szedziesitych by na tyle wysoki, e pozwala snu wizje w peni zinformatyzowanego przedsibiorstwa. Stefan Bratkowski rozmarzy si wwczas (koniec lat szedziesitych) i z niepoprawnym optymizmem zapewnia: Ot zastosowanie pakietw (zintegrowane oprogramowanie do zarzdzania przedsibiorstwem przyp. autora), i to na znacznie szersz skal, bdzie moliwe wczeniej u nas, w pastwach o ustroju socjalistycznym. Dla wielkich korporacji przemysowych kapitalizmu jedn z gwnych trudnoci planowania jest konieczno rywalizacji z innymi potgami w danej dziedzinie produkcji; w naszych warunkach mona skoncentrowa wszystkie siy na moliwie najlepszym wykorzystaniu tego, co mamy. Jeli nawet dla niektrych artykuw, na przykad obuwia czy odziey, wprowadzimy swoist konkurencj midzy pastwowymi wytwrcami, to nawet i ta konkurencja bdzie wkalkulowana w sumujcy jej wyniki jeden plan.

Dogoni i przegoni
Dzi atwo pokpiwa z podobnych prognoz, kpina jest jednak nieusprawiedliwiona i nieuczciwa. Warto pamita, e w latach pidziesitych redni roczny wzrost gospodarczy ZSRR (liczony bardzo wstrzemiliwie, przez nieyczliwe temu pastwu rda) przekracza 7 procent, w latach szedziesitych utrzymywa si na poziomie okoo 4 procent. Pod koniec lat szedziesitych zaczy przynosi efekt 28

Razem na Marsa

reformy Kosygina, po raz pierwszy w historii ZSRR produkowano wicej dbr konsumpcyjnych ni inwestycyjnych, czyli mwic inaczej: ludziom radzieckim zaczo si y lepiej. Gwarantem dalszego rozwoju miay by najwiksze na wiecie, liczc w procentach, kadry naukowe i techniczne. Najlepszym miernikiem nowoczesnoci i potgi imperium sowieckiego byy, rzecz jasna, zbrojenia i eksploracja przestrzeni kosmicznej. W tych dziedzinach ZSRR nie odstawa od Zachodu, a nawet w wielu przypadkach go przewysza, czego najlepiej dowodzio symboliczne podwjne pierwszestwo w kosmosie: wystrzelenie Sputnika w 1957 roku i lot Jurija Gagarina w roku 1961. Towarzyszce tym niewtpliwym sukcesom olbrzymie koszty spoeczne, cznie z ludobjstwem bdcym jednym z efektw stalinowskiej modernizacji i pniejszym uciskiem politycznym, racjonalizowali nie tylko dyktatorzy ZSRR, ale i wielu zarwno lewicowych, jak prawicowych intelektualistw Zachodu statystyka ofiar blada w porwnaniu z rozmiarami osigni. Oto w ZSRR spenia si owieceniowy idea racjonalnego spoeczestwa kierowanego przez sprawn, technokratyczn biurokracj wcielenie Rozumu. Po apogeum lat szedziesitych przyszo spowolnienie pocztku lat siedemdziesitych, potem stagnacja, a w latach osiemdziesitych regularny ju upadek. Kosmiczna superpotga nie potrafia wyprodukowa niczego, co mona byoby sprzeda za granic. 90 procent eksportu stanowiy surowce. Departament Obrony Stanw Zjednoczonych przeprowadzi w 1989 roku badania porwnawcze potencjau technologicznego przemysu obronnego USA, innych krajw NATO, Japonii i ZSRR. W pitnastu na dwadziecia pi kategorii ZSRR wypad najgorzej. Co si stao? Przecie oficjalna doktryna Breniewa przypisywaa kluczow rol rewolucji naukowo-technicznej, ktra miaa zapewni Zwizkowi Sowieckiemu przewag nad reszt wiata. I nie bya to tylko czcza retoryka, sowa przekaday si na wielkie inwestycje w dziaalno badawczo-rozwojow. 29

Razem na Marsa

Pocztek koca
Model radziecki wyczerpa si w chwili, gdy wici najwiksze triumfy. Symbolicznym momentem bya przegrana w wycigu na Ksiyc. Dokadna analiza tej poraki obnaa mechanizmy, jakie doprowadziy w konsekwencji do upadku caego systemu. Ot problem nie polega na tym, e w tym czasie ZSRR dysponowa gorsz od Amerykanw technologi. By moe nawet, czego dowodziy wczeniejsze sukcesy, wiele konkretnych rozwiza growao nad amerykaskimi. Okazao si jednak, e projekt tak zoony jak lot na Ksiyc wymaga zupenie innej struktury zarzdzania i spoecznej organizacji. Tak skomplikowanemu zadaniu moe podoa jedynie struktura refleksyjna, zdolna do szybkiego identyfikowania bdw i ich korygowania, co w efekcie powoduje, e dziaa ona jak jeden inteligentny, zdolny do uczenia si organizm. Refleksyjno nie jest jednak cech, ktr mona narzuci rozkazem, wynika z kultury i wartoci dzielonych w spoeczestwie. Musi by to kultura otwartoci, dyskusji, kwestionowania autorytetw, zdolna do absorpcji innowacji i podejmowania ryzyka. Nic bardziej odlegego od praktyki Zwizku Sowieckiego. W doskonay sposb wyrazi to Ryszard Kapuciski w Imperium: Cae bowiem dowiadczenie uczy, e z zadawania pyta nie pynie aden poytek, e czowiek i tak dowie si tylko tyle, ile i bez zadawania pyta powiedz mu (albo raczej: nie powiedz) i e przeciwnie zadawanie pyta jest bardzo niebezpieczne, bo zadajc je, czowiek moe cign sobie na gow wielkie nieszczcie. Nie pytaj, a suchaj brzmiaa podstawowa maksyma czowieka radzieckiego. Suchaj przeoonego, choby gada gupoty; suchaj milicjanta, choby nie mia racji; suchaj profesora, cho si myli. W takiej kulturze nie ma szansy na zaistnienie inteligencji zbiorowej, efektu kumulowania si dowiadcze i wiedzy rnych ludzi i czenia ich w wiksz, spjn synergiczn cao. Na ten podstawowy mankament spoeczestwa radzieckiego, systemowy brak 30

Razem na Marsa

mechanizmw zapewniajcych powstanie inteligencji zbiorowej (jak na ironi, jednym z prekursorw idei inteligencji zbiorowej by radziecki biolog i filozof, Wadimir Wiernadskij) zwrcili uwag ju w roku 1970 fizyk Andriej Sacharow, historyk Roj Miedwiediew i matematyk Turczyn w raporcie przedstawionym pastwowej wierchuszce Breniewowi, Kosyginowi i Podgornemu. Autorzy opracowania (ktre wycieko do prasy zachodniej) wykazuj, e dalszy postp naukowo-techniczny jest w ZSRR niemoliwy. Rwnie w 1970 roku ukaza si gony esej Andrieja Amalrika Czy Zwizek Radziecki przeyje rok 1984? wskazujcy na podobne oznaki pocztku koca ZSRR.

Druga Japonia
Niezdolno ZSRR do wytworzenia efektu inteligencji zbiorowej to tylko pocztek kopotw. Trudnoci zaczy si pogbia jeszcze szybciej, gdy wyszo na jaw, e imperium coraz mniej moe liczy na wsparcie inteligencji maszynowej. Radziecki przemys komputerowy osign szczyt swoich moliwoci, produkujc w 1968 roku maszyn BESM-6, ktra przez ponad dwadziecia lat bya podstawowym orem pastwowych planistw i naukowcw. BESM-6 by jednak abdzim piewem radzieckiego przemysu elektronicznego, gdy jeszcze w 1965 roku wadze ZSRR, naciskane przez wojskowych, zdecydoway si na japosk drog rozwoju. Zrezygnowano z samodzielnego opracowywania nowych konstrukcji komputerw na rzecz produkcji odtwrczej, opartej na amerykaskich maszynach klasy IBM 360. Wojsko stwierdzio, e chce dysponowa dokadnie tym samym, co nieprzyjaciel. Partyjni biurokraci posuchali tych ycze, przypiecztowujc dalszy los radzieckiej modernizacji. Wan czci zespow produkujcych komputery stali si agenci KGB, dla ktrych zadaniem priorytetowym stao si wydobywanie wszelkimi metodami dokumentacji technicznych, gotowych urzdze, oprogramowania. W latach siedemdziesitych rozwj technologii informatycznych na 31

Razem na Marsa

wiecie zacz jednak nabiera coraz wikszego tempa, radzieccy inynierowie przestali nada z rozpracowywaniem nowych amerykaskich modeli i wdraaniem ich do produkcji. W efekcie opnienie technologiczne osigno w 1991 roku dwadziecia lat. Samo wyprodukowanie radzieckiego klona komputera osobistego zajo dziesi lat. W tyle za Zachodem zaczy zostawa rwnie fabryki produkujce urzdzenia elektroniczne, niezdolne do pokonywania kolejnych barier miniaturyzacji oraz do rubowania parametrw technicznych. Mci si te na nich okrutnie racjonalizacyjny geniusz radzieckiej biurokracji. Amerykanie stosuj podczas produkcji pprzewodnikw miary calowe, w Zwizku Radzieckim obowizuje system metryczny. Jako jednak trzeba byo produkowa zdobyte przez wywiad ukady, biurokraci przeliczyli wic sprawnie cale na centymetry. Zrezygnowali jednak przy tym z nadmiernej dokadnoci, upraszczajc rachunek 1 cal = 2,54 cm na 1 cal = 2,5 cm. Po pierestrojce okazao si, e choby ZSRR chcia eksportowa ukady scalone, to nie bd one pasowa do adnych urzdze na wiecie. Na pocztku lat osiemdziesitych dwa wydarzenia zdecydowanie przyspieszyy zmiany strukturalne, synn pierestrojk. W 1982 roku podczas wojny z Izraelem zostao zmasakrowane w dolinie Bekaa syryjskie lotnictwo wojskowe, wyposaone w najnowoczeniejsze samoloty radzieckie. Szef radzieckiego sztabu, marszaek Michai Ogarkow, w 1983 roku podda publicznej krytyce stan technologii wojskowych, wzywajc do jak najszybszej modernizacji uzbrojenia. Swoj miao przypaci gow w 1984 roku zosta zdymisjonowany. Krytyk Ogarkowa uzupeni synny Raport Nowosybirski. W kwietniu 1983 roku w ramach seminarium na Wydziale Socjologii nowosybirskiego Instytutu Ekonomii (kierowanego przez Abela Agabengjana) ogoszono wyniki bada socjologiczno-ekonomicznych, z ktrych wynikao jasno, jak wielka jest zapa radzieckiej gospodarki i spoeczestwa. Raport zosta natychmiast zaklasyfikowany jako cile tajny, a wszystkie niemal wszystkie kopie 32

Razem na Marsa

skonfiskowao KGB. Jeden z egzemplarzy przeszmuglowano za granic, w sierpniu 1983 roku opublikowa go The Washington Post.

Gwiezdne wojny
Los ZSRR przypiecztowaa decyzja Ronalda Reagana o rozpoczciu programu Gwiezdnych Wojen. Po szczycie w Rejkiawiku Gorbaczow wiedzia, e nie ma ju adnych szans w wycigu, e moe jeszcze demonstrowa takie fajerwerki, jak uruchomiona w 1986 roku stacja kosmiczna Mir i projekt wahadowcowy Buran, ale w istocie sprawa jest przesdzona. Wystarczyo, by Wielka Brytania wydalia w 1986 roku dwudziestu piciu posdzonych o szpiegostwo dyplomatw, a potem, w 1987 roku, powtrzyy t akcj Stany Zjednoczone, usuwajc z kraju cznie ponad pidziesit osb, by rozwj radzieckich zaawansowanych technologii praktycznie si zatrzyma. Prb rzutu na tam, przyspieszonego wyjcia z impasu dobrze ilustruje ksika Waldemara Siwiskiego Ludzie uparci, zbir wywiadw przeprowadzonych w 1986 roku z czoowymi przedstawicielami radzieckiej nauki. Ksika, ktra miaa wyranie suy propagandzie sukcesu i cigle niewyczerpanych moliwoci ZSRR, w istocie obnaa beznadziejno sytuacji. Pisze Siwiski: Powtarza si czsto, e kadry decyduj o wszystkim. Kadry takie radziecka nauka i technika ma. Jak strategi postpu naukowo-technicznego prowadzc do wejcia na najwyszy wiatowy poziom wydajnoci pracy bd one urzeczywistnia? Najkrcej mona by j okreli nastpujco: Chodzi o wykorzystanie wszystkich moliwoci intensyfikacji gospodarki a kryje si za tym stawka na rewolucjonizujce technologie, powszechna komputeryzacja, poszukiwanie nowych form organizacyjnych, majcych na celu przeamywanie barier midzyresortowych i czenie nauki z produkcj, szersze wykorzystanie wynalazczoci i racjonalizacji, rygorystyczne przestrzeganie praw ekologii, postawienie w centrum uwagi kwestii jakoci i niezawodnoci. 33

Razem na Marsa

Manuel Castells, znakomity socjolog z Berkeley, bada na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych przyczyny, dla ktrych tak oczywistych postulatw nie mona byo zrealizowa w radzieckiej rzeczywistoci. Badania te udowodniy postawion w roku 1970 tez o bezrefleksyjnoci radzieckiego spoeczestwa i biurokratycznej struktury wadzy. Pierwsza prba zbudowania spoeczestwa racjonalnego, spoeczestwa wiedzy i nauki spalia na panewce z kilku zasadniczych wzgldw. Po pierwsze, budow oparto na kruchym fundamencie Marksowskiego systemu wiedzy, ktry owszem, okaza si ciekaw i uyteczn teori socjologiczn. Na pewno jednak daleko byo mu do kompletnoci, a przekonanie o tym, e wieczy on postp ducha ludzkiego poprzez dzieje, byo niczym wicej ni wyznaniem wiary. Drugi zasadniczy bd to wiara w determinizm Laplacea wyraony w Planie. W kocu bd trzeci to zignorowanie faktu, e informacja nierozdzielna jest od procesw komunikacji. W wydaniu radzieckim informacja i wiedza byy wasnoci pastwa, komunikacja miaa charakter wycznie wertykalny. W efekcie informacja suya z jednej strony tworzeniu wiedzy niezbdnej aparatowi do zarzdzania spoeczestwem i gospodark, z drugiej za przekazywaniu woli wadzy ludowi. Praktycznie wyeliminowano natomiast horyzontalny wymiar komunikacji, swobodne porozumiewanie si midzy ludmi, co uniemoliwio uzyskanie synergicznego efektu inteligencji zbiorowej. W istocie struktura komunikacyjna Zwizku Radzieckiego bya redniowieczna. W redniowieczu ranga nadawanych komunikatw bya odbiciem miejsca w hierarchii spoecznej, ktra z kolei odzwierciedlaa boski porzdek kosmiczny. W komunizmie radzieckim porzdek boski zastpiy obiektywne prawa dziejowe, bdce jednak nie mniej autorytatywn rkojmi wanoci i kompletnoci procesu komunikacji. Skoro za komunikacja odzwierciedla zewntrzny obiektywny porzdek, czy to boski, czy dziejowy, z zaoenia jest pena. Ergo, swobodna, horyzontalna wymiana 34

Razem na Marsa

pogldw midzy ludmi jest zbdna, wrcz szkodliwa, bo generuje nieproduktywny szum. Gdy wyszo na jaw, e wiara w prawa dziejowe znaczy tyle co gusa i zabobony, pozbawiony oparcia eschatologicznego proces komunikacji wertykalnej zaama si, a e zabrako alternatywy poziomej, spoeczn przestrze Zwizku Radzieckiego wypeni chaos. Projekt komunistyczny, ktry mia doprowadzi do szczliwoci spoecznej zamykajcej si w formule kademu wedle potrzeb, od kadego wedug moliwoci, nie powid si, bo zrealizowa go mogo jedynie omnipotentne pastwo informacyjne, dysponujce pen wiedz o tych wanie potrzebach i moliwociach. Prba budowy pastwa informacyjnego w oparciu o model zamknity i deterministyczny zakoczya si za fiaskiem. Gorbaczow, przygotowujc plan pierestrojki, ktr ogosi na XXVII Zjedzie KPZR w 1986 roku, mia w pamici zarwno sowa marszaka Ogarkowa, jak i wyniki bada nowosybirskich akademikw. Podnis wic nakady na zbrojenia, ale zdajc sobie spraw, e nie da to efektu bez zmian strukturalnych, rozpocz rwnie pierestrojk. Sdzi zapewne, e podobnie jak w Chinach zdoa przeksztaci gospodark i zwrci j w kierunku wzrostu bez utraty wadzy przez parti komunistyczn.

Rozmroenie narodowe
Uruchomiona przez Gorbaczowa lawina doprowadzia w kocu do upadku ZSRR w 1991 roku, cho jeszcze w roku 1990 wielu czoowych sowietologw nie wierzyo, e jest to moliwe. Co si stao? Ot liberalizacja doprowadzia do odmroenia kwestii narodowych. Reakcj na kryzys i chaos byo odbudowywanie tosamoci wok narodowej symboliki. Projekt tworzenia Homo sovieticus zakoczy si niepowodzeniem, zwaszcza e nigdy nie by konsekwentnie wdraany. Partyjna nomenklatura poszczeglnych republik dostrzega w osabieniu pastwa radzieckiego niepowtarzaln szans emancypacji i uwaszczenia na poradzieckim majtku 35

Razem na Marsa

(doskonaym przykadem jest Ukraina). Denia secesyjne pojawiy si z dwch kierunkw: nomenklatury oraz ruchw narodowych takich jak litewski Sajudis i ukraiski Ruch, ktre zaczy masowo powstawa w 1988 roku. Denia niepodlegociowe i wzrost wiadomoci narodowej zbiegy si z politycznym i gospodarczym interesem ludzi, ktrzy mogli w miar bezkrwawo przeprowadzi demonta Zwizku Sowieckiego. Rzeczywicie, jeli popatrze na rok 1991, w ktrym rozegray si ostatnie akty dramatu, to zdumiewajca wyda si agodno, z jak konao imperium. Przebieg tej agonii zaskoczy wikszo ekspertw spodziewajcych si znacznie wikszych wstrzsw. Nawet jednak interwencja radzieckich si zbrojnych na Litwie, ktra ogosia niepodlego, bya dosy umiarkowana po tragicznych wydarzeniach 13 stycznia 1991 roku, kiedy pod wie telewizyjn w Wilnie zgino trzynastu Litwinw, Gorbaczow rozkaza wycofanie wojska. Wybr Jelcyna na prezydenta w wolnych powszechnych wyborach, sierpniowy pucz Janajewa zdawiony wanie przez Jelcyna oraz ogoszenie niepodlegoci przez Ukrain 24 sierpnia 1991 roku (Polska jako pierwsza uznaa dyplomatycznie nowe pastwo) byo jednoznaczne z wyrokiem mierci dla ZSRR.

Dola Kreola
Powstanie niepodlegej Ukrainy, jak zauway Zbigniew Brzeziski, zmienio kompletnie sytuacj geopolityczn. Pojawi si nowy, bardzo wany element w globalnym ukadzie si, ktremu jednoczenie mao kto dawa szans na przetrwanie. Wrd politologw i publicystw obowizywa stereotyp dwch Ukrain, odziedziczony jeszcze po czasach sowieckich. Zgodnie z nim Ukraina dzieli si na dwie antagonistyczne czci. Zachd zdominowany jest przez Ukraicw o wyranej wiadomoci narodowej, czego wyrazem jest midzy innymi przywizanie do tradycyjnych wartoci, w tym szczeglnie jzyka. Wschd i poudnie z kolei 36

Razem na Marsa

zamieszkane s gwnie przez ludzi mwicych po rosyjsku, ktrych wiadomo narodowa nie jest jednoznaczna, po czci rosyjska, po czci ukraiska. Mieszkacy Zachodu w naturalny sposb maj by zwolennikami politycznego kursu na Europ, rosyjskojzyczni za maj popiera bliskie zwizki z Moskw. W efekcie, przekonywali zwolennicy koncepcji dwch Ukrain, mode pastwo musi si rozpa. Mykoa Riabczuk, jeden z najciekawszych wspczesnych ukraiskich eseistw, dyskwalifikuje te uproszczone schematy w znakomitych analizach opisujcych tworzenie si pastwa i nowego spoeczestwa ukraiskiego (Dwi Ukrajiny). O ile samo spostrzeenie, e ludno Ukrainy dzieli si niejako na dwa obozy pod wzgldem mentalnoci i jzyka, jest w miar poprawne, to ju bdne jest wyciganie z tego podziau wnioskw politycznych. Ot w tej chwili gwarancj trwaoci pastwa jest elita polityczna, dawna nomenklatura, ktra po rozpadzie Zwizku Sowieckiego ujrzaa w nowym pastwie szans emancypacji i realizowania wasnych interesw bez nadzoru moskiewskich rewizorw. Nastpia szybka prywatyzacja pastwa i najintratniejszych skadnikw posowieckiej gospodarki. Byo co dzieli, bo na Ukrainie ulokowano istotn cz radzieckiego potencjau przemysowego i technologicznego: olbrzymi i cigle rentowny przemys zbrojeniowy, lotniczy, kosmiczny. Uwaszczona na tym majtku nomenklatura bdzie broni niepodlegoci, bo to najlepsza forma obrony jej interesw. Tak wic z przyczyn pragmatycznych szybko powstao dosy silne pastwo, nie ma natomiast jeszcze spoeczestwa. Zdaniem Riabczuka trwa obecnie konfrontacja dwch idei. Zwolennicy idei narodowej chc odbudowa tosamo spoeczn wok tradycyjnych symboli, w oparciu o spoiwo najwaniejsze jzyk. Problem w tym, e ukraiski, cho zgodnie z konstytucj z 1996 roku jest jedynym jzykiem urzdowym, stanowi jzyk mniejszoci. Nawet w Kijowie na ulicy dominuje rosyjski, tylko 18 procent programw telewizyjnych nadawanych jest po ukraisku. Cigle spada udzia gazet i czasopism ukraiskich w oglnym nakadzie sprzedawanej na Ukrainie prasy, nakad ksiek wydanych 37

Razem na Marsa

po ukraisku zmniejszy si z poziomu stu szedziesiciu milionw w 1985 roku do dwudziestu milionw w 1999 roku, a w tym samym czasie na rynek trafio pidziesit milionw ksiek importowanych i przemycanych z Rosji. Mimo konstytucyjnego zapisu o jzyku mniej ni poowa dzieci uczy si w szkoach ukraiskiego. Przynaleno do narodu ukraiskiego deklaruje jednak 73 procent obywateli (22 procent deklaruje narodowo rosyjsk). Zdaniem Riabczuka ta dysproporcja wynika z postkolonialnego statusu Ukrainy. Kolonizacja zwizana z wczeniem do Imperium Rosyjskiego w XVII wieku rozpocza si jeszcze przed procesem tworzenia nowoczesnych narodw w Europie, ktry by skutkiem Owiecenia, rewolucji przemysowej i procesw modernizacji. Rosyjscy kolonizatorzy natrafili na Ukrainie nie tyle na Ukraicw, co na ludzi tutejszych, gorszych, zacofanych mieszkacw peryferii. W efekcie kolonizacji powstaa kultura kreolska (podobnie jak to si dziao w Ameryce Poudniowej), tutejsi przyjmowali kultur rosyjsk, ale nie rosyjsk wiadomo narodow. Owa kultura kreolska jest dzi czci rosyjskojzycznej kultury na Ukrainie, uzupeniajc wobec niej, ale nie tosam. W efekcie struktura spoeczna jest znacznie bardziej zoona ni prosty binarny podzia na dwie Ukrainy. Ukraiscy kreole nie s monolitem pod wzgldem sympatii politycznych, ale kieruj si wzgldami pragmatycznymi, co pokazay wybory parlamentarne z marca 2002 roku. Nikt nie wie, jaki bdzie wynik konfrontacji modelu narodowego z kreolskim. Arkadij Gienkin, dziennikarz, rosyjskojzyczny yd z Charkowa (miasta niemal w caoci rosyjskojzycznego), przekonuje mnie, e model narodowy wyczerpa si, e prba budowania tosamoci na micie Tarasa Szewczenki i Rusi Kijowskiej nie ma sensu. Jego zdaniem wybory udowodniy, e w najbliszym czasie najlepszym spoiwem spoeczestwa moe by pragmatyczny projekt szybkiej modernizacji. Mykoa uynskij, pisarz, dyrektor Instytutu Literatury Ukraiskiej Akademii Nauk oraz dwukrotny wicepremier, jest z kolei przekonany, e nard potrzebuje gbszych wizi, 38

Razem na Marsa

by stawi czoo ponowoczesnoci i nowym tendencjom globalnym. Gdy rozmawiaem z nim podczas Forum Ekonomicznego w Krynicy we wrzeniu 2001 roku, ali si, e: Nie moemy, tak jak wy, Polacy, odwoa si do tradycji dugiej pastwowoci, nie mamy te jednego Kocioa integrujcego spoeczestwo pod wzgldem duchowym. A konfrontacja jest na razie bardzo bolesna. Ukraina jest krajem, ktry podczas komunizmu dowiadczy w sposb tragiczny przyspieszonej modernizacji. Problem chopski Stalin rozwiza w latach 1932-1933, morzc godem siedem milionw wieniakw. Ukraina z kraju rolniczego staa si potentatem przemysowym, w ktrym znalazo si wiele strategicznych gazi produkcji: elektronika, rakiety, czogi, samoloty. Niezdolno czy raczej niech dawnej nomenklatury przeksztaconej w now elit polityczn do przeprowadzenia reform spowodowaa, e przejty po rozpadzie Zwizku Sowieckiego potencja w znacznej mierze zdegradowa si, pozostay natomiast niespenione aspiracje licznych rzesz inynierw i wysokiej klasy fachowcw cierpicych ndz. atwo sobie wyobrazi, jaki musi by poziom frustracji duej, wyksztaconej elity kraju, ktry cigle produkuje najwiksze samoloty na wiecie wasnej konstrukcji, dysponuje rozbudowanym przemysem kosmicznym i jest jednoczenie przez wiatow Organizacj Handlu zaliczony do grupy najbiedniejszych pastw wiata.

Z powrotem na Ziemi
Zwizek Radziecki przesta istnie, a wraz z jego upadkiem przystpilimy do drugiej fazy eksperymentu. Przyspieszona modernizacja i sekularyzacja prowadzona w warunkach totalitarnych przyniosa mieszane efekty. Zwizek Radziecki zdoa osign wysoki poziom rozwoju technicznego i przemysowego, fiaskiem natomiast zakoczya si budowa nowego, lepszego spoeczestwa opartego na rozumie, wolnego od miazmatw tradycji, religii, tyranii wasnoci. Zwizek Radziecki i system komunistyczny upad w chwili, 39

Razem na Marsa

gdy koczy si rwnie tradycyjny kapitalizm. W podobnym momencie wyczerpay si dwa nurty budowy nowoczesnoci bdce spucizn Owiecenia. wiat wkroczy w epok ponowoczesn. Przed krajami, jakie powstay po upadku ZSRR, jak rwnie dawnymi satelitami imperium z Europy rodkowej stano niezwykle trudne zadanie. Ich spoeczestwa musz okreli swj los, godzc przeciwstawne emocje. Rozbuchane aspiracje wyksztaconych nowoczesnych elit cieraj si z demonami szowinizmw i fundamentalizmw, ktre latami spychane do podwiadomoci przez rozum wspierany terrorem wypezaj obecnie na wiato dzienne ze zdwojon energi. Wyniki tych zmaga, jakie trwaj na Ukrainie, w Rosji, dawnych republikach azjatyckich, jak rwnie w Europie rodkowej (o czym w nastpnym rozdziale), bd miay znaczenie nie tylko lokalne. Obszar ochrzczony przez Tofflerw mianem Eurosji, ktry przez kilkadziesit lat by miejscem najwikszego i najokrutniejszego eksperymentu spoecznego w dziejach ludzkoci, nie przesta peni roli laboratorium. To w nim tworzy si formua ycia spoecznego na czasy, gdy wszystkie proste recepty bezpowrotnie straciy wano.

40

Europa rodkowa jest dzi pojciem zrozumiaym chyba tylko dla meteorologw. Niekiedy dowiadujemy si, e w Europie rodkowej wystpi zachmurzenie due lub mae, bdzie pochmurnie lub sonecznie. adnych innych doniesie. Czasem maj wystpi opady. Komunikat jest suchy i zbyt oglnikowy, by mg nas usatysfakcjonowa. Naley dy do sprecyzowania tego pojcia.
Josef Kroutvor, Europa rodkowa: anegdota i historia7

Oj, a w naszej wiosce Kuj stal kowale. Wszystkie panny w naszej wsi Brucea Lee kochaj. Tylko ja nie jestem pocha, Tylko ja Sylwestra kocham, Tylko ja, dziewczyna mdra, Kocham Harrisona Forda.
Oeksandr Irwane, Pieni wschodnich Sowian8

Nieznona mieszno bytu

Sejny kompleks Atlantydy
Senne mae miasteczko pooone na pnocno-wschodnich rubieach Polski, tu przy granicy z Litw. W lutym 2002 roku odbywao si w tamtejszej Fundacji Pogranicze rodkowoeuropejskie Forum Kultury. Organizatorzy jako kwater wskazali mi Dom Litewski, w ktrym oprcz hotelu mieci si konsulat Republiki Litewskiej oraz kavin, litewska
7

Josef Kroutvor, Europa rodkowa: anegdota i historia, tum. Jan Stachurski, Izabelin 1998 Oeksandr Irwane, Pieni wschodnich Sowian, tum. Bohdan Zadura, Literatura na wiecie nr 10/1995.

41

Nieznona mieszno bytu

restauracja. Naje si w niej mona do syta synnych kartaczy (lub jak mwi Litwini, cepelinw), kiszki ziemniaczanej, soczewiakw. Kelnerki pynnie przeczaj si z litewskiego na polski, w zalenoci od yczenia klienta, oba jzyki swobodnie mieszaj si w przytulnym wntrzu, przypominajc o wielonarodowych korzeniach Sejn. Sielska atmosfera moe zwie niewiadomego przybysza z zewntrz, codzienna atmosfera daleka jest od idylli. W Sejnach cigle obecne s emocje, sabe echo dramatycznej historii tego regionu. Warto pamita, e w 1918 roku trwaa tu regularna wojna domowa, dawni ssiedzi stanli naprzeciw siebie z broni, odkrywajc, e nie s ju przyjacimi, ale Polakami i Litwinami. Bro ju dawno zmurszaa od rdzy, ale rne drobne szykany i wzajemne zoliwoci przypominaj, jak trudna w realizacji jest idea wielokulturowoci. Pierwszego dnia Forum w budynku synagogi, ktry szczliwym trafem przetrwa dziejowe burze, wystawiane s Kroniki sejneskie. Ganie wiato, reflektory owietlaj tylko rozoon na wielkim stole makiet miasta wykonane z gliny modele domw przypominaj, jak Sejny wyglday tu przed wojn. Wok stou gromadz si dzieci-aktorzy, rozpoczyna si przedstawienie misterium przenoszce widzw do dawnych Sejn. Poznajemy mieszkacw kolejnych posesji, dowiadujemy si, kto piek chleb, a kto by rzenikiem, jak wyglday litewskie zalubiny i szabas u sejneskich ydw. Mieszaj si jzyki: polski, litewski, jidysz, wiat wiruje tak, jak wirowao ycie w przedwojennych Sejnach, miecie wielu narodw yjcych zgodnie obok siebie. ydzi, Polacy, Litwini mieszkali tu razem, enili si, podzili dzieci i umierali, piekli dla siebie chleb, bawili si. A przyszed dzie, kiedy ta cywilizacja zgasa jak wiece na zakoczenie przedstawienia. Dziecicy spektakl by zwieczeniem wikszego projektu o nazwie Kroniki sejneskie, realizowanego przez Fundacj Pogranicze. W jego ramach powstaa pikna monografia Sejn, rwnie pod tytuem Kroniki sejneskie. Zawiera ona dorobek poszukiwa, jakie prowadziy dzieci z Sejn, starajc 42

Nieznona mieszno bytu

si odkry losy mieszkacw miasta, uwiecznionych na starych fotografiach. To przedsiwzicie jest jednym z wicze pamici, prb przypomnienia, e nasza wspczesno zbudowana jest na cywilizacji, o ktrej wszyscy co wiedz, ale z zakopotaniem odwracaj si od niej, nie wiedzc, co z t pamici uczyni. Czy nie prociej byoby, tak jak z komputerowym twardym dyskiem, po prostu wykasowa to, co ju dawno nie istnieje? Krzysztof Czyewski, gwny animator Pogranicza, jest odmiennego zdania. Nasza tosamo nie moe by tworzona ex nihilo, w narodowym jednogosie i niejako obok tego, co istniao tutaj dawniej. Tosamo bowiem rodzi si z penego zanurzenia w miejscu nam przeznaczonym jako cao, a wic odpiecztowanym, dostpnym do samego rodka, pisze w Kompleksie Atlantydy... Czyewski przyjecha do Sejn wraz rodzin i przyjacimi w 1991 roku, wczeniej wsptworzy midzy innymi legendarny teatr w Gardzienicach oraz by redaktorem poznaskiego Czasu kultury. W kocu, jak wyznaje, znuyo go obracanie si wrd ides gnrales, chcia podj konkretne dziaania, w konkretnym miejscu naznaczonym histori, dobrym do uprawiania archeologii pamici. Miejscem idealnym okazay si Sejny, gdzie Pogranicze zagospodarowao budynek synagogi, a po ponad dziesiciu latach dziaalnoci wprowadzio si do wyremontowanego z niezwykym smakiem i uczuciem budynku dawnej jesziwy. To miejsce jedyne w swoim rodzaju. Znajduj si tu bogate archiwa dotyczce kultury Europy rodkowej i zamieszkujcych je narodw (zarwno dzisiaj, jak i w przeszoci). W niezliczonych regaach, kufrach, jak rwnie w wersji nowoczesnej, na dyskach panoszcych si w siedzibie fundacji komputerw zgromadzona jest unikatowa wiedza o cywilizacji, ktra tak jak mityczna Atlantyda znikna pewnego dnia z powierzchni ziemi. S tu tysice pyt z muzyk, pocztwki sprzed dziesitkw lat, czasopisma, ksiki, a nawet archiwa prywatne swoje skarby przekaza Pograniczu midzy innymi Jerzy Ficowski. 43

Nieznona mieszno bytu

Sejneska jesziwa jest dla chtnego poszukiwacza niczym brama do innego wiata. Ale uwaga! Wyprawy do niej to nie wycieczki z Club Med lub innymi biurami podry gwarantujcymi zawsze soneczn pogod oraz satysfakcj. Celem tych wypraw jest trudny proces przywracania pamici, operacja przeciwstawna lobotomii, jakiej poddawano mieszkacw Europy rodkowej przez lata komunizmu. To zabieg niezwykle bolesny przekonalimy si o tym, kiedy Czyewski wyda Ssiadw Tomasza Grossa. Niewinna, niewielkich rozmiarw ksieczka wywoaa lawin, jakiej nie spowodowaa nawet przed kilkunastu laty emisja filmu Shoah Claudea Lanzmanna. Na pytanie, dlaczego robi to, co robi, Czyewski odpowiada w Kompleksie Atlantydy: ...Istnieje gboki sens w tym, aby zgbi fakt zagady starej cywilizacji jako caoci. wiadomo koca wiata, ktry dokona si niemale na naszych oczach bd te tu przed naszymi narodzinami ktrego powiat jeszcze cigle mona dostrzec, to pocztek naszej drogi ku naszej rodkowoeuropejskiej tosamoci. I nie bjmy si miana nowych barbarzycw. W duej mierze odpowiada ono prawdzie, niezalenie od tego, czy ci, ktrzy yli przed nami, mwili tym samym, czy te zupenie innym jzykiem. Wraz z barbarzycami przychodzi nie tylko zniszczenie, lecz take potencja nowego ycia. Kolejne numery pisma Krasnogruda, kolejne tomy biblioteki Meridian, przedsiwzicia artystyczne, badania terenowe dowodz, e idea Europy rodkowej to pewna cao, w ktrej musi zmieci si i nikczemno, i wielko, nie sposb ich odseparowa. Kondycja rodkowoeuropejska to zarwno przeklestwo, jak i jedyny sposb wiadomego bycia w wiecie. Prba jej odrzucenia to zgoda na jednoczesny zabieg lobotomii i kastracji, skazanie si na jaowo w zamian za iluzj spokojnego ycia. Doskona metafor rodkowoeuropejskiego losu, daremnoci przeciwstawiania si mu i nieskutecznoci wszelkich prb zapominania jest wydana przez Pogranicze ksika Dudni kamie, dudni... Wgra Istvna Szilgyiego. Ilka Szndy, moda samotna wacicielka niewielkiego majtku 44

Nieznona mieszno bytu

w Siedmiogrodzie, zakochuje si w Denesu, wieniaku zatrudnianym do pracy w winnicy. Beznadziejna mio dobiega dramatycznego koca, gdy dziewczyna dowiaduje si, e Denes chce wyjecha za chlebem do Ameryki. Nie pozwala mu uciec, podczas ostatniej wsplnej nocy przebija mu serce noycami, a ciao wrzuca do wyschnitej studni. Potem prbuje t studni zasypa znoszonymi zewszd kamieniami. Co bdzie, jeli rdo ktrego dnia wybije? Obsesja zamienia si w szalestwo, zsypywane do studni kamienie dudni nieprzerwanie, rdo zostao jednak zatrute, a miazmaty rozchodz si po okolicy. Majtek pogra si w chaosie, w kocu Ilk spotyka mier. Koncepcja rodkowoeuropejskoci, jak urzeczywistnia Pogranicze to jednak znacznie wicej ni przypalanie rozgrzanymi szczypcami wiadomoci filistrw, przekonanych, e uda im si wlizn do historii tylnym wejciem, zostawiajc mierdzcy baga przed drzwiami. Czyewski pokazuje rwnie to, co w idei Europy rodkowej wielkie, co przenikno do uniwersalnej, wiatowej kultury i wie si zarwno z takimi nazwiskami, jak Czesaw Miosz, Paul Celan, Joseph Roth, Isaac Bashevis Singer, Mircea Eliade, jak i Andy Warhol, Jonas Mekas, Tristan Tzara oraz setki innych wybitnych artystw, pisarzy, filozofw, ktrych sukces i wielko jest w duej mierze wynikiem zastosowania w procesie twrczym rodkowoeuropejskich kodw. W ten sposb zostaje zakwestionowana peryferyjno Europy rodkowej, a szerzej sensowno podziau wiata na centrum i peryferie w ogle, bo podzia taki wynika z dyskursu dominacji, a nie dialogu, z przekonania o bezwzgldnej wyszoci wasnej tradycji i wasnych racji.

Medzilaborce Andy Warhol i Matka Boska

Doskona ilustracj przeamywania kompleksu peryferyjnoci s oddalone o siedemset pidziesit kilometrw na poudnie od Sejn sowackie Medzilaborce. Do tego szeciotysicznego miasteczka wjeda si od poudnia, od strony Humennego, szerok drog, ktrej wtpliw 45

Nieznona mieszno bytu

ozdob s stare te latarnie z podoczepianymi szczekaczkami gonikami w dawnych latach sucymi do transmisji gosu wadzy ludowej do uszu ludu. Nie tylko goniki przypominaj o starych czasach, tu w ogle czas jakby stan w miejscu. Te same sklepy co pitnacie lat temu, a w sklepach te same co wtedy towary, z podobnymi etykietami i w podobnie niewielkim asortymencie. Moe nawet jest gorzej, bo wida, e wiele interesw upado, a bezrobocie jest wielkie. Medzilaborce to najbrzydsze miasto, jakie mona sobie wyobrazi. Wspomniana droga z Humennego wiedzie wzdu szarych, nieciekawych budynkw, by w pewnym momencie wyprowadzi na dwa niezwyke okazy architektury. Jeden wznosi si na wzgrzu i krluje nad okolic to neoklasycystyczna cerkiew prawosawna. Nieco wczeniej, po prawej stronie, rozpociera si olbrzymia biaa brya, przy ktrej stoj dwie due puszki z etykietami od zupy Campbell, a napis oznajmia, e w budynku mieci si muzeum sztuki wspczesnej rodziny Warholw. Dalej droga przeksztaca si w ulic Andyego Warhola, przy ktrej stoi jeszcze kilka sklepw, dawny dom towarowy ozdobiony socrealistyczn mozaik, poczta, hotel. Ulica rozwidla si, dajc moliwo dotarcia do granicy z Polsk na dwa sposoby: dawnym Traktem Wgierskim, przez przecz Beskid do Jalisk, albo przez Palot do Radoszyc. Oba przejcia s niedostpne dla samochodw, mona jednak sforsowa je na piechot lub na rowerze. Ostatnia moliwo ucieczki z Medzilaborzec to pocig, ktry przedostaje si do Polski tunelem pod Przecz upkowsk i dalej przez Komacz dociera do Sanoka. Gdy po raz pierwszy trafiam do Medzilaborzec, powietrze faluje od trzydziestopiciostopniowego upau. Wymarymi ulicami od czasu do czasu przemyka stara koda, ludzie chowaj si po domach lub zalegaj w kilku dosy obskurnych barach. Zestaw podstawowy gwarantujcy przetrwanie spiekoty to pidziesitka liwowicy i kufel piwa ari. Wrd klientw dominuj Romowie, 30 procent mieszkacw miasta to wanie oni. Oprcz Romw w Medzilaborcach 46

Nieznona mieszno bytu

mieszkaj Rusini i Sowacy. Ponadto jest tu stale obecny duch Andyego Warhola. Andy Warhol nigdy na Sowacji, ani tym bardziej w Medzilaborcach, nie by. Ale z pobliskiej wioski Mikova wyemigrowali do Stanw Zjednoczonych jego rodzice i do dzi yj w niej blisi i dalsi krewni twrcy pop-artowej rewolucji. Gdy prawd o pochodzeniu Warhola odkry Michal Bycko, doktor pedagogiki i teoretyk sztuki, a ponadto Rusin, zapragn zorganizowa w Medzilaborcach muzeum wielkiego rodaka. Starania podj jeszcze w ostatnich latach komunizmu, ale wwczas nie miay szansy powodzenia. Cel zosta osignity w 1991 roku, kiedy przeciciem wstgi w obecnoci brata Andyego Warhola, Johna, zainaugurowano dziaalno obiektu, pierwszego na wiecie muzeum powiconego twrcy pop-artu. Bycko by rwnie twrc Rusinskiej Obrody, jednej z powstaych po 1989 roku niezalenych organizacji rusiskich. Kim s Rusini? pytam Byck. Narodem, ktrego za kilkadziesit lat ju nie bdzie, odpowiada. Wczeniej, do 1989 roku, Rusini oficjalnie nie istnieli, byli traktowani przez wadze jako mniejszo ukraiska. wiadomo rusiskiej odrbnoci przetrwaa jednak, a oficjalne statystyki z 1993 roku mwi, e na Sowacji mieszka blisko dwadziecia tysicy Rusinw (nieoficjalnie mwi si nawet o stu dwudziestu piciu tysicach). Bycko wyjania: S wsie, gdzie w ankietach 100 procent mieszkacw deklaruje, e s Sowakami. A w rzeczywistoci wszyscy rozmawiaj po rusisku, tylko e im ta wiadomo do niczego nie jest potrzebna. Rusini mieszkaj take w Polsce (to cz naszych emkw, ktrzy odrzucaj przynaleno do narodu ukraiskiego) i na Ukrainie, gdzie ich odrbno nie jest uznawana. Bycko dystansuje si od tradycyjnych dziaaczy mniejszociowych, z ktrych zdecydowana wikszo to jego zdaniem dawni agenci bezpieki, a ktrzy dzi nie potrafi wymyli nic nowego, oprcz upartego kultywowania sztuki ludowej i tradycyjnej symboliki. A tymczasem Rusini maj taki skarb jak Andy Warhol. 47

Nieznona mieszno bytu

Bycko pokazuje ekspozycj, muzeum dysponuje kilkunastoma oryginalnymi pracami artysty, jak rwnie egzemplarzami produkcji jego matki, brata i bratanka. Poza tym jest tu cae mnstwo relikwii: sukienka, w jakiej Warhol by podawany do chrztu, okulary Andyego, skrzana kurtka, marynarka. Andrzej Stasiuk, ktry w czasie swych rodkowoeuropejskich peregrynacji trafi i tu, napisa: A w szklanej gablocie wisi jego kurtka z hadovej kozy, czyli wowej skry. Nie mogem uwierzy, e by tak drobny i szczupy. Jak dziecko. Dwie szare weniane marynarki przypominay dziecice komunijne garnitury. W rodzinnych papierach nie nazywa si nawet Andriej, ale Ondriej. To imi w aden sposb nie pasowao do jego walkmana, do jego aparatu fotograficznego. Pewnie dlatego przez cae amerykaskie ycie mwi, e jest czowiekiem znikd. Bycko pracowicie dokonuje dekonstrukcji klasycznego, zrodzonego w Ameryce mitu Warhola, tak by mona go byo przepisa w dostpnym dla wraliwoci Rusinw kodzie, a jednoczenie nie straci pop-artowej istoty Dziea Artysty. Sztuki nie trzeba rusza, nie jest grona. Lepiej nawet odwrci sytuacj i pokaza, e mona w niej znale tutejsze inspiracje. Jakie, pytam. Wida wyranie, e Warhol tworzy pod wpywem sztuki ikony, wyjania Bycko. Dowodzi tego sposb idealizacji postaci na obrazach, uycie barw. Ponadto instalacje Warhola przypominaj konstrukcj ikonostasu. Hierarchia centrum peryferie zostaa odwrcona, to Rusin-Warhol skolonizowa barbarzysk Ameryk, dokona na niej symbolicznego gwatu, narzucajc nowy sposb ekspresji ducha, majcy rdo w rusiskich, a szerzej sowiaskich pokadach duchowoci i kultury. rde inspiracji mona dopatrzy si nie tylko w dziele Warhola, ale i w jego prawdziwym yciu osobistym (tu z kolei nastpuje dekonstrukcja mitu Warhola na potrzeby Rusinw). Ot Warhol regularnie uczszcza do cerkwi, a jego modlitewnik jest wrcz zaczytany. Z matk, ktra zmara kilka lat przed nim, rozmawia zawsze po rusisku. Mitem w kocu jest jego rozwizo seksualna, a tym bardziej homoseksualizm dokadne studia pokazuj, e Warhol 48

Nieznona mieszno bytu

by raczej osobnikiem aseksualnym. Tak przetworzony Warhol moe bez przeszkd wrci w rodzinne strony. Obcowa ze sztuk Andyego mona w medzilaboreckim muzeum przez cay rok, korzysta z tej moliwoci kilkanacie tysicy osb, w duej mierze Polacy. Lud rusiski woli czci pami odzyskanego witego podczas odbywajcego si co roku festiwalu kultury rusiskiej imienia Andyego Warhola, ktry rozpoczyna si msz w cerkwi greckokatolickiej. Po niej nastpuj odczyty, prezentacje filmw Warhola, wystpy zespow ludowych, a cay czas leje si piwo i sma kiebaski. Bycko brzydzi si ludycznymi elementami kultu artysty, ale wie, e nie moe si im przeciwstawi. Wie rwnie, e Muzeum Warhola w Medzilaborcach wyglda rwnie absurdalnie, jak gdyby stao na Marsie. To absurd na miar rewolucji, jak w sztuce dokona Andy jego powrt w rodzinne strony to ostatni happening, dowd, e by moe nie umar, ale jak pisa Bohumil Hrabal zosta wystrzelony rakiet w kosmos, by rozdawa coca-col. Na poegnanie Michal Bycko daje mi ksik swojego autorstwa: Non dialgy s Andym. Odczytuj dedykacj, przy dacie nazwa miasta Warholovce. Z chodnego wntrza muzeum wychodz na rozpalony plac przed budynkiem. Biel stojcej na wzgrzu cerkwi olepia jak samo soce. Na murku pod rzucajc przyjazny cie lip kilku modych, rozebranych do pasa Romw rozpija butelk palinki. Stara kobieta w czarnej sukni i chucie na gowie ukada kwiaty u stp kamiennego bizantyskiego krzya chronicego si w cieniu z drugiej strony lipy. Ulic Andyego Warhola idzie, podpierajc si lask, staruszek. Drug rk prowadzi na sznurku czarn koz. Przygldaj si temu dwie wielkie, czerwone puszki zupy pomidorowej Campbell.

Frankfurt
Frankfurt nad Menem, listopad 1999 roku, dziesi lat po zburzeniu Muru Berliskiego. Grupa dziennikarzy z Europy rodkowej, reprezentujcych kraje od Estonii przez Polsk, Sowacj i Czechy po Bugari sucha w siedzibie 49

Nieznona mieszno bytu

Europejskiego Banku Centralnego prelekcji o unii monetarnej i nadejciu euro. Rzecznik banku tumaczy, e na naszych oczach dokonuje si najwaniejszy etap europejskiej integracji, wymazywanie tradycyjnych symboli narodowego prestiu: frankw, marek, lirw. My te chtnie pozbdziemy si koron, forintw i zotwek, bo cho stay si po latach transformacji tward walut, cigle przypominaj o naszej barbarzyskiej proweniencji. Kolega z Estonii pyta wic, co EBC sdzi o planach jego rzdu, by jednostronnie wprowadzi euro. Rzecznik, zaskoczony pytaniem, zaczyna co w popiechu wymyla i mwi o Boni i Hercegowinie, o saboci jej gospodarki, niepokojach, itp. Estoczyk delikatnie przerywa: I am sorry, I am not from Bosnia, I am from Estonia. Is that any real differrence? odpowiada wcale niespeszony urzdnik. By moe rnicy nie ma, by moe jeli patrzy si z Frankfurtu na wschd, krajobraz zlewa si w jedno, w egzotyczn mozaik ludw i pastw, z ktrych kade z kadym prowadzi lub chciaoby prowadzi wojn o granice, symbole, histori. By moe podejmujcy nas urzdnik czyta wanie Alvina i Heidi Tofflerw, guru amerykaskich republikanw, ktrzy pisz w Wojnie i antywojnie: Nacjonalizm to ideologia pastwa narodowego, ktre jest wytworem rewolucji przemysowej. Gdy wic spoeczestwa pierwszej fali, czyli spoeczestwa agrarne, rozpoczynaj lub zamykaj proces industrializacji, wymagaj one narodowego ornamentu. Dawne republiki radzieckie, jak Ukraina, Estonia czy Gruzja, day uparcie samookrelenia i obstaway przy oznakach wspczesnoci charakterystycznych dla dnia wczorajszego przy wasnych sztandarach, wasnej armii, wasnej monecie, ktre okrelay pastwo narodowe w czasach drugiej fali, to jest w epoce przemysowej. W wiecie rozwinitej technologii trudno jest poj motywy skrajnych nacjonalistw. Ich nadty patriotyzm niejednemu wydaje si zabawny.9
9

Alvin i Heidi Toffler, Wojna i antywojna, tum. Barbara i Lech Budreccy, Warszawa 1997

50

Nieznona mieszno bytu

My, rodkowoeuropejczycy, jestemy po prostu zabawni, a wic naszych pyta i problemw, naszych prb odnalezienia pokawakowanej tosamoci nie naley traktowa powanie. Po co traci czas, skoro Tofflerowie wszystko ju wyjanili. Im szybciej to zrozumiemy, tym mniej czeka nas zabawnych nieporozumie. Ot, chociaby ta mieszna historia, jak wspomina Mykoa Riabczuk. W 1990 roku po raz pierwszy wyjecha do Stanw Zjednoczonych, gdzie wszyscy yczliwie pytali go, skd pochodzi. Where are you from? padao pytanie. From Ukraine naiwnie odpowiada Riabczuk. What? Bahrain? dopytywa si zdezorientowany rozmwca i uspokaja dopiero wwczas, gdy uzyska objanienie, e to jedna z republik ZSRR. Ah, Russia! kwitowa ubawiony incydentem Amerykanin, poklepujc protekcjonalnie dzikusa zza oceanu. No dobrze, powiemy, Ukraina zakopana w bezmiarze imperium sowieckiego moga umkn uwadze wiata, podobnie zreszt jak maleka Estonia. Ale Polska, kraj, ktry wyda Jana Pawa II, Lecha Was i Solidarno? Nas nie mona traktowa niepowanie. Z takim przekonaniem wkroczyem w sierpniu 1988 roku na paryski dworzec, by wykupi miejscwk w pocigu do Warszawy. Warszawa il nest pas ici. Varsovie? Pas aussi. Warsaw, Warschau nasza stolica nie istnieje pod adn postaci. Mam poczucie nieistnienia, chc dosta si do kraju, ktrego nie ma w komputerach, tak jakby zoliwie wykasowaa go z pamici przetaczajca si przez Francj trzecia fala. yczliwa kasjerka po kilkunastu minutach poszukiwa i konsultacjach z koleank znajduje rozwizanie. Warszawy nie ma, ale s Kunowice, graniczna stacja midzy Polsk a NRD. I drukujc miejscwk, prbuje mnie pocieszy: Wie pan, to jest pocig ParyMoskwa, wic w komputerze mamy wpisane tylko nazwy najwaniejszych miejscowoci. Z punktu widzenia paryskiej metropolii, Warszawa, Praga, Budapeszt byy tylko, by uy okrelenia czeskiego pisarza Josefa kvoreckiego, prowincjonalnymi stolicami sowieckich guberni. kvorecky nie pozostawia sobie adnych zudze: Orwellowski sowiecki but, depczcy ludzk twarz na wieki 51

Nieznona mieszno bytu

przydepn twarz mojej ojczyzny, przynoszc z sob finis Bohemiae jako kraju kultury zachodniej.10 Zastpujc Bohemiae innymi nazwami otrzymywao si cakiem precyzyjny opis sytuacji i nastrojw. Cywilizacja zachodnia uciekaa od nas coraz szybciej, w jej oczach nie bylimy warci nawet odrobiny miejsca na twardym dysku. Kondycj tak biaoruski publicysta i filozof Ihar Bubkau okrela mianem ontologicznej prni. Andy Warhol, pytany, skd pochodzi, odpowiada: znikd. Kondycja rodkowoeuropejska w 1988 roku to ycie z wyrokiem z paragrafu 22. Jestemy Europejczykami, krzyczelimy, a w zamian dostawalimy do wypenienia formularze, na ktrych przeznaczona dla nas rubryka opatrzona bya tytuem reszta wiata.

Powrt do historii
Rok 1989 okrzyknito rokiem Jesieni Ludw. Zaczo si od naszego Okrgego Stou, potem nadszed 4 czerwca. Dzie symboliczny, nazajutrz o miejsce na czowkach gazet walczyy trzy wielkiej wagi wydarzenia. Nasze prawie wolne wybory, masakra studentw na placu Niebiaskiego Spokoju w Pekinie i mier ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego w Iranie. Wydarzenia te narysoway trzy cieki rozwoju spoeczestw wyczonych ze wspczesnej cywilizacji, znajdujcych si na peryferiach. My stwierdzilimy, e rozwj bez demokracji i wolnego rynku jest niemoliwy. Chiscy komunici pokazali za, e histori mona kierowa, e co by moe jest dobre dla Polakw, nie musi odpowiada Chiczykom. Chiscy wadcy poprzez masakr studentw wypowiedzieli si jednoznacznie w debacie o uniwersalizmie takich wartoci jak wolno jednostki, prawa czowieka, demokracja. Strzay do bezbronnej modziey miay mwi wiatu: nie zapominajcie o chiskiej specyfice, pokaemy wam, e moemy by
10

Josef kvorecky, Przypadki niefortunnego saksofonisty tenorowego, tum. Aleksander Kaczorowski, Warszawa 1999

52

Nieznona mieszno bytu

nowoczeni nie przyjmujc zachodnich wzorcw. Wydarzenia w Chinach upiy rwnie czujno wszelkiej maci sowietologw, ktrzy podobny scenariusz rozwoju zaczli przewidywa dla Zwizku Radzieckiego, goszc, e niemoliwy jest cakowity upadek tego molocha. mier Chomeiniego otworzya z kolei nowy rozdzia niezwykle ciekawego eksperymentu iraskiego, w ktrym skrajna reakcja na modernizacj prowadzon przez szacha Rez Pahlaviego polegaa na ucieczce do fundamentalizmu oraz przywrceniu ustroju teokratycznego. Caa wspczesna dyskusja o globalizacji, wolnym rynku, prawach czowieka polega na rozwijaniu ktrego z trzech wtkw: liberalna demokracja prorynkowy despotyzm fundamentalizm. 4 czerwca polskie wybory day impuls do gwatownego powrotu Europy rodkowej na scen historii. Jako pionierzy najduej cieszylimy si uwag wiata, ktry przerazi si naszej wolnoci bardziej ni my sami. We wrzeniu 1989 roku ruszya do Francji jedenastoosobowa grupa dziennikarzy prasy podziemnej, les journalists de Solidarit, jak nas nazywano dla uproszczenia przekazu, cho zdecydowana wikszo znas z sam Solidarnoci wiele wsplnego nie miaa. Gocinnie przyja nas Wandea, prowincja, ktra dwiecie lat wczeniej zasyna stawieniem oporu rewolucji. Teraz, w 1989 roku, barbarzycy u bram miasta, mielimy si cieszy swoimi pitnastoma minutami sawy.

My to Wy
Lekcja bya twarda, termin naszego pobytu zbieg si z awantur wok Karmelu, czyli klasztoru sistr karmelitanek, ktry istnia na terenie obozu koncentracyjnego w Owicimiu wbrew porozumieniom midzynarodowym. Obecno Karmelu wywoaa sprzeciw ydw. Telewizja co chwila pokazywaa, jak pracujcy na terenie klasztoru robotnicy oblali protestujcych wod, gono komentowano niefortunne wypowiedzi prymasa Glempa. Synne stay si sowa premiera Izraela Szamira, ktry stwierdzi, e Polacy wysysaj antysemityzm z mlekiem matki. 53

Nieznona mieszno bytu

Klasyczna katastrofa public relations. Oto Polska wkracza triumfalnie na salony, zgodnie z planem Trzeciakowskiego wyciga rk po 10 miliardw dolarw pomocy i bc! Nagle wszyscy widz nas przez pryzmat filmu Shoah Claudea Lanzmanna: brudny, obskurny, zacofany kraj z na p zidiociaymi od wdki, ciemnymi ludmi. Jak w efekcie domina ruszaj stereotypy polnische wirtschaft. Czy to prawda, e w Polsce w niedziel nikt nie zamie nawet zapaki? pyta mnie przemysowiec z Nantes. Alain Besanon martwi si w paryskiej Kulturze, e nie jest pewne, czy polskie masy rzeczywicie chc zaakceptowa ryzyko i cik prac zachodniego wiata. Marz o kapitalistycznym dobrobycie poczonym z lenistwem i brakiem odpowiedzialnoci. Ronald Inglehart, wybitny politolog amerykaski, bada przemiany w spoecznej recepcji podstawowych wartoci w kilkudziesiciu krajach wiata. Po 1989 roku zasigiem swej analizy obejmuje rwnie kraje postkomunistyczne. Wyniki starannie nanosi na eleganckie wykresy i nagle wida, e Polska odskakuje od jakiejkolwiek normy: Polska, z przywizaniem do tradycyjnych wartoci, jest odszczepiecem od innych spoeczestw ekskomunistycznych Europy Wschodniej: nie mona jej dopasowa do adnej spjnej grupy, zauwaa Inglehart i po kilku zdaniach, nie mogc ochon z wraenia, powtarza, e Polska jest uderzajcym wyjtkiem, odrniajcym si od innych spoeczestw socjalistycznych silnym przywizaniem do wartoci tradycyjno-religijnych. Rzeczywicie, na wykresie, zamiast gromadzi si w grupie skupiajcej Litwinw, Wgrw, Sowecw, Bugarw, cigniemy wyranie ku sekcji zajmowanej przez mieszkacw Indii i Turcji. Dobry naukowiec nie ograniczy si jednak do prezentacji nagich faktw, trzeba je zinterpretowa, a z interpretacji tej wynika, e jestemy po prostu, podobnie jak Irlandia w Europie Zachodniej, przykadem fundamentalistycznej reakcji na zagroenie. Polski lud pod przywdztwem Lecha Wasy i wiatych intelektualistw by obiektem fascynacji tak dugo, jak dugo walczy. Wyjania to znakomicie soweski filozof Sawoj i ek w Przeklestwie fantazji; Zachd za porednictwem 54

Nieznona mieszno bytu

Innego, jakim by walczcy o swe prawa lud, spenia swj postpowy obowizek. Gdy lud si wyemancypowa, sta si samodzielnym podmiotem, wysza na jaw jego brzydota. Wczeniej ten zmitologizowany lud, odlegy, a jednoczenie, jako Inny, rzekomo bardziej autentyczny, wywoywa poruszenie, roztacza urok szczeglnego patosu. Pisze i ek o zachodnim intelektualicie: Nie odczuwa adnego poruszenia w sercu, syszc Marsyliank, jednak takie poruszenie budzi si w nim, gdy sucha jakich rytuaw czarnych plemion. Mamy tu oczywicie do czynienia z odwrcon form rasizmu. A potem okazuje si, e rzeczywisto jest brzydka, nie powinno jej by i nie powinna stawa na przeszkodzie naszemu podaniu.11 Nasza ekipa pojawia si we Francji w momencie odkrywania przez Zachd polskiej brzydoty. Wanie dogorywaa wiara w Szlachetnego Dzikiego ze Wschodu, egzotyczny gatunek lhomme de Solidarit, genetyczn mutacj zawierajc w sobie to co najlepsze z Czowieka z Marmuru i Czowieka z elaza, na ktrym wanie skupiay si wszystkie projekcje i podania drobnomieszczaskiej Europy. Ten specjalny status bywa bardzo wygodny i praktyczny. Przekonaem si o tym w Paryu, gdzie prezentowano wielk wystaw powicon historii miasta. Koszt biletu rwna si wierci wczesnej mojej pensji, nie byo wic wyjcia musiaem wykorzysta bohatersk przeszo. Podszedem do recepcjonistki z pytaniem, czy prasa ma wolny wstp. Oczywicie, Monsieur! Bo widzi pani, ja jestem dziennikarzem z Polski, z podziemnej gazety i chciabym obejrze t wystaw. A mona zobaczy legitymacj? Mwiem pani, e jestem z prasy podziemnej (la presse clandestine), posiadanie legitymacji byoby zbyt niebezpieczne. Nagle Francuzeczka ockna si, zrozumiaa, e przeywa jedyn w yciu szans kontaktu z bytem z innego wiata, e oto codzienna rutyna zostaa zawieszona przez wkroczenie
11

Sawoj i ek, Przeklestwo fantazji, tum. Adam Chmielewski, Wrocaw 2001

55

Nieznona mieszno bytu

Innego, uosabiajcego podwiadome pragnienia o Autentycznym yciu. Wejciwk oczywicie otrzymaem. Sprawa owicimskiego Karmelu brutalnie przywracaa nas rzeczywistoci. Marek Beylin, jeden z czonkw naszej ekipy, poproszony o komentarz napisa (na zakoczenie pobytu w Nantes wydalimy specjalne pismo Reflexe): W Polsce istnieje antysemityzm, to pewne. Podobnie jak istnieje we Francji. Pod tym wzgldem Polska i Francja s kuzynkami. Zostao wic powiedziane: nie jestemy Innym, jestemy tym samym, czym jestecie wy. Tego jednak byo zbyt wiele, rasizm odwrcony ustpi miejsca faktycznemu, miejsce zainteresowania zaja pogarda: nie, nie jestecie Nami, by moe wasz antysemityzm nie rni si od naszego, ale wy na dodatek jestecie brudnymi, leniwymi fundamentalistami religijnymi, asymi na bogactwo, ktre my uzyskalimy cik prac!

Lodwka si psuje
Niebawem jednak z ontologicznej prni zaczy wyrywa si inne ludy Europy rodkowej. Wgry, NRD i upadek 9 listopada 1989 roku Muru Berliskiego, aksamitna rewolucja w Czechosowacji, rewolucja w Rumunii zakoczona 25 grudnia kani Eleny i Nicolae Ceauescu. Zacz si take ferment wrd narodw Zwizku Radzieckiego. Wielka lodwka, jak by komunizm, w kocu popsua si ostatecznie. Poupychane na pkach miso narodw zaczo rozmarza wraz ze wszystkimi bakcylami nienawici i wzajemnych pretensji. W sierpniowo-wrzeniowym numerze pisma Uncaptive Minds z 1990 roku, specjalizujcego si w kwestiach rodkowoeuropejskich, Jzef Darski (Jerzy Targalski) opublikowa list zamroonych konfliktw narodowociowych i etnicznych naszego regionu z krtkimi opisami istoty sporu. Darski naliczy tych punktw zapalnych dwadziecia siedem. Wikszo z nich w cigu nastpnych dziesiciu lat albo wybucha krwawymi wojnami bakaskimi, albo cigle stanowi dyurny temat polityki krajw rodkowoeuropejskiej. 56

Nieznona mieszno bytu

Wystarczy wspomnie cignce si w nieskoczono spory o Cmentarz Orlt Lwowskich lub kwestie pisowni nazwisk Polakw mieszkajcych na Litwie. Oczywicie, w porwnaniu z wojnami bakaskimi nasze utarczki ssiedzkie nie s zbyt grone. Dwadziecia siedem wojen rodkowoeuropejskich Darskiego mogo przerazi wiat, ktry marzy o czym zupenie innym, a tymczasem otrzyma wielokulturowy kocio opisany tak doskonale przez Ivo Andricia w Licie z roku 1920: Ten kto w Sarajewie spdza w ku bezsenne chwile, moe usysze gosy sarajewskiej nocy. Ciko, lecz pewnie wybi drug nad ranem zegar w kociele katolickim. Mina wicej ni jedna minuta (dokadnie siedemdziesit pi sekund liczyem) i dopiero wtedy da si sysze troch sabszy, ale przenikliwy dwik zegara cerkwi prawosawnej, on take wybi swoj drug nad ranem. W chwil potem ozwaa si ochrypym przytumionym gosem sa-hat-kula z Meczetu Bejw i wybia godzin jedenast upiorn tureck godzin, trzymajc si dziwnej rachuby dalekich obcych krajw. ydzi nie maj swojego zegara, niebiosa racz wiedzie, ktra godzina u nich wybia, ktra bdzie wedle zwyczaju sefardyjskiego, a ktra wedle aszkenazyjskiego. W tej nocy, gdy wszystko dokoa milczy uciszone, w tym liczeniu godzin guchej pory nocnej tkwi rnica dzielca ludzi zrwnanych snem... A ta rnica czasem widoczna i otwarta, czasem ukryta i zdradziecka, zawsze podobna jest do nienawici; ta rnica jest czsto nienawici sam.12 Tego, co si dzieje, nie mogli zrozumie Alvin i Heidi Tofflerowie, piszc w Wojnie i antywojnie: Tote gdy poeci i intelektualici z ekonomicznie zacofanych regionw wiata ukadaj hymny narodowe, poeci i intelektualici pastw spod znaku trzeciej fali opiewaj wdziki wiata bez granic. Ludzie, ktrych wczeniejsze prace, a zwaszcza kultowa Trzecia fala, byy jednym z impulsw przemian, zamknli si w stworzonym przez siebie schemacie. Jego moc wyjaniajca
12

Ivo Andri, List z roku 1920, za: Jan Wierzbicki, Bonia Ivo Andricia, Krasnogruda nr 7/1997

57

Nieznona mieszno bytu

wyczerpaa si w momencie, gdy Eurosja (Eurussia, oryginalne okrelenie z Trzeciej fali) zacza rozsypywa si na niezliczone, szukajce wasnej podmiotowoci byty, identyfikujce si w oparciu o midzy innymi narodow flag i hymn. Sama infantylno i pytko tych i podobnych analiz nie jest jeszcze grona. Gorzej, e myliciele tacy jak Tofflerowie wywieraj znaczny wpyw na polityk, s bowiem intelektualnym zapleczem ludzi posiadajcych realn wadz w najwikszym mocarstwie na wiecie. Zauroczenie Tofflerami Ronalda Reagana, a pniej Newta Gingricha przeszo do legendy. Nawiasem mwic, ciekaw jestem, jak Tofflerowie tumacz fakt, e po 11 wrzenia amerykaski popyt na drugofalowe artefakty, jakimi zdaniem futurologw s symbole narodowe, wzrs tak bardzo, e flagi Stanw Zjednoczonych trzeba byo importowa z Chin. Zadziwiajca jest zgodno, z jak potpiaj rodkowoeuropejskie zacofanie Tofflerowie, zwizani z amerykask prawic, i europejska lewica, o czym pisze i ek: Spjrzmy na przykad na postaw lewicowych zachodnich akademikw wobec dezintegracji Jugosawii: poniewa fakt, e ludy byej Jugosawii odrzuciy (zdradziy) Socjalizm, zakci wiar tych akademikw, tj. uniemoliwi im trwanie w wierze w autentyczny samorzdowy socjalizm za porednictwem innego, ktry realizowa ich wiar, wic kadego, kto nie podziela ich jugonostalgicznej postawy, potpiano jako protofaszystowskiego nacjonalist. Ta zgodno nie jest wcale paradoksem, wynika bowiem z identycznych przesanek intelektualnych, jest cigle pokosiem owieceniowych roszcze ludzi, o ktrych Pawe Jasienica mwi, e za duo wiedz na pewno. Gdy potem ycie postawi problem, dyskredytuj jego prawomocno z pozycji fundamentalnych, uznajc go za artefakt niezgodny z logik historii. Wandea nie chce rewolucji? Wyrn w pie. Estoczycy i Sowecy chc wasnych pastw? Czy ci faszyci nie widz, e to ju niemodne?

58

Nieznona mieszno bytu

Koniec Eurosji
W wielu filmach wojennych powtarza si moja ulubiona scena: tu przed bitw podczas odprawy oficerw pada polecenie panowie, wyregulujmy zegarki! To charakterystyczny symbol majcy pokaza, e wojna, przynajmniej prowadzona przez waciw stron, jest przedsiwziciem racjonalnym, e rozum jest po stronie susznej sprawy. Ustawianie zegarkw oznacza uniewanianie opisanego przez Carla von Clausewitza tarcia wojny, czyli elementu niepewnoci, chaosu. Niestety, to uniewanienie daje si zrealizowa tylko w kinie. W rzeczywistoci czas odmierzany jest w sposb, jaki opisa Andri chaotyczny, odzwierciedlajcy rnorodno ycia. Nie brakuje jednak uszczliwiaczy, ktrzy na si chc wyregulowa nasze zegary. Wierz, e sam rozum, ktremu raz na imi Postp, raz Socjalizm, raz Trzecia Fala, wystarczy, by zapanowa nad naturalnym chaosem midzyludzkich relacji. A potem zawsze wychodzi na jaw, e podobnie jak radziecki film wojenny nie mia wiele wsplnego z prawdziw wojn, tak teorie takie jak Tofflerw nie obejmuj prawdziwego ycia. Po przebudzeniu Europy rodkowej wygodne schematy zaczy pka, z jednolitej masy zaczy bbelkowa twory o rnych, niezrozumiaych dla badaczy charakterystykach. Fundamentalistyczna w wietle bada Polska z sukcesem prowadzi transformacj ku normalnoci, a zacofana Estonia, ktra wbrew logice historii najpierw zapragna archaicznej, niemodnej niepodlegoci, dzi jest jednym z europejskich liderw w budowaniu u siebie spoeczestwa trzeciej fali. Od Jesieni Ludw mino ponad dziesi lat, Eurosja przeksztacia si w barwn mozaik, w ktrej trudno odnale jakiekolwiek prawidowoci. Organizmy o podobnym w 1989 roku potencjale po dekadzie wygldaj zupenie odmiennie, rnic si stanem rozwoju gospodarki, instytucji politycznych i spoecznych. Intelektualici krajw tego regionu zastanawiaj si, czy ma jeszcze uzasadnienie senty59

Nieznona mieszno bytu

ment do pojcia Europy rodkowej. Kady udziela innej odpowiedzi, kady szuka swojego miejsca.

Przedmurze
Dla Czechw sprawa wydaje si dawno rozstrzygnita: wraz ze zrzuceniem z twarzy sowieckiego buta wrcilimy tam, gdzie zawsze bylimy do kultury Zachodu i Europy. Europa rodkowa bya pojciem dobrym by moe w czasach monarchii Franciszka Jzefa i pniej, w latach komunizmu, jako narzdzie do opisu fatalnego losu. Czesi przy tym tradycyjnie dystansuj si od Polski, w czym wida mieszank wyszoci i kompleksu. Nasi poudniowi ssiedzi nie maj wtpliwoci, e zawsze byli i cigle s bardziej zaawansowani w rozwoju cywilizacyjnym, w zwizku z czym przejcie do kolejnego, poprzemysowego etapu bdzie dla nich procesem atwym i naturalnym. Czy tak samo bdzie z Polsk? tu ju mona mie wtpliwoci, ktre zademonstrowa we wrzeniu 2001 roku premier Czech Milo Zeman podczas Forum Ekonomicznego w Krynicy. Wwczas to szefowie rzdw pastw czwrki wyszehradzkiej (Czechy, Polska, Sowacja, Wgry) podpisali deklaracj, w ktrej przyszoci regionu i swoich krajw upatruj w gospodarce opartej na wiedzy i wierz, e jestemy w stanie dokona wielkiego cywilizacyjnego skoku do roku 2010. Zeman, cho deklaracj podpisa, zada retoryczne pytanie wyranie adresowane do polskiej publicznoci: czy moliwy jest od razu skok do spoeczestwa trzeciej fali, gdy za nogi trzyma nienowoczesne, jedyne w swoim rodzaju rolnictwo i zacofany przemys? Tak jak nie wystarczy woy peruki, by zaprowadzi brytyjsk demokracj, tak nie udmy si, e sposobem na sukces jest najlepsza nawet deklaracja i wiara w nowe technologie. Czesi nie oszczdzaj rwnie swych dawnych federacyjnych braci, Sowakw. By okaza swj dystans i okreli nalene im miejsce w wiecie, uywaj metafor piwnych. I tak zacofanie Sowacji pozna po tym, jak objania czeski 60

Nieznona mieszno bytu

premier, e ichnie piwo nadaje si wycznie do pukania protez dentystycznych. Wgrzy, cho politycznie te sw przynaleno rozstrzygnli, tak atwo porzuci Europy rodkowej nie mog, za nogi trzyma ich historia. Pierwsza wojna wiatowa i upadek Imperium Habsburgw zakoczy si dla nich utrat dwch trzecich terytorium i pozostawieniem poowy ludnoci poza granicami nowego pastwa. Ten historyczny fakt cigle w duym stopniu okrela polityk wobec najbliszych ssiadw: Sowacji, Rumunii, Serbii, Chorwacji. Wgierska wizja przynalenoci do Zachodu podbudowywana jest poczuciem kulturalnej wyszoci i poczuciem dziejowej misji cywilizacyjnej, jak Wgrzy spenili na terenach barbarzyskich Sowacji (Grne Wgry) lub Rumunii (Transylwania-Siedmiogrd, Banat). Koncepcja przedmurza, ktr doskonale znamy z polskiej historii, funkcjonuje w caej Europie rodkowej, a jej sens doskonale wyjania zarwno Sawoj i ek, jak i serbski filozof Ivan Czolovi. i ek pisze: Kady aktor w tej krwawej zabawie, jak by rozpad Jugosawii, stara si uprawomocni swoje miejsce wewntrz, przedstawiajc si jako ostatni bastion cywilizacji europejskiej (...) w obliczu orientalnego barbarzystwa. Dla prawicowo-nacjonalistycznych Austriakw t wyobraon granic jest Karavanke, acuch grski dzielcy Austri od Sowenii: za nim rozciga si panowanie sowiaskich hord. Dla nacjonalistycznych Sowecw granic t jest rzeka Kolpa, oddzielajca Soweni od Chorwacji: my, Sowecy, jestemy jeszcze w Mitteleuropa, Chorwaci natomiast to Bakanowie pogreni w irracjonalnych walkach etnicznych; sympatyzujemy z nimi, ale tak, jak sympatyzuje si z ofiarami wojen w Trzecim wiecie... Dalej moemy dopisywa sami. Nacjonalista wgierski powie, e wszystko co dobre w Rumunii lub Sowacji pochodzi od Wgrw, Ukraicy nie maj wtpliwoci, e ich kraj to jeszcze Europa, czego nie da si powiedzie o azjatyckiej w swej istocie Rosji. Pamitam, jak podczas pobytu we Lwowie bodaj w 1992 roku spotkaem polskiego parlamentarzyst mocno prawicowej proweniencji. Zaprosi mnie 61

Nieznona mieszno bytu

do przeprowadzenia eksperymentu mylowego: Niech pan sobie wyobrazi, e zamykamy Polaka i Ukraica w jednym pomieszczeniu, mwi tylko swoimi jzykami. Jak pan sdzi, jakim bd mwi jzykiem, kiedy si ich wypuci na przykad po roku? Oczywicie, polskim, bo wyraa on nasz przewag kulturaln nad Ukraicami, zreszt we Lwowie wida to na kadym kroku.

Niedokoczona modernizacja
Rasizm, polegajcy na projekcji wasnych fantazmatw na Innego, barbarzyc u progu, jest jednym ze sposobw budowania nowoczesnej tosamoci. Gdy cay projekt ograniczy si tylko do tej skadowej, wwczas niewiele trzeba, by w lad za retoryk ruszyy czogi. Spotkania takie, jak krynickie Forum Ekonomiczne, na ktre zjedaj prezydenci i premierzy krajw rodkowoeuropejskich, ludzie biznesu, intelektualici, zwane przez yczliwych Davos Europy rodkowej, a przez zoliwcw Davos dla ubogich, pokazuj, e liderzy polityczni potraficy wyj poza stereotyp przedmurza, lekarstwa na walk z demonami historii szukaj w szybkiej modernizacji. Wiara w sukces oparta jest nie tylko na lekturze Trzeciej fali, ale rwnie na mitologii szczeglnego potencjau Europy rodkowej. Owszem, mamy powane opnienia w infrastrukturze, technologiach. Ale jednego nam nie zabrano naszych umysw i zdolnoci, argumentowali na przykad sygnatariusze wspomnianej wczeniej deklaracji. A wanie te elementy maj odgrywa coraz wiksz rol we wspczesnym wiecie. Losy wielu krajw Europy rodkowej po 1989 roku pokazuj, e budowanie przyszoci na rwnowadze narodowej dumy i aspiracji modernizacyjnych moe przynie nieze rezultaty. Dowodz tego dowiadczenia krajw niewielkich, jak Estonii, Litwy, Sowenii, wikszych Czech i Wgier oraz cakiem duej Polski. Litewski filozof Leonidas Donskis przekonuje, wprowadzajc pojcie nacjonalizmu liberalnego, e: Nacjonalizm nie musi by, i w naszym zglobalizowanym 62

Nieznona mieszno bytu

wiecie do koca nie jest, zjawiskiem z definicji negatywnym... Nacjonalizm liberalny sta si w krajach Europy rodkowowschodniej szkieletem, na ktrym oparta zostaa konstruktywna krytyka spoeczestwa i kultury, nie mwic o jego zasugach w demaskowaniu totalitaryzmu. Nie wolno myli etyki liberalnego nacjonalizmu z jego bardziej brutaln i prostack odmian... Jako zjawisko wspierajce formowanie si tosamoci narodowej, nacjonalizm mieci si w nowoczesnym dyskursie intelektualnym.13 Niestety, koncepcja Donskisa sprawdza si tylko w przypadku niektrych pastw. Wystarczy przyjrze si powyszej licie, by dostrzec, e s to kraje jednokulturowe, w zasadzie homogeniczne, wolne od rde destrukcyjnych konfliktw etnicznych. Stwierdzenie to jest nawet prawdziwe wobec Estonii, w ktrej co prawda mieszka spora grupa nie-Estoczykw mwicych po rosyjsku, cho bardziej pasuj oni do etosu ludzi sowieckich ni rosyjskiego. Z tego te wzgldu nie s grup na tyle zwart ani liczn, by rozsadzi estosk spjno. Lecz w sytuacji gdy Inny, barbarzyca, kryje si wewntrz, nacjonalizm liberalny atwo moe zakrci w stron mniej cywilizowan.

Kto potrzebuje Europy rodkowej?

Przygldajc si tej niezwykle zoonej mozaice pastw, narodw i spoeczestw o rnych tradycjach i odmiennych receptach na przyszo, powtrzmy pytanie: czy istnieje co takiego jak idea Europy rodkowej, jaki wsplny mianownik? Dla pastw czekajcych na pocztku kolejki do Unii Europejskiej Europa rodkowa to rodzaj czyca przed wkroczeniem do raju; z kolei dla mieszkacw krajw ogarnitych marazmem, jak Biaoru, moliwo przypisania si do rodkowoeuropejskiej kultury nobilituje i dowartociowuje. Zdaniem poety i byego ambasadora ukraiskiego
13

Leonidas Donskis, Drugi gos polityki i kultury litewskiej: szkice trzech biografii moralnych, tum. Gerard Piotr Gony, Sejny 2002

63

Nieznona mieszno bytu

w Polsce, Dmytra Pawyczki, przyznanie Ukrainie (o ktrej dylematach pisz w rozdziale Razem na Marsa) rodkowoeuropejskiego statusu ma nie tylko pierwszorzdne znaczenie kulturowe, ale i polityczne, bo pozwala wyrwa ten wielki kraj i nard spod tradycji rosyjsko-wschodniej dominacji. Ihar Bubkau w eseju o Europie rodkowej pisze, e pojcie to zwizane jest nierozerwalnie ze sowem pomidzy, a wic jest to obszar pomidzy Europ i Azj, pomidzy Bizancjum i Rzymem, pomidzy komunizmem i wolnym wiatem. Pojawienie si za idei Europy rodkowej jest efektem Owiecenia i owieceniowej, europejskiej modernizacji, kiedy Europa staa si centrum wiata. Jako centrum potrzebowaa peryferii, w ktrych mogaby lokalizowa Innego, barbarzyc potrzebnego do definiowania wasnej, nowoczesnej tosamoci. Peryferiami stay si zarwno kolonie, jak i wanie Europa rodkowa. Dla innych, jak uczestniczcy w sejneskim Forum etnograf Antoni Kroh i kos Engelmeyer, pierwszy ambasador pokomunistycznych Wgier w Polsce, Europa rodkowa jest pojciem niedefiniowalnym, ale prawdziwym, o charakterze mitu, a wic czego pozaracjonalnego, lecz realnego, wywierajcego silny wpyw na postrzeganie rzeczywistoci i na sam rzeczywisto. To wanie ten mityczny wymiar decyduje, e idea Europy rodkowej, cho mglista, wci jest atrakcyjna, porusza wyobrani i nadal inspiruje do ciekawych przedsiwzi w sferze ducha, takich, jak choby proza Polaka Andrzeja Stasiuka, Ukraica Jurija Andruchowycza, Soweca Drago Janara, Wgra Istvna Szilgyiego czy twrczo postaci sztandarowej Czesawa Miosza, najlepszy przykad ywotnoci kulturotwrczej roli mitu rodkowoeuropejskiego (warto rwnie pamita o innym noblicie, Gnterze Grassie). Pojcie Europy rodkowej tosame jest z pojciami takimi, jak wielokulturowo, wielonarodowo, wielojzyczno i wielowyznaniowo. Cho w wielu wypadkach prowadziy one do katastrof, dziaay te niezwykle twrczo. To wanie 64

Nieznona mieszno bytu

dialog i konfrontacja kultur prowadzone na granicy konfliktu iskrzyy bogactwem idei i myli, zmuszay do ostrzenia dyskursu, by precyzyjniej argumentowa te same fakty w odmiennych kodach kulturowych. Niestety, iskrzenie to nierzadko prowadzio do eksplozji. Dialog koczy si i ustpowa indoktrynacji, wbijaniu knutem jednej, politycznie susznej prawdy. Inny aspekt idei Europy rodkowej to mobilno jej mieszkacw, zmuszanych zarwno z przyczyn ekonomicznych, jak i wspomnianego iskrzenia w sferze myli, do cigego przemieszczania si. Ruchliwo ta przyczyniaa si do dyfuzji wiedzy i dalszego rozwoju dialogu, uatwiaa absorpcj idei z szerokiego wiata dziki kontaktom z rozsian po caym wiecie emigracj. Tam gdzie panuje duy ruch, ujawnia si te naturalna tendencja do chronienia pewnych trwaych, fundamentalnych i pierwotnych wartoci. Std dziedzictwo Europy rodkowej to due zasoby kapitau symbolicznego, zapisanego w pokadach mitw, folkloru, kultur lokalnych, rytuaw, zwyczajw, pamici historycznej. Ju sama mozaika jzykw umoliwia prowadzenie ciekawej archeologii idei. Roli Europy rodkowej jako rezerwuaru wartoci dowid ostatnio fakt symboliczny: w Nowym Jorku swoistym hymnem ku czci ofiar 11 wrzenia sta si wiersz Adama Zagajewskiego Sprbuj opiewa okaleczony wiat. Jak skomentowa to jeden z poetw amerykaskich, w takich chwilach zamiast kultury pop potrzeba czego gbszego.

Nowy, lepszy system

Agonia komunizmu zakoczya si 31 grudnia 1991 roku. Dobieg koca proces zapocztkowany 4 czerwca 1989 roku wyborami w Polsce i Jesieni Ludw. Wraz z upadkiem ZSRR znikaa rwnie sia utrzymujca dotychczas przy yciu rne autorytarne, mniej lub bardziej marksistowskie reimy. Wydawao si, e bez radzieckiego poparcia bdzie ju tylko kwesti czasu poegnanie si z takimi anachronizmami zimnej wojny, jak rzdzona przez Fidela Castro Kuba. 65

Nieznona mieszno bytu

Krtkotrwa rado po znikniciu Zwiazku Radzieckiego zastpi lk. Co teraz? Wczeniej wiat nie by moe przyjemny, ale przewidywalny, ZSRR by Imperium Za, ale byo to nasze Imperium. Politycy mieli o czym mwi w telewizji, wojskowi wiedzieli, po co domaga si wikszych pienidzy na lepsze uzbrojenie. Teraz pojawia si pustka, pozbawiony jednego bieguna wiat zacz koysa si na boki jak traccy energi bk. Wielu generaw, intelektualistw, politologw, publicystw stracio prac. Na Zachodzie zaczy upada zbdne katedry sowietologii, podobnie jak zespoy uprawiajce filozofi marksistowsk w Europie rodkowej. Nagle porzdkujca wiat struktura rozsypaa si. Jak wspomina Thomas L. Friedman, obserwujc ostatnie dni ZSRR w Moskwie: Chyba ostatni raz widz t flag wiszc w tym miejscu (flaga ZSRR przyp. autora). I rzeczywicie, kilka tygodni pniej znikna, a razem z ni system zimnej wojny i zwizany z nim nadrzdny temat. Szok nie mg jednak trwa zbyt dugo, opustoszaa przestrze idei zacza si wypenia. Chwilowo bezrobotnym intelektualistom wrcia forma, ruszya fabryka myli rekonstruujca porzdek w pozornie tylko chaotycznym wiecie. Na salony wrci Rozum, wcielony jak w telewizyjnej reklamie w nowy lepszy system, tym razem ju naprawd odzwierciedlajcy obiektywne prawa historii: Lecz im wicej podrowaem po wiecie, tym bardziej stawao si dla mnie jasne, e wcale nie yjemy w pogmatwanym, niespjnym, nieokrelonym postzimnowojennym wiecie, ale w nowym midzynarodowym systemie. System ten kieruje si wasn logik, prawami, presjami i zachtami i zasuguje na wasn nazw: globalizacja. Nie jest to adna przelotna ekonomiczna moda czy przejciowy trend, lecz dominujcy system, regulujcy stosunki midzynarodowe system, ktry po upadku Muru Berliskiego zastpi system zimnej wojny. Musimy przyj go takim, jaki jest, pisze Friedman. Friedman, ktry jedzi po caym wiecie, mieszka w jednakowych hotelach i widzi wszdzie te same bary McDonalds, nie ma wtpliwoci, e w kocu odkry prawa rozwoju dziejowego, w zwizku z czym wie, jak wiat bdzie 66

Nieznona mieszno bytu

wyglda w przyszoci. Ot w okresie zimnej wojny wiat, owszem, by podzielony, ale po jej zakoczeniu wydawao si, e ulegnie rozdrobnieniu na nieskoczon liczb podmiotw. Tu przyda si jednak nieco dialektycznego mylenia: po upadku ZSRR wiat si podzieli, eby si zintegrowa, ale na innych ju zasadach. Jest to integracja sieciowa, w epoce globalizacji sigamy po Internet, ktry symbolizuje to, e wszyscy jestemy ze sob poczeni i nikt nie sprawuje nad nami kontroli... Globalizacja, w przeciwiestwie do zimnej wojny, nie jest ukadem statycznym, lecz dynamicznym, toczcym si procesem. Dlatego te wedug mojej definicji globalizacja oznacza nieuchronn integracj rynkw, pastw i technologii, dziki ktrej jednostki, przedsibiorstwa, pastwa mog dociera do wiata szerzej, szybciej, taniej i gbiej i tak samo wiat moe dociera do jednostek, przedsibiorstw i pastw szerzej, szybciej, taniej i gbiej. Jeli chodzi o diagnoz, czyli dostrzeenie faktu, e lata dziewidziesite to narodziny spoeczestwa sieciowego (dla ktrego zarwno modelem organizacyjnym, jak i podstawow infrastruktur wymiany niematerialnych dbr i wiedzy s globalne w zasigu sieci teleinformatyczne), nie mona mie zastrzee. To po prostu fakt, o ktrym wicej napisz dalej. Tyle tylko, e Friedman buduje na tym fakcie teleologiczn wizj, przekonany, e istnieje tylko jedna cieka rozwoju tego dynamicznego procesu, jakim jest spoeczestwo sieciowe. Jest to cieka integracji, ktrej efektem bdzie kulturowa i ekonomiczna homogenizacja. Jest tylko jedna suszna ideologia to ideologia wolnego rynku. Friedman jest wysokiej prby dziennikarzem, duo jedzi po wiecie, a w tym, co widzi, doszukuje si ukrytej struktury, oglnych, uniwersalnych praw wyjaniajcych. Alvin i Hedi Tofflerowie najpierw prawa te w zaciszu swojego gabinetu wymylili, a gdy dostrzegaj fakty niepasujce do ich teorii, tym gorzej dla faktw. Obie postawy s wyrazem poznawczego optymizmu, tak charakterystycznego dla Amerykanw. Bg nie jest zoliwy, twierdz nie zrobiby wiata ponad miar (naszego) Rozumu. 67

Nieznona mieszno bytu

Apoteoza rynku
Zwizek Radziecki upad, a pastwa, ktre powstay w jego miejsce lub przebudziy si w Europie rodkowej, dowodz reguy, e tam gdzie udao si przyj ideologi wolnego rynku, ludziom na og yje si dostatniej, wystarczy porwna Polsk z Ukrain lub Estoni z Modow. To, co zadowala ekonomist, nie musi jednak by satysfakcjonujce dla obserwatorw ycia spoecznego i politycznego. A ci mwi, e wolny rynek jest czynnikiem koniecznym, ale niewystarczajcym dla pomylnego przebiegu dalszej transformacji. By zrozumie ich sceptycyzm, wystarczy powrci do analizy przyczyn upadku ZSRR. Opnienie gospodarcze i technologiczne, ktre w kocu doprowadzio do kryzysu wymuszajcego pierestrojk, byo tylko skutkiem. rdem kopotw, jak pisalimy, bya niezdolno do wytworzenia refleksyjnych, samouczcych si instytucji ycia publicznego i spoeczestwa produkujcego inteligencj zbiorow. Problem w tym, e zastpienie komunizmu wolnym rynkiem wcale nie gwarantuje, e te brakujce, a niezbdne we wspczesnym wiecie elementy zadziaaj. Wolny rynek jest instytucj ekonomiczn, ktra wcale nie promuje spoecznego wspdziaania, a tylko zapewnia efektywne narzdzie rwnowagi handlowej. Inteligencja zbiorowa moe natomiast powsta wwczas, gdy ludzie patrz na siebie nie tylko w kategoriach konkurenta, ale partnera, gdy chc si dzieli wiedz i zaufaniem niezalenie od skutku handlowego, gdy gotowi s do podejmowania wsplnych dziaa obliczonych nie tylko na zysk. Inteligencja zbiorowa powsta moe tylko tam, gdzie istnieje duy kapita spoeczny, gdzie jest duy potencja zaufania i bezinteresownego wspdziaania. Sam wolny rynek nie buduje kapitau spoecznego, sprzyja za to, jak pisze John Naisbitt w Megatrendach, networkingowi tworzeniu sieci kolesiw, patologicznej wersji spoeczestwa sieciowego, ograniczonej do wybranych. 68

Nieznona mieszno bytu

Podobnie wolny rynek nie gwarantuje, e instytucje ycia publicznego wraz z organami wadzy bd refleksyjne, zdolne do akumulacji wiedzy i adaptacji swoich dziaa do nowych faktw. Jednym z miernikw refleksyjnoci jest umiejtno zarzdzania innowacjami i racjonalnego podejmowania ryzyka. Kraje postkomunistyczne cigle dysponuj bardzo niskim poziomem kapitau spoecznego, a ich instytucje publiczne s rwnie mao refleksyjne i nadal dziaaj zgodnie z sowieckim, sztywnym modelem biurokratycznym, w ktrym lepiej nie podj adnej decyzji ni wystawia si na ryzyko. Zamiast budowania trjkta wzajemnej inspiracji i kontroli rynek spoeczestwo instytucje i wadza, nastpuje fragmentacja rzeczywistoci. Anomiczne spoeczestwo usuwa si na bok, zdegenerowany rynek opanowywany przez sieci kolesiw zaczyna gra z niekompetentn, podatn na korupcj wadz. W kocu instytucja wolnego rynku zaczyna by odbierana jako narzdzie kolonizacji w ramach nieustannego marszu globalizacji przez wiat. Nastpuje homogenizacja, bo miejscowa ludno przyjmuje przenoszone z Centrum (Stany Zjednoczone) wzorce kulturowe kolonizatorw. Rodzi si nowy, globalny kreol.

69

W nastpnym stuleciu okae si, e rwnie duo lub nawet wicej rozmawiamy z komputerami ni z ludmi. Wydaje si, e w rozmowie z przedmiotami martwymi najbardziej przeszkadza ludziom niemiao.
Nicholas Negroponte, Cyfrowe ycie14

Kiedy technologia pozwoli nam zrekonstruowa samych siebie pod wzgldem fizjologicznym, genetycznym i neurologicznym, my, ktrzy stalimy si transludzcy, bdziemy gotowi do przeksztacenia si w postludzi osoby o nieznanych wczeniej zdolnociach fizycznych, intelektualnych i psychologicznych, samoprogramujce si, potencjalnie niemiertelne, nie znajce ogranicze jednostki.
Max More15

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

Mikrobus sunie powoli po wskich uliczkach przedmie Londynu. Tysice podobnych domw jednorodzinnych z czerwonej cegy otaczaj nas jak ciany labiryntu. Jak wy, londyczycy, znajdujecie drog do waciwego adresu wrd setek podobnych uliczek? pytam kierowc, ktry z kamienn twarz skrca na kolejnym skrzyowaniu. Szofer odpowiada spojrzeniem dajcym do zrozumienia, e nie powinienem by pyta, a w chwil potem zdaj sobie spraw, e znw przejedamy obok tego samego miejsca. W kocu dojedamy do budynku wyjtkowego w tej fraktalnej okolicy, gdzie jeden motyw powtarza si w nieskoczono. To dom inteligentny, w ktrym oprcz tradycyjnej infrastruktury: gazu, wody, elektrycznoci zainstalo14

15

Nicholas Negroponte, Cyfrowe ycie. Jak si odnale w wiecie komputerw, tum. Marian akomy, Warszawa 1995 Max More, cytat za: Erik Davis, TechGnoza, tum. Jerzy Kierul, Pozna 2002

70

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

wano mnstwo elektronicznych gadetw poczonych zintegrowan sieci komputerow. Sie za porednictwem serwera i rutera podczona jest do Internetu. Podobno w Epoce Cyfrowej inaczej ju y nie mona, elektronika dostarcza mieszkacowi wci nowych moliwoci, a ten, gdy tylko z nich skorzysta, zdziwi si, e dotychczas mg si bez nich obywa. Na przykad przez Internet, a wic choby z pracy, mona za porednictwem kilku zainstalowanych w domu kamer obejrze posiado lub sprawdzi, co robi dzieci, jeli s na tyle nierozsdne, by znale si w polu widzenia. Przez Internet mona rwnie skontrolowa i regulowa parametry domowej automatyki: ustali temperatur w poszczeglnych pokojach, zasun aluzje, zmienia owietlenie, udajc przed potencjalnym zodziejem, e kto jest w rodku. Dziki Internetowi mona, nie ruszajc si z domu, zaatwia sprawy w banku albo w urzdzie. Dostpny w garau posuy do zdalnej diagnostyki samochodu wystarczy poczy kabelkiem odpowiednie gniazdko pod mask z gniazdkiem sieci komputerowej i zalogowa si w warsztacie. W podobny sposb mona wypeni opustosza lodwk, ktra sama kontroluje stan swoich zapasw i upomina si o nowe produkty w supermarkecie. Lodwka jest te na tyle sprytna, e sama zasugeruje przepis na danie, jakie mona upichci z dostpnych w domu skadnikw. W sie poczone s wszystkie alarmy, telewizory, wzmacniacze i magnetowidy, ktrymi mona sterowa za pomoc bezprzewodowego nawigatora z dowolnego miejsca domu. Przewodnicy zastrzegaj, e prezentowany budynek, cho ju w peni funkcjonalny, nie demonstruje wszystkich moliwoci, jakie otworz si przed nami w przyszoci. Wikszo polece bdzie mona wydawa za pomoc telefonu komrkowego i to gosem. Jadc z pracy, wystarczy wwczas poleci ekspresowi do kawy, by po powrocie czeka wiey napar, zapali wiata i wczy ogrzewanie. Gdy wracam mikrobusem na lotnisko, zastanawiam si, podobnie jak dziesi lat wczeniej podczas planiorki na Antonim Czechowie, gdzie przebiega granica midzy 71

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

praniem mzgu a rzeczywistoci, czy przez przypadek marketingowiec demonstrujcy te wszystkie cuda to nie wspczesna wersja radzieckiego komsomolca nioscego z podniesionym czoem wizj nowego, lepszego wiata. Przejedajc obok wiaduktu, mijamy lecego pod murem, wtulonego w piwr kloszarda. Do ucha przytyka komrk, spod dawno niegolonej brody przeziera szeroki umiech czyby rozmawia z ekspresem penym kawy?

Liczyda i komrki
Dziesi lat wczeniej, w 1991 roku, cay Zwizek Radziecki pracowicie stuka na drewnianych liczydach. Zbyt wiele roboty nie byo, bo i liczy nie byo czego. Gospan ustala ceny na dwiecie tysicy pozycji asortymentu, ktry w zdecydowanej wikszoci widoczny by tylko w gospanowskich statystykach lub na czarnym rynku. W tym samym czasie Polska, ju wyzwolona i pynca na sprzyjajcej fali, wczaa si do Internetu. W sierpniu 1991 roku, akurat kiedy doszo do puczu Janajewa, ktry przyspieszy koniec ZSRR, polscy fizycy-zapalecy dokonywali pierwszej midzynarodowej transmisji w protokole TCP/IP, czyli mwic prociej, wczyli Polsk do globalnej sieci. W 1991 roku w Finlandii uruchomiono pierwsz sie cyfrowej telefonii komrkowej. Komrki wraz z Internetem stay si w cigu kilku lat symbolem nowej rewolucji, tak dynamicznej i dalekosinej, e wkrtce znalazo si wielu prorokw, ktrzy socjalistyczne wizje raju na ziemi zastpili wizjami edenu zbudowanego dziki technologii. O tej rewolucji mwio si ju duo wczeniej, Japoczycy zaczli budowa spoeczestwo informacyjne jeszcze w latach szedziesitych. Leonid Breniew nie mia wtpliwoci, e rewolucja naukowo-techniczna jest kluczem do zadania ostatecznego ciosu kapitalizmowi. Wielkie przemiany, bdce skutkiem przeomowych odkry naukowych i wynalazkw, zapowiadali te w Stanach Zjednoczonych Alvin 72

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

i Heidi Tofflerowie, publikujc w 1970 roku Szok przyszoci, a w Polsce Stefan Bratkowski w Ksidze wrb prawdziwych. To w tej wanie ksice Bratkowski opisuje komputer K-202 inyniera Jacka Karpiskiego, ktry ukazywa nowy paradygmat wykorzystania informatyki i otwiera drog do idei komputera osobistego. Idea ta bya w systemie komunistycznym na tyle niebezpieczna, e Karpiski, zamiast robi na swym pomyle pienidze, zmieni bran i zacz hodowa winie. Przypadek Karpiskiego pokazuje tylko, e ziarno najlepszego nawet pomysu padajce na jaow ziemi nie przyniesie owocw. Manuel Castells, badacz spoeczestwa poprzemysowego, analizowa, dlaczego rewolucja informatyczna wybucha tak naprawd w jednym miejscu w kalifornijskiej Krzemowej Dolinie, w latach siedemdziesitych. Przemys elektroniczny upatrzy sobie t lokalizacj znacznie wczeniej. Pierwszy gara, od ktrego zacza si technologiczna epopeja, nalea do Davida Packarda i Williama Hewletta i sta w Palo Alto nad zatok San Francisco. Taki by rodowd jednej z najwikszych firm komputerowych wiata, Hewlett-Packard. Miejsce nadawao si doskonale ze wzgldu na blisko najlepszej uczelni w Stanach Zjednoczonych, Uniwersytetu Stanforda, ktry dostarcza doskonaych kadr i wspiera powstawanie firm typu spin-off, przekuwajcych wiedz na technologie. Przez kilkadziesit lat Kalifornia zyskaa solidn reputacj w dziedzinie nauk przyrodniczych i zaawansowanych technologii. W latach szedziesitych staa si te epicentrum innej rewolucji hippisowskiej alternatywy. To wanie na kalifornijskich uczelniach miay miejsce najzacitsze bitwy z policj. Nastpi maria technologii z kontrkultur. Robert Pirsig w Zen i sztuka obsugi motocykla pisa: Budda, Bstwo, spoczywa tak samo wygodnie w obwodach komputera cyfrowego czy przekadniach roweru, jak na szczycie gry czy patkach kwiatu. 16
16

Robert Pirsig, Zen i sztuka obsugi motocykla, tum. Tomasz Biero, Pozna 1999

73

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

Technologie kontrkultury
Std ju tylko krok, by uczyni komputer narzdziem kontrkultury. Erik Davis opowiada w TechGnozie: Niektrzy zwolennicy kontrkultury mieli bardziej polityczne powody zainteresowania si komputerami. W roku 1970 nieformalne ugrupowanie informatykw, ktrzy wypadli z obiegu, i radykalnych programistw z Berkeley zdao sobie spraw, e komputery mogyby stanowi potencjaln alternatyw wobec typowych dla mass mediw technokratycznych instytucji i odgrnej kontroli informacji.17 Przy Uniwersytecie Stanforda dziaa Homebrew Computer Club, do ktrego zachodzi mody geniusz Steve Wozniak i rwnie mody buddysta, amator LSD Steve Jobs. W garau wyprodukowali komputer o wdzicznej nazwie Apple, a logo powstajcej firmy nadgryzione jabuszko byo czyteln aluzj do grzechu pierworodnego, obietnicy wyzwolenia spod wadzy starego, dotarcia do prawdziwej wiedzy. Z ich dowiadcze i finansowego sukcesu komputerw Apple (ktre radzieccy inynierowie, na podstawie przeszmuglowanych przez agentw KGB egzemplarzy, prbowali odtworzy przez dziesi lat) narodzia si idea komputera dla reszty z nas, przyjaznego macintosha. Ujrza on wiato dzienne w orwellowskim roku 1984, a jego inauguracji towarzyszya reklama autorstwa Ridleya Scotta, w ktrej rozpdzona atletka rozbijaa rzuconym motem ekran Wielkiego Brata. Trzy lata wczeniej IBM, dotychczas kojarzony z wielkimi komputerami typu mainframe, zdopingowany sukcesem Apple wprowadzi na rynek maszyny o wdzicznej nazwie PC, czyli komputer osobisty. Fenomen wzajemnej inspiracji dwch kalifornijskich rewolucji, technologicznej i kulturowej, jest niezwykle istotny dla zrozumienia atmosfery technooptymizmu i eschatologicznych wizji tworzonych pod wpywem fascynacji moliwociami techniki. Dotychczas wszelkie kontrkultury
17

Erik Davis, TechGnoza, tum. Jerzy Kierul, Pozna 2002

74

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

nastawione byy antytechnologicznie. Wytwory techniki traktowano jako efekt dominacji klas panujcych, kapitau nad wyalienowanym spoeczestwem (w kontrkulturowej krytyce relacji spoecznych uywano zazwyczaj Marksowskiej retoryki). Media masowe miay by instrumentami totalitarnej kontroli cynicznego establishmentu i skorumpowanych politykw nad ludem, kontroli waciwej dla masowego spoeczestwa przemysowego, w ktrym sposb komunikacji odzwierciedla sposoby produkcji. Sytuacja skomplikowaa si, gdy w latach pidziesitych amerykaskie spoeczestwo zaczo traci charakter przemysowy. Coraz mniej ludzi pracowao przy tamie, coraz wicej przenosio si do niematerialnych sektorw gospodarki, wytwarzajc bogactwo poprzez dziaania symboliczne, przetwarzanie znakw: w reklamie, rozrywce, mediach, public relations, w usugach. W naturalny sposb samowiadomo takich ludzi bya wiksza ni ogupiaych od monotonnej pracy robotnikw. O wiele lepiej zdawali sobie spraw z technik manipulacji i tego, e jak pisa w swoich fundamentalnych pracach Marshall McLuhan agresja symboliczna jest nie mniej grona i realna ni gwat fizyczny. Rozziew midzy praktyk spoeczn z innej epoki a wiadomoci coraz wikszej rzeszy modych ludzi yjcych ju w zupenie innym wiecie doprowadzi do rewolty. Lata siedemdziesite byy dokoczeniem rewolucji rozpocztej w Kalifornii pod koniec poprzedniej dekady. Wynalazek komputera osobistego by sygnaem, e nieodwracalnie nadchodzi zmierzch spoeczestwa masowego, jednostka zyskuje nowy or na drodze do emancypacji oraz e zmienia si model stosunkw spoecznych. Oto bowiem pojawiy si, jak nazwa je politolog z MIT, Ithiel de Sola Pool, technologie wolnoci, amice monopol establishmentu na komunikacj i kontrol symboli. Lata siedemdziesite byy te zapowiedzi tego, co tak naprawd miao si wydarzy dopiero dwadziecia lat pniej. Gdzie w zaciszach laboratoriw uczeni finansowani przez amerykaskie wojsko majstrowali przy Internecie, 75

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

a przepenieni ideaami kontrkultury studenci za wojskowe czsto pienidze tworzyli pierwsze spoecznoci hakerskie, wersj high-tech wsplnot pierwotnych opartych na kulturze podarunku i zaufania.

Nadchodzi burza
Lata osiemdziesite to czas komputerw osobistych, francuskiego Minitela i amerykaskiej rewolucji w sprawach wojskowych (RMA Revolution in Military Affairs). Pecety, macintoshe, atari i inne maszyny szturmem zdobyway rynek, milionami wypeniajc nie tylko biura, ale te prywatne mieszkania i szkoy. Przenikajce powoli do Polski komputery pomogy nieco i naszej rewolucji, uatwiajc ycie podziemnym wydawnictwom. Gotowy skad czasopism lub ksiek przewozio si na dyskietkach, maych i skutecznie chronicych tre przed wcibskim okiem milicjantw. RMA oznaczao rozpoczt na pocztku lat osiemdziesitych przebudow doktryny wojskowej Stanw Zjednoczonych. Midzy innymi pod wpywem Trzeciej fali Alvina Tofflera amerykascy wojskowi zdecydowali si postawi na najnowsze technologie, w tym informatyk: inteligentne pociski, niewidoczne samoloty, bro elektroniczn (o tym szerzej w rozdziale Wirtualna wojna). Wraz z pocztkiem lat dziewidziesitych wiat pogry si jednak w recesji, szczeglnie dotkliwej w Stanach Zjednoczonych. Firmy sektora zaawansowanych technologii straciy inwestorw i zaczy bankrutowa, podobnie jak w 2001 roku przeinwestowane firmy internetowe, synne dotkomy. Jean Gimpel, francuski historyk techniki, dobrze oddaje ten nastrj w ksice U kresu przyszoci: Przez Krzemow Dolin, uwaan dotychczas za jeden z cudw naszej planety i skupiajc drobnych geniuszy przygotowujcych wiat jutra, przesza fala zwolnie z pracy. To ju nie jest kalifornijski raj. Spki ryzyka kapitaowego przestay tu inwestowa, a czynsz za wynajem biur, w miar jak wyprowadzaj si z nich pracownicy, systematycznie spada. Owo 76

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

zaamanie okazao si niezwykym szokiem dla przemysu, ktry wierzy w swj nieograniczony rozwj. Dyrektorzy przedsibiorstw zaczli pojmowa, e okres prosperity nieodwoalnie min.18 Gimpel wymienia ca list niepowodze biznesu informatycznego: fiasko elektronicznego handlu, usug bankowych z domu, niech pracownikw do pomysu telepracy. Caa ta informatyzacja i moda na komputery osobiste nie ma, zdaniem autora, najmniejszego racjonalnego sensu, w zwizku z czym kryzys jest jak najbardziej uzasadniony i wry, e w latach dziewidziesitych nic si nie zmieni. Ciekaw jestem, jak Jean Gimpel oceniby swoje prognozy pi lat pniej? atwiej natomiast mog domyli si frustracji szefostwa koncernu AT&T, ktre w 1983 roku zamwio w firmie analitycznej McKinsey opracowanie dotyczce sensownoci inwestycji w rynek telefonii bezprzewodowej. Analitycy stwierdzili, e gra nie jest warta wieczki, bo do koca stulecia miao z telefonw komrkowych korzysta nie wicej ni dziewiset tysicy abonentw. Tymczasem korzystao ponad p miliarda, a w roku 1999 liczba uytkownikw komrek powikszaa si o dziewiset tysicy co trzy dni!

rda rewolucji
Niewiele czasu musiao min, by stao si jasne, jak beznadziejnie bdne byy prognozy sprzed kilku zaledwie lat. Sytuacja koca lat osiemdziesitych bya nieco podobna do stanu fizyki u progu XX stulecia. Wydawao si, e wszystko ju jest zrobione, e w zasadzie nastpi koniec nauki, kolejne pokolenia uczonych bd co najwyej poprawia szczegy po swoich poprzednikach. Wystarczya jedna publikacja Maksa Plancka, by zburzy ten obraz, otworzy zupenie nowy, niezbadany wiat, wiat mechaniki kwantowej.

18

Jean Gimpel, U kresu przyszoci, tum. Bogusaw Panek, Wrocaw 1999

77

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

W latach osiemdziesitych rwnie wszystko ju byo: komputery osobiste, propozycje ich rnorodnych zastosowa, by ju przecie nawet Internet, cho bardzo rny od tego, jaki znamy obecnie. Czego jednak brakowao, potrzebny by jaki impuls wyzwalajcy lawin, wywoujcy to, co historyk nauki, Thomas Kuhn, nazwa zmian paradygmatu. Ot to wyczerpanie, zniechcenie ludzi i rynkw, o jakim pisa Jean Gimpel, byo tylko przysowiow cisz przed burz. Strumyki niosce zapowied zmian cicho czyy si, formujc potn fal.

Globalna pajczyna
W symbolicznym 1989 roku w Europejskim Laboratorium Fizyki Atomowej CERN pod Genew pracowa angielski matematyk, Timothy Berners-Lee. Wielkim problemem bada wspczesnej fizyki jest ogromna liczebno zespow: nad jednym eksperymentem pracuje nawet kilkaset osb. Kada z nich ma swj wkad w kocowe wyniki, jak jednak wkad ten zamieni we wspln, zwart publikacj? Jak w atwy sposb wymienia si informacjami, jak stworzy techniczne narzdzie wspomagajce tworzenie inteligencji zbiorowej? Ide takiego narzdzia przedstawi ju w 1945 roku Vannevar Bush, doradca prezydenta USA do spraw naukowych. W gonym eseju As We May Think (Jak moemy myle) opisa memex, urzdzenie umoliwiajce dostp do rnych publikacji z jednego miejsca, prototyp idealnej biblioteki: czytamy jaki artyku, znajdujemy w nim odwoanie do innego artykuu. Chcemy go rwnie przeczyta, wic przycinicie odpowiedniego guzika wydobywa ten tekst z archiwum i umoliwia lektur. Odkrywcza koncepcja Busha nie miaa jednak szans realizacji w 1945 roku, epoce mechanicznej. W 1989 roku sytuacja wygldaa ju zupenie inaczej. Artykuy pisano na komputerach, od razu wic dostpne byy w wersji elektronicznej. Realizacja idei Busha polegaa na tym, by te teksty, znajdujce si w rnych miejscach, 78

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

poczy ze sob niewidzialnymi nimi. To wanie Berners-Lee napisa specjalny program, synny dzisiaj jzyk HTML, umoliwiajcy takie indeksowanie dokumentw elektronicznych, e tworz one razem powizan, hipertekstow cao. Wszyscy uczestnicy eksperymentu prowadzonego w CERN, jeli dokonywali modyfikacji w swoich opracowaniach, mieli obowizek ogaszania ich w wersji elektronicznej, program Bernersa-Lee tworzy za midzy nimi trwae powizania. Redaktor ostatecznego tekstu, jak rwnie kady uczestnik eksperymentu mia dostp do wszystkich aktualnych i wczeniejszych rezultatw. Wystarczyo usi przy komputerze i klika w odpowiednie miejsca. Takie byy pocztki WWW, World Wide Web, czyli Globalnej Pajczyny, bdcej rodzajem wielkiego technicznego systemu porzdkowania wiedzy.

Pustynna Burza
Kolejny strumyk nioscy lawin to Pustynna Burza, wojna w Zatoce Perskiej, jaka toczya si na przeomie lat 1990/91. Udowodnia ona w spektakularny sposb, e mikkie technologie, czyli inwestycje w inteligentne uzbrojenie w ramach RMA daj bardzo konkretne efekty. Wojsko i opinia publiczna dowiedzieli si ju w Hiroszimie i Nagasaki, e wiedza moe by uyta jako bro masowego raenia, stajc si tym samym kluczowym elementem prowadzenia wojny, a wic i polityki. Pustynna Burza dowioda z kolei, e wiedza w postaci elektroniki i informatyki moe odsun od nowoczesnej wojny widmo Armageddonu, destrukcji totalnej, nadajc jej na nowo cywilizowany, clausewitzowski wymiar. Rewolucja w sprawach wojskowych przywraca wojnie ludzkie propozycje, antropomorfizuje j. Broni zaczyna si przypisywa ludzkie cechy, jak choby inteligencj (smart weapon), a nowoczeni onierze to nie dni krwi wojownicy, ale chirurdzy dokonujcy precyzyjnych zabiegw na chorej tkance wroga. Pustynna Burza stworzya nowy wizerunek wojny: technicznej operacji podobnej do zabiegu usunicia wyrostka robaczkowego. 79

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

Wojna w Zatoce pokazaa rwnie, kto rzdzi wiatem, uzmysowia daremno przeciwstawiania si Stanom Zjednoczonym.

Human Genome Project

Pod koniec lat osiemdziesitych ruszy wielki, szacowany na 3 miliardy dolarw program poznania genomu ludzkiego. Realizowany pocztkowo jako typowy projekt big science, szybko zacz rozwija si w niezwykym kierunku. Oto bowiem przedsibiorczy amerykaski biolog Craig Venter zdecydowa si na powoanie wasnej spki, ktra niezalenie podja wyzwanie i bardzo skutecznie zacza ciga si z midzynarodowym, finansowanym przez najbogatsze pastwa konsorcjum Human Genome Project. Venter ogarnity faustowsk pasj i przepeniony twrcz energi nie waha si rzuci bezczelnego wyzwania najwikszej potdze na wiecie, przekonanej, e posiada monopol na eksploracj obszarw fundamentalnych, jak energia atomu i tajemnica ycia.

Wolne oprogramowanie
Warto pamita o jeszcze innym wydarzeniu z 1991 roku, ktrego sprawc i gwnym bohaterem jest mieszkaniec Helsinek, wwczas student politechniki Linus Torvalds. Opublikowa on w Internecie jdro (tak zwany kernel) nowego systemu operacyjnego (oprogramowania niezbdnego do sterowania komputerem) o nazwie GNU/Linux. Rewolucja polegaa na tym, e kady mg za darmo pobra go z sieci i zainstalowa na swoim komputerze. Torvalds zaprasza te wszystkich chtnych do nanoszenia poprawek oraz pisania wasnych programw. W efekcie powsta niezwykle silny ruch setek tysicy rozsianych po caym wiecie programistw tworzcych za darmo oprogramowanie, ktre zdobywao coraz wiksze uznanie (funkcjonuje ono ju na kilkunastu lub by moe nawet kilkudziesiciu milionach komputerw). Torvalds nie tylko oywi star 80

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

kultur hakersk, jaka powstaa w latach szedziesitych w Berkeley. Dowid, e quasi-anarchistyczny model pracy prowadzi moe do konstruktywnych wynikw, porwnywalnych do tych, jakie osiga Bill Gates ze swym molochem Microsoftem. Udowodni, e inteligencja zbiorowa to dziki Internetowi ywa, dziaajca sia.

Dugi boom
Sprbujmy wczu si w atmosfer roku 1992. Zwizek Radziecki nagle przestaje istnie, w USA koczy si recesja i amerykaska gospodarka rusza z kopyta, cignc za sob reszt wiata, wadz w Stanach obejmuje nowa ekipa, po dwunastu latach Demokraci zastpuj Republikanw. Amerykanie maj wszelkie powody, by sdzi, e stali si powiernikami misji dziejowej: nauczyli moresu Irak, zniszczyli Imperium Za, s najlepsi i niepokonani. To ich wartoci i technologie obroniy wiat przed komunizmem, dlaczeg wic nie miayby uchroni go przed wszelkimi innymi nieszczciami. Najpeniejszy wykad przyczyn czekajcego Ameryk i wiat dugiego okresu dobrobytu oraz pokoju przedstawi Peter Schwartz, wspzaoyciel Global Business Network w magazynie Wired w 1997 roku. W tekcie Long Boom przewiduje on, e gospodarka i dobrobyt rosn bd co najmniej do 2020 roku. Stanie si tak dlatego, e nakadaj si na siebie dwie historyczne fale, a ich pozytywna interferencja zaowocuje w sposb nieznany dotychczas. Oto z jednej strony otwiera si globalny rynek, przyspiesza amerykaska gospodarka, gospodarka azjatycka kwitnie, Europa i Rosja dokonuj przebudowy, postpuje globalna integracja. Z drugiej strony napywaj nowe technologie, ktre przyczyni si do wzrostu efektywnoci pracy, co zapewni zrwnowaony wzrost i rosncy dobrobyt. W wyniku dugiego boomu narodzi si dwudziestopierwszowieczna cywilizacja cywilizacji. Na razie zaczyna si rozwija to, co amerykaski filozof Neil Postman nazwa kultur technopolu. 81

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

Oto logika nieskrpowanego wolnego rynku i postp techniczny nakrcaj si w dodatnim sprzeniu zwrotnym. Laboratoria wytwarzaj nowe technologie, specjalici od marketingu zajmuj si ich ewangelizacj (to oficjalny termin stosowany w Krzemowej Dolinie), czyli przekonywaniem konsumentw, e bez nowego gadetu nie bd mogli y. Ludzie kupuj, nakrcajc rynek inwestujcy w opracowanie nowych technologii. Postman ironizuje: Sprbujcie wzi udzia w dowolnej konferencji na temat telekomunikacji bd technologii komputerowej, a staniecie si wiadkami obrzdu ku czci nowatorskiego sprztu technicznego, ktry wytwarza, gromadzi i rozprowadza wicej informacji, wygodniej i szybciej ni kiedykolwiek dotd. Na pytanie: Jaki problem rozwizuje informacja?, odpowied brzmi zwykle: Jak wytwarza, gromadzi i rozprowadza wicej informacji, wygodniej i szybciej ni dotd. Informacja zyskuje status metafizyczny: staje si zarwno rodkiem, jak i celem ludzkiej twrczoci.19

Rewolucja
Gos Postmana nie wzrusza specjalnie nikogo w biznesie high-tech, najwikszym sektorze amerykaskiej gospodarki, odpowiedzialnym w latach dziewidziesitych za napdzanie wzrostu gospodarczego Stanw Zjednoczonych, od ktrego z kolei zaley wzrost caej gospodarki wiatowej. Zaczyna obowizywa przekonanie, e skoro technologie s, to s dobre. Jeli ycie stwarza jakie problemy, to mona rozwiza je za pomoc technologii. Jeli odpowiednich technologii jeszcze nie ma, to wkrtce powstan w amerykaskich laboratoriach. Jeli za sama technologia stwarza jaki problem, to rozwie go inna technologia. A jeli nie ma problemu, ktrego nie mona rozwiza za pomoc technologii, to zbawienie wiata i zbudowanie raju na ziemi jest rwnie kwesti technologii.

19

Neil Postman, Technopol, tum. Anna Tanalska-Dulba, Warszawa 1995

82

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

Sylogizm ten zyskuje dodatkowe wsparcie w 1995 roku, mianowanym przez tygodnik Newsweek rokiem Internetu. Czy pamitasz, kiedy serfowanie oznaczao czynno, ktr wykonywae w stroju kpielowym? To by rok 1994. Teraz serfujesz po Internecie globalnej sieci komputerw. W 1995 roku uznano j za medium, ktre zmieni sposb, w jaki bdziemy si komunikowa, robi zakupy, publikowa i dawa si oszukiwa. Nagle najwiksze przedsibiorstwa w Ameryce zaczy wyrzuca biznesplany i stawia miliardy dolarw na przyszo w Sieci. To by rzeczywicie przeomowy rok, wtedy to wanie na gied wesza spka Netscape, producent tak zwanej przegldarki, programu umoliwiajcego poruszanie si po Internecie. To wanie przegldarka Netscape ostatecznie wyzwolia lawin: po raz pierwszy umoliwia zwykym ludziom, a nie tylko informatycznym specjalistom, korzystanie z urokw Sieci. Firma, ktra na swej dziaalnoci jeszcze nic nie zarobia, zdecydowaa si zagra va banque. Uzyskaa najwysze przebicie oferty pocztkowej, inwestorzy pacili kilkukrotnie wicej, ni oczekiwano. Warto Netscapea byskawicznie urosa do 2 miliardw dolarw, a w cigu kolejnych tygodni do 6 miliardw! Ruszya gorczka giedowa, porwnywalna w swej absurdalnoci do synnej gorczki tulipanowej w Holandii w XVII wieku. Bogaci Holendrzy gotowi byli wwczas zapaci majtek za jedn cebulk szczeglnie dziwnego kwiatu. Po 1995 roku bogaci Amerykanie stwierdzili, e gotowi s zapaci miliardy dolarw dosownie za nic, za pomys na biznes skrelony na kawiarnianej serwetce. Internet i technologie wchodz w gwny nurt polityki. W Stanach Zjednoczonych Demokraci przecigaj si z Republikanami, kto za pomoc Internetu zbuduje nowe, lepsze spoeczestwo. Al Gore wzywa do odnowy rzdu (reinventing government) w oparciu o cyfrowe technologie komunikacyjne, promuje projekt budowy Narodowej Infrastruktury Informatycznej, powstaj programy internetyzacji szk, problemem politycznym staje si kwestia digital divide cyfrowej przepaci dzielcej bogatych majcych dostp 83

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

do komputera i Internetu oraz biednych pozbawionych luksusu najnowszej technologii. Z Goreem licytuje si przywdca Republikanw w Izbie Reprezentantw, Newt Gingrich. Nikt nie ma wtpliwoci, e technologia jest tematem nonym politycznie. Rwnie Europa, na pocztku lat dziewidziesitych zakurzony skansen przestarzaych technologii, powoli zbiera si do dziaania. W 1994 roku ogoszony zostaje tak zwany raport Bangemanna (Martin Bangemann peni wwczas funkcj komisarza do spraw telekomunikacji i przemysu w Komisji Europejskiej), w ktrym kilkudziesiciu sygnatariuszy przedstawicieli najwaniejszych europejskich firm telekomunikacyjnych i informatycznych, wzywa Komisj Europejsk oraz kraje Unii do jak najszybszej budowy spoeczestwa informacyjnego w Europie, bo w przeciwnym wypadku Stary Kontynent wypadnie z globalnej gry.

Nowa Gospodarka
Wielka polityka z jednej strony, giedowa gorczka internetowa z drugiej spowodoway, e coraz wicej powanych ludzi zaczo sdzi, e co w tym wszystkim jest. Tylko co? Czy inwestowanie w spki internetowe i firmy high-tech to tylko chwilowa moda, czy trwaa tendencja? Rynek nie uatwia odpowiedzi, bo zachowywa si nietypowo: w Stanach Zjednoczonych cay czas notowano wzrost gospodarczy, jednoczenie roso zatrudnienie i pensje, a inflacja praktycznie nie drgna. Zgodnie z klasyczn teori ekonomiczn powinna przynajmniej wzrosn inflacja. Skoro wic gospodarka zachowuje si nietypowo, to moe dlatego, e klasyczna teoria jest ju nieaktualna? Szybko znaleli si ekonomici podsuwajcy pozytywn odpowied: tak, potrzebna jest nowa teoria opisujca Now Gospodark. Jeden z guru gospodarki cyfrowej, Don Tapscott, pisze w ksice The Digital Economy (Cyfrowa gospodarka): W nowej gospodarce informacja we wszystkich swych formach staje si cyfrowa zredukowana do bitw przechowywanych w komputerach i krcych z prdkoci 84

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

wiata przez sieci. Przy zastosowaniu dwjkowego kodu komputerw informacja i komunikacja staj si cyfrowymi zerami i jedynkami. Stworzony w ten sposb nowy wiat moliwoci jest rwnie znaczcy, jak sam wynalazek jzyka, starego paradygmatu, na ktrym opieray si wszystkie transakcje wiata fizycznego. Lista rewolucyjnych czynnikw zmieniajcych biznes, spoeczestwo, konsumenta itd., jest duga. Wynika z niej, e rodzi si kapitalizm bez tarcia (frictionless capitalism), w ktrym zanika podstawowa wada kapitalizmu realnego: dysproporcja w dostpie do informacji klienta i sprzedajcego. Dziki Internetowi kady moe sprawdzi ceny na caym wiecie, kupi z dowolnego miejsca na wiecie. Konkurencja jest na odlego kliknicia. Jeszcze chwila, a klient nie bdzie musia sam sprawdza cen, bo zrobi to za niego inteligentne boty programy szukajce w Sieci najlepszej oferty. Ponadto pojawi si inteligentne usugi, a transakcje odbywa si bd za plecami klienta. Nieyjcy ju Michael Dertouzos przez wiele lat kierowa Laboratorium Informatycznym w MIT. W 1997 roku napisa ksik What Will Be How the New World of Information Will Change Our Lives (Co bdzie jak nowy wiat informacji zmieni nasze ycie). Dertouzos wprowadza w niej kluczowe jego zdaniem pojcie information marketplace (rynku informacyjnego), odpowiednika rynku finansowego, na ktrym odbywa si maj wszystkie transakcje informacyjne. Oczywicie fizyczn emanacj tego rynku jest Internet. Tyle tylko, uprzedza amerykaski uczony, e to, co widzimy obecnie, jest tylko sab namiastk przemian czekajcych nas w cigu kilkudziesiciu lat. Ot wszyscy ju niemal korzystaj z komputerw, ale prawd jest te, e nie wpywaj one znaczco na wydajno pracy. Gdy podczas rewolucji przemysowej zastosowano silnik parowy, a potem elektryczny, zaobserwowano kilkukrotny wzrost wydajnoci. Z komputerami jest inaczej; jak mwi z przeksem laureat ekonomicznej nagrody Nobla, Robert Solow, komputery widzi wszdzie, tylko nie w statystykach (produktywnoci). To si jednak zmieni, gdy inteligentne oprogramowanie 85

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

uwolni nas od najbardziej pracochonnych czynnoci wyszukiwania informacji, agregowania ich, porwnywania. Wspczesny pracownik wiedzy wykonuje mnstwo zbdnych ruchw, podobnie jak kiedy robotnik machajcy opat. Ale jeszcze chwila, a bdzie zupenie inaczej. Z kolei publicystka The Economist, Frances Cairncross, napisaa ksik The Death of Distance, w ktrej obwieszcza, e nowe technologie zabiy odlego, wiat zosta sprowadzony do punktu, kady komunikuje si z kadym. Cairncross wymienia a dwadziecia dziewi rnych skutkw umiercenia odlegoci, ktre prowadz do wniosku ostatniego, trzydziestego: Globalny Pokj. Poniewa kraje stan si bardziej ekonomicznie powizane, a globalny handel i zagraniczne inwestycje bd rosy, ludzie bd porozumiewa si z coraz mniejszym skrpowaniem i wicej bd uczy si o ideach oraz aspiracjach istot ludzkich w innych czciach wiata. W efekcie rosn bdzie zrozumienie, promujc tolerancj, a w kocu i wiatowy pokj.

Czy przyszo nas potrzebuje?

Globalny pokj jest dobry, ale trudno si udzi, e gdy tylko zostanie osignity, postp techniki zwolni. Wprost przeciwnie. Marsz Czowieka przez histori to stopniowe uwalnianie si spod wpywu i opanowywanie najpierw si Natury, potem Materii. Na kocu osigniemy Gnoz, poznamy formu, czyst Informacj umoliwiajc tworzenie materii z pierwszych elementw. W pewnym sensie cel ten ju realizuje chemia, ale chodzi o kolejny etap, kiedy zdoamy nie tylko syntetyzowa surowce z podstawowych czsteczek i atomw, ale rwnie produkowa roboty zdolne do reprodukcji. Roboty takie same bd si odtwarza z dostpnych pod dostatkiem surowcw: atomw tlenu, azotu, krzemu, a potem bd z tych samych surowcw wytwarza produkty podane przez czowieka. Miniaturowa wersja takiego robota wpuszczona do krwiobiegu naprawi arterie lub usunie nowotwr. Ekipa wysana na Marsa zaoy koloni, ktra dostarczy na Ziemi niezbdne 86

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

surowce i energi. Czysta fantazja? Te tak sdz, ale spekuluje na temat jej realnoci wspomniany Dertouzos. Cakiem powanie natomiast pisze o takich moliwociach fanatyk nanotechnologii, Amerykanin Eric Drexler. Jego koncepcj opisuje Ed Regis w ksice Nanotechnologia: Jego projekt polega na budowaniu z moleku. Mona by tworzy przedmioty, manipulujc pojedynczymi atomami i czsteczkami, kad z nich z osobna, dokadnie je ustawiajc w szeregach jedna po drugiej, raz za razem, do czasu gdy wystarczajca ich liczba utworzy makroskopowy, uyteczny obiekt taki na przykad, jak samochd lub statek kosmiczny. Wszystko to odbywaoby si automatycznie, bez wysiku, bez udziau ludzkich rk i ludzkiej pracy, za spraw zespou maych, niewidocznych robotw. Automaty te, po osigniciu odpowiedniego stopnia rozwoju, mogyby wykonywa ca prac na wiecie; ludzie siedzieliby obok, odpoczywajc, popijajc drinki w ciszy i spokoju, podczas gdy te drobne i niewidoczne maszyny skadayby z kawakw ich samochody, ubrania, jedzenie i domy, atom po atomie, molekua po molekule.20 Drexler nie jest pisarzem science-fiction, uzyska doktorat z nanotechnologii i usilnie pracuje nad swoimi koncepcjami, cho zdaje sobie spraw, e ewentualna ich realizacja to jeszcze odlega perspektywa. Podobn do Drexlera wiar w postp techniczny ywi rwnie znacznie powaniejsi i zasueni naukowcy. Klasycznym ju hodem na cze postpu jest ksika znanego fizyka Michio Kaku Wizje. Dzieo to jest owocem rozmw, jakie Kaku przeprowadzi w cigu dziesidziu lat ze stu pidziesicioma wybitnymi amerykaskimi naukowcami, wielu z nich to laureaci Nagrody Nobla. Kaku zaczyna agodnie: Jest to ksika o nieograniczonych perspektywach rozwoju nauki, techniki i technologii, o tym, co czeka wiat w nastpnych stuleciach.21 Autor nie ma wtpliwoci, e to, o czym pisze, sprawdzi si. A pisze
20 21

Ed Regis, Nanotechnologia, tum. Mirosaw Prywata, Warszawa 2001 Michio Kaku, Wizje, czyli jak nauka zmieni wiat w XXI wieku, tum. Karol Pesz, Warszawa 2000

87

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

o rzeczach podobnych, o jakich roi Drexler, a wic o nanobotach, wiecznej modoci, klonowaniu, cudownych metodach terapii na wszystko, sztucznej inteligencji. Zdaniem jego i jego rozmwcw wszystko to zici si w cigu kilkudziesiciu najbliszych lat. Rozwj Internetu, cigy wzrost szybkoci komputerw i ich moliwoci, kolejne odkrycia w biologii sklonowanie owcy Dolly, sukcesy projektu poznania genomu ludzkiego wydaj si dowodzi, e rzeczywicie znajdujemy si na ciece opisanej przez Michio Kaku. Wizje te s dla niektrych tak sugestywne, i zaczynaj si obawia, e przyszo nas po prostu nie potrzebuje. Bill Joy, gwny mzg i wspzaoyciel wielkiej amerykaskiej firmy komputerowej Sun Microsystem, opublikowa w kultowym czasopimie Wired esej pod znamiennym tytuem: Why the Future Doesnt Need Us? (Dlaczego przyszo nas nie potrzebuje?). I znajduje na to odpowied: po prostu dlatego, e ju niebawem maszyny posid inteligencj. To fakt, ktremu nie moemy si przeciwstawi. Po prostu dalszy wzrost mocy obliczeniowej procesorw doprowadzi do synnej dialektycznej zamiany iloci w jako, w ktrym momencie ewolucji mikroprocesorw musi pojawi si inteligencja. A jeli tak, to te inteligentne maszyny bd od razu mdrzejsze od nas i w efekcie nas wykocz. Joy roztacza take wizje supernowoczesnego terroryzmu, czyli atakw z wykorzystaniem inteligentnych nanobotw, atakw w sieciach informatycznych, itp. To, co przeraa Joya, innych napawa radoci. W Stanach Zjednoczonych narodzi si ruch transhumanistw i ekstropistw wierzcych, e rozwj technologii w opisanych midzy innymi przez Kaku, Raya Kurzweila, Nicholasa Negroponte doprowadzi do niemiertelnoci. Poniewa nie wiadomo, kiedy to dokadnie nastpi, wspczeni ekstropici ka si hibernowa, eby przeczeka do lepszych czasw. Jak pisze Erik Davis w ksice TechGnoza: Ekstropici, wcielajc prometejski archetyp z zaciciem akwizytorw zaawansowanych technologii, zwrcili si w stron rozmaitych scenariuszy technofuturystycznych, od dziesicioleci 88

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

krcych po fantastyce naukowej i obrzeach nauki. Wertujc ich czasopisma i zagbiajc si w ich strony internetowe, znale mona radosne prognozy pozawiatowych kolonii kosmicznych, zaawansowanej robotyki, sztucznej inteligencji i przeduania ycia.

Koniec postpu?
Z przeraeniem dostrzegamy, e nagle wariaci i ludzie powani mwi tym samym jzykiem, czekaj na to samo. Politycy zapewniaj, e technologia naprawi rzd i pastwo, nauczyciele przekonuj, e kiepski poziom nauczania w szkoach poprawi si dziki Internetowi i komputerom, ekonomici obiecuj, e bieda na wiecie zniknie dziki cyfrowej gospodarce, biolodzy wybawi nas od wszelkich chorb, gdy tylko poznaj tajniki genomu, publicyci nie maj wtpliwoci, e gdy ludzie na wiecie dostan telefony i dostp do Internetu, nie bdzie ju powodw do wszczynania wojen. A wtedy naprawd skoczy si historia, a czowiek stanie si niemiertelny. Wtpliwoci s niewskazane, bo oznaczaj spadek popytu. A dzi miar powicenia i patriotyzmu jest konsumpcja. Po 11 wrzenia nawoywano w Stanach Zjednoczonych: oka swj patriotyzm, kupuj wicej! Aby jednak byo co kupowa, musi by postp techniczny napdzajcy nieustann produkcj. eby by postp, musi by we wiara. Z tego punktu widzenia aspoeczna wydaje si wtpliwo Postmana: Najbardziej oczywiste pytanie, jakie trzeba zada, majc na uwadze nowe technologie na przykad telewizj interaktywn, rzeczywisto wirtualn, Internet lub klamki i tostery rozumiejce mow ludzk brzmi: jaki problem technologie te rozwizuj? Niedorzeczne pytanie, przecie nawet amerykaskie dziecko wie, a radzieckie wiedziao, e postp rozwizuje problem postpu, bo bez postpu nie moe by postpu, a jeli nie ma postpu, to c ze mnie za kapitan? Wszyscy stalimy si egzystencjalistami, co obarczyo nas odpowiedzialnoci, ktra kiedy bya domen Boga i historii. By moe z powodu 89

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

takiego psychicznego obcienia opowiedzielimy si po stronie koncepcji postpu w formie, ktrej aden osiemnastowieczny filozof ani te aden wczesnodziewitnastowieczny spadkobierca Owiecenia nie mgby poj: idei, e techniczne innowacje s tosame z moralnym, spoecznym i psychicznym postpem.22 Punkt kulminacyjny globalnej gorczki, ktrej nie powstrzymay mae katastrofy po drodze, jak kryzys finansowy roku 1998 w Brazylii, Rosji i Azji, zostaje osignity 10 marca 2000 roku. wiatowe giedy notujce spki zaawansowanych technologii (midzy innymi amerykaski NASDAQ) wykazay wwczas historycznie wysokie notowania. Wystarczyo doda do nazwy firmy .com, by pienidze pyny niekoczcym si strumieniem. Japoska sie supermarketw Ito-Yokado warta jest w lutym 2000 roku 32 miliardy dolarw. Posiada jednak 50,7 procent akcji spki internetowej Seven-Eleven, wartej w tym samym czasie 59 miliardw dolarw! Maa firma Baltimore Technologies o rocznym obrocie wysokoci 23 miliony funtw dystansuje na giedzie wielkie browary Whitbread o obrocie 3 miliardy funtw. Do szalestwa doczyy si rzdy pastw europejskich. W Wielkiej Brytanii po ogoszeniu aukcji na licencje na nowy rodzaj telefonii komrkowej tak zwanej trzeciej generacji rozptaa si prawdziwa burza, ktra wywindowaa stawki do niebotycznych poziomw. Brytyjski budet zarobi na aukcji 22,5 miliarda funtw. Niemcy, zachceni sukcesem Brytyjczykw powtrzyli skok na telekomunikacyjn kas i zdobyli jeszcze wiksze pienidze (99,3 miliarda marek). Podobnej sztuczki prbowa dokona rzd polski, tyle tylko, e operacja zakoczya si fars. Z aukcji wycofali si wszyscy nowi gracze i wyszo na to, e trzech dotychczasowych operatorw musi zapaci pastwu haracz w wysokoci 650 milionw euro kady. Po 10 marca 2000 roku dobra passa si koczy, pienidze zaczynaj powoli odpywa. W cigu roku z samego
22

Neil Postman, W stron XVIII stulecia, tum. Rafa Frc, Warszawa 2001

90

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

NASDAQ wyparoway 3 biliony dolarw (to rwnowarto dochodu, jaki wypracowuje Polska w cigu okoo pitnastu lat, jest te porwnywalna z kwot, o jak zmniejszya si warto rynku po 11 wrzenia 2001 roku). Z giedy FTSE w Londynie ulotniy si 93 miliardy dolarw. Opada rwnie gorczka telefonii komrkowej trzeciej generacji, najprawdopodobniej jednego z najbardziej dtych balonw szalonych lat dziewidziesitych. Tylko operatorzy telekomunikacyjni nie mog doliczy si pienidzy sam France Telecom, de facto waciciel Telekomunikacji Polskiej, mia w maju 2002 roku 60 miliardw euro dugu.

Dolina mierci
Krzemowa Dolina staa si, tak jak to kilkanacie lat wczeniej opisa Jean Gimpel, Dolin mierci. Przybyszw strasz opustoszae biura i syndycy masy upadociowej. Ameryka zmierza do recesji, wiara w przyszo przygasa, optymizm Petera Schwartza nie by chyba uzasadniony. Sam jednak uczciwie wskazywa warunki, jakie mog zdezaktualizowa jego scenariusz. Oto jeden z nich: Nowe technologie oka si przereklamowane. Po prostu nie przynios oczekiwanego wzrostu wydajnoci lub nie popchn gospodarki tak mocno. Giedowy krach nowych technologii potwierdzi suszno tego zastrzeenia. Poza tym z dugiego boomu nici, jeli: Wzrost przestpczoci i terroryzmu pogry wiat w lku. Ludzie obawiajcy si cigle, e mog zosta zgadzeni, nie s w nastroju do otwartoci. Przypomn, e Schwartz pisa swj tekst cztery lata przed atakiem na World Trade Center. Nie bdzie te powodw do optymizmu w przypadku, gdy: Postp ulegnie zahamowaniu na skutek oporu spoecznego i tar kulturowych. Ludzie musz mie przekonanie do parcia naprzd. Ale mog po prostu nie chcie... Brytyjscy sceptycy z tygodnika The Economist wypominali technooptymistom (dugi boom jeszcze trwa), e okamuj ludzi i siebie, widzc w postpie technicznym panaceum na bolczki wiata. Przypominaj sowa, jakie 91

Nowy, jeszcze wspanialszy wiat

napisano w 1858 roku, kiedy triumfy wici wiktoriaski Internet, czyli telegraf: To niemoliwe, by stare przesdy i wrogo istniay duej, gdy stworzono takie narzdzie do wymiany myli pomidzy wszystkimi narodami na ziemi. Samoloty miay rwnie pooy kres wojnom, a to dziki promocji podry i wymiany midzyludzkiej. Narzdziem pokoju miao by take radio, ale w to zwtpilimy ju po Hitlerze, a tym bardziej po koordynowanych przez rwandyjskie Radio Mille Collines rzeziach. The Economist zgadza si, e Internet ju wywiera i bdzie wywiera wpyw na biznes, na spoeczestwo, na kultur. W formuowaniu prognoz opierajcych si na wishfull thinking i mechanicystycznym traktowaniu ludzkiej natury naley by jednak ostronym: Nawet jeli wszyscy na naszej planecie byliby podczeni do Internetu, to nadal bd wojny i zanieczyszczenie rodowiska, i nierwno. Nowe byskotki pojawiaj si i znikaj, natura ludzka uparcie pozostaje niezmienna; wbrew technoprorokom ludzko nie jest po prostu w stanie pozby si swoich saboci na drodze wynalazku. Internet nie jest pierwsz technologi wynoszon pod niebiosa jako panaceum i na pewno nie bdzie ostatni. Technologia nie przyniosa atwego i szybkiego bogactwa, nie obronia przed atakiem 11 wrzenia, niezbyt dobrze sprawdza si w Afganistanie inteligentna amerykaska bro zabia ju wicej niewinnych Afgaczykw-cywili, ni byo ofiar w World Trade Center. Nie sprawdzi si, ju po raz kolejny, prosty determinizm i naiwny optymizm wiary w postp, rzeczywisto okazaa si istotnie rni od tej przedstawianej w komunikatach marketingowych spek technologicznych oraz w skadanych przez naukowcw uzasadnieniach wnioskw o subwencje badawcze. Technologia nie jest ani dobra, ani za, ani obojtna, jak gosi historyk techniki Melvin Kranzberg w swym Pierwszym Prawie Kranzberga.

92

Do wojny moe doj w rny sposb. Lecz najgorsze sytuacje zdarzaj si zwykle dlatego, e jakie mocarstwo uwaa, i moe osign swoje cele albo zupenie bez wojny, albo za pomoc jedynie ograniczonej wojny, ktr potrafi szybko wygra i myli si w swoich przewidywaniach.
Margaret Thatcher23

Wojna jest tedy nie tylko istnym kameleonem, zmieniajcym po trosze w kadym poszczeglnym wypadku swoj natur, ale te i oglnie biorc, ze wzgldu na panujce w niej dnoci, stanowi dziwn trjc zoon z pierwotnej gwatownoci ywiou, nienawici i wrogoci, co naley uwaa za lepy popd naturalny, dalej, z gry prawdopodobiestwa i przypadku czynicych z wojny swobodn czynno duchow, wreszcie za z waciwoci podrzdnej narzdzia politycznego, przez co podlega zwykemu rozsdkowi.
Carl von Clausewitz, O wojnie24

Wojna wirtualna
W jednym z wyda tygodnika New Yorker z 1999 roku ukaza si rysunek Roberta Webera zatytuowany War Room (Pokj sztabowy). Dwaj mczyni, jeden umundurowany, zapewne jaki wany genera, oraz cywil, najprawdopodobniej zwierzchnik tego pierwszego, pochylaj si nad map wiata. Cywil mwi: III wojna wiatowa? Hmm. OK. Ale pamitaj, nikomu nie moe sta si krzywda. Rysunkowy felieton Webera to najkrtsza definicja doktryny, ktrej Michael Ignatieff nada nazw wirtualnej wojny. Narodzia si ona wraz z byskotliwym sukcesem skierowanej
23

24

Caspar Weinberger, Peter Schweizer, Nastpna wojna wiatowa, tum. Ludwik Stawowy, Warszawa 1998 Carl von Clausewitz, O wojnie, tum. Augustyn Cichowicz, Leon Koc, Warszawa 1997

93

Wojna wirtualna

przeciwko Irakowi operacji Pustynna Burza, osigna apogeum podczas wojny powietrznej o Kosowo i zostaa pogrzebana w ruinach World Trade Center 11 wrzenia 2001 roku.

***
Wojna, jak mwi niemiertelna definicja Carla von Clausewitza, jest dalszym cigiem stosunkw politycznych, przeprowadzeniem ich innymi rodkami. Jej celem jest poddanie woli przeciwnika swojej woli, do czego wykorzystuje si przemoc zbrojn i agresj symboliczn. Zwycistwo jest pene, gdy pokonany na polu walki nie tylko zoy sztandary, ale te przyjmie symbole zwycizcy za swoje. Ewolucja w kierunku wojny wirtualnej polega na systematycznym zmniejszaniu si, a do zupenego zaniku, udziau przemocy zbrojnej i przenoszeniu zmaga do przestrzeni symbolicznej. W takim ujciu wojna wirtualna jest jednym z przejaww ostatniej wielkiej herezji drugiego tysiclecia herezji techgnozy (tak j nazwa analityk tego zjawiska, Erik Davis), wiary w wyzwolenie z okw grzesznej materii za pomoc technologii wirtualizacji rzeczywistoci. Ten swoisty kult technologii przey rozkwit w latach dziewidziesitych, a jego gwnym orodkiem bya kalifornijska Krzemowa Dolina (patrz rozdzia Nowy, jeszcze wspanialszy wiat). W jego obszarze wyksztaciy si rne odamy. Warto przypomnie dwa ekstremalne przypadki. Pierwszy to milenarystyczny ruch przekonanych, e 1 stycznia 2000 roku na skutek bdu informatycznego w zapisie daty w systemach komputerowych (pierworodnego grzechu z zarania epoki Wielkiej Informatyzacji) nastpi Apokalipsa. Wyznawcy tej sekty porzucali zagroone zagad miasta i przenosili si do budowanych z dala od wszelkiej cywilizacji schronw wypenionych zapasami ywnoci i wody. Nurt drugi to sekty trans- i posthumanistw, wierzcych, e ju niedugo nastpi czas ostatecznego wyzwolenia z ogranicze ludzkiego ciaa i umysu, nadejdzie prawdziwa niemiertelno. Najzagorzalsi wyznawcy, w obawie, e mog nie dotrwa 94

Wojna wirtualna

w naturalnym stanie, ka si hibernowa (patrz rozdzia Nowy, jeszcze wspanialszy wiat). Przeomowy dla rozwoju techgnozy by rok 1991, peen opisywanych wczeniej symbolicznych wydarze. Najwaniejsze to upadek Imperium Za, czyli rozpad Zwizku Radzieckiego. Dla rozwoju doktryny wojny wirtualnej najistotniejszy by byskotliwy sukces skierowanej przeciwko Irakowi operacji Pustynna Burza. Rozwijaa si te technologia WWW, czyli globalna pajczyna, techniczna realizacja cyberprzestrzeni, antycypowanej ju w 1984 roku przez Williama Gibsona w cyberpunkowej powieci Neuromancer.

RMA rewolucja w dziedzinie wojskowoci

Przez nastpne lata Sie zacza wypenia si yciem, przenosia si do niej aktywno gospodarcza, kulturalna, spoeczna. Prorocy cyberprzestrzeni obiecywali, e wolna bdzie ona od niekorzystnych ziemskich zjawisk, skaonych prowadzcym do marnotrawstwa tarciem (friction). W wirtualnej rzeczywistoci mia si zici doskonay, bo realizowany z szybkoci myli i bez tarcia (frictionless) kapitalizm i cakowicie bezpieczny, bo frictionless seks. Wojskowi upojeni sukcesem Pustynnej Burzy uwierzyli, e i ich rzemioso uwolni si od dwch, opisanych przez von Clausewitza w niemiertelnym traktacie Vom Krieg (O wojnie) przeklestw: tarcia i wojennej mgy, zamieniajcych kady etap zbrojnych zmaga w zoone rwnanie o wielu niewiadomych. Kluczem do zrozumienia wirtualnej wojny jest akronim RMA, przewijajcy si przez wszystkie waniejsze opracowania amerykaskich strategw wojskowych. Oznacza on rewolucj w dziedzinie wojskowoci (Revolution in Military Affairs). Pocztki RMA to lata osiemdziesite, kiedy Amerykanie zdecydowali si na radykaln przebudow si zbrojnych. Zaczto wwczas na szerok skal wdraa inteligentne uzbrojenie (smart weapons) samosterujce pociski typu cruise, niewidzialne samoloty F-117, supernowoczesne systemy nawigacji i kontroli pola walki (AWACS i J-STAR) oraz mnstwo innych nafaszerowanych najnowsz elektro95

Wojna wirtualna

nik gadetw. Weryfikacja tej strategii nastpia w 1991 roku, na pustynnych polach Kuwejtu i Iraku. Na wojn pojechao piset tysicy amerykaskich onierzy (98 procent z nich miao dyplomy szk wyszych), sto tysicy ciarwek, dziesi tysicy czogw, tysic dziewiset helikopterw. Ostroni generaowie pamitajcy wojn w Wietnamie przygotowywali opini publiczn na okoo trzydzieci tysicy zabitych. Gdy po wielomiesicznych bombardowaniach ruszya ofensywa ldowa, zakoczya si niewiarygodnym sukcesem. Trwaa sto godzin, zgino okoo trzystu czterdziestu onierzy si koalicji antyirackiej. Straty nieprzyjaciela przekroczyy najprawdopodobniej sto tysicy zabitych, mwi si nawet o dwustu tysicach. Francuski genera Pierre Gallois zauway przy tym, e tak naprawd wojn wygrao dwa tysice onierzy. Genera Norman Schwarzkopf podczas konferencji prasowej, jaka odbya si 27 lutego po zakoczonej kampanii, uprzedza, e wbrew pozorom wojna w Zatoce Perskiej nie bya turniejem gier Nintendo. Myl gwnodowodzcego rozwin doskonale Sawoj i ek w eseju Against the Double Blackmail (Przeciwko podwjnemu szantaowi): Uwiadommy sobie, co si dziao podczas ostatecznego amerykaskiego ataku na pozycje irackie podczas wojny w Zatoce: adnych fotografii, adnych dziennikarskich relacji, tylko huk czogw ze spycharkami przyczepionymi od frontu jak tarcze, przetaczajcych si ponad irackimi okopami i grzebicych po prostu tysice onierzy w ziemi i piasku to co si naprawd dziao, uznano najprawdopodobniej za zbyt okrutne w swej czysto mechanicznej wydajnoci, zbyt odmienne od standardowych wyobrae o heroicznych potyczkach twarz w twarz. Uznano, e takie obrazy mog zbyt mocno wstrzsn opini publiczn, narzucono wic cakowite embargo dla mediw... Jean Baudrillard nazwa wojn w Zatoce nie-wydarzeniem jego okrelenie moe by odczytywane w takim sensie, e traumatyczne obrazy pokazujce Realno tej wojny byy totalnie cenzurowane... Pustynna Burza okrelia nowy paradygmat prowadzenia wojny jako operacji rozgrywajcej si w kilku przestrzeniach. 96

Wojna wirtualna

Realne zmagania, ktre na skutek bezwzgldnej dominacji wojska amerykaskiego zamieniy si w przemysow utylizacj cywilizacyjnych odpadw, zostay wyczone z bezporedniego ogldu opinii publicznej. Trafiy do niej pniej, w formie ju zdekonstruowanej jako midzy innymi gry i multimedia. Drugi front tej wojny ustali si w przestrzeni symbolicznej, zdominowanej przez media, ktre uczyniy z Pustynnej Burzy wydarzenie globalne. Paul Virillio stwierdzi, e wojna ta fizycznie odbya si w Kuwejcie, ale rwnoczenie rozgrywaa si na ekranach na caym wiecie. Miejscem ostatecznego zwycistwa byo nie pole zmaga, ale ekran. W istocie to jednak dopiero czny wynik zmaga, brutalnej rzezi i bombardowania widzw na caym wiecie obrazami doprowadzi do sukcesu. Wroga pokonano si, a cay wiat przyj symbolik zwycizcw za swoj.

Wirtualna bitwa pancerna

Modelowym dla rozwaa o wirtualnej wojnie epizodem Pustynnej Burzy bya bitwa pancerna na linii 73 Easting. 26 lutego naprzeciwko siebie stany trzy pododdziay amerykaskiego puku kawalerii zmechanizowanej (po raz pierwszy w walce) oraz iracka dywizja pancerna Gwardii Narodowej (z weteranami omioletniej wojny z Iranem). Po dwudziestu dwch minutach iracka jednostka przestaa istnie, Amerykanie nie odnieli adnych strat. Wielu onierzy przyznao potem, e caa operacja przypominaa im codzienne szkolenia na elektronicznych symulatorach. Wrg ywy czowiek, ze swym miertelnym przeraeniem, nabiegymi krwi oczami, potem na czole by niewidoczny. Oddzielaa go nie tylko odlego, ale rwnie ekran komputera. Dopiero w bazie zdobyte punkty mona byo przeliczy na krzyyki na lufie czogu. Straty wasne zero. Straty wroga setki, a nawet tysice. Przebieg bitwy zosta dokadnie opisany, a nastpnie odtworzony w najdrobniejszych szczegach w pamici komputerw. Pocztkowo tak uzyskan symulacj pola walki wykorzystywano wycznie do szkole, z czasem jednak 97

Wojna wirtualna

cyfrowe szczegy operacji przenikny do cywila, gdzie s wykorzystywane w przernych grach komputerowych. Dokonane 26 lutego dzieo zniszczenia odtwarzane jest dzi na setkach tysicy domowych komputerw przez starych i modych zaknionych wirtualnej krwi. Marek Hoyski, ekspert w dziedzinie grafiki komputerowej, ktry przez wiele lat pracowa w Massachusetts Institute of Technology, a potem w firmie Silicon Graphics, wyjania: Wspczesna grafika komputerowa i superszybkie komputery s w stanie niemal dosownie zasymulowa rzeczywiste pole walki. wiczcy onierz nie tylko widzi, ale i czuje to, co si dzieje podczas bitwy odczuwa drgania, przechyy, syszy ryk silnikw. W przypadku symulacji samolotowych brakuje jedynie zmian przecie i cinienia powietrza. Po takim treningu mona praktycznie od razu usi za sterami prawdziwego samolotu lub czogu. To jeszcze jednak nie wszystko. Symulatory poczone s superszybkimi magistralami przesyu danych, ktre umoliwiaj wsplne wiczenia dziesitkw, a nawet setek jednostek. wiczcy na symulatorze samolotu szturmowego atakuje czog, ktry nie jest tylko pust makiet, ale wizualizacj maszyny obsugiwanej przez koleg-pancerniaka na innym symulatorze. W cyberprzestrzeni rozgrywa si prawdziwa bitwa. By pole walki ukonkretni, pami komputerw wypenia si danymi odtwarzajcymi topograficzne szczegy pl walki z Iraku lub z miejsc, w ktrych ewentualne dziaania maj si odby (na przykad Afganistanu). Nic wic dziwnego, e jedna z misji okrelajcych zadania RMA mwi, e armia XXI wieku polega bdzie na zaawansowanych symulacjach, realistycznych wizualizacjach komputerowych, cyfrowych transmisjach multimedialnych i globalnych sieciach, po to, by przesya informacje, dzieli wiedz i operowa na poziomie niemoliwym nigdy wczeniej. Symulatory, symulacje i syntetyczne pole walki stan si centraln i zasadnicz cech nowoczesnej armii.

98

Wojna wirtualna

Niewidzialni, niemiertelni
Niesychana efektywno wojny o Kuwejt i skuteczno RMA rozpalia wyobrani generaw, ktrzy rozszerzyli doktryn. Jeden z jej filarw niewidzialno uzupenili drugim niemiertelnoci. Genera Colin Powell ogosi koncepcj wojny bez ofiar (ze strony Amerykanw, rzecz jasna). Armia trzeciej fali, jak j szybko ochrzcili Heidi i Alvin Tofflerowie, to armia niewidoczna i niemiertelna. Jej onierz to zupenie nowy twr, pboski, apciowy byt zupenie odrbny od postaci wojownika, utrwalonej, jak to opisywa Georges Dumezil, w najgbszych pokadach wiadomoci indoeuropejskiej i w Heglowskiej koncepcji Pana i Sugi. onierz trzeciej fali nie ma nic wsplnego ani z rycerskim, mskim etosem odwieonym w XX wieku przez Ernsta Jngera, ani z ajdack jego wersj, nakazujc wojownikowi rabowa, pali i gwaci. onierz trzeciej fali jest apciowy (ponad 10 procent amerykaskiego wojska uczestniczcego w Pustynnej Burzy stanowiy kobiety), przefiltrowany przez jzyk politycznej poprawnoci, ktry odar wojenne rzemioso z seksistowskich, fallicznych powok. W miejsce wojownika dyszcego agresj samca, sublimujcego w walce swoje libido pojawi si Narcyz, ktry czciej ni za karabin chwyta lusterko i puderniczk, bo lada chwila moe zjawi si CNN. Ten upadek tradycyjnego wojowniczego ducha dostrzeg z blem genera Anthony C. Zini w artykule o wojsku XXI wieku, ktry ukaza si w lipcu 2001 w magazynie Strategic Forum, podwaajc jednoczenie przekonanie, e w wojsku mona obej si bez ryzyka i strat. Problematyk wirtualnej wojny analizuje dogbnie Michael Ignatieff w ksice Virtual War (Wojna wirtualna). Waniejsze cechy opisujce to zjawisko ju poznalimy, ciekawa jest natomiast analiza skutkw wirtualizacji wojny z punktu widzenia polityki i istnienia demokracji. Ot czy nie jest tak, e wojna, z ktrej usunito zasadniczy element wiadomoci walki na zasadzie zabijasz i sam moesz by zabity, prowadzona w imi fundamentalnych 99

Wojna wirtualna

racji moralnych (w Kosowie bya to obrona albaskiej ludnoci cywilnej przed eksterminacj), przeczy swojej misji? Pokazuje bowiem, e spoeczestwa interweniujce ceni ycie swoich obywateli-onierzy bardziej ni tych, ktrych chc uratowa, i gdy onierskie ycie jest zagroone, gotowe s wycofa si z dziaania (najlepszy dowd fiasko operacji Przywrci nadziej w Somalii. Amerykanie wycofali si, gdy zgino osiemnastu uczestnikw misji). Brak zagroenia podczas interwencji moe spowodowa, e wirtualna wojna stanie si coraz czciej stosowan metod rozwizywania konfliktw, akceptowan nie tylko przez politykw, ale i demokratyczny elektorat. Wirtualna wojna nie niesie ze sob ryzyka, nie wymaga te spoecznej mobilizacji, dzieje si poza spoeczestwem, rozgrywa j elita pboskich, niemiertelnych profesjonalistw. Do spoeczestwa wojna wraca za porednictwem mediw, masowe uczestnictwo nie polega, jak podczas I i II wojny wiatowej, na oglnonarodowej wsplnocie przelanej krwi i dowiadcze frontowych. Wojna wirtualna to simulakrum, ktre jedyne, co moe wytworzy, to poczucie wirtualnej wsplnoty couch potatoes (klub kanapowego ziemniaka, amerykaskie okrelenie dla maniakalnych telewidzw), cakowicie zdemobilizowanych cywili podgldajcych wojenne reality show w telewizji i Internecie.

Kosowo pierwsza wojna postmodernistyczna

Wojna powietrzna o Kosowo bya kulminacyjnym punktem ewolucji funkcji onierza i trudno si dziwi, e zyskaa w prasie miano pierwszej wojny postmodernistycznej. Idea niemiertelnoci zosta w niej ziszczony w peni, siy sprzymierzone nie odniosy adnych ofiar. Ukryci za sw niewidzialn technologi z wysokoci piciu tysicy metrw onierze trzeciej fali niczym greccy bogowie zsyali gromy inteligentne pociski, niosce boski komunikat, bombogram majcy wpyn na przebieg rozgrywajcych si na ziemskim padole barbarzyskich zmaga midzy Serbami i Albaczykami. 100

Wojna wirtualna

Wojna o Kosowo bya znacznie bardziej wirtualna ni walki w Kuwejcie. Po dowiadczeniach Pustynnej Burzy nikt przy zdrowych zmysach nie zdecydowaby si na frontalny atak na Ameryk, dlatego sama operacja zbrojna miaa, mimo duej intensywnoci, charakter raczej marginesowy. Prawdziwe zmagania odbyway si w mediach, w przestrzeni symbolicznej. Wojna ulega nie tylko, jak napisa i ek, wirtualizacji, ale i karnawalizacji. Armia serbska szybko pochowaa do schronw swoj bro, wystawiajc na cel NATO tekturowe i plastikowe imitacje czogw i samochodw. Prawdziwa bro zostaa niemal nie tknita. Raport NATO mwi o zniszczonych stu dwudziestu czogach, ale ju same US Air Force przyznaj, e udao si zniszczy czternacie czogw, osiemnacie ciarwek i dwadziecia armat. W miastach na ulice wylegli ludzie z przypitymi do ubra tarczami, taczyli i piewali na mostach, wiedzc, e onierze trzeciej fali nie atakuj cywili. Punktem kulminacyjnym tego karnawau byo przypadkowe zestrzelenie amerykaskiego supersamolotu F-117, ktre przypominao parodi rytuaw kultu cargo. Serbowie opatrzyli wrak samolotu napisem Sorry, ale nie wiedzielimy, e jest niewidzialny!, a pilota byt z innej rzeczywistoci pucili wolno. Gdzie dalej, w rzeczywistej przestrzeni Kosowa, trwa exodus setek tysicy Albaczykw, ktrzy nie pasowali do konwencji karnawau i niewiele te mieli wsplnego z trzeci fal.

Opowie o rzetelnym listonoszu

Ignatieff w swych analizach podnosi wiele istotnych aspektw wirtualnej wojny i cho widzi jej niedoskonaoci, uznaje, e taka interwencja z pobudek humanitarnych, jaka miaa miejsce w Kosowie, bya uzasadniona, a jej wirtualny charakter nie dezawuuje intencji pastw uczestniczcych w operacji. Niezwykle cennym uzupenieniem przemyle Ignatieffa s byskotliwe rozwaania Sawoja i ka, mistrza lacanowskiej analizy, dysponujcego niezwykym psychologicznym i dialektycznym wyczuciem. W swych pracach artykuuje on to, z czym nie do koca radzi sobie publicysta 101

Wojna wirtualna

amerykaski, i dowodzi gbokiego zwizku wirtualnego z realnym. Ot we wspomnianym eseju Against the Double Blackmail rozwija on opowie o rzetelnym listonoszu, zastanawiajc si, dlaczego listy docieraj do adresata. Analiz zaczyna od przypomnienia tragikomicznej historii latynoamerykaskiego patrioty, ktry w 1998 roku wysa list-bomb do konsulatu Stanw Zjednoczonych. Poniewa naklei zbyt mao znaczkw, poczta zwrcia przesyk (nadawca by prawdziwym patriot, dziaa jawnie, wypisujc na kopercie swj adres). Niedoszy zamachowiec w roztargnieniu otworzy j i w efekcie ponis mier z wasnych rk. W podobnej sytuacji zdaniem i ka znalaz si podczas wojny o Kosowo Slobodan Miloszevi. Bomby, ktre wysya przez lata, wrciy do niego. W tym momencie i ek zatrzymuje si, by da odpr przekonaniu, e wirtualna wojna obywa si bez konsekwencji dla wirtualnych onierzy: Cakowitym faszem jest przekonanie, e wojna jest mniej traumatyczna, jeli onierze dowiadczaj jej nie jako rzeczywiste spotkanie z inn istot ludzk, ktra ma by zabita, lecz jako abstrakcyjn dziaalno przed ekranem monitora... O ile taka procedura wywouje u onierza mniejsze poczucie winy, to pozostaje otwart kwesti, czy wywouje mniejsze napicie. Bo jak wyjani dziwny fakt, e onierze czsto fantazjuj o zabijaniu przeciwnika w starciu twarz w twarz, kiedy patrzc prosto w oczy wbijaj mu bagnet (w pewnej militarnej odmianie seksualnego Zespou Faszywej Pamici onierze pamitaj takie potyczki, cho nigdy nie miay one miejsca). I dalej wyjania, e wanie takie fantazjowanie jest form obrony przed zdehumanizowan, abstrakcyjn, mechaniczn wojn. Wirtualna wojna nie pozostaje wic bez konsekwencji dla wirtualnych onierzy, nie jest te obojtna dla spoeczestw, ktre w kwestiach wojennych zday si na elity. Przypomnia o tym 11 wrzenia, kiedy do bram Nowego Jorku i Waszyngtonu zapuka i kowy rzetelny listonosz. Tragedi 11 wrzenia i ek interpretuje w eseju Welcome to the Desert of Real (Witajcie na pustyni Realnego). Pisze w nim, e Zachd przez ostatnie piset lat budowa swj 102

Wojna wirtualna

dobrobyt i bezpieczestwo, eksportujc agresj i destrukcj do barbarzyskiego wiata zewntrznego. Zachd stworzy wirtualny wiat dobrobytu, ktrego symbolem stay si wiee World Trade Center. Poza tym wiatem, jak w filmie braci Wachowski Matrix, otwiera si zdegradowana pustynia Realnego. Agresja wrcia. Do 11 wrzenia ya jedynie w postaci fantazji, pomagajcych, podobnie jak wirtualnym onierzom, przeprojektowa poczucie winy. Teraz trzeba poegna si z arkadyjsk iluzj, e przynajmniej rzeczywisto wirtualn moemy urzdzi sobie w sposb doskonay. Poegna te si przyszo z technokratyczn iluzj wirtualnej wojny jako wyzwolenia od clausewitzowskich przeklestw realnej walki. Genera Paul Van Riper, ktry w latach dziewidziesitych dowodzi jedn z dywizji marines, powiedzia w dzie po ataku: Natura wojny jest niezmienna, tak samo jak natura czowieka. Niepewno wojny niebezpieczestwo, mga, tarcie nie zmieni si. Koncepcja wirtualnej wojny, ktra midzy innymi za spraw Heidi i Alvina Tofflerw na dobre zagniedzia si w umysach amerykaskich wojskowych i strategw, rozbroia amerykaski system bezpieczestwa pod wzgldem intelektualnym. Przypomnijmy, e po Pustynnej Burzy zafascynowani sukcesem Tofflerowie, twrcy popularnej falowej koncepcji rozwoju spoecznego, postanowili sprbowa swoich si na polu doktryny wojskowej. Powsta bestseller Wojna i antywojna, ktry sta si oficjalnym wzorcem nowoczesnego mylenia o sprawach wojskowych. Newt Gingrich, wielki admirator Tofflerw i przez pewien czas lider Republikanw w amerykaskim Kongresie, przypomina w przedmowie do ksiki swoich mistrzw zatytuowanej Budowy nowej cywilizacji polityka trzeciej fali: Znakomitym przykadem moe tu by genera Don Starry, przeoony TRADOC (Dowdztwa Szkolenia i Doktryny Wojennej Armii Ldowej USA), ktry na pocztku lat osiemdziesitych, przeczytawszy Trzeci fal, uzna, e Tofflerowie dokonali rzetelnej analizy przyszoci. Oboje autorw zaproszono wic do kwatery TRADOC w Fort Monroe, gdzie wizj formuowan w Trzeciej fali skonfron103

Wojna wirtualna

towali z pomysami strategw wojskowych, co zostao wspaniale opisane w niedawnej ksice Wojna i antywojna. Dobrze wiem, jak wielki wpyw mia przedstawiony w Trzeciej fali obraz rewolucji informatycznej na ksztatowanie doktryny wojennej w latach 19791982... Podstawowa zaleta koncepcji Tofflerw kryje si w jej prostocie i pojemnoci, umoliwiajcej wyjanienie wszystkiego. W sam raz lektura dla oficerw, nienawykych do dialektycznych roztrzsa. Sukces RMA i doktryny wirtualnej wojny, wsparty popularnoci i autorytetem, jakim Tofflerowie cieszyli si u Ronalda Reagana i Georgea Busha, spowodowa, e do wiadomoci nie przebiy si inne koncepcje, czerpice ze rde bliszych rzeczywistoci.

Wiara w technik
Atmosfer wiary w nieograniczone moliwoci techniki mona dobrze odczu we wspomnianej ju ksice Michaela Dertouzosa What Will Be. Generalnie jest on przekonany, e dziki rewolucji teleinformatycznej symbolizowanej przez Internet i rynek informacyjny zwikszy si zrozumienie midzy narodami, ludzie bd wicej o sobie wiedzie, zmniejszy si wic potrzeba prowadzenia wojen. Nastan czasy pokoju wspomaganego komputerowo (computer aided peace). Dertouzos zdaje sobie jednak spraw, e brzmi to troch zbyt piknie, wic realistycznie zakada, e wojny tak zupenie to nie znikn. Ale na skutek wdraania nowych technologii zupenie si zmieni. Dojdzie do tego, e walczy ze sob bd roboty. Najszybciej jednak rewolucja techniczna w wojsku zaowocuje na poziomie wywiadu. Dziki elektronice, informatycznym metodom analizy, elektronicznemu nasuchowi i satelitom CIA bdzie wiedzie wszystko. Szybko jednak ycie zweryfikowao szczytne wizje Dertouzosa. W 1999 roku Amerykanie omykowo zbombardowali chisk ambasad w Belgradzie, bo mimo caej elektroniki cel dla pocisku zaprogramowano wedug nieaktualnych danych. Pomyka kosztowaa Stany Zjednoczone bardzo powany kryzys dyplomatyczny w stosunkach 104

Wojna wirtualna

z Chinami. Kolejne dwa lata niewiele poprawiy skuteczno sztucznej inteligencji amerykaskiej armii. Co chwila ofiarami nalotw prowadzonych z bezpiecznej dla atakujcych wysokoci padaj niewinni Afgaczycy. W grudniu 2001 amerykaskie samoloty przez sze godzin bombardoway wiosk Qila-Nazi, w ktrej wanie rozkrcaa si weselna zabawa. Tygodnik Time pisze: Nastpnego dnia oddzia si specjalnych przyby do Qila-Nazi, by dokona inspekcji tego, co miao by triumfalnym ciosem zadanym siatce Osamy ben Ladena. onierze zastali lady wesela. Ze stu dwunastu weselnikw przeyy tylko dwie kobiety. 4 lutego 2002 roku amerykaski wywiad przez chwil cieszy si, e dopad samego Osam ben Ladena. Niestety, okazao si, e bezpilotowy samolot Predator zabi kogo innego, kto pechowo przypomina domniemanego szefa Bazy. Amerykask fascynacj technik, odjazd w rzeczywisto wirtualn, wymiewaj Alain Bauer i Xavier Raufer, francuscy specjalici w dziedzinie terroru i analizy strategicznej. W styczniu 2002 roku ukazaa si ich ksika La guerre ne fait que commencer (Wojna dopiero si zacza). Wyliczaj w niej wszystkie saboci amerykaskiej doktryny: wydawanie miliardw dolarw na wyposaenie budowane pod ktem walki z przeciwnikiem, jaki nie istnieje. Wiara w moc sztucznej inteligencji i elektroniki rozwijanej kosztem inwestycji w materia ludzki, czyli rozbudowywanie sieci wywiadu (cz komunikatw o nadchodzcym zagroeniu atakiem 11 wrzenia nadesza zbyt pno tylko dlatego, e nie mia ich kto przetumaczy z arabskiego). Niedopuszczanie do siebie myli, e wspczesny, prawdziwy wrg moe nie czyta Tofflerw i pozostaje wierny niemodnemu von Clausewitzowi. Przykadem technologicznej przesady i nieskutecznoci jest zdaniem Bauera i Raufera prba ustanowienia bariery elektronicznej, majcej zapobiec szmuglowaniu narkotykw z Ameryki rodkowej. Operacja kosztowaa w okresie od 1990 do 1996 roku 6 miliardw euro. Zaangaowano takie rodki, jak radary jonosferyczne, satelity szpiegowskie, radary 105

Wojna wirtualna

morskie, samoloty szpiegowskie P3 Orion, samoloty kierowania polem walki AWACS, a nawet atomowy okrt podwodny. Mimo tych nakadw poda kokainy na rynku amerykaskim systematycznie si zwiksza, narkotyk przedostaje si ponad barier high-tech.

Pezajcy wrg
Wspczesna wojna bdzie wojn asymetryczn, ale nie w takim sensie, e Ameryka bdzie moga bezkarnie bombardowa dowolny cel. Po drugiej stronie nierwnoci znajduj si bowiem pobudzone do ycia przez obiektywne procesy pnonowoczesnego rozwoju spoecznego aktywne jednostki i grupy spoeczne, kierujce si czsto irracjonaln, nihilistyczn dz destrukcji. Wykorzystuj one zarwno narzdzia z obszaru zaawansowanych technologii: telefony komrkowe, Internet, jak i starowieckie metody komunikacji: kurierw, gobie pocztowe, po to, by koordynowa dziaania w skali globalnej. Struktura tych sieci jest amorficzna, przypomina biologiczn protoplazm, a sposb ich rozprzestrzeniania okrela si terminem swarming, rojenie si, namnaanie, niczym u pozbawionych hierarchicznej kontroli organizmu komrek rakowych. Teoretyczna analiza funkcjonowania takich sieci powstaa ju w 1970 roku, kiedy to Luther Gerlach i Virginia Hine z Rand Corporation opublikowali raport: People, Power, Change: Movements of Social Transformation (Ludzie, wadza, zmiana: ruchy spoecznej transformacji). Opisanym przez siebie sieciom nadali nazw SPIN (Segmented, Polycentric, Ideologically Integrated Network), a model ten doskonale pasuje do takich organizacji, jak Baza ben Ladena, midzynarodwka narkotykowa, ruchy ekoterrorystyczne i antyglobalistyczne. Analizy te, bdce wynikiem interpretacji wynikw powanych bada socjologicznych, nie przebiy si do wiadomoci strategw pragncych prostych modeli, dokadnie takich, jakich im dostarczali Tofflerowie. Bauer i Raufer zalecaj swoim suchaczom, a wic midzy innymi oficerom 106

Wojna wirtualna

andarmerii, inne lektury: Clausewitza i Heideggera. Heidegger ich zdaniem nadaje si doskonale, by odprogramowa mzgi studentw ze schematw utrwalonych przez media. Odpowiednia dawka refleksji niemieckiego filozofa potrafi wyrwa z iluzji wirtualnej rzeczywistoci, sprowadzi na pustyni Realnego. Dopiero tak oczyszczony mzg jest w stanie waciwie analizowa rzeczywisto, a wanie najbardziej brakuje porzdnej analizy. Narzucane przez media schematy politycznej poprawnoci, wyjanianie zjawisk za pomoc uproszczonych mechanizmw prowadzi w konsekwencji do takich katastrof, jak 11 wrzenia, kiedy zagubieni w faszywych modelach wyjaniajcych stratedzy amerykascy nie przyjli do wiadomoci zjawisk, ktre byy opisane w wielu raportach. Po czyszczeniu Heideggerem czas wzi si za von Clausewitza, ktrego genialne dzieo mona w peni zrozumie dopiero dzi, kiedy najmodniejszym tematem bada naukowych jest teoria chaosu, zoonoci, samoorganizacji. Clausewitz, stary heglista, potrafi w opublikowanym w 1832 roku traktacie zerwa z dialektyk i stworzy koncepcj trynitarn, w ktrej wojna (a wic i polityka) to chaotyczna gra pomidzy si, wadz i ludem. Wprowadzi te pojcia wojennej mgy i tarcia. Pierwsze z nich stao si znacznie bardziej zrozumiae po opracowaniu w 1945 roku przez Claudea Shannona matematycznej teorii komunikacji, w ktrej pojawio si pojcie szumu informacyjnego. Clausewitzowska mga to nic innego, jak Shannonowski szum, immanentna cecha kadego systemu informacyjnego, a wic rwnie takich organizacji ludzkich, jak siy zbrojne i takich przedsiwzi, jak wojna.

Clausewitz dzi
Tarcie to z kolei nic innego, jak wyraz naturalnej chaotycznoci rzeczywistego wiata, w ktrym rozwj wydarze opisuje dynamika nieliniowa, wedug ktrej jeden problem moe mie wiele rozwiza i wcale nie wiadomo, ktre jest bardziej prawdopodobne. Ponadto w odpowiednich 107

Wojna wirtualna

warunkach niewielka nawet zmiana parametru (na przykad mier kuriera nioscego wany rozkaz podczas bitwy) moe cakowicie zmieni rozwj sytuacji. Piszc O wojnie Carl von Clausewitz stworzy wielki traktat o yciu, dostarczy wci przydatnych narzdzi intelektualnej analizy, nabierajcych wspczenie wrcz nowego sensu. Czy w takim razie koncepcja wirtualnej wojny powinna trafi do lamusa? Wprost przeciwnie, naley j zreinterpretowa, a doskona prb takiego zabiegu proponuj John Arquilla i David Ronfeldt z Rand Corporation. W swych pracach odwouj si nie do Heideggera, ale do filozofii francuskiego duchownego i uczonego Pierrea Teilharda de Chardin. Ot adne wydarzenie, nawet 11 wrzenia, nie zmienia faktu, e wojna odbywa si, jak wspomnielimy na pocztku, w dwu przestrzeniach: fizycznej i symbolicznej. Wojna wirtualna o Kosowo bya skaona gnostyckim pragnieniem zapanowania nad fizycznym polem walki bez fizycznej na nim obecnoci, przez teleimmersj. To si nie udao, o ile bowiem onierze trzeciej fali zyskali wielkim kosztem niemiertelno, o tyle ich star, heglowsk rol 11 wrzenia przejli cywile, symbolizowani przez nowojorskich straakw i ich szataskie przeciwiestwo, zamachowcw-samobjcw. Wanie oni pokazali, e wci najwyszym potwierdzeniem wiernoci ideaom jest mier w ich obronie. Pozostaje jednak przestrze symboliczna, w ktrej odbywa si waciwa walka o to, by podda adwersarza swojej woli. W przypadku 11 wrzenia apokaliptyczna rze bya potrzebna, by przebi najbardziej nawet pomysowe produkcje z Hollywood i najabsurdalniejsze reality show. Cel zosta zrealizowany tragedia dostaa primetime, wyzwolia energi dziennikarzy i intelektualistw, ktrzy zaczli mudn robot dekonstrukcji aktu zamachu i wprowadzenia go do powszechnego obiegu symboli zrozumiaych dla kadego: strachu, wspczucia, winy, wstydu. Arquilla i Ronfeldt, idc za Teilhardem de Chardin, tworz koncepcj noopolityki, czyli dziaa symbolicznych w noosferze, przestrzeni scalajcej wszystkie komunikaty i symbole wytwarzane przez spoeczestwo sieciowe, a wic 108

Wojna wirtualna

spoeczestwo pnej nowoczesnoci. I tak jak wojna jest przedueniem polityki, tak przedueniem noopolityki jest infowojna celowe dziaania majce na celu zdominowanie woli przeciwnika wyraanej przez wytwarzane przez niego komunikaty i symbole. Analitycy z Rand Corporation twierdz, e systematycznie prowadzona noopolityka i infowojna (podkrelaj przy tym jednak, e jako element, a nie substytut tradycyjnej polityki i realnej wojny) doprowadz do zwycistwa wspczesnej cywilizacji, udowodni nieodpart atrakcyjno symboli wolnoci, praw czowieka, demokracji. Problem w tym, e obecnie noopolityka moe odnie skutek jedynie w krajach Pierwszego wiata, trudno wyobrazi sobie prowadzenie jej w pozbawionym jakiejkolwiek infrastruktury Afganistanie lub Somalii. Dlatego te Arquilla i Ronfeldt nawouj, by wspiera rozwj infrastruktury noosfery na caym wiecie, bo tylko wwczas powstanie szansa niewielkiego chocia rozwiania clausewitzowkiej mgy i zmniejszenia chaotycznego tarcia. Wierz, e tak jak moliwe jest to w fizyce i chemii, tak i w praktyce spoecznej w pewnym momencie pojawi si siy samoorganizacji wspierane przez inteligencj zbiorow, ktre spowoduj, e z chaosu wyoni si porzdek. Miejmy nadziej, e stanie si to, zanim min eony i dojdziemy do opisywanego przez Teilharda de Chardin punktu Omega (punkt Omega to kluczowy element eschatologicznej wizji Teilharda, oznacza on szczytowy etap ewolucji, w ktrym ludzko osignie komuni z Chrystusem i rzeczywicie nastpi koniec dziejw).

Kompleks militarno-rozrywkowy
Wojna, rwnie wirtualna, to jednak nie tylko doktryna i strategia, ale take wielki biznes. Przemys gier komputerowych miao konkuruje z Hollywood, zarabiajc rocznie miliardy dolarw. Budety wielu strzelanek sigaj dziesitkw milionw dolarw, a do ich produkcji zaangaowani s najlepsi aktorzy. Coraz czciej te gry staj si inspiracj dla producentw filmowych, ktrzy ekranizuj softwareowe 109

Wojna wirtualna

bestsellery przykad ju klasyczny to wprowadzenie do kin filmowej wersji gry-hitu Tomb Raider i jej wirtualnej bohaterki, Lary Croft. Wraz z Pustynn Burz i bitw na linii 73 Easting narodzi si, jak to nazwaa J.C. Herz, autorka ksiki Joystick Nation, kompleks militarno-rozrywkowy, niezwykle wany moment w ewolucji wojny wirtualnej. Jego celem jest dekonstrukcja rzeczywistej wojny i adaptacja do wiata gier komputerowych. To najlepszy kana transmisji symboliki ora i chway do zatrutych testosteronem, kipicych agresj samcw, ktrzy szarpic spazmatycznie za joysticki i umiercajc po raz setny przeraonych, zamknitych w przestarzaych sowieckich czogach T-82 Irakijczykw, hoduj w sobie ducha wojownika przyszoci. Komputerowa gra to nie tylko zabawa, to obywatelski obowizek w imi narodowego bezpieczestwa, ironizuje Herz i przypomina scen z jednego z programw w telewizyjnym kanale Discovery, pokazujc chopcw grajcych w wyjtkowo krwaw i brutaln gr Mortal Combat. Gos narratora komentowa: To s wojownicy przyszoci. Ich poczucie strategii, byskawiczne reakcje na cigle zmieniajce si zagroenia, ich pragnienie zabijania poczone z atwoci obsugi komputera czyni z nich idealnych kandydatw do rozgrywania wojen przyszoci. Lata treningu z dziaajcym byskawicznie wrogiem, gdzie ciepo nieprzyjaciela odczuwa si za porednictwem ekranu komputera, a masakry dokonuje si za pomoc joysticka. Kompleks militarno-rozrywkowy to sojusz firm zbrojeniowych i producentw gier, ktrzy wzajemnie zasilaj si pomysami i technologiami. Ot, na przykad oficerowie Piechoty Morskiej USA wpadli w 1993 roku na pomys, by wykorzysta do treningw swoich podwadnych niezwykle popularn gr Doom, ktrej urok polega na tym, by jak najszybciej wykoczy wirtualnego przeciwnika. Poniewa gra ma charakter sieciowy, za pojawiajcymi si na ekranie obrazkami kryj si realni, fizyczni gracze, dokadnie tak, jak to opisa Jean Baudrillard w Precesji symulakrw. Poniewa jednak cywilny Doom by zbyt mao realny, 110

Wojna wirtualna

marines usprawnili go, a nastpnie nie do, e wykorzystywali do dalszych treningw, to jeszcze zrobili z niego produkt komercyjny. Opatrzony oficjalnym logo Marine Corps by do kupienia w supermarketach. Producenci symulacyjnego wyposaenia dla wojska rwnie szybko zdali sobie spraw, e po niewielkich przerbkach ich produkty powinny doskonale przyj si na masowym rynku gier komputerowych. W 1993 roku koncern Kaiser Electro-Optics produkujcy wywietlacze do legendarnych helikopterw szturmowych Apache, sprzeda licencj na sw technologi firmie Visions of Reality, wytwarzajcej symulatory-zabawki dla parkw rozrywki. Ukady elektroniczne wytwarzane przez jednego z najwikszych amerykaskich dostawcw wojskowych, koncern Lockheed Martin, znale mona w wielu konsolach do gier, gdzie su do tworzenia trjwymiarowych symulacji czogw i samolotw. Jak ten wielki przemys zareaguje na 11 wrzenia? Czy tak, jak uczyni w pierwszym odruchu Hollywood, modyfikujc plany produkcyjne w przypadku okoo czterdziestu filmw, ktre zawieraj lub miay zawiera sceny zwizane z WTC? Czy tak jak sieci telewizyjne? Przypomnijmy, e Fox zrezygnowa z emisji Dnia Niepodlegoci, a ABC z Peacemakera. Socjolog kultury Kazimierz Krzysztofek z tekcie opublikowanym w Magazynie sztuki jest sceptykiem: Obawiam si, e wszystko niestety wrci do normy. Business as usual. Kiedy minie szok i bl, ludzie otrzsn si z traumy, tragiczne miejsce, gdzie wznosiy si dumnie Twin Towers, zostanie upamitnione, ale te stanie si czci dobrze prosperujcego przemysu kultury popularnej Heritage Industry. Bo ta kultura to permanentny spektakl promowania, kupowania i sprzedawania. Ludzie bd si garn do zwiedzania tego nowego witego miejsca, jak cignie ich na ruiny Forum Romanum. Nie moe si zmarnowa tak wielka promocja New York City. Pjd w ruch sequele, sprzeda si miliardy widokwek before and day after. Potny Apparel Industry produkujcy szaty i stroje, wszelkiego rodzaju akcesoria i rekwizyty tekstylne: czapki, T-shirty promujce filmy wzbogaci sw ofert. Potentat w dziedzinie efektw 111

Wojna wirtualna

specjalnych Industrial Light and Magic wymyli nowe. By moe zostan odtworzone laserowo obydwie wiee. Powstan nowe gry komputerowe typu adventure games. Lara Croft znajdzie sprawcw. Specjalny program VR pozwoli na immersj w tragedi Manhattanu. Zapewne zostanie ona sfabularyzowana przez Hollywood. Bdzie to potny impuls dla event culture kultury przey. Ludzie chc nie tylko zwiedza, chc kolekcjonowa ju nie tylko przedmioty, ale i doznania, ktre uruchamiaj cae ich sensorium. To jest warto dodana przyjemnoci. Na symulakrach si zarabia. Ale czy to ju nie jest recycling? Sceptycyzm Krzysztofka jest chyba uzasadniony. Ju w kilkanacie godzin po ataku na WTC w Internecie pojawiy si rne mniej i bardziej makabryczne gry interaktywne. W jednej z nich mona byo zamieni si miejscami z samobjc Att i samodzielnie zbombardowa wieowiec. Od jakoci ataku zaleaa ilo zdobytych punktw. W innych zabawa polegaa na polowaniu na ben Ladena. Cho na razie byy to tylko stosunkowo nieudolne hakerskie zabawy, mona si spodziewa, e 11 wrzenia, odpowiednio przetworzony, powrci na pki supermarketw pod postaci gier komputerowych i kaset wideo.*

Rozdzia ten jest rozszerzon wersj eseju Wirtualna wojna, ktry ukaza si w Res Publice Nowej, nr 4/2002 (przyp. aut.)

112

Nauka jest jedn spord wielu tradycji i zapewnia poznanie prawdy jedynie tym, ktrzy dokonali stosownych wyborw kulturowych. W spoeczestwie demokratycznym powinno si j oddzieli od pastwa, tak jak to obecnie uczyniono z religi. Ani fakty, ani standardy nie s w stanie zagwarantowa jej najwyszej doskonaoci.
Paul K. Feyerabend, Przeciw metodzie25

Bdzi rozum, kiedy w dzieleniu schodzi w nieskoczono. Z pewnoci nie idzie w tym za przyrod, wic niech nie sdzi, e w ten sposb dzielc, zblia si do przyrody, dorwnuje jej czy przewysza j, lecz jeli nie chce by w bdzie niech wie, e poza przyrod fantastycznie bka si i majaczy.
Giordano Bruno, Przeciwko matematykom26

Rozum, ale jaki?

Zdrowy rozsdek to suma przesdw, ktrych nabywamy przed ukoczeniem szesnastu lat mia mawia Albert Einstein. Zdrowy rozsdek do rangi praw przyrody podnosi to, co zgadza si z powszechnym odczuciem. Przecie goym okiem wida, e Ziemia jest rodkiem wszechwiata, a przeczymy takiemu twierdzeniu tylko dlatego, e inaczej uczono nas w szkole samodzielnie nie mamy moliwoci stwierdzi, e to Kopernik mia racj, przeciwstawiajc si zdrowemu rozsdkowi. Dowody samego Kopernika nie byy wcale przekonujce, o ich wartoci zdecydowao kryterium estetyczne zaproponowany przez fromborskiego kanonika obraz kosmosu by bardziej elegancki od tego, jaki zostawi po sobie Ptolemeusz. Czy bardziej prawdziwy? Kopernik wiadomie pomija
25

26

Paul K. Feyerabend, Przeciw metodzie, tum. Stefan Wiertelski, Wrocaw 1996 Andrzej Nowicki, Giordano Bruno, Warszawa 1979

113

Rozum, ale jaki?

niewygodne obserwacje, podobnie zreszt jak pniej czyni to Newton, tworzc swj wielki system fizyki. Dopiero Johannes Kepler poprawi dzieo Kopernika, zastpujc koowe orbity, po jakich kr planety, eliptycznymi. Odkrycie tego, co dzi nazywamy prawami Keplera, byo dla ich autora wielkim, przygnbiajcym szokiem okazao si bowiem, e kosmos nie jest wcale doskonay. Gdyby by, to zgodnie z postulatami Platona wolaby okrg od elipsy. Galileusz, najwikszy rzecznik idei kopernikaskiej, powoywa si midzy innymi na obserwacje czynione za pomoc teleskopu, cho metodyka wykorzystania tego narzdzia nie bya jeszcze opracowana. Jako dowd na to, e Ziemia si obraca, podawa rwnie fakt przypyww i odpyww morza. By to argument cakowicie faszywy, za te zjawiska odpowiedzialny jest Ksiyc, czego Galileusz do wiadomoci przyj nie mg, bo obawia si, e tym samym umocni pozycj astrologw. Czy nie byby to pikny dowd, e gwiazdy maj wpyw na to, co si dzieje na ziemskim padole ez?

Szczliwy prowincjusz
Mikoaj Kopernik mia szczcie, e po latach studiw na najlepszych europejskich uczelniach przyszo mu y na peryferiach wczesnego wiata. Frombork by nie tylko rubie Rzeczypospolitej, znajdowa si rwnie na kracu europejskiej cywilizacji. Z dala od pokus metropolii i gwaru intelektualnych dysput drcych modne tematy epoki nasz kanonik, medyk, ekonomista i astronom w jednym mg powici si obserwacjom nieba, obliczeniom i rozmylaniom. Rewolucyjne wnioski formuowa bardzo wolno, bez koca analizujc swoje idee. W efekcie ukoronowanie prac, ksiga De revolutionibus dotara do autora, jak pisze kronikarz, tu przed jego mierci w 1543 roku. W szkole tumaczono mi, e Kopernik zwleka, bo ba si witej Inkwizycji. Trudno o bzdurniejsze uzasadnienie jedn z osb, ktre gorco zachcay fromborskiego samotnika do publikacji, by biskup chemiski, Tydeman Gize. De revolutionibus byo 114

Rozum, ale jaki?

znane zarwno uczonym protestanckim, jak i katolickim, dotaro na pewno na dwr papieski. Podobno wyniki Kopernika pomogy papieowi Grzegorzowi XIII w reformie kalendarza z 1582 roku. miao i elegancja jego teorii zachwycia zarwno heretyka i apostat Giordana Bruna, jak i kardynaa Roberta Bellarmina, zasiadajcego w trybunale witej Inkwizycji podczas procesu Bruna, a pniej prowadzcego spr z Galileuszem. To nie by manichejski wiat, w ktrym zacofany, fundamentalistyczny Koci ciera si z siami postpu, wolnoci i rozumu. Uruchomiony przez Kopernika proces by znacznie bardziej zoony, a stawka niezwykle wysoka. Kim jest czowiek? Jakie zajmuje miejsce w kosmosie? redniowiecze miao proste odpowiedzi na tak postawione pytania. Czowiek by obrazem Boga i zajmowa w dziele stworzenia miejsce uprzywilejowane. Jako centralny obiekt przyrody by gospodarzem na danej mu od Boga Ziemi, zajmujcej z kolei centralne miejsce w kosmosie. Obraz ten nie by wycznie skutkiem dosownej interpretacji Biblii. Potwierdzaa go take wczesna nauka wszak geocentryczny system astronomiczny Ptolemeusza, ktry powsta w II stuleciu naszej ery, nie by produktem ideologii, ale odzwierciedla stan wiedzy. Na jego korzy przemawiaa skuteczno przewidywania takich zjawisk, jak zamienie Ksiyca i Soca. Ta jedno wiedzy naukowej i religijnej leaa u podstaw redniowiecznej harmonii, w doskonay sposb godzc naturaln potrzeb sakralizacji przestrzeni i czasu. Bycie w rodku, w centrum gwarantowa miao transcendencj, uatwia kontakt z Bogiem. Bez takiej kosmicznej osi axis mundi opisywanej przez antropologw i religioznawcw wiat wydaje si pozbawiony sensu i celu. W redniowieczu gwarantem sensu bya jedno wiary i wiedzy.

Wiatr zmian
Problem w tym, e Koci, bdcy gwarantem ycia wiecznego, jednoczenie wprowadzi do redniowiecznej kultury narzdzia, ktre w efekcie posuyy do zniszczenia 115

Rozum, ale jaki?

owej harmonii. Jak dowodzi wielki teolog protestancki Paul Tillich: Jednym byo odkrycie winy osobistej nazywanej przez prorokw win przed Bogiem: by to decydujcy krok ku personalizacji religii i kultury. Drugim byo zapocztkowanie w greckiej filozofii autonomicznego stawiania pyta, co stanowio decydujcy krok do problematyzacji kultury i religii.27 Oto wic czowiek redniowiecza odkrywa swoj autonomi i zaczyna stawia pytania. Wtpic, poszukuje innych rde ludzkiej godnoci ni przedstawiane w oficjalnej doktrynie Kocioa. W efekcie powstaj tak rewolucyjne dziea, jak ogoszone w 1485 roku De hominis dignitate (O godnoci czowieka) Pico della Mirandoli. Bg mwi w nim do Adama: Okrelona natura innych stworze jest zwizana prawami przeze mnie ustanowionymi. Ciebie za nieskrpowanego adnymi ograniczeniami oddaj w twe wasne rce, aby zgodnie ze sw wol sam okreli sw natur. Umieciem ci porodku wiata, aby tym atwiej mg obserwowa cay wiat. Nie uczyniem ci ani niebiaskim, ani ziemskim, ani miertelnym, ani niemiertelnym, aby sam, w sposb wolny i godny ciebie tworzc siebie, nada sobie taki ksztat, jaki zechcesz.28 Oto czowiek przygotowuje si do zerwania z odwiecznym porzdkiem, w ktrym jego miejsce w oglnej harmonii byo z gry okrelone. Czowiek to mikrokosmos, w ktrym odbija si cay wszechwiat. Jeli bowiem czowiek jest maym wiatem, to niezaprzeczalnie wiat jest wielkim czowiekiem, twierdzi della Mirandola w innym dziele. Ta wizja jednoci przyrody stanie si pniej metafizyczn podstaw nowoczesnej nauki, polegajcej na zaoeniu, e w caym wszechwiecie obowizuj takie same prawa przyrody. Bezporednim impulsem do zapowiedzianego przez Pico della Mirandol rozamu stao si dzieo Kopernika. Fromborski kanonik, amic tradycyjn o wiata, wyrzuca
27 28

Paul Tillich, Mstwo bycia, tum. Henryk Bednarek, Pozna 1994 Filozofia woskiego Odrodzenia, wybr i wstp Andrzej Nowicki, tum. Z. Kalita, Warszawa 1967

116

Rozum, ale jaki?

czowieka w bezmiar kosmosu. Piknym sowom woskiego humanisty nadawa brutaln fizyczn tre. W gruzach lega misterna struktura wiata, w ktrej kady byt: mrwka, czowiek, anio i Bg zna swoje niewzruszone miejsce, czego dowodzi miaa centralna pozycja Ziemi wrd doskonaych sfer niebieskich.

Pikny motyl
Nie od razu dostrzeono wybuchow zawarto De revolutionibus. Ksiga Kopernika to dzieo wybitnie naukowe, autor nie wdawa si w filozoficzne dywagacje na temat konsekwencji swoich bada. Uczyni to nieco pniej Giordano Bruno, jedna z najbarwniejszych postaci renesansu. Bruno pogbi prace Kopernika o interpretacj filozoficzn. Kierujc si elazn logik, dowodzi, e wszechwiat jest nieskoczony, a w nim moe znajdowa si nieskoczenie wiele wiatw. Nagle stao si jasne, o jak stawk toczy si gra, co doskonale pokazuje Paul Tillich: Kopernik i Galileusz wytrcili Ziemi z centrum wiata. Staa si ona maa i mimo heroicznego uczucia, z jakim Giordano Bruno zagbia si w nieskoczonoci wszechwiata, do serc wielu wpezo poczucie zagubienia w oceanie cia kosmicznych oraz wrd niewzruszonych regu ich ruchu. Mstwo okresu nowoytnego nie byo prostym optymizmem. Musiao przezwycia gboki lk przed niebytem we wszechwiecie bez granic i bez pojmowalnego przez czowieka znaczenia. Lk mg by zintegrowany przez mstwo, ale pozostawa nienaruszony, dlatego wypywa na powierzchni, ilekro sabo mstwo. Giordano Bruno w swym zapale de facto umierci Boga, uprzedzajc tym o trzysta lat Fryderyka Nietzschego. Jak pisze wielki religioznawca Mircea Eliade, Bruno sprowadzi Boga do roli Deus otiosus (obcego Boga), nieuczestniczcego w codziennym yciu, ktrego zadanie polegao jedynie na pierwszym demiurgicznym tchnieniu. Po nim zarwno wiat, jak i czowiek id ju swoj drog. Tak oto zostay pooone fundamenty pod nowoczesn kondycj czowieka, 117

Rozum, ale jaki?

z ktrych wypywaj rda zarwno wspczesnych idei wolnoci, jak i zbrodniczego nihilizmu. Bruno zakoczy swj burzliwy ywot 16 lutego 1600 roku na stosie w Rzymie na Campo de Fiori. Roberto Bellarmino do koca trwajcego osiem lat procesu prbowa zagodzi upr apostaty, skoni go do zmiany zezna, tak by mogo oby si bez kani. Bruno, co doskonale opisuje Gustaw Herling-Grudziski w opowiadaniu Gboki cie, niczym motyl kry wok czekajcego na ognia. To si od niego oddala, podejmujc gr kardynaa, to, odrzucajc warunki, zblia si do pomienia. W kocu wybra wolno absolutn. Bellarmino, czowiek intelektualnie bardzo wyrafinowany, widzia, e stary wiat ginie, e naturalny porzdek rzeczy ulega zaamaniu, e zapocztkowana przez Kopernika rewolucja moe mie wikszy wpyw na kondycj duchow czowieka ni wszczta przez Marcina Lutra reformacja i rozam w chrzecijastwie. Chodzio nie tylko o interpretacj wiary, ale o sam wiar (Luter te zdawa sobie z tego spraw, jako jeden z pierwszych potpi dzieo Kopernika). Czowiek zyska nie tylko zapowiedzian przez Pico della Mirandol wolno, ale take odkry, e jest w stanie samodzielnie bada porzdek przyrody, nie odwoujc si do autorytetu religii i witych ksig. Rok wydania De revolutionibus by pod tym wzgldem symboliczny. W tym samym 1543 roku odkryto ponownie Archimedesa, publikujc komplet jego prac. Wydarzenie niezmiernie istotne, gdy wanie Archimedes by prekursorem metody badawczej, ktra dla nauk przyrodniczych okazaa si najbardziej skuteczna i podna. Rwnie w roku 1543 dwudziestodziewicioletni anatom z uniwersytetu w Padwie, Vesaliusz, wyda De humani corporis fabrica, pierwsz poprawn nowoczesn anatomi czowieka, otwierajc drzwi do mikrokosmosu ciaa ludzkiego. Zostao posiane ziarno, ktrego owoce jako pierwszy zebra Galileusz.

118

Rozum, ale jaki?

Pierwszy nowoczesny uczony

Galileusz, genialny matematyk i twrca nowoczesnej nauki, by czowiekiem nie mniej barwnym i kontrowersyjnym ni Bruno. To on pokaza, jak naley prowadzi badania eksperymentalne i na ich podstawie wyciga naukowe wnioski, ktre potem mona zapisa w uniwersalnym jzyku matematyki. Galileusz dopeni kopernikask rewolucj, tworzc kanon bada naukowych. Udowodni, e czowiek jest zdolny do czytania ksigi natury, do poznawania praw przyrody. Wystarczy mu do tego metoda zwana naukow. Swoje przekonania artykuowa bardzo gono, nie przebierajc w sowach. Na dodatek pisa po wosku, przez co jego prace trafiay do szerszego krgu odbiorcw, jednoczenie przysparzajc uczonemu wrogw. Na aspekt socjologiczny recepcji dziea Kopernika, a potem Galileusza w 1993 roku zwrci moj uwag filozof nauki Jzef yciski, wwczas biskup tarnowski. Dla czasw Kopernika charakterystyczne byo renesansowe otwarcie na prawd, na wielo podej do kadego zagadnienia. Byo to stanowisko podobne do dzisiejszego, kiedy w poszukiwaniu prawdy cz si ludzie o rnych wiatopogldach. Podobna otwarto przetrwaa jeszcze do czasw Galileusza i dopiero wwczas zacza ustpowa dogmatyzmowi. Galileusz uzyska imprimatur dla swego Dialogu, zostao ono cofnite dopiero w pniejszym okresie. Rozwaajc te zagadnienia, musimy uwzgldni czynniki socjologiczne. Wraz z rozwojem kontrreformacji narastaa atmosfera przeczulenia na obecno herezji. Z drugiej strony radykalizm w goszeniu nowych idei przez Galileusza stwarza zagroenie dla akademickiego establishmentu. Szerokie przyjcie kopernikanizmu i myli Galileusza do programw uniwersyteckich grozio utrat pozycji akademickich przez profesorw starej daty. Przez dugi czas ylimy z uproszczonym obrazem konfliktu midzy wiar a nauk, ktrego dramatyczn kulminacj byo umieszczenie w lutym 1616 roku De revolutionibus na indeksie ksig zakazanych i jednoczesne ostrzeenie Galileusza przed konsekwencjami dalszego 119

Rozum, ale jaki?

szerzenia kopernikanizmu oraz pniejszy proces uczonego przed trybunaem witej Inkwizycji w 1633 roku. Jak bardzo zagmatwany by prawdziwy obraz, najlepiej pokazuje wypowied synnego filozofa nauki Paula K. Feyerabenda: Koci w czasach Galileusza nie tylko stosowa si do wskaza rozumu, tak jak okrelano go wwczas i, czciowo, nawet obecnie, ale bra take pod uwag etyczne oraz spoeczne konsekwencje pogldw Galileusza. Oskarenie wniesione przeze przeciwko Galileuszowi byo racjonalne i tylko oportunizm oraz brak spojrzenia z perspektywy czasowej mog powodowa danie rewizji wyroku. Jan Pawe II, tu po objciu papieskiego tronu, podczas sesji Papieskiej Akademii Nauk w 1979 roku zwoanej z okazji setnej rocznicy urodzin Alberta Einsteina, znaczn cz swojego wystpienia powici Galileuszowi. Nie uleg jednak naciskom midzy innymi woskich fizykw, by ponowi proces, lecz dwa lata pniej powoa specjaln interdyscyplinarn komisj, ktrej zadaniem byo wszechstronne zbadanie sprawy Galileusza. Komisja pracowaa jedenacie lat, przynoszc niezwykle ciekawy dorobek.

Konflikt zaoycielski
W sprawie Galileusza nie tylko skupiy si jak w soczewce problemy epoki, okazaa si ona rwnie sporem zaoycielskim nowoczesnoci. Galileusz w synnym licie do ksinej Krystyny Lotaryskiej przedstawi nowoczesny paradygmat rozdziau wiary od wiedzy naukowej. Dowodzi w nim, e nauka nie moe dostarcza dowodw na rzecz religii, ale i religia nie ma podstaw, by wkracza w autonomi bada naukowych. Dogmaty wiary nie mog by przedmiotem badania naukowego, tak jak Pismo wite nie jest najlepszym rdem poznania prawdy o przyrodzie. Bg, jak przekonywa Galileusz, objawi si ludziom zarwno poprzez Pismo, jak i przez Ksig Natury. Poznanie obu, waciwymi dla kadej dziedziny metodami, prowadzi do tej samej prawdy. Kada metoda powinna jednak zna swoje ograniczenia i nie przekracza wasnych kompetencji. 120

Rozum, ale jaki?

Do regu nakrelonych w licie do Krystyny Lotaryskiej nie zastosowa si Koci, w ktrym przeway dogmatyzm, wywoany po czci przez fakt, e ogranicze metody naukowej nie chcia uzna rwnie gorcy ich ordownik, czyli Galileusz. Ot w dyspucie, jaka trwaa midzy nim a Bellarminem w 1615 roku, chodzio o ustalenie statusu dokonanych przez Kopernika i potwierdzanych przez Galileusza odkry. Bellarmino twierdzi, e w wietle dowodw naukowych mog one pretendowa co najwyej do miana hipotezy. Jako hipoteza mogy jego zdaniem swobodnie kry w obiegu naukowym, nie zagraajc ustalonemu porzdkowi wiata. Bellarmino nie wyklucza zreszt prawdziwoci kopernikanizmu, piszc w licie z 1615 roku, e gdyby pojawiy si przekonujce dowody, naleaoby wwczas uzna, e to czytelnicy Biblii bdnie interpretuj wity Tekst. Galileusz by jednak zbyt ambitny, by zgodzi si na takie umniejszenie wartoci swojej pracy. Upiera si, e wyniki jego bada opisuj obiektywn prawd o wiecie. Racj mieli obaj adwersarze. Wyniki, jakimi dysponowa Galileusz w swoim czasie, najprawdopodobniej nie zapewniyby mu dzisiaj prawa publikacji w adnym szanujcym si czasopimie. Pierwszy prawdziwy dowd teorii heliocentrycznej przeprowadzono dopiero ponad sto lat po wyroku witej Inkwizycji z 1633 roku. Dowd ten skoni w roku 1741 papiea Benedykta XIV, by da imprimatur dla pierwszego wydania dzie wszystkich Galileusza. Z kolei teza Bruna o wieloci wiatw zyskaa eksperymentalne potwierdzenie dopiero na pocztku lat dziewidziesitych XX wieku, za spraw odkry polskiego astronoma Aleksandra Wolszczana. Patrzc z tej perspektywy mona zrozumie stanowisko Bellarmina, odzwierciedlajce sposb rozumowania wczesnego Kocioa. Oto stary si dwa rodzaje racjonalnoci: racjonalno naukowa, uosobiona przez pewnego siebie, aroganckiego uczonego, i racjonalno spoeczna, reprezentowana przez Bellarmina uwzgldniajcego w debacie zoony kontekst. Gdy moliwo dialogu wyczerpaa si, Koci sign po argument siy. Dzi decyzj t uznajemy za 121

Rozum, ale jaki?

tragiczny bd, ktry sta si przyczyn wieloletniego konfliktu midzy nauk a religi, co z kolei doprowadzio do przyspieszonej sekularyzacji Zachodu. Kwesti mona by zamkn tym stwierdzeniem, gdyby nie to, e nie oddaje ono zoonoci kontekstu spoecznego, w jakim w dramat si rozgrywa. Ot na pocztku XVI wieku treci ycia spoecznego w Europie bya religia. Reformacja i wojny religijne dowodziy tego w sposb wyjtkowo dobitny. Jzyk religii by jzykiem codziennoci, a wiara i praktyki religijne stanowiy nie spraw prywatn, lecz jedn z podstawowych form aktywnoci jednostek w spoeczestwie. Trudno byo sobie wyobrazi wiatopogld inny ni religijny. Sytuacja ogromnie rnia si od dzisiejszej, kiedy w nowoczesnych spoeczestwach Zachodu religia cigle odgrywa istotn rol, ale zostaa zepchnita do sfery prywatnej i w yciu spoecznym uczestniczy tylko jako jeden z aktorw. Z tego te wzgldu Galileusz, wchodzc w spr z Bellarminem, a nastpnie ze wit Inkwizycj, nie tworzy wskiego precedensu z obszaru relacji nauki i religii, ale narusza znacznie szerszy schemat relacji midzy nauk a spoeczestwem. Dyskurs Galileusz Bellarmino powraca z uporem przez ca nowoczesno. Jego nowymi wcieleniami s spory o eugenik, energetyk jdrow, genetyk, klonowanie, ekologi. Z jednej strony podmiotem konfliktu jest nauka absolutyzujca swoj metod, z drugiej zsekularyzowane spoeczestwo, ktre obawia si, e metoda naukowa, redukujca rzeczywisto do skadowych poddajcych si badaniom, pomija co istotnego, niewyraalnego, co kiedy powrci w postaci traumatycznych dowiadcze rujnujcych tkank spoeczn. Dzi sytuacj dodatkowo komplikuje fakt, e wraz z uruchamianymi przez nauk siami techniki i kapitalizmu jej dyskurs ze spoeczestwem zaczyna odbywa si w skali globalnej. Skala ta powoduje, e podmiotem sporu s ju nie tylko nowoczesne, zsekularyzowane spoeczestwa Zachodu, ale rwnie spoecznoci tradycyjne, w ktrych religia jest treci ycia spoecznego, podobnie jak bya ni w Europie 122

Rozum, ale jaki?

czasw Galileusza. Patrzc z takiej perspektywy trudno si dziwi, e fundamentalizm religijny to jedna z moliwych odpowiedzi na dokonywany przez procesy modernizacji zamach na tradycyjne wartoci. Czy warto straci dusz, ycie wieczne i tradycj w zamian za obietnice nie poparte przekonujcymi dowodami? pytaj, podobnie jak czterysta lat wczeniej kardyna Bellarmino, duchowi przywdcy ludw islamu. Nauka, mimo wszelkich trudnoci, rozwijaa si dalej drog wskazan przez Galileusza. Kolejne, coraz wiksze sukcesy zwizane z nazwiskami Johannesa Keplera, Isaaca Newtona, Antoinea Lavoisiera zdaway si dowodzi, e w sporze zaoycielskim nowoczesnej cywilizacji cakowit racj mia Galileusz. Sukcesy nauki umacniaa systematycznie filozofia, ktra z kolei posza szlakiem Pico della Mirandoli, afirmujc wolno i nieograniczone moliwoci czowieka. Apogeum nastpio w czasach Owiecenia, kiedy miejsce religii w spoeczestwie zaj rozum, a nauka zyskaa spoeczny monopol na wiedz.

Koniec historii, koniec nauki

W 1806 roku, po przegranej przez Prusy bitwie pod Jen, Hegel ogosi koniec historii. Niedugo pniej, w latach 18071810 w Berlinie powsta uniwersytet zorganizowany wedug idei Wilhelma von Humboldta. Szybko sta si modelem dla innych nowoczesnych instytucji naukowych i edukacyjnych na caym wiecie. Wyraa on ide, e ducha rzeczywistoci odsoni mona za pomoc bada naukowych uporzdkowanych w konkretne dyscypliny, jak matematyka, fizyka, chemia. Synteza tych czstkowych wynikw odbywa si powinna na poziomie spekulacji filozoficznej, zbliajcej nas do prawdy o rzeczywistoci. Humboldt stworzy wic podstawy systemu wiedzy i pokaza najskuteczniejsz metod dotarcia do prawdy w czasach po kocu historii, a wic w epoce nowoczesnej. Dowiadczenia Humboldta, jak i napoleoskiej Francji okreliy nowe miejsce nauki staa si ona elementem siy 123

Rozum, ale jaki?

owieceniowego pastwa, podstawowym filarem jego rozwoju. Nauka szybko staa si po prostu religi, a szalestwo nowej wiary najbujniej rozkwito w okresie pozytywizmu. Nie mogo jednak by inaczej, rewolucja przemysowa zmieniaa oblicze Europy. Dziki nauce i technice czowiek dowodzi na kadym kroku, e odnis ostateczne zwycistwo w odwiecznej walce z natur, poddajc j swojej woli. To zwycistwo pozwalao te optymistycznie twierdzi, e nie przyjdzie nam dugo czeka na wyzwolenie si rwnie z okw religii i innych artefaktw ciemnej historii. Jeeli moemy bada natur bez Boga, jeeli bez Jego udziau moemy poprawi swj los na Ziemi, to moe Bg jest nam niepotrzebny? Skoro wszystko da si wyjani przy pomocy nauki, to moe po prostu adnego Boga nie ma? Religia jest wic zud ludzi prymitywnych, ktrzy kryli w niej strach przed tajemnicami natury. Skoro jednak natura ju adnych tajemnic przed nami nie ukryje, jedyn religi pozostaje nauka. Koniec XIX wieku zdawa si dowodzi, e rwnie nauka dobiega koca. W fizyce wszystko ju byo wyjanione. Rozpoczynaa si druga rewolucja przemysowa zapocztkowana odkryciem elektrycznoci i wynalazkiem silnika elektrycznego, ktre ukazyway w dziaaniu pikno tkwice w rwnaniach elektromagnetycznych Jamesa Clarka Maxwella. Obowizywa Pax Britannica, nad Imperium Brytyjskim nigdy nie zachodzio soce, gospodarka miaa charakter globalny, a udzia wymiany midzynarodowej w dochodach narodowych przekracza poziom obecny. Istniaa nawet globalna pajczyna, wiktoriaski Internet, czyli telegraf czcy dziesitki tysicy miejsc na caej kuli ziemskiej. Atak nadszed ze strony samej nauki. W ostatnich dniach XIX stulecia Max Planck dokona odkrycia (przygldajc si wynikom swoich bada, by nie mniej przygnbiony ni przed laty Kepler), ktre zburzyo dotychczasowe wyobraenia o nauce i naszych moliwociach poznania. Potem kolejne fale rewolucji: teoria wzgldnoci Einsteina, zasada nieozna124

Rozum, ale jaki?

czonoci Heisenberga, twierdzenie Gdla, termodynamika procesw nieodwracalnych, nierwnoci Bella szybko pokazay, jak mao wiemy. Udowodniy ponadto, e niewiedza i niemono penego poznania s nieodcznymi cechami natury. Zgodnie z optymistyczn wizj owieceniow, nauka miaa wyzwoli nas z mitycznego i religijnego mylenia wynikajcego z lku przed natur. Skoro jednak natura zostaa poznana, wiat, jak pisa socjolog Max Weber, odczarowany, usta powinna potrzeba szukania ponadracjonalnych wyjanie. I rzeczywicie, w wikszoci spoeczestw nowoczesnych nastpia niemal pena sekularyzacja, a udzia w yciu religijnym bardzo zmala (wyjtkiem s Stany Zjednoczone). Nie wygas natomiast gd mitw, tyle e najwikszym ich rdem jest obecnie sama nauka. Hiroszima i Nagasaki ukazay kolejne jej oblicze. Lk przed natur ustpi lkowi przed skutkami postpu. Wizje technicznej Apokalipsy przetwarzane s przez kultur popularn i za porednictwem filmw, komiksw, czasopism, zarwno w spoeczestwach nowoczesnych, jak i tradycyjnych, wracaj do wiadomoci w formie nowych mitw, ktrych klasycznym ju przykadem jest mit Frankensteina. Czowiek nowoczesny, gdy stwierdzi, e ani jzyk nauki, ani zdyskredytowany przez nauk jzyk oficjalnej religii go nie zadowala, ucieka od rozumu, chroni si w irracjonalizm. Czowiek tradycyjny, w naturalny sposb religijny, tym bardziej lgnie do religii i to w najbardziej fundamentalnym wydaniu. Jeden i drugi jest jednak rozdarty, bo ucieczka nie uwalnia go od koniecznoci uczestnictwa we wspczesnym wiecie. Gdy rozdarcie przekracza pewn granic, to, jak dowodzi francuski filozof Andr Glucksmann, rodzi si nihilizm. Wszystkie wartoci ustpuj chci zaistnienia przez przysowiowe pitnacie minut, ktre kademu obieca Andy Warhol. Tylko to moe nada sens w oglnym bezsensie. Masakra w szkole? Brutalny mord bez motywu i celu? A moe co, czego jeszcze nie byo?

125

Rozum, ale jaki?

Watykan i nauka
Majestatyczna Sala Regia Paacu Watykaskiego wypenia si dostojnikami. Purpuraci z Kurii Rzymskiej, korpus dyplomatyczny akredytowany przy Stolicy Apostolskiej, czonkowie Papieskiej Akademii Nauk, w kocu wkracza sam papie, Jan Pawe II. Za chwil rozpocznie si jedna z najwaniejszych papieskich audiencji, podsumowujca trwajc czterysta pidziesit lat debat midzy wiar, nauk i rozumem. Formalnym powodem zorganizowanej 31 padziernika 1992 roku audiencji byo zakoczenie piciodniowej sesji Papieskiej Akademii Nauk powiconej zagadnieniom emergencji zoonoci w matematyce, fizyce, chemii i biologii. Za tym zawiym tytuem kryj si najwaniejsze zagadnienia wspczesnej nauki, prba odpowiedzi na pytanie, czy takie zjawiska, jak powstanie ycia, pojawienie si ludzkiej wiadomoci s naturalnym wynikiem, epifenomenem wzrostu zoonoci materii? Czy moe te naley szuka dla nich wyjanie ponadnaturalnych? Czym w ogle jest zoono, czy mona dopatrzy si wsplnych problemw, badajc powstawanie galaktyk i komrek wiata oywionego? Uczona debata, w ktrej uczestniczyli uczeni takiej klasy, jak brytyjski Astronom Krlewski Martin Rees, twrca teorii katastrof Francuz Ren Thom, izraelski specjalista w dziedzinie kryptografii Adi Shamir, cho prowadzona z zachowaniem najwyszych akademickich standardw, dostarczya wielu emocji, ktre przebijaj nawet z linijek suchego sprawozdania. Kontrowersje wzbudziy na przykad spekulacje woskiego chemika Giuseppe Del Re o moliwoci powstania ycia na drodze ewolucji chemicznej, z martwych czsteczek chemicznych. Ba, zdaniem woskiego chemika nie mona wykluczy zsyntetyzowania ycia w probwce. Ewentualne potwierdzenie tych spekulacji (pracuj nad nim w wielu laboratoriach najtsi chemicy) bdzie miao wielkie znaczenie nie tylko dla nauki i lepszego zrozumienia ewolucji ycia w kosmosie. Jak zauway Del Re podczas dyskusji swojego referatu, doj moe do konfrontacji teologicznej. Oto bowiem prbie poddana zostaje 126

Rozum, ale jaki?

antropomorficzna wizja Boga, ktry w swej niebiaskiej pracowni obdarzy martw materi iskr ycia. Papieska Akademia Nauk jest doskonaym miejscem do wyrafinowanych intelektualnych konfrontacji. Skupia kwiat wiatowej nauki, kilkudziesiciu laureatw Nagrody Nobla, ludzi rnych wyzna i narodw. Rita Levi-Montalcini, woska noblistka, tak wspomina dzie, kiedy zostaa wybrana na jednego z jej czonkw (by rok 1974). Wizyt zoy jej ksidz Carlo Enrico Di Rovasenda, informujc o papieskiej decyzji. Uczona, nie kryjc zaskoczenia, odpara: Ale ja wanie pisz artyku popierajcy aborcj, potem: Jestem ateistk, w kocu: Jestem ydwk. Wysannik Watykanu cierpliwie wysucha jej obiekcji, by w kocu skwitowa: Wiemy, e jest pani uczciwa, to najwaniejsze. W Papieskiej Akademii Nauk, ktr w 1936 roku powoa do ycia papie Pius XI, zasiadali i zasiadaj wic nie tylko katolicy, ale rwnie przedstawiciele innych wyzna. Jedn z barwniejszych postaci by Pakistaczyk Abdus Salam, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, gorliwy wyznawca islamu, onaty z czterema kobietami. Jej czonkami byli uczeni tej miary, co twrcy fizyki kwantowej Niels Bohr, Max Planck, Louis de Broglie, wynalazca radia Guglielmo Marconi czy wynalazca penicyliny Alexander Fleming.

Koniec sprawy Galileusza

Czonkowie Akademii spotykaj si regularnie, by dyskutowa o problemach nauki, ktrych wyjanienie moe wywrze wielki wpyw na samowiadomo czowieka i zrozumienie jego miejsca w wiecie wiecie nie tylko faktw naukowych, ale rwnie wartoci religijnych i moralnych. Szczeglnie uroczysty charakter zamknicia sesji 31 padziernika 1992 roku nie wynika jednak z jej tematu. Papie skorzysta z okazji, aby tego dnia ogosi rwnie rezultaty jedenastu lat pracy specjalnej komisji badajcej wszystkie aspekty sprawy Galileusza. Podsumowanie dziaa komisji wygosi kardyna Paul Poupard i wykorzystaem je ju w analizie sporu Galileusz Bellarmino. 127

Rozum, ale jaki?

Znacznie waniejsze byo jednak wystpienie Jana Pawa II, uznane przez wielu komentatorw za jedno z istotniejszych pod wzgldem doktrynalnym. Jak stwierdzi na pocztku swojego ordzia, dyskutowany podczas sesji temat zoonoci oznacza, e w historii nauki dotarlimy do etapu rwnie wanego, jak czasy Galileusza, kiedy wydawao si, e obowizuje jeden model lub porzdek wiata. Zoono wskazuje precyzyjnie, e aby poradzi sobie z bogactwem rnorodnoci wiata rzeczywistego, musimy stosowa wiele rnych modeli. Uwaga papiea spowodowana jest tym, e wraz z badaniami nad zoonoci powstay takie ich interpretacje, ktre z nauk nie maj nic wsplnego i przekraczaj granice wyznaczone stosowalnoci metody naukowej. W efekcie pojawia si nowa fala religii nauki wyraajca si w filozofii emergentyzmu. Goszcy j naukowcy twierdz, e zjawiska takie, jak wiadomo, uczucia religijne, umys s prostym i koniecznym skutkiem gwatownego wzrostu zoonoci materii, jaki obserwujemy w mzgu. Ich zdaniem tylko kwesti czasu jest wyjanienie w kategoriach naukowych biologicznych tajnikw ludzkiego zachowania, ekspresji uczu, a dalej wolnej woli, wiary i wiadomoci. Pamitajmy jednak, e wypowiedzi te s wycznie wyrazem osobistych przekona niektrych uczonych, a nie obrazem stanu wiedzy naukowej. Lata dziewidziesite obfitoway w doniesienia prasowe powicone odkryciom kolejnych genw odpowiedzialnych za okrelone zachowania i jakoby determinujcych agresj, homoseksualizm, altruizm. Pojawio si haso neuroteologii, ktrym opisuje si badania neurofizjologiczne majce na celu zlokalizowanie w mzgu orodkw odpowiedzialnych za uczucia religijne. Przykadem takiej scjentystycznej wiary w moliwo wyjanienia wszystkiego metod naukow jest Edward O. Wilson, znakomity biolog, propagator socjobiologii. W ksice O naturze ludzkiej, ktra staa si w latach osiemdziesitych bestsellerem, pisze: Obecnie, tak jak i zawsze w przeszoci, umys nie moe poj znaczenia zderzenia naukowego materializmu z niezachwian wiar 128

Rozum, ale jaki?

religijn. Prbujemy sprosta tej sytuacji, stopniowo rozszerzajc pragmatyzm. Postp naszych schizofrenicznych spoeczestw odbywa si dziki wiedzy, lecz yj one dziki inspiracji czerpanej z tych wanie wierze, ktre wiedza podwaa. Sdz, e paradoks ten moemy rozwiza, przynajmniej intelektualnie i nie od razu, lecz z biegiem czasu i z trudnymi do przewidzenia konsekwencjami, jeeli zwrcimy naleyt uwag na socjobiologi religii. Jestem przekonany, e aczkolwiek przejawy dowiadczenia religijnego s jaskrawe i wielowymiarowe, a przy tym tak skomplikowane, e w ich zawiociach gubi si najlepsi psychoanalitycy i filozofowie, mog by one przedstawione w dwu wymiarach: korzyci genetycznej i zmiany ewolucyjnej.29 Wilson, nauczony przykrymi dowiadczeniami, jakie spotkay go po opublikowaniu dziesi lat wczeniej Socjobiologii, kilka akapitw dalej zastrzega jednak, e posugujc si tradycyjnymi metodami redukcji i analizy, nauka moe wyjani religi, lecz nie moe zmniejszy znaczenia tego, co stanowi jej substancj. Inni rzecznicy nowego scjentyzmu nie id nawet na takie ustpstwa. Papie w swym ordziu z 1992 roku zwraca uwag, by nie popenia bdu z czasw Galileusza. Doktryna okrelona przez woskiego uczonego w licie do ksinej Krystyny Lotaryskiej obowizuje. Nauka ma pen autonomi, ktrej nie moe ogranicza religia, ale te nie powinna ona wykracza poza swoje kompetencje i orzeka o sprawach, o ktrych nic do powiedzenia nie ma, a wic o religii. Czowiek przeywa swoje ycie, rozwijajc si w dwch wymiarach. Wymiar horyzontalny zwizany jest z ekspresj poprzez kultur, technik, nauk. Wymiar pionowy to denie osoby ludzkiej do transcendencji, do ekspresji najgbszych pokadw osobowoci, ktrych nie da si zredukowa do naukowych formu.

29

Edward O. Wilson, O naturze ludzkiej, tum. Barbara Szacka, Pozna 1998

129

Rozum, ale jaki?

Fides et ratio
Konsekwentnym rozwiniciem tez z ordzia z 31 padziernika 1992 roku jest encyklika Fides et ratio ogoszona w 1998 roku. Papie atakuje w niej scjentyzm bezporednio: Trzeba niestety stwierdzi, e scjentyzm zalicza wszystko, co dotyczy pytania o sens ycia, do sfery irracjonalnej lub do domeny wyobrani. Trudno te pogodzi si ze stosunkiem tego nurtu mylowego do innych wielkich zagadnie filozofii, ktre albo cakowicie ignoruje, albo te poddaje analizie opartej na powierzchownych analogiach, pozbawionych racjonalnych podstaw. Prowadzi to do zuboenia ludzkiej refleksji przez usunicie z jej zasigu owych fundamentalnych pyta, ktre animal rationale od pocztku swego ycia na ziemi nieustannie sobie zadawa. Uporawszy si w ten sposb z krytyk opart na wartociowaniu etycznym, mentalno scjentystyczna zdoaa wpoi wielu ludziom pogld, i wszystko to, co technicznie wykonalne, staje si tym samym take dopuszczalne moralnie. Papie nie oszczdza jednak rwnie teologw, ktrym przypomina, e maj obowizek by na bieco z tym, co dzieje si w obszarze nauk przyrodniczych. Jan Pawe II zdaje sobie spraw, e to teolodzy bardziej potrzebuj inspiracji ze strony uczonych ni odwrotnie. Nauka w swym wymiarze technicznym moe rozwija si bez religii, jej metoda nie wymaga zasilania, chyba e potrzebuj tego sami uczeni. Teolog ignorujcy dorobek nauki szybko jednak moe popa w anachronizm, w lepy zauek, w jakim znaleli si sdziowie Galileusza. Apele papiea o dialog nauki z religi maj gboki sens. Dialog taki zaczyna si nawet rozwija, cho na razie polega gwnie na przekonywaniu przekonanych. Wierzcy naukowcy spotykaj si z teologami obeznanymi w sprawach naukowych, a ich spotkania kocz si ciekawymi nawet publikacjami. Nie zmienia si jednak sytuacja globalna, i nadal zdarza si, e rnej maci postpowcy atakuj Koci i papiea za fundamentalizm, nie mogc poj istotnej rnicy midzy przywizaniem do fundamentalnych 130

Rozum, ale jaki?

wartoci moralnych a fundamentalizmem poznawczym. O ile mona zarzuci Kocioowi tradycjonalizm i rygoryzm moralny, o tyle oskarenie o fundamentalizm poznawczy jest wyrazem zej woli. Dobrym przykadem takiej postawy jest wybitny kosmolog Stephen Hawking, ktry twierdzi z zapaem, a popularne media to podchwytuj, e do bada nad pocztkiem pocztkw mia go zniechca papie Jan Pawe II, twierdzc, e czas przed Wielkim Wybuchem zarezerwowany jest dla Boga. Hawking, rwnie dobry uczony jak i specjalista od autopromocji (jego ksiki popularnonaukowe s bestsellerami, a synna Krtka historia czasu sprzedaa si w milionach egzemplarzy), stara si usilnie o wizerunek wspczesnego Giordana Bruna. Tsknocie za auto da f da wyraz w latach osiemdziesitych, mwic, e gdyby papie rozumia jego prace, kazaby spali uczonego na stosie. Przyjta przez Hawkinga taktyka autokreacji jest nad wyraz skuteczna dla postpowych mediw nie ma nic lepszego ni aura potencjalnego choby mczestwa, wykorzystujca stereotyp konfliktu midzy nauk a religijnym fundamentalizmem, co pozwala wycign z lamusa historyczne przykady Kopernika, Bruna, Galileusza. Caa ta konstrukcja jest jednak pusta w rodku, a podtrzymywanie bezsensownych stereotypw odwraca uwag od prawdziwego wroga, godzcego zarwno w podstaw nauki, jak i religii w wydaniu katolickim. Podstaw t jest przekonanie o istnieniu prawdy oraz o moliwoci jej dociekania drog racjonalnego dyskursu.

Wsplny wrg
Przekonanie to kwestionuj rnego typu filozofie postmodernistyczne, odrzucajce pojcie prawdy, a raczej zakadajce peny relatywizm poznawczy i moralny. Zastosowany w nauce prowadzi on do niezwykle zabawnych rezultatw, czego dowioda gona sprawa Sokala. Alan Sokal, fizyk, w 1996 roku zoy w Social Texts, renomowanym pimie wiata humanistyki postmodernis131

Rozum, ale jaki?

tycznej, artyku opatrzony tytuem: Transgressing Boundaries: Toward a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity (Przekroczy granice: w kierunku transformatywnej hermeneutyki grawitacji kwantowej). Social Texts to pismo naukowe, wic przed publikacj proponowany artyku przechodzi proces recenzyjny. Werdykt czytajcych by pozytywny, tekst ukaza si w wiosenno-letnim numerze. W istocie artyku Sokala by wycznie intelektualn prowokacj i nie zawiera niczego poza stekiem naukowych bzdur. Sokal przekonywa w nim, e caa rzeczywisto fizyczna, podobnie jak spoeczna, jest wycznie wynikiem gier jzykowych oraz konstruktem spoecznym. Dalej autor twierdzi, e nie ma staych o charakterze obiektywnym, jak p lub G (staa grawitacyjna), lecz s one obcione przez kontekst historyczny. W kocu, po przefiltrowaniu dorobku fizyki wspczesnej przez sito komentarzy najgoniejszych przedstawicieli myli postmodernistycznej, Sokal wzywa do przekroczenia granic i stworzenia wyzwolicielskiej metodologii, wolnej od restrykcyjnych poj prawdy absolutnej i rzeczywistoci obiektywnej. Apeluje o odrzucenie autorytaryzmu i innych ogranicze blokujcych rozwj fizyki prawdziwie postmodernistycznej, wpltujc w sw intryg najwikszych luminarzy postmodernizmu: Jacquesa Lacana, Juli Kristev, Luce Irigaray, Bruno Latoura, Jeana Baudrillarda, Gillesa Deleuza, Feliksa Guattari. Prowokacji francuskiego fizyka dodatkowej pikanterii przyda fakt, e artyku ukaza si w numerze specjalnym Social Texts, powiconym wanie rozprawie z uczonymi atakujcymi postmodernizm. Podsumowaniem tego intelektualnego happeningu jest ksika Limpostures intellectuelles (Oszustwa intelektualne) wydana wsplnie z innym fizykiem Jeanem Bricmontem, w ktrej dokadnie wymienione s grzechy postmodernistw wobec nauk przyrodniczych. Oprcz kwestionowania podstawowych poj nauki zaliczy do nich naley naduywanie dorobku nauk cisych w roli bezzasadnych metafor. W pismach postmodernistycznych czsto znale mona odwoania do zasady nieoznaczonoci Heisenberga, twier132

Rozum, ale jaki?

dzenia Gdla, teorii chaosu, itp. Z kontekstu jednak wynika, e autorzy maj niewielkie pojcie o sensie fizycznym uywanych poj.

Przedwczesny miech
Postmodernizm jako metodologia nauk przyrodniczych nie jest jak wida najlepszym narzdziem i prowadzi do zabawnych rezultatw. Nieuczciwe byoby jednak na podstawie jednej wyrafinowanej prowokacji odrzuca cay dorobek filozofw z krgw postmoderny. Nawet papie w encyklice Fides et ratio stwierdza, e nurty mylowe odwoujce si do postmodernizmu zasuguj na uwag. Kwestionujc istnienie jakichkolwiek pewnikw, goszc nadejcie czasw pozbawionych sensu, odpowiadaj na straszliwe dowiadczenie za, jakie dotkno nasz epok. W obliczu tragizmu tego dowiadczenia zaama si racjonalistyczny optymizm, ktry odczytywa histori jako zwyciski pochd rozumu, rda szczcia i wolnoci. Postmodernistyczny relatywizm to rwnie odpowied na wci istniejc pewnego rodzaju mentalno pozytywistyczn, ktra nie wyzbya si zudzenia, i dziki zdobyczom nauki i techniki czowiek moe niczym demiurg zapewni sobie cakowit kontrol nad swoim losem. Patrzc z tej perspektywy na miejcych si z udanego artu Sokala i Bricmonta, naleaoby przywoa pytanie Gogola: Z czego si, gupcy, miejecie? Ze znan odpowiedzi, e z samych siebie. Mona kpi z Lyotarda, ktry rzeczywicie bez specjalnego zrozumienia uywa poj matematycznych, trzeba jednak przyzna, e jego Kondycja ponowoczesna, manifest filozofii postmodernistycznej opublikowany w 1979 roku, w warstwie analitycznej nie straci wieoci. Cigle mona w nim wyczyta wiele trafnych spostrzee opisujcych relacje midzy wiedz a spoeczestwem. Warto dzi, gdy raczeni jestemy przez urzdnikw i politykw radosnymi wizjami zbawienia poprzez informatyzacj, ktra doprowadzi nas do rajskiego Globalnego Spoeczestwa Informacyjnego, przypomnie sowa Lyotarda sprzed ponad 133

Rozum, ale jaki?

dwudziestu lat: Technokraci widz w nich (w technologiach teleinformatycznych przyp. autora) obietnic liberalizacji i wzbogacenia interakcji midzy lokutorami, ale waciwy skutek polega ma na tym, e powstan nowe napicia w systemie suce jego skutecznoci. I dalej: Informatyzacja moe sta si wymarzonym instrumentem kontroli i regulacji systemu rynkowego, ktry rozciga si take na sam wiedz i ktry rzdzi si wycznie zasad skutecznoci. W takim wypadku nieuchronnie zakada terror.30 Dzisiejsza sytuacja, podobnie jak w czasach Kopernika i Galileusza, daleka jest od manichejskiego podziau na siy rozumu i postpu reprezentowane przez nauk i na siy reakcji, do ktrych naley zapisa fundamentalistw, postmodernistw, irracjonalistw i Koci katolicki. Koci jest zdecydowanie po stronie nauki, jeli chodzi o afirmacj moliwoci racjonalnego dociekania prawdy i przekonanie, e istnieje prawda obiektywna oraz e mona do niej dotrze, tworzc wiele modeli wyjaniajcych. Pod wzgldem wraliwoci na skutki spoeczne wykorzystania wiedzy bliszy jednak bdzie Koci postmodernistom ni nauce. Zdecydowanie z kolei wejdzie w spr i z pozytywistyczn nauk, i z postmodernistami, jeli chodzi o szacunek dla podstawowych wartoci moralnych. Dla scjentystw s one bowiem pochodn procesw naturalnych, dla postmodernistw za konstruktem spoecznym, w adnym wic przypadku nie mog mie absolutnego charakteru normatywnego. Badajc t skomplikowan siatk zalenoci, jak musi rozsupywa czowiek wspczesny, warto raz jeszcze sign do Fides et ratio: Mona zauway, e jednym z najbardziej znamiennych aspektw naszej obecnej kondycji jest kryzys sensu. Powstao tak wiele perspektyw poznawczych, czsto o charakterze naukowym, z ktrych mona patrze na ycie i wiat, e mamy w rzeczywistoci do czynienia z coraz powszechniejszym zjawiskiem fragmentaryzacji wiedzy. Wanie
30

Jean-Franois Lyotard, Kondycja ponowoczesna, tum. Magorzata Kowalska, Jacek Migasiski, Warszawa 1997

134

Rozum, ale jaki?

to sprawia, e tak trudne, a czsto daremne jest poszukiwanie sensu. Co wicej i jest to zjawisko jeszcze bardziej dramatyczne w tym gszczu informacji i faktw, wrd ktrych yjemy i ktre zdaj si stanowi sam tre ycia, wielu zastanawia si, czy ma jeszcze sens samo pytanie o sens. Wielo teorii, ktre przecigaj si w prbach rozwizania tego problemu, a take rne wizje i interpretacje wiata i ludzkiego ycia pogbiaj tylko t zasadnicz wtpliwo, ktra atwo moe sta si rdem sceptycyzmu i obojtnoci albo te rnych form nihilizmu. Po raz kolejny wracamy do nihilizmu jako coraz silniejszego elementu naszej wspczesnej kondycji. Oczywicie, jak przypomina Andr Glucksmann w ksice Dosto ewski Manhattan, nihilizm nie jest zjawiskiem nowym, jeli chcemy go dobrze zrozumie, powinnimy sign po Turgieniewa (to on pierwszy w Ojcach i synach uy pojcia nihilizm), Flauberta, Dostojewskiego. Ale dzi Stawrogin szczerzy zby zza kadego wga.

Nawrcony Habermas
Niezwykle istotne w debacie, jaka rozgorzaa po 11 wrzenia, byo wystpienie nestora niemieckiej filozofii, Juergena Habermasa. 14 padziernika 2001 roku, odbierajc Nagrod Pokojow wydawcw niemieckich, wygosi w kociele w. Pawa we Frankfurcie przemwienie Wiara wiedza otwarcie. Pierwotnie planowa, e bdzie mwi o kwestiach zwizanych z genetyk, o tym jak umys laicki ma sobie poradzi z podstawowymi problemami moralnymi, gdy w gr wchodzi najwysza stawka moliwo ingerencji w substancj wasnego gatunku, a jednoczenie nie chce siga do uzasadnie religijnych. Zamach na Nowy Jork uwiadomi Habermasowi, e od religii nie ma ucieczki, e jeli chcemy zrozumie kryjce si za zbrodniczymi atakami dramaty, musimy na nowo przeanalizowa trwajcy od wiekw spr midzy dwiema religiami: wiar i nauk. 135

Rozum, ale jaki?

Habermas przypomina, e fundamentalizm jest zjawiskiem cakowicie nowoczesnym, odpowiedzi na bdc skutkiem procesw modernizacji zagad tradycji. O tym jednak wiadomo od dawna. Zaskoczeniem bya na pewno dysproporcja midzy celem atakujcych fundamentalistw a uytymi przez nich rodkami. Zdaniem Habermasa moe by ona wyrazem bezgranicznej frustracji, w jakiej zaczynaj pogra si spoeczestwa tradycyjne, gdy dostrzegaj, e przyspieszona modernizacja i twrcza kapitalistyczna destrukcja nie s w stanie skompensowa materialnych i duchowych zniszcze wywoanych przez te procesy. Niemiecki filozof daleki jest od krytykowania antymodernizacyjnego oporu i przypomina, e proces sekularyzacji Europy trwa kilkaset lat i cigle nie dobieg koca. Sugeruje, e zanim zaczniemy analizowa zderzenie cywilizacji, powinnimy wczeniej przyjrze si dokadnie cigle nierozwizanym kwestiom zachodniej sekularyzacji. Inynieria genetyczna i biologia reprodukcyjna, z pozoru dalekie od wydarze 11 wrzenia, stawiaj ten problem z pen ostroci. Habermas uprzedza, by nie analizowa go w starych kategoriach starcia antynaukowego obskurantyzmu reprezentowanego przez religi ze scjentystycznym naturalizmem podminowujcym moralno. Przypomina, e scjentystyczna wiara w nauk, ktra pewnego dnia ma zastpi potrzeb osobistej samowiadomoci poprzez obiektywny opis, nie ma nic wsplnego z nauk, a jest po prostu z filozofi. Analiza skutkw ewentualnej interwencji w substancj ycia wykracza poza nauk. Z kolei jednak zsekularyzowane spoeczestwo nie moe rwnie odwoa si do autorytetu wiary. Rozwaajc t sprzeczno, Habermas, weteran neomarksistowskiej szkoy frankfurckiej, ktry, jak sam wyznaje, nie ma ucha do religii, przypomina, e nie trzeba by wierzcym, by rozumie i akceptowa przesanie Pisma. Bg jako Stwrca i Zbawca powoa czowieka do wolnoci. Gdy w miejscu Boga stanie inny czowiek, ktry wedug swojego uznania zacznie modyfikowa jego materia genetyczny, tym samym naruszy substancj wolnoci. 136

Rozum, ale jaki?

Habermas pyta: Czy pierwsza osoba, ktra zmodyfikuje inn osob wedle wasnych potrzeb, nie zniszczy tej wolnoci, ktra istnieje midzy ludmi po to, by gwarantowa ich rnorodno? Po ataku na Stany Zjednoczone w krgach liberalnej lewicy pojawiy si gosy, e oto mamy kolejny dowd na destrukcyjn rol religii w spoeczestwie. Zdaniem Jos Saramago, portugalskiego pisarza-noblisty, tylko pena sekularyzacja i usunicie religii ze sfery publicznej moe uchroni nas przed podobnymi nieszczciami w przyszoci. Zarwno sprawa Galileusza, jak historia zachodniej sekularyzacji dowodz jednak, e sprawa jest o wiele bardziej zoona. Warto wczyta si w gos Habermasa, zbagatelizowanie go moe bowiem oznacza, e za kilkanacie lat w wiecie nieskrpowanych manipulacji genetycznych w roli obrocw wolnoci wystpi bojownicy al-Kaidy.

137

Istnieje staa pokusa, by techniczne ekspertyzy strategiczne wykorzystywa nie w celu nawietlenia rnych problemw, ale po to, by nie dopuci do dyskusji nad pewnymi kwestiami. Co takiego prowadzi tylko do utrwalenia wzajemnej nieufnoci pomidzy naukowcami a laikami. Ci pierwsi zarzucaj drugim, e zbyt dosownie traktuj obawy wyraone w opowieci o Frankensteinie, ludzie za maj poczucie, e badacze, mimo caej swojej mdroci i uczonoci odmawiaj odpowiedzi na ich autentyczne obawy.
Jon Turney, lady Frankensteina31

Wiele dziaa, jakie si podejmuje, bardziej przypomina cyrk ni skuteczn ochron polskiego rolnictwa przed zagroeniem. Kiedy widz w telewizji, jak premier naszego rzdu wracajcy z Bugarii, w ktrej nie ma pryszczycy, szoruje buty rodkiem dezynfekcyjnym, a nastpnie dezynfekuje rce, to zastanawiam si, kto mu takie absurdalne zachowanie doradzi.
Profesor Henryk Lis w wywiadzie dla Polityki

Widmo Frankensteina
Ptaki spadaj z nieba. Woy, krowy i psy le martwe na ulicach i polach spuchnite po kilku godzinach praenia azjatyckim socem. Wszdzie poduszeni ludzie, poskrcani, z pian na ustach, z rkami wbitymi w ziemi. Do koca ubiegego tygodnia byo ich trzy tysice, ale cigle odnajdywane s nowe ofiary; wadze przestay liczy. Dwadziecia tysicy ludzi prawdopodobnie straci wzrok, dwiecie tysicy odnioso rany. Tak pisa w grudniu 1984 roku
31

Jon Turney, lady Frankensteina, tum. Marta Winiewska, Warszawa 2001

138

Widmo Frankensteina

niemiecki tygodnik Der Spiegel, relacjonujc wielk katastrof przemysow w Bhopalu w Indiach. W Bhopalu, miecie liczcym w poowie lat osiemdziesitych dziewiset tysicy mieszkacw, stolicy stanu Madhya Pradesh, jedynym symbolem nowoczesnoci bya fabryka pestycydw naleca do koncernu Union Carbide. W procesie technologicznym wykorzystywano niezwykle toksyczny izocyjanek metylu, niegrony, jeli przechowuje si go w postaci ciekej w niskiej temperaturze. Niedotrzymanie tego warunku powoduje, e ciecz zaczyna parowa, a toksyczny gaz zabija wszystko, co napotka na swej drodze. W nocy z 3 na 4 grudnia 1984 roku w fabryce miaa miejsce awaria. Do instalacji z izocyjankiem dostaa si woda, doszo do gwatownej reakcji chemicznej, zbiornik pk, a trujce opary zaczy wydostawa si na zewntrz. Fabryk powinna otacza strefa bezpieczestwa. Jednak wolne obszary wok instalacji szybko zamieniy si w slumsy zamieszkane przez dziesitki tysicy biedakw. Oni wanie stali si pierwszymi ofiarami wypadku. Setki zmary podczas snu, pi bhopalskich szpitali szybko wypenio si po brzegi poszkodowanymi. Lokalne wadze, by zapobiec epidemii, zarzdziy masowe pogrzeby. Hindusi palili swoich zmarych na stosach po dwadziecia pi cia naraz. Gdy zabrako drewna, jako paliwa uywano nafty. Muzumaski cmentarz szybko si przepeni, trzeba byo wbrew nakazom religii rozkopywa stare groby, by pomieci zmarych. Opublikowany w 1991 roku oficjalny raport rzdu indyjskiego informuje, e na skutek katastrofy zgino okoo trzech tysicy omiuset osb, a ponad jedenacie tysicy zostao rannych. Dochodzenie przeprowadzone przez firm konsultingow Arthur D. Little wskazuje, e przyczyn wypadku by sabota woda zostaa celowo wprowadzona do obiegu technologicznego przez pracownika fabryki, ktry nie zdawa sobie sprawy z potencjalnych konsekwencji. Innej moliwoci raport nie dopuszcza, wszak zakad by zbudowany zgodnie z amerykaskimi standardami bezpieczestwa. Ptora roku pniej wiatem wstrzsna inna katastrofa, awaria elektrowni atomowej w ukraiskim Czarnobylu. 139

Widmo Frankensteina

Za ni take odpowiedzialny by czynnik ludzki do stopienia prtw paliwowych i pknicia osony reaktora doprowadzili operatorzy, ktrzy stracili panowanie nad prowadzonym w elektrowni eksperymentem. Analiza dokumentacji czarnobylskiej pokazuje, e elektrownia miaa pecha od samego pocztku. Ju w lutym 1979 roku raport KGB donosi o nieprawidowociach: W trakcie budowy drugiego bloku czarnobylskiej elektrowni atomowej maj miejsce fakty nieprzestrzegania projektw, jak rwnie narusza si technologi prowadzenia praw budowlanych i montaowych, co moe doprowadzi do awarii i nieszczliwych wypadkw. W raporcie wspomina si o licznych wypadkach przy pracy, kiepskiej jakoci betonie (no, ale z czego trzeba byo budowa dacze). W kocu kagiebici wykrakali: w 1983 roku w opisywanym przez nich drugim bloku stopia si kaseta paliwowa, ale spraw udao si zatuszowa. 26 kwietnia 1986 roku nastpia katastrofa, ktrej ju nie dao ukry si przed wiatem. Wypadki takie, jak w Bhopalu, Czarnobylu czy brazylijskiej Villi Parisi (w lutym 1984 roku na skutek zapalenia si kanaw ciekowych wypenionych rop spono tam ponad piset osb) maj wspln cech. atwo ustali ich rdo, droga midzy przyczyn a skutkiem jest prosta. Wylaa si ropa wybuch poar. Pk zbiornik wydosta si trujcy gaz. Paliwo atomowe si stopio pka obudowa reaktora. Po wyjanieniu bezporednich przyczyn mona zacz rozwaa kontekst spoeczny, prbowa odpowiedzie na pytanie, jak w ogle do tak banalnej katastrofy mogo doj. Tu znowu okazuje si, e kolejny krg analizy jest stosunkowo prosty. W Bhopalu na skutek niefrasobliwoci wadz lokalnych dopuszczono, by w strefie ochronnej powstay slumsy. Gdyby ich nie byo, rachunek ofiar byby znacznie mniejszy. Podobnie w Villi Parisi pozwolono na to, by na zagroonych terenach powstaa favela, a ponadto nie egzekwowano przepisw o ochronie rodowiska. Analogiczna jest te historia Czarnobyla gdyby pracownicy elektrowni cile przestrzegali instrukcji, nie byoby tragedii. 140

Widmo Frankensteina

Dalsze analizy wchodz ju w rzeczywisto spoeczno-polityczn. Tragedie byy moliwe, bo w skorumpowanych Indiach i Brazylii nikt nie przejmuje si przepisami, kultura obywatelska nie istnieje, a niski poziom cywilizacyjny nie gwarantuje waciwej wraliwoci na zagroenia. W przypadku Czarnobyla na jaw wysza caa sowiecka kultura strachu, dyrektor elektrowni przez wiele godzin ba si poinformowa Moskw o awarii, Moskwa baa si wyda decyzj o ewakuacji Prypeci, eby nie dowiedzia si wiat. Przesanie tych analiz jest dosy czytelne. Gdyby speniono odpowiednie warunki cywilizacyjne oraz przestrzegano norm, do katastrof by nie doszo lub mona byoby zachowa pen kontrol nad przebiegiem wydarze.

Kult efektywnoci
Przedstawiona powyej krytyka jest wyrazem optymistycznej wiary, e rzeczywistoci mona zarzdza w sposb racjonalny, na wzr systemu cybernetycznego. Jeli na wejciu spenione s odpowiednie warunki, to wiadomo, jakiego efektu mona si spodziewa. Zorganizowane nowoczesne spoeczestwo wyraa si przez pastwo, a ono przez swych urzdnikw, wcielenie idei racjonalnej kontroli. Cao dziaa precyzyjnie jak mechanizm dcy do maksymalnej efektywnoci. Naukowcy tworz wiedz, ktra przyczynia si do postpu technicznego. Nowe technologie trafiaj do przemysu, ktry zwiksza swoj wydajno i przeznacza cz wypracowanego zysku na dalsze badania naukowe, ktrych celem jest znw zwikszenie efektywnoci. Naukowcy tworz rwnie wiedz o samym spoeczestwie, ktra umoliwia podniesienie efektywnoci struktur spoecznych. Ponadto, co najwaniejsze, produkuj ywe moduy racjonalnej wiedzy kadry dla zarzdzajcej spoeczestwem i przemysem administracji. W ten sposb powstaje opisana przez Maksa Webera elazna klatka, czyli system racjonalnego zarzdzania, w ktrym coraz wiksz ilo spraw rozstrzyga si bez zbdnych debat, na podstawie technokratycznych decyzji liczcych si tylko z naukowo 141

Widmo Frankensteina

pewnymi faktami i procedurami wypracowanymi na podstawie wiedzy wytworzonej przez nauk instytucjonaln. Ten klarowny i atrakcyjny model sprawdza si dosy dobrze w warunkach masowego spoeczestwa przemysowego, ktrym rzeczywicie mona byo sterowa jak maszyn. Sytuacja zacza si wyranie komplikowa, gdy okazao si, e procesy spoeczne maj charakter nieliniowy. Wyszo na jaw, e ciga pogo za wydajnoci obraca si w pewnym momencie przeciwko najwaniejszemu celowi, e koszty jej zwikszenia przewyszaj zyski. Na dodatek ten zwrot objawia si najczciej w sposb katastrofalny, tyle e jest to ju wtedy katastrofa zupenie innego rodzaju ni na przykad czarnobylska lub bhopalska. Klasycznym przykadem maksymalizacji wydajnoci jest przemys spoywczy. W fabrykach misa, bo tak naley nazwa wspczesne hodowle krw lub wi, nic nie moe si zmarnowa. Wszystkie resztki, ktre maj jakkolwiek warto odywcz, przetwarzane s na mczk kostno-biakow i wracaj do hodowli w postaci dodatku do pasz. winie i krowy zjadaj przedstawicieli wasnych gatunkw, bo tak jest efektywniej. Argument, e kanibalizm jest przeciwny naturze, wywouje u zimnych racjonalistw wzruszenie ramion. Co za rnica? pytaj. Biako z odpadkw czy biako z soi to przecie te same substancje. Jeli okazaoby si, e tasza od utylizacji jest produkcja biaka z ropy, hodowcy na pewno skorzystaliby z takiej moliwoci. Ale jak na razie, kanibalizm jest najefektywniejszy. Efektywna pasza trafia do efektywnie zaprogramowanych zwierzt, produktw systematycznej hodowli. Woy o masie 1,3 tony, z hipertroficznymi misnymi zadami (podczas porodu trzeba stosowa cesarskie cicie, inaczej ciel nie przeszoby przez kana rodny); krowy dajce co dzie pidziesit litrw mleka dzielnie speniaj postulat wikszej wydajnoci. Sprzyja jej rwnie rosnca homogenizacja genetyczna. We Francji zdecydowana wikszo spord szedziesiciu piciu milionw kur-niosek pochodzi z linii genetycznej ISA Brown, opatentowanej przez jedn z firm farmaceutycznych. Szybko zmniejsza si biornorodno gatunkw wypiera142

Widmo Frankensteina

nych przez odmiany przemysowe, czsto ju modyfikowane genetycznie. Jeszcze do niedawna w Indiach uprawiao si dwiecie tysicy odmian ryu, w Stanach Zjednoczonych siedem tysicy odmian jabek, w Andach trzy tysice odmian ziemniakw, a w Chinach dziesi tysicy odmian yta. Wiele z tych odmian, na pewno mao wydajnych (a rwnie niedajcych si opatentowa) zniko lub zniknie niebawem. Kult efektywnoci nie byby sam w sobie niczym zym, wszak ludzi na ziemi przybywa i trzeba ich wykarmi. Gorzej, gdy nagle okazuje si, e doskonay cybernetyczny system zaczyna szwankowa i skutek na wyjciu zupenie nie odpowiada zaoeniom. Oto historia jednego przypadku.

Szalone krowy
22 grudnia 1984 roku na farmie Stent w hrabstwie Sussex w Wielkiej Brytanii zaobserwowano dziwne objawy u krowy oznaczonej numerem 133. Jej ruchom brakowao koordynacji, a gowa kiwaa si na wszystkie strony. W lutym krowa zdecha, a prbk jej tkanek przekazano do laboratorium. Rozpoznanie trwao siedem miesicy, w tym czasie objawy choroby pojawiy si u innych krw w Stent. Ostatecznie stwierdzono, e przyczyn mierci krowy numer 133 byo gbczaste zapalenie mzgu (BSE). Na przeomie listopada i grudnia 1986 roku BSE wpisano do rejestru jako now chorob byda, ale informacj utajniono. Gwny Weterynarz zdecydowa si powiadomi o epidemii BSE Ministerstwo Rolnictwa, Rybowstwa i ywnoci (MAFF) dopiero w czerwcu 1987 roku, gdy zaraza dotkna ju cztery stada. Kilka miesicy pniej stwierdzono, e przyczyn BSE jest prion, patogenna forma biaka. Dopiero wtedy opinia publiczna zacza otrzymywa pierwsze informacje o nowej chorobie. W maju 1988 roku rzd zdecydowa si sign po pomoc uczonych i powoa specjaln komisj pod przewodnictwem Richarda Southwooda, profesora zoologii z Uniwersytetu Oksfordzkiego. Jej zadaniem byo stwierdzenie, czy BSE moe by grone dla ludzi. 143

Widmo Frankensteina

Wkrtce okazao si, e rozprzestrzenianie si BSE spowodowane jest kanibalizmem, czyli karmieniem byda pasz zawierajc przetworzone szcztki zwierzt, gwnie owiec i krw. Rzd brytyjski wyda wic zakaz stosowania dodatkw zwierzcych do pasz. Komisja Southwooda stwierdzia jednoczenie, e jest nieprawdopodobne, by BSE mogo przenosi si na ludzi. Tu po raporcie rzd nakaza wybicie wszystkich krw podejrzanych o BSE. Poniewa jednak rolnikom zaoferowano odszkodowania w wysokoci 50 procent wartoci zarnitych sztuk, wiele krw przeznaczonych do likwidacji trafio nielegalnie na rynek. Dopiero w 1990 rzd zdecydowa si paci pene odszkodowania. W 1990 roku pojawiy si rwnie pierwsze poszlaki, e BSE moe by jednak grone dla ludzi. Zaobserwowano bowiem t chorob u kota oraz stwierdzono, e moe przenosi si przez ukad pokarmowy do myszy. Stao si jasne, e dla BSE nie istnieje bariera gatunkowa. Mimo to rzd przekonywa, e brytyjska woowina jest cakowicie bezpieczna wczesny minister rolnictwa John Gummer nie zawaha si nawet w obecnoci kamer nakarmi swej crki woowym hamburgerem. Pomidzy rokiem 1992 i 1993 zaobserwowano maksimum zachorowa na BSE wrd krw, potem liczba notowanych przypadkw zacza male. Program uboju zacz przynosi efekty, rzd odetchn z ulg taktyka racjonalnych, dyskretnych dziaa bez niepotrzebnego niepokojenia opinii publicznej sprawdzia si. Naczelny Lekarz Kraju potwierdzi w marcu 1993 roku, e jedzenie woowiny jest cakowicie bezpieczne. Nadszed jednak maj 1995 roku, kiedy to osiemnastoletni Stephen Churchill zmar na chorob, ktrej objawy przypominay chorob Creutzfelda-Jakoba (CJD). Sytuacja bya o tyle niezwyka, e ta rzadka przypado atakowaa dotychczas wycznie ludzi starszych, powyej pidziesitego pitego roku ycia. Okazao si, e zakaz stosowania dodatkw woowych w przygotowaniu produktw dla ludzi nie jest przestrzegany. Do 1996 roku odnotowano osiem 144

Widmo Frankensteina

przypadkw mierci na CJD, a w marcu tego roku stwierdzono, e najbardziej prawdopodobn przyczyn infekcji byo spoycie misa woowego pochodzcego od krw chorych na BSE. 25 marca Unia Europejska zakazaa importu woowiny z Wielkiej Brytanii. W 1997 roku powstaa specjalna komisja majca zbada przyczyny brytyjskiej epidemii BSE. Pracowaa trzy lata angaujc setki specjalistw. Za 27 milionw funtw powsta liczcy szesnacie tomw dokument wystawiajcy druzgocce wiadectwo politykom, urzdnikom i uczonym. Zachowywali si oni tak, jakby ich gwn trosk byo niewywoywanie strachu wrd spoeczestwa. W raporcie napisano: Ministrowie, urzdnicy i czonkowie komitetw naukowych byli przekonani, e spoeczestwo zareaguje irracjonalnie na informacje o BSE. Kade nowe doniesienie naukowe wzmagao obaw, e upublicznienie go spowoduje nieproporcjonalny popoch, bdzie wykorzystane przez media i opozycyjnych naukowcw do wykazania, e BSE jest grone dla ludzi, co doprowadzioby do paniki konsumenckiej. Poniewa wadza i uczeni wiedzieli lepiej, bo wiedz czerpali z pewnych rde (wszak w komitetach naukowych zasiadali czonkowie Royal Society), nie czuli potrzeby dzielenia si swoimi obawami z nieobliczalnym, ciemnym tumem. Liczba ofiar przekroczya w Wielkiej Brytanii sto osb, a hodowcy byda stracili do poowy 2002 roku ponad 4 miliardy funtw. Ani racjonalnym, efektywnym urzdnikom, ani uczonym nie przyszo do gowy, jak dugi moe by acuch przyczyn i skutkw prowadzcy od efektywnego przemysu misnego do wywoanych przez t efektywno ludzkich tragedii. Martin Heidegger powiedzia kiedy (wypowied t opublikowano w 1983 roku), e rolnictwo jest obecnie zmechanizowanym przemysem spoywczym w swej istocie tym samym, co produkcja nieboszczykw w komorach gazowych i obozach zagady, tym samym co blokady i skazanie caych narodw na gd, tym samym, co produkcja bomb wodorowych. Swoj wypowiedzi niemiecki filozof wywoa wielkie oburzenie, ale po sprawie BSE jego sowa 145

Widmo Frankensteina

zyskuj inny wydwik. Zwaszcza e wci nie wiadomo, czy nie grozi nam pandemia CJD, jak te nadal nie ma pewnoci, e przyczyn zachorowa jest jedzenie woowiny. Historia BSE w Wielkiej Brytanii jest przykadem na to, e wspczesne zagroenia maj inny charakter ni stare, dobre katastrofy. Gdy spadnie samolot, wybuchnie poar w petrochemii lub eksploduje metan w kopalni, dosy atwo doj przyczyny nieszczcia, mona nawet wskaza winnych, a premier ma gdzie pojecha, by wyrazi wspczucie. BSE pokazao, e jest zupenie inaczej, e oparcie si na starym schemacie: jest problem, powoujemy komisj ekspertw z Royal Society nie gwarantuje sukcesu, a kosztowa moe przegrane wybory.

Spoeczestwo ryzyka
Czy rzeczywicie brytyjska epidemia BSE to przykad nowego rodzaju zagroe? Czy na przykad epidemie pryszczycy, rwnie prowadzce do olbrzymich strat i wyrzynania setek tysicy zwierzt nie maj takiego samego charakteru? Oczywicie, mona dopatrywa si analogii na pewnych etapach rozwoju kryzysowej sytuacji i pniejszych sposobw ich likwidacji. Wielka Brytania jest znowu dobrym przypadkiem do analizy, bo kocwka XX stulecia bya dla tego kraju okresem rolniczych plag: po BSE Brytyjczycy dowiadczyli wiskiej gorczki, a w 2001 roku wielkiej epidemii pryszczycy. Pryszczyca wydawaa si w cywilizowanej Europie chorob zapomnian, Europejska Wsplnota Gospodarcza dawno poradzia sobie z tym problemem, wprowadzajc program masowych szczepie trzody i byda. W 1990 roku szczepie zaprzestano Bruksela uznaa, e w zwizku ze znikomym zagroeniem tasze bdzie w przypadku ewentualnej epidemii wybicie chorych stad ni dosy kosztowne szczepienie wszystkich zwierzt. Teoria doskonaa, nie uwzgldnia jednak czynnika ludzkiego. Brytyjczycy mieli do czynienia z pryszczyc ostatni raz w 1967 roku, kiedy musieli zabi i spali ponad p miliona krw, wi i owiec. Od tego jednak czasu zarwno 146

Widmo Frankensteina

hodowcy, jak i weterynarze zdyli zapomnie o chorobie, ktrej wiadomo w latach powojennych bya powszechna. Chore zwierz z jednej z farm, mimo widocznych objaww, zostao odstawione do rzeni i dopiero tam zauwaono, co si dzieje. Zbyt pno zainfekowany samochd pojecha w tras po kolejne sztuki, rozwoc po kraju niezwykle aktywne wirusy. Ruszya reakcja acuchowa. Opis pocztkowego etapu rozprzestrzeniania si epidemii BSE i pryszczycy jest podobny. Rwnie pniejsze dziaania byy podobne. W skrcie polegay one na tym, by jak najszybciej zidentyfikowa strefy zagroenia, odizolowa je od reszty kraju oraz wybi stada podejrzane o chorob. Akcja przeprowadzona wedug tego schematu doprowadzia do wyeliminowania krw zaraonych BSE, jak rwnie powstrzymaa i wygasia brytyjsk pryszczyc. Tu jednak analogie si kocz. Pryszczyca jest chorob doskonale znan od 1514 roku, wiemy wszystko o jej etiologii, o wywoujcych j odmianach wirusw, wiadomo, e jest niegrona dla ludzi. Przynosi ogromne straty, ale mona nad ni zapanowa, stosujc okrelone procedury. To typowe zagroenie epoki bezrefleksyjnej idealny przeciwnik dla sprawnych i zdyscyplinowanych urzdnikw. Wymaga stanowczoci, ktr symbolizuje wojsko angaowane do likwidacji ognisk pryszczycy, a nie publicznych debat. To ukad liniowy, w ktrym wiadomo, e jeli zastosuje si okrelone dziaania, to skutek te musi by okrelony. Na podobnej zasadzie mona byo zlikwidowa epidemi BSE, ale nie ukryte za ni inne zagroenie chorob Creutzfelda-Jacoba. Prba zastosowania metody technokratycznej przyniosa tragiczne skutki. Model zakadajcy, e urzdnicy oraz przedstawiciele nauki wiedz, jak rozwiza problem, okaza si nieskuteczny. Dlaczego? Bo zabrako podstawowego czynnika pewnej wiedzy. Powoana komisja ekspercka rozpocza prac na dziewiczym polu, nie miaa wic szans na udzielenie jednoznacznej i kompetentnej odpowiedzi. Proces tworzenia wiedzy przez nauk ma swoje metody i prawa, z ktrych najwaniejsze gosi, e powstaje ona 147

Widmo Frankensteina

w starciu idei i koncepcji proponowanych przez rne zespoy badawcze i uczonych. W trakcie bada gromadz oni fakty, ktre kumuluj si i staj dorobkiem caego rodowiska. Fakty te interpretuje si w oparciu o rne modele wyjaniajce, a ambicj kadego uczonego jest, by to wanie jego model jak najbardziej zbliy si do prawdy. Prawda, w peni obiektywny opis jest celem nieosigalnym, mona jedynie si do niego zbliy, co dzieje si przez szukanie dziur w modelach konkurentw i dezawuowanie ich oraz poprawianie wasnych koncepcji. Polityk dziaa inaczej ni uczony. Musi podejmowa decyzje i jednoczenie dba, by miay one legitymacj demokratyczn, czyli uzyskiway na przykad poparcie wikszoci w parlamencie. Istot procesu politycznego jest, nieco podobnie jak w nauce, debata. Uczeni wierz jednak w prawd obiektywn, dla politykw natomiast istnieje tylko prawda negocjowana, czyli kompromis. W czasie swoich debat w argumentacji podnosz nie fakty empiryczne, ale fakty polityczne, ktre nie musz mie obiektywnego charakteru. Taki model narzuca demokratyczna cz owieceniowej spucizny. Pozostaje jeszcze skadowa racjonalna, zgodnie z ktr rzeczywisto mona nie tylko ogarn rozumem (czego dowodzi nauka), ale rwnie racjonalnie zorganizowa. Wynika std przekonanie, e gdzie koczy si sfera demokratycznej debaty i polityki, a zaczyna obszar zarzdzania na podstawie racjonalnych przesanek i wiedzy. Pastwo i zorganizowane w nim spoeczestwo to maszyna, ktr kieruj politycy, ale nad jej dziaaniem czuwaj mechanicy-biurokraci. Gdy mamy do czynienia z pryszczyc, odpowiedni urzdnik uruchamia okrelone procedury, a autoryzujcy jego dziaania polityk wie, e stoi na twardym gruncie sprawdzonych metod, rutyny i wiedzy.

Ograniczenia rozumu
Co jednak, gdy pojawia si nowe zagroenie, dla ktrego nie ma jeszcze odpowiednich procedur? Zgodnie z modelem 148

Widmo Frankensteina

nowoczesnego pastwa owieceniowego polityk udaje si do ekspertw, by na podstawie swojej wiedzy dostarczyli odpowiedni algorytm. Zgodnie z podstawowym zaoeniem nowoczesnego pastwa spoeczny monopol na wiedz ma nauka, tak wic to uczeni maj zadanie rozjanienia mrokw niepewnoci, by umoliwi politykowi podjcie decyzji, a urzdnikom dziaanie. W przypadku BSE w Wielkiej Brytanii model ten zaama si. Komisja Southwooda nie dostarczya, bo nie bya w stanie dostarczy, penych danych. Richard Southwood nie przedstawi wiedzy pewnej, stwierdzi jedynie, jakie jest prawdopodobiestwo zaraenia u ludzi jedzcych woowin z BSE. Jego zdaniem byo to nieprawdopodobne, co jednak naley zawsze czyta: zgodnie z dostpn nam wiedz i w zakresie przyjtego modelu oraz metody. Ponadto w raporcie znalazo si zdanie: Jeli nasze szacunki tych prawdopodobiestw s nieprawidowe, konsekwencje mog by skrajnie powane. Rzd z ulg przyj werdykt komisji, przekadajc niejak chwiejno raportu na pewno dziaa. Woowina jest bezpieczna! Poniewa rzd jest demokratyczny, wic dowodzi to czynem dziecko ministra wcina hamburgera przed kamer. Zanim jednak doszo do telewizyjnych spektakli, przez wiele lat rzd twierdzi, e ma do czynienia z problemem technicznym, ktry rozwie wraz z ekspertami, wic nie ma co niepokoi opinii publicznej. Wiadomo media zaczn dramatyzowa, ludzie wpadn w panik. Szkoda czasu i kopotu, skoro wiemy lepiej. Efektywniej bdzie nie debatowa, lecz dziaa. Rzd brytyjski i eksperci postpili jak zwykle racjonalnie nie chcieli wprowadza zamieszania do systemu, ktry zawsze dziaa. Po co ryzykowa konsekwencje paniki konsumenckiej straty producentw misa, kompromitacj na arenie midzynarodowej, itp., gdyby okazao si, e wszystko jest w porzdku i tylko niepotrzebnie w rozwizanie problemu wczono opini publiczn. Podobnie spekulowa kardyna Bellarmino podczas dysputy z Galileuszem.

149

Widmo Frankensteina

Pastwo truje
Podobnie jak w Wielkiej Brytanii, klasyczna nowoczesna biurokracja zaamaa si we Francji, w ktrej do dzisiaj nie zagoiy si rany i nie zakoczyy procesy sdowe po tak zwanej aferze zatrutej krwi. W latach osiemdziesitych zacza rozprzestrzenia si epidemia AIDS. Jedn z metod uniknicia przypadkowych zakae byo zidentyfikowanie dawcw krwi zaraonych wirusem HIV, tak by ich krew nie stanowia niekontrolowanego rda zagroenia. By to skutecznie uczyni, naleao wszystkich dawcw podda testom na obecno HIV. Rzd francuski opni jednak program powszechnej diagnostyki, mimo e na rynku dostpny by test amerykaskiej firmy Abbott. Premier Laurent Fabius zapowiedzia powszechne badania dawcw dopiero w czerwcu 1985 roku. W ten sposb wadze pastwa chciay da szans Laboratoriom Pasteura, przygotowujcym wasny zestaw diagnostyczny. Opnienie, jak podaj szacunki, stao si przyczyn zaraenia ponad piciuset osb. Wysokiemu urzdnikowi pastwowemu, doktorowi Michelowi Garretcie, postawiony zosta zarzut popenienia przestpstwa kryminalnego prby wielokrotnego otrucia, a trzem innym wspudziau w tej zbrodni. Przed sdem stan rwnie wczesny premier Francji i dwaj ministrowie jego rzdu. W styczniu 1999 roku przyszed czas na Belgi, gdzie okazao si, e do produkcji paszy dla kurczakw wykorzystano midzy innymi trzydzieci litrw zuytego pynu do chodzenia transformatorw (taniej wyszo dola go nielegalnie do wielkiej kadzi z tuszczem, w nadziei e nikt nie zauway, ni podda kosztownej utylizacji w specjalnej spalarni). Sprawa nie wyszaby na jaw, gdyby nie fakt, e pyn ten wytwarzany jest z substancji chemicznych zawierajcych midzy innymi niezwykle toksyczne dioksyny i polichlorobifenole (PCB). Badania misa belgijskich kurczakw ujawniy, e zawiera ono sto siedemdziesit pi razy wicej dioksyn, ni dopuszcza norma, oraz osiemset siedemdziesit pi razy wicej PCB. Zatrute kurczaki zdoay 150

Widmo Frankensteina

jednak trafi do sklepw w caej Unii Europejskiej. Dzi nikt nie wie, jakie bd skutki afery dioksynowej za kilkakilkanacie lat, jak bardzo wzronie na przykad liczba zachorowa na nowotwory. Jak radzi sobie z podobnymi problemami? Czy mona byo kwesti BSE rozwiza w inny, skuteczny sposb? Trudno wyrokowa, bo dotychczas nie wiadomo, czy to na pewno zaraone miso wywouje chorob Creutzfelda-Jacoba. Nauka do dzisiaj nie uporaa si z wyjanieniem tej kwestii i ta niewiedza jest dobitnym dowodem na to, e pod koniec wieku XX, gdy ju opanowalimy natur i jak nam si wydaje, potrafimy wszystko, komfort pewnoci i bezpieczestwa zastpi musimy nieustann wiadomoci ryzyka. Jak pisze Bertrand Saint-Sernin w Rozumie w XX wieku: Technologia ma jednak pewien skutek odwrotny. Nie tworzy jedynie tego, co powtarzalne, ale te to, co nieprzewidywalne: innowacja, rozpowszechniajc si, stopniowo wywouje skutki i dziaajc jak przypadek wedug Cournota, powoduje nag kolizj wiatw czstkowych, ktre istniay dotd, nic o sobie nie wiedzc. Niewtpliwie jest to jedno ze rde uderzajcego paradoksu: spoeczestwa nowoczesne, ktre w szerokim zakresie odwouj si do nauk, technologii i narzdzi rozumu, s jednoczenie spoeczestwami niepewnoci, nieprzewidywalnoci i ryzyka. Obok tradycyjnych problemw, ktre s w stanie rozwiza eksperci (na przykad pryszczyca) pojawio si niebezpieczestwo, e w kadej chwili jak niespodziank sprawi nam moe rzeczywisto, ktr rzekomo, jak gosili uczeni, zdoalimy w peni skolonizowa. Francuski antropolog Claude Levi-Strauss w jednym z wywiadw stwierdzi z sarkazmem, e 75 procent wysiku wspczesnych naukowcw idzie na rozwizywanie nieoczekiwanych problemw stwarzanych przez nauk i technik. Wikszoci uczonych taka perspektywa nie przeraa i przekonuj, e tylko wicej nauki rozwie problemy stwarzane przez nauk, a wicej techniki uwolni nas od zagroe wywoywanych przez technik. Jedni nazywaj to postpem, inni bdnym koem. 151

Widmo Frankensteina

Nieoczekiwane rezultaty przynosi zastosowanie powyszej koncepcji w praktyce gospodarczej. Logika globalizacji wymusza koncentracj kapitau i czenie si koncernw przemysowych; szczeglnie dobrze wida to w biznesie chemicznym i farmaceutycznym. W efekcie powstaj konglomeraty zarabiajce kokosy na tym, e produkuj na przykad specyfiki wywoujce u do duego odsetka ludzi reakcj uczuleniow, ktr mona jednake leczy innym specyfikiem z tej samej firmy. Podobnie przedsibiorstwa chemiczne skadujce odpady przyczyniaj si do skaenia wd gruntowych, jednoczenie jednak oferujc inne substancje do odkaania wody. Gdyby przyjrze si bliej takim jaowym w gruncie rzeczy mechanizmom wzrostu, dostrzeglibymy podobiestwo do wymiewanego modelu gospodarczego epoki Gierka. Kopalnie zwikszay produkcj wgla, wic potrzeba im byo wicej stali do zbrojenia chodnikw. Huty za, eby sprosta zamwieniom kopal, potrzeboway wicej wgla.

Zatrute rda
Niemiecki socjolog Ulrich Beck jako pierwszy zdiagnozowa opisan powyej skokow zmian jakociow natury problemw i zagroe czyhajcych na ludzi w epoce tak zwanej pnej nowoczesnoci. W 1986 roku wyda dzieo Spoeczestwo ryzyka, dowodzc w nim, e nowym aspektem kondycji czowieka pnonowoczesnego jest produkcja ryzyka, ktre zatruwa owoce utopijnej wiary w moliwo realizacji raju na ziemi. Nie chodzi tu o proste kalkulacje ryzyka zwizanego na przykad z jazd samochodem lub lataniem samolotem, ale moliwo globalnej katastrofy wywoanej przez samego czowieka lub jego wytwory. Ryzyko, o ktrym myli Beck, a ktre inny znakomity socjolog, Anthony Giddens, nazywa ryzykiem wytworzonym lub ryzykiem na wielk skal, ma charakter ponadklasowy. Przy najgorszym moliwym wariancie rozwoju wypadkw z BSE w Wielkiej Brytanii mog zachorowa na CJD tysice osb, z jednakowym prawdopodobiestwem milionerzy 152

Widmo Frankensteina

i biedacy. Podobnie przed niewidzialn chmur radionuklidw z Czarnobyla nie chroniy ani pienidze, ani status spoeczny. Beck pisze, e wiadomo ryzyka w spoeczestwach rozwinitych zamienia dawne haso z epoki podziau klasowego: jestem godny, na obecne uniwersalne: lkam si. Brak moliwoci ucieczki przed tym lkiem zblia czowieka wspczesnego do kondycji redniowiecznej. W redniowieczu kady rodzi si w okrelonej roli spoecznej i mia znikom szans na awans, los czowieka by okrelony jego urodzinami. Cay proces modernizacji polega na wyzwalaniu czowieka z fatum urodzenia, mia mu zapewni emancypacj i moliwo samorealizacji. Gdy si to ju niemal dokonao, na ludzk kondycj zostao naoone fatum ryzyka, z ktrego wyzwoli si nie mona. Kondycj t doskonale ilustruj sowa filozofa i psychiatry Andrzeja Ledera, z opublikowanego w Polityce komentarza w sprawie BSE: Reakcja Europejczykw na chorob szalonych krw jest tyle pena paniki, co tajemnicza. Tajemnicza jest skala zjawiska, nasilenie lku mierzone stosami woowiny, ktre zalegaj chodnie. Tajemnica domaga si wyjanienia. Za pocztek wyjanienia tkwi chyba w prionie. Bo prion ucielenia najgorsze koszmary ludzkoci. Koszmary, ktre wracaj w mitach, baniach, w plotkach szerzcych si przez wieki. W mitach o przemianie dobrego w ze, w plotkach o trucinie, ktr kto dosypuje do studni. Konsekwencj postpu jest produkcja ryzyka, a wiadomo globalnego zagroenia rodzi lk. Lk, a nie strach, bo wiadomo ta nie jest zwizana z obaw przed czym okrelonym. Lk zamienia si w strach, kiedy zostanie wskazany przedmiot, ktrego naley si ba. Przemian lku w strach opisuje dokadnie protestancki teolog Paul Tillich w swoim arcydziele Mstwo bycia. Strach, cho nie jest uczuciem przyjemnym, moe by konstruktywny, moe napdza do pozytywnego dziaania. Strach w przeciwstawieniu do lku ma okrelony przedmiot (z czym si zgadza wikszo autorw), ktry mona zobaczy, analizowa, atakowa, podj. Mona na oddziaywa i oddziaujc, uczestniczy w nim rwnie w formie walki. 153

Widmo Frankensteina

Wspczesna wypowied Ledera i pochodzce sprzed p wieku sowa Tillicha s bardzo wane dla zrozumienia, jak y w spoeczestwie ryzyka. Ot codzienna wiadomo zagroenia, ktre zmaterializowane nie daje szansy ucieczki, wywouje lk bdcy zawsze uczuciem destrukcyjnym, niszczcym tkank spoeczn. Lk rozkada pokady zaufania do innych ludzi i do instytucji, ktrym ju nie wierzymy, e s w stanie zapewni bezpieczestwo. Nastpuje odwrcenie symboli: lekarze zaczynaj kojarzy si ze mierci, uczeni szukajcy prawdy staj si wzorem faszu. Sposobem wyrwania si z negacji jest znalezienie przedmiotu-przyczyny, bo wtedy lk zamieni si w strach. Strach zmusi do dziaania, do walki, ktra moe nie przyniesie zwycistwa, ale oczyci wiadomo.

Oswajanie lku
W przypadku BSE kluczowym momentem bya identyfikacja prionu jako czynnika infekujcego krowy. Samo stwierdzenie naukowego faktu nie byo przekonujce. Ale tu wkroczyy media i nowoczesne techniki wizualizacji. Prion, dla wikszoci ludzi martwe pojcie, za spraw programw do grafiki trjwymiarowej nagle oy. Zacz pojawia si w telewizji, na fotografiach w prasie, w Internecie. Wrg zosta nazwany i pokazany, cho cigle tak samo grony, to jednak widzialny, konkretny. Mona byo podj z nim walk. Rol nowoczesnych mediw, zwaszcza cyfrowych, w recepcji ryzyka dokadnie przeanalizowa socjolog Joost van Loon z Nottingham Trent University. Zacz od dosy oczywistego stwierdzenia, e wiksz cz rzeczywistoci postrzegamy poprzez media. One te maj najwikszy wpyw na nasze postrzeganie ryzyka. Technokraci narzekaj, e media, gonic za sensacj, faszuj prawdziwy obraz wiata i zagroe. Spoeczna wiadomo ryzyka odbiega od ryzyka rzeczywistego, twierdz. Miliony ludzi pali zabjczy tyto, wiadomie ryzykujc mier. Jednoczenie ci sami ludzie protestuj przeciwko cakowicie bezpiecznym spalarniom lub przewoeniu odpadw jdrowych. Winne temu poznaw154

Widmo Frankensteina

czemu skrzywieniu s media, std te rzd brytyjski dugo utajnia informacje o BSE midzy innymi w obawie przed wykreowan przez nie panik. Logika mediw elektronicznych rzeczywicie zmusza do wizualizacji. Moe ona odnie skutek terapeutyczny (prion), ale rwnie wykreowa zagroenie. Nawet nieistniejca groba pokazana w przestrzeni wirtualnej mediw zaczyna istnie wystarczy tylko jej obraz, symulacja, animacja. Wikszo mieszkacw pastw rozwinitych coraz wicej spraw swojego realnego ycia zaatwia wanie w przestrzeni wirtualnej: to w niej przecie kr pienidze, w niej przeprowadza si transakcje, za jej porednictwem prowadzi si komunikacj z realnymi ludmi. Wirtualne oznacza realne, ktre bezporednio oddziauje na rzeczywisto. Tak przygotowany przez codzienne dowiadczenie czowiek pnonowoczesny w podobny sposb traktuje wirtualne zagroenie jako realne, a wic bdce czci rzeczywistoci. Wszystko za, czego nie da si przedstawi, zwizualizowa i tym samym ukonkretni, pozostaje w sferze budzcego lk chaosu. Czowiek wspczesny, podobnie jak jego archaiczni przodkowie, prbuje ten chaos zorganizowa poprzez mit. Najpopularniejszym i najsilniejszym mitem pokazujcym janusowe oblicze nowoczesnoci jest opowie o Frankensteinie. Stworzya j w 1816 roku Mary Godwin, wwczas jeszcze kochanka, ale niebawem ona angielskiego poety Percyego Shelleya. Doborowe towarzystwo, w ktrego skad wchodzi jeszcze Lord Byron, spdzao wakacje nad Jeziorem Genewskim. Nud rozpraszao snucie opowieci niesamowitych, w czym mistrzyni okazaa si Mary. W kocu zainspirowana swoistym wspzawodnictwem wpada na pomys spisania wikszej historii, ktra ukazaa si drukiem w 1818 roku pod tytuem Frankenstein or The Modern Prometheus. Wszyscy j znamy, wic tylko jednozdaniowe przypomnienie z ksiki Jona Turneya lady Frankensteina, najpeniejszej analizy tego nowoczesnego mitu: Czowiek, naukowiec, powouje do ycia istot, ktra, wyrastajc na monstrum, zwraca si przeciwko swemu stwrcy. W takim 155

Widmo Frankensteina

ujciu opowie o Frankensteinie przypomina starsz, kabalistyczn legend o praskim rabinie ben Loew i jego Golemie. Mimo strukturalnych podobiestw rni si one jednak zasadniczo w jednym punkcie doktor Frankenstein nie potrzebowa w swym dziele pomocy Boga, to on uzbrojony w wiedz zdobyt na drodze bada naukowych sta si Bogiem, stwrc ycia. Innymi sowy, czowiek nowoczesny Boga ju nie potrzebuje. Motyw doktora Frankensteina powtrzy si w ponad czterystu filmach, stu trzydziestu powieciach, pidziesiciu zbiorach opowiada, ponad osiemdziesiciu inscenizacjach teatralnych i niezliczonej iloci komiksw (statystyka doprowadzona do koca roku 1982). Produkujemy Frankensteina, eby si go ba. Wobec Frankensteina nasz lk przed nieokrelonym zamienia si w zwyky strach przed gronym monstrum, ktre mona jednak pokona. Mit ten oy po raz kolejny w maju 2002 roku, kiedy brytyjski tygodnik New Scientist opublikowa dwie informacje. Jedna z nich, o charakterze historycznym, wyjaniaa, e pierwowzorem doktora Frankensteina by wybitny szkocki uczony John Lind, ktry jako pierwszy (w 1790 roku) na Wyspach Brytyjskich powtrzy eksperymenty Galvaniego polegajce na oywianiu abich ng impulsami elektrycznymi. Dosy powszechnie wyobraano sobie wwczas, e takie dowiadczenia pozwol wyjani zjawisko ycia. Druga informacja z tego samego numeru New Scientist to rewelacja cakowicie wspczesna. Ot okazuje si, e doktor Craig Venter, szef niezalenego programu poznania genomu ludzkiego, do analiz wykorzystywa... wasne DNA. W redakcyjnym komentarzu czytamy: Uczeni w obu zespoach, nie wspominajc Clintonw i Blairw tego wiata, zachcali nas wszystkich, bymy widzieli genom jako co uniwersalnego, odzwierciedlajcego ca ludzko. DNA, powtarzano nam cigle, pochodzi miao od anonimowych dawcw, wyselekcjonowanych w sposb przypadkowy spord kobiet i mczyzn z rnych rodowisk etnicznych, ktrych dokadna tosamo bya niewana. Ta wiadomo lega w gruzach. 156

Widmo Frankensteina

Venter po raz kolejny pokaza, czego moe dokona niepowstrzymana ambicja i pycha. Oczywicie, doniesienie o tym, e jednym z wzorcw ludzkiego genomu bdzie DNA konkretnej osoby, nie ma wikszego praktycznego znaczenia. Co najwyej ciekawscy dowiedz si, e Craig Venter ma wadliwy gen odpowiedzialny za metabolizm tuszczw. Pozostaje jednak niemie uczucie niepokoju, lku, e za naszymi plecami czai si potwr oywiony przez nieznajcego adnych hamulcw doktora Frankensteina.

Czemu winni s uczeni?

Sami naukowcy zazwyczaj bagatelizuj podobne przypadki, polecajc statystyczne spojrzenie na rezultaty postpu naukowego. A te s imponujce. To przecie za spraw higieny, medycyny, chemii, biologii yjemy coraz duej i, cokolwiek by mwi, w wikszym komforcie. Sir Harold Kroto, brytyjski chemik i laureat Nagrody Nobla za wspodkrycie fullerenw, nowej odmiany wgla, nie kry irytacji, gdy go zapytaem, dlaczego mimo tylu sukcesw nauki pojawia si coraz wicej postaw antynaukowych, wrcz irracjonalnych. Wszystkim, ktrzy krytykuj nauk, kazabym raz w tygodniu wchodzi na p dnia na drzewo, na ktrym pozbawieni byliby wszelkich wygd wspczesnej cywilizacji. Moe wwczas zrozumieliby swoj gupot. Heroiczny optymizm Kroto, jakby ywcem przepisany ze sztandarowego dziea Owiecenia, Szkicu obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez dzieje Condorceta, jest godny szacunku. Nie zmienia to jednak faktu, e im lepiej yje si ludziom, tym bardziej niezadowoleni s ze swojej nowoczesnej kondycji. Udowodni to politolog Ronald Inglehart badajcy od wielu lat spoeczestwa czterdziestu trzech rnych krajw caego wiata. Z bada tych wynika jednoznacznie, e w spoeczestwach, ktre osign pewien poziom dobrobytu (poziom krajw Europy Zachodniej), zaczynaj dominowa wartoci postmaterialne. Okazuje si wwczas, e dynamicznie ronie grupa ludzi zainteresowanych nie kolejnymi owocami postpu, ale lepszym yciem, 157

Widmo Frankensteina

przez co rozumie si czystsze rodowisko naturalne, gbsze relacje midzyludzkie, a take odejcie od bezwzgldnego, w efekcie nieludzkiego kultu rozumu i racjonalnoci. Po prostu, gdy ludzie s ju syci, nie chc wicej jedzenia, ale wicej luzu. Denia postmaterialne bogatych ludzi Zachodu (najpeniej wida je obecnie w krajach skandynawskich i Holandii) kc si z aspiracjami spoeczestw zbyt biednych, by pozwoli sobie na luksus luzu. Te chc si jak najszybciej modernizowa, choby kosztem rodowiska naturalnego (wierz bowiem, e powtrzenie drogi Zachodu to najlepsza recepta na sukces). Do konfrontacji tych de dochodzi podczas rnych midzynarodowych szczytw, gdy kraje biedne walcz o prawo do rozwoju kosztem takich fanaberii, jak czyste powietrze lub woda, na co nie chc im pozwoli pielgnujce postmaterialny ogrd spoeczestwa bogate.

Eksport ryzyka
Dla biednych sens tego starcia jest zupenie niezrozumiay, wrcz krzywdzcy. Zamieszanie powiksza dodatkowo fakt, e uosabiajcy Pierwszy wiat midzynarodowy biznes bardzo chtnie wykorzystuje kraje Trzeciego wiata jako miejsce eksportu ryzyka i zanieczyszcze (by nie kci si z postmaterialnymi oczekiwaniami u siebie w domu). Ten sposb mylenia najlepiej ilustruj przykady zebrane przez Hindusk Vandan Shiv, fizyka i ekologa, w eseju wiat na krawdzi opublikowanym w ksice On The Edge Living with Global Capitalism (Na krawdzi ycie z globalnym kapitalizmem). Ot 12 grudnia 1991 roku Lawrence Summers, gwny ekonomista Banku wiatowego, napisa w notatce do swych podwadnych: Tak midzy nami, czy Bank wiatowy nie powinien zachca do migracji brudnych przemysw do krajw sabo rozwinitych? Summers odpowiada twierdzco na to pytanie, podajc trzy argumenty (cytuj za Shiv, ale memo Summersa dostpne jest te w Internecie): Po pierwsze, poniewa pensje w Trzecim wiecie s niskie, koszty skaenia wynikajce ze zwikszonej 158

Widmo Frankensteina

zachorowalnoci i umieralnoci s najnisze w krajach najbiedniejszych. Wedug Summersa, logika relokacji zanieczyszcze do krajw o niskich pensjach jest doskonaa i powinnimy to uzna. Po drugie, poniewa na duych obszarach Trzeciego wiata zanieczyszczenie jest cigle mae, jest ekonomicznie uzasadnione, by zwikszy to zanieczyszczenie. Zawsze sdziem, pisze Summers, e kraje w Afryce s w olbrzymim stopniu niezanieczyszczone, jako powietrza jest tam prawdopodobnie zupenie nieefektywnie wysoka w porwnaniu do Los Angeles lub Mexico City. W kocu, poniewa biedni s biedni, najprawdopodobniej nie s w stanie niepokoi si problemami rodowiskowymi. Zaniepokojenie czynnikiem wywoujcym raka prostaty raz na milion jest oczywicie znacznie wiksze w kraju, gdzie ludzie doywaj wieku, by zachorowa na raka prostaty, ni w kraju, gdzie umieralno ludzi poniej pitego roku ycia wynosi dwiecie na tysic. Czytajc argumentacj Summersa (ktry do dzi musi tumaczy si ze swojej gafy), mona zrozumie, skd si bior na przykad spiskowe wyjanienia celu wojny w Afganistanie. Ot ma to by najtaszy sposb pozbycia si zapasw starych bomb, pozostaych jeszcze z czasw kampanii wietnamskiej. Sposb cakowicie zgodny z logik efektywnoci, z ktrej wynika, e wywiezienie tony szkodliwych substancji z Niemiec do kraju rozwijajcego si jest o setki dolarw tasze ni ich legalna likwidacja w Europie. Lata dziewidziesite pokazay jednak, e ta doskonaa zdaniem Summersa logika obraca si przeciwko jej dysponentom. BSE i kurczaki z dioksyn to jakby powiedzia Sawoj i ek, cytowany ju w rozdziale Wirtualna wojna rzetelny listonosz, ktry zapuka do naszych drzwi, by wrczy z powrotem paczk z bomb, ktr dotd systematycznie wysyalimy innym.

Polityka natury
Od tej chwili koo si zamkno, zagroenia pozby si ju nie mona, wiat jest zbyt may. Musimy nauczy si z nim 159

Widmo Frankensteina

y. Warto w tym miejscu wrci raz jeszcze do kwestii wizualizacji i mitologizacji zagroenia. Peni one nie tylko funkcj uprzedmiotowiania lku, zamieniania go w strach. Speniaj jeszcze inn wan rol. Pisze o niej francuski socjolog i filozof Bruno Latour w ksice Politique de la nature. Jego zdaniem czasy nowoczesne byy okresem Wielkiego Podziau na chaotyczny wiat ludzi, ktry zdominowaa polityka, i wiat natury, rzdzcy si jasnymi prawami, ktre wyjania nauka. Ten model jak wida si wyczerpa, natura przestaa istnie niezalenie, uspoecznia si. Nie oznacza to jednak, e w peni nad ni zapanowalimy, wprost przeciwnie natura, w coraz wikszym stopniu twr czowieka, zaczyna nabiera chaotycznych cech wiata ludzi. Wkracza do polityki jako samodzielny aktor, a nie tylko milczca rzecz. Uczony powinien wic porzuci ambicje eksperta dysponujcego wiedz pewn, a zacz wystpowa w roli rzecznika prasowego natury czowieka pomagajcego jej przemwi w debacie politycznej zrozumiaym dla ludzi jzykiem. Zwizualizowany prion wystpujcy na kadym ekranie telewizyjnym sta si z bezoosobowego biaka osob polityczn numer jeden. Dziki uruchomionej przez now technik medialn i naukowcw wizualizacji wypyn z przestrzeni zarezerwowanej dla ekspertw do przestrzeni publicznej, z abstrakcji jzyka specjalistycznego sta si zarwno przedmiotem zerodkowujcym ludzki lk, jak i podmiotem politycznego procesu, ktry doprowadzi do wymiany rzdzcej elity w Wielkiej Brytanii. Z nauki nie moemy zrezygnowa, nie moemy ogranicza jej autonomii ani metody. Fakty naukowe nie podlegaj gosowaniu warto liczby p nie zmienia si w zalenoci od ukadu si w parlamencie. Nie moemy jednak rwnie nauki absolutyzowa, przypisujc jej czarodziejsk moc rozwizywania wszystkich powanych problemw. Apel Latoura o przedefiniowanie spoecznej roli nauki i uczonych to powtrzenie dania, jakie wysun filozof nauki Paul K. Feyerabend (patrz rozdzia: Rozum, ale jaki?), by podobnie jak oddzielono Koci od pastwa, oddzieli od niego rwnie nauk. 160

Rewolucja informacyjna uprzywilejowuje i wzmacnia sieciowe formy organizacji, utrudniajc jednoczenie ycie formom hierarchicznym. Oznacza to, e konflikty bd coraz czciej dzieem raczej sieci ni hierarchii. Dlatego ktokolwiek zdoa opanowa sieciow form organizacji i dziaania powinien zyska znaczc przewag w nowej epoce.
David Ronfeldt, John Arquilla, In Athenas Camp: Preparing for Conflict in the Information Age

Niechby w swej mocy potajemnie Duch nieco prawdy mi wyjawi, ebym, gdy si burzy we mnie, O czym nieznanym mi nie prawi; ebym w najskrytsze wnik spoiwo wiata, w nasieniu jego caym Odnalaz si stwrcz, yw, I sw nie rzuca, jak rzucaem.
Johann Wolfgang von Goethe, Faust32

Sie ponad wszystko

Rok 1994 mia by dla prezydenta Meksyku Carlosa Salinasa de Gortari czasem triumfu, zbierania owocw powolnej liberalizacji systemu gospodarczego i otwierania go na wiat. Butelki szampana odkorkowywane z hukiem w noc sylwestrow witay nie tylko nadejcie nowego roku, ale rwnie inauguracj porozumienia NAFTA (pnocnoamerykaskie porozumienie o wolnym handlu, skupiajce Stany Zjednoczone, Kanad i Meksyk). De Gortari liczy, e niesiony swoimi sukcesami po koczcej si w 1994 roku kadencji zamieni fotel prezydencki na stanowisko szefa wiatowej Organizacji Handlu.
32

Johann Wolfgang von Goethe, Faust, tum. Andrzej Pomorski, Warszawa 1999

161

Sie ponad wszystko

W salonach Mexico City bawiono si jeszcze w najlepsze, gdy w zapadej, znajdujcej si tu przy granicy z Gwatemal prowincji Chiapas z lasw zaczli wychodzi uzbrojeni wieniacy, w wikszoci pochodzenia indiaskiego. Kilka tysicy buntownikw z Zapatystowskiej Armii Wyzwolenia Narodowego (EZLN) zajo sze miast, w tym stolic prowincji, San Cristobal de las Casas. Liderzy zapatystw nie ukrywali, e chc zmiany rzdu i reformy systemu politycznego w Meksyku. Liczyli, e ich zryw wywoa powstanie w caym kraju. Wadze, cho niemile zaskoczone incydentem, stwierdziy, e spraw da si stosunkowo atwo rozwiza, wysyajc przeciwko rebeliantom wojsko i policj. Szybka, brutalna akcja powinna przywrci porzdek i nauczy buntownikw moresu. Zapatyci prbowali pocztkowo stawi czoo siom porzdkowym w otwartej walce, szybko jednak przekonali si, e nie maj szans z przeciwnikiem dysponujcym migowcami i artyleri, zwaszcza e inne prowincje nie doczyy do zrywu. Pozostawiajc dziesitki zabitych, rebelianci wycofali si do lasu, gdzie przewaga uzbrojenia wojska i policji nie miaa znaczenia. Wydawao si, e bunt w Chiapas mona bdzie odnotowa jako jeden z wielu inspirowanych przez lewakw zryww wiejskiej biedoty, bez adnego znaczenia dla spraw wiata.

Negocjacje
Dwunastego dnia akcji pacyfikacyjnej prezydent de Gortari ogosi zaskakujc dla meksykaskich ludzi siy decyzj wprowadzi jednostronny rozejm i wezwa zapatystw do negocjacji. Wysannik wadz, Manuel Camacho, przedstawi stanowisko rzdu w odezwie ogoszonej w trzech indiaskich narzeczach: tzotzil, tzeltal i chol (wydarzenie bez precedensu), a 27 stycznia podpisano porozumienie, na mocy ktrego uwolniono jecw i okrelono harmonogram reform politycznych, spoecznych oraz prac nad popraw doli Indian. Ponadto wadze zapewniy, e siy porzdkowe nie bd staray si przej kontroli nad stanowiskami zapatystw w lasach Lacandon. 162

Sie ponad wszystko

Co si stao, dlaczego znacznie silniejszy rzd musia ustpi? Jak rozszyfrowa sowa Carlosa Fuentesa, meksykaskiego pisarza, ktry w komentarzu do wydarze w Chiapas napisa: W Meksyku wiele osb o zamionych umysach zareagowao na to, co si dzieje w Chiapas, stwierdzeniami: Znowu to samo, te bunty to kolejny element starej sandinistowsko-castrowsko-marksistowsko-leninowskiej tradycji. Czy potrzebujemy tego w Meksyku? Bunty pokazay co dokadnie przeciwnego: nie byy ostatni rebeli starego typu, ale pierwszym postkomunistycznym powstaniem w Ameryce aciskiej. Wieniacy z Chiapas wystpili przeciwko bezwzgldnej logice globalnego wolnego rynku. Modernizacja meksykaskiej gospodarki prowadzona przez prezydenta de Gortari, z pewnoci potrzebna krajowi, oznaczaa katastrofalne skutki dla tradycyjnych enklaw rolniczych utrzymujcych si z mao opacalnej hodowli byda i uprawy kukurydzy, kakao oraz kawy. Liberalizacja i wice si z ni cofnicie ochrony lokalnego rynku byo jednoznaczne z bankructwem maych indiaskich gospodarstw. Ludzie ci pozbawieni rda utrzymania nie mieli rwnie adnej alternatywy, w nowoczesnym systemie stawali si niepotrzebni, mogli co najwyej zasili szeregi mieszkacw slumsw otaczajcych wielkie miasta. Frustracj wieniakw pogbiaa jeszcze wiadomo, e pomidzy pikn ideologi wolnego rynku a praktyk kapitalizmu pastwowego uprawianego przez funkcjonariuszy i kacykw rzdzcej Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej widnieje olbrzymia przepa. Ich interpretacja liberalizmu oznaczaa takie dostosowywanie prawa, by umoliwi koncentracj kapitau i ziemi w rkach lojalnych poplecznikw w politycznej grze. Stao si to wyranie widoczne, gdy wadze podjy prb proliberalnej reformy konstytucji, w tym synnego artykuu 27. Zosta on wprowadzony po rewolucji meksykaskiej z pocztku stulecia, jako jeden z postulatw Emiliano Zapaty. Artyku 27 zapewnia zbiorow wasno ziemi wsplnotom lokalnym i w oczywisty sposb utrudnia prywatyzacj gruntw, jakiej oczeki163

Sie ponad wszystko

wano od Meksyku w ramach przygotowa do wstpienia do ukadu NAFTA. Uchylenie tego artykuu oznaczao dla chopw przekrelenie ich szans na posiadanie ziemi, otwierao drog do jej przejcia przez wikszych graczy i zepchnicia spoecznoci lokalnej na margines. Jeden z badaczy ruchu zapatystw, Harry Cleaver z Uniwersytetu Teksaskiego, podkrela, e obrona lokalnych wartoci przez mieszkacw Chiapas nie wynikaa wcale z ich zacofania i kurczowego przywizania do tradycji. Wprost przeciwnie, doskonale zdawali sobie oni spraw z logiki globalnego kapitalizmu, wikszo z nich miaa osobiste dowiadczenia pracy w przemyle naftowym, turystycznym, handlu produktami rolnymi. To wanie wnioski z tych dowiadcze, a nie desperacka obrona tradycji, sprzyjay buntowniczym nastrojom. Bo dowiadczenie mwio jednoznacznie, e w globalnym systemie w skorumpowanym meksykaskim wydaniu chopi z Chiapas mog by tylko pariasami. Zachowanie godnoci i podmiotowoci moe im zagwarantowa jedynie obrona tradycyjnych wartoci lokalnych.

Trzy warstwy
Ruch chopski zasilany by intelektualnie z dwch najwaniejszych rde. Pierwszym by Koci katolicki. Ksia nie tylko pomagali chopom artykuowa swoje potrzeby, ale take ksztacili kadry chopskich zwizkw i w ogle odgrywali istotn rol w edukacji spoecznoci wiejskiej. Dziki obecnoci ksiy, diakonw i katechetw w kadej wsplnocie ruch nabiera strukturalnej zwartoci, przestawa by amorficzn mas. To wanie placwki kocielne byy punktami kontaktowymi dla licznych przedstawicieli midzynarodowych organizacji pozarzdowych masowo odwiedzajcych Chiapas po wybuchu powstania. Niemniej jednak Koci, uosabiany w Chiapas przez biskupa San Cristobal de las Casas, Samuela Ruiza, starannie unika konfrontacyjnej retoryki i przeciwstawia si zbrojnej rebelii. 164

Sie ponad wszystko

Impuls rewolucyjny nadszed z drugiego rda wnieli go do chopskiego ruchu lewicowi intelektualici o marksistowskiej i maoistowskiej proweniencji, ktrzy zaczli przenika do Chiapas w latach osiemdziesitych. Pozycj dominujc zdoby wrd nich synny dzisiaj Subcommandante Marcos, byskotliwy socjolog po studiach w Mexico City i Paryu, wieloletni wykadowca akademicki. Oparcie ruchu na trzech filarach: tradycji, wiary i rewolucji wytworzyo szczegln mieszank wartoci, a jednoczenie doprowadzio do powstania unikatowej struktury organizacyjnej, optymalnej, jak si pniej okazao, dla ruchu spoecznego nowego rodzaju. Zgodnie ze wspczesn terminologi socjologiczn, zapatyci to pierwszy ruch glokalny bronicy lokalnych interesw w globalnym wymiarze. Wedug analizy przeprowadzonej przez ekspertw z amerykaskiej Rand Corporation, Davida Ronfeldta i Johna Arquill, w ruchu zapatystw wyrni mona trzy warstwy. Podstaw s wieniacy z Chiapas, w wikszoci pochodzenia indiaskiego, potomkowie Majw, grupa najbardziej przywizana do lokalnych, plemiennych wartoci, skrajnie egalitarna i nawyka do podejmowania decyzji na zasadzie konsensusu. Warstwa druga to lokalni liderzy, ktrzy przeniknli do Chiapas, by tworzy struktury armii partyzanckiej, rewolucyjna inteligencja pragnca przeksztaci buntownicze nastroje chopw w uporzdkowany ruch powstaczy zdolny nawet do zmiany wadzy w kraju. Ambicje te w starciu z natur Indian, przeciwn wszelkim, nawet rewolucyjnym hierarchiom oraz po konfrontacji z koncyliacyjnymi postawami przedstawicieli Kocioa ulegy zagodzeniu. Rewolucjonici, gdy spostrzegli, e nie maj szans na zaprowadzenie czekistowskiej dyscypliny, przeksztacili si w koordynatorw i porednikw midzy indiask baz spoeczn a trzeci, globaln warstw ruchu. Ta warstwa to wszystkie organizacje pozarzdowe, niezalene media, uczeni, artyci i inne podmioty, ktre usyszay komunikat wysany z Chiapas i zaczy go zwielokrotnia, czynic z lokalnej chopskiej rebelii wydarzenie o zasigu globalnym. 165

Sie ponad wszystko

Zapatyci osignli sukces z dwch podstawowych wzgldw. Po pierwsze, w wyniku wspomnianej ju konfrontacji wartoci (tradycja, rewolucja, wiara) wypracowali optymaln struktur organizacyjn: zdecentralizowany, pozornie amorficzny twr pozbawiony silnej hierarchii, w ktrym wszystkie decyzje zapadaj podczas intensywnych procesw komunikacji wewntrznej, na zasadzie powszechnej zgody, ktra nastpnie jest bezwzgldnie respektowana. Aspekt komunikacyjny ma zasadnicze znaczenie, bo sprawia, e ruch zapatystw jest struktur refleksyjn, zdoln do szybkiego uczenia si i modyfikacji dziaa oraz celw odpowiednio do okolicznoci. T elastyczno wida byo wyranie, gdy powstanie ze stycznia 1994 roku nie pocigno do dziaania reszty kraju zapatyci natychmiast zmienili akcent z rewolucyjnego na spoeczny, a jednoczenie zminimalizowali roszczenia polityczne, otwierajc pole do rozmw z rzdem. Refleksyjno widoczna te jest w elastycznoci, z jak zmieniane s hasa i retoryka. Zapatyci walcz nie tylko o swoje prawa syszy ich cay postpowy wiat, nie zapominaj wic rwnie o prawach gejw i lesbijek, o feministkach i innych dyskryminowanych mniejszociach. Ponadto zdecentralizowany charakter ruchu, pozbawionego gwnego dowdztwa (Marcos, wbrew obiegowym opiniom, jest tylko symbolem medialnym, wizytwk bez realnej wadzy nad caoci) decyduje o jego trwaoci. Likwidacja niektrych ogniw i lokalnych liderw, a nawet usunicie Marcosa nie doprowadziyby do zniszczenia caego organizmu. Marcos, tajemnicza posta bez twarzy, chronica si zawsze za zason maski, oyaby wcielona w kogo innego. Struktura wewntrzna to jednak zbyt mao, by odnie globalny sukces. Do tego potrzebny by nony komunikat i dostp do technologii medialnych. W latach osiemdziesitych woanie Indian ze znajdujcych si gdzie na kocu wiata lasw nie zostaoby najprawdopodobniej przez nikogo usyszane. Bunt zakoczyby si krwaw rozpraw i lakonicznymi komunikatami kontrolowanych 166

Sie ponad wszystko

przez rzd mediw o przywrceniu spokoju zakconego przez nieliczne grupki anarchistw dziaajcych pod wpywem lewackiej inspiracji (tak mniej wicej wyglday pierwsze oficjalne doniesienia po wybuchu powstania w Chiapas w styczniu 1994 roku).

Rewolucja postmodernistyczna
Lata dziewidziesite to jednak epoka Internetu, medium, ktrego rzd Meksyku nie doceni. Wszystko, czego nie powiedziay lub co przekamay oficjalne rodki przekazu, od razu pojawiao si na stronach internetowych zakadanych spontanicznie na serwerach caego wiata. Listy dyskusyjne suyy powielaniu komunikatw, grupy ochotnikw tumaczyy owiadczenia zapatystw na rne jzyki. Kady ruch wadz Meksyku kontrowany by lawin komunikatw popierajcych powstanie i jego cele. Na stronach internetowych publikowano adresy i numery telefaksw ambasad i konsulatw Meksyku. W efekcie urzdzenia zatykay si od tysicy sanych protestw, a pod budynkami zbieray si manifestacje dajce zaprzestania ofensywy wojska w Chiapas. Istot rewolucji, jaka miaa miejsce w 1994 roku w Meksyku, najlepiej oddaj sowa Alejandry Moreno Toscano, uczonej z UNAM w Mexico City: Nowoci w politycznej historii Meksyku byo, dziki wykorzystaniu rodkw komunikacji alternatywnej, odwrcenie procesu kontroli przeciwko waciwej wadzy... Nowoci wojny politycznej w Chiapas byo pojawienie si rnych nadawcw informacji, ktrzy interpretowali wydarzenia w zrnicowany sposb. Informacja docierajca do spoeczestwa za porednictwem mediw oraz nowych rodkw technicznych przekraczaa znacznie moliwoci tradycyjnych metod kontroli. Marcos przedstawia swoje opinie, Koci przedstawia swoje, niezaleni dziennikarze swoje, organizacje pozarzdowe i intelektualici, z dungli, z miasta Meksyk, ze wiatowych finansowych i politycznych stolic, wszyscy przedstawiali swoje opinie. Te alternatywne opinie, ktrych prezentacja odbywaa si dziki otwartym mediom, a nawet kontrolo167

Sie ponad wszystko

wanym, ale odczuwajcym presj otwartych, zakwestionoway proces konstrukcji prawdy, wywoujc rwnie w panujcym reimie politycznym rnorodno opinii. Opinia wadzy okazaa si rwnie pokawakowana. To wanie owo rozbicie opinii, jej niezwyka rnorodno spowodowao, e powstanie w Chiapas zyskao miano pierwszej rebelii postmodernistycznej. Dla wnikliwszych analitykw byo ono zwiastunem nowej formy ekspresji aktywnoci spoecznej, ktr wspomniani David Ronfeldt i John Arquilla z Rand Corporation nazwali netwar wojn sieciow. Wojna sieciowa to konflikt o niskiej intensywnoci, podczas ktrego walczy si gwnie sowami. Wygrywa ten, kto zdoa uruchomi efekt sieci, dziki ktremu informacje namnaaj si lawinowo. Proces ten wymyka si spod wszelkiej kontroli, chodzi w nim nie tyle o przedstawienie jednej prawdy, ile o jej relatywizacj, zakwestionowanie roszcze do jedynego susznego stanowiska. W ten sposb strona, przeciwko ktrej toczy si wojna sieciowa w Chiapas rzd Meksyku traci legitymacj do swych dziaa. A skoro nie ma racji, to racj musz mie buntownicy, cho tak naprawd nikt w ich postulaty si nie wczytuje. W wojnie sieciowej, ktrej konflikt w Meksyku jest modelowym przykadem, chodzi o doprowadzenie do globalnej mobilizacji wszelkimi dostpnymi rodkami symbolicznymi. Su temu fotografie Marcosa w masce wymieniajcego ucisk doni z Oliverem Stoneem, manifesty epatujce nadt rewolucyjn frazeologi i wszelkie inne znaki wyzwalajce wrd ludzi dobrej woli bogatego wiata poczucie winy oraz projekcj swoich niespenionych rewolucyjnych marze na Innego, w latach osiemdziesitych na robotnikw z Solidarnoci, w dziewidziesitych na Indian z Chiapas.

Zagubieni analitycy
Tej nowej jakoci ujawniajcej si w ruchu zapatystw nie dostrzega niestety wielu znakomitych nawet analitykw. Zaniepokojeni jego sukcesem, prbuj go zdemaskowa, 168

Sie ponad wszystko

znale obciajce fakty, ktrych zapewne jest wiele. List takich prb dekonstrukcji przedstawia Artur Domosawski w ksice wiat nie na sprzeda. I tak na przykad meksykaski intelektualista Enrique Krauze porwnuje zapatystw do biesw z Dostojewskiego: Biesy akceptuj tylko ludzi wasnej sitwy. Reszta pluton egzekucyjny! Marcos o indiaskiej duszy lubi tylko tych Indian, ktrzy lubi jego. W Chiapas wojska rzdowe jeszcze za rzdw autorytarnych Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej (PRI) masakroway Indian, lecz bya tam te inna przemoc, wok ktrej panuje zmowa milczenia. W prbach tych pojawia si stary jak wiat schemat. Ruch najpierw trzeba spersonifikowa (zapatyci = Marcos), a nastpnie zdemonizowa, pokaza, e s to w istocie dni wadzy i krwi psychopaci. Domosawski pisze na przykad: Jak twierdz jego krytycy (Marcosa przyp. autora), jest on nieuleczalnym mitomanem, ktry widzi w sobie wspczesne wcielenie polegego w 1967 roku rewolucjonisty (Che Guevary przyp. autora). Ju w dungli bdzie przedstawia si Indianom jako lekarz (mimo e by wykadowc sztuk piknych, a nie medykiem jak Guevara), a nawet zacznie symulowa astm, na ktr jego idol cierpia od dziecistwa. Tak spreparowany przeciwnik przestaje by grony. Tyle tylko, e nawet jeli ten opis jest prawdziwy, niewiele ma wsplnego z istot rzeczy, a wic z wyjanieniem, dlaczego wanie powstanie zapatystw po dwunastu dniach rzucio na kolana rzd Meksyku, a ponowna operacja militarna przeprowadzona w 1995 roku przez nastpc Salinasa, prezydenta Zedillo, trwaa zaledwie cztery dni. Powtrzmy wic raz jeszcze. Zwycistwo byo moliwe nie dziki Marcosowi, nawet jeli czy w sobie cechy geniusza i wariata. Byo moliwe, bo na wiecie powstaa nowa jako spoeczestwo sieciowe, spoeczestwo nieskrpowanej komunikacji horyzontalnej odbywajcej si poza jakkolwiek kontrol. Rzecz nie w tym, e Marcos nagle sta si magnatem medialnym i mg zmusi do milczenia media rzdowe. Nie, sam Marcos nie mia w 1994 roku dostpu do Internetu. Jego komunikaty nagrane na dyskietk 169

Sie ponad wszystko

przewozili kurierzy do najbliszych punktw podczonych do Sieci lub majcych dostp do faksu. Zwielokrotnienie komunikatu, reakcja acuchowa odbywaa si ju poza zasigiem i kontrol Marcosa. To nie Marcos wykreowa zapatystw, Marcos i zapatyci stali si potrzebni, by da ujcie nagromadzonej w Sieci energii. Kilka lat wczeniej nikt by ich nie zauway.

Wojna sieciowa o Birm

Zainicjowana podczas powstania w Chiapas taktyka wojny sieciowej bya pniej wielokrotnie wykorzystywana. Jednym z goniejszych przedsiwzi bya kampania przeciwko reimowi wojskowemu w Birmie. Rzdzca Birm junta doskonale zdaje sobie spraw z wywrotowego potencjau technologii komunikacyjnych. Z tego te wzgldu nielegalne posiadanie faksw lub modemw komputerowych grozi kar wizienia od siedmiu do pitnastu lat i grzywn w wysokoci 5 tysicy dolarw, a Internet jest bezwzgldnie cenzurowany. To jednak wanie Sie i poczta elektroniczna stay si najwaniejszymi narzdziami sucymi spoecznej mobilizacji przeciwnikw birmaskiego reimu na caym wiecie. Kampania w ramach tej wojny sieciowej skadaa si z kilku kluczowych elementw. Jednym z nich by lobbing wrd przedstawicieli amerykaskich wadz lokalnych, by wydawali rozporzdzenia zabraniajce zawierania kontraktw publicznych z firmami prowadzcymi interesy z junt w Rangunie. Przeom nastpi, gdy podobne rozporzdzenie podpisa 25 czerwca 1996 roku William Weld, gubernator stanu Massachusetts, jednego z najwaniejszych stanw USA. Cho jego decyzj, bdc w istocie wkroczeniem wadz lokalnych w sprawy polityki midzynarodowej, wadze federalne uznay za niekonstytucyjn, to jednak miaa ona olbrzymie znaczenie. Przedstawiciele takich koncernw jak Motorola, Hewlett-Packard czy Apple przyznali, e to wanie rozporzdzenie Welda spowodowao wycofanie si ich z interesw w Birmie. Sam Weld za przyzna, e gwnym czynnikiem, ktry skoni go do decyzji, bya niesychanych 170

Sie ponad wszystko

rozmiarw cyberkampania jego biuro dosownie zalewane byo e-mailami i faksami z caego wiata. Przed now, nieznan si kryjc si w wojnie sieciowej ukorzy si musiaa rwnie tak wielka korporacja, jak PepsiCo, prowadzca oywione interesy z rangusk junt. Najpierw przegraa na niewielkim, ale symptomatycznym poletku na skutek mobilizacji studentw PepsiCo utracia kontrakt na dostawy dla stowek Uniwersytetu Harvarda. Pniejsza kampania obrzydzajca ycie gigantowi doprowadzia do jego wycofania si z lukratywnego birmaskiego rynku w styczniu 1997 roku. A w kwietniu tego samego roku prezydent Bill Clinton podpisa ustaw zakazujc inwestycji w Birmie. Tiffany Danitz i Warren P. Strobel, analitycy, ktrzy dokadnie ledzili przebieg birmaskiej wojny sieciowej, pisz: Pojawienie si w uniwersyteckich kampusach komputerw czcych grupy studentw w krajowe i midzynarodowe sieci oywio aktywno spoeczn i zmienio charakter studenckich protestw. Otworzyo rwnie wiat przed tymi studentami, zmniejszajc glob do rozmiarw spoecznoci lokalnej, dziki czemu mona si angaowa w wicej spraw. Inne gone przykady sieciowej mobilizacji to kampania na rzecz zakazu uywania min przeciwpiechotnych, a pniej protesty antyglobalistw, dla ktrych Internet i telefon komrkowy s gwnymi narzdziami komunikacji wewntrznej, koordynacji dziaa, komunikacji ze wiatem i sposobem przekazywania swoich pogldw, ktre nie maj szansy przenikn do mediw dominujcych. Wojna sieciowa bya rwnie wanym elementem regularnych dziaa wojennych w Boni, podczas operacji powietrznej NATO w Jugosawii czy podczas gry nerww midzy Chinami a Tajwanem.

Antyglobalici
Kultowym wrcz obrzdem globalnego kapitalizmu stay si doroczne spotkania wiatowego Forum Gospodarczego (World Economic Forum) w Davos. Zjedaj na nie najwy171

Sie ponad wszystko

szej rangi politycy, finansici, najbogatsi ludzie wiata oraz wita towarzyszcych im dziennikarzy, naukowcw, gwiazd kultury wysokiej, jak te tej w wydaniu popularnym. W 2002 roku organizatorzy ze wzgldw symbolicznych na miejsce Forum wyznaczyli Nowy Jork, szybko nazwany przez pras Davos nad rzek Hudson. Zabieg by to symboliczny i przebiegy zarazem. Gdyby Forum odbywao si tradycyjnie w Davos, niemal z pewnoci mona byoby si spodziewa agresywnych akcji wszelkiej maci antyglobalistycznych zadymiarzy. Prawdopodobiestwo podobnych dziaa w pogronym w aobie Nowym Jorku byo znacznie mniejsze. I rzeczywicie, antyglobalici zamiast do Ameryki, wybrali si do Porto Alegre w Brazylii, gdzie rwnoczenie z Forum Gospodarczym odbywao si wiatowe Forum Spoeczne. Co czyo tysice ludzi zjedajcych do Porto Alegre? Prno szuka wsplnego mianownika. Dotarli tam anarchici, trockici, maoici, zieloni wszelkich odcieni, wszyscy protestujcy przeciwko porzdkowi tego wiata. Z pozoru kolorowa zbieranina znudzonych zachodnim dobrobytem awanturnikw, szukajca rozrywki w ramach turystyki protestu, jak przed laty szydziy z antyglobalistw zwizane z establishmentem media. Szyderstwa jednak musiay ustpi po szczycie wiatowej Organizacji Handlu, ktry odby si w 1999 roku w Seattle. Zorganizowane wwczas przez Lori Wallach akcje protestu zmobilizoway ponad pidziesit tysicy aktywistw z caego wiata. Mimo brutalnych akcji sub porzdkowych, wprowadzenia godziny policyjnej i rodkw nadzwyczajnych szczyt WTO zakoczy si fiaskiem. Bezporedni przyczyn awantury stao si ogoszenie przez Wallach w Internecie tajnego protokou MAI, czyli porozumienia w sprawie wzajemnych inwestycji. Porozumienie to, gdyby weszo w ycie, znacznie ograniczyoby autonomi rzdw odnonie do polityki inwestycyjnej midzynarodowych korporacji. W wyniku protestw do tego nie doszo. Wydawa by si wic mogo, e oto skutek odniosa kolejna akcja podobna na przykad do protestu przeciwko 172

Sie ponad wszystko

birmaskiej juncie. Protesty antyglobalistyczne s jednak znacznie bardziej zoone, ba, niemoliwe jest znalezienie w nich systematycznych prawidowoci. Artykuowane dania s na og mao spjne: amerykascy zwizkowcy protestuj przeciwko taniej sile roboczej z Meksyku, zieloni przeciwko poowom krewetek, czerwoni przeciwko adowi demokratycznemu. Poczona energia ich protestu powoduje jednak, e dziaania legalnych wadz trac skuteczno, zakwestionowaniu ulega porzdek polityczny i polityczna legitymacja przywdcw, ktrzy do czasu Seattle przywykli w spokoju w luksusowych salach konferencyjnych decydowa o losach wiata. Bogi spokj zosta zakcony. Powstaje pytanie, czy mamy do czynienia ze zjawiskiem zupenie nowym gatunkowo, czy jest to kolejne wcielenie takich form protestu i kontestacji, jakie pojawiy si w maju 1968 roku? Czy dzisiejsza Genua, Praga, Seattle to nowe Berkeley i Pary? Szukanie podobiestw jest bardzo ryzykowne, bo cho skutki i struktura zadym wspczesnych i tych sprzed trzydziestu lat s podobne, to jednak ich kontekst jest zupenie odmienny. Rok 1968 zapocztkowa wielk rewolucj poprzemysow, proces przechodzenia spoeczestw nowoczesnych do epoki ponowoczesnej. Rewolucja ta wyzwolia fal wielkich przemian spoecznych, polegajcych gwnie na emancypacji jednostki i otwarciu si na inno, na wszelkiego rodzaju mniejszoci kulturowe, obyczajowe, seksualne. Energia tej rewolucji ulega jednak wyhamowaniu w latach osiemdziesitych, kiedy na zasadzie wahada zmczony rewolucyjnym baaganem wiat wybra opcj liberalno-konserwatywn, symbolizowan przez rzdy Ronalda Reagana i elazn Dam, Margaret Thatcher. Rewolucjonici lat szedziesitych w latach osiemdziesitych zaczli si wkrca do establishmentu, a dekad pniej stanli na czele wiatowej polityki: symboliczne nazwiska to Bill Clinton, pierwszy prezydent USA, ktry nie suy w wojsku, i Joshka Fischer, minister spraw zagranicznych oskarany o wspudzia w zabjstwie policjanta w latach swej rewolucyjnej modoci. 173

Sie ponad wszystko

Cykle przechodzenia od rewolucji do establishmentu byskotliwie analizuje brytyjski publicysta i filozof, Ziauddin Sardar w ksice The A to Z of Postmodern Life (Alfabet postmodernistycznego ycia). Nie ma on wtpliwoci, e obserwowane w cigu ostatnich stu lat ruchy spoecznego protestu, poczwszy od bolszewikw, przez 1968 rok po wspczesny antyglobalizm, s nieodczn czci systemu kapitalistycznego. Jeli wszystko przebiega pod kontrol, to rewolucjonici szybko sublimuj sw energi, stajc si czci legalnego aparatu. Troch to przypomina podejcie niemieckiego mieszczastwa na przeomie stuleci do swoich dzieci odbywajcych studia. Okres burschowski by powszechnie akceptowanym czasem na wyszumienie si. Tatusiowie bankierzy i przemysowcy skwapliwie finansowali awantury swoich synalkw, wiedzc, e obowizuje umowa: kiedy skoczy si zabawa, wskakujecie w surduty i pilnujecie starego porzdku. Koncepcja atrakcyjna, tyle tylko, e w przypadku wspczesnych antyglobalistw nie mona niestety mwi o starym porzdku. Dzisiejsi protestujcy nie maj do czego wraca, a jednoczenie uzbrojeni zostali w niespotykan si umoliwiajc byskawiczn integracj i mobilizacj. Bardziej prawdopodobne ni to, e po latach rewolucyjnego szumu zaczn wraca na ono mieszczaskiego spoeczestwa, jest, e zaczn, owszem, tworzy establishment, ale w strukturach alternatywnych do tradycyjnego porzdku demokratycznego. Joshka Fischer zrozumia, e jeli chce wpywa skutecznie na polityk, musi zaakceptowa reguy ycia partyjnego. Dzi, jak dowodzi przykad Seattle, mona wpywa na globaln polityk poza sal parlamentarnych obrad. Jest to nowo, ktra napawa przeraeniem wszystkich politykw przyzwyczajonych do tradycyjnego podziau rl.

Wolno komunikowania si i tworzenia

Nowe technologie komunikacyjne doprowadziy do eksplozji nowych zjawisk spoecznych, ktre tliy si ju od lat szedziesitych. Teoretyczne modele struktur sieciowych, 174

Sie ponad wszystko

ktre dzi mona studiowa na przykadzie zapatystw, zostay opisane ju w 1970 roku przez Luthera P. Gerlacha i Virgini H. Hine. Opierali si oni na badaniach ruchw i organizacji spoecznych zwizanych z kontrkultur lat szedziesitych. Dopiero jednak Internet umoliwi tym ruchom ekspresj i mobilizacj w skali globalnej. Stawk jest jednak nie tylko polityka, ale rwnie inne rodzaje wolnoci, w tym wolno tworzenia oprogramowania. Wolno ta jest rwnie wana jak wolno wypowiedzi. Pod takim hasem trwa w Internecie wielka rewolucja, ktra ju wstrzsna informatycznym establishmentem. Uosabia j Linus Torvalds, programista z Helsinek, ktrego produkt rzuci na kolana najwikszych producentw oprogramowania. By wyjani fenomen Linuksa i ruchu na rzecz wolnoci oprogramowania, nie naley jednak siga do nowoczesnych teorii biznesu. Lepiej przeczyta dziewitnastowieczne Pamitniki rewolucjonisty Piotra Kropotkina. W latach siedemdziesitych w Laboratorium Sztucznej Inteligencji Massachusetts Institute of Technology pracowa Richard Stallman, genialny programista, uosobienie nawiedzonego naukowca, ktremu do szczcia potrzebny jest tylko dostp do komputera. Myl, e mona tworzy oprogramowanie dla pienidzy, bya mu obca i wstrtna. Uwaa, e akademicki zwyczaj dzielenia si stworzonymi programami, podobnie jak wynikami bada naukowych, powinien obowizywa powszechnie. Nadszed jednak rok 1979 i laboratorium Stallmana dostao w prezencie jedn z pierwszych drukarek laserowych firmy Xerox, ktra niestety dosy czsto si psua. Stallman stwierdzi, e jeli dostanie od Xeroksa oprogramowanie sterujce maszyn, wikszo awarii usunie sam. Nastpio jednak zderzenie z tward komercyjn rzeczywistoci producent drukarki zdecydowa si utajni kod rdowy. W reakcji na to naruszenie zasad przyzwoitoci w 1984 roku powstaa Fundacja na Rzecz Wolnoci Oprogramowania. Jej misja projekt GNU polegaa na stworzeniu systemu operacyjnego (oprogramowanie zarzdzajce prac komputera), ktry nie tylko byby bezpatny, ale rwnie 175

Sie ponad wszystko

kady miaby prawo dostpu do kodu rdowego i nanoszenia w nim swoich poprawek. Gwne zadanie nie zostao przez Fundacj osignite. Richard Stallman pracujcy przez cae lata po kilkanacie godzin dziennie przy klawiaturze straci na pewien czas wadz w doniach. Pozostawi jednak setki gotowych fragmentw oprogramowania, czekajcych na jdro systemu. Inny wtek tej historii zacz si rozwija na pocztku lat dziewidziesitych w Helsinkach w Finlandii. Na tamtejszym uniwersytecie podj studia informatyczne Linus Torvalds (wspomniany ju w rozdziale Nowy, jeszcze wspanialszy wiat). Dranio go, e dostp do wydziaowego komputera jest utrudniony, na swoj kolejk czsto trzeba czeka godzinami. Ze studenckich oszczdnoci kupi peceta, ale nie mg znie, e steruje nim system MS-DOS. Zacz wic majstrowa przy oprogramowaniu. Po kilku miesicach powstao jdro systemu operacyjnego przypominajcego popularne w rodowiskach akademickich systemy typu unix. Dzieo modego Fina, program pod nazw Linux, znalaz si w Internecie z zaproszeniem dla wszystkich chtnych, by go kopiowali, wychwytywali bdy i dokadali wasne pomysy. Rozpocza si rewolucja, ktra wstrzsna wiatem informatyki. Na apel Torvaldsa odpowiedziay tysice mionikw programowania dla samej radoci tworzenia. Cakowicie dobrowolnie, bez adnych odgrnych nakazw i bez wynagrodzenia najlepsi programici ze wszystkich krajw wiata zaczli nadsya swoje rozwizania. Codziennie powstawaa nowa, lepsza wersja Linuksa. Gdy napywao kilka podobnych pomysw, do wersji ostatecznej trafiay rozwizania najlepsze. Nastpnie zaktualizowana wersja programu bya powszechnie udostpniana z zacht do dalszego poprawiania. I tak bez przerwy, dzie po dniu, wyznawcy wolnoci oprogramowania pracuj do dzi. W efekcie w 1995 roku Torvalds uzna, e dysponuje na tyle dojrzaym produktem, by nada mu oznaczenie 1.0 i udostpni do powszechnego, bezpatnego oczywicie, uytku. Pocztkowo rynek zareagowa niemrawo. Linux 176

Sie ponad wszystko

przyjmowa si gwnie w rodowiskach akademickich. Powany biznes wstydzi si darmochy. Brakowao rwnie penej infrastruktury gwarantujcej na przykad serwis systemu po zainstalowaniu oprogramowania. Jak grzyby po deszczu zaczy jednak pojawia si firmy oferujce wszystkie niezbdne usugi. W kocu rynek drgn. Zaczynajc od zera w 1995 roku, w 1997 roku Linux opanowa ju blisko 7 procent serwerw (duych komputerw zarzdzajcych sieciami informatycznymi); w 1998 roku 17 procent, a lawina toczy si dalej. Pocztkowe umiechy politowania establishmentu informatycznego szybko zastpi grymas przeraenia. W 1998 roku Microsoft w korespondencji wewntrznej, ktra przecieka do publicznej wiadomoci, przyzna, e Linux stwarza powane zagroenie dla jego flagowego produktu systemu Windows NT. Linux udowodni, e idea wolnoci oprogramowania, ochrzczona przez powany biznes jako open-source software (oprogramowanie o otwartym kodzie rdowym), prowadzi do doskonaych rezultatw. Zosta te zaakceptowany przez niemal wszystkich potentatw rynku. Punktem kulminacyjnym by sierpie 1999 roku. Wwczas na giedzie NASDAQ pojawia si pierwsza firma zwizana z Linuksem, najwikszy dystrybutor tego systemu noszcy tajemnicz nazw Red Hat (czerwony kapelusz). Start by doskonay, ale przymi go w grudniu debiut VA Linux Systems, kiedy pad historyczny rekord notowania dziesiciokrotnie przewyszyy warto oferty pocztkowej.

Sia procesu
Lawinie wywoanej ponad dwadziecia lat temu przez Stallmana i przyspieszonej w 1991 roku przez Torvaldsa daleko do wyhamowania. Coraz czciej pojawiaj si opinie, e przetoczy si ona przez informatyczny rynek, burzc narzucone przez cyfrowych baronw reguy gry naruszajce jedn z podstawowych ludzkich swobd wolno oprogramowania. Nie wiadomo, ile kopii Linuksa funkcjo177

Sie ponad wszystko

nuje na wiecie szacuje si, e kilkanacie milionw. Wiadomo, e pojawia si bd kolejne, coraz lepsze i atwiejsze w uyciu wersje. Jak jednak wytumaczy to, e tysice ludzi na wiecie nie do, e pracuje za darmo, to jeszcze potrafi stworzy wielki produkt? Teoretykom wydawao si to niemoliwe. Histori Linuksa analizuje w kultowej ju ksice Cathedral and the Bazaar (Katedra i bazar) Eric S. Raymond. Autor przywouje swj dawniejszy pogld, e tworzenie powanych programw powinno przypomina budowanie katedr, kiedy to zesp zdyscyplinowanych rzemielnikw dy w skupieniu do ostatecznego celu, by upubliczni go dopiero po skoczeniu wszystkich prac. Tymczasem praca nad Linuksem przebiegaa raczej w atmosferze bazaru, na ktry kto cigle wchodzi i wychodzi z nowym towarem i ideami. W tym cigym ruchu jak w naturalnym ekosystemie krystalizowaa si doskonao produktu. Raymond przytacza w swej analizie fragment Pamitnikw rewolucjonisty Piotra Kropotkina. Rosyjski anarchista twierdzi w nim, e wielkie cele osign mona jedynie poprzez wysiek wielu wolnych ludzi kierujcych si podobn misj. Autor Katedry i bazaru rozwija t myl: wiat Linuksa zachowuje si pod wieloma wzgldami jak wolny rynek lub system ekologiczny, zbir samolubnych aktywnych jednostek dcych do maksymalizacji uytecznoci, co w caym procesie prowadzi do powstania samokorygujcego si spontanicznego porzdku, znacznie bardziej wyrafinowanego i wydajnego ni najlepszy system zarzdzany centralnie. Raymond przypomina, e w wiecie wolnego oprogramowania obowizuje zapomniana w wiecie skomercjalizowanym kultura dawania (gift culture), a zamieszkujcy go programici i hakerzy pracuj dla samej radoci programowania. Rewolucja, o ktrej pisze Raymond, nie byaby moliwa bez Internetu. To Sie jest podstawow infrastruktur czc rozproszone po caym wiecie intelekty. Podczas procesw intensywnej komunikacji powstaje wsplna intelektualna przestrze, do ktrej doskonale pasuje okrelenie zapropo178

Sie ponad wszystko

nowane w latach czterdziestych przez biologa Wadimira Wiernadskiego i powtrzone przez filozofa, ojca Pierrea Teilharda de Chardin noosfera, w ktrej dziaa inteligencja zbiorowa. Mdro wszystkich uczestnikw dziaa komunikacyjnych w Sieci zyskuje samodzieln zdolno operacyjn, ktrej realnym efektem s takie produkty jak GNU/Linux. Stallman i Torvalds s tylko symbolami, medialnymi ikonami uatwiajcymi opis zjawiska mediom, ktre potrzebuj ywych bohaterw i ciekawych historii. Obaj speniaj te oczekiwania, podobnie jak Subcommandante Marcos s byskotliwi, tajemniczy, uosabiaj marzenia o innym, lepszym wiecie. Skupienie si jednak wycznie na ludziach, choby najciekawszych, utrudnia podobnie jak w przypadku ruchu zapatystw zrozumienie istoty zjawiska. A jego istot jest sam proces, twrcza sia wolnej, nieskrpowanej komunikacji. Ludzie tacy jak Stallman, Torvalds, Marcos peni funkcj katalizatorw, inicjatorw reakcji acuchowej, ktra, gdy ju si zacznie, wyrywa si spod kontroli. Sami nic by nie zrobili, gdyby nie czekajcy w ukryciu potencja. Na caym wiecie setki tysicy, a nawet miliony ludzi, dziaajcych w pojedynk i skupionych w niezliczonych lokalnych, narodowych i ponadnarodowych organizacjach tylko czekaj na iskr, ktra pobudzi ich do aktywnoci. Wwczas ta rozproszona masa anonimowych monad zamieni si w superorganizm o pozbawionej hierarchii strukturze kcza, zdolny do osigania zaoonych celw: politycznych, artystycznych, naukowych, inynierskich. Wane, by cel ten by jasno okrelony, wymaga mobilizacji prowadzcej do wymiernego efektu, ktrego osignicie powoduje rozadowanie energii. Celem moe by zmuszenie PepsiCo do wycofania si z Birmy, zablokowanie Umowy o Wzajemnych Inwestycjach (Seattle 1999), stworzenie nowego oprogramowania, ale rwnie poszukiwanie ycia w kosmosie (SETI@Home).

179

Sie ponad wszystko

Faust wspczesny
Nowe technologie porozumiewania si i przetwarzania informacji uzbroiy ludzi w or o niespotykanej dotychczas sile, umoliwiajcej ekspresj na globaln skal. Stay si podstaw nowej formy organizacji spoecznej wspomnianego spoeczestwa sieciowego. Ale day rwnie niezwyk moc ambitnym, trawionym faustowsk energi jednostkom, moc, jak dotychczas dysponoway tylko najsilniejsze pastwa. Czas na analiz historii wspominanego ju w tej ksice doktora Craiga Ventera, wspczesnego wcielenia doktora Fausta (a moe doktora Frankensteina?). W modoci Venter nie przejawia zainteresowa naukowych. Po ukoczeniu szkoy redniej, zamiast dalej studiowa, wola spdza czas na surfowaniu na plaach poudniowej Kalifornii. Byy to lata szedziesite, wic zdrowy, wysportowany chopak idealnie nadawa si do zacigu na wojn wietnamsk. W Wietnamie Venter suy jako sanitariusz, a to, co zobaczy, cakowicie go odmienio. Po pierwsze, przekona si, jak niewiele znaczy ludzkie ycie, jak atwo je unicestwi. Po drugie, zrozumia, jak przeraajca w swojej bezmylnoci jest biurokracja. Przy okazji ujawniy si w peni cechy jego charakteru brak szacunku dla hierarchii i ustalonego porzdku, co Venter zademonstrowa kilkakrotnie, odmawiajc wykonania gupich, jego zdaniem, rozkazw. Po powrocie z wojska podj studia, ktre po szeciu latach zakoczy z tytuem doktora fizjologii i farmakologii. Zdecydowa si na karier naukow w laboratoriach National Institutes of Health, gdzie znowu zderzy si z bezduszn, otpia biurokracj. Zadanie badawcze Ventera polegao na zlokalizowaniu i odcyfrowaniu genu odpowiedzialnego za syntez pewnego biaka w komrkach mzgowych. Metody stosowane w NIH byy bardzo powolne, wic gdy tylko mody uczony usysza o prototypie urzdzenia do automatycznego ustalania sekwencji DNA, kupi je, mimo e szef z gry odmwi zrefundowania inwestycji. 180

Sie ponad wszystko

Niesubordynacja opacia si jednak. Dziki nowemu urzdzeniu Venter nie tylko przyspieszy swoje prace, ale rwnie opracowa technik analizy genw, ktra doprowadzia go na szczyty sawy. W 1991 roku ogosi now metod ustalania sekwencji genw EST (Expressed Sequence Tags). Umoliwia ona w tamtym czasie analiz nawet dwudziestu piciu genw dziennie, prdko zupenie niewyobraaln. Nowatorskie podejcie Ventera, polegajce na mariau biologii z informatyk, nie podobao si tradycyjnie nastawionym uczonym, w tym samemu Jamesowi Watsonowi, wspodkrywcy tajemnicy kodu genetycznego. Stwierdzi on podczas jednego z kongresw naukowych, e nowa metoda jest dobra dla map. Zaatakowany Venter odpowiedzia, wystpujc nastpnego dnia przebrany za map. W 1992 roku Venter opuci NIH, gdzie czu si jak parias, i zaoy wraz ze swoj on wasn firm badawcz, Institute for Genomic Research (TIGR). Tu dopiero pokaza, do czego naprawd jest zdolny, kiedy w 1995 roku ogosi map genomu bakterii H. Influaenze, co stanowio pierwsze tego typu osignicie na wiecie. W tym czasie najtsze mzgi oficjalnej nauki, uczeni tacy jak wspomniany James Watson, realizowali Human Genome Project wielkie przedsiwzicie o budecie 3 miliardw dolarw, ktrego celem byo poznanie genomu czowieka. Zakadano, e praca potrwa nie mniej ni pitnacie lat i zakoczy si w najlepszym wypadku w 2003 roku. W 1992 roku rozmawiaem o HGP z polsk genetyczk, profesor Ew Bartnik, ktrej wczesna wypowied dobrze ilustrowaa nastroje uczonych: Niedawno podczas seminarium spotkaam si z opini, e do roku 2000 uda nam si pozna sekwencj genomu drody. Zapytaam rozmwc, co sdzi o prognozach przewidujcych poznanie ludzkiego genomu do roku 2003. Odpar wprost, e uwaa to za mrzonk... Niezmiernie istotnym problemem zwizanym z badaniem ludzkiego genomu jest przechowywanie i analiza danych. Ich ilo przekracza moliwoci standardowych programw komputerowych. Dlatego intensywnie rozwija si wsppraca z informatykami. Bez nich cae przedsiwzicie nie miaoby 181

Sie ponad wszystko

szansy powodzenia. Szacuje si, e na kwestie informatyczne pjdzie okoo 30 procent zadekretowanych na badanie genomu pienidzy. Kwestia udziau informatyki w caym projekcie jest o tyle skomplikowana, e dzi trudno dokadnie przewidzie, jakie wobec obsugujcych genetyczne dane programw bd wymagania w przyszoci. Sukces Ventera polega na tym, e potrafi ten problem rozwiza. W 1998 roku zaoy now firm, Celera, i rzuci wyzwanie oficjalnemu programowi HGP. By zademonstrowa swoje moliwoci, w cigu niespena roku odcyfrowa genom muszki owocwki, po czym zapowiedzia, e pierwszy odsoni tajemnic genomu czowieka. Kada jego zapowied spotykaa si z pogardliwymi odpowiedziami przedstawicieli HGP, kierujcy programem doktor Francis Collins z pogard odnosi si do Ventera i nie podejmowa ofert wsppracy. Cay czas twierdzi, e metoda niezalenego uczonego nie moe dziaa. A jednak dziaaa i to wanie Venter w kwietniu 2000 roku jako pierwszy ogosi sukces, osignity przy dziesiciokrotnie mniejszych kosztach ni program publiczny.

Wadza i wiedza
W czerwcu 2000 odbya si w Biaym Domu wielka konferencja prasowa, podczas ktrej Bill Clinton przyj Collinsa i Ventera, by wsplnie z nimi ogosi dokonanie rwnie wielkie, jak odkrycie Kopernika. Prezydencka dyplomacja dugo zabiegaa o to, by obaj uczeni wystpili razem i w wietle jupiterw ucisnli sobie donie. Publiczno miaa zrozumie, e nauka jest jedna, e adnego wycigu nie byo. Prawda jest jednak taka, e bez Ventera prace nad genomem trwayby znacznie duej. W firmie Celera obowizuje haso Szybko jest istotna, bo odkrycie nie moe czeka. Cel tego popiechu? Jak tumaczy Venter, zeznajc przed Komisj Nauki Izby Reprezentantw USA 6 kwietnia 2000 roku: Od czasu, kiedy Kongres zacz finansowa prace nad genomem ludzkim, pi milionw Amerykanw zmaro na raka, a nastpny milion na skutek skutkw ubocznych przyjmowania lekw. 182

Sie ponad wszystko

Na pocztku 2002 roku Venter przesta peni funkcje prezesa Celery, wycofa si do swojego TIGR. Celera pozostaa jednak bioinformatyczn potg, wyposaon w superkomputery o mocy obliczeniowej porwnywalnej z moc centrw informatycznych wojskowych orodkw pracujcych nad broni jdrow, a nawet j przekraczajcej. Niepokorny biolog zdoa poczy osobisty geniusz z najnowsz technik informatyczn i stawi czoo najwikszym potgom wiata, dysponujcym budetami wysokoci miliardw dolarw. Zawrci tym samym bieg historii nauki, wracajc do czasw mitycznego doktora Fausta, ktry w samotnoci, wspierany w swym dziele tylko przez Szatana, opanowywa tajemnic ycia. Wtek faustowski wida i w innych dziaaniach Ventera, nie tylko w pracy nad odcyfrowywaniem genomw kolejnych organizmw czy w sztubackich psikusach polegajcych na podkadaniu do analiz prbek wasnego DNA. W 1999 roku Venter ogosi, e zdoa wytworzy pierwsz sztuczn komrk spreparowany w laboratorium organizm o minimalnym zestawie genw umoliwiajcym przeycie i rozmnaanie. Cho to doniesienie wydaje si w duej mierze przereklamowane, to jednak wyranie wskazuje, jakie s ambicje amerykaskiego uczonego. Caa za jego kariera najdobitniej dowodzi, e na progu XXI wieku ambitna, zdolna jednostka moe zyska moc rwn niemal mocy boskiej.

Moc dla wszystkich

Tania moc obliczeniowa symbolizowana przez komputer osobisty i tania globalna czno, jak umoliwi Internet i telefonia komrkowa, to jedne z przyczyn trwajcej wci rewolucji, ktra zmienia relacje wadzy i siy w polityce, nauce, kulturze, biznesie. System kontroli scentralizowanej, waciwy dla spoeczestwa przemysowego, ustpuje modelowi rozproszonemu. Francis Fukuyama i Caroline S. Wagner pisz w raporcie Information and Biological Revolutions: Global Governance Challenges (Rewolucja informacyjna i biologiczna wyzwania dla rzdzcych) 183

Sie ponad wszystko

opracowanym w 2000 roku dla Rand Corporation: Wspln cech technologii informacyjnych i biologicznych jest to, e kontroluj je i uywaj przewanie jednostki. Technologie, ktre napdzay rewolucj przemysow, maj charakter zoony i systemowy, ich wykorzystanie wymaga dziaania zbiorowego, infrastruktury spoecznej i technicznego know-how. Technologie informacyjne i biologiczne nie maj tych samych, wielkoskalowych, systemowych waciwoci, przez co trudniej kontrolowa ich rozprzestrzenianie si i uycie. Wyzwaniem dla rzdzcych nie jest ju demokratyczna kontrola systemw scentralizowanych, jak byo w XX wieku, zdominowanym przez takie technologie, jak jdrowa bro i energetyka, telekomunikacja, farmacja, medycyna i linie lotnicze, ale panowanie nad zdecentralizowanymi, rozproszonymi systemami. Cechy, ktre odrniaj te technologie i powikszaj ich potencjalne zalety, jednoczenie zwikszaj moliwo naduy. Zapatyci, dziaacze na rzecz demokracji w Birmie, Craig Venter to tylko kilka przykadw ilustrujcych tez Fukuyamy i Wagner. Jest ich znacznie wicej. Dziki Internetowi Jeff Bezos zbudowa elektroniczne imperium, pocztkowo ksigarni, a obecnie najwikszy sklep na wiecie Amazon, ktry praktycznie zmonopolizowa globalny angielskojzyczny rynek handlu elektronicznego takimi produktami jak ksiki, pyty CD, wideo. Z kolei osiemnastolatek Shawn Fanning wymyli internetowy system wymiany utworw muzycznych, ktry wstrzsn wiatowym przemysem fonograficznym. Napster, bo tak si nazywa stworzony przez Fanninga serwis, podbi serca milionw internautw, dowodzc po raz kolejny, e pomysowa jednostka wspierana przez now, tani technologi moe doprowadzi do rewolucji.

Epoka informacji i sieci

Manuel Castells, socjolog z Berkeley, autor fundamentalnego opracowania The Information Age (Epoka informacji), twierdzi na podstawie dwudziestoletnich bada 184

Sie ponad wszystko

w ponad trzydziestu krajach wiata, e powstaje nowy rodzaj spoeczestwa spoeczestwo sieci (network society). W spoeczestwie tym miejsce tradycyjnych hierarchii zajmuje paska sie dynamicznych powiza o globalnym zasigu. Wspczesna korporacja przestaje by zwizana z konkretnym miejscem, jest w coraz wikszym stopniu sieci powiza. Podobnie dzieje si z kapitaem, ktry w uamku sekundy moe przenosi si z miejsca na miejsce po caym wiecie. Sie i globalna, natychmiastowa komunikacja prowadz nieuchronnie do globalizacji przepyww wszystkich wartoci, ktre mona wyrazi w formie elektronicznej. W efekcie wszystko moe wydarzy si w kadym momencie i w kadym miejscu, niezalenie od naturalnej sekwencji wydarze waciwej dla danej spoecznoci lokalnej. Najlepszy przykad to sposb, w jaki abstrakcyjne decyzje zarzdcw globalnych funduszy inwestycyjnych mog w jednej chwili zmieni los ludzi mieszkajcych w miejscu, gdzie znajduje si na przykad fabryka, ktrej akcjami dysponuje wspomniany fundusz. May ruch na giedzie, nage przerzucenie kapitaw z Polski do Chin (wystarczy do tego kilka klikni) i ju kilkaset osb nie ma pracy (lub j wanie zyskuje), a tradycyjne ycie lokalnej wsplnoty zostaje zburzone. Jednoczenie zagroona wsplnota, jak wida na przykadzie Indian z Chiapas, bronic si przed skutkami globalizacji, sama moe sign po globalne rodki oddziaywania i sta si aktywnym aktorem wielkiej polityki. Nowe technologie zarwno wyzwoliy siy globalizacji, jak i uzbroiy mae wsplnoty, a nawet jednostki w narzdzia umoliwiajce walk z niekorzystnymi dla nich globalnymi procesami. Castells dostrzega to, co Zygmunt Bauman w Globalizacji: kiedy komunikacja wymaga coraz mniej czasu, ktry niemale traci wymiar, kurczc si do jednej chwili, przestrze i jej wyznaczniki przestaj si liczy, przynajmniej dla tych, ktrzy swe posunicia potrafi realizowa z szybkoci przepywu informacji przez elektroniczne cza. 185

Sie ponad wszystko

Ta zmiana poczucia czasu i przestrzeni wymaga nowych ich definicji. Castells wprowadza wic pojcie przestrzeni przepyww (space of flows) i bezczasowego czasu (timeless time). Czas i miejsca nie gin, ale s w spoeczestwie sieci podporzdkowane logice sieci, strukturze przepyww kapitau, informacji, technologii, symboli. Amerykaski socjolog wprowadza jeszcze trzecie, istotne dla zrozumienia zachodzcych procesw pojcie wirtualnoci rzeczywistej (real virtuality). To po prostu stwierdzenie faktu, e czowiek wspczesny w percepcji wiata praktycznie nie korzysta ju z bezporedniego dowiadczenia, wszystko dociera do niego za porednictwem mediw. Realne jest to, co dzieje si na ekranie telewizora lub komputera. Rzeczywisto jest najpierw wirtualizowana, zamieniana na symbole i dostarczana odbiorcy, ktry otrzymany sygna dekoduje. Istnieje to, co istnieje w wirtualnej przestrzeni mediw, w ktrej coraz czciej fakty mieszaj si z kreacj. Logika sieci przeciwstawia si tradycyjnej logice przestrzeni, nie uznaje granic, tym samym neguje podstawowy atrybut nowoytnego pastwa panowanie nad terytorium. Sie kwestionuje wszelkie bariery, odbiera pastwu wadz nad nimi (elektroniczne przepywy nie uznaj granic), w efekcie czynic pastwo coraz bardziej bezsilnym. Doskonale zdaj sobie z tego spraw organizacje korzystajce z tej bezsiy najbardziej wymownym przykadem sukcesu globalizacji jest midzynarodwka mafijna obracajca rocznie kwot ponad 600 miliardw dolarw oraz midzynarodowy handel narkotykami.

Matematyka sieci
Manuel Castells jest niewtpliwie najwybitniejszym badaczem przemian spoecznych prowadzcych do powstania spoeczestwa sieciowego. Pojcie sieci jako modelu rnorodnych skomplikowanych oddziaywa fascynowao jednak uczonych duo wczeniej, zanim Castells sformuowa swoj koncepcj, cho musiao przez dugi czas konkurowa z podejciem strukturalistycznym, ktrego najbardziej 186

Sie ponad wszystko

znanym propagatorem by antropolog Claude Lvi-Strauss. Strukturalizm szybko jednak okaza si nowym wcieleniem mylenia totalitarnego, a po okresie rozkwitu zszed na boczne tory naukowej i filozoficznej debaty. Obserwacje zjawisk tak rnorodnych, jak alternatywne ruchy spoeczne, poczenia neuronw w mzgu, sieci teleinformatyczne, ekosystemy, systemy drogowe i kolejowe koczyy si zazwyczaj sformuowaniem podobnych strukturalnie hipotez. Okazywao si, e gdy uwzgldni relacje midzy poszczeglnymi elementami tak odmiennych systemw, powstaj zblione modele, ktre opisa mona metafor sieci. Pozornie chaotyczne, niezwykle zoone, a jednak po uwaniejszej obserwacji okazywao si, e na skutek dynamicznych procesw komunikacji i wymiany pojawia si w nich porzdek. Powstao zasadnicze pytanie: czy jestemy w stanie zrozumie mechanizmy samorzutnego tworzenia si porzdku? Rozpoczy si badania nad zoonoci i sieciami, dla ktrych inspiracj stay si midzy innymi fundamentalne prace wgierskich matematykw Paula Erdsa (jeden z najwikszych matematykw wszech czasw) i Alfreda Rnyiego, ktrzy opisali w sposb cisy, jak sieci mog tworzy si w sposb zupenie przypadkowy. W latach dziewidziesitych mona mwi ju o eksplozji bada nad sieciami, z prostej zreszt przyczyny. Oto pojawi si doskonay obiekt badawczy sie wszelkich sieci, Internet. Jednym z najbardziej zaangaowanych badaczy Internetu w kategoriach matematycznych jest Albert-Laszl Barabsi, ktry w poowie 2002 roku opublikowa gon ksik Linked The New Science of Networks (Poczeni nowa nauka sieci). Jest ona podsumowaniem dotychczasowych dokona w dziedzinie matematyki sieci. Wynika z niego, e spontanicznym chaosem, jaki przypisujemy zachowaniom w Internecie i w codziennym yciu, rzdz dosy twarde prawa narzucajce tej spontanicznoci wiele fundamentalnych ogranicze. Barabsi przekonuje, e ju w nieodlegej przyszoci bdziemy w stanie do precyzyjnie opisywa i przewidywa (a wic i im zapobiega) w kategoriach 187

Sie ponad wszystko

ilociowych takie zjawiska, jak rozprzestrzenianie si md, epidemii, kryzysw finansowych i energetycznych. Jeli Barabsi ma racj, to naley cieszy si i jednoczenie obawia. Cieszy dlatego, e spoeczestwo sieciowe, ktre w ujciu Castellsa jawi si w ciemnych i niepokojcych barwach, nie musi by takie przeraajce. Lkiem napawa nas jego chaotyczno, nieposkromiona ywioowo, pynno. Jak wida, najprawdopodobniej zupenie niepotrzebnie. Amorficzna masa ponowoczesnego network society kryje w sobie niewidoczne, ale cakiem trwae reguy krystalizacji porzdku, ktrych opis powstaje w tej chwili w laboratoriach uczonych. Obawy z kolei mog wynika z tego, e w pracach przywoywanych przez autora Linked kryj si nie tylko definicje i mechanizmy, ale i recepty na potencjalne narzdzia kontroli i poskromienia wolnoci, przypominajce totalitarne zakusy strukturalizmu. Jak pisa Castells, a udowodniy w sposb jednoznaczny opisane w tej ksice wydarzenia, powstaje nowy rodzaj spoeczestwa. Jednoczenie trwa wycig najtszych umysw wiata, by odkry mechanizmy jego funkcjonowania na najgbszym, sprowadzonym do matematycznych formu poziomie. Na wyniki ich prac oczekuj z utsknieniem politycy, policjanci, wojskowi i specjalici od marketingu. Dla nich nie ma nic gorszego ni obdarzony nadmiern wolnoci, nieprzewidywalny w swym postpowaniu czowiek.

188

Chcc pokona przeciwnika, musimy wysiek wasny mierzy jego si oporu. Sia ta jest wynikiem dziaania pewnych czynnikw nie dajcych si rozdzieli, s to mianowicie: zasb posiadanych rodkw i napicie siy woli.
Carl von Clausewitz, O wojnie

Zdolno do podpalenia wiata zdemokratyzowaa si w wielkim stopniu. Kosmiczne zapaki s w wolnej sprzeday. Ogie planetarny zastpi ogie nuklearny. Pochodnia kry w zasigu (niemal) wszystkich rk.
Andr Glucksmann, Dosto evski Manhattan

Ponowoczesny terroryzm
Mieszkacy Tokio, jak kadego ranka, toczyli si na stacjach metra w oczekiwaniu na pocigi, ktre miay rozwie ich do pracy. Podrujcy skadami na liniach Chiyoda, Hibiya i Marunouchi poczuli okoo godziny smej dziwny odr, przypominajcy, jak wspominaj wiadkowie, zapach palonej gumy. Niektrzy dostrzegli na pododze kleist, cuchnc ciecz. Wkrtce potem pasaerowie zaczli si dusi, wymiotowa, w panice szuka dostpu do wieego powietrza. Tak 20 marca 1995 roku wyglda pocztek najgoniejszego, cho wcale nie pierwszego ataku terrorystycznego z wykorzystaniem broni masowego raenia. Bojownicy sekty Aum Shinrikyo (Najwysza Prawda) rozmiecili w kilku wagonach tokijskiego metra plastikowe woreczki wypenione sarinem, mierciononym gazem bojowym wyprodukowanym w fabryce nalecej do sekty. Midzy 7:46 a 8:01 przekuli pojemniki specjalnie zaostrzonymi w tym celu szpicami parasolek, a nastpnie opucili pocigi. Na stacjach czekali ju na nich umwieni kierowcy, ktrzy odwieli terrorystw w bezpieczne miejsce. Dla pozostaych pasaerw rozptao si pieko. Zgodnie z planem najwiksze stenie trujcego gazu powinno byo powsta na stacji 189

Ponowoczesny terroryzm

wzowej Kasumigaseki, na ktrej o tej porze mieli znajdowa si policjanci spieszcy na porann zmian do pobliskiej komendy gwnej.

Chaos
Pierwsze komunikaty o tym, e co niedobrego dzieje si w metrze, napyny do stray poarnej ju o 8:09, ale przyjmujcy komunikat zrozumieli, e chodzi o wybuch gazu. Zaalarmowany przez nich szpital witego ukasza przygotowywa si wic na przyjcie ludzi poparzonych i zatrutych tlenkiem wgla. Pierwsi poszkodowani dotarli jednak pieszo (karetki pogotowia nie mogy przebi si przez poranne korki) i mieli zupenie inne objawy, ktrych lekarze nie mogli zdiagnozowa. W cigu kolejnej godziny do szpitala dotaro ponad piciuset poszkodowanych, setki innych przyjmoway placwki bardziej odlege od miejsca katastrofy. Miasto ogarn parali, ponad stacjami metra, z ktrych wydostawali si poszkodowani, czsto z pian na ustach, paraliowani drgawkami, apczywie szukajcy powietrza, kryy helikoptery stacji telewizyjnych na ywo transmitujcych dantejskie sceny. Setki karetek z wyjcymi syrenami prbowao przedosta si na miejsce wydarze, a bezradna policja staraa si cho troch odblokowa arterie. Chaos powikszali urzdnicy ze znajdujcych si w pobliu stacji wysokich urzdw pastwowych, ktrzy zapragnli wykaza si bohatersk postaw i pchali si na miejsce tragedii, skutecznie dezorganizujc akcj ratunkow. O 9:30 nadszed pierwszy komunikat, e przyczyn zatrucia mg by sarin, jednak stra poarna zaprzeczya. Okazao si, e w zestawie analitycznym wykorzystanym do zbadania prbek powietrza z miejsca katastrofy zabrako wzorca dla tej substancji. Potwierdzenie tezy o sarinie nadeszo o 10:00 i dopiero wwczas poszkodowani zaczli otrzymywa antidotum. Na skutek ataku na tokijskie metro zmaro dwanacie osb, pi tysicy piset byo hospitalizowanych, cho zdecydowana wikszo z nich nie odniosa groniejszych 190

Ponowoczesny terroryzm

obrae. Powaniej ucierpiao okoo pidziesiciu osb. Rachunek ten wygldaby zapewne zupenie inaczej, gdyby terroryci dysponowali sarinem lepszej jakoci wwczas liczba ofiar miertelnych mogaby sign nawet setek osb.

Zamane tabu
Wydarzenia z 20 marca 1995 roku wstrzsny nie tylko Japoni, ktra dotychczas wydawaa si najspokojniejszym krajem na wiecie, wolnym od plagi terroryzmu. Wstrznity by take cay wiat, bo tego dnia zostaa zamana symboliczna bariera. Dotychczas terroryzm by traktowany jako oczywiste zo, ale wpisywa si mimo wszystko w racjonalny porzdek wiata. Po bro terroryzmu sigano w okrelonych, politycznych celach. Atak Aum Shinrikyo nie mia adnego celu, by zwykym apokaliptycznym aktem zniszczenia, wyrazem obdnej ideologii. Ponadto zostao zamane inne tabu terroryci, nie majcy za sob wsparcia adnego pastwa, dziaajcy w oderwaniu od globalnej gry politycznych interesw udowodnili, e mog mie dostp do uzbrojenia zarezerwowanego dotd dla najwikszych mocarstw broni masowego raenia. W poprzednim rozdziale opisywaem, jak napdzana faustowsk energi jednostka moe dziki nowym technologiom zyska moc tworzenia niemal rwn boskiej, co udowodni biolog Craig Venter. Te same technologie mog wyposay jednostki o chorych ambicjach w niespotykan si zniszczenia. Chizuo Matsumoto, prawie niewidomy chopiec, mia od dziecka wielkie plany. Chcia ukoczy studia w prestiowym Uniwersytecie Tokijskim, a zwieczeniem kariery miaa by teka premiera japoskiego rzdu. Niestety, Matsumoto nie zdoa nawet przebrn przez egzaminy wstpne do collegeu. Uraony w swej dumie modzieniec odda si lekturze literatury religijnej, przyczy do sekty, w kocu trafi do wizienia. W 1984 roku Matsumoto, ju jako Shoko Asahara, rozpocz samodzieln dziaalno religijn, budujc podstawy nowego kultu. 191

Ponowoczesny terroryzm

Metody socjotechniczne stosowane podczas tworzenia kultu Aum Shinrikyo i budowanie jego potnego zaplecza finansowego warte s odrbnego opracowania. Najwaniejsza jest tu ujawniona od pocztku fascynacja nauk i moliwoci jej wykorzystania do produkcji narzdzi terroru. Fascynacja ta staa si elementem wiadomej strategii, kiedy kandydaci Aum Shinrikyo przegrali sromotnie w japoskich wyborach parlamentarnych w 1990 roku. Wwczas Shoko Asahara uzna, e tylko apokaliptyczny wstrzs moe uzdrowi spoeczestwo. Zaczy si przygotowania Armageddonu. Wysannicy Aum Shinrikyo jedzili po caym wiecie, by zdoby prbki niebezpiecznych mikroorganizmw, nie zabrako ich nawet w Afryce podczas epidemii wirusa Ebola. Shoko Asahara inwestowa dziesitki milionw dolarw w instalacje do produkcji broni biologicznej i chemicznej, nie aowa funduszy na przygotowanie atakw wglikiem, jadem kiebasianym, sarinem. Budet programw badawczo-rozwojowych wynosi okoo 100 milionw dolarw, a w pracach uczestniczyo ponad sto osb, z ktrych wiele miao specjalistyczne przygotowanie naukowe. Dysponowali oni dokumentacj przeszmuglowan z dawnego Zwizku Radzieckiego, supernowoczesnymi liniami produkcyjnymi, a nawet przemyconym poradzieckim migowcem z rozpylaczem do rodkw chemicznych. Wielokrotnie ponawiane prby rozpylenia wglika na szczcie nigdy si nie powiody. Celem nieudanych atakw by parlament, cesarski dwr, osiedla mieszkalne. Okazao si, e droga od wyhodowania wglika do nadania mu formy bojowej jest duga i wymaga bardzo wyrafinowanej wiedzy, bdcej poza zasigiem terrorystw. W 1994 roku Shoko Asahara zdecydowa si wic na generaln prb ataku chemicznego. Miaa ona miejsce 27 czerwca w Matsumoto. Zamachowcy wypucili pary sarinu na otwart przestrze, zgino siedem osb, kilkaset zostao rannych. Wspomnienia japoskich dowiadcze oyy po 11 wrzenia. Przypomniano sobie natychmiast sowa Osamy ben Ladena, ktry ju w kwietniu 1999 roku owiadczy, e nie 192

Ponowoczesny terroryzm

uwaa, by zbrodni bya ch posiadania broni jdrowej, chemicznej i biologicznej, skoro wit ziemi okupuj wojska amerykaskie i izraelskie. Wicej, zapowiedzia, e nie zawaha si przed uyciem rodkw masowego raenia. Dane wywiadowcze potwierdzay prowadzenie prac nad produkcj mierciononych substancji.

Eksperckie strachy
Panikarskie nastroje wzmacniaj pojawiajce si gsto wypowiedzi ekspertw, przekonujcych, e wyprodukowanie mierciononych szczepw bakterii lub synteza gazu bojowego jest dziecinnie prosta wystarczy aparatura chemiczna dostpna w kadym szkolnym laboratorium, odczynniki, ktre mona kupi w drogerii, i receptury znajdujce si w Internecie. Rzeczywicie przepis na gaz VX poraajcy ukad nerwowy wyczyta mona w publicznie dostpnym wniosku o ochron patentow (VX wykorzystali Irakijczycy rozprawiajcy si z Kurdami w 1991 roku). Sarin, gaz bojowy uyty do ataku na tokijskie metro w 1995 roku, mona wyprodukowa z tak prostych pproduktw, jak rodki antyseptyczne, rozpuszczalniki do farb, uszlachetniacze do benzyny, plastyfikatory. Szczepy wglika przy odrobinie sprytu mona kupi lub ukra z wytwrni szczepionek. Wystarczy chwila chemicznego lub mikrobiologicznego zapau i mona zosta posiadaczem najsilniejszych z moliwych rodkw masowej zagady. Pogldowa statystyka mwi, e dla wymordowania jednakowej liczby ludzi na obszarze jednej mili kwadratowej potrzeba 32 tony bomb kasetowych, 3,2 tony gazu musztardowego, 800 kilogramw gazu paraliujcego, 80 gramw jadu kiebasianego i tylko 8 gramw sporw wglika! Gry wojenne, symulujce potencjalny atak z wykorzystaniem broni masowego raenia, wiczono ju na dugo przed 11 wrzenia. W jednym ze scenariuszy sterowana przez terrorystw dka pynie od poudniowego cypla Manhattanu w kierunku City Island z prdkoci 6 wzw. Jest dobra 193

Ponowoczesny terroryzm

pogoda, a wiatr wieje z szybkoci 12 km/godz. w kierunku na Manhattan. Terroryci uywaj prostych narzdzi zwykych rozpylaczy wypenionych wglikiem. Zuywaj dziewidziesit litrw preparatu. Jeli tylko poowa docelowej populacji zostanie zakaona, a miertelno rwnie bdzie wynosia tylko 50 procent, wwczas zginie ponad p miliona osb. Innym siejcym strach potencjalnym zagroeniem jest bomba atomowa, zwaszcza osawione bomby walizkowe, z ktrych kilka miao jakoby znikn z poradzieckiego arsenau. W padzierniku 2001 roku wywiad poinformowa, e terroryci dysponuj pochodzc z Rosji bomb atomow o sile wybuchu dziesiciu kiloton i zamierzaj przeszmuglowa j do Nowego Jorku. Zdetonowana na Manhattanie mogaby zabi nawet sto tysicy osb i napromieniowa siedemset tysicy. Poza tym zniszczyaby wszystkie zabudowania w promieniu prawie kilometra od centrum wybuchu. Informacja na szczcie okazaa si faszywa. Dziaalno Aum Shinrikyo dowodzi najlepiej, e zagroenie uyciem broni masowego raenia przez terrorystw istnieje. A jednak jeli popatrzy si na statystyki, okae si, e wszelkie dotychczasowe zamachy niekonwencjonalne (statystyki prowadzone przez Instytut Studiw Midzynarodowych w Monterey odnotowuj, e od 1975 roku do sierpnia roku 2000 terroryci atakowali na caym wiecie sto dwadziecia sze razy uywajc jako broni substancji chemicznych lub biologicznych) s mao skuteczne i pochaniaj stosunkowo niewiele ofiar. Okazuje si jednak, e potencjalne zagroenie walizkow bomb jdrow lub wglikiem jest niezwykle medialne, dajc ekspertom wszelkiej maci okazj do wypowiadania si o atwoci przygotowania ataku, epatowania apokaliptycznymi wizjami skutkw. W przypadku broni masowego raenia to wanie media i eksperci przejmuj rol terrorystw, wzniecajc strach nieproporcjonalny do realnego ryzyka. Panika wglikowa w Stanach Zjednoczonych (opisana we Wprowadzeniu) jest najlepszym tego dowodem. 194

Ponowoczesny terroryzm

Sojusznicy napastnikw
Dowiadczenia z dotychczasowych atakw terrorystycznych wymienionych na licie Instytutu w Monterey pokazuj, e oprcz mediw najwikszymi sprzymierzecami napastnikw s niekompetentne wadze, za organizacja sub ratunkowych, panika oraz niski poziom spoecznej edukacji. Chaos po ataku na metro jest klasycznym tego przykadem. Nie tylko jednak gupota i brak kompetencji grozi mierci. Podczas wojny w Zatoce Perskiej mieszkacy Izraela yli w cigej obawie przed irackim atakiem chemicznym. Niemal kady nosi przy sobie mask przeciwgazow i to one wanie okazay si sojusznikami Saddama Husajna. Na skutek domniemanych atakw zgino kilkanacie osb udusiy si, bo nie umiay waciwie korzysta z masek. Psychoz wywoywan przez widmo ataku broni biologiczn lub chemiczn, a podsycan obrazami kultury popularnej i relacjami na ywo z Tokio w marcu 1995 roku najlepiej uosabia prezydent Bill Clinton, ktry wyzna dziennikarzom, e przesta spa w nocy po przeczytaniu ksiki Cobra Event Richarda Prestona, bo tak si przerazi wizji zagady wywoanej fikcyjnym atakiem bioterrorystycznym. By moe wanie dlatego nada priorytet walce z zagroeniem broni masowego raenia, co wyraao si midzy innymi tym, e w 2000 roku wydano na ten cel 1,4 miliarda dolarw z oglnej kwoty 8,4 miliarda przeznaczonej na walk z terroryzmem. Psychoza i panikarskie nastroje to najgorsi z doradcw. Przypomina o tym Edward Krenzelok, szef Orodka Toksykologicznego w Pittsburghu, ktry wiosn 2001 roku podczas Kongresu Postpw w Toksykologii w Krakowie przedstawia organizacj amerykaskich sub majcych przeciwdziaa zagroeniom chemicznym i biologicznym. Twierdzi on, e: Zagroenie na wielk skal grozi nam kadego dnia. To cena za wspczesn cywilizacj. rdem zagroenia moe by zarwno cysterna z chlorem ulegajca wypadkowi, jak celowy atak terrorystw. Najwaniejsze, by znajdujce si w miejscu zagroenia suby byy waciwie przygotowane, 195

Ponowoczesny terroryzm

dziaay szybko i skutecznie. W przypadku katastrof ekologicznych zazwyczaj wiemy, z jakimi substancjami musimy sobie poradzi. Atak terrorystyczny wprowadza niewiadom szybka identyfikacja uytych przez agresora rodkw jest podstaw sukcesu. W szpitalach wprowadzamy obecnie elektroniczne systemy rejestracji zachorowa wyposaone w specjalne oprogramowanie, ktrego zadaniem jest wychwytywanie anomalii. Pojedynczy przypadek infekcji na przykad wglikiem mgby nie obudzi czujnoci szpitalnego personelu, jeli jednak okae si, e z kilku placwek napyn podobne informacje, system zaalarmuje centrum zarzdzania kryzysowego.

Wyobrania bro masowego raenia

11 wrzenia dowid, e wyobrania agresorw jest nieograniczona, e nie zawahaj si przed realizacj adnego scenariusza. Armia amerykaska postanowia zaatakowa wyobrani terrorystw wasn wyobrani i zaprosia do wsppracy scenarzystw i reyserw takich filmw, jak McGyver i Szklana puapka. Ale, jak zauwaa Thomas Homer-Dixon z Uniwersytetu w Toronto: Nikt nie jest w stanie z wyprzedzeniem wyobrazi sobie wszystkich nowych moliwoci ataku polegajcego na wykorzystaniu naszych systemw technicznych i ekonomicznych. Doprowadzilimy te systemy do takiej zoonoci, e s one naadowane sabymi punktami trudnymi do przewidzenia, poniewa nie potrafimy nawet zadawa waciwych pyta. Wielu strategw, ktrzy jednak nie mieli wystarczajcej siy przebicia, ju na dugo przed 11 wrzenia przekonywao, e ostatni klasyczn potyczk zbrojn bya wojna z Irakiem i operacja Pustynna Burza w 1991 roku. Stany Zjednoczone, a z nimi nowoczesny wiat udowodniy, e nie warto go atakowa czogami, samolotami, okrtami. Lepsze efekty mona uzyska, nkajc napadami z ukrycia, dotykajcymi najwraliwszych punktw infrastruktury. Atak na WTC i Pentagon by pierwszym przykadem opisanej przez analitykw ju w 1991 roku infowar, wojny, ktrej celem jest nie tyle 196

Ponowoczesny terroryzm

skutek fizyczny, ile zawadnicie przestrzeni symboliczn przeciwnika, udowodnienie mu, e nie jest bezpieczny, choby nie wiadomo jak wielk potg militarn dysponowa. Podczas ataku terroryci uyli brutalnej siy, ale wszystko wskazuje na to, e do przygotowa wykorzystali nie tyle zdobycze techniki, ile najnowsze metody logistyki bdce owocem zastosowania technik teleinformatycznych. Pisali o tym ju w 1998 roku analitycy Rand Corporation w opracowaniach strategicznych dla Pentagonu. Dostrzegli wwczas, e nowoczesne organizacje terrorystyczne, jak choby ugrupowanie Osamy ben Ladena i midzynarodowe kartele przestpcze, maj struktur sieciow, skadaj si z siatek liczcych nawet setki ogniw rozsianych po caym wiecie. Ogniwa te porozumiewaj si midzy sob i central, wykorzystujc zarwno Internet i telefoni komrkow, jak i kurierw. Podczas rajdw na kryjwki algierskich fundamentalistw z ugrupowania GIA trofeami policji staway si nie tylko kaasznikowy i substancje wybuchowe, ale rwnie sprzt elektroniczny. Reporterzy, ktrym w latach dziewidziesitych udao si dotrze do Bazy ben Ladena w Afganistanie, potwierdzaj, e jego organizacja wykorzystuje komputery i Internet nie tylko do koordynacji dziaa, ale rwnie do prowadzenia rozlegej dziaalnoci handlowej i operacji finansowych. Waniejsze jest jednak co innego tego rodzaju sieci zbudowane s na wzr Internetu, a wic trudne do zniszczenia. Nawet jeli zlikwiduje si kilka ogniw, pozostae szybko przejmuj ich zadania, a cao struktury pozostaje w efekcie nienaruszona.

Elektroniczne Pearl Harbour

To jednak tylko wierzchoek gry lodowej. John Arquilla i David Ronfeldt z Rand Corporation ostrzegaj w opracowaniu Networks, Netwar and Information Age Terrorism (Sieci, wojna sieciowa i terroryzm epoki informacji): W miar jak grupy terrorystyczne bd uczy si wykorzystania technik informatycznych do celw logistycznych, coraz bardziej 197

Ponowoczesny terroryzm

prawdopodobne bdzie, e zdecyduj si wykorzysta te techniki jako bro ofensywn. W jaki sposb? Richard O. Hundley i Robert H. Anderson pisz w artykule Security and Safety in Cyberspace (Ochrona i bezpieczestwo w cyberprzestrzeni) z 1995 roku, e realne s takie zagroenia, jak zawadnicie systemem kontroli ruchu powietrznego prowadzce do powanych katastrof lotniczych, blokada infrastruktury informatycznej wojskowych systemw dowodzenia uniemoliwiajca skuteczne prowadzenie akcji zbrojnych lub na przykad parali systemw informatycznych wykorzystywanych w subie zdrowia, mogcy doprowadzi do wadliwego dziaania istotnej dla ycia ludzkiego aparatury. Myl t rozwija Bruce Berkowitz z Carnegie Mellon University, ktry rwnie ju w 1995 roku pokaza najsabsze punkty USA, najwikszej potgi militarnej i gospodarczej wiata. W opracowaniu swym wskazuje, e co prawda nieprawdopodobny jest scenariusz wymylony przez twrcw filmu Gry wojenne z 1984 roku, w ktrym do systemu kontroli broni jdrowej wamuje si uczniak liceum. Nie mniej dotkliwych atakw mona jednak dokona w innych punktach. Ot 95 procent komunikacji pomidzy jednostkami armii amerykaskiej odbywa si z wykorzystaniem infrastruktury komercyjnej. Nie mona wykluczy celowo wywoanego paraliu takiego systemu (ilustruje to wypadek z 15 stycznia 1990 roku, kiedy infrastruktura najwikszego operatora amerykaskiego AT&T nie dziaaa przez dziewi godzin na skutek drobnego bdu w oprogramowaniu central). Berkowitz nie wyklucza te moliwoci zaszycia koni trojaskich w ukadach scalonych stosowanych w uzbrojeniu (wiele z nich pochodzi z fabryk znajdujcych si poza USA). Skutki ataku na infrastruktur informacyjn staj si tym groniejsze, im bardziej wspczesne spoeczestwo uzalenia si od technik teleinformatycznych. Wymogi globalnej, bezwzgldnie konkurencyjnej gospodarki wymuszaj szukanie jak najwikszych oszczdnoci i stosowanie moliwie efektywnych metod organizacji. Zarwno samochody, jak i bombowce strategiczne produkowane s wedug zasady 198

Ponowoczesny terroryzm

just in time. Due skady materiaw i czci zastpione zostay zorganizowan dziki Internetowi sieci dostawcw, ktrzy na okrelony sygna dostarczaj potrzebnych w danej chwili elementw. Wystarczy przerwanie kilku ogniw tego napitego do granic moliwoci systemu, by gospodarka zacza si chwia. Przekonujcych dowodw dostarczyy ataki wirusw komputerowych (midzy innymi I Love You), ktre w 2000 roku doprowadziy do miliardowych strat w samych Stanach Zjednoczonych. Najpeniejszy jednak obraz potencjalnej cyberwojny przedstawi John Arquilla w kultowym ju artykule The Great Cyberwar 2002 opublikowanym w lutym 1998 roku w magazynie Wired, w ktrym opisuje, jak infoterroryci sponsorowani przez przestpcz midzynarodwk i pastwo-opryszka doprowadzaj do globalnego konfliktu.

Syzyfowe prace
W laboratoriach firm informatycznych i odpowiedzialnych za bezpieczestwo agend rzdowych trwa swoisty wycig zbroje. W amerykaskim Sandia National Laboratory zajmujcym si badaniami w dziedzinie uzbrojenia jdrowego dziaa komrka o nazwie Advanced Information Systems Laboratory (laboratorium zaawansowanych systemw informatycznych). Zatrudnia ono zawodowych hakerw, ktrych zadaniem jest przeamywanie najnowoczeniejszych systemw bezpieczestwa komputerowego. Wykryte przez nich luki s atane w nadziei, e prawdziwi hakerzy nie zdoaj ju pokona tak udoskonalonych systemw. Wnioski z pracy Red Team (bo taka jest oficjalna nazwa grupy badawczej) s jednak dosy smutne. Zesp dysponuje rodkami technicznymi i finansowymi, podobnymi, jakie moe przeznaczy na cyberatak rednie pastwo lub dua organizacja terrorystyczna. Wystarczyy one, eby wykona kade powierzone zadanie przed hakersk przenikliwoci nie obroni si aden, nawet najwymylniejszy system. 199

Ponowoczesny terroryzm

Jak wynika z raportu opublikowanego w marcu 2002 roku przez FBI i Computer Security Institute w roku poprzedzajcym wydanie opracowania ponad 70 procent instytucji w USA odnotowao powane naruszenia bezpieczestwa komputerowego. Dane te potwierdzaj prognozy zawarte we wspomnianej analizie Brucea Berkowitza z 1995 roku. Uczony stwierdzi w niej, e wraz z upowszechnieniem technik teleinformatycznych coraz czstsze bd rwnie dziaania agresorw, gwnie hakerw-maniakw, wrd ktrych jednak mog znajdowa si intruzi sponsorowani przez terrorystw, organizacje przestpcze lub pastwa-opryszki. Jak pisze Andr Glucksmann w Dosto evski Manhattan, po 11 wrzenia nie ma bezpiecznego miejsca na ziemi. Nie liczmy rwnie na to, e przynajmniej w cyberprzestrzeni nic nam nie grozi. Cyberprzestrze ju staa si polem bitewnym, na ktrym wykuwa si jak najbardziej materialna przyszo nowoczesnego spoeczestwa. Zanim nastpi rozstrzygnicie zmaga, powinnimy nastawi si psychicznie, radz Richard Hundley i Robert Anderson, na to, e yjemy w czasach redniowiecza lub na Dzikim Zachodzie. W wiecie tym nie ma bezpieczestwa powszechnego, bezpiecznie jest jedynie w obrbie zamknitych enklaw: fortw i zamkw. Obowizuje zasada nieufnoci, wierzy mona tylko sprawdzonym przyjacioom. Gdy za opucimy bezpieczn twierdz, liczmy tylko na siebie szansa, e kawaleria przybdzie z odsiecz, jest niewielka.

Wszystko moe by bomb

11 wrzenia dowid take, i zapatrzeni w swoj technik eksperci nie dostrzegli, e skutki porwnywalne do ataku ma bomb atomow mona uzyska, nie dysponujc adnymi rodkami bojowymi. Broni okaza si sam proces, bezmierna wola zniszczenia i obdna precyzja planowania posuyy jako zapalnik. Wehikuem mierci staa si normalna infrastruktura nowoczesnej cywilizacji. Wraz z atakiem na wiee World Trade Center i Pentagon narodzi si complex terrorism (zoony terroryzm), ktry 200

Ponowoczesny terroryzm

przeanalizowa na amach magazynu Foreign Policy wspomniany ju Thomas Homer-Dixon z Uniwersytetu w Toronto. Swoje rozwaania zaczyna od nastpujcego scenariusza, ktry wikszo powanych analitykw do 11 wrzenia uznaaby za science-fiction: Czwarta nad ranem, czerwiec 2003 roku. W caych Stanach Zjednoczonych elektrownie pracuj z pen moc, by wytworzy elektryczno dla milionw klimatyzatorw walczcych z upiornym upaem. Sie kalifornijska co jaki czas ulega awarii na skutek przecienia, powodujc wyczenia od San Diego po Santa Rosa. W rnych czciach stanu zbieraj si grupki ludzi. Kada udaje si wynajtym minivanem do wyznaczonego miejsca do jednej z setek elektrycznych podstacji lub w kierunku linii przesyowych wysokiego napicia. Ludzie rozadowuj minivany. Na zewntrz podstacji skadaj proste modzierze zbudowane z materiaw dostpnych w sklepach z artykuami metalowymi. Ci pod liniami wysokiego napicia napeniaj helem balony suce do obserwacji meteorologicznych z przyczepionymi dugimi srebrnymi ogonami. W dokadnie okrelonym momencie modzierze wypalaj, obsypujc podstacje pyem aluminiowym, a balony wznosz si w kierunku przewodw. Rwnolegle podobne grupy przeprowadzaj podobne operacje w innych miejscach Stanw Zjednoczonych. Wielkie zwarcie w krajowym systemie elektrycznym wywouje kaskad przecie. Gasn wiata na ulicach. Wodocigi i oczyszczalnie przestaj dziaa. Systemy telekomunikacyjne padaj. Przestaje pracowa system finansowy, parali dotyka gospodark. Infrastruktura nowoczesnego spoeczestwa to wiele nakadajcych si na siebie i jednoczenie cile ze sob powizanych sieci: od tradycyjnych wodocigw, przez sieci energetyczne po telekomunikacj i transmisj danych. Nieustannie pyn nimi substancje ycia: woda, energia i informacja. aden system nie jest samowystarczalny. Infrastruktura teleinformacyjna nie moe dziaa bez prdu. Jednak nie sposb kierowa sieci energetyczn, podobnie jak wodo201

Ponowoczesny terroryzm

cigow, bez komputerw. Wystarczy wic, e przestanie dziaa jedno istotne ogniwo, by uruchomi kaskad kolejnych katastrof. Jak wida ze scenariusza Homera-Dixona, taki zamach nie jest trudny do realizacji. Nie potrzeba do niego wglika, sarinu ani nawet walizkowej bomby atomowej. Maa butla z helem, duy balon i troch metalowych wkien.

Proces kontra proces

Dotychczasowy opis nie skania do optymizmu. Terroryci dziaaj z coraz mniej racjonalnych pobudek, coraz czciej kieruje nimi nihilistyczna pasja zniszczenia. W dziele tym prowadzi ich szataska wyobrania, ktrej broni staje si infrastruktura wspczesnej cywilizacji. Jak si broni, jak przeciwdziaa, skoro wszystko wskazuje na to, e tradycyjne metody odwetu i pocigu s mao skuteczne? Rozwizania techniczne, zwikszenie kontroli na lotniskach i uzbrojenie ich w najnowoczeniejszy sprzt do detekcji materiaw wybuchowych oraz identyfikacji podejrzanych s nieodzowne, ale nie udmy si, e zapewni one pene bezpieczestwo. Zachwalanym w literaturze science-fiction i broszurach marketingowych systemom biometrycznym lub oprogramowaniu do rozpoznawania twarzy daleko jeszcze do doskonaoci. Jak si okazao 11 wrzenia, to wanie zbytnia ufno w technik upia nasz czujno. Nieskuteczne okazay si cudowne systemy nasuchu elektronicznego, w tym osawiony Echelon, ktry mia jakoby monitorowa wszystkie prowadzone na ziemi dziaania komunikacyjne. Co z tego, gdy systemowi temu wymknie si komunikat przekazany przez kuriera. Skoro klasyczne sposoby reakcji s nieskuteczne, bo wspczesny terroryzm wykorzystuje nieklasyczn taktyk i bro, to znaczy, e w odpowiedzi trzeba uy podobnych metod. Skoro niszczca sia ben Ladena bya skutkiem uruchomienia destrukcyjnej energii tkwicej w sieci czcej zamachowcw i aktywistw Bazy, to przeciwstawi si jej moe jedynie spoeczestwo sieciowe, nowoczesne spoe202

Ponowoczesny terroryzm

czestwo obywatelskie uzbrojone w si pync z tych samych technologii najnowszych rozwiza teleinformacyjnych. Umoliwiaj one, jak ju dowodziem, mobilizacj spoeczn na niespotykan skal i z niespotykan przed kilkunastu laty skutecznoci. Na jeden z aspektw takiej mobilizacji zwraca uwag magazyn Foreign Policy w artykule Davida J. Rothkopfa Business Versus Terror (Biznes przeciwko terrorowi): Tylko nowy rodzaj przymierza moe doprowadzi do zwycistwa w wojnie z terroryzmem. To przymierze nie bdzie polega na porozumieniu midzy narodami lub na jakim traktacie. Przeciwnie, przymierze to bdzie miao charakter zupenie niekonwencjonalny, zaangauje miliony oddzielnych uczestnikw i bdzie kierowa si cigle zmienianymi reguami. Bdzie to przymierze wielkiej armii horyzontalnych kooperacji z nietradycyjn struktur kierownictwa. Najlepszymi oddziaami bd rzesze przedsibiorczych geniuszy, a nie siy specjalne, ktre jako pierwsze uderzyy na talibw w Afganistanie... Rozkazy wydaj im nie generaowie lub admiraowie, lecz rynki i waciciele akcji. Rothkopf dowodzi, e samo pastwo, choby byo tak silne jak Stany Zjednoczone, nie ma szans w nowym wycigu zbroje, w ktrym stawk s nie nowe samoloty typu stealth, ale bro uruchamiana wyobrani. By mu podoa, trzeba wyzwoli maksymaln twrcz i innowacyjn energi przedsibiorczych ludzi, oywi ducha synnej amerykaskiej inwencji i gotowoci podejmowania ryzyka. Prywatny biznes dysponuje nie tylko odpowiednimi kadrami, ma rwnie pienidze, ktre zainwestuje, gdy tylko przekona si, e pastwo jest zainteresowane nowymi technologiami bezpieczestwa. Rothkopf przypomina, e w 2002 roku sektor prywatny mia wyda 150 miliardw dolarw na kwestie bezpieczestwa, budet pastwa za tylko 38 miliardw, podzielonych pomidzy czterdzieci rnych agencji federalnych, atakowanych z kolei o pienidze przez wadze stanowe i lokalne. W 2000 roku inwestycje przedsibiorstw typu venture capital w firmy technologiczne (kapitau ryzyka) osigny poziom 203

Ponowoczesny terroryzm

102,3 miliarda dolarw (dla porwnania, budet USA przewidzia na rok 2002 jedynie 1,7 miliarda dolarw na rozwijanie metod przeciwdziaania broni masowego raenia). Tego, jak skuteczna moe by twrcza energia kipica w sektorze prywatnym, dowodzi fakt, e wbrew oczekiwaniom zamachowcw makabryczny atak na WTC nie zaama amerykaskiej gospodarki i jej systemu finansowego. Okazao si, e po poprzednim ataku z 1993 roku wikszo znajdujcych si w WTC firm zbudowaa skuteczne systemy bezpieczestwa chronice najwaniejsze zasoby, czyli dane i wiedz przed zniszczeniem. Dodatkowym impulsem do tworzenia takich systemw, rnych awaryjnych centrw zapasowych przyczynia si rwnie histeria tak zwanej pluskwy milenijnej. Ot wielu informatykw obawiao si, e w noc sylwestrow koczc 1999 rok systemy informatyczne pogupiej, bo nie bd w stanie, na skutek bdu programistycznego, rozpozna nowej daty. Ta histeria doprowadzia do dalszej rozbudowy systemw awaryjnych i cho inwestycje te okazay si niezbyt przydatne pamitnego sylwestra, to jednak opaciy si 11 wrzenia 2001 roku. Przypomnijmy, e gieda zacza dziaa po czterech dniach i jej zamknicie nie wynikao z przyczyn technicznych, ale psychologicznych.

Demokratyzacja demokracji
Rothkopf przekonuje, e wystarczy da ludziom tworzy i nie przeszkadza im w tym, a jeli pomaga, to inteligentnie, a wwczas oyje tradycyjny duch amerykaskiej zdolnoci do wspdziaania. W atmosferze, jaka zapanowaa po 11 wrzenia, stwierdzenia byego wysokiego urzdnika pastwowego (Rothkopf piastowa funkcj zastpcy podsekretarza handlu) nie s jednak oczywiste. Dominuje przekonanie, e najlepsz odpowiedzi na terroryzm bdzie wzmocnienie roli pastwa kosztem ograniczenia swobd obywatelskich. Urzdnicy, zwaszcza odpowiedzialni za bezpieczestwo, widz w energii spoecznej samoorganizacji wicej zego ni dobrego i chcieliby nad ni jako zapanowa. 204

Ponowoczesny terroryzm

Biurokratyczna mentalno prowadzi czsto do tego, e firmy dysponujce ciekawymi pomysami rezygnuj ze wsppracy z rzdem, bo jego urzdnicy nie wykazuj zainteresowania, a jeli nawet, to chcieliby na projekcie pooy ap. Rothkopf pokazuje, e biurokraci zamiast niezdrowo (i cakowicie nieskutecznie) rywalizowa ze swoim spoeczestwem, powinni stwarza warunki do ekspresji obywatelskiej energii. Zada jest bez liku. Potrzebna jest nowa definicja ryzyka i zasad uczestnictwa pastwa w funduszu odszkodowa uwzgldniajca zagroenie wypadkami nie tak dawno niewyobraalnymi. Bez niej firmy ubezpieczeniowe zaczn si wycofywa (ju to czyni) z obszarw rynku ubezpieczeniowego obcionych zbyt duym ryzykiem, co z kolei zahamowa moe rozwj wielu sektorw gospodarki (midzy innymi budownictwo). Dla firm technologicznych opracowujcych nowe metody detekcji materiaw wybuchowych lub rozpoznawania terrorystw wane s gwarancje, e nie bd stawiane przed sdem przez kad osob, ktra poczuje si na przykad dotknita nietrafnym wskazaniem podczas monitoringu na lotnisku, lub przez rodziny ludzi zamordowanych podczas zamachu, do ktrego doszo dlatego, e technologia okazaa si nieskuteczna. Czas na powtrzenie amerykaskiego cudu technologicznego, ktry rozpocz si wraz z wprowadzeniem w 1958 roku przez generaa Eisenhowera ustawy o maej przedsibiorczoci. Administracja Eisenhowera uznaa wwczas, e jedynie energia przedsibiorcw moe doprowadzi do wygranej w wycigu technologicznym ze Zwizkiem Radzieckim, naley tylko ludziom z pomysami pomc finansowo i prawnie. Strategia opacia si, bo dziki niej w Stanach Zjednoczonych powsta najlepszy na wiecie system wspomagania z zaoenia bardzo ryzykownych biznesowo firm technologicznych. Jak wida, sukces w walce z ponowoczesnym terroryzmem zalee bdzie od tego, jakie tendencje przewa wrd politycznych elit Stanw Zjednoczonych i Unii Europejskiej. Czy przeraone negatywnymi skutkami rozwoju spoeczestwa sieciowego sprbuj przeciwstawi 205

Ponowoczesny terroryzm

si jego logice? (Co z gry skazane jest na niepowodzenie). Czy dostrzeg, e potencja ten mona wykorzysta dla osignicia pozytywnych efektw, co jednak wymaga bdzie radykalnej reformy metod dziaania, przebudowy instytucji politycznych, odbudowy zaufania i kapitau spoecznego czyli demokratyzacji demokracji, jak Anthony Giddens nazywa proces, ktry musz przej wszystkie spoeczestwa poprzemysowe. 11 wrzenia 2001 roku i wojna z terrorem koniecznoci tej nie zakwestionoway, przeciwnie, naday jej najwyszy priorytet.

206

Skd rewolucja nadejdzie? Jak si objawi? Nikt na te pytania odpowiedzie nie moe. Nie wiemy. Ale ci, co umiej patrze i myle, nie myl si: robotnicy i wyzyskiwacze, rewolucjonici i konserwatyci, myliciele i profani, wszyscy zarwno czuj, e rewolucja spoeczna czai si tu za naszym progiem.
Piotr Kropotkin, Zdobycie chleba

To udowodnione, e postp spoeczny idzie lepiej z cukrem.

Eugne Ionesco, ysa piewaczka

Koniec utopii
Polakw koczcych dugi majowy weekend 2002 roku, rozkosznie soneczny i upalny, media powitay wiadomoci, e w Polsce odnotowano pierwszy przypadek BSE, czyli tak zwanej choroby szalonych krw. Tak oto nawet redniowieczna kondycja naszego rolnictwa nie uchronia nas (na co po cichu liczylimy) przed t ponowoczesn plag. Wszczte natychmiast ledztwo ujawnio, e baagan i nieprawidowoci w dokumentacji uniemoliwiaj odtworzenie penej historii chorej krowy. Wicepremier i minister rolnictwa zarazem, Jarosaw Kalinowski, uspokoi jednak spoeczestwo, zapowiadajc rychy i definitywny koniec baaganu. Ot, jako jeden z warunkw przystpienia Polski do Unii Europejskiej, budowany jest system informatyczny IACS, ktry zliczy wszystkie polskie krowy i winie. Bydlta zostan zakolczykowane, kade otrzyma paszport i znajdzie si w Systemie. W ten oto sposb ju niebawem, jak zapewni minister Kalinowski, nie tylko chora krowa, ale nawet mysz nie umknie uwadze urzdnikw. Trzeba bdzie tylko klikn, wcisn enter, by pozna niezbdne szczegy. Sowa przywdcy PSL i wicepremiera polskiego rzdu musiay podziaa kojco na Polakw, ktrzy w przeddzie wakacji oczekiwali w kolejkach, zakrconych jak wiskie ogonki, na swoje paszporty. To, co w sowach Kalinowskiego 207

Koniec utopii

niewypowiedziane, a co najwaniejsze, to nadzieja, e w ten sposb dokonamy abiego skoku, poszybujemy ponad otchani urzdniczej niekompetencji, by wyldowa w krainie, w ktrej ludzk niedoskonao zastpi doskonay System, tym razem informatyczny.

Tsknota Laplacea
Jarosaw Kalinowski, cho moe nawet o tym nie wie, w zachwycie nad systemem budowanym przez partyjnych kolegw przejawia t sam tsknot, ktr tak dobitnie wyartykuowa przed laty Pierre Simon de Laplace. Ot ten francuski myliciel owieceniowy przekonywa, e dysponujc odpowiedni iloci informacji (konkretnie: znajc parametry wszystkich obiektw w wiecie), bdzie mg przewidzie stan wiata w dowolnym momencie. Tsknot t mona zamieni na zestaw konkretniejszych implikacji o charakterze operacyjnym. Na przykad: jeeli bd dysponowa informacjami o wszystkich krowach w pastwie, to uchroni obywateli przed BSE, bo bd w stanie okreli, co w danym momencie dzieje si z kadym zwierzciem. Polityk wzdycha: gdybym tylko zna wszystkie potrzeby ludzi, to uczynibym ich szczliwymi. Uczony obiecuje: gdy rozszyfrujemy tajemnic genomu ludzkiego (a wic rozpracujemy ukryte w nim informacje), uwolnimy ludzko od drczcych j chorb. W tsknocie Laplacea odbija si ewolucja ludzkiego rozumu, ktrej momentem przeomowym byo dzieo Isaaca Newtona. Udowodni on, e istnieje uniwersalny jzyk opisu rzeczywistoci matematyka, a prawa zapisywane w postaci matematycznych formu maj charakter uniwersalny. Skoro wiat mona wyrazi przez matematyk, to znaczy, e jest on policzalny. A skoro jest policzalny, to i przewidywalny. Jeli za mona przewidywa, to mona rwnie zaprojektowa system doskonay. Jakich ingrediencji potrzeba do tego szlachetnego dziea? Informacji i wiedzy. Im peniejsza informacja i precyzyjniejsza wiedza, tym projekt dziea doskonalszy. 208

Koniec utopii

Dlaczego to, co sprawdza si w fizyce, nie miaoby dziaa i w innych obszarach ycia, na przykad ekonomii? Wyrazem takiego optymizmu byo (wspomniane ju w rodziale Razem na Marsa) Tableau conomique fizjokraty Franois Quesnaya i inne pniejsze projekty Wieku Rozumu. Owiecenie to rwnie nadanie metafizycznej sankcji idei postpu i udzielenie instytucjonalnej nauce monopolu na produkcj wiedzy. W efekcie powstao przekonanie, e postp ma charakter liniowy i jest odbiciem metody naukowej. Ot nauka w rozumieniu owieceniowym jest, uywajc jzyka dwudziestowiecznego, systemem cybernetycznym o dodatnim sprzeniu zwrotnym. Nowe fakty, informacje o rzeczywistoci odsaniane przez uczonych (odczytywane z Ksigi Natury, jak by to powiedzia Galileusz) su produkcji wiedzy, ktra poza tym, e odkrywa Ducha, przyczynia si jednoczenie do wynalazkw technicznych. Te za prowadz do rozwoju gospodarczego, a take produkcji nowych narzdzi badawczych. Rozwijajcy si przemys finansuje nauk, ktra uzbrojona w now aparatur odsania nowe fakty, itd. Coraz szybciej toczce si koo postpu zatrzyma si, gdy ju bdziemy wiedzie wszystko, gdy powstanie system wiedzy pozwalajcy z jednakow dokadnoci opisa ruch atomw, jak i ruch ludzi w spoeczestwie. To z kolei umoliwi zaprojektowanie najlepszego ustroju spoecznego. Jak doskonale pamitamy, z deklaracjami o stworzeniu takiego systemu popieszy si Karol Marks. Sdzi, e odkry prawa rozwoju spoecznego nie mniej cise ni prawa fizyki. Wodzimierz Lenin zrealizowa system Marksa pod postaci Zwizku Radzieckiego, a tsknocie Laplacea nada konkretny wymiar Planu (patrz rozdzia Razem na Marsa). Eksperyment radziecki zakoczy si fiaskiem, okaza si lep odnog w ewolucji systemw spoecznych. Ujawni podstawowe trudnoci, na jakie natkn si moe rozum konstruujcy racjonaln przyszo, nie uniewani jednak samej wiary w rozum i moliwo stworzenia systemu doskonaego. Naleao jedynie rozum lepiej wykorzysta zamiast trwoni jego energi na eksperymenty wbrew 209

Koniec utopii

naturze, pozosta przy gwnym pniu historii i przypomnie sobie, co zapowiedzia Hegel w 1806 roku. W 1989 roku Francis Fukuyama przypomnia o kocu historii, czym wywoa wiele dyskusji. Nie wdajc si w nie, owiadczenie Fukuyamy ogoszone w chwili upadku komunizmu mona odczyta nastpujco: przez blisko dwiecie lat, jakie upyny od wypowiedzi Hegla, postp wiedzy dokonujcy si w systemie liberalno-demokratycznym przybliy nas niezwykle do odsonicia Ducha, poznania wiedzy penej. System doskonay to wiedza pena wraz z otwartoci i indeterminizmem waciwym dla ustroju liberalnego. Jak dotychczas, mimo zapowiedzi koca historii, doskonaoci jeszcze nie osignlimy, ale wcale nie jest nam do niej daleko.

Projekt kontra proces

Znamy procesy, znamy mechanizmy. Dysponujemy nowymi narzdziami matematycznymi (Bertrand Saint-Sernin nazwa je matematyk wolnoci), jak teoria gier, teoria komunikacji, teoria zoonoci. Nie pozwalaj one co prawda, jak zamknita matematyka Planu, przewidywa dokadnie. Ale mamy przecie komputery, dziki ktrym rwnania powyszych teorii oywaj jako symulacje ukazujce konsekwencje okrelonych wyborw. Dysponujc tym wszystkim, czy nie mona pokusi si o przyspieszenie marszu do doskonaoci? Pozytywnej odpowiedzi udzielili sobie w latach szedziesitych Japoczycy. W okresie powojennym Japonia szybko odbudowywaa przemys i kontynuowaa modernizacj, polegajc gwnie na naladownictwie wzorw i technologii amerykaskich. Japoczycy dostrzegli jednak ju na pocztku lat szedziesitych, e model ten wyczerpuje si. Rozwj polegajcy na rozbudowie klasycznych przemysw wytwrczych w kraju pozbawionym surowcw nie wry sukcesu. Powoli zacza te dojrzewa konkurencja innych azjatyckich pastw pragncych powtrzy japoski cud, dysponujcych jednak podstawowym atutem tani si robocz. Japonii potrzebny by wielki skok naprzd do 210

Koniec utopii

przemysw intensywnych informacyjnie. W 1963 roku Tadao Umesao opublikowa artyku o ewolucyjnej teorii spoeczestwa opartej na gstoci przemysw informacyjnych. Artyku ten sta si w 1964 roku zaczynem debaty, w ktrej po raz pierwszy pojawio si pojcie spoeczestwa informacyjnego johoka shakai. Pojcie to wypromowa midzy innymi znany japoski futurolog, Yoneji Masuda. Po waciwym dla Japoczykw procesie uzgodnie i budowania konsensusu w 1969 roku powsta raport o koniecznoci rozwoju przemysw przetwarzania informacji. Zryw zwizany z johoka shakai mia wiele pozytywnych skutkw dziki niemu rozwiny si przemysy mikroelektroniczne, zapewniajc Japonii niemal monopolistyczn pozycj w takich dziedzinach, jak produkcja magnetowidw, kamer i aparatw fotograficznych, gier elektronicznych, fotokopiarek. Jednego Japonii osign si nie udao podstawowego celu, czyli spoeczestwa informacyjnego i liczcego si przemysu informatycznego. Znowu ujawnia si sprzeczno natury strukturalnej, podobnie jak w Zwizku Radzieckim. Projekt pastwowy zderzy si z rzeczywistoci spoeczn. Japoczykom udao si doprowadzi do doskonaoci tradycyjne procesy produkcji, w czym nawet przecignli na pewien czas Amerykanw. Nie zdoali jednak ich pokona w obszarze najwaniejszym produkcji wiedzy, ponieli te fiasko w tworzeniu przemysw wiedzy, w tym najwaniejszego przemysu oprogramowania komputerowego. W tej dziedzinie Amerykanie s niepokonani. Dlaczego, wyjanilimy w rozdziale Nowy, jeszcze wspanialszy wiat. W dialektycznym starciu polityki pastwowej z duchem kontrkultury wykrystalizowaa si nowa jako, a jednoczenie zostao okrelone pole konfliktw przyszoci. Oto bowiem uzbrojone w najnowsze technologie teleinformatyczne pastwo dy bdzie do pozycji omnipotentnego pastwa informacyjnego. Z drugiej strony te same technologie w rkach jednostek su ich wolnoci i chroni przed potg pastwowych instytucji. Podstawowy konflikt wspczesnoci to konfrontacja midzy pozornie podobnymi 211

Koniec utopii

wizjami: spoeczestwa informacyjnego jako projektu politycznego i spoeczestwa informacyjnego jako naturalnego procesu spoecznego. Uywajc jzyka Michela Foucaulta, ustala si dyskurs dominacji i wadzy, ktrego wynik w tej chwili nie jest jeszcze przesdzony. Politycy przygldaj si coraz doskonalszej informatyce akomym okiem, bo obiecuje im spenienie snu o pastwie doskonaym, dziaajcym precyzyjnie i efektywnie, niczym skomputeryzowane przedsibiorstwo. Retoryka towarzyszca reformie administracji pastw europejskich do zudzenia przypomina kampanie reklamowe bankw lub firm ubezpieczeniowych. Na przykad Tony Blair w ramach kampanii modernizing government obiecuje obywatelom Wielkiej Brytanii, e dziki nowoczesnym technologiom pastwo bdzie dziaa zgodnie z biznesowym wzorcem 24/7/365, czyli przez ca dob, przez cay tydzie, przez cay rok. Do 2008 roku praktycznie ca komunikacj z pastwem, od uzyskiwania podstawowych informacji po udzia w przetargach, rejestracj pojazdu, pacenie podatkw bdzie mona zaatwia przez Internet. To jednak tylko wierzchoek gry lodowej, kryjcej si pod hasem citizens first. Bo jeli rzeczywicie obywatele maj by dobrze, efektywnie obsueni (w trosce o efektywno w brytyjskich urzdach wdraane s procedury zgodne z normami ISO, podobnie zaczynaj robi urzdy samorzdowe w Polsce, a nawet ogosio taki zamiar jedno liceum oglnoksztacce), samo pastwo musi posiada niezbdne informacje. Mwic wprost, pastwo musi jak najwicej o swoich obywatelach wiedzie. Wiedz t moe zdobywa bezporednio, z rnorakich rejestrw prowadzonych przez wiele urzdw, jak rwnie porednio, znanymi w biznesie metodami data mining (analizy danych). Umoliwiaj one czenie w spjny profil danych z pozoru nie majcych z sob nic wsplnego. Co w tym zego, mona zapyta. Przecie 11 wrzenia pokaza, e niedostatek systemw sub pastwowych prowadzi do katastrofy. Gdyby wywiad amerykaski dysponowa pen wiedz, jaka krya si w licznych zebranych przez rne 212

Koniec utopii

amerykaskie agendy informacjach, byby w stanie ujawni zamiary przynajmniej czci zamachowcw. Poniewa nawet w Stanach Zjednoczonych taki system nie dziaa, w efekcie doszo nie tylko do zamachu, ale i do tragikomicznego post scriptum. Ot w p roku po ataku na Nowy Jork dwaj z zamachowcw, w tym Mohammed Atta, otrzymali zgod na studiowanie na amerykaskich uczelniach. Takie przykady popiera maj tez, e przed niebezpieczestwami wiata wspczesnego uchroni moe nas tylko pastwo informacyjne, dysponujce nieograniczonym dostpem do informacji i moliwoci jej przetwarzania na wiedz operacyjn. Takie pastwo nie tylko zapewni bezpieczestwo, ale rwnie bdzie w stanie z naleyt trosk i efektywnoci zaj si obywatelami. Wiara w efektywno techniki, proste przenoszenie narzdzi skutecznych w biznesie do praktyki spoecznej i politycznej moe jednak przynie opakane skutki. W Wielkiej Brytanii jeszcze za rzdw konserwatystw jednym z elementw reformy suby zdrowia mia by wzrost jej efektywnoci, co, jak przekonywali urzdnicy, zapewni mogy tylko komputery. Potrzebne byy midzy innymi do tego, by ocenia w sposb jak najbardziej naukowy rokowania zgaszajcego si do szpitala pacjenta. W zalenoci od (nieomylnego w domyle) werdyktu maszyny, pacjent by albo kierowany do izby przyj, albo odsyany do domu z poleceniem zgoszenia si w pniejszym terminie, albo spotyka si z odmow leczenia, bo byoby ono ju niepotrzebn strat rodkw. Nie wiedzie czemu system komputerowy spotka si z bardzo nieprzychylnym przyjciem spoecznym. Ludzie twierdzili, e w opiece zdrowotnej oprcz efektywnoci wane s podobno jeszcze inne, niepoliczalne czynniki. Bardziej zowieszczy przykad tego, jakie mog by rezultaty kultu efektywnoci i informacji, przedstawia Edwin Black w ksice IBM i Holocaust. Amerykaski autor dowodzi w niej, e III Rzesza bya prekursorem nowoczesnego pastwa informacyjnego. Jako pierwsza, jeszcze przed epok komputerw, zastosowaa metody masowego prze213

Koniec utopii

twarzania informacji i data mining do procesu identyfikacji ydw i pniejszej ich eksterminacji. Black pisze: Kiedy Hitler doszed do wadzy, podstawowym celem nazistw staa si identyfikacja i fizyczne wyniszczenie szeciuset tysicy czonkw niemieckiej spoecznoci ydowskiej. Dla hitlerowcw ydami byy nie tylko te osoby, ktre wyznaway i praktykoway judaizm, lecz take ludzie majcy w swoich yach domieszk krwi ydowskiej. Nie miao przy tym znaczenia, w jakim stopniu osoby te byy zasymilowane, z kim wziy lub, do jakiego kocioa naleay, a nawet czy przeszy na religi chrzecijask. Dopiero po identyfikacji ydw oprawcy mogli przystpi do konfiskaty ich mienia, zgrupowania w gettach, deportowania i wreszcie eksterminowania. Sprawdzenie sporzdzanych od wielu pokole zapisw komunalnych, kocielnych i rzdowych w caych Niemczech, a pniej w caej Europie, wizao si z tak ogromnym nakadem pracy i przygotowaniem tak obszernego rejestru krzyowego, e naleao uy w tym celu komputera.33 Niemcom udao si dopi celu bez komputera, dlatego dzi, gdy jest on narzdziem powszechnym, dobitniej brzmi ostrzegawcze sowa Lyotarda z Kondycji ponowoczesnej: Informatyzacja moe sta si wymarzonym instrumentem kontroli i regulacji systemu rynkowego, ktry rozciga si take na sam wiedz i ktry rzdzi si wycznie zasad skutecznoci. W takim przypadku nieuchronnie zakada terror. Francuski filozof dostrzega jednak od razu janusowe oblicze informatyzacji, jej drugi, wyzwalajcy wizerunek: Ale moe rwnie (informatyzacja przyp. autora) suy grupowym dyskusjom nad metapreskrypcjami, dostarczajc ludziom informacji, ktrych najczciej nie maj, by mogli podejmowa rzeczowe decyzje. Aby sprawy potoczyy si w takim wanie kierunku, linia, jak naley przyj, jest w gruncie rzeczy bardzo prosta: obywatele powinni mie swobodny dostp do pamici i do bankw danych. Mwic inaczej, jedynym antidotum na totalitarny potencja pastwa informacyjnego jest spoeczestwo informa33

Edwin Black, IBM i Holocaust, tum. Piotr Budkiewicz, Warszawa 2001

214

Koniec utopii

cyjne. Rozwija si ono, zgodnie z tym co przedstawi Castells, niezalenie od woli politykw, jest po prostu naturalnym skutkiem dyfuzji technologii teleinformatycznych.

Kapitalizm infokomunikacyjny
System doskonay to nie, jak chcia Marks, komunizm, ale kapitalizm infokomunikacyjny, pozbawiony swoich wad wynikajcych wanie z niedostatku lub nierwnego dostpu uczestnikw gry rynkowej do informacji (za badania nad t nierwnoci przyznano Nagrod Nobla w dziedzinie ekonomii za rok 2001). Ustrj przyszoci to globalny wolnorynkowy kapitalizm, ktrego podmiotem bdzie globalne spoeczestwo informacyjne. Kady jego obywatel bdzie mia swobodny dostp do penej informacji (tworzcej zasoby otwartej inteligencji zbiorowej), dziki czemu niemoliwa stanie si nieuczciwa gra prowadzca do takich patologicznych skutkw, jak powstawanie monopoli, karteli, itp. Powstaje kuszca perspektywa wiata pozbawionego Marksowskich sprzecznoci, zasadzajcych si na konflikcie midzy kapitaem i prac. Gwnym tematem rozwaa Marksa byy, jak pamitamy, tak zwane stosunki produkcji. Zastanawia si on, jakie cechy najlepiej charakteryzuj kapitalizm i jednoczenie s rdem konfliktw, niesprawiedliwoci, itp. Z tych obserwacji wynikao, e powodem caego nieszczcia jest fakt, i rodki produkcji kapita, maszyny, ziemi posiada nieliczna tylko grupa zych kapitalistw, krwiopijcw dcych do maksymalnego zysku kadym kosztem. Jak powstaje zysk kapitalisty? Ot z eksploatacji robotnikw, ktrzy swoj cik prac tworz tak zwan warto dodatkow. Oczywicie, dostaj za to pensj, ktra jest jednak znacznie mniejsza ni wytworzona warto. Ta rnica to wanie zysk kapitalisty. Marks stwierdzi, e jedynym sposobem na usunicie tej niesprawiedliwoci jest uspoecznienie rodkw produkcji, czyli socjalizm, w ktrym wszyscy s wacicielami fabryk. Dalszy cig ju znamy, bo zorganizowany wedug tej recepty raj przez jaki czas budowano w Polsce. 215

Koniec utopii

Marks by dobrym socjologiem i jego analiza dziewitnastowiecznego spoeczestwa kapitalistycznego naley ju do klasyki literatury. Zdawa sobie rwnie doskonale spraw z roli wiedzy w nowoczesnym spoeczestwie. W XIX wieku bya to jednak wiedza instrumentalna, jedno z narzdzi potrzebne do uruchomienia kapitau. Dzi jest ona podstawow substancj kapitalizmu, peni funkcj zarwno kapitau, jak i rodka produkcji. Produkcja przemysowa liczy si coraz mniej, w Stanach Zjednoczonych 80 procent ludzi pracuje w usugach, w rolnictwie zaledwie 2 procent, kilkanacie procent w fabrykach. Skoro nie ma robotnikw, to nie ma ich wyzysku. Jest wic szansa, e postulaty Marksa s ju po prostu nieaktualne. Co ze rodkami produkcji? Najwaniejszym z nich jest dzi wiedza, a to jest przecie to, co mamy w gowach. Maszyn mona zamkn w fabryce, ale ukryte w gowie nowoczesnego pracownika wiadomoci w kadej chwili mog na nogach swojego waciciela opuci miejsce pracy. Przecie o to wanie chodzio staremu Marksowi eby rodki produkcji naleay do pracownikw. I tak wanie jest, zgodnie z teoretykami Nowej Gospodarki, gospodarki wiedzy. Podczas budowy socjalizmu teoria uparcie rozmijaa si z praktyk. Niestety, nie inaczej jest przy tworzeniu doskonaego spoeczestwa informacyjnego. Nie dao si socjalizmu wprowadzi metodami rewolucyjnymi, nie da si rwnie tylnymi drzwiami. Podstaw kapitalizmu jest jednak wasno i to wanie rodkw produkcji. Skoro wic obecnie najwaniejszym kapitaem jest wiedza, to mona by pewnym, e kto bdzie prbowa pooy na niej ap. I tak si wanie dzieje, trwa desperacki wycig, kolejne obszary wiedzy odgradzane s drutem kolczastym, zupenie jak podczas podboju Dzikiego Zachodu. Lata dziewidziesite to szalony rozwj ochrony praw wasnoci intelektualnej. Zaczyna si patentowa wszystko, nie tylko konkretne technologie. Przedmiotem ochrony staj si ju nawet pomysy. Szalestwo zaczo si od prby opatentowania w roku 1993 samej idei multimediw. 216

Koniec utopii

Amerykaski Urzd Patentowy wniosek przyj, ale zosta on pniej uchylony przez sd. Wyobramy sobie, co by byo, gdyby patent zosta utrzymany. Kady, kto chciaby zrobi CD z tekstem i ruchomymi obrazkami, musiaby paci tantiemy. Amazon, najwikszy sklep internetowy, zdoa jednak opatentowa ide One-click-buy (pomys, a nie technologi), przez co kady, kto chciaby zaoferowa podobne udogodnienie w swoim serwisie internetowym, musi zapaci myto. Patentuje si rwnie geny, z nadziej, e gdy zostanie wyjanione ich dziaanie, stan si podstaw produkcji nowych testw diagnostycznych i lekarstw. Patentuje si te nowe gatunki rolin i zwierzt. Te nowe, czsto modyfikowane genetycznie odmiany wypieraj powoli uprawy tradycyjne. Po polach caego wiata chodz ju inspektorzy dziaajcy w imieniu wacicieli praw do tych gatunkw i sprawdzaj, czy aby rolnik nie wysia pirackiego ziarna (czyli nie kupionego, ale odoonego ze zbiorw z poprzedniego roku). Prawd jest, e w gospodarce wiedzy wane jest to, co mamy w gowach. Ale prawd jest te, e niewiele z t wiedz bdzie mona zrobi, gdy wszelkie sposoby jej wykorzystania zostan ograniczone przez patenty i prawa autorskie. Kto wpadnie na pomys, e napisze ciekawy kawaek oprogramowania, ktry za darmo puci w Sie, a nazajutrz bdzie mia w domu policj cigajc go za to, e naruszy prawo, bo nie sprawdzi, czy aby jego pomysu ju kto wczeniej nie zgosi do urzdu patentowego. Richard Stallman, wspomniany wczeniej guru ruchu na rzecz wolnego oprogramowania, ktry goci w Polsce w listopadzie 2001, pyta, co by byo, gdyby podobne reguy patentowania i ochrony praw autorskich obowizyway za czasw Mozarta? Czy w ogle muzyka mogaby si rozwija? Czy rozwinaby si nauka, ktra przecie polega na swobodnej wymianie i dzieleniu si wynikami bada? Na obecn walk o wiedz zwracaj uwag ju nie tylko zapalecy pokroju Stallmana, ale rwnie coraz liczniejsi powani badacze. Amartya Sen, laureat ekonomicznej 217

Koniec utopii

Nagrody Nobla, dowodzi, e wiedzy nie mona traktowa jak kadego innego rodka produkcji. Zniewolenie jej patentami doprowadzi po prostu do tego, e w pewnym momencie przestanie si rozwija. Istot produkcji wiedzy jest swobodna wymiana. To jedyne dobro, ktrym im bardziej si dzielimy, tym wicej go powstaje. Stallman zwraca uwag, e absolutyzacja prawa i ekonomii prowadzi do nieobliczalnych kosztw spoecznych. Billboardy na drogach w Stanach Zjednoczonych wzywaj, by donosi na ssiadw kopiujcych oprogramowanie. Producenci ziarna siewnego w Indiach pac nagrody rolnikom donoszcym na ssiadw, ktrzy wysiewaj odoone nielegalnie ziarno. W 1998 roku Kongres Stanw Zjednoczonych przyj restrykcyjn ustaw Digital Millenium Copyright Act. Przy odpowiedniej jej interpretacji moe si okaza, e czytelnik, ktry kupi ksik w postaci cyfrowej (na przykad cigajc plik z Internetu), popeni przestpstwo, umoliwiajc jej lektur onie lub tylko prbujc ponownie przeczyta tekst. Zwaszcza e ustawa dopuszcza opracowanie i stosowanie narzdzi, umoliwiajcych ledzenie sposobu wykorzystania cyfrowych treci przez uytkownikw. Stallman ostrzega, e tradycyjna kultura opierajca si na zaufaniu pod wpywem walki o panowanie nad wiedz zamienia si na kultur donosu, strachu, nieufnoci, znan z czasw Zwizku Radzieckiego. Bohaterem tej wersji kapitalizmu infokomunikacyjnego staje si Pawka Morozow. Aby wyobrazi sobie, jakie mog by konsekwencje tego szalestwa, wystarczy przypomnie przypadek Zwizku Radzieckiego. Spoeczestwo, w ktrym zaufanie zanika, przestaje si rozwija. Ustaje komunikacja horyzontalna, zatrzymuje si swobodna wymiana idei midzy ludmi, nie ma warunkw dla wytworzenia si inteligencji zbiorowej. Prdzej czy pniej taka struktura musi pogry si w chaosie, wystarczy tylko lekko podway prawa sankcjonujce nieludzki porzdek. Wizja doskonaego, sprawiedliwego Globalnego Spoeczestwa Informacyjnego w praktyce zamienia si w rzeczy218

Koniec utopii

wisto turbokapitalizmu, jak okreli tworzcy si w latach dziewidziesitych system Edward Luttwak, byy doradca Ronalda Reagana: Nazywaj to wolnym rynkiem, ale dla mnie jest to kapitalizm z turbodoadowaniem, w skrcie turbokapitalizm, poniewa zupenie rni si od cile kontrolowanego kapitalizmu, ktry kwit od 1945 roku do lat osiemdziesitych i ktry przynis sensacyjn nowo masowej zamonoci ludzi w Stanach Zjednoczonych, Europie Zachodniej, Japonii i wszystkich innych krajach, ktre poszy w ich lady. Skrajnoci przycigaj si, wic nic dziwnego, e nowy turbokapitalizm ma wiele wsplnego z sowieck wersj komunizmu. On rwnie oferuje kademu krajowi na wiecie taki sam model i zbir zasad, ignorujc wszelkie rnice spoeczne, kulturowe i temperamentu.34

Zmarnowany czas
Opinia Luttwaka jest dobrym tem dla kopotw, z jakimi boryka si Polska. Ot w 1989 roku wydawao si jasne, jakiego wyboru cywilizacyjnego dokonalimy. Opowiedzielimy si za liberaln demokracj, kapitalizmem i wolnym rynkiem, ale w wydaniu z lat osiemdziesitych. O takim wanie systemie, ktry przynosi sensacyjn nowo masowej zamonoci marzylimy, idc 4 czerwca 1989 roku na pierwsze prawie wolne wybory. Wydawao si, a elity kierujce rewolucj to potwierdzay, e wystarczy wolny rynek, aby pki si zapeniy. Poza tym liczylimy, e bdzie, jak byo, tylko znacznie lepiej. Grnicy nadal bd fedrowa, ale za lepsze pienidze, a rolnicy na godziwych warunkach hodowa winki. Wydawao si, e w kocu ju dotykamy wymarzonego kapitalizmu, a tu, jak w synnym paradoksie Zenona z Elei, cel oddali si, kapitalizm wiatowy wrzuci turbodoadowanie i sta si zupenie innym zjawiskiem.

34

Edward Luttwak, Turbokapitalizm, tum. Ewa Kania, Wrocaw 2000

219

Koniec utopii

Szybko wyszo na jaw, e nasze elity same nie wiedz, co gonimy, e nie rozumiej zachodzcych na wiecie przemian. Na rosnce znaczenie sfery wiedzy i symboli w dyskursie wadzy nowoczesnego kapitalizmu odpowiedzielimy marginalizacj nauki i kultury. Rzecz nie tylko w coraz mniejszych nakadach pastwa na badania naukowe, ale jeszcze bardziej w braku wizji tego sektora. Odbija si to w zaniechaniu jakichkolwiek dziaa reformatorskich, nauka pozostawiona zostaa uczonym. Nie inaczej dzieje si w kulturze. Czas, jaki upyn od 1989 roku, zosta praktycznie zmarnowany, rwnie jeli chodzi o budow infrastruktury spoeczestwa epoki informacji. Jak pisaem w jednej z konkluzji raportu o stanie polskiej informatyzacji w Polityce z marca 2002 roku: Nie ma systemw informatycznych, nie ma strategii informatyzacji, a nawet jak powstanie, to nie ma pienidzy na jej realizacj. Gdyby si pienidze pojawiy, to zabraknie ludzi do ich rozsdnego wydawania. S natomiast ambitne plany. Strategia Spoeczno-Gospodarcza rzdu zakada, e w cigu jej trwania liczba abonentw telefonw stacjonarnych wzronie do trzystu siedemdziesiciu piciu na tysic mieszkacw i komrkowych do piciuset na tysic (a wic do obecnego poziomu Czech lub Wgier) oraz gwatownie wzronie nasycenie usugami teleinformatycznymi. Potrzebne nakady to 16-20 miliardw zotych. Kto stwierdzi, e zawsze bylimy zacofani, wic i dzisiaj statystyki nie mog by dla nas korzystne. Poza tym, jak porwnywa tak duy kraj jak Polska z organizmami znacznie mniejszymi Czechami czy Wgrami. Nasze problemy wynikaj w duej mierze ze skali zjawisk. Te argumenty mog jednak tumaczy tylko cz zaniedba. Znacznie smutniejszej prawdy mona dopatrzy si w analizach znakomitych socjologw: Jadwigi Staniszkis, Edmunda Mokrzyckiego, Kazimierza Krzysztofka, Marka Szczepaskiego. Wynika z nich, e obecnie Polska przestaje by systemowo zdolna do dalszej modernizacji. System negocjacyjny polegajcy na tym, e w pierwszej kolejnoci zaspokaja si potrzeby grup o najwikszej sile przebicia, 220

Koniec utopii

powoduje, e nie starcza ju rodkw na polityk modernizacyjn. Zwaszcza e nie ma jej kto wyartykuowa. Elity polityczne targane s partykularnymi namitnociami, ktre prowadz do umacniania kapitalizmu pastwowego, zacieniania zwizkw midzy pastwem i gospodark. Kadry i pienidze kr w magicznym krgu polityki i biznesu. Jednoczenie spoeczestwo wystawione na si globalnych procesw podlega szybkim przemianom. Z jednej strony regiony tradycyjnie przemysowe, awangardowe, jak lsk, ulegaj demodernizacji. Traccy prac ludzie uciekaj z powrotem na wie lub zasilaj warstw wyczonych, tych, dla ktrych nie ma miejsca we wspczesnym spoeczestwie trzeciej prdkoci. Polska wie, dajca schronienie 30 procentom Polakw, jest fenomenem na skal wiatow, nigdzie w krajach nalecych do OECD nie ma tak duego udziau tego sektora. Bdzie on przez kilkadziesit lat buforem utrzymujcym bezrobocie na wysokim poziomie. Gdy sytuacja w gospodarce poprawi si, zwikszy si poda szukajcych pracy ludzi ze wsi. W czasach recesji bd oni natomiast chowa si tam, oszukujc oficjalne statystyki bezrobocia. W blach rodzi si tak zwana klasa rednia, a inteligencja, tradycyjna warstwa kultywujca pronowoczesne oraz obywatelskie wartoci ulega pauperyzacji i utracia wszelkie znaczenie polityczne (poraka Unii Wolnoci podczas wyborw w 2001 roku bya symbolicznym pogrzebem polskiej inteligencji). Luki nie wypenia powstajca z mozoem warstwa ludzi trzeciej prdkoci, nowoczesnych, wietnie wyedukowanych specjalistw zdolnych do operowania na globalnym rynku. Warstwa ta jest w duej mierze stracona dla polskiego spoeczestwa obywatelskiego, hoduje przewanie wartociom indywidualistycznym i kosmopolitycznym. Ludzie ci zdaj sobie spraw, e w kadej chwili mog opuci kraj (wielu tak czyni), po co wic podejmowa walk ze skorumpowanym establishmentem? Trudno sobie rwnie wyobrazi, by do zmian systemowych mg doprowadzi nacisk nowoczesnych, sieciowych ruchw alternatywnych (takich jak na przykad zapatyci 221

Koniec utopii

w Meksyku). Tego rodzaju ruchw praktycznie nie ma, a te, ktre istniej, jak wynika z analizy Piotra uka Spoeczestwo w dziaaniu, s anemiczne i bez realnej siy mobilizacji. W efekcie polski feminizm, ekologizm, alternatywa artystyczna i kontrkultura technologiczna s nikym odbiciem podobnych zjawisk na Zachodzie. Ta niezdolno do mobilizacji spoecznej znajduje odbicie w badaniach poziomu zaufania i kapitau spoecznego. Wskaniki te dla Polski (podobnie zreszt jak dla innych krajw postkomunistycznych) s bardzo niskie. Cigle jeszcze wida, e dziaa efekt zatrutej studni z poprzedniej epoki. Warto w tym kontekcie przypomnie sowa Ralfa Dahrendorfa, ktry na pocztku naszych przemian stwierdzi (cytuj za Bilansem niesentymentalnym Edmunda Mokrzyckiego): kraje pokomunistycznej Europy mog w cigu szeciu miesicy osign wstpne porozumienie w sprawie demokratycznej konstytucji, ale minie sze lat, zanim ujawni si poytki z liberalnych reform ekonomicznych, i szedziesit lat, zanim demokratyczna konstytucja i instytucje rynku ugruntuj si w krzepkim spoeczestwie obywatelskim. Do polskiej specyfiki, oprcz nieproporcjonalnie duego sektora wiejskiego, dokada si nietypowe przywizanie do wartoci tradycyjnych (szerzej pisaem o tym w rozdziale Nieznona mieszno bytu), co powoduje, e relacje obywatelskie oparte na zaufaniu zastpowane s ekspresj we wsplnotach tradycyjnych, gwnie zwizanych z Kocioem, w ktrych spoiwem jest autorytet.

Nieuleczalny baagan
W procesach przebiegajcych w Polsce znamienne jest zupene lekcewaenie roli kapitau symbolicznego, wyparcie na margines wiedzy i kultury, najwaniejszych czynnikw pnej modernizacji krajw Zachodu. Nasze elity chc wiedzy zamknitej w elaznej klatce racjonalnoci instrumentalnej. To technokratyczne podejcie prowadzi jednak w pewnym momencie do rezygnacji z wiedzy w ogle. Wiedza przestaje by traktowana jako jeden z podstawowych 222

Koniec utopii

procesw spoeczestwa refleksyjnego, ktre moe rozwija si tylko przez cigy proces uczenia si, a staje si wyspecjalizowanym towarem, ktrego nawet jeli nie bdzie pod dostatkiem w Polsce, to si go kupi za granic. To zudna nadzieja, czego dowodz najlepiej polskie kopoty z informatyzacj. Wrc znw do raportu, jaki napisaem dla Polityki: Do dzi nasze pastwo nie stworzyo strategii informatyzacji, nie powstaa spjna wizja okrelajca, po co w ogle potrzebne s w Polsce nowoczesne narzdzia wspomagajce zarzdzanie finansami publicznymi i narodowymi zasobami informacyjnymi. Cigle nie dziaaj podstawowe dla funkcjonowania pastwa systemy: podatkowy, celny, ewidencji pojazdw i kierowcw. Jacek Uczkiewicz, Generalny Inspektor Finansw, a do niedawna wiceprezes Najwyszej Izby Kontroli przypomina, e w 2000 roku przeprowadzi ankiet wrd stu dwudziestu dziewiciu instytucji zajmujcych si wydawaniem pienidzy budetowych, a wic ministerstw, urzdw wojewdzkich, itp. Tylko dwadziecia dziewi spord nich dysponowao systemami informatycznymi umoliwiajcymi nie tylko ksigowanie, ale rwnie prowadzenie analiz finansowych, ktre pozwoliyby jednostce nadrzdnej, a wic Ministerstwu Finansw prowadzi biece analizy stanu pastwowej kasy. Co wicej, wspomniane sto dwadziecia dziewi systemw tworzyo ponad siedemdziesit (wiele z nich ju zbankrutowao, zabierajc w niebyt wiedz lec u podstaw wdroenia) firm w oparciu o pitnacie rnych standardw technologicznych, przez co s one w wikszoci przypadkw z sob niezgodne. Do dzisiaj nie wypracowalimy standardw informatyzacji w administracji publicznej, mwi Uczkiewicz. Propozycje takich standardw opracowao w 1999 roku Ministerstwo Administracji i Spraw Wewntrznych, ale nie weszy one w ycie. Brakowi standardw towarzyszy brak koordynacji. Poszczeglne resorty, a nawet departamenty w tym samym resorcie (tak byo midzy innymi w Ministerstwie Finansw) realizuj rne projekty, ktre czsto nakadaj si na siebie. 223

Koniec utopii

Dubluje si budow kosztownych sieci transmisji danych, zamiast stworzy jedn wspln dla caej administracji. Piszc nasz raport cztery lata temu, moglimy si tylko zoci, e jestemy co najwyej wiadkami marnotrawstwa, resortowych ambicji i urzdniczej niekompetencji. Kolejne cztery lata straconego czasu (i pienidzy) pokazuj, e polskie kopoty z informatyk s objawem znacznie powaniejszego schorzenia, bo anachronicznej koncepcji zarzdzania pastwem. Kady informatyk wie, e baaganu zinformatyzowa si nie da, bo powstanie jeszcze wikszy chaos.

Po mnie choby powd...

Mwic inaczej, nasze pastwo funkcjonuje tak dugo, jak dugo nic si nie dzieje. Wystarczy nieprzewidziana awaria i wszystko ley w gruzach. W sposb najbrutalniejszy dowioda tego powd w 1997 roku. Demonta pastwa odby si wwczas w kilku etapach. Pierwszy, po zalaniu Kodzka, polega na symbolicznym zrzeczeniu si atrybutw wadzy przez wczesnego premiera Wodzimierza Cimoszewicza. Mieszkacom, ktrzy zostali zalani w nocy i nie mogli doczeka si pomocy sub pastwowych, poradzi, by na przyszo lepiej si ubezpieczali. Wypowied t mona odczyta tak: Nasze pastwo nie peni ju podstawowej, zgodnie z nowoczesn teori, funkcji stra nocnego. Obywatele, pilnujcie si sami, a od skutkw niekompetencji funkcjonariuszy pastwa ubezpieczajcie si w firmach ubezpieczeniowych. Odpowiedzialno zostaa sprywatyzowana. Powd jednak nie zatrzymaa si w Kodzku i zalaa rwnie Wrocaw, pokazujc ju nie tylko symboliczn, ale faktyczn nieobecno pastwa. Piotr uk napisa w Spoeczestwie w dziaaniu: Na skutek zalania duej czci miasta wadze polityczne i ich agendy (policja, stra miejska, wojsko) praktycznie przestay istnie na dwa-trzy dni. Cakowitemu rozbiciu uleg take funkcjonujcy w normalnych czasach skomplikowany system statusw, funkcji i rl spoecznych sytuacja przypominaa zanegowanie dotychczasowych stosunkw spoecznych spotykane zazwyczaj w sytuacjach 224

Koniec utopii

przedrewolucyjnych i rewolucyjnych, w ktrych odrzuca si oficjalne komunikaty i interpretacje rzeczywistoci. Miejsce oficjalnego, zinstytucjonalizowanego porzdku zastpi oddolny, spontaniczny ad wsplnotowy (...) przestaa dziaa komunikacja miejska, nikt nie zwraca ju uwagi na zakazy i nakazy policji, centrum decyzyjno-informacyjne przenioso si na ulice miasta. Najwaniejsza jest jednak konkluzja uka, ktra potwierdza, e towarzyszcy powodzi zanik pastwa naley analizowa w kategoriach wadzy-wiedzy, i odpowiada na postawione przez siebie pytanie: Jaki wniosek z tej opowieci? Bardzo banalny bez wzgldu na to, czy akceptujemy, czy te nie teorie krytykw obecnego spoeczestwa musimy przyzna, nie zwaajc na wasne przekonania, i w obecnym porzdku ten, kto kontroluje przepyw informacji, ten ma wadz; kto ma wadz, ten ma kontrol nad informacjami. Owe informacje mona rozszerzy o kategori wiedzy i oglnie kategori kultury. Przesanie to nasza elita polityczna pojmuje jako kontrol nad mediami i niestety nie rozumie, e marginalizujc sektory wiedzy i kultury, dokonuje zabiegu lobotomii na samej sobie, pozbawia si najwaniejszego we wspczesnym wiecie atrybutu wadzy. Tak oto, gdy w spoeczestwach zaawansowanych trwaj zmagania, ktre zadecyduj o rozwizaniu podstawowej sprzecznoci turbokapitalizmu wadzy nad wiedz my rozwizujemy ten problem w sposb niestandardowy. Po prostu rezygnujemy z wiedzy.

225

(...) Musisz opiewa okaleczony wiat. Patrzye na eleganckie jachty i okrty; jeden z nich mia przed sob dug podr, na inny czekaa tylko sona nico. Widziae uchodcw, ktrzy szli donikd, syszae oprawcw, ktrzy radonie piewali. Powiniene opiewa okaleczony wiat. (...)
Adam Zagajewski, Sprbuj opiewa okaleczony wiat

...my, wspczeni ofiar zamordowanych w tych krwawych dniach, czy moglimy zachowa dar generalizowania idei, abstrakcyjnych rozwaa, oddzielenia si na chwil od naszych wrae, aby je analizowa? Nie, dzi jeszcze nawet nasz rozum nie mgby zbliy si do tego niepojtego czasu. Osdzi to wydarzenie, jakkolwiek dalibymy mu nazw, znaczyoby wprowadzi je w porzdek rzeczy istniejcych, idei, dla ktrych istniay ju wyraenia. Na ten potworny obraz wszystkie chwile powracaj w duszy, drymy, zapalamy si, chcemy walczy, pragniemy umrze; ale myl nie moe jeszcze uchwyci si adnego z tych wspomnie, sensacje, jakie one rodz, absorbuj wszystkie nasze siy.
Germaine de Stal, O wpywie namitnoci na szczcie jednostek i narodw35

Epilog 11 wrzenia
Tego dnia przyjecha Krzysztof. Nie widzielimy si wiele lat, od czasu kiedy wyjecha do Stanw Zjednoczonych, rzadko bywa w Polsce. W drodze do mojego domu syszymy, e jaki samolot rozbi si o budynek World Trade Center
35

Monika Milewska, Ocet i zy: terror Wielkiej Rewolucji Francuskiej jako dowiadczenie traumatyczne, Gdask 2001

226

Epilog 11 wrzenia

w Nowym Jorku. Prawd poznajemy z ekranu telewizora, cho przez dugi czas mamy wraenie, e przekaz CNN to nadawany omykowo kiepski hollywoodzki dreszczowiec. Na dodatek, kaseta z filmem zacia si, wci na nowo odtwarzajc sceny ataku: leci samolot, wbija si w wie WTC, bysk ognia, policjant uchwycony przez przypadkow kamer klnie: Oh, shit! I tak co chwila. Filmowa nierealno tych scen przypomina mi pochodzce z lat czterdziestych kreskwki o Supermanie. Uwielbia je mj najmodszy syn. Manhattan jest w nich czsto celem ataku, w jednym z filmw w serce Nowego Jorku zmierza porwany przez japoskiego szpiega superbombowiec. Na szczcie zawsze pojawia si Superman i ratuje Ameryk. 11 wrzenia Superman spni si, obejrzelimy na ywo to, co przez dziesitki lat produkowa amerykaski przemys iluzji i wyobrani. Urzekajca groza widowiska, zwielokrotniona emisjami na kadym niemal dostpnym kanale, obezwadnia. Wypowiadamy z Krzysztofem banalne stwierdzenie, e wiat ju nie bdzie taki sam, i znowu spogldamy na ekran, by kolejny raz obejrze powtrk z Nowego Jorku: leci samolot, wbija si w wie WTC, bysk ognia, policjant klnie: Oh, shit!

Pustynia realnego
Kilka tygodni pniej soweski filozof Sawoj i ek napisze w gonym eseju Witajcie na pustyni Realnego: Nie tylko media bombardoway nas cay czas opowieciami o terrorystycznym zagroeniu; zagroenie to przenikno do sfer libidinalnych wystarczy przypomnie sobie ca seri filmw, od Ucieczki z Nowego Jorku po Dzie Niepodlegoci. To wanie tam kryje si przyczyna upodobniania ataku na Nowy Jork do hollywoodzkich filmw katastroficznych: to niewyobraalne, co si wydarzyo, byo obiektem fantazji, Ameryka dostaa to, o czym marzya, i to wanie byo najwikszym zaskoczeniem. Estetyczna intensywno relacji z bombardowania WTC opanowaa wyobrani artystw, poraonych znikomoci 227

Epilog 11 wrzenia

wasnego dziea. Kompozytor Karlheinz Stockhausen wywouje skandal, przyrwnujc upadek wie WTC do wielkiej symfonii. Inni, widzc miako wspczesnej kultury popularnej, ironizuj gorzko. Czym s uzyskiwane za dziesitki milionw dolarw hoolywoodzkie triki wobec spektaklu wyemitowanego przez CNN, najwikszego w dziejach efektu specjalnego w Amerykaskiej Republice Rozrywki? pyta nowojorski pisarz Elliot Weinberger, a Woody Allen chwali producentw filmw, e precyzyjnie poinstruowali terrorystw, jak dokona dziea zniszczenia. Okrelony przez konwencj reality show i Big Brothera kierunek rozwoju estetyki osign 11 wrzenia punkt kulminacyjny. Abstrakcyjn nierzeczywisto relacji telewizyjnych z Nowego Jorku pogbiaj abstrakcyjne statystyki mierci. Pocztkowo mwi si nawet o dziesitkach tysicy ofiar. Kbowisko urwanych gwatownie losw, nieogarnita masa, przez swj ogrom pozbawiona ludzkiego wymiaru. Chce si wspczu, ale jak? Czuj podobn bezsi, jak przed laty po doniesieniach o tysicach Boniakw wymordowanych po wkroczeniu Serbw do zdradzonej przez spoeczno midzynarodow Srebrenicy. Rozum automatycznie przestawia si w tryb obronny, budujc racjonalizujce konstrukcje, ucieka od mylenia o tych, co zginli, do oglnych rozwaa o sensie i przyczynie ich mierci. atwiej przej do porzdku nad tragedi po wpisaniu jej w bezosobowy abstrakcyjny schemat wyjaniajcy jednostkowa mier ulega wwczas relatywizacji, staje si tylko kolejnym przypadkiem wrd milionw innych ofiar zoonych na otarzu historii.

Terroryzm medialny
Realizujc szataski plan, zamachowcy wiedzieli doskonale, co robi. Ich celem nie byo przecie wymordowanie jak najwikszej liczby Amerykanw czy zniszczenie WTC jako bastionu amerykaskiego imperializmu. Nadajc atakowi apokaliptyczne rozmiary, terroryci mogli liczy, e kontynuacji rozpocztego przez nich dziea zniszczenia podejm si 228

Epilog 11 wrzenia

w sferze symbolicznej intelektualici. Nie zawiedli si: za pira chwyciy masy uytecznych idiotw, poputczikw terroryzmu, dowodzcych, e cho polegli w ruinach WTC s subiektywnie niewinni, to jednak obiektywna wina za 11 wrzenia obcia ofiary. Wystarczy poczyta wypowiedzi najbardziej antyamerykaskiego Amerykanina, Noama Chomskyego. Od lat okrela on Stany Zjednoczenie jako najwikszego terroryst. Po 11 wrzenia opublikowa ksieczk 9/11, bdc zbiorem wywiadw, jakich udzieli rnym mediom. Po takiej lekturze trudno si dziwi, e na przykad w Grecji, pastwie nalecym do NATO, ponad 30 procent ludzi przypisuje autorstwo zamachu na Nowy Jork i Waszyngton CIA. Grone s rwnie miakie dywagacje, o ktrych filozof Fernando Savater powiedzia w wywiadzie dla Gazety Wyborczej: (...) intelektualici wypowiadaj czsto w tej sprawie pogldy zwariowane moe dlatego, e im bardziej dziwaczne opinie gosz, tym lepiej im pac. I tak oto syszy si opinie, e problem ben Ladena i terroryzmu mgby zosta rozwizany dziki powoaniu midzynarodowego trybunau, bez akcji militarnej i bombardowa. Tylko e nie mamy przecie ani trybunau, ani tego rodzaju policji, a ben Laden gdzie tam jest i nie zechce pj z wasnej woli do wizienia. To wanie rozmamane gadulstwo wielu intelektualistw upojonych dwikiem swoich sw, abstrakcyjne kalambury z pogranicza fantastyki naukowej i teatru absurdu prowadz do moralnego rozbrojenia. I gdy prostak Bush wydaje rozkaz ataku, podejmuje zdecydowane dziaanie, rozlegaj si protesty: jak mona, przecie nie przedyskutowalimy jeszcze wszystkich opcji i niuansw.

Koniec abstrakcji
Pamitam, e 11 wrzenia, po pierwszych godzinach ogldania relacji z Nowego Jorku rwnie ulegaem pragnieniom ucieczki w abstrakcj. W pewnym momencie CNN zacza podawa pierwsze nazwiska ofiar. Przesuwajcy si u dou ekranu pasek tekstowy zamienia nieokrelon mas 229

Epilog 11 wrzenia

z pierwszych komunikatw na konkretne, zakoczone gwatownie biografie. Wrd wielu nic mi nie mwicych nazwisk nagle pojawio si jedno brzmice znajomo. W jednym z samolotw-bomb zgin prezes prnej kalifornijskiej firmy informatycznej. To mj szef! wykrzykn Krzysztof. Dowiadczylimy nagle czego, co w jzyku fizyki mona nazwa przejciem fazowym. Nagle w amorficznej masie, bezosobowym tworzywie historii, dostrzeglimy wyran struktur. Wyodrbnienie z abstrakcji konkretu, losu, ktry w jakim stopniu powizany by z naszymi losami, wywoao wstrzs. Nasza rola zmienia si, z beznamitnych obserwatorw siedzcych z butelkami piwa przed ekranem telewizora zamienilimy si w uczestnikw dramatu. Irena Grudziska-Gross napisaa w marcu 2002 roku w Res Publice Nowej: Zdjcia zabitych i zaginionych stay si wan czci rytuau aoby. Paul Goldberger, krytyk architektury z tygodnika The New Yorker, pisa, e od czasu gdy Maya Lin wpisaa nazwiska zabitych z wojny wietnamskiej na te czarne granitowe ciany [pomnika w Waszyngtonie], uwaa si za niewaciwe upamitnianie zabitych w ich masie, jak na przykad na pomniku bitwy pod Gettysburgiem. Wojna wietnamska, by moe dziki telewizji, zdemokratyzowaa sposb jej zapisu, zniosa podzia na zabitych, ktrzy s wani, i tych, ktrych mona pomin. Nie do pomylenia jest teraz pomnik Nieznanego onierza stojcy obok pomnika jakiego generaa czy marszaka, i to nie tylko z powodu moliwoci identyfikacji zmarych za pomoc DNA. Wspczeni socjologowie, jak Anthony Giddens i Ulrich Beck, twierdz, e jedn z najwaniejszych tendencji etapu pnej nowoczesnoci jest indywidualizacja, upodmiotowienie jednostki. Relacja Ireny Grudziskiej-Gross dowodzi, jak trwae musi by to zjawisko, skoro rozciga si rwnie na zmarych. The New York Times zdecydowa si przeznaczy ostatnie strony gazety na galeri aobn, a stu dziesiciu dziennikarzy pracowao nad przygotowaniem krtkiej historii kadej z prezentowanych ofiar. 230

Epilog 11 wrzenia

Midzy cynizmem a przyzwoitoci

Gdy ofiary z masy zamieniaj si w porzdek indywidualnych losw, wikszo prb intelektualnej racjonalizacji zbrodni traci sens, zamienia si w bekot, razi cynizmem. Upadek wie WTC jako symbol kastracji, pokonania fallicznej dominacji amerykaskiego kapitalizmu, jak chce Baudrillard? To to bullshit. Atak jako realizacja projekcji hollywoodzkich fantazji? Kolejne gwno. Kara za amerykask pych? Rojenia kretyna. Dzieo sztuki? Rozmikczenie mzgu. A gdzie zwyka ludzka przyzwoito, nakazujca nad grobem zapali wieczk? Drago Janczar, soweski pisarz, napisa w opublikowanym przez Gazet Wyborcz eseju Czemu jest winna Ameryka?: Kto popieszy z absurdalnymi oskareniami o to, e Amerykanie sami spowodowali tragedi z 11 wrzenia, kto nie by w stanie wyrazi elementarnego wspczucia, temu nie mona wierzy dzisiaj, gdy leje zy na widok uchodcw z Afganistanu. I nie bdzie mu mona wierzy ju nigdy wicej. Janczar okrela podstaw dla dalszych rozwaa. Rze tysicy nowojorczykw i mieszkacw Waszyngtonu to niewtpliwie najzwyklejsze barbarzystwo, zbrodnia, dla ktrej nie ma adnego moralnego uzasadnienia. Ale te zamachowcy go nie szukaj. Atak wywoa natomiast kakofoni gosw, z ktrych kady, jak w postmodernistycznym dyskursie, na swj sposb jest prawdziwy. Ci, ktrzy nie lubi Ameryki, twierdz, e atak na WTC to wyraz buntu biednych trzeciego wiata, akt sprawiedliwoci kara za amerykaski imperializm, za pych, ktrej uosobieniem jest Thomas L. Friedman. Dla innych oskarenia takie nie maj adnego sensu. Argumentuj, e to wanie trzeci wiat najbardziej na tym zamachu straci. Na caym wiecie wyparoway miliony miejsc pracy w sektorze turystycznym. Wielka mizeria ekonomiczna w krajach, dla ktrych jedyn szans na dochd by wypchany portfel zachodniego turysty, pogbi si jeszcze bardziej. Na dodatek zamara gospodarka amerykaska, motor napdzajcy 231

Epilog 11 wrzenia

wiatow ekonomi. Kady stracony procent dynamiki wzrostu PKB Stanw Zjednoczonych oznacza miliardy dolarw mniej na inwestycje i import. Wyparowuj kolejne miejsca pracy. Statystyki s bezwzgldne. W dniach 10-20 wrzenia na wiatowych giedach znikno 3,5 biliona euro. Wedug danych Banku wiatowego, inwestycje w krajach rozwijajcych si zmalej z 240 do 160 miliardw dolarw. W efekcie kolejne 10 milionw (w samej Afryce trzy do piciu milionw) ludzi znajdzie si poniej progu ubstwa, z godu umrze o czterdzieci tysicy dzieci wicej. Znowu Inni prbuj przekonywa, e zamach z 11 wrzenia to dramatyczny wyraz sprzeciwu wobec globalizacji, procesowi, ktremu przewodz Stany Zjednoczone. To prawda, odpowiadaj przyjaciele Ameryki, e USA s najbardziej aktywne na wiatowych rynkach, promujc gdzie si da wolno gospodarcz i McDonaldsa. Gdzie dziaa wolny rynek, jedni wzbogacaj si, inni trac. Nieprawd jest, e tylko Ameryka, jedyne w tej chwili supermocarstwo, zarabia na globalizacji, narzucajc wszystkim swoje reguy gry. Kto wie, czy Amerykanie nie ponosz najwikszych kosztw globalnych przemian gospodarczych i spoecznych. Statystyki znowu s bezwzgldne. Przecitna paca pracownicza zmalaa w okresie od 1978 do 1998 roku o 3 procent. W tym samym okresie przecitna stawka godzinowa dla mczyzn obniya si o 13 procent. Przecitna rodzina z klasy redniej pracowaa w 1997 roku o 10,4 procent wicej ni osiemnacie lat wczeniej. Znacznie wzrs rozziew midzy najbogatszymi a najbiedniejszymi grupami spoeczestwa. Warstwa rednia, ktrej dobrobyt w latach dziewidziesitych zbudowany by na papierach spek giedowych, poegnaa si z majtkiem po giedowym krachu w roku 2000. Z dobrych czasw zostao tylko zaduenie wikszoci Amerykanw w bankach.

Obrocy Ameryki
Drago Janczar prbuje w swoim eseju usun inne, nie majce jego zdaniem racjonalnego uzasadnienia powody 232

Epilog 11 wrzenia

nienawici do Ameryki. Pyta retorycznie: Jeli hamburgery i opery mydlane te dwie lokomotywy antyamerykanizmu s rzeczywicie takim problemem dla wspczesnego wiata, to pytam: czy Amerykanie wcisnli nam je przemoc?... Czy mona twierdzi, e Ameryka komukolwiek narzucia hollywoodzkie filmy, czy kogokolwiek zmusia broni do odywiania si hamburgerami i korzystania z programw Microsoftu? Tym samym Janczar ponawia te same pytania, jakie trzydzieci lat temu postawi Jean-Franois Revel w kapitalnej ksice Ni Marx ni Jesus de la seconde rvolution americaine la seconde rvolution mondiale (Ani Marks, ani Jezus od drugiej rewolucji amerykaskiej do drugiej rewolucji wiatowej): Czy to CIA wyniosa do wadzy Portifirio Diaza, Mussoliniego, Salazara, Metaxasa, Petaina? Czy to CIA zmusza nas do ogldania amerykaskich kreskwek, komedii i seriali, czy raczej nasza przecitno w tych dziedzinach? Revel po duszym pobycie w Stanach Zjednoczonych dostrzeg, e z fermentu lat szedziesitych dojrzewa w Ameryce nowe spoeczestwo, zbudowane na nowych rewolucyjnych zasadach wspycia, rwnoci, wolnoci. Zdaniem francuskiego publicysty zachodzce w Stanach Zjednoczonych przemiany miay sta si wzorcem dla przeksztace spoecznych w caym nowoczesnym wiecie. Diagnoza postawiona w chwili, gdy Zwizek Radziecki by jeszcze niewzruszon potg, okazaa si bardzo trafna. W trzy dni po zamachu pisze z kolei Revel w Le Point: Obwinia si wic Stany Zjednoczone o wszystkie spadajce na ludzko prawdziwe lub domniemane nieszczcia poczwszy od spadku cen woowiny we Francji a po AIDS w Afryce i ewentualne ocieplanie si atmosfery. Maoizm wyszed z mody, wic prymitywni krzykacze i wandale, rzekomo walczcy z globalizacj, wyywaj si w atakach na Ameryk, bdc dla nich synonimem kapitalizmu. Ta obsesja prowadzi do faktycznego zwolnienia od odpowiedzialnoci reszt wiata. Odpowied na ten proamerykaski entuzjazm przychodzi z zaskakujcego miejsca. Wspomniany we Wprowadzeniu 233

Epilog 11 wrzenia

Thomas L. Friedman zdaje si polemizowa z tez Janczara i Revela, e hamburgery nie s wciskane si. Podkrela wielokrotnie, zarwno w swojej ksice Lexus i drzewo oliwne, jak i w publikacjach w The New York Times, e za promowan przez Ameryk niewidzialn rk wolnego rynku kryje si niewidzialna pi amerykaskich si zbrojnych.

Podwjne standardy
Szlachetny obraz Ameryki Janczara i Revela psuje rwnie stosowanie przez to supermocarstwo podwjnych standardw. Wspomnie tylko wystarczy czas paniki wglikowej. Jedyny skuteczny antybiotyk przeciwko wglikowi, Cipron, opracowa niemiecki koncern Bayer. Pomys swj chroni patentem i kae sobie drogo za niego paci. Amerykanie zagrozili Niemcom, e jeli nie obni cen na lek, to przestan przestrzega prawa patentowego i wyprodukuj tasz podrbk (co zreszt uczynia pewna kanadyjska firma farmaceutyczna). Niemcy, rzecz jasna, podporzdkowali si dyktatowi. A jeszcze nie tak dawno, gdy rzd RPA zapowiedzia, e poudniowoafrykaskie firmy bd ama patenty chronice leki przeciwko AIDS, bo nie sta go na pacenie horrendalnych kwot danych przez firmy zachodnie, Amerykanie zagrozili sankcjami gospodarczymi. Pikanterii dodaje fakt, e w Stanach Zjednoczonych szanta wobec Bayera by wynikiem paniki, a nie rzeczywistego zagroenia. Rzd RPA skonia do desperackich dziaa wiadomo, e zgin mog miliony ludzi pozbawionych szansy na podstawowe leczenie. Lubi wic Ameryk czy nie? To ze pytanie. Kwestia zasadnicza to czy wiat bez Ameryki takiej, jaka jest, czasami aroganckiej, prymitywnej, stosujcej podwjne standardy, ale jednoczenie bdcej jedyn si zdoln do dziaania, byby lepszym czy gorszym miejscem do ycia? Realizm nakazuje stwierdzi, e na razie nie ma nic lepszego ni Pax Americana. I na tym polega dramat wspczesnoci. Amerykanie uwaaj, e speniaj dziejow misj, a ich posannictwem jest propagowanie jednej, ich zdaniem najlepszej wizji wiata, 234

Epilog 11 wrzenia

ktr w chwili obecnej jest globalizacja. Poniewa rzeczywicie nie ma obecnie doskonalszej alternatywy, ktra gwarantowaaby wzgldn stabilno wiata, przyjmujemy warunki Pax Americana. Robimy to rzeczywicie bez bezporedniego przymusu (cho najzagorzalsi antyglobalici, jak Noam Chomsky, twierdz co innego), ale z rozsdku dyktowanego strachem. Z wdzicznoci za pokj godzimy si na hamburgery i zajadamy je grzecznie, bo tak kae rozum, cho odek zwija si od mdoci. Globalizm to inteligentniejsze wcielenie wczeniejszych uniwersalizujcych i historycystycznych ideologii, do jakich nalea marksizm (czy nie dowodzi tego Edward Luttwak w Turbokapitalizmie?). Inteligentniejsze, bo miejsce tpych komisarzy politycznych zajli eleganccy specjalici od marketingu i public relations, a niedobr dbr zastpi ich nadmiar. W podobny jednak sposb redukuje on czowieka do skadowej ekonomicznej, kosztem stumienia innych wymiarw. W efekcie wszyscy na wiecie nosimy te same dinsy i pijemy col, wielu nawet z du przyjemnoci. Nie zmienia to jednak faktu, e wraz z coraz wikszym uzalenieniem od Ameryki i jej kultury w wielu miejscach ronie niech do niej. Do gosu dochodz stumione przez czynnik ekonomiczny inne wymiary czowieczestwa odzwierciedlajce zakorzenienie w lokalnym idiomie kultury, religii, zwyczaju, norm spoecznych. Hamburger i cola, cho smakuj, staj si jednoczenie bodcem wywoujcym poczucie winy i frustracji, podobnie jak u masturbujcego si nastolatka, ktry nie moe odmwi sobie przyjemnoci, a jednoczenie czuje do siebie wstrt.

Globalizacja nihilizmu
Dlaczego bojownicy ben Ladena zaatakowali Nowy Jork i Waszyngton, najprawdopodobniej nigdy si nie dowiemy. Czas si pogodzi z tym, e w latach dziewidziesitych weszlimy w epok terroryzmu irracjonalnego, napdzanego narkotycznym upojeniem destrukcj. Przekonujco pisze o tym francuski filozof Andr Glucksmann. Dowodzi on, 235

Epilog 11 wrzenia

e obserwujemy odrodzenie si nihilizmu, kiedy elementarne pytanie dlaczego? przestaje mie sens. Ofiary pytaj: dlaczego? Kat odpowiada: tu nie ma dlaczego. Podpalacz Manhattanu dziaa z czystej, niczym nieograniczonej chci. Pragnie zredukowa do stanu niewolnictwa ciaa i dusze, wszystko razem. Glucksmann radzi dalej, by odkurzy na bibliotecznych pkach ksiki Turgieniewa, Dostojewskiego, Czechowa, Flauberta. Stawrogin i Emma Bovary to archetypiczne postaci bdce prawzorem postawy nihilistycznej. Skd si jednak bierze nihilista? Nihilizm to choroba ducha bdca produktem ubocznym epoki nowoczesnej. Czowiek zaraony nihilizmem miota si midzy dwoma biegunami. Jeden to skrajnie racjonalna postawa Homo oeconomicus, ktrego ycie polega na cigej grze i kalkulacji. Biegun drugi to postawa Homo religiosus, w ktr ucieka Homo oeconomicus, gdy utraci sens ycia. Dobre ycie kadego polega na utrzymaniu rwnowagi midzy tymi skrajnociami, przechy w kierunku Homo oeconomicus prowadzi do cynizmu, czysty Homo religiosus natomiast to fundamentalista. Ale kim jest nihilista? To kto, kto yje w podwjnym zaprzeczeniu odrzuca tradycj w imi nowoczesnoci i nowoczesno w imi tradycji, wymazujc tym samym moliwo przyszoci. Taki czowiek jest chory na mier, bo nie ma ju w yciu nic do stracenia. Epoka kontrolowanych, przewidywalnych zamachw przygotowywanych przez IRA lub ETA odesza do historii. Terror przesta by rodkiem do celu, sta si celem samym w sobie. Punktem przeomowym byy ataki japoskiej sekty Aum Shinrikyo, ktra w 1994 i w 1995 roku posuya si sarinem, a w przygotowaniu miaa zamachy z wykorzystaniem broni biologicznej.

Epoka terroru
wiat dosta zapowied krwawych jatek, zamachw realizowanych z apokaliptycznym rozmachem, przy niewiadomym, cho starannie wyreyserowanym udziale globalnych mediw. Im wiksza masakra, tym pewniejszy sukces medial236

Epilog 11 wrzenia

nego reality show, tym gortsza debata analitykw i intelektualistw zaamujcych rce nad biednymi tego wiata. Zapocztkowane eksplozj dzieo zniszczenia nabiera dynamiki. Nieustajce relacje i komentarze dekonstruuj brutaln fizyczno aktu terroru, przepuszczaj j przez kod kultury i wprowadzaj do powszechnego obiegu symbolicznego. Istotna jest nie tylko skala rzezi, ale rwnie symboliczny wymiar celu ataku. Glucksmann przypomina, e wiek XX to czas, gdy agresorzy zdali sobie spraw, e sama mier, nawet najbardziej przeraajca, to zbyt mao, by zniewoli totalnie, by posi ciao i ducha nieprzyjaciela. Dlatego niszcz nie tylko niewinnych ludzi, ale i szczeglne obiekty, by wspomnie katedr w Reims zniszczon w 1914 roku, spalon przez Serbw bibliotek cesarsk w Sarajewie, bombardowany Dubrownik, zburzony most w Mostarze. Wymiar symboliczny WTC i Pentagonu jest oczywisty. Wystarczy przypomnie sowa Jeana Baudrillarda z napisanego w 1989 roku Porzdku symulakrw, by zrozumie, jak fascynoway budynki World Trade Center, jakim symbolem siy byy dla jednych i powodem nienawici innych: eby znak by czysty, trzeba, by si podwoi w samym sobie: to podwojenie znaku, ktry rzeczywicie kadzie kres temu, co oznacza. Cay Andy Warhol tam jest: zwielokrotnione repliki twarzy Marilyn s wanie jednoczenie mierci oryginau i kocem reprezentacji. Dwie wiee WTC s widocznym znakiem zamykania systemu w szale podwajania, podczas gdy inne drapacze chmur stanowi rdowy moment systemu przechodzcego cigle siebie w kryzysie i wyzwaniu. Istnieje szczeglna fascynacja w tej reduplikacji. Te dwie wiee, tak wysokie i wysze ni inne, oznaczaj jednak zerwanie z wertykalnoci. Ignoruj inne gmachy, tamte nie s tego samego rodzaju, one ju ich nie wyzywaj, a take nie porwnuj si z nimi, one odbijaj si jedne w drugich, sigaj szczytu w tym prestiu podobiestw.36
36

Jean Baudrillard, Porzdek symulakrw, w: Widzie, myle, by pod red. Andrzeja Gwodzia, tum. Barbara Kita, Krakw 2001

237

Epilog 11 wrzenia

Jednoczesny atak na ludzi i symbole to atak na ciao i dusz, wypowiedzenie wojny totalnej w sensie opisanym w 1935 roku przez generaa Ericha von Ludendorffa. Pisa on, e cho bombardowanie miejskiej ludnoci cywilnej nie ma cisego sensu wojskowego, to jednak jest bardzo przydatne, bo powoduje rozbicie tkanki spoecznej, niszczy wizi midzyludzkie i wywouje panik. Dlatego wanie w 1937 roku podczas wojny domowej w Hiszpanii niemiecka brygada Kondor zbombardowaa bezbronn, pozbawion jakiegokolwiek znaczenia militarnego Guernic. Celem wojny totalnej, w przeciwiestwie do opisywanej przez von Clausewitza wojny klasycznej, nie jest zniszczenie siy zbrojnej nieprzyjaciela, lecz wzbudzenie paniki.

Wojna totalna
Tak wic atak na Nowy Jork i Waszyngton to proklamacja wojny totalnej, co trafnie dostrzega ukraiski publicysta Jewhen Hoowacha w kijowskim miesiczniku Krytyka: Celem fundamentalistw zmusi cywilizowany wiat do utraty gowy ze strachu... Chodzi wanie o terror i jego podstawowy sens, strach. Podstawowy cel fundamentalistw rozsia strach w cywilizowanym spoeczestwie, zachwia jego pragnienie udoskonalania si i rozwoju. Systemy totalitarne potrzebuj na pocztku strachu. I jeli rzeczywicie cywilizowany wiat da si przestraszy, na tak przygotowanym gruncie zaczn wzrasta kcza totalitaryzmu. Z kolei Glucksmann uprzedza, e raz pokazana przez ludzi ben Ladena metoda walki prdzej czy pniej znajdzie naladowcw (jak bardzo zaraliwy moe by przykad wojownikw Bazy, wiadczy najlepiej tragifarsa, ktra rozegraa si w Stanach Zjednoczonych w miesic po ataku na WTC, kiedy to niezrwnowaony pitnastolatek porwa z aeroklubu samolot turystyczny i roztrzaska si w nim o biurowiec). Oto garstka zamachowcw uzbrojonych w pilniczki do paznokci osigna efekt porwnywalny do eksplozji maej bomby atomowej. Dotychczasowe tabu monopol pastwa na stosowanie siy w takiej skali zostao zniesione. Okazao si, 238

Epilog 11 wrzenia

e praktycznie kady moe mie swoj bomb atomow i niepotrzebne jest do tego skomplikowane laboratorium, bo sia tkwi w samym procesie. Podobnie jak w uwielbianym przez dzieci filmie Power Rangers wojownicy al-Kaidy w pojedynk s zwykymi, grzecznymi, dobrze wychowanymi ludmi. S te jednak organami wikszej caoci. Gdy tak jak w Power Rangers nadejdzie sygna wzywajcy do akcji, cz si w siejcy zniszczenie ponadludzki organizm. Po 11 wrzenia do katalogu broni masowego raenia naley dopisa czowieka. I jak uprzedza Glucksmann: Od wtorku (11 wrzenia by wtorkiem przyp. autora) aden budynek nie jest na tyle solidny, adne miejsce nie znajduje si pod wystarczajc oson, adna sia nie jest w stanie ochroni swych obywateli przed... niemoliwym.

Powszechno strachu
Wedug bada przeprowadzonych p roku po ataku, opini francuskiego filozofa podziela ponad poowa nowojorczykw, przekonanych, e niebawem musi nastpi kolejny akt terroru w ich miecie. Ponad sto tysicy spord nich cierpi na depresj. Z kolei bezsenno mczy ekspertw odpowiedzialnych za bezpieczestwo. W padzierniku 2001 roku, zaledwie w miesic po ataku na WTC, amerykaskie suby specjalne zostay postawione w stan najwyszej gotowoci. Agent o kryptonimie Dragonfire przekaza raport wskazujcy na moliwo ataku terrorystycznego z uyciem bomby atomowej o sile dziesiciu kiloton. Tym razem alarm okaza si faszywy, ale przeprowadzone na jego potrzeby symulacje i poszukiwania pokazay, jak niewiele mona zrobi, gdy ponownie dojdzie do prawdziwego zagroenia. A zdaniem oficjeli odpowiedzialnych za operacje antyterrorystyczne, prba taka musi nastpi. Tysice wojownikw al-Kaidy na caym wiecie czekaj na sygna, a trwajce w Afganistanie dziaania zbrojne niewiele im szkodz. Nawet w samym Afganistanie bojownicy wracaj do zbombardowanych baz szkoleniowych. 239

Epilog 11 wrzenia

To wszystko podsyca atmosfer niepewnoci, tworzc sytuacj wymarzon przez generaa von Ludendorffa w Wojnie totalnej. Ludzi ogarnia lk, tkanka spoeczna si rozkada. Pierwsza spontaniczna mobilizacja tu po ataku: kanapki rozdawane za darmo straakom i wolontariuszom, ochotnicza pomoc przy odgruzowywaniu ustpuje znueniu i apatii. Zdjcia ofiar rozmoczy deszcz, The New York Times po cichu wycofa si z publikowania kolejnych biografii polegych. Pozostao oczekiwanie na kolejne niemoliwe i rosnce w Nowym Jorku bezrobocie.

Topniejcy kapita
Rozkad tkanki spoecznej polega gwnie na wykruszaniu si spoiwa, jakim jest zaufanie. O jego roli pisaem we Wprowadzeniu. Zaufanie jest niezwykle istotnym skadnikiem tak zwanego kapitau spoecznego, ktry okrela zdolno ludzi do spontanicznego stowarzyszania, tworzenia obywatelskich grup sucych rozwizywaniu spoecznych problemw. Istnieje dua pozytywna korelacja midzy poziomem kapitau spoecznego a poczuciem bezpieczestwa, produktywnoci i w efekcie dobrobytem. Niezwykle wysoki poziom amerykaskiego kapitau spoecznego dostrzeg ju genialny obserwator Stanw Zjednoczonych, Alexis de Tocqueville. Niestety, jak pokazuj liczne badania, od okoo dwudziestu lat poziom zaufania, a wic i kapita spoeczny systematycznie w Stanach Zjednoczonych maleje. Zmniejsza si ch do spontanicznego udziau w stowarzyszeniach, czy to zwoywanych ad hoc, czy zwizkach typu sportowego lub hobbystycznego. Mona wic tylko stwierdzi, e terroryci wybrali dobry moment, by wypowiedzie swoj wojn totaln, przyspieszajc trwajcy ju proces erozji tkanki spoecznej w Stanach Zjednoczonych. Ludzie gotowi s zrezygnowa ze swych wolnoci w zamian za gwarancj bezpieczestwa. Jak zauwaa niemiecki socjolog Ulrich Beck w artykule, jaki ukaza si w listopadzie 2001 roku w El Pais, konieczno istnienia pastwa staa si dla 240

Epilog 11 wrzenia

wszystkich oczywista, i to w swym starym, Hobbesowskim wariancie. Zamiast mdrkowa, naley dziaa. Wychodzi z tego zaoenia prezydent George W. Bush, ktry postanowi podj wojenn retoryk, widzc w tym szans na mobilizacj obolaego narodu. Znw, po dziesiciu latach, w prni powstaej po rozwizaniu Zwizku Radzieckiego pojawi si wrg, miejsce Imperium Za zaja O Za. Tylko e tak naprawd nie wiadomo, kto jest wrogiem, cho jest on jak najbardziej realny i wypowiedzia cywilizacji wojn totaln. Ameryka, cho tego oficjalnie nie przyznaje, zmierza do zastosowania podobnej doktryny. Tajne trybunay wojenne, przywrcenie zawieszonej w 1974 roku licencji na zabijanie dla sub specjalnych, likwidacja jecw wojennych to tylko niektre przykady. Mwi si gono o dopuszczalnoci tortur w uzasadnionych przypadkach. Ignacio Ramonet, redaktor naczelny Le Monde Diplomatique, ostrzega w numerze ze stycznia 2002 roku, e szefowie takich pastw jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania czy Francja, wykorzystujc pod pretekstem prowadzenia wojny przyzwolenie spoeczne przeraonych spoeczestw, wprowadzaj rozwizania i instytucje pastwa policyjnego. Natychmiast przypominaj si wwczas sowa Karla Rajmunda Poppera, e pastwo to zo konieczne, ale zawsze zo, i wszelkimi siami naley walczy o jego minimalizacj. Z kolei Paul Rogers i Scilla Elworthy, eksperci Oxford Research Group, w raporcie z marca 2002 roku opublikowanym pod znamiennym tytuem A Never-Ending War? Consequences of 11 September (Niekoczca si wojna? Konsekwencje 11 wrzenia) ostrzegaj, e takimi metodami wojny wygra nie sposb, e bdzie ona narasta podobnie jak konflikt bliskowschodni. A wprowadzone nadzwyczajne rodki szybko mog posuy do zaatwiania innych celw. I tak przywrcona licencja na zabijanie uczynia bardziej prawdopodobnymi zabjstwa dziaaczy etnicznych i walczcych o prawa czowieka, ktrzy w aden sposb nie s powizani z al-Kaid, ale ktrzy sprawiaj kopoty interesom Stanw Zjednoczonych. Naley tu wymieni zachodnio241

Epilog 11 wrzenia

papuaskiego dziaacza niepodlegociowego Theysa Eluaya, ktry zosta zamordowany przez jednostk armii indonezyjskiej po uprzednim porwaniu 11 listopada 2001 roku. Mordercy byli czonkami KOPASSUS, jednostki specjalnej szkolonej przez Siy Specjalne USA oraz instruktorw CIA, ktra uczestniczya w masakrach we Wschodnim Timorze podczas okupacji tego kraju przez Indonezj. Eluay sprzeciwia si dziaalnoci Freeport McMoran, koncernu grniczego z siedzib w Luizjanie, ktry eksploatuje zasoby naturalne Zachodniej Papui i jest oskarany przez lokalnych dziaaczy o popieranie oficerw armii indonezyjskiej. Raport Oxford Research Group podaje jeszcze dwa przypadki tajemniczej mierci lokalnych dziaaczy po 11 wrzenia, ktre mona powiza z gr interesw wielkich koncernw.

Cynizm przeciwko nihilizmowi

Trwa wic wojna midzy cynizmem a nihilizmem, wojna, w ktrej nie mona liczy na to, e strony konfliktu usid kiedy przy stole rokowa i zawr porozumienie pokojowe. To niemoliwe, bo walcz ze sob siy z zupenie rnych porzdkw. Po jednej stronie ostatnie supermocarstwo dysponujce niemal nieograniczon si w postaci najnowoczeniejszego uzbrojenia konwencjonalnego, broni masowego raenia, budetem obronnym w wysokoci ponad 300 miliardw dolarw rocznie i najwiksz na wiecie gospodark. Po drugiej stronie jest druyna Power Rangers, tysice normalnych z pozoru ludzi kaniajcych si uprzejmie na ulicy. Na sygna cz si (to motyw nie tylko z Power Rangers, ale i wielu innych dziecicych kreskwek) w rodzaj superorganizmu, w ktrym energia nihilistycznej destrukcji przekracza poziom krytyczny i nastpuje eksplozja. Podkrelenie niszczycielskiej roli procesu, jaka si objawia 11 wrzenia, jest niezwykle istotne. Nie ma adnej analogii, poza by moe motywami psychologicznymi, midzy wojownikami Bazy a innymi samobjcami owijajcymi si sznurem adunkw wybuchowych, by dokona masakry w izraelskiej kawiarni lub na targu w Sri Lance. Bro 242

Epilog 11 wrzenia

zastosowana 11 wrzenia to przeomowy etap rozwoju technologii zniszczenia, pierwszy pokaz ora epoki ponowoczesnej. Wystawianie przeciwko niemu bombowcw B-2 po 2 miliardy dolarw za sztuk ma podobny sens, jak szara z lancami na czogi. Wida ju, e wbrew prostemu obrazowi kreowanemu przez popularne media, po 11 wrzenia trwaj rwnolegle trzy wojny wiatowe. Pierwsza to opisana przez Marcosa wojna antyglobalizacyjna. Polega ona na tym, e pojedynczy ludzie i ruchy spoeczne nowego typu odkrywaj nowy rodzaj siy tkwicej w procesach dynamicznej spoecznej interakcji, ktre stay si moliwe dziki rewolucji teleinformatycznej. Jeden komunikat w Internecie lub sms przekazany przez telefon komrkowy do tysicy rozsianych po caym kontynencie aktywistw wystarczy, by nastpnego dnia zjechali si oni tumnie na wiec lub antyglobalizacyjn zadym. Mobilizacja nie wymaga ju przywdztwa, cel jest niczym, ruch jest wszystkim. Poza obiegiem tradycyjnie rozumianej demokracji rozwijaj si dynamicznie alternatywne ruchy spoeczne, ktre z coraz wiksz si kwestionuj jednowymiarowy, zdominowany przez ekonomi, charakter oficjalnej polityki. Skrajnym przypadkiem tej spoecznej emancypacji jest terroryzm w wydaniu Bazy ben Ladena. Dowid on, e pozbawiony formalnej struktury, nihilistyczny ruch moe sign po rodki oddziaywania zarezerwowane dotychczas dla nielicznych mocarstw i wypowiedzie wiatu wojn totaln. To wojna bez precedensu, nie istnieje odpowiednia doktryna wojenna ani instrumenty przeciwdziaania. Std pokusa, by siga po rodki nadzwyczajne i w imi obrony przed niewidzialnym wrogiem ogranicza swobody obywatelskie. W miar coraz wikszego zrozumienia procesw lecych u podstaw nowych form spoecznej mobilizacji pojawi si naturalna tendencja, by te rodki nadzwyczajne stosowa rwnie przeciwko na przykad antyglobalistom i dziaaczom ekologicznym, ktrych coraz czciej okrela si mianem terrorystw. Narzdzia przeznaczone do zwalczania terroryzmu nihilistycznego posu do tumienia spoecznej, alterna243

Epilog 11 wrzenia

tywnej ekspresji. Wojna totalna wypowiedziana 11 wrzenia przez terrorystw stanie si beznadziejn wojn totaln ancien regimeu polityczno-gospodarczego establishmentu pastw epoki poprzemysowej przeciwko rewolucyjnym w istocie procesom pomodernizacji, ktrych w aden sposb zatrzyma si nie da. Trzecia z trwajcych wojen to klasyczna w sensie von Clausewitza wojna o utrzymanie Pax Americana. Bombarduje si wic opustoszae afgaskie gry nie po to, by pokona Baz, bo to w ten sposb niemoliwe, ale by pokaza reszcie wiata, kto naprawd rzdzi. Jak zauwaa Ziauddin Sardar, Amerykanie rozsyaj bombogramy, ktrych wymowa polityczna jest jednoznaczna. Media czsto podejmuj t gr, dowodzc, e Ameryka jest potg, ktra nie ma sobie rwnej na ziemi, a przekona nas do tego ma a przykad zdjcie onierza amerykaskich si zbrojnych obwieszonego noktowizorami, komputerami i innymi gadetami za setki tysicy dolarw lub kiczowate fotografie startujcych niewidzialnych bombowcw. Ten krtki katalog wojenny pokazuje, jak bezsensowne s wszelkie czarno-biae prby interpretacji 11 wrzenia, wyjanianie go w kategoriach cywilizacja terroryci, nowoczesno fundamentalizm, sprowadzanie rde dramatu do prostego antyamerykanizmu lub antyglobalizmu. Sytuacja przypomina bardziej rewolucyjny chaos ni uporzdkowany front, gdzie naprzeciw siebie staj jasno okreleni wrogowie. Chaos, ktrego nawet nie ma jak opisa, bo nie istnieje jeszcze odpowiedni do tego jzyk. Podobnie przed dwustu laty, po dowiadczeniach terroru rewolucyjnego, na brak odpowiedniego jzyka skarya si pani de Stal.

244

Owieceniem nazywamy wyjcie czowieka z niepenoletnoci, w ktr popad on z wasnej winy. Niepenoletno to niezdolno czowieka do posugiwania si wasnym rozumem, bez obcego kierownictwa. Zawinion jest ta niepenoletno wtedy, kiedy przyczyn jej jest nie brak rozumu, lecz decyzji i odwagi posugiwania si nim bez obcego kierownictwa. Sapere aude! Miej odwag posugiwa si swym wasnym rozumem tak oto brzmi haso owiecenia.
Immanuel Kant, Co to jest owiecenie?37

Mamy na Zachodzie wielu faszywych prorokw i wielu faszywych bogw. S ludzie, co wierz we wadz i w zniewolenie innych. S ludzie, co wierz w historyczn konieczno, w prawa historii, ktre mona odgadn i ktre pozwalaj nam przewidzie przyszo i we waciwym czasie stan po stronie przyszego wadcy. S prorocy postpu i prorocy regresu i wszyscy znajduj wiernych uczniw. I s prorocy, i wyznawcy sukcesu, efficiency, wzrostu produkcji za wszelk cen, cudu gospodarczego i panowania ludzi nad natur. Ale najwikszy wpyw wrd intelektualistw maj lamentujcy prorocy pesymizmu.
Karl Rajmund Popper, W co wierzy Zachd?38

Skazani na wolno
Gra dobiega koca. Zgodnie z przedstawionymi we wprowadzeniu reguami, jej celem byo odnalezienie nici czcych rnorodne zjawiska wspczesnego wiata, jakie
37

38

Immanuel Kant, Co to jest owiecenie?, tum. Adam Landau; w: Tadeusz Kroski, Kant, Warszawa 1966 Karl Rajmund Popper, W poszukiwaniu lepszego wiata, tum. Antoni Malinowski, Warszawa 1997

245

Skazani na wolno

eksplodoway po 1989 roku. Wwczas, w miejsce dawnego, sztucznego, ale stabilnego i przewidywalnego, niczym ruch planet na niebie, porzdku pojawi si chaos. Nagle na scen wkroczyy zupenie nowe siy i podmioty: wyzwolone od komunizmu narody, rewolucyjne technologie, nieznane wczeniej procesy emancypacji i spoecznej mobilizacji, ideologia globalnego wolnego rynku, fundamentalizm i fundamentalistyczny terroryzm, nihilizm i erupcja si za, a ponadto nieskoczone -izmy: postmaterializm, postmodernizm, postindustrializm, indywidualizm, relatywizm.

Zatruta studnia
Naturaln reakcj na chaos jest lk, dojmujce uczucie, e zagroone s najgbsze podstawy bytu. Star figur symboliczn dla tego uczucia jest zatruta studnia. To przeciwiestwo czystego rda, z ktrego tryska woda ycia. Bezpieczne, czyste rdo symbolizowane choby przez pustynne oazy jest warunkiem spoecznego adu i rozwoju. Wsplnota moe istnie tylko wwczas, gdy ma dostp do wody. Ochrona rda to podstawowe zadanie wsplnoty, Obcy to ten, kto chce je zatru. Ta mityczna wiadomo znajdujca odbicie u ludw pierwotnych powraca w formie nowoczesnej na przykad u wielkiego myliciela politycznego, Tomasza Hobbesa. Przedstawiajc w Lewiatanie swoj teori pastwa i stosunkw spoecznych, pisze wyranie, e poddani suwerena maj prawo do buntu, gdy suweren nie jest w stanie zapewni im czystej wody i powietrza. Sowa te naley odczytywa gbiej ni tylko jako sanitarn wskazwk dla rzdzcych. Wyranie wskazuj, e jad wpuszczony do rda, wiadomo, e studnia jest zatruta, to wystarczajcy powd rozpadu tkanki spoecznej, powrotu do stanu wojny kadego z kadym. Zatruta studnia to symbol egzystencjalnego lku, ktry prowadzi do patologicznej nieufnoci, stanu chronicznego braku zaufania do ludzi i instytucji, bez ktrego z kolei niemoliwe jest istnienie spoeczestwa. Akt terroru z 11 wrzenia to nic innego 246

Skazani na wolno

jak zastosowanie wskazwek wspomnianego ju generaa von Ludendorffa, twrcy koncepcji wojny totalnej. Odwrci on zaoenia klasycznej teorii wojny swojego poprzednika, Carla von Clausewitza, i stwierdzi, e pierwszym celem w nowoczesnej wojnie nie jest pokonanie siy zbrojnej przeciwnika, ale zatrucie jego studni zniszczenie tkanki spoecznej, co najlepiej uzyska aktami terroru, na przykad bombardujc bezbronne miasta, tak by apokaliptyczne rozmiary rzezi doprowadziy do upadku woli, anomii, rozpaczy, utraty poczucia sensu ycia. Motyw zatrutej studni czsto pojawia si w XX wieku. Odwoywa si do niego Jacek Malczewski w cyklu symbolicznych obrazw Zatruta studnia, a pod koniec stulecia powrcia do niego australijska artystka Pip McManus monumentaln instalacj Zatrute rdo. Dzieem, do stworzenia ktrego impuls day rzezie w Rwandzie, uczcia pami ofiar wszystkich dwudziestowiecznych aktw ludobjstwa. Atak 11 wrzenia symbolicznie zamkn XX wiek i w sposb niezwykle brutalny postawi pytanie: czy w nowym stuleciu zdoamy znale antidotum na trawice wiat wspczesny trucizny? Czy odnajdziemy mitycznego jednoroca, ktrego rg, jak gosi podanie, ma waciwo oczyszczania rdlanej wody i przywracania jej yciodajnoci?

Spltane nici
Twierdz, e mamy tak szans. Taka jest moja interpretacja wynikw zakoczonej dopiero gry. Dotychczasowa rola autora polegaa na ustawieniu pionkw na planszy i opowiedzeniu historii stanowicych to dla rozgrywek. Zdaj sobie spraw, e ju w sposobie opowieci mona doszukiwa si wskazwek interpretacyjnych. Musz jednak zastrzec, e wskazwki te niekoniecznie byy zbiene z moimi pogldami. Zaleao mi bardziej na nakreleniu jak najszerszych granic pola interpretacyjnego, by pokaza, e rzeczywisto jest znacznie bardziej zoona i bogatsza, ni twierdz zwolennicy prostych wyjanie.

247

Skazani na wolno

wiadomo tego bogactwa moe wywoywa rne reakcje. Dla jednych bdzie rdem lku, ucieczki w rne rodzaje wiadomoci postmodernistycznej twierdzcej, e nic pewnego na tym wiecie nie istnieje, prno doszukiwa si w nim jakichkolwiek staych regu czy prawd. Nie ma rde wartoci poza nami samymi oraz konwencjami spoecznymi. Odrzucam tak postaw, bo jest jaowa, gorzej otwiera pole naduyciom i totalitaryzmowi. Wystarczy sign po Turgieniewa i Dostojewskiego, by zobaczy potencjalne konsekwencje wszelkich filozofii utraty sensu ycia. Inni, idc za t wskazwk, powiedz: no wanie, ju Turgieniew i Dostojewski o tym pisali, a wiat istnieje nadal. Wszystko ju byo, czym wic si przejmowa. Optymizm idiotw, waciwy zwaszcza naszej klasie politycznej, jest dla mnie rwnie nie do przyjcia. Zakada, e jest kto od nas mdrzejszy: Bg, Komisja Europejska, prezydent Stanw Zjednoczonych, ktrych obowizkiem jest rozwizywanie problemw zbyt trudnych dla naszych maych rozumkw. My za jestemy na tyle mao wani w globalnym i kosmicznym rachunku, e jako przetrwamy. Jak mawiaj Rosjanie: tisze jediesz, dalsze budiesz. Odrzucam te aktywny optymizm rozmaitych uczniw Hegla, ktrzy twierdz, e wiat mona wyjani kilkoma reguami gry, e istniej obiektywne prawa historii i rozwoju, a obserwowany chaos to tylko wynik tymczasowej niedoskonaoci naszego rozumu. Prdzej czy pniej odkryjemy jednak te prawa, poczymy wszystkie zjawiska nimi jednoznacznych powiza. To mylenie jest wyrazem mocnej wersji filozofii owieceniowej, w ktrej miejsce religii wyeksmitowanej z ycia publicznego zastpi kult rozumu. W istocie religia jako system wiary w Boga ustpia innej religii. Cho odwouje si ona do rozumu, to jednak nie ma innego uzasadnienia swych racji ni wiara. Alternatyw nie jest rwnie powrt do stanu sprzed Owiecenia, rezygnacja z rozumu na rzecz Boga i religii jako gwnych regulatorw ycia publicznego. Cho wizja ta wielu wydaje si atrakcyjna, nie mona jej zrealizowa, podobnie jak wizji poprzedniej, bez morza krwi i popadnicia w jeszcze 248

Skazani na wolno

wiksze kopoty. Ekstremalnym wyrazem takiej antynowoczesnej tsknoty s wszelkiej maci fundamentalizmy goszce, e dysponuj jedynym, penym depozytem Prawdy. Ich odpowiedzi na filozofie braku sensu jest odkrycie sensu absolutnego, reakcj na roszczenia rozumu jest jego cakowite odrzucenie jako niepotrzebnego w sytuacji, gdy Prawda jest ju znana.

Sapere aude!
Co wic pozostaje? Sapere aude! Powrt do wartoci Owiecenia, ale w wydaniu mikkim, otwartym, najpeniej wyraonym w optymistycznej filozofii Karla Rajmunda Poppera, wielkiego filozofa XX wieku zmarego w 1994 roku, bezwzgldnego tpiciela posiadaczy absolutnej prawdy, czy to nabytej, czy to objawionej. Najkrcej rzecz ujmujc, postawa ta zasadza si na kilku zaoeniach. Po pierwsze, realizm. wiat istnieje rzeczywicie, nie jest tylko zud naszych zmysw. Po drugie, optymizm poznawczy wiat istnieje i moemy go poznawa dziki rozumowi. Po trzecie, wiat jest otwarty, tak wic nasza wiedza zawsze bdzie tylko przyblieniem wiedzy obiektywnej, niemoliwe jest osignicie wiedzy pewnej. W kocu gwarancja ludzkiej wolnoci, czyli indeterminizm, przekonanie, e nawet gdybymy dysponowali wiedz pen w danym momencie, to i tak nie bylibymy w stanie przewidzie przyszoci. Sw postaw Popper nazywa racjonalizmem krytycznym. Uznawa on, e najwaniejsz form komunikacji spoecznej jest krytyczny dialog midzy rwnymi, wolnymi ludmi. Taki dialog zakada, e jego uczestnicy s gotowi do modyfikacji swoich pierwotnych przekona, w miar jak w toku dyskusji poznaj nowe fakty i argumenty. Oczywicie dialog ma sens, kiedy przyjmuje si wspomniane wczeniej minimum zaoe wstpnych. Gdy jeden z uczestnikw stwierdzi nagle, e z pozarozumowych powodw wie lepiej, bo dozna wanie iluminacji, wwczas dialog si koczy, a zaczyna monolog. Koczy si rwno stron, jedna jest lepsza, wyrniona, 249

Skazani na wolno

po drugiej stronie stou znajduj si gorsi, Inni, ktrych naley przekona, jeli trzeba, to nawet si. Kategori kluczow dla powodzenia realizacji programu Poppera jest wolno. To w ogle kategoria podstawowa dla wspczesnych spoeczestw Zachodu. Koci katolicki czsto mwi o zej wolnoci (wystarczy wspomnie papiesk homili ze mszy na krakowskich Boniach 18 sierpnia 2002 roku, w ktrej Jan Pawe II zaatakowa liberalizm) lub o nieumiejtnoci korzystania z daru wolnoci. Patologia wolnoci prowadzi ma do wynaturze, takich jak skrajny egoizm, indywidualizm, kult samorealizacji i autentycznoci kosztem wartoci ponadczasowych. To wanie na skutek tej patologii obserwujemy to, co socjologowie nazywaj zanikiem spoeczestwa, polegajcym na odsuwaniu si jednostek od spraw publicznych i pograniu we wasnym ja. W efekcie ycie polityczne ulega atrofii, partie polityczne tracce gwatownie czonkw staj si biurokratycznymi instytucjami do obsadzania stanowisk. Przy coraz mniejszej kontroli partyjnych mas s coraz bardziej podatne na korupcj. ycie polityczne staje si cyniczne, co tylko pogbia niezadowolenie zapatrzonych w swoje ego jednostek. Bdne koo si zamyka. Koci i Jan Pawe II w swoich naukach dostrzegaj szans na wyjcie z tej sprzecznoci poprzez uznanie prymatu Prawdy nad wolnoci. Przy czym mwi si tu o Prawdzie Objawionej, ktrej Koci ma by najpeniejszym depozytariuszem. Jak zauwaa francuski socjolog Alain Tourraine, wezwanie takie moe odnie pewien skutek w spoeczestwach tradycyjnych, w ktrych nie dobiegy koca procesy sekularyzacji. W Europie szansa jest niewielka, bo apel Kocioa odwouje si do nieistniejcych ju pokadw wraliwoci. Odbudowanie ich jest niemoliwe, waniejsze raczej wydaje si to, na co wskazuj tacy filozofowie jak Charles Taylor i Jurgen Habermas, by przesanie inspirowane wiar, prawdy ewangeliczne, byy czytelne rwnie dla ludzi nie majcych ucha do religii. W mojej ksice pojawia si rwnie pojcie wolnoci w wydaniu anarchistycznym. Podczas analizy oddolnych 250

Skazani na wolno

ruchw na rzecz wolnego oprogramowania odwoywaem si do myli Piotra Kropotkina. Ten rodzaj wolnoci polega na czynnym kwestionowaniu spoecznego i prawnego porzdku wiata. W zamian poza sam energi niewiele proponuje. To fakt, e ta energia potrafi zamienia si w czyn twrczy, znajdujcy wyraz w konkretnych dzieach, jak wartociowe oprogramowanie, utwory muzyczne lub dziaania spoeczne. Nie mona jednak wykluczy, e ta sama energia zmanipulowana przez sprawnego socjotechnicznie lidera moe zosta ukierunkowana na destrukcj, czego dowodz przypadki sekty Aum Shinrikyo i Bazy ben Ladena (i doskonale znanego z literatury Stawrogina).

Wolno absolutna
Sprzecznoci mona unikn, odwoujc si do najbardziej radykalnej definicji wolnoci sformuowanej przez rosyjskiego filozofa Mikoaja Bierdiajewa. Pisze on w Samopoznaniu, autobiografii filozoficznej: Cay wywodz si z wolnoci. Jest ona niejako moj rodzicielk. Wolno stanowi dla mnie szczeglny rodzaj stanu pierwotnego. Moja oryginalno jako filozofa sprowadza si do tego, e podstaw mojej filozofii nie jest byt, lecz wolno... W wolnoci kryje si tajemnica wiata. Bg zapragn wolnoci i stao si to tragedi wiata. Wolno jest pocztkiem i kocem wszystkiego... Mam podstawy, by twierdzi, e Bg uobecnia si wycznie w wolnoci i e dziaanie Jego objawia si tylko za jej porednictwem. Jedynie wolno naley sakralizowa. Wszelkie inne sakralizacje dokonane przez histori s pseudosakralizacjami i trzeba je zdesakralizowa. Jestem ordownikiem emancypacji.39 Bierdiajew, absolutyzujc wolno, nie by jednak anarchist, anarchizm zwalcza. Sam uznawa, e pene poznanie Prawdy nie moe odby si indywidualnie, lecz jedynie drog wsplnotow, za porednictwem uczestnictwa w ciele
39

Mikoaj Bierdiajew, Samopoznanie, tum. Zbigniew Podgrzec, Literatura na wiecie nr 12/1987

251

Skazani na wolno

Kocioa. Z kolei sposobem na najpeniejsz ekspresj wolnoci jest twrczo, podnoszca czowieka w poblie Boga. Bierdiajew odegnywa si od pozytywizmu i racjonalizmu, gdy jego zdaniem ograniczay wolno czowieka, sprowadzajc jego dziaania do przestrzegania regu metody. Czyby wic konflikt z filozofi Poppera? Nie, Bierdiajew atakowa racjonalizm ideologiczny, wyraajcy religi rozumu, a racjonalizm krytyczny Poppera to w istocie afirmacja wolnoci rozumnych jednostek. Wiem, e krytycy zarzuc mi od razu, e tak sformuowana wizja wolnoci i racjonalizmu to konstrukcje typowo zachodnie, ktre powstay w okrelonym krgu cywilizacyjnym. Tak rozumiana wolno jest pojciem obcym w innych kulturach, w ktrych jednostka zdominowana jest przez grup i spoeczestwo. Czy przez to jednak koncepcja Bierdiajewa traci sens? Wprost przeciwnie, rosyjski filozof uwalnia pojcie wolnoci z kontekstu kulturowego, nadaje jej sankcj metafizyczn, a wic uniwersaln. W Chinach nie ma wolnoci nie dlatego, e jest ona pojciem wzgldnym, ale dlatego, e jeszcze nie dokonao si dzieo emancypacji. Przecie wystarczy przestudiowa monumentalne opracowanie Charlesa Taylora rda podmiotowoci, by zrozumie, e i w Europie emancypacja jednostki trwaa setki lat. Dokonaa si jednak, podobnie jak dokona si moe (i mam nadziej, e si dokona, cho wiem rwnie, e tak sta si nie musi) w innych miejscach globu. Brak wolnoci na wiecie nie jest argumentem, by rezygnowa z jej uniwersalnego przesania. Obawia si raczej naley innego zjawiska, o jakim napisa Bierdiajew: Wolno jest bardzo trudna do zniesienia, to nader cikie brzemi. I ludzie atwo rezygnuj z wolnoci, by uczyni swe ycie lejszym. Rezygnowa z wolnoci to jednak tak samo, jak zrezygnowa z rozumu. Jedno i drugie prowadzi do zniewolenia.

Nieuchronno walki
Co jednak zrobi z zarzutami odnoszcymi si do ekscesw wolnoci, wyraanych w tak zwanej etyce autentycznoci, 252

Skazani na wolno

bdcej w istocie uzasadnieniem egoizmu? Chyba najlepszej odpowiedzi udzieli Charles Taylor w Etyce autentycznoci. Stwierdzi w niej, e: Z natury spoeczestwa liberalnego wynika, e bdzie ono zawsze polem walki midzy wyszymi i niszymi formami wolnoci. adna ze stron nie moe zniszczy drugiej, lecz linia podziau moe si przesuwa nigdy ostatecznie, ale przynajmniej dla niektrych na pewien czas w jedn bd w drug stron. Dziki spoecznej aktywnoci, przemianom politycznym, walce o serca i umysy lepsze formy mog zdoby przewag przynajmniej na jaki czas.40 Taylor odrzuca, podobnie jak Popper i Bierdiajew, wizj liniowego rozwoju spoeczestwa. Nigdy nie stworzymy programu rozwoju polegajcego na systematycznym marszu od form gorszych do lepszych. Istot wiata wolnego, niezdeterminowanego jest moliwo postpu, ale i regresu. Stan wolnoci to stan nieustajcej walki o t wolno i jej jako. Bardzo wany moment tej walki odbywa si wanie na naszych oczach, wicej z naszym udziaem. Teraz wanie definiuje si jako wolnoci na najblisz przyszo, a oczywicie wynik tej walki nie jest znany. S jednak podstawy do ostronego optymizmu.

rda optymizmu
Mj optymizm opiera si na kilku przesankach. Po pierwsze, cay czas trwaj procesy emancypacyjne. W spoeczestwach nowoczesnych zdobywane s kolejne barykady na drodze do penego upodmiotowienia jednostki, odarcia jej z przypisania do narzuconych tradycj rl wynikajcych z pci, statusu zawodowego i spoecznego. Patologie wolnoci uwidocznione w nadmiernym indywidualizmie s po prostu reakcj na nadmiern tradycjonalizacj, ucieczk przed terrorem wsplnoty, wymuszajcej na jednostce podporzdkowanie sztucznym wartociom. Gdy pierwsze zachynicie odzyskan w ramach emancypacji wolnoci minie, istnieje
40

Charles Taylor, Etyka autentycznoci, tum. Andrzej Pawelec, Krakw 2002

253

Skazani na wolno

szansa, jak pokazuje Taylor, na przechylenie wahada w kierunku lepszej jakoci samorealizacji. Ekspresja autentycznoci nie bdzie wwczas polegaa na skrajnym egoizmie, ale na odbudowie wsplnoty na nowych zasadach, najlepiej wyraonych w idei racjonalizmu krytycznego Poppera. Nowa wsplnota to otwarty zwizek ludzi wolnych i rwnych. Wspomniany ju Alain Tourraine w takiej nowej formie stosunkw spoecznych widzi nadziej na zachodzce w spoeczestwie poprzemysowym zmiany. Ta wizja nie ma nic z utopii, nie wry kolejnego raju na ziemi. Mwi o koniecznoci walki midzy trzema siami: ju wolnymi, wyemancypowanymi jednostkami; ludmi, ktrzy wiadomie wolno odrzucaj, i tymi, ktrzy wolnoci jeszcze nie poznali. Nie tylko jednak trwajce nieustannie procesy emancypacyjne powikszaj szans odbudowy stosunkw spoecznych na nowych zasadach. Innym wanym czynnikiem jest technologia, a zwaszcza dostp do wspomnianych wczeniej w Zatrutej studni technologii wolnoci narzdzi komunikacji umoliwiajcych nieskrpowan ekspresj i porozumiewanie si twrczym jednostkom.

Technologie wolnoci
Narzdziem szczeglnym, wrcz rewolucjonizujcym sposb komunikacji midzyludzkiej s sieci teleinformatyczne, ktrych popularnym symbolem jest oczywicie Internet. O wyjtkowoci Internetu decyduj trzy cechy tego medium, wskazane wyranie przez Derricka de Kerckhovea, ucznia Marshalla McLuhana, w Inteligencji otwartej. Ot Internet (czy w ogle sieci teleinformatyczne) charakteryzuje si hipertekstowoci, interaktywnoci i komunikacyjnoci. Hipertekstowo oznacza, e treci dostpne w rnych, rozsianych po caym wiecie bazach danych poczone s systemem aktywnych odnonikw. W efekcie powstaje ogromna, globalna biblioteka. Interaktywno to nic innego, jak moliwo bezporedniego wpywania na tre. W Internecie nie jestemy, tak jak w przypadku telewizji, skazani wycznie na obrazki serwowane przez nadawcw. Tu moe254

Skazani na wolno

my nie tylko wybiera, ale po prostu tworzy wasne treci. Komunikacyjno to w kocu moliwo porozumiewania si z innymi uytkownikami sieci. Najistotniejsze jest to, e w Internecie opisane trzy atrybuty wystpuj jednoczenie. Gdyby Internet by tylko komunikacyjny, nie rniby si od telegrafu. Gdyby by tylko hipertekstowy, przypominaby obszern bibliotek. Gdy jednak poczymy wszystkie cechy, otrzymamy medium wielowymiarowe, o wyranie wyrniajcej si skadowej pionowej i poziomej. Pionowy wektor Internetu oznacza jego zdolnoci do gromadzenia treci, jego funkcj akumulacyjn. Wektor poziomy wie si z aspektem komunikacyjnym. Podczas aktw komunikacji powstaje nowa tre, ktra odkada si kolejnymi sojami, pogbiajc zasoby globalnej sieci. Skadowa pozioma i pionowa oddziauj midzy sob, czynic z Internetu medium dynamiczne, ywe, nawet nieokieznane, a przez to dla wielu tajemnicze, wic grone. Tak zdefiniowany, zwany rwnie cyberprzestrzeni, Internet staje si fizycznym odpowiednikiem filozoficznych koncepcji opisujcych zjawisko kumulowania si wiedzy i kultury, oraz oddziaywania tych zasobw na czowieka i wiat rzeczywisty. Karl Rajmund Popper mwi, e rzeczywisto skada si z trzech wiatw. Pierwszy zamieszkuj byty realne: skay, drzewa, pola fizyczne, siy. W wiecie drugim goszcz wraenia subiektywne, psychologiczne, to wiat strachu i nadziei, skonnoci do dziaania, dozna podwiadomych i niewiadomych. wiat trzeci gromadzi wiedz, wytwory kultury, teorie naukowe. Jest on otwarty i aktywny, gdy cay czas oddziauje na ludzi, ktrzy jednoczenie zasilaj go nowymi ideami. wiat trzeci jest te odbiciem wiedzy o wiecie realnym, wiecie pierwszym, ktrego jednak nigdy w sposb peny nie poznamy.

Inteligencja zbiorowa
Trzeci wiat Poppera to jednak nic innego jak noosfera przestrze wszystkich wytwarzanych przez czowieka 255

Skazani na wolno

idei. Pisa o niej ju w 1943 roku wspomniany wczeniej rosyjski biolog i filozof Wadimir Wiernadskij, a koncepcj t rozwin niezalenie ojciec Pierre Teilhard de Chardin. Nowy rozmach, ju po eksplozji Internetu nada jej francuski filozof Pierre Levy i wspomniany Derrick de Kerckhove. Noosfera powstaje nie tylko na skutek kumulacji wiedzy i wytworw kultury, ale take w wyniku cigej komunikacji. Jest przestrzeni dynamiczn, pulsujc, rodzajem wielkiego mzgu nookorteksu, ktrego aktywno prowadzi do powstania zjawiska inteligencji zbiorowej. To dziki niej spoecznoci, w ktrych trwa niezakcona komunikacja horyzontalna midzy poszczeglnymi jednostkami, czyli, jak by powiedzia Popper, w ktrych trwa krytyczny dialog, s zdolne do uczenia si, wspdziaania i rozwoju, mimo e pozornie ich czonkw nic nie czy. Wanym aspektem takiego modelu spoecznego jest to, e wyposaa on jednostk w si, nie odbierajc jej wolnoci. Kady twrczy podmiot moe wnosi do wiata trzeciego, do noosfery, swj gos, bez obawy, e tam zaginie. Zalenie od jakoci wypowiedzi bdzie mia on wikszy lub mniejszy wpyw. Jednoczenie jednostka moe si dodatkowo uzbraja, czerpic ze zgromadzonych zasobw. Std tak wielk wag w konstrukcji noosfery przypisuje si obecnie kwestiom wadzy nad wiedz i wasnoci wiedzy. Ogrodzenie wiedzy drutem kolczastym w imi rachunku ekonomicznego moe doprowadzi do niepoliczalnych kosztw spoecznych, polegajcych na zbiorowej lobotomii, jaka odbdzie si w nookorteksie. Patrzc z tej perspektywy, mona lepiej zrozumie rwnie wysiki ludzi takich jak Krzysztof Czyewski z Sejn, ktrzy odgrzebuj prawd o Europie rodkowej. Przypominajc sprawy takie jak mord w Jedwabnem, zapeniaj wiat trzeci brakujc wiedz, ktra, miejmy nadziej, doprowadzi do poprawy naszej inteligencji zbiorowej i ochroni przed tragicznymi powtrkami historii w przyszoci.

Rewolucja czy ewolucja?

256

Skazani na wolno

Sceptyk stwierdziby, e w tym celu musiayby zmieni si instytucje ycia politycznego. To prawda, s one rodem z epoki przemysowej i odzwierciedlaj inn struktur spoeczn. W efekcie wspczesna demokracja jest coraz mniej reprezentatywna, bo w odmasowionym spoeczestwie opinia publiczna ulega rozdrobnieniu. Brak legitymacji politycznej zastpuje si wic ucieczk w racjonalistyczny determinizm, przekazujc coraz wiksze obszary polityki ekspertom ekonomistom, naukowcom, przedsibiorcom. Pokazaem jednak we wczeniejszych rozdziaach ksiki, e ukuta jeszcze przez Maksa Webera metafora elaznej klatki polegajcej na tym, e w spoeczestwie nowoczesnym coraz wiksze obszary ycia zawaszczane s przez racjonalno instrumentaln, w latach dziewidziesitych bezpowrotnie si wyczerpaa. Prosta racjonalno instrumentalna stracia skuteczno. Pora przypomnie sobie sowa Taylora: Nie naley przecenia stopnia naszej wolnoci. Ale nie jest on rwny zeru. A to oznacza, e uwiadomienie sobie moralnych rde naszej cywilizacji moe mie znaczenie, o ile jest w stanie przyczyni si do wytworzenia nowego konsensusu. Zanim ten nowy konsensus zostanie wypracowany, obserwowa bdziemy walk, ktrej efektem jest ciga zmiana oblicza polityki. Najlepiej opisa zachodzce procesy Manuel Castells w trylogii The Information Age. Racj ma Taylor, e opinia publiczna jest rozdrobniona. Jednak dziki nowym technologiom komunikacji zyskuje niezwyke moliwoci mobilizacji. W efekcie powstaj silne ruchy demokracji oddolnej, ktre pomijajc tradycyjny porzdek demokratyczny, artykuuj wol ludu. Dowody siy tego zjawiska przedstawiem w rozdziale Sie ponad wszystko. W dalszej konsekwencji jednak rwnie tradycyjna klasa polityczna bdzie musiaa nauczy si sucha opinii wyraanych w nowy sposb. W przeciwnym razie grozi jej marginalizacja i poraka w starciu z politykami populistycznymi, ktrzy lepiej umiej si wsucha w gos ludu i trawice go lki, by zamieni je na czytelne symbole. Wyjani to Castells: Na przykad, jeli spoeczestwo czuje zagroenie przez 257

Skazani na wolno

niezidentyfikowany, wielowymiarowy strach, uprzedmiotowienie tego strachu wedug kodu imigracja = rasa = bieda = =opiekuczo = przestpczo = bezrobocie = podatki = =niebezpieczestwo, prowadzi do jasno okrelonego celu, okrela opozycj My przeciwko Wam, a w efekcie prowadzi do poparcia tych liderw, ktrzy eksponuj ksenofobi i rasizm. Jak dobrze sprawdzaj si analizy Castellsa z poowy lat dziewidziesitych, dowodz wyniki wyborw, odbywajcych si w Europie na pocztku XXI wieku. Niebyway sukces Le Pena podczas wyborw prezydenckich we Francji w 2002 roku pokaza najlepiej, e co naprawd si zmienio i instytucje ycia politycznego w pastwie poprzemysowym wymagaj przebudowy.

Realizm utopijny
Jeden z modeli takiej przebudowy proponuje francuski socjolog i filozof Bruno Latour w ksice Politique de la nature. Postuluje w niej gwnie odejcie od tradycyjnej racjonalnoci instrumentalnej, ktra, jak ju stwierdzilimy, wyczerpaa swoj moc. Nauka, ktra w pastwie owieceniowym penia funkcj podobn do policji (nauka miaa monopol na wiedz, policja na uycie siy), musi zmieni swoj rol. Owszem, nadal ma produkowa wiedz w zgodzie ze swoj metod, ale ju nie moe wystpowa w procesie politycznym, jako depozytariusz wiedzy pewnej. Naukowcy musz, zdaniem Latoura, przesta by kapanami wiedzcymi lepiej, a sta si rzecznikami przyrody w debacie publicznej. Do dyskursu i procesu politycznego musz wrci tematy, ktre wydaway si ju na zawsze wypchnite na margines jako problemy czysto techniczne. O ile nie moe by przedmiotem gosowania warto liczby p, to decyzja, czy jedzenie woowiny mona uzna za bezpieczne w wietle niepenej wiedzy o chorobach prionowych i CJD, nie moe pozosta w rku ekspertw. Proponowana przez Latoura modyfikacja procesu politycznego przez powikszenie reprezentacji jest zbiena z koniecznoci demokratyzacji demokracji, jak artykuuje 258

Skazani na wolno

Anthony Giddens, brytyjski socjolog i twrca trzeciej drogi, programu politycznego Tonyego Blaira. W ksice Poza lewic i prawic proponuje wizj, ktr nazywa realizmem utopijnym. Przymiotnik jest niezbdny, bo wyjania, e przedstawione w tym kierunku cele s ideaami, do ktrych naley dy, cho ich pene osignicie jest niemoliwe. Fundamentem realizmu utopijnego Giddensa jest walka z ubstwem, naprawa zdegradowanego rodowiska, ograniczenie roli siy i przemocy w yciu spoecznym. Giddens szuka optymizmu: Nieprzewidywalno, niepewno wytworzona, fragmentacja: to tylko jedna strona medalu porzdku globalizacyjnego. Po jego drugiej stronie znajduj si powszechnie podzielane wartoci, jakie rodzi sytuacja globalnej wspzalenoci, zorganizowanej za porednictwem kosmopolitycznej akceptacji rnic. wiat bez innych jest wiatem, w ktrym nas wszystkich z zasady czy wsplnota interesw, ale te stajemy wobec wsplnych zagroe... Etyka globalizujcego si spoeczestwa posttradycyjnego implikuje uznanie witoci ycia ludzkiego oraz powszechnego prawa do szczcia i samorealizacji sprzonych z obowizkiem promowania kosmopolitycznej solidarnoci i postaw szacunku wobec pozaludzkich tworw, teraz i w przyszoci. Jest to punkt widzenia jak najdalszy od dostrzegania zaniku wartoci uniwersalnych by moe pierwszy raz w historii ludzkoci takie wartoci spotykaj si z rzeczywistym odbiorem.41

Skazani na wolno
Optymizm Giddensa, Poppera, Castellsa, Bierdiajewa, Tourraina, Taylora jest trudnym optymizmem. Nie obiecuje, e kiedykolwiek zbudujemy raj na ziemi. Przypomina, e nasz istot jest wolno, a wszelkie ograniczenia wynikajce z uwarunkowa politycznych, spoecznych, religijnych, kulturowych, biologicznych maj charakter wtrny. Krpuj nas, wpywaj na nasze postpowanie, ale go nie determinuj.
41

Anthony Giddens, Poza lewic i prawic, tum. Jacek Serwaski, Pozna 2001

259

Skazani na wolno

Dziki rozumowi, jeli tylko bdziemy mieli odwag go uy, moemy wyrazi swoj wolno, dokona emancypacyjnego wyboru, przeciwstawi si wizom. Wybr taki oznacza walk, do ktrej jak nigdy dotd w historii jestemy dobrze przygotowani. Jak nigdy dotd musimy take mie wiadomo, e jest to walka w skali globalnej. Podobna te bdzie skala ewentualnej poraki. 11 wrzenia pokaza, e nie podejmujc walki, rwnie nie jestemy bezpieczni. To te nowa sytuacja w historii. Po raz pierwszy nie moemy przehandlowa wolnoci za bezpieczestwo. Po 11 wrzenia jestemy skazani na wolno.

260

Podzikowania
Na stronie tytuowej Zatrutej studni pojawia si jeden autor. W istocie jednak ksika jest dzieem zbiorowym, wynikiem konfrontacji rnorodnych idei z wielu obszarw wiedzy, kultury, filozofii, religii. Zatruta studnia to zapis dialogu, zarwno wirtualnego, odbywajcego si za porednictwem lektur i eksploracji cyberprzestrzeni, jak i rzeczywistego, bdcego owocem pracy dziennikarskiej i publicystycznej. Autorw idei, ktre przytoczyem, wymieniam w przypisach bibliograficznych i zbiorowej bibliografii. Osobn uwag i podzikowania winien natomiast jestem ludziom, ktrym Zatruta studnia zawdzicza ostateczny ksztat. Pierwsz czytelniczk i recenzentk rodzcych si kolejno rozdziaw bya moja ona, Luiza. Znakomitemu socjologowi, profesorowi Kazimierzowi Krzysztofkowi, wdziczny jestem, e podczas licznych dysput o omawianych w ksice problemach zawsze dziaa jak katalizator przyspieszajcy dotarcie do sedna sprawy. Pierwszym czytelnikom surowych jeszcze wydrukw, historykowi nauki doktorowi Janowi Kozowskiemu, ukaszowi Rondudzie z Centrum Sztuki Wspczesnej i Sawomirowi Kosieliskiemu z tygodnika Computerworld, dzikuj za cenne uwagi krytyczne, ktre pozwoliy usun usterki merytoryczne i kompozycyjne. Last, but not least Beacie Stasiskiej, redaktor naczelnej Wydawnictwa W.A.B. dzikuj za podjcie trudu wydania Zatrutej studni, a Dominice Cieli za niestrudzon cierpliwo i wnikliwo podczas redakcyjnego przygotowywania ksiki do druku. 261

Bibliografia
Yonah Alexander, Superterroryzm biologiczny, chemiczny i nuklearny, tum. Robert Stiller, Warszawa 2001 John Arquilla, The Emergence of Noopolitik, Santa Monica 2000 John Arquilla, The Advent of Netwar, Santa Monica 1996 John Arquilla, David Ronfeldt, In Athenas Camp: Preparing for Conflict in The Information Age, Santa Monica 1997 Bolesaw Balcerowicz, Pokj i nie-pokj, Warszawa 2002 Albert-Lszl Barabsi, Linked The New Science of Networks, Cambridge 2002 Roland Barthes, Mythologies, Paris 1957 Alain Bauer, Xavier Raufer, La guerre ne fait que commencer, Paris 2002 Zygmunt Baumann, Globalizacja: i co z tego dla ludzi wynika?, tum. Ewa Klekot, Warszawa 2000 Ulrich Beck, Risk Society, London 1992 Ulrich Beck, Elisabeth Beck-Gernsheim, Individualization, London 2001 Ulrich Beck, What is Globalization?, Cambridge 2000 Daniel Bell, The Coming of Post-Industrial Society, New York 1999 Nicolas Berdiaev, De lesclavage et de la liberte de lhomme, Paris 1990 Mikoaj Bierdiajew, Filozofia wolnoci, tum. Ewa Matuszczyk, Biaystok 1995 Mikoaj Bierdiajew, Gosz wolno, tum. Henryk Paprocki, Warszawa 1999 Mikoaj Bierdiajew, Sens twrczoci, tum. Henryk Paprocki, Warszawa 2001

262

Bibliografia

Edwin Black, IBM i Holocaust, tum. Piotr Budkiewicz, Warszawa 2001 Mark Buchanan, Nexus Small World and The Groundbreaking Science of Networks, New York 2002 Michal Bycko, Non dialgy s Andym, Preov 1996 Frances Cairncross, The Death of the Distance, Boston 1997 Manuel Castells, The Information Age: Economy, Society and Culture, Malden 1996 Pierre Teilhard de Chardin, Pisma, tum. Mieczysaw Tazbir, Warszawa 1984 Noam Chomsky, Zysk ponad ludzi, tum. Marcelina Zuber, Wrocaw 2000 Noam Chomsky, 9-11, New York 2001 Michele Ciliberto, Wstp do Bruna, tum. Pawe Bravo, Warszawa 2000 Carl von Clausewitz, O wojnie, tum. Augustyn Cichowicz, Leon Wacaw Koc, Franciszek Schoener, Warszawa 1958 Jennifer Cobb, Cybergrace, New York 1998 Ivan olovi, Polityka symboli, tum. Magdalena Petryska, Krakw 2001 Antoine Nicolas Condorcet, Szkic obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez dzieje, tum. Ewa Hartleb, Warszawa 1957 Eric Davis, TechGnoza, tum. Jerzy Kierul, Pozna 2002 Michael Dertouzos, What will be? How the New World of Information Will Change Our Lives, New York 1997 Artur Domosawski, wiat nie na sprzeda, Warszawa 2002 Paul K. Feyerabend, Przeciw metodzie, tum. Stefan Wiertlewski, Wrocaw 1996 Fides et ratio, Krakw 1998 Thomas L. Friedman, Lexus i drzewo oliwne, tum. Tomasz Hornowski, Pozna 2001 Francis Fukuyama, Wielki wstrzs, tum. Hanna Komorowska i Krzysztof Dorosz, Warszawa 2000

263

Bibliografia

Francis Fukuyama, Czy koniec historii?, tum. Barbara Stanosz, Warszawa 1991 Francis Fukuyama, Trust, London 1996 Francis Fukuyama, Caroline S. Wagner, Information and Biological Revolutions: Global Governance Challenges, Santa Monica 2000 Jos Ortega y Gasset, Wok Galileusza, tum. Ewa Burska, Warszawa 1993 Ernest Gellner, Postmodernizm, rozum i religia, tum. Maciej Kowalczuk, Warszawa 1997 Anthony Giddens, Nowoczesno i tosamo, tum. Alina Szulycka, Warszawa 2001 Anthony Giddens, Poza lewic i prawic, tum. Jacek Serwaski, Pozna 2001 Anthony Giddens, Runaway World, London 2000 Anthony Giddens, Trzecia droga, tum. Hanna Jankowska, Warszawa 1999 Jean Gimpel, U kresu przyszoci, tum. Bogusaw Panek, Wrocaw 1999 Andr Glucksmann, Dosto evski Manhattan, Paris 2002 Paul R. Gross (ed.), The Flight from Science and Reason, New York 1996 Gustaw Herling Grudziski, Gorcy oddech pustyni, Warszawa 1997 Andrzej Gwd (red.), Widzie, myle, by technologie mediw, Krakw 2001 Micha Heller, Filozofia wiata, Krakw 1992 Micha Heller, Z. Liana, J. Mczka, W. Skoczny, Nauki przyrodnicze a teologia: konflikt i wspistnienie, Tarnw 2001 Micha Heller, Jzef yciski, Wszechwiat maszyna czy myl?, Krakw 1988 J.C. Herz, Joystick Nation, Boston 1997 Tomasz Hobbes, Lewiatan, tum. Czesaw Znamierowski, Warszawa 1954 Bruce Hoffman, Oblicza terroryzmu, tum. Hanna Pawlikowska-Gannon, Warszawa 2001

264

Bibliografia

James F. Hoge (red.), 11 wrzenia - jak to si stao i co dalej?, tum. Maciej Antosiewicz, Warszawa 2001 Maryla Hopfinger (red.), Nowe media w komunikacji spoecznej XX wieku, Warszawa 2002 John Horgan, Koniec nauki, tum. Micha Tempczyk, Warszawa 1999 Samuel P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, tum. Hanna Jankowska, Warszawa 1997 Michael Ignatieff, Virtual War, London 2000 Ronald Inglehart, Modernization and Postmodernization, Princeton 1997 Pawe Jasienica, Rozwaania o wojnie domowej, Warszawa 1993 Krzysztof Jasiewicz (red.), Europa nie-prowincjonalna, Warszawa 1999 Michio Kaku, Wizje, tum. Karol Pesz, Warszawa 2000 Ryszard Kapuciski, Imperium, Warszawa 1993 Paul Kennedy, Preparing for the Twenty-First Century, New York 1994 Derrick de Kerckhove, Inteligencja otwarta, tum. Andrzej Hildebrandt, Warszawa 2001 Derrick de Kerckhove, Powoka kultury, tum. Witold Sikorski i Piotr Nowakowski, Warszawa 2001 Zalmay Khalilzad, John P. White, Andrew W. Marshall, Strategic Appraisal: The Changing Role of Information in Warfare, Santa Monica 1999 Maria Kostyszak, Istota techniki gos Martina Heideggera, Wrocaw 1998 Tadeusz Kowalik (wybr i opracowanie), Spory wok trzeciej drogi, Warszawa 2000, Alexandre Koyr, Od zamknitego wiata do nieskoczonego wszechwiata, tum. Ola i Wojciech Kubiscy, Gdask 1998 Piotr Kropotkin, Zdobycie chleba, tum. M. Sarnecka i K. Latoniowa, Warszawa 1988

265

Bibliografia

Kazimierz Krzysztofek, Cywilizacja: dwie optyki, Warszawa 1991 Thomas S. Kuhn, The Copernican Revolution, Cambridge 1957 Bruno Latour, Politique de la nature, Paris 1999 Bruno Latour, We Have Never Been Modern, Cambridge 1993 Pierre Lvy, Cyberculture, Paris 1997 Pierre Lvy, Lintelligence collective, Paris 1997 Pierre Lvy, La machine univers, Paris 1987 Pierre Lvy, World philosophie, Paris 2000 Krzysztof Loska, Dziedzictwo McLuhana, Krakw 2000 Edward Luttwak, Turbokapitalizm, tum. Ewa Kania, Wrocaw 2000 Jean-Franois Lyotard, Kondycja ponowoczesna, tum. Magorzata Kowalska, Jacek Migasiski, Warszawa 1997 Hans-Peter Martin, Harald Schumann, Puapka globalizacji, tum. Marek Zybura, Wrocaw 1999 Federico Mayor, Przyszo wiata, tum. Jerzy Wolf, Andrzej Janik, Krzysztof Rabczuk, Warszawa 2001 Marshall McLuhan, Understanding media, Cambridge 1997 Marshall McLuhan, Wybr tekstw, tum. Ewa Ralska, Jacek M. Stokosa, Pozna 2001 Hamish McRae, wiat w roku 2020, tum. Robert Krzykw, Warszawa 1996 Monika Milewska, Ocet i zy: terror Wielkiej Rewolucji Francuskiej jako dowiadczenie traumatyczne, Gdask 2002 Edmund Mokrzycki, Bilans niesentymentalny, Warszawa 2001 Edgar Morin, Pour sortir du vingtieme sicle, Paris 1981 John Naisbitt, Megatrendy, tum. Pawe Kwiatkowski, Pozna 1997 Networks and Netwars: The Future of Terror, Crime, and Militancy, red. John Arquilla, Santa Monica 2001 David F. Noble, The Religion of Technology, London 1999 Dominique Nora, Les conqurants du cybermonde, Paris 1995 Andrzej Nowicki, Giordano Bruno, Warszawa 1979

266

Bibliografia

John Parachini, Combating Terrorism: Assessing the Threat of Biological Terrorism, Santa Monica 2001 Peter Partner, Wojownicy Boga, tum. Jzef Kozowski, Warszawa 2001 John Polkinghorne, Belief in God in an Age of Science, Yale 1998 Ithiel de Sola Pool, Technologies of Freedom, Cambridge 1983 Karl R. Popper, Nieustanne poszukiwania, tum. Adam Chmielewski, Krakw 1997 Karl R. Popper, Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, tum. Halina Krahelska, Warszawa 1993 Karl R. Popper, W poszukiwaniu lepszego wiata, tum. Antoni Malinowski, Warszawa 1997 Karl R. Popper, Wszechwiat otwarty, tum. Adam Chmielewski, Krakw 1996 Neil Postman, Technopol, tum. Anna Tanalska-Dulba, Warszawa 1995 Neil Postman, W stron XVIII stulecia, tum. Rafa Frc, Warszawa 2001 Bernard Pullman (red.), The Emergence of Complexity, Watykan 1996 Ed Regis, Nanotechnologia, tum. Mirosaw Prywata, Warszawa 2001 Jeremy Rifkin, Koniec pracy, tum. Ewa Kania, Wrocaw 2001 The Risk Society and Beyond: Critical Issues for Social Theory, red. Barbara Adam, London 2000 Wojciech Roszkowski, Pwiecze historia polityczna wiata po 1945 roku, Warszawa 2001 Bertrand Saint-Sernin, Rozum w XX wieku, tum. Marian Leon Kalinowski, Bogdan Banasiak, Gdask 2001 Ziauddin Sardar, The A to Z of Postmodern Life, London 2002 Ziauddin Sardar, Merryl Wyn Davies, Why Do People Hate America?, Cambridge 2002 Adam B. Seligman, The Problem of Trust, Princeton 2000

267

Bibliografia

Amartya Sen, Nierwnoci. Dalsze rozwaania, tum. Irena Topiska, Krakw 2000 Mary Shelley, Frankenstein, tum. Henryk Goldman, Warszawa 1998 Waldemar Siwiski, Ludzie uparci, Warszawa 1988 Joost Smiers, Freedom and Protection, Utrecht 2001 Amy E. Smithson, Leslie-Anne Levy, Ataxia: The Chemical and Biological Terrorism and the US Response, Washington 1999 Alan Sokal, Jean Bricmont, Impostures intellectuelles, Paris 1997 Guy Sorman, Wyj z socjalizmu, tum. Marian Miszalski, Warszawa 1991 Oswald Spengler, Zmierzch Zachodu, tum. Jzef Marzcki, Warszawa 2001 Sprawa Galileusza, red. Jzef yciski, Krakw 1991 Tom Standage, The Victorian Internet, London 1998 Don Tapscott, Blueprint to The Digital Economy, Whitby 1998 Don Tapscott, Digital Economy, Whitby 1996 Charles Taylor, Etyka autentycznoci, tum. Andrzej Pawelec, Krakw 2002 Charles Taylor, Oblicza religii dzisiaj, tum. Adam Lipszyc, Krakw 2002 Charles Taylor, rda podmiotowoci, tum. Marcin Gruszczyski, Warszawa 2001 Mark C. Taylor, The Moment of Complexity Emerging Network Culture, Chicago 2001 Lester C. Thurow, Przyszo kapitalizmu, tum. Lech Czyewski, Wrocaw 1999 Paul Tillich, Mstwo bycia, tum. Henryk Bednarek, Pozna 1994 Alvin i Heidi Toffler, Budowa nowej cywilizacji, tum. Jerzy oziski, Pozna 1996 Alvin Toffler, Szok przyszoci, tum. Wiktor Osiatyski, Elbieta Ryszka, Ewa Woydyo-Osiatyska, Pozna 1998 Alvin Toffler, Trzecia fala, tum. Ewa Woydyo, Warszawa 2001 Alvin i Heidi Toffler, Wojna i antywojna, tum. Barbara i Lech Budreccy, Warszawa 1997

268

Bibliografia

Alain Touraine, Can We Live Together? Cambridge 2000 Jon Turney, lady Frankensteina, tum. Marta Winiewska, Warszawa 2001 Gore Vidal, Perpetual War for Perpetual Peace, New York 2002 Mark E. Warren, Democracy & Trust, Cambridge 1999 Maks Weber, Gospodarka i spoeczestwo, tum. Dorota Lachowska, Warszawa 2001 Caspar Weinberger, Peter Schweizer, Nastpna wojna wiatowa, tum. Ludwik Stawowy, Warszawa 1999 Richard S. Westfall, Essays on the Trial of Galileo, Roma 1989 David R. Williams, What is Safe?, London 1998 Edward Wilson, Konsiliencja, tum. Jarosaw Mikos, Pozna 2002 Edward Wilson, O naturze ludzkiej, tum. Barbara Szacka, Pozna 1998 Stanisaw Wszoek (wybra), Refleksje na rozdrou, Tarnw 2000 Lech W. Zacher (red.), Andrzej Kiepas (red.), Spoeczestwo a ryzyko, Warszawa-Katowice 1994 Marian Zdziechowski, W obliczu koca, Zbki 1999 Sawoj i ek, Przeklestwo fantazji, tum. Adam Chmielewski, Wrocaw 2001 Piotr uk, Spoeczestwo w dziaaniu, Warszawa 2001

269

Spis treci
Wprowadzenie / 7 Razem na Marsa / 19 Nieznona mieszno bytu / 41 Nowy, jeszcze wspanialszy wiat / 70 Wojna wirtualna / 93 Rozum, ale jaki? / 113 Widmo Frankensteina / 138 Sie ponad wszystko / 161 Ponowoczesny terroryzm / 189 Koniec utopii / 207 Epilog 11 wrzenia / 226 Skazani na wolno / 245 Podzikowania / 261 Bibliografia / 262

270

Ksiki oraz bezpatny katalog Wydawnictwa W.A.B. mona zamwi pod adresem: 02-502 Warszawa, ul. owicka 31 tel./fax (22) 646 01 74, 646 01 75, 646 05 10, 646 05 11 e-mail: wab@wab.com.pl http://www.wab.com.pl

Redakcja: Dominika Ciela Korekta: Anna Sidorek, Magdalena Stajewska Redakcja techniczna: Urszula Zitek Ukad typograficzny, skad: Alek Radomski Projekt okadki i stron tytuowych: Marek Goebel Towarzystwo Projektowe Fotografia na I stronie okadki: ZEFA Fotografia autora: Konrad Kalbarczyk

Wydawnictwo W.A.B. 02-502 Warszawa, ul. owicka 31 tel./fax (22) 646 01 74, 646 01 75, 646 05 10, 646 05 11 e-mail:wab@wab.com.pl http://www.wab.com.pl Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca, Krakw ISBN 83-89291-03-7