ENDSTRYEL ATIK YNETM Mehmet AKMAKI nsann varoluu ile birlikte atk oluumu da balamtr.

Yiyecek, giyecek ve barnma ihtiyalarn karlayabilmek iin kullanlan hammaddelerin kalntlar ve kullanlan hammaddelerden zamanla oluan kalntlar atklar oluturmaktadr. nsanlar ihtiyalarn daha kolay ve hzl temin edebilmek iin srekli yeni aralar gelitirmitir. Bu gelitirilen ara ve gerelerle sanayi dier bir deyile endstriler oluturulmutur. Sanayinin geliimi yava hareket eden bir srele olmutur. Ayrca, bu sre belirli rn ve reticilerden de etkilemitir. Sanayinin geliimi 1700l yllarn sonuna doru tm Avrupada balamtr. 1820li yllarda buharla alan tekstil dokuma makineleri gelitirilmitir. 1860l yllarda bu makineler Amerika Birleik Devletlerinde de kullanlmaya balanmtr. lk olarak 1844 yllnda Alman sosyalist yazar Friedrich Engels tarafndan Sanayi Devrimi terimi kullanlmtr. Tarmdan sanayiye gei ngilterede 18. yzyln ortalarndan 19. yzyln ortalarna kadar devam etmitir. Sanayi devriminde ilerleme ana sektrde olmutur. Bunlar; (1) tektil, (2) demir ve elik, (3) enerji sektrdr. Hzl geliim periyodundan nce sanayiler genellikle nehir kenarlarna kurulurdu. Tama ve enerji temini iin su gcnden faydalanlrd. rnek olarak, hammaddelerin getirilmesi ve rnlerin pazarlara sevki bu nehirler vastasyla gerekletirilirdi. Su kayna ile sanayi arasnda belirli bir seviye farknn olmas halinde yksek seviyedeki su makineye bal ark dndrerek makinelerin almas iin gerekli enerjiyi salard. Gemite yaygn olarak kullanlan su deirmenleri sudan enerji temini ile iletilen endstrilerdendir. 1880 ila 1910 yllar arasnda Amerika Birleik Devletlerinde hzl sanayi gelimesi oldu. Bu hzl sanayi bymesi sonucu sanayiden kaynaklanan hava kirlilii ve kirlenmi sular olutu. 1930lu yllarda Amerika Birleik Devletlerinde sanayi atklarnn artlmasyla ilgili ciddi almalar yaplmaya balanmtr. ABDde sanayi retiminin balamasyla sanayi kaynakl sv ve kat atklar ile yzeysel ve yer alt sularnda kirlenmeler balamtr. Bu kirlenmelerin izleri daha ok Sanayi Devrimi srecini gstermektedir. Endstriyel sv atklarn izleri 1900l yllara kadar gitmektedir. Kirlenmeyi, sularn faydal kullanmnn endstriyel atklar tarafndan olumsuz etkilenmesi olarak tanmlarsak, 19. yzyla kadar bu tr bir kirlenmenin pek olmadn kabul edebiliriz. Kmr, enerji retimi, mandraclk, tekstil, konserve retimi, dericilik ve kat gibi insan yaam iin gerekli olan temel endstriler, evresel kirlilik problemi ile karlalan ilk endstrilerdir. Tuz, klor, soda kl gibi tuz bozunma rnleri ieren inorganik kimya endstrileri kronolojik olarak daha sonra gelien endstrilerdir. Bunlar eker, niasta ve sellozik atklar gibi organik kimyasal tesisleri izlemektedir. 1930larda tm endstriler suyollarna dearj ettikleri atklarn kirlilik kayna olduunu grnce tehlikenin farkna varmlardr. II. Dnya Sava endstriyel retimlerin artmasn salamtr. Metal kaplama, petrol rafineleri ve tekstil sektrnde yeni rnler ve yani atklarn oluumu artmtr. Radyoaktif, petrokimya ve sentetik organik kimyasallar gelitirilmi ve 1940-1950li yllarda bu endstrilerden kaynaklanan atklar evreye verilmeye balanmtr. Bu srete, nemli evresel problemlerle kar karya kalnmtr. 1940l yllardan sonra, yeni endstriyel rnlerin toksik ve biyolojik olarak ayrmayan atklar olumutur. Bu atklar normal evsel atklardan farkldr. Birka yl endstriler atklarnn artlmamas konusunda ikilem iinde kalmlardr. ou sanayici atklarnn artlmasnda etkili olmayacan bilmesine ramen belediyelerin uygulam olduu artma yntemleri ile atklarn artmaya karar vermitir. Bu sralarda sanayicilerle kamu kurumlar endstriyel atklarn uygun yntemlerle artlmas iin tartmalar yaanmtr. Geri dnm, retim yntemleri ve

malzemelerinde yaanan gelimeler olmasna ramen, ne yazk ki gnmzde de 50 yl nceki gibi endstriyel atklarnn en uygun yntemle artlmas konusunda tartmalar devam etmektedir. 1.2. Endstriyel Atklar Sanayi ve retim tesislerinde bir ilem sras veya sonrasnda ortaya kan atklara endstriyel atklar denir. Endstriyel atklarn artma ve uzaklatrma yaklamlar evsel atklardan farkldr. Evsel atklarn zellikleri genelde benzer iken, sadece ayn retimi ve at oluturan endstriyel tesis atklarnn zelliklerinde benzerlik olabilmektedir. Evsel atklarn bertaraft iin uygulanan artma yntemleri ou yerleim birimlerinde ya ayn ya da benzerdir. Bir endstriyel tesisten alnan atn zellii ile dier bir endstriyel tesisten alnan atn zellii farkllk gsterdiinden benzer artma prosesleri tm endstriyel atklar iin kullanlamamaktadr. Baz durumda benzer bertaraf yntemleri kullanlsa bile farkl iletim artlar gerektirmektedir. Endstriden kaynaklanan atklar genelde farkl snfa ayrlmaktadr (ekil 1). Bunlar sv, kat ve gaz hava kirletici atkladr. Her bir atk snfnn artm ya da bertaraft farkl birimler tarafndan denetlenmekte ve gerekletirilmektedir. Bu farkl atk snf iin farkl kanun maddeleri ve ynetmelikleri bulunmaktadr. Gerekte bu farkl atk snf evreyi etkilemekte ve bu sebeple srekli olarak birbiriyle etkileim iindedir. rnein; uygun yntemlerle uzaklatrlmayan kat atklarn sznt sular yer alt ve yzey sularn kirletmektedir. Su ierisinde bulunan uucu organikler hava kirliliine, hava kirleticileri de yalarla ya da kelme ile yzey ve yer alt sularna ulaarak sularn kirlenmesine sebep olabilmektedir. Atklarn artlmas neticesinde de bir atk snfndan dierine gei olabilmektedir. Baz gaz karmlar ierisinde bulunan kirleticiler bazen su ile absorplanarak temizlenmektedir. Bylece hava kirleticileri suya gemektedir. Hava kirletici partikllerin filtrelerle tutulmasyla kirleticiler kat forma gemektedir. Aktif amur sistemi atksuda bulunan uucu kirleticilerin havaya karmasna sebep olmaktadr. Hatal ina edilen ya da iletilen kat atk dzenli depolar su ve hava kirliliine yol amaktadr. Bylece atk artma ya da uzaklatrma sistemleri ile belirli atklar uzaklatrlrken dier atk formuna geen yeni baz atklarnda oluumu sz konusu olmaktadr. Yeni oluan bu atklar hava, su ve toprak zerinde olumsuz etkilere sahip olabilir. Sonuta, birbiriyle etkileim iinde olan sistemler dikkate alnarak endstriyel atklar ynetilmelidir. Endstriyel atklarn ynetilmesinde ktle dengesi mutlaka izlenmelidir ve toplam artma maliyeti dikkate alnmaldr. ekil 20de bir endstriyel sistem dngs grlmektedir.

ekil 1. Endstriyel sistem dngs ve atk oluu

1.2.1. Endstriyel Atksularn Ynetimi ekil 2de gsterilen yaklam metodu, endstriyel atksularn daha iyi ve uygun maliyetli bir ekilde artlmasn salamaya yneliktir. lk admn amac, retim proseslerinin daha iyi bilinmesini salamaktadr. Bu adm tm proseslerin incelenmesi ile balar. Prosesler hakknda literatrden ve ilgili kiilerden bilgiler derlenir. Bilinli ve etkili atk azaltma programnn ve uygun artma alternatiflerinin seiminin yaplmas amacyla atksuyun proseste nasl retildiinin bilinmesi gerekmektedir.

ekil 2. Endstriyel atksu artm sistemi iin gelitirilen yaklam diyagram

1.2.1.1.retim proseslerinin analizi retim proseslerinin analizinde ilk adm proseslerden kaynaklanan atksu oluumunun belirlenmesidir. ekil 3de dokunmu kuma terbiyeleme (apreleme) ileminde proseslerde kimyasal madde ve su kullanm ile atksu oluumu grlmektedir. Her bir proseste kullanlan su ve kimyasal maddeler eklin sol tarafnda ve her bir proseste oluan atksu ise eklin sa tarafnda grlmektedir. ekilde grlen ak diyagram tekstil endstrisinde bir ara rn oluumuna aittir. ekil 3de grld zere hammadde ilk olarak hal skme ilemine tabi tutulmaktadr. Hallama, pamuk ipliklerinden rlm kuma elde edilirken, rme ilemi esnasnda iplikleri kuvvetlendirmek, iplikler arasnda meydana gelebilecek srtnmeleri ve hasarlar nlemek amac ile zg ipliklerine niasta, polivinil asetat, karboksimetil selloz gibi sentetik hal maddeleri ilave edilmesi ilemidir. Hal skme ise zg ipliklerinin mukavemetini arttrarak dokumada kopmalar nlemek zere dokuma ncesi uygulanan hal maddelerini bask ve boyamadan nce tekstil malzemesinden uzaklatrmak iin znrlk, hidroliz ve oksidasyon metotlaryla yaplan ilemlerdir. Hal skme ileminde enzimler, slfrik asit (H2SO4) ve su kullanlmaktadr. Hal skmeden kaynaklanan atksuda slfrik asit kullanmndan dolay dk pH ve hal ilemi esnasnda kullanlan niasta sebebiyle yksek biyolojik oksidasyon ihtiyac (BO) beklenmektedir. Fabrika kaytlarndan ya da eer mmknse atksu karakterizasyonu ile debi, biyolojik oksijen ihtiyac (BO), kimyasal oksijen ihtiyac (KO), toplam askda kat madde (TAKM), toplam znm madde (TM) ve kullanlan zel kimyasallardan kaynaklanacak kirlilik parametrelerinin alt ve st limitlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Belirlenen deerler ekil 3de sa tarafa yani atksu oluan blmnde belirtilmelidir.

ekil 3. Dokunmu kuma terbiyeleme (apreleme) ak diyagram

1.2.1.2. Atk azaltma ve atk karakterizasyon almalar Gerek anlamda atk azaltma fikri 1970li yllarda Orta Dou petrol reticilerinin petrol fiyatlarn

ykseltmesi ve petrol sevkiyatn kesmeleri tehdidi ile ortaya kan petrol krizi sonucunda gelimeye balamtr. Ayn zamanda evre problemlerinin de farkna varlm ve atk azaltm ile atk geri kazanm nemsenmeye balanmtr. Endstriyel retim tesisine ve oluan rne bal olarak sv, kat ya da gaz atk oluumu sz konusudur. Oluan bu atklar uygun ekilde bertaraf edilmez ise evresel problemlere sebep olabilmektedir. retimden kaynaklanan kirlilii nlemek iin ilaveten insan gc, materyal ve enerji harcamak gerekmektedir. Her geen gn yasal dzenlemelerle sklaan dearj limitleri ve yksek atk bertaraf maliyetleri atk azaltm ve geri kazanm tartmalarna sebep olmaktadr. Atk azaltm, endstrilerin kirlilik kontrol zerinde younlamaktansa evresel ynetim aralarnn salanmasnda nemli hale gelmitir. Atk azaltm hem endstriye ekonomik yararlar salamakta ve hem de retim atndan kaynaklanan evresel problemleri azaltmaktadr. Atk azaltm teknikleri basit bir toplu ine retiminden kompleks bir uzay mekii retimine kadar olan tm retim proseslerine uygulanabilir. Mevcut teknikler basit iletme ile ilgili deiikliklerden ekipman deiimine kadar olabilmektedir. Bu teknikler uygulanrken iletim maliyetlerinin azaltlmas da byk nem arz etmektedir. Atk azaltm yntemleri Tablo 1da zetlenmitir.

Tablo 1. Atk azaltm yntemleri

Tablo 1de grld zere atk azaltm yntemleri drt ana grupta incelenmektedir. Atksu artmnda atk azaltm artma ileminden nce uygulanmaldr. Hammaddelerin kullanlmaya baland prosesten son rnn olutuu proses dahil olmak zere oluan atklarn doru kontroll nemli bir atk azaltn yntemidir. Bu basit yntemle ou durumda son kullanma tarihi gemi yada kirlenmi hammaddeler ve dklme sonucu oluan kalntlar en aza indirilerek artma tesisine gelecek yk miktar azaltlr. Envanter kontrol dzenli aralklarla yaplmaldr. retimde belirli periyotlarla ihtiya duyulan miktarda hammadde alnmaldr. Son kullanma tarihi yaklaan rnlerin kullanmna ncelik verilmelidir. Personele envanter yntemi hakknda bilgi verilmeli ve nemi anlatlmaldr. Hammaddelerin, kullanlan kimyasallarn ve dier retime dahil maddelerin tanm ve retim proseslerinde dklmesi ve szntlarn nlenmesi materyal ynetimi asndan nemlidir. Dklme ve szntlarn olmas atksu karakterinde deiime ve atksu miktarnda arta sebep olmaktadr. Bu yntemin uygulanmas ile retim proseslerinin daha verimli olmas ve proseslerde ngrlen atksu miktarnn olumas salanacaktr. Mevcut iletme prosedrlerine ve retim prosesindeki verimin arttrlmasna srekli olarak dikkat edilmelidir. Bu zen, retim prosesindeki balang ilemlerinden son rnn depolanmasna kadar olan tm admlar iermelidir. Fazla kimyasal madde, su ve dier iletim maddeleri gerektiren ve nihayette yksek miktarda atksu oluturan ekipmalar ya da retim prosesi daha az girdi maddesi ihtiyac duyan ve daha az atksu oluumunu salayan prosesle deitirilmelidir. Bir iletmede atklarn drtte birinin yetersiz bakm nedeniyle olutuu belirtilmektedir. Onarm zerinde younlaan ve bakm nleyici sk bir bakm program, ekipman hatalar nedeniyle oluan atk retimini azaltabilir. retimde dorudan ya da dolayl olarak kullanlan tehlikeli ya da tehlikeli olabilecek maddeler tehlikesizlerle mmkn mertebe deitirilmelidir. Bylece atksuda bulunabilecek tehlikeli madde miktar azaltlacaktr. Toksik, tehlikeli ya da geri kazanlabilen atklarn ayrlmas ile atksu ierisindeki kirletici yk azaltlabilir. Artma tesisinin daha verimli almasna yardmc olunur. Toksik ve tehlikeli kirleticileri ieren proses atksular dier atksulardan ayr olarak toplanmaldr. Gerekli durumlarda kirletici konsantrasyonlar younlatrlarak daha kk hacimli olmalar salanabilir. Bylece baka yerlere tanm daha kolay gerekleir. Bu ilem iin ters osmoz

gibi membranlar kullanlabilir. Endstriler retimde yada dier amalarla kullandklar suyun bedelini demektedir. Oluan atksular da belirlenen dearj limitlerine kadar artmakla mkelleftir. Atksular, proseslerde yeniden kullanlabilecei seviyeye kadar artlabilir. Atksuyun geri kazanm maliyeti ile su maliyetinin mukayesesi olduka nemlidir. Atksu geri kazanmnn ekonomik olarak uygun olmas gerekmektedir. Atksularn geri kazanmnda genellikle membran prosesler kullanlmaktadr. retici saysnn artmas sebebiyle membran proseslerin maliyetleri gn getike azalmaktadr. Membran proseslerin ilk yatrm maliyetlerinin azalmas geri kazanm maliyetlerini de azaltmaktadr. Atksu karakterizasyonundan nihai ama dizayn yapacaklara doru bilgilerin temini salamaktr. Nitelik ve nicelik bakmndan doru verilerin salanmas uygun artma trnn seimini ve uygun ebatlarda tesisin boyutlandrlmasn salamaktadr. Materyal kullanm, su kullanm ve atksu oluumu hakknda yeterli bilgilerin temin edilmesi ile atksu karakterizasyonu ve atk minimizasyonu iin yaplacak almalar kolaylatrr. 1.2.1.3. Artma amalar Atksuyun hacmi, kirleticileri ve kirleticilerin miktar bilindikten sonra artma amalar belirlenebilir. Bu amalar atksuyun artldktan sonra nereye dearj edilecei ya da ne amala kullanlacana baldr. Eer artlan atksu bir belediye artma tesisine gidecek ekilde kanalizasyona dearj ediliyorsa, kanala dearj standardn salayacak seviyede bir artma yaplmas gerekmektedir. Eer atksu bir su ortamna dearj edilecekse, bu su ortamnn korunmas ve kalitesinin bozulmamas iin gerekli olan kriterleri salayacak dzeyde bir artma yaplmaldr. 1.2.1.4. Alternatif teknolojilerin seimi Atksu karakteristiklii ve artma amalar biliniyorsa, alternatif artma seenekleri belirlenebilir. Uygun artma alternatifinin seimi aada belirtilenlerden bir ya da birka dikkate alnarak yaplmaldr; Benzer atksularda baarl uygulamalarn yaplm olmas, Kimya, biyokimya ve mikrobiyolojik olarak giderim bilgilerinin mevcut olmas, Mevcut artma teknolojilerinin kapasite ve limit deer bilgilerinin olmas, halinde alternatifler arasndan uygun olan sistem seilebilir. Uygun seim yapldktan sonra laboratuar lekli almalara balanabilir. 1.2.1.5. Laboratuar lekli almalar Laboratuar lekli almalar teknik fizibilitenin ve ayrca uygulanan artma sisteminin kaba bir finansal fizibilitesinin hzl bir ekilde olumasna yardmc olmaktadr. Laboratuara getirilen atksular buzdolabnda saklanr. Laboratuar lekli almalarn yaplaca dzenee iletilmeden nce beherde ya da uygun kaplarda kartrlr ve daha sonra tam lekli kurulmas planlanan tesisin laboratuar lekli imal edilmi sistemine iletilir. Laboratuar lekli artma nitesi olarak Jar Test aleti ile iyon deitirici, aktif karbon veya kum filtrelerini temsil eden kk kolonlar ve havalandrclar sklkla kullanlmaktadr. Biyolojik artlabilirlik ve dier artma amalar iin laboratuar lekli sistemler tasarlanarak ksa srede fizibiliteler gerekletirilir. Laboratuar lekli alma sonularnn olumlu olmas tam lekli tesis kurulmas iin yeterli deildir. ok nadir durumda laboratuar lekli alma sonularna gre tam lekli tesis kurulur. Laboratuar lekli alma sonularn dorulamak amacyla pilot lekli almalar yaplmas gerekmektedir.

1.2.1.6. Pilot lekli almalar

Pilot lekli almalar, kurulmas dnlen tesisin veriminin belirlenmesi iin olduka nemlidir. Pilot tesis niteleri kurulmas planlanan tesisin birebir boyutlarnn kltlmesi ile yaplr. Pilot tesis artma tesisinin kurulaca yerde altrlr. Pilot tesis iletiminin en nemli zorluklarndan biri scaklk dalgalanmalar ve kk apl borularn tkanmalarndan kaynaklanan iletime sorunlarnda gsterecei hassasiyettir. Bir pilot lekli tesisin ne kadar iletileceine karar vermede aada belirtilenler etkili olmaktadr; Tam lekli sistemde artlmas ngrlen tm atklarn pilot tesis almalaryla giderim performans deerlendirilmesine olanak salanmaldr. Tm iletim parametrelerinin deerlendirilmesini salayacak veriler elde edilmelidir. letim parametreleri deitirildiinde sistem kararl hale gelene kadar iletilmeli ve daha sonra devam eden alma verileri elde edilmelidir. Pilot tesiste elde edilen sonularla laboratuar lekli alma sonular dorulanmaldr. Eer alma sonular laboratuar lekliden farkl ise, pilot tesis almalar durdurulur ve farkllklarn sebepleri belirlenmeye allr. 1.2.1.7. Avam proje Pilot lekli alma sonular artma amalarn karlayacak artma seeneini belirlemede nemli rol oynamaktadr. Pilot lekli alma sonularna gre ilk yatrm ve iletme maliyetlerini doru olarak belirlemek olduka zordur. Anlaml bir maliyet analizi ancak avam proje (kabataslak) ile mmkn olmaktadr. Avam projede atksu artma tesisinin detaylar yer almaktadr. Pompalarn, borularn, vanalarn, tanklarn, imentonun, inaat sahasnn, kontrol sistemlerinin ve iilik gereksinimlerinin ebat ve tanmlar avam proje belirtilir. Avam proje ile nihai proje arasndaki fark izimlerde ve zelliklerde detaylarn tam olarak tamamlanm olmasdr. 1.2.1.8. Ekonomik mukayeseler Artma amalarn salayan artma teknolojisinin iki veya daha fazla alternatifin tm maliyetlerinin mukayesesi yaplmaktadr. Her bir artma alternatifinin iletme ve bakm maliyetleri de dikkate alnmaktadr. letme ve bakm maliyetleri aada belirtilen ana balklar altnda hesaplanmaktadr; Kullanlacak kimyasallar Enerji ilik amur uzaklatrma Kanalizasyona dearj maliyeti Bakm

Projede belirlenen kimyasal miktarlar, blower, pompa ve motorlarn almas iin gerekli enerji miktar, sistemin iletilmesi iin gerekli kalifiye ve dier ii says, oluan amurun uzaklatrma maliyeti, artlan atksuyun kanalizasyona dearj edilme creti ve olas bakm maliyetleri dikkate alnarak yllk iletme ve bakm maliyetleri her bir alternatif iin belirlenir. 1.2.1.9. Nihai proje Nihai proje, planlar ve zelliklerin standart dokmanlar ile ina edilecek yapnn detaylarn iermektedir. Standart dokmanlar iki amaca sahiptir. Bunlarn ilki inaat teklifinin hazrlanmas iin gerekli bilgileri ve ikincisi ise neyin nasl ve ne zaman inaat edileceini belirten talimatlar iermesidir. Planlarda tesisin tm detaylar bulunmaldr. zelliklerde ise hangi nitede ne tr bir ekipmann kullanlaca aka izah edilmelidir. Ayrca ilk yatrm maliyetinin azaltlabilmesi iin ina ncesi firmalar arasnda rekabet ortam salanmaldr.

1.2.2. Endstriyel Kat Atklarn Ynetimi Endstriyel tesislerinin yol at en nemli sorunlardan biri de kat atklardr. zellikle endstriyel kkenli atklarn ierdikleri ar metal ve zehirli maddelerin yzey ve yer alt sular iin oluturduklar tehlike insan yaam ile yakndan ilgilidir. Endstriyel kat atklar evsel, tehlikeli olmayan endstriyel ve tehlikeli kat atklar olarak snfa ayrlmaktadr. Atklar hangi snfa girerse girsin atn inert ve tehlikeli olup olmadnn belirlenmesi endstriyel atk ynetiminde en nemli hususlardan biridir. Atn inert olabilmesi iin; fiziksel, kimyasal veya biyolojik olarak nemli derecede herhangi bir deiime uramayan, znmeyen, yanmayan, fiziksel veya kimyasal olarak reaksiyona girmeyen, biyolojik bozulmaya uramayan veya temas ettii maddeleri evreye veya insan hayatna zarar verecek ekilde etkilemeyen ve toplam sznt kabiliyeti ve ekotoksisitesi nemsiz miktarda olan, zellikle yzey ve yeralt suyu kirlilii tehlikesi yaratmayan zelliklere sahip olmas gerekir. Tehlikeli atklar ise patlayc, parlayc, kendiliinden yanmaya msait, suyla temas halinde parlayc gazlar karan, oksitleyici, organik peroksit ierikli, zehirli, korozif, hava ve suyla temasnda toksik gaz karan, toksik ve eko-toksik zellikler tayan atklardr. 1.2.2.1. Evsel kat atklar Ofislerden, yemekhanelerden ve proseslerden kaynaklanan evsel nitelikli atklar bulunmaktadr. Bu atklar p konteynerlerinde biriktirilir ve daha sonra evsel atklarla birlikte dzenli depolama, kompost yada yakma tesislerine iletilir. 1.2.2.2. Tehlikeli olmayan endstriyel atklar Evsel atklarla birlikte uzaklatrlmas istenmeyen ve tehlikeli olmayan retimden kaynaklanan atklardr. Tabakhane deri krntlar, kmes hayvanlarnn tyleri, tehlikeli olmayan amurlar ve tapamuu (asbest) bu atklara rnektir. Bu atklar sk standartlara sahip endstriyel dzenli depo alanlarna iletilerek uzaklatrlrlar. Endstriyel dzenli depolama alanlarna atklar kabul edilmeden nce analizlerinin yaplmas gerekmektedir. Endstriyel atklar iin yerel lekte de dzenlemeler yaplabilmektedir. Baz endstriyel atk trlerinin bertaraft iin lisans ve zel izin alm firmalar bulunmaktadr. 1.2.2.3. Tehlikeli atklar Tehlikeli atklar; patlayc, parlayc, kendiliinden yanmaya msait, suyla temas halinde parlayc gazlar karan, oksitleyici, organik peroksit ierikli, zehirli, korozif, hava ve suyla temasnda toksik gaz karan, toksik ve eko-toksik zellikler tayan atklardr. Endstriyel tehlikeli atk kaynaklarnn byk bir blmn ise kimyasal madde retimlerinin ve bunlarla ilikili endstrilerin oluturduu grlmektedir. Ayrca zel atklar kapsamnda yer alan ve nihai bertaraft/geri kazanm zel koullar gerektiren tbbi atklar, piller, akler, atk yalar, PCB, PCTli atklar gibi atklar da bu gruba girmektedir. Temelde tehlikeli atklar drt ana tre ayrlmaktadr. Bunlar (1) toksik, (2) korozif, (3) yanc-parlayc ve (4) reaktif atklardr. Bu atklara ait bilgiler Tablo 2de zetlenmitir.

Tablo 2. Tehlikeli atk trleri ve tanmlar

11.7.1993 tarihli Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren Zararl Kimyasal Madde ve rnlerin Kontrol Ynetmeliinde tehlikeli madde zellikleri aadaki ekilde tanmlanmtr: Patlayc: Belli bir scaklk ve basnta herhangi bir hzda gaz oluturarak kimyasal reaksiyon oluturan ve bu yolla evresindekilerin zarar grmesine neden olabilecek kat veya sv halde madde veya maddelerin karm demektir. Parlayc svlar: Parlayc kolay yanabilen demektir. Kapal hazne deneyinde 60.5C, ak hazne deneyinde de 65.6C altndaki scaklklarda parlayc buhar brakan svlar, sv karmlar, zeltide veya sspansiyonda kat madde karmlar ihtiva eden svlardr. (rnein, boya, vernik, cila gibi maddeleri ierip tehlikeli zellikleri nedeniyle baka bir snfa dahil edilmeyen maddeler ieren maddeler) Parlayc katlar: Patlayc snfndan ayr olarak, tama artlar altnda kendiliinden kolayca yanabilen veya srtnme sebebiyle yangna veya yangn balamasna sebep olan katlardr. Kendiliinden yanmaya msait katlar: Normal tama koullarnda veya havayla temas halinden snmaya ve bu ekilde yanmaya msait maddeler. Suyla temas halinde parlayc gazlar brakan maddeler: Suyla temas durumunda kendiliinden parlayan veya tehlikeli saylabilecek miktarda parlayc gazlar brakan maddeler. Oksitleyici: Kendilerinin yanc olup ol-mamasna baklmakszn, oksijen verme yoluyla dier maddelerin yanmasna neden olan veya katkda bulunan maddeler. Organik peroksitler: Kendi kendine hzlanan ekzotermik bozunmaya urayabilecek olan sl adan dengesiz organik maddelerdir. Toksik (zehirli) : Yutulmas veya solunmas sonucu insan vcudunda dk oranlarda bulunmas ile yada deriyle temas etmesi halinde ldrc etkiye sahip akut etkiler gsterebilecek maddeler. Enfekte edici maddeler: Yaayan mikro-organizmalar veya onlarn toksinlerini ieren ve bu nedenle de insan ve hayvanlarda hastalk yapt bilinen ya da tahmin edilen maddelerdir. Korozif maddeler: Canl dokuyla temas halinde kimyasal olarak, geri dnl ya da geri dnsz ciddi zararlar verebilen, su veya hava ile temasnda korozif duman yayan, sznt halinde dier mallara ya da ulatrma aralarna zarar verebilen hatta tmyle tahrip edebilen veya baka trden tehlikeler yaratabilen maddeler. Hava veya suyla temas halinde toksik gaz yaylmas: Hava veya su ile temas halinde tehlikeli saylacak miktarda toksik gazlar yayan maddeler. Ekotoksik: Serbest halde bulunmalar durumunda, biyoakmlasyon yoluyla evre zerinde ani veya gecikmeli olarak olumsuz etkiler yaratan veya yaratabilecek olan ve/veya biyotik sistemlerde toksik etkiler yaratan veya yaratmas muhtemel maddelerdir.

Tehlikeli atklarn tanmlanmasnda farkl yntem kullanlmaktadr. lk yntem tehlikeli atk olarak kabul edilen maddelerin fiziksel ve kimyasal yaplar ve bileimlerinin belirtildii listelerdir. Bu listelerde belirtilen zellikleri gsterenler tehlikeli atk olarak kabul edilir. kinci yntemde fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerden yararlanlarak konulan kriterlere gre atn tehlikeli olup olmadna karar verilmektedir. nc yntemde retim kaynana bal olarak atn tehlikeli olup olmad belirlenmektedir. 14 Mart 2005 tarih ve 25755 sayl resmi gazetede yaynlanarak yrrle giren Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliinde tehlikeli atn tanmlanmas amacyla listeler mevcuttur. Bu liste bilgilerine gre atklarn tanmlanmas mmkndr. Tehlikeli atklarn artlmas konvansiyonel yntemlerden daha farkl ve yksek maliyetlidir. Tehlikeli atklar hibir suretle evsel ya da tehlikeli olmayan dier endstriyel atklarla birlikte uzaklatrlmaz. Bu atklar belirlenen mevzuat ve yntemler erevesinde ancak uzaklatrlr. 2008 ylnda evre Ynetimi Genel Mdrl tarafndan yaynlanan Atk Ynetimi Eylem Plannda bu atklarn uzaklatrlmas iin aamal bir yntem nerilmitir. Bunlar; 1. Tehlikeli atklarn minimizasyonu ve kaynakta nlenmesi, 2. Oluan atklarn yeniden kullanm, geri dnm ve atklardan enerji geri kazanm, 3. Atklarn gvenli bir ekilde nihai bertaraftdr (yakma ya da dzenli depolama). Atk minimisazyonu kapsamnda eitli n ilemler ile ya da paket bertaraf sistemler kullanarak tesis iinde tehlikeli atk bertaraf/gerikazanm yaplabilecek atklara rnek olarak aadakiler verilebilir: Kullanlm Ya-Yakt filtreleri Amalgam atklar Formaldehit-Gluteraldehit atklar Laboratuvar kimyasallar (toluen-ksilen-asitler-bazlar Kullanlm floresanlar (civa ieren lambalar) Antifreeze atklar Yal metal talalar Kumlama Atklar Yal hurdalar Hidrolik Yalar Bor Yalar Kontamine ambalajlar ( Varil, Bidon, Teneke vb.) Kablolar Atk Boya amurlar

Bu atklar dorudan ya da eitli n ilemler sonucu bertaraf edilebilir ya da geri kazanlabilir. 1.2.3. Endstriyel Hava Kirliliinin Ynetimi Hava kirliliinin, bata insan sal olmak zere gr mesafesi, materyaller, bitkiler ve hayvan sal zerinde olumsuz etkileri vardr. Hava kirliliinin insan sal zerindeki etkileri, atmosferde yksek miktardaki zararl maddelerin solunmas sonucu ortaya kar. nsanlarn salkl ve rahat yaayabilmesi iin teneffs edilen havann mutlaka temiz olmas gerekir. Havann doal yapsn bozan ve kirleten maddelerin baka bir deyile kirli havann solunmas, zellikle akcier dokularn tahrip edici ve ldrc olabilmektedir. Solunum yolu ile alnan hava ierisindeki paracklar ve duman, teneffs esnasnda yutulur ve akcierlere kadar ular. Solunum sisteminin derinliklerinde depolanan bu paracklar, akcier kanserlerine kadar varan hasarlar yapabilmektedir. Karbon monoksit, kkrt oksitler, azot oksitler, partikl maddeler, asit aeroselleri ve ar metaller hava kirleticilerdir.

Endstrilerde snma, s ihtiyac ve enerji retim amacyla kmr, fuel oil ve doalgaz gibi fosil yaktlar kullanlmaktadr. Bu yaktlarn yaklmas neticesinde atmosfere kirletici gaz emisyonlar atlmaktadr. Endstri tesislerinin kuruluunda yanl yer seimi, evre korunmas asndan gerekli tedbirlerin alnmamas (baca filtresi, artma tesisi olmamas vb.), uygun teknolojilerin kullanlmamas, enerji reten yakma nitelerinde vasfsz ve yksek kkrtl yaktlarn kullanlmas, hava kirliliine sebep olan etkenlerin banda gelmektedir. Hava kirliliine sebep olan kirleticilerin uzaklatrlmas amacyla drt temel artma seenei bulunmaktadr. Bunlar (1) elektrostatik ktrc, (2) siklon, (3) torba filtreler ve (4) slak toplayclardr. ekil 2de grlen endstriyel atksu artm sistemi iin gelitirilen yaklam diyagram endstriyel hava kirliliinin artm iin uygulanabilmektedir. 1.3. Atklarla lgili lkemizde Uygulanan Kanunlar, Ynetmelikler ve Tebliler lkemizde endstriyel atklarn ynetimi ve uzaklatrlmas iin kanunlar, ynetmelikler ve tebliler bulunmaktadr. Bunlar endstriyel atklarn uygun ekilde bertaraf edilmesi, uzaklatrlmas, geri kazanlmas ve yeniden kullanlmas iin yeterlidir.

Kanunlar
2872 5491 5216 5393 2464 5237 sayl sayl sayl sayl sayl sayl evre Kanunu evre Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Bykehir Belediyesi Kanunu Belediye Kanunu Belediye Gelirleri Kanunu Trk Ceza Kanunu

Ynetmelikler
Atk Ynetimi Genel Esaslarna likin Ynetmelik (05.07.2008-26927) Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii (14.3.1991-20814) Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (14.03.2005-25755) Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii (22.07.2005-25883) Ambalaj Atklarnn Kontrol Ynetmelii (24.06. 2007-26562) Atk Yalarn Kontrol Ynetmelii (30.07.2008-26952) Atk Pil ve Akmlatrlerin Kontrol Ynetmelii (31.08.2004-25569) Bitkisel Atk Yalarn Kontrol Ynetmelii (19.04.2005-25791) Sanayi Kaynakl Hava Kirlilii Kontrol Ynetmelii (03.07.2009-27277) Hafriyat Topra, naat ve Yknt Atklarnn Kontrol Ynetmelii mrn Tamamlam Lastiklerin Kontrol Ynetmelii Poliklorlu Bifenil ve Poliklorlu Terfenillerin Kontrol Hakknda Ynetmelik Elektrikli ve Elektronik Eyalarda Baz Zararl Maddelerin Kullanmnn Snrlandrlmasna Dair Ynetmelik

Tebliler
Atklarn Ek Yakt Olarak Kullanlmasnda Uyulacak Genel Kurallar Hakknda Tebli Pil ve Akmlatrlerin thalat Denetimlerine Dair D Ticarette Standardizasyon Teblii (2008/15) evrenin Korunmas Ynnden Kontrol Altnda Tutulan Atklarn thalatna Dair D Ticarette Standardizasyon Teblii (2008/3)

Kaynaklar

1. Nemerow N.L. Industrial Waste Treatment, Elsevier Science & Technology, ISBN: 0123724937, (2006) 2. Woodard F. Industrial waste treatment handbook, ButterworthHeinemann, ISBN 07506-7317-6 (2001) 3. Tnay O. Endstriyel kirlenme kontrolu, T naat Fakltesi Matbaas, ISBN: 975561-096-0 (1996) 4. http://www.cevreonline.com 5. Atk Ynetimi Eylem Plan, http://www.atikyonetimi.cevreorman.gov.tr, T.C. evre ve Orman Bakanl evre Ynetimi Genel Mdrl (2008) 6. www.bcm.org.tr/pdf/atik%20azaltimi.pdf 7. Gnll T. Endstriyel kirlenme kontrol, Birsen yaynevi, ISBN:975-511-384-3 (2004)