1.

PRESENTACIN Unha tradicin firmemente asentada deu orixe baslica de Santa Maria de Augas Santas, na parroquia homnima do concello de Allariz. A tradicin xorde a travs da vida e martirio de Maria, natural da Limia, e da presencia de restos da poca castrexa e romana que a tradicin sinala como elementos vencellados co martirio da moza virxe, sendo pano de fondo para a autentificacin da lenda que se desenvolve na poca de Adriano. Sobre o lugar de enterramento da mrtir xurdiu un mausoleo (posteriormente lugar de peregrinaxe), que recoece e alcanza tamn os lugares vencellados co seu martirio e cos prodixios da sa morte. Trtase dun singular conxunto de restos monumentais e naturais, que merece toda a nosa atencin. A riqueza arquitectnica e decorativa da igrexa parroquial compltase cos valores do prximo pazo de vern do bispo, que hoxe cmpre a funcin de casa parroquial, e sobre todo, polo interese arqueolxico e paisaxstico do conxunto da Baslica da Asuncin e Forno da Santa en Armea, as como doutros puntos, vivos na tradicin, como a
1

Santa de Pedra, o xa desaparecido Carballo da Santa e mesmo os restos, hoxe case imperceptibles como o que foi grande cidade na antigidade, o castro ou Cidade de Armea. 2. FONTES LITERARIAS A mis coecida e usada o libro Memorias histricas dela santa Iglesia de Orense, flores de su diocesi y olor de exemplos y virtudes memorables, de Fr. Juan Muoz de la Cueva, bispo de Ourense, publicado en 1728 en Madrid, que incle o relato do martirio, xa que o bispo procurou ter coecemento das tradicins piadosas da sa diocese. O seu relato o que acompaan basicamente os escritores posteriores, desde Florez a Fr. Feliciano Calvo e o abade de Augas Santas, don Gervasio Lpez. Segundo o que foi bispo de Ourense, son as sas referencias ao P.M. Garca Doblado no seu Eptome histrico de los conventos de las angustias de la Provincia de Castilla, e maila obra pstuma do P.M. Gndara, El cisne occidental canta las palmas y triunfos eclesisticos de Galicia..., publicada en 1678. Ignoramos se os autores coeceron algn dos manuscritos aos que

fai referencia o bispo, ben fose a obra de Fr. Juan de Sarria (O.F.M.), custodio da provincia franciscana de Santiago e arquiveiro do convento de Salamanca nos comenzos do sculo XVII, que se gardaba no arquivo da dignidade bispal de Ourense, ben na biografa da santa que fixera o Lcdo. Gernimo Gmez de Sandis, pai do que era abade de Xinzo nos comezos do sculo XVIII, ou na do P. Juan lvarez (S.L.), que consultou e a no arquivo da que dignidade episcopal, documentacin

esculcou no arquivo de Santa Maria. No entanto, non cita (e cabe pensar que non coeceu) nin o manuscrito de Fr. Jos Bugarn (ca. 1600-1666), conservado no arquivo catedralicio de Compostela, nin os escritos de Fr. Pedro se Santa Mara (16421690). Tampouco fai mencin da narracin que escribe Fr. Benito de La Cueva na sa Historia de los monasterios manuscrito y de prioratos 1632, anejos a Celanova, daquela no conservado

mosteiro de San Salvador de Celanova e hai pouco editado, que incle unha versin diferente dalgns puntos do relato do martirio. Non menciona as referencias do Licenciado Molina, que se fai eco da tradicin na sa
3

Descripcin de Galicia, nin, evidentemente, de Ambrosio de Morales, que trata do asunto no relato Viaje Santo, de 1582 pero que editou o P. Florez anos despois (1767). O mis sorprendente que non se faga mencin da Historia del Apostol Santiago de don Mauro Castell Ferrer, publicada en 1610, anda que os datos que achega sexan escasos. Cabe supoer, segundo estas ltimas referencias, que a tradicin estaba asentada xa no sculo XVI, e que recibe pulo coa obra de Fr. Juan de Sarria (que vive no sculo XVII) en que copia o suposto manuscrito de Fr. Egidio de Zamora, do que se conserva un exemplar na librera do convento de San Francisco de Ourense e do que cabe sospeitar que poida ser unha de tantas recreacins histricas que xurdiron nese perodo dos comezos do sculo XVII en Ourense.

3. VIDA DA SANTA NACEMENTO E PATRIA DE SANTA MARIA

Santa Maria de Augas Santas, a nclita virxe e mrtir galega, naceu nos primeiros sculos do Cristianismo, en 123 despois de Xesucristo segundo o Ilmo. Sr. Muoz de la Cueva; outros escritores achegan datas lixeiramente diferentes, pero sempre dentro do ciclo das persecucins contra os discpulos do apstolo Santiago que en Galicia comezaron ben cedo, e que naceron ao abeiro da sa predicacin e ao influxo da sa tumba. O descoecemento da xeografa antiga, a desaparicin de grande nmero de cidades e vilas e a diversidade de nomes con que foron designados polos sucesivos dominadores, motivan a discrepancia que se advirte ao fixar a patria onde naceu Maria, unha cidade da Limia, chamada Antioqua talvez o clebre Forum, ou civitas limicorum, dos romanos- que estaba situada ao p dos montes, e preto do lago, segundo o Brevitario de Braga, en sitio prximo hoxe vila de Xinzo. O pai de Maria foi Teudio, ou Tedulo, patriarca dos xents, adorador dos dolos, segundo o Brevitario manuscrito da Catedral de Santiago. Foi home de esclarecida liaxe, gobernador romano da Limia e tal vez sacerdote pagn ao mesmo tempo, xa que non era raro que entn andasen xuntas
5

ambas as das potestades. Non tia mis que unha filla, como di o mesmo Brevitario, e esta orfa de nai, a cal debeu morrer pouco despois, ou cando naceu Maria. Non debe confundirse esta Maria con outras santas do mesmo nome, pero de patria e vida diversas, como Santa Gemma, Santa Margarida, ou Maria de Pisidia; est demostrado que a nosa santa era filla nica, e que padeceu martirio en Augas Santas. CRIANZA E EDUCACIN CRISTI DE MARIA Orfa de nai, Teudio, o pai, buscou quen a criase e coidase, deparndolle este oficio a unha boa alde da antiga Pinnitus, Pieira de Arcos, lugar situado ao noroeste da lagoa de Antela. Al existe unha ermida dedicada a Santa Maria. Houbo algunhas edificacins preto dela; entre eles, a casia onde se criou a santa. As o testemua a tradicin. En palabras do Ilmo. De la Cueva: Cristi e boa cristi era esta labrega que tivo a sorte de ser ama de Maria; e, por ser aquela boa muller modesta, caritativa e oficiosa, fixo dela Teudio unha enteira confianza; e as, non s lle confiou o alimentala cos seus peitos no tempo
6

preciso, senn que como aia e mestra a gobernase e coidase nos seus mis tenros anos. E ela fxoo tan ben, que ao alborexar en Maria a luz da razn, foille ensinando a doutrina cristi, e as verdades eternas, que ensinan e persuaden o amor da virtude. Como por eleccin da bondade divina, tia Maria unha alma privilexiada e aprendeu con facilidade os misterios da nosa santa relixin. Maria foi bautizada e a aia continuou, coa sa palabra e exemplos, inclinndoa virtude, fomentando nela o amor e temor de Deus e afastndoa das trasnadas e palabras necias e feas que se oen e brotan da menos recatada xuventude. As aprendeu Maria a desprezar o terrenal e a estimar o eterno, xunto co amor puro, sincero e tenro a Xesucristo, como o revelaba na modestia que presida todas as sas accins de cristi, precticadas desde tan tenros anos. Soubo Teudio que a sa filla abrazara a relixin do Crucificado, renegando do culto dos dolos, e tentado estivo de castigala; pero, loitando o seu amor paterno co da sa falsa relixin, prefiriu daquela descoecer a Maria en adiante, deixndoa na condicin de alde. Este castigo pareceulle
7

bastante severo e prudente: Severo no desamparo dunha filla que amaba, e prudente, por non lixar as sas mans en sangue propio. Maria, que deba perda da nai a educacin cristi que lle deu a ama de cria, obtivo novo beneficio do ceo no abandono de seu pai; xa que, deste xeito providencial, viuse libre do perigo en que poran a sa fe e virtude a compaa e trato doutras mozas da sa idade e condicin, entregadas s modas e profanas vaidades do paganismo. APROVEITAMENTO DE MARIA. A SA FERMOSURA, LABORIOSIDADE E VIRTUDES. LENDA DOS PAXAROS. Tera Maria nove anos cando foi repudiada polo seu pai. Adornada cos dons do Esprito Santo, infusos no bautismo e chea de candor, soubo acollerse providencia que a destinaba para modelo de virtudes. E a gracia foi medrando nela con mis prsa que a idade, aproveitando a humilde condicin portentos. Contan da fermosura da nena Maria cousas peregrinas; din que tia a mirada dun anxo, a cara dun serafn, o corazn de pomba, e a grazia dos
8

do

seu

estado

para

obrar

maiores

ceos; que os seu galano corpo estaba formado con exhalacins do ro Limia, o roco dos bosques, os raios do sol, e que a todos estes elementos, Deus taos xuntado cun bico do seu amor para que as resultara a Perla mis preciosa e vistosa do Occidente, escribe o P.Feliciano Calvo. Pero a sa alma era incomparablemente mis fermosa que o corpo que habitaba, e para acrecentar esta fermosura traballaba facendosa. Coece a sa condicin e agradece ao Seor que a houbese librado da corrupcin do paganismo, e chea de humildade acode a El, e na oracin escoita as sas inspiracins. Deus comprcese en comunicarse cos humildes, e ilstraa no verdadeiro camio do ceo. Ama tenramenta a sa aia e consgrase en axudala, exercitndose nas faenas e traballos a que adoitan dedicarse as mulleres na aldea. Varra a casa, a por auga fonte, prenda o lume, faca a cocia, lavaba a roupa, axudaba no campo a sa ama de cria e regaba a terra sementada de lio, e cando chegaba o tempo beneficibao. Coa suor, e co traballo das sas mans en rsticos exercicios, coma Maria o pan, e Deus
9

colmbaa de gracia e bendicin. As fuxa do ocio e viva mortificada, aproveitando a soidade dos campos para escoitar a voz de Deus, que lle falaba por medio das criaturas. Deste xeito a ascendendo de virtude en virtude a que, negada a s mesma ao lecer e aos apetitos do corpo, de todo se vala para buscar a Deus na oracin, en que nos deixou os slidos fundamentos de que non se conseguen medres espirituais con devocins exteriores e, de paso, sen traballar e mortificar os apetitos. Era Maria moi obediente aia , a quen consideraba e amaba como se fose sa nai. Aprendeu a ser muller forte antes de que a malicia minase o seu entendemento, guindose polos consellos da prudencia: Non tropezou no escndalo coa mirada; puxo cerco de espias aos seus odos para non escoitar malas palabras, pechou os seus labios vaidade e mentira, e a sa gorxa gula e sensualidade; tomou nas sas mans o fuso e os instrumentos do traballo para non estar ociosa. Deste xeito, coa alma e o corpo disciplinados, obrou a xustiza e mereceu ser galardonada con todas as virtudes cristis, as cales logrou ocultar baixo o manto da modestia, que a faca mis fermosa aos ollos de Deus e dos homes.
10

Un

feito

maravilloso,

que

testemua

obediencia que renda sa aia, o da sa piedade, fe sinxela e fervorosa con que obraba Maria. Refrenos a tradicin, extractando do Ilmo. Sr. Muoz de la Cueva: Un bo da souberon os cristins de Pieira que se encontraba entre eles un sacerdote que celebrara os Sagrados Misterios, administrando os Santos Sacramentos en lugar oculto por temor dos pagns. Maria foi encargada pola sa ama de cria de espaxotar os paxaros, que daquela, como agora, arrasaban a madura colleita de gran mentres se celebraban os oficios. Resentase a sa piedade e non saba desobedecer. E con aquela fe que move montaas, harmonizando a devocin co deber, acudiu a Xesucristo e invocando o seu poder, mandou os paxaros da contorna, en nome de Deus, meterse nun curralio ou curro que al haba. Obedeceron as aves danias a Maria, a cal, despois de pechar as cancelas, marchou presurosa aos Sagrados Oficios. A ama de cria quixo reprendela, pero anticipouse a nena a darlle conta do sucedido, o que serviu de risa a cantos a escoitaron. Pero era as, como comprobaron ao veren os paxarios no
11

encerro at que Maria os soltou, marchndo para os montes con alegre balbordo, como dando grazas sa liberadora. Anda leva o nome de As Cancelas o terreo labrado que a tradicin sinala como teatro deste suceso. AS PERSECUCINS. MARIA, ESPOSA DE CRISTO, PRESA E CONDUCIDA A ARMEA Continuaba Maria crecendo en idade e

virtudes. Deus compracase na tenra e fervorosa piedade da sa serva ,e facaa cada da mis fermosa en corpo e alma, como esposa do Ao, ao que consagrara o seu ser, renunciando s adulacins do mundo. As persecucins contra os cristins continuaban nas rexins afastadas do imperio romano, mesmo anda durante o mando de Adriano. Os cristins do territorio Lmico saban dos reidos combates dos esforzados paladns de Cristo; na sa victoria temperaban as sas almas, esforzndose na piedade e dispondose a confesalo, alcanzando a palma do martirio. Maria, cada vez mis unida a Deus e despegada da terra, acariciaba a esperanza
12

de unirse logo ao seu Deus e Esposo, exercitndose entre tanto en cumprir as sas obrigacins ordinarias, ben segura de que as agradaba ao Seor, rendida e confiada na sa providencia. Chegara aos quince anos de idade, e continuaba a pastorear os gandos da sa ama de cra, cando un da do mes de xullo do ano 138, no lugar que agora ocupa a vella torre de Sandis, gardaba as ovellas en compaa doutras pegureiras da sa idade. Acertou a pasar por al o prefecto romano, Olibrio, que desde o Forum limicorum se dirixa ao castro, cidade ou presidio, de Armenia, de paso para Antioqua (Ourense). E tndose fixado Olibrio, sen o recato que impn o santo temor de Deus, nas pastoras, inflamouse nel a paixn da carne ao contemplar a Maria que non obstante a pobreza e modestia con que andaba vestida, pareceulle extraordinariamente fermosa. E, cegado pola lascivia, ordenou aos seus ministros que lla trouxesen, investigando se era libre ou non, para facer dela a sa dona ou escrava. Executaron os satlites o mandato do seu amo prendendo a Maria e conducndoa atada diante do prefecto. Tan inesperado suceso destrozou a alma da humilde e pudorosa doncela, que advertiu o
13

perigo que corra e a pena da sa ama de cria; pero levantou o corazn ao Ceo, comprendeu que chegara a hora do combate e invocou o seu celestial esposo: -Meu Seor Xesucristo, ten piedade de min, e non permitas que en poder destes impos se perda a mia alma, nin se manche a mia pureza. Ao ter na sa presencia Olibrio a Maria, viu a sa incomparable beleza e advertiu que traa ao pescozo unha pequena cruz, polo que soubo que era cristi, o que atizou vez a sa paixn e mis o seu enfado; temendo que non podera lograr os seus malvados intentos, anda que agardando vencer a firmeza da doncela con branduras, ou con rigores, fxoa conducir a Armea. A noticia logo chegou boa labrega, aia e nai de Maria, e como unha frecha atravesou a sa alma. Queraa como unha filla por tela criado, e ambaa pola sa obediencia, modestia e honestidade singular. Adiviou os perigos que corra tanto a sa fe coma a sa pureza, e co corazn nos labios e a alma nos ollos acudiu ao Seor pedndolle fortaleza e gracia para que sase airosa da proba, e na oracin atopou consolo aquela santa muller da que ignoramos o nome, pero coecemos os froitos
14

na educacin cristi de Maria, que seguramente a sa coroa. O CASTRO DE ARMEA. OS INTENTOS DO PREFECTO QUEDAN BURLADOS POLA FE E CONSTANCIA DE MARIA. A un qm escaso da igrexa de Augas Santas, ao oeste, nas imediacins e ao norte da aldea de Armea, encravado entre os outeiros que co seu arboredo ocultan imensas runas, estivo situada a cidade de Armenia onde pola sa posicin estratxica, e mis anda pola explotacin do ouro, tiveron os romanos asento, constitundoa en castro, estacin ou presidio. O permetro que ocupou a poboacin, a xulgar polas runas das murallas, bastante extenso: Dentro del temos visto anacos de ladrillo romano, constatando a existencia doutros fornos, ademais do que se conserva na cripta. Est comprobado o achado de dous anacos de ouro bruto, o mesmo que o de filns deste metal. Lstima que non se tivesen verificado apenas escavacins! A Arme chegou Olibrio co seu acompaamento, sen outra preocupacin que a de
15

quebrantar a firmeza de Maria, para o que pora en xogo toda a sa astucia. Entre tanto, a moza prisioneira, ben convencida do duro combate que a agardaba, tia posto en Deus toda a sa confianza, e cobrado un nimo esforzado, superior a todos os perigos, que lle faca non temelos, considerndose ditosa ao padecer por Xesucristo. Evocaba os tormentos que os tiranos aplicaban aos mrtires; redrobou o seu fervor na oracin, na que o Seor a encheu do Esprito Santo; xa s desexaba selar co seu sangue a breve carreira da vida. Pareculle ao prefecto chegada a hora da sa maldade, e mandou traer sa presencia a Maria; e preguntoulle pola sa liaxe e condicin. -Son filla de Teudio contestoullee por conseguinte libre; pero son escrava de Xesucristo, a quen teo por Esposo, e adoro polo meu Deusl. Contestacin tan clara e tallante desconcertou o presidente, quen, se non estivera cegado pola paixn, podera convencerse de que non atinxira os seus propsitos. E tentou seducila con adulacins e promesas, ponderando coas mellores galas da elocuencia a honra e fortuna que lle ofreca se renunciaba a Cristo, facndoa a sa esposa;
16

vndose, polo contrario, obrigado a castigar a sa loucura. Recusou Maria, con aquela ciencia que Deus pua na lingua dos mrtires, a honras que lle brindaba, e que ela tia por pecado e lixo; por iso as desprezaba por igual que os tormentos, que non tema; antes os desexaba para unirse con Xesucristo, o seu Esposo. Mandou entn Olibrio encerrar a Maria en lbrego calabozo, agardando que a escuridade da prisin e a falta de alimento faran cambiar de parecer a aquela mocia que o desconcertaba co seu valor. No crcere recibiu Maria a visita dun santo sacerdote ben puidera ser Tetimo, o que asista os fieis de Pieira- que encontrou medio de falarlle, e consolouna e alentouna na proba que sufra, administrndolle os Santos Sacramentos. Volveu despois Olibrio a tentar seducila; pero non logrou outra cousa que verse confundido pola santa valenta con que Maria desprezaba as sas promesas e ameazas. Entn a paixn desairada acudiu a disfrazarse co celo relixioso, esixindo a Maria que renunciase a Cristo, sacrificando aos deuses, ao que a moza contestou:
17

-Eu s adoro a Xesucristo; pero xamais adorarei os vosos deuses, que son demos. MARTIRIO DE MARIA E A SA CONSTANCIA NOS TORMENTOS Chegou a hora do combate entre o poder do inferno encarnado en Olibrio e a nclita Maria que encarnando as virtudes da raza celta dulcificadas e ennobrecidas polo Cristianismo, cinguir as sas tempas coa palma do martirio, demostrando a maior firmeza e valor sublime en defensa da sa fe e honra, preferindo a morte escravitude. Olibrio tia prsa por vingar o propio desaire e o menosprezo dos seus dolos por aquela mocia, e fxoa comparecer ante o seu Tribunal vista de numeroso concurso de xentes; e mesmo cheo de rabia, procurou encubrir estes sentimentos co celo da sa falsa relixin, ponderando a inxuria que para os deuses e emperadores representaba a obstinada teima daquela rstica pastora, que seducida polos cristins rexeitaba adorar os deuses, e s confesaba amar a Xesucristo; dirixndose a Maria, instouna de novo, amenazndoa, no entanto, cos mis atroces tormentos. Sorriu a santa ao escoitalo, e respondeu:
18

-Todo o teu poder alcanza a maltratar o corpo e a darlle morte, pero Xesucristo darame a vida eterna. El a mia vida, e con El nada temo. Ao ola o tirano mandou aos verdugos que a espisen e, atndoa, a azoutasen e vareasen. Fixrono de seguido aquelas feras e ben pronto o tenro corpo da Virxecia foi todo unha chaga. E mis que as dores dos atroces golpes, sentiu a vergoa de verse na, encontrando no exemplo de Xess o consolo que tornou en ledicia o tormento. De novo foi encerrada no crcere, mentres Olibrio con pblicos edictos convocaba a Audencia pblica, prevendo que asistiran parentes de Maria que lle aconsellasen que prevaricase; cando menos el gaara prestixio ante os idlatras polo celo con que velaba polo culto dos dolos. Acudiu grande xento atrado pola curiosidade e interese do espectculo, tanto mis solemne canto xa era coecida a liaxe de Maria. Cando foi levada perante o Tribunal, o asombro apoderouse do concurso, gaando as sas simpatas a grave e fermosa apostura daquela mocia; e quen mis, quen menos, todos queran librala dos tormentos, aconsellndolle que renunciase a Cristo e adorase os dolos, salvando a sa mocidade e a sa vida
19

Pero

ela

respondeulles

con

gran

mansedume

tapndolles a boca, convencndoos dos seus erros e demostrndolles a verdade da relixin cristi: -Convn obedecer a Deus antes que aos homes dicalles, deixndoos confusos. Recoeceu o tirano que nada consegua, e ordenou que a atormentasen con cantos medios inventou a crueldade dos verdugos, esgazando as sas inocentes carnes con peites e ganchos de ferro e outros tormentos que, lonxe de quebrantar a firmeza de Maria, serviron para se converteren moitos dos circunstantes ao veren a tranquilidade con que cantaba: -En ti, Deus e Xess meu, teo a mia confianza, e non quedarei confundida. Farto xa, e case arrepentido, o prefecto amenazou os verdugos para que cos mis crueis suplicios atormentasen a quen as lle faca burla; estes pendrana no acleo, volven esgazar nas sas carnes e aplican s costas e membros mis sensibles as fachas acesas, que abrasaron os nervios e fixeron crepitar os tecidos, queimando ata os sos, e producindo dores tan terribles que causa horror describilas. Cansaron os verdugos e faltou coraxe insensibilidade do prefecto para proseguir
20

a inobre faena; Maria, co corpo desfeito, pero coa alma ergueita, foi outra vez recluda no calabozo. VENCE MARIA O DRAGN E CONTINA A TRIUNFAR SOBRE O TIRANO. SAE ILESA DA AUGA E DO LUME. Mis morta que viva, anda que mis firme se cabe nos seus propsitos, e evidentemente mis estreitamente unida con Deus, foi Maria devolta ao calabozo, onde a agardaba outro xnero de loita, se non tan cruenta, mis pavorosa, como establecida polo mesmo demo, que acuda en auxilio dos seus secuaces. Al permaneceu tres das durante os cales experimentou os favores do seu celestial Esposo, que a consolou e animou a proseguir combatendo, sandndoa das feridas e reparando as forzas debilitadas por falta de alimentos; pero, co fin de aumentar os seus mritos, permitiu que fose tentada polo inimigo das almas con toda a astucia do Anxo das Tebras. No medio da escuridade do calabozo aparecuselle o demo baixo a forma dun espantoso dragn, que ameazaba con tragala se non renegaba da fe de Cristo. Maria fixo sobre a

21

testa infernal o sinal da cruz, e o dragn estoupou co fragor do trono, desaparecendo. Ansioso xa o inicuo presidente de acabar con quen o estaba derrotando, mandou traer a santa sa presencia, sen chamar testemuas, pois a experiencia mostraba que se convertan a Cristo ante o exemplo admirable da invicta doncela; quedou abraiado ao vela non s restablecida e sa, senn radiante de fermosura. Por iso ordenou aos seus esbirros que a despedazasen, metndoa seguidamente, atada de ps e mans, nun bao cheo de auga para que afogase. Ignoraba o tirano di o Ilmo. De la Cueva- que pola auga e polo lume leva Deus os seus ao refrixerio; e as se viu en Maria somerxida, que, facendo oracin devota, quebrronselle as ligaduras e saiu coma antes do lume, libre do elemento da auga. Medrou mis nas xentes o asombro vendo multiplicarse os prodixios: Viron baixar do ceo unha pomba que traa a Maria das coroas de ouro, e ouse unha voz que dica: Benaventurada es ti, pois que permaneciches pura e casta, e loitaches pola fe e a virtude, merecendo a coroa da vida. Tales portentos acrecentaron a cegueira de Olibrio, mxime cando observou como os
22

circunstantes, que sen seren citados se presentaron en grande nmero, e confesaban a Cristo gabando o Deus que tales maravillas obraba na sa serva; cheo de furor mandou que os soldados pasasen a coitelo a aqueles novos cristins, enchendo de sangue a contorna e enviando ao ceo unha lexin de mrtires, mentres Maria daba gracias ao seor polo consolo que senta de verse preceder de tantos cidadns da Patria verdadeira. Tanto sangue non logrou calmar o malvado prefecto; antes, vendo ante a si coa sa imperturbable inverta a tranquilidade fereza das evanxelizadora romanas,

daquela falanxe de cristins, matanza na que se brava lexins mandou que a guindasen nun dos fornos de Armea, e que al fose reducida a cinsas, pero Deus, que sacou ilesos do forno de Babilonia os mancebos israelitas, librou dos efectos do lume a sa serva, facndoa sar inclume do medio das lapas. Quera Noso Seor deixarnos o tesouro daquel corpo en quen obrara tan grandes cousas, e non permitiu que perecese aquel templo vivo en que tanto se recreaba. San Pedro Apstolo sacou do forno o ouro pursimo de Maria, que, acrisolado de

23

tantos modos, estaba xa maduro para o triunfo definitivo. MARIA FOI DECAPITADA E A SA ALMA VOOU PARA O CEO COAS COROAS DE VIRXE E MRTIR Soara a hora en que Maria, chea de oprobio segundo o mundo, pero sazonada para o ceo despois de ser probada en cantos suplicios puido inventar a refinada crueldade do perseguidor, fora unirse co seu Esposo e Deus, gozando da Gloria. Confundido e desesperado Olibrio pola sa derrota, ordenou que fose decapitada a herona de Cristo, encomendando aos seus verdugos a execucin da sentencia. Alegrouse Maria e, coa ledicia con que podera camiar s vodas do Ao, esta namorada esposa de Cristo seguiu o verdugo camio do suplicio, aproveitando aqueles momentos para encomendar ao Seor a aqueles que deixaba na terra. Rogou pola sa aia, que para ela fora sa nai; polos cristins, os seus irmns, que continuaban perseguidos, e polos mesmos perseguidores. E, tendo chegado ao lugar do suplicio, no medio do bosque que, do lado de Oriente, fora teatro de culto drudico, rao do pagn e a providencia quera
24

dedicalo

ao

do

Deus en

verdadeiro; caridade,

chea

de

misericordia, axeonllada:

ardendo

exclamou

-Xess meu, nas tas mans encomendo o meu esprito, recibe a mia alma no teu seo, para que loe o teu santo nome: Lmbrate dos meus padecementos e dos oprobios que pola ta gloria sufrn, e se merezo ser oda, eu pdoche, Ben e Dono meu, que abras a ta man liberal e enchas de consolos celestiais a todos os que me invoquen con humildade e limpeza de corazn, a todos cantos recorran mia intercesin; lbraos de todos os males nesta vida e concdelles gracias divinas para que fagan digna penitencia nesta e non gusten a pena eterna. Facendo esta oracin escribe o Sr. Muozaparecu e mostruselle o Noso Seor Xesucristo acompaado e aceptaba dos a anxlicos sa coros, confortou e e consolou a sa verdadeira esposa, e dxolle que oa peticin splica. Inmediatamente volveu baixar do ceo outra pomba cndida que lle traa unha cruz de ouro como prenda do seu Esposo soberano e en nome do Reino eterno.

25

Naquela humilde postura recibiu o golpe da espada que dunha tallada separou do corpo a cabeza, a cal rodou para o chan manando abundante sangue, mentres a alma bendita voaba para o Deus que a criara. A corte celestial recibiuna en triunfo: Os anxos presntana ao Ao, Rei Inmortal non dos Mrtires a sa e das pureza Virxe, e este, na cingundolle a dobre coroa, colcaa entre os que mancillaron sentndoa banqueta perdurable onde reinar para sempre. A sa cabeza rebotou tres veces no chan manando unha fonte de cada rebote, mentres o seu precioso sangue empapaba aquela terra e se mesturaba coa doira das fontes que foron santificadas e consagradas a Xesucristo, como

reliquias e testemuas do triunfo de Maria.

SEPULCRO

DE

SANTA

MARIA

DEMAIS

COMPAEIROS MRTIRES Refire o Ilmo. De la Cueva que o corpo venerable da invicta Maria empezou a exhalar un
26

suavsimo olor que atraiu as xentes, entre elas algns posesos que, vista do santo corpo, eran atormentados polo demo, que publicando a verdade da fe cristi os deixaba despois libres. Oronse os coros anxlicos que cantaban e bendican o triunfo e esparexida a sona destes portentos, acudan os enfermos das vilas da comarca e, ao contacto das sagradas reliquias, cobraban a sade os cegos, os xordos, os coxos e os paralticos. Os cristins que se libraron da persecucin acudiron a dar sepultura a Maria, despois de unxiren e amortallaren o seu corpo como mellor puideron, no plano do bosque, preto das fontes, enterrndo arredor sa, ao mesmo tempo, os restos dos demais santos mrtires que xacan polo campo, co que tornaron o seu sepulcro mis glorioso que os de reis e emperadores do mundo cos seus mrmores, trofeos e obeliscos. Ocultamente, mentres duraron as persecucins, e publicamente despois de Constantino, continuaron a venerar aquel sagrado depsito, que houveron de ocultar de novo na invasin dos godos e mentres os suevos non se converteron con Kharriarico. Durante a dominacin sarracena, que se en Galicia foi pouco duradoira, anda estivo suxeita s
27

incursins

daqueles

salvaxes

que

nas

sas

andanzas asolaban todo canto atopaban, sufriu nova eclipse a sagrada tumba; a sa memoria era transmitida de pais a fillos, de modo que, cando en tempos de Afonso o Casto maravillosas luces apareceron tamn na montaa de Augas Santas, foi doado atopar o tesouro que denunciaban. Desde aquela, con maior ou menor esplendor, non se apagou o culto que, no acreditado e histrico santuario de Augas Santas, se rende a Santa Maria. A tumba onde repousan as reliquias estivo en todo o tempo colocada na terra. Sobre ela levantouse o panten que a custodia, dentro do cal, aprisionada polos alicerces, vese a gran lpida de granito que a cobre. O panten serve de fornelo a unha imaxe da santa, e ten pegado un altar. As xentes desgnano co nome de camarn. Boa proba dos favores que os devotos de Santa Maria experimentaron pola sa mediacin eran, como di o Ilmo. De la Cueva, as bolsas de terra milagrosa que devolvan despois de ser favorecidos e os exvotos que sempre, e anda agora, penduran ao redor do camarn.

28

4.

OS

MONUMENTOS

VINCULADOS

COA

TRADICIN A tradicin da existencia do sepulcro de Santa Maria ten a sa eclosin no sculo X ou XI, nun momento histrico moi concreto, no que a aparicin de corpos santos reforza a configuracin do pas galego e da sa estruturacin territorial, sobre todo no que atinxe cohesin interna das dioceses. Pero pode resultar curioso o feito de que se venere a tumba e non o corpo, fronte ao que acontece con outros corpos santos que daquela tanto se estimaban, e que mesmo non se procurase o seu traslado s episcopal como aconteceu no mesmo sculo XII e na mesma diocese co corpo de Santa Eufemia. Esta circunstancia merece ser resaltada como unha mis das particularidades da tradicin. Se tomamos como referencia a Fr. Juan Muoz de la Cueva, bispo de Ourense, as noticias sobre a inventio do sepulcro son moi tenues e vagas. Non hai constancia clara do seu momento e Muoz sitao pouco despois de ter sucedido o descubrimento do sepulcro do Apstolo Santiago, no reinado de Alfonso XI. Pero se ese momento pasa
29

desapercibido, as precisins son constantes sobre outros elementos topogrficos que lle dan verosimilitude ao relato, que aparecen sempre e que teen continuidade desde a Idade Media, cando a documentacin acredita a existencia do santuario. Trtase de toda unha serie de restos e monumentos que se articulan coa narracin e que ofrecen certos trazos en comn, fundamentalmente o seu horizonte cronolxico nos primeiros sculos da era. Vexamos pouco a pouco as referencias.

A CIDADE DE ANTIOQUA O relato da tradicin establece que o

nacemento da nosa mrtir acontece en Antioqua, unha vila mtica que se sita habitualmente en Xinzo, onde a parroquia ten como patroa a Santa Maria. D nas vistas a atribucin tradicional de identificar a tal Antioqua con Xinzo, onde at hai ben pouco non pareca coecerse nada da poca romana, ags o achado dun miliario e a descuberta de moitas pedras labradas e alicerces de arrasados
30

edificios dos que fai mencin don Pedro Gonzlez de Ulloa no seu manuscrito de 1777, quen, por certo, seguindo a Huerta, lle chama Amphiloquia, como os amphilocos, citados polas inscricins e xegrafos da antigidade. No entanto, na tradicin oral, da que se fixo eco no seu tempo don Benito Fernndez Alonso, mencinase unha cidade asolagada na Lagoa de Antela co nome de Antioqua, afundida como castigo por adorar o galo. No ano 1972, unhas obras fortutas puxeron a descuberto unha serie de paredes e nelas, das estatuas sedentes e un miliario. Coecedor da descuberta, o director do museo, don Xess Ferro Couselo recolleunas e foron practicadas unhas breves sondaxes nas que se descubriron novas estructuras murarias e diverso material cermico comn, de ampla cronoloxa, desde o sculo I ao IV d.C.. Posteriormente apareceu unha ara adicada a Reve, nun lugar prximo, e recentemente, tamn procedente do ncleo urbano ingresou outra peza epigrfica no museo. En data anda mis recente, as obras realizadas na igrexa de Santa Maria de Xinzo de Limia, permitiron descubrir toda unha serie de estruturas
31

construtivas. Con todo, podemos ver como a igrexa actual resultado da reforma da igrexa romnica anterior e que por sa vez aproveita estruturas mis antigas, de difcil interpretacin, anda que se poida considerar un templo, e que enrazan nas estruturas dunha vila romana dos sculos III e IV e nas estruturas construtivas anda anteriores, de finais do sculo I d.C.. As primeiras aproximacins ao tema por parte dos seus exploradores e as consideracins sobre todo o acontecido na contorna permiten afirmarmos hoxe a existencia dunha entidade poboacional romana de certa importancia no sculo I d.C. e que ten continuidade nos sculos seguintes. PIEIRA DE ARCOS Outro tanto acontece con Pieira de Arcos, onde reside, de acordo coa tradicin, a labradora a quen se lle d a criar a rapaza. O testemuo de Gervasio Lpez relevante: All existe una Ermida dedicada a Santa Marina, cerca de la que hubo edificios, y entre ellos la casita donde se cri la Santa. As lo atestigua la tradicin; y lo demuestra el hecho de que fuesen aquellos terrenos patrimonio de Santa Maria,
32

pagando ocho fanegas de renta a la iglesia de Augas Santas, an en el siglo XVIII ou que a leira onde aconteceu o milagre dos paxaros estaba nos predios coecidos como as Cancelas, tamn foreiros da Santa. Ademais hai datos constrastados de achados de materiais romanos, como canalizacins e muros, tgulas en abundancia, etc., como os que d a coecer Elixio Rivas, anda que non se tean en practicado profundidade recoecementos en ningn dos arqueolxicos

puntos indicados. E al, na parroquia de San Xon de Pieira de Arcos, prxima ao lugar de Pieira de Abaixo, nas abas do outeiro que se chama Pendn de Santa Maria, para o norte, elvase unha ermida coa advocacin da mrtir. Un pouco mis para o leste, rguese unha superficie mis ampla, na que tamn se recoecen elementos defensivos, aparentemente atribubles ao mundo castrexo. o sector que se chama propiamente Pendn de Santa Maria. Mis lonxe, destaca na paisaxe o perfil da Torre de Sandis, no Outeiro das Pegas, e ao seu p a traza da va romana, no seu percorrido desde Brcara a Astrica, non lonxe da mansin Gminas e do cruzamento coa que enlazaba Aquae Flaviae (Chaves) con
33

Ourense e Lugo, despois de ter pasado polo Forum Limicorum, e na que a lenda sita o encontro entre Maria e o perfecto romano Olibrio, altura dos predios chamados das Cancelas, onde leva anda o nome de Verea Vella, pouco antes de entrar en Pieira. CIDADE DE ARMENIA: CIBD DE ARMEA, A MURADELLA O conxunto mis importante pola sa entidade monumental, desde o punto de vista arqueolxico, dos vinculados coa tradicin, e que pola sa cronoloxa enlaza perfectamente co contorno que lle atribe nela, conformado polo monte das Casarellas, tamn coecido como Castro ou Cibd de Armea e mis o monumento soterrado da Baslica da Ascensin, coecido como forno da santa. No sculo XVIII describe Don Juan Muoz de la Cueva os restos do castelo e fortaleza de Armea, onde se conservan alicerces e fortificacins que non son hoxe mis que moreas desfeitas de pedra mida, como: hay dos calles subterrneas con dos bvedas de piedra cada uno para su comunicacin.
34

No han faltado hombres avaros que hayan buscado tesoros por caminos tan oscuros, descricin que confirma o testemuo de Sarmiento. En 1926 engade don Gervasio Gonzlez Lpez a referencia dalgns descubrimentos arqueolxicos como tellas e, sobre todo, das pebidas ou tortas de ouro, o que incitou anda mis os buscadores de tesouros. Na dcada dos anos cincuenta acometronse exploracins entidade Valvs por da arqueolxicas Cibd de para recoecer ou os monte a da Armea depositou no Museo

Muradella. Foi a iniciativa de don Francisco Conde Fernndez, que materiais encontrados nos traballos e outros que recuperou diversas xestins Arqueolxico Provincial de Ourense. Lamentablemente pese ao interese dos descubrimentos, o vandalismo ou o fanatismo, e o paso do tempo e os seus efectos impiden que nos fagamos hoxe unha idea aproximada da realidade arqueolxica descuberta, anda que os planos, descricins e fotos dos informes publicados axudan sa comprensin, que abranguendo tamn os fornos e outros espacios inmediatos, haberan revalorizar a monumentalidade do conxunto.

35

Do recinto castrexo, dotado con das murallas defensivas, case paralelas segundo a traza que propn Conde Valvs e bastante mis complicada, cun total de sete recente recintos feito pegados o cunha distribucin espacial moi complexa, segundo un levantamento para Seminario Internacional de Arquitectura celebrado en Allariz en 1999, consrvanse algns panos da muralla, apenas restos das vivendas descubertas e, dos centros de maior amplitude, interpretados como villae polo seu descubridor, dotados de adros colunados e varios cuartos, s vagas trazas nos amoreamentos de pedra existentes no seu soar, o que fai imprescindible afrontar un programa de traballo que incla novas intervencins arqueolxicas. As fotografas publicadas permtennos imaxinar a entidade e importancia do conxunto, coa ra lousada, e a seu carn unhas edificacins de planta complexa, con varios cuartos, co seu adro con colunas e os restos das canalizacins de auga conservadas. No entanto, a informacin flanos tamn doutras construcins de planta redonda ou cuadrangular, sempre dunha soa estancia, nalgn caso con fogar central, resultando frecuente o achado de pedras reutilizadas e decoradas na sa
36

fronte con composicins xeomtricas coidadas e diversas como esvsticas, rosetas ou trisqueis no interior do recinto central dos definidos por Conde Valvs. Os restos encontrados evidencian a existencia dunha poboacin de poca castrexa, isto , prerromana, de entidade difusa e, sobre todo, dun notable desenvolvemento en poca romana. Os materiais cermicos, algns obxectos de ferro, vidros e moedas permiten atribulos a diferentes momentos dese perodo, dende o sculo I ao IV d.C. As cermicas recolleitas son, na sa meirande parte, fragmentos de olas de pastas negras ou escuras de tradicin castrexa, e algns anacos de cermicas comns, como pratos e olas, que podemos datar no II d.C., o mesmo que os restos dunha lucerna ou candil, do tipo coecido como de canal. Pola sa banda, os achados monetarios permiten seguir a traxectoria do poboado dende o sculo II a.C. ata o III d.C., cronoloxas que tamn cabe cadrada. Con todo o conxunto de elementos ptreos decorados o mis significativo do espolio
37

atribur

aos botellas

vidros

identificados, de base

principalmente

prismticas

arqueolxico

da

intervencin.

Nas

escavacins

recollronse case tres ducias de pedras decoradas. Destacaremos algns elementos arquitectnicos, relacionados coas estructuras das que xa falamos, como un capitel e un tronco de coluna, atribundolle unha cronoloxa do sculo IV d.C., e as pedras decoradas. Uns e outros exhbense na actualidade no Museo Provincial de Ourense e constiten unha vigorosa mostra na da que escultura destacan castrexa as e galaicorromana, cabezas

cortadas e as monumentais estatuas dos guerreros galaicos, localizados nas imediacins, publicados por Conde Valvs e estudiados por Francisco Calo Lourido hai pouco tempo. A PIOCA E O CARBALLO Na aba do sur da fortaleza, no camio que dende a Muradella dentro do seu recinto vai cara os fornos, est a Pioca da Santa, aberta na peneda, de feitura case rectangular con certa apariencia de sepulcro como di o P. Calvo. Sempre ten auga, mesmo no vern, como acontece, anda que o autor antes citado relata que a baleirou e secou en 1913 para ver se haba un manancial ou algn artificio
38

oculto, aducindo que a auga sera o resto da chuvia ou da xeada matutina, auga que segundo se di boa para a vista, as dores de moas e a reuma, relatando a este propsito un curioso costume: Para sandar, cumpra botar s costas dous pedrolos, pesados e con forma de tronco de estatua, como un odo, e dar tres ou nove voltas arredor do cercado. Encntrase a pa rodeada por un murio de pedra, un muro viejo, y tosco, y pegada a la pila una efigie de un Crucifixo de piedra aspera, y bronca, y de sincel y mano sin destreza, en palabras de Muoz de la Cueva; unha figura de Cristo que o Padre Sarmiento considera ser das mis antigas que viu. Trtase dunha talla partida en das partes na que mal posible identificar un Cristo na cruz, moi mutilado, sendo as medidas coincidentes cos dolos aos que fai referencia o P. Calvo no seu estudio. Hoxe, no cercado hai tamn un carballo, pero non o que se coeca como Carballo da Santa. Este, estaba un pouco afastado, cara ao solpor, e cun grande desenvolvemento; secou despois de ser abatido por un raio na dcada dos cincuenta. Desgraciadamente desapareceu, e cmpre non confundilo coas outras rbores da mesma especie
39

que

aparecen

tamn

relacionadas

con

outros

monumentos da tradicin, desde as fontes que manan dos rebotes da sa cabeza, ao da Pioca do que acabamos de falar ou dun prximo Santa de Pedra. No p daquel grande carballo desaparecido, destaca un bolo grantico, cunha cavidade en forma de orella na parte media, onde hai auga, que se ten como gran remedio para os problemas de odo. Unha cruz que al estaba trasladouse despois ao cumio do monte Seorio ou Gandarela, onde anda est. BASLICA SANTA Tamn fra xa dos recintos da Cidade ou da Muradella, pero imediatos, at o punto de que Muoz de la Cueva os considera dentro xa, tal e como describe: En el recinto antiguo del castillo est una iglesia, de la que comenz, y no acab, prevenida de la muerta, una seora de grande espritu, novelssima Casa de Figueroa. Quedaron en alberca las paredes del Templo, por parte como dos estados de alto, de magnfica
40

DA

ASCENSIN.

OS

FORNOS

DA

planta, y de firmeza, que demuestra la antigedad de ms de cuatro siglos. a coecida Baslica da Ascensin, tanto na descricin de don Gervasio Lpez, que engade que a interrucin da obra debeuse extincin dos templarios, o que se corrobara co feito de haber al, na cripta, varias sepulturas destes cabaleiros, como na declaracin oficial de Conxunto Monumental en 1955. A sa fbrica corresponde a unha obra romnica avanzada e comezada, segundo varios autores, xa no sculo XIII, da que se conserva o muro da bsida, ergueito at a altura dos capiteis, un tramo recto e unha nave. A planta deixa ver un esquema lixeiramente cruciforme, con brazos moi curtos, o forno e a estancia apegada. A cabeceira de planta case cadrada. Tamn se observan sinais de canteiros nalgns tramos. No exterior destaca un contraforte central, nico que se aprecia en todo o conxunto construdo. cabeceira sgue un tramo mis estreito, onde as paredes interiores se aproximan unha a outra, polas escaleiras que encerran e s que se accede por senllas portas, con un tmpano de arco apuntado, na man do Evanxeo, e decorado cunha
41

cruz que Sarmiento apunta puidese ser a de Celanova. Os muros da nave da igrexa son de menor elevacin e pchanse na fronte. Ten unha soa porta, estreita e cara ao norte. A cripta , sen dbida, o elemento de meirande interese, pois independentemente do vnculo coa tradicin, a sa anlise e estudo permtenos ver un bo exemplar dos chamados monumentos con forno e pedra formosa, caracterizadores dunha etapa final da cultura castrexa do noroeste. En 1632 descrbea Fr. Benito de la Cueva: bajando un poco la questa, se ve debajo de tierra una carzl o mazmorra a donde dice la tradicin que estuvo la santa pressa. Es toda labrada de sillera, alto e bajo, y est de ordinario con mucha agua que, a mi ver, devi de ser, o uno y otro, el lago a donde die su legenda la echaron. Tien encima una como bufarda redonda que apenas cave un brazo por ella; y dice la tradicin que por aquel aguxero se sali por milagro la santa o la sac un anxel. Bxesse a esta profundidad por una escalera de pedra y todos los que quieren recivir algn favor desta santa virxen entran descalos en esta carcel y lago y, se llevan dolor de piernas o rodillas, salen de
42

hordinario con saluz, y en esto se an visto muchos milagros. Pola sa banda, a descricin de Muoz de la Cueva, un sculo posterior mis detallada: Debaxo de las paredes de dicha alberca, o a lo profundo de los cimientos, se baxa por dos escaleras, embebidas en lo gruesso de las paredes con arte, a un templo subterrneo, que corresponde al del disseo de arriba, con arcos y bobedas de silleria bien sentada, y labrada, que aun se resiste firme al tiempo y a sus descubiertas injurias. En este mas profundo pavimento, inundado de agua la mayor parte del ao, se ven con la luz escasa de unas claraboyas, dos hornos ennegrecidos dehumo, y son donde Santa Marina padeci el Martyrio del fuego. As escaleiras dan cripta, facilitando o acceso a unha sala espaciosa, rectangular, onde est un altar e unha gran pedra dunha peza. Cbrese con bveda de cann apuntado, sostida por tres arcos que arrancan directamente dende o piso. O tramo extremo ten unha fiestra cadrada e por baixo, un altar. O lousado do piso irregular, con zonas onde a propia peneda o piso e outras nas que hai canles abertas para desaugadoiro da piscina tallada na
43

rocha; estaban cubertas por lousas. Apoiadas nas paredes hai un conxunto de laudas sepulcrais de diversa tipoloxa das que d noticia o P. Calvo cando di: Vense tambin algunas lpidas sepulcrales con escudos de armas borrosos e inscripciones ilegibles por el desgaste, que no tardarn en desaparecer del todo por la incuriade unos pocos y la barbarie de muchos , anda que ten a dbida de se estaban formando parte do pavimento. Neste recinto hai unha ampla piscina, onde se recollen as augas que xorden dun canal aberto no muro, e nesta fronte, unha gran lousa lisa situada a carn dunha pequena porta semicircular que d paso a unha segunda sala da cripta. O segundo recinto presenta un tramo rectangular, cuberto tamn con bveda de cann apuntado. Enlaza cun terceiro sector de monumento soterrado, no que se conservan mellor as trazas da sa antigidade. a fornalla, unha dependencia construda en pedra irregular, cuberta con falsa cpula e rematada nunha lousa na que se abre un furado, aquel polo que segundo a tradicin fuxiu a santa do lume. Os elementos do ltimo tramo da cripta, como a grande lousa ou Pedra Formosa que o pecha, e a
44

presencia da piscina de auga fra son elementos concordantes coas chamadas cmaras funerarias da cultura castrexa. Encontrmonos, pois, cunha edificacin de grande antigidade poca castrexa final ou xa propiamente galaicorromana- con finalidade termal, remodelada en poca prerromnica, talvez no momento da difusin da lenda de Santa Maria, no sculo VI ou VII, co desenvolvemento do seu culto e substitucin de ritos antigos. Os rituais das augas deberon continuar na Idade Media, xa que as vasillas cermicas que se encontraron o demostran as. Suponse que na poca de construcin do edificio coecido como Baslica da Ascensin, a cripta debeu ser utilizada para enterrar, como testemuan as tampas sepulcrais al encontradas, anda que fosen logo reutilizadas no sculo XVIIpara lousar o chan. A SANTA DE PEDRA Est situada como a dous qm de Santa Maria, na parroquia de san Vicente de Coucieiro. Segundo o Fr. Feliciano Calvo coecase ata o sculo XVIII
45

como o Carballo da Santa. Consta a existencia dun carballo de grande envergadura e a seu carn, un grande bolo grantico que se conserva cunha fenda no medio; no interior a tpica estructura de granito coecida como cachola. Ao seu lado un depsito onde tamn sempre hai auga. Calvo indica que al onde a santa apacentaba o seu gando, e que na pedra estaba o seu asento. O prroco de San Vicente encargou unha imaxe de pedra da santa e colocouna no lugar en 1790. lugar de gran devocin, solitario e apartado, pero ser raro achegarse al sen encontrar cirios e candeas acesas a seu carn. GRAVADOS RUPESTRES DA VACARIZA Neste punto pdense ver os restos dun tipo de gravados rupestres moi difundidos: Unhas ferraduras e o sinal de dous ps humanos a carn das ferraduras. Hoxe ten tamn algunhas cruces. Non gardan relacin coa propia tradicin e vida da Santa, mais o vnculo entablcese a travs dun milagre que se lle atribe. As o describe Muoz de la Cueva: un pavimento natural de piedra llana y redonda que tendr veinte pasos de circunferencia,
46

la cual rodea un muro no muy alto. Est colocadas tres cruces dentro de dicho muro, y en medio de la piedra se sealan grabados las herraduras de un jumento, dos huellas de hombre al lado correspondiente y los eslabones que se demuestran pendientes de una argolla. A IGREXA E O MAUSOLEO No lugar de Augas Santas destaca unha

edificacin de cantera grantica, no que se erguen das torres sinxelas e o remate dunha fachada, a da igrexa. O edificio da igrexa ten planta basilical con tres naves, formando un bloque no que destaca a cabeceira coas tres bsidas de planta semicircular, e a carn das fontes e dos carballos. Recententemente incorporronse igrexa das pezas de singular interese. Unha delas o fragmento dunha lousa de granito, que se embutiu na parte baixa da mesa do altar. Na sa fronte presenta restos dunha roseta inscrita nun crculo, de difcil interpretacin. A outra un capitel, marmreo, con golpe e descascados na parte baixa e na superior. Parece unha peza comparable aos capiteis de Santa Mara
47

Madre e aos existentes no Museo Arqueolxico, que data entre os sculos V e VII d. C. Trtase entn de dous elementos que poden marcar unha relacin co at agora suposto monumento de poca suvico-visigtica. A tradicin sita no reinado de Alfonso II El Casto o descubrimento milagroso da tumba, que desde ese momento quedara patente, e onde probablemente se levantara un pequeno templo ao que sucedera a actual fbrica romnica. No entanto, as sondaxes arqueolxicas realizadas no interior da bsida e as do centro da nave nos proporcionaron datos relevantes. Voltemos igrexa. Comezaremos a sa visita desde o solpor, na fachada que sorprende o visitante pola sa monumentalidade e o contraste entre o podero da fbrica romnica e a desproporcin dos engadidos do sculo XVIII que a coroan. Non estamos ante unha sinxela igrexa rural, senn diante dun edificio singular, con algns engadidos posteriores que desfiguran o seu aspecto como a torre do reloxo e das camps, que coroa a sa fachada ou o adro cuberto que impide a visin completa do lateral sur da igrexa e que serve de sancrista.
48

A fachada trasloce a divisin interna en tres naves, organizndose en tres ras; a nave central a mis ampla. Por riba das ras laterais hai arcos apuntados, cada un co seu rosetn. Unha cornixa coroa en horizontal a fachada. Nos laterais destaca cadansa torre circular que se coroan por riba da cornixa en cpulas de traza barroca. Na ra central brese a porta principal, sobre a que se voltea un arco, decorado con temas vexetais. Un grande rosetn enche o corpo alto, delimitado o seu crculo externo por motivos xeomtricos. As camps mis antigas son de 1731 e 1741, e das mis recentes de 1934. Unha delas ten unha curiosa inscricin. No muro lateral do norte, o que se abre fronte casa parroquial, alcanzamos a ver os catro tramos, algo irregulares, da planta basilical, que se enlazan con arcos de medio punto. No segundo tramo brese unha porta. Na parede sur, observamos unha organizacin semellante. A porta brese no terceiro tramo. Mais no primeiro tramo deste lateral outra porta d paso s escaleiras que comunican coa sancrista. A cabeceira , para algns autores, o mis notable deste conxunto, conformando as tres bsidas cos seus tres rosetns. O espacio interno da igrexa de planta basilical e est organizado por
49

tres pares de piares con semicolunas, formando un conxunto de tres naves, con catro tramos. Todos os arcos son sensiblemente laterais son apuntados. mis As naves estreitas sensiblemente

(aproximadamente o dobre) e da mesma altura que a central, e procura unha sensacin espacial moi ampla. Os capiteis orlados por temas vexetais, responden basicamente a dous tipos: Nun caso, con varias persoas sentadas discutindo entre elas, como dialogando; noutro, un personaxe vestido atacado polas sereas na sa forma clsica de aves con cabeza humana. do Na contraportada, principal a riqueza chama decorativa rosetn

poderosamente a atencin. Se no conxunto a construccin segue as pautas da imediata Colexiata de Xunqueira de Amba, edificada nos anos centrais de sculo XII, en moitos aspectos ornamentais e solucins tcnicas aparecen reflexos de modelos mis recentes e con forte sinal como a Catedral de Ourense e mesmo o mosteiro de Oseira. A fachada segue a organizacin xeral de Xunqueira, pero a articulacin da ra central manifesto das fachadas do cruceiro da s ourens, que tamn deixa sentir a sa influencia.
50

Todos estes referentes proporcinannos unhas orientacins cronolxicas concretas: Unha construcin que comeza nos anos finais do sculo XII e que se desenvolve no primeiro terzo do sculo XIII, perodo que coincide coa cronoloxa atribuda ao primeiro relato da vida e milagres da santa e coa implantacin do seu culto en Crdoba e Sevilla da man do rei Fernando III, o Santo, coincidencia que non nos parece intranscendente. Para finalizar a descricin do interior da igrexa debemos referirnos s pinturas (das que quedan algns restos), ao camarn de Santa Maria e ao grande retablo barroco, encargo do bispo don Juan Muoz de la Cueva, que atendeu con magnificencia esta obra. Ao sculo XVI corresponden os restos de pintura decorativa mural existentes na actualidade onde se abren os arcos triunfais das bsidas. Trtase de tres escenas diferentes: A central presenta a Anunciacin co Anxo e Mara baixo arcadas que acubillan tamn macizos de flores; na nave da Epstola, o Nacemento, coa Virxe e San Xos adorando o Neno; na nave do Evanxeo unha escena, que tradicionalmente se vincula con Santa Maria e o episodio dos paxaros pechados para
51

poder acudir a misa, na que se ve unha figura feminina en p e como fondo unha paixase cun poboado e, quizs, unha grande ponte, todo parte dun programa global que resulta habitual na poca. Por detrs do retablo barroco asoman tamn figuras que semellan pertenecer a composicins pictricas por descubrir: Unha cabeza feminina, con toucado escuro. Na nave da Epstola, no segundo tramo, est o camarn da Santa. Fr. Benito de la Cueva descrbeo en 1632 : y en un sepulcro de piedra, quest a un lado del cuerpo de la yglessia, y sobre un altar, est el cuerpo sancto de la gloriossa virxen y martir Santa marina; y para que se guarde con decencia que a tan gran tesoro se deve, tiene cercado el sancto sepulcro todo alrrededor con rexa de yerro, doradas y acules , anda que o enreixado ou gradicela debeu de pau como a describe anda no sculo XVIII Fr. Juan Muoz e como tamn nos comezos do sculo XX relata o abade Gervasio Lpez, que a substituiu pola de ferro actual. O mausoleo correspndose no seu estado actual, case punto por punto, coa descricin de Muoz de la Cueva: Casi en el medio de la Nave del lado de la Epstola, est el sepulcro de nuestra
52

Santa Gloriosa, poco levantado del suelo, y cubierto con una piedra, o lpida, algo mayor que las de las comunes sepulturas. Circunda y rodea la Sepulcral lapida, un basamento de piedra labrada, de ordinaria canteria, y sobre el ocho columnas, en cuyos capiteles se fundan tres bobedas de la misma piedra; y debaxo de ellos, sobre pedestales dorados, ay tres efigies, una de Santa Marina, en medio, y a los dos lados, las de Santa marta y Santa Eulalia de Mrida. Corona todas esta fbrica y bobedas un cimborrio, labrado de madera, con su adorno todo pintado. Est formado por un baseamento de cantera, cunha portela no lado oeste, polo que se aprecia unha alongada cavidade, e no seu interior unha gran lauda lisa, que asenta na terra e que a tradicin recoece como o sepulcro de Santa Maria. Sobre o baseamento levntase un templete coroado por un ciborio rematado por unha imaxe de San Miguel, flanqueado por catro anxos nos ngulos e apegado ao baseamento; ollando para a nave central, est un pequeno altar e no interior, a imaxe de Santa Maria. O retablo principal presdeo actualmente Cristo na cruz, e sobre El a Coroacin da Virxe dentro
53

dunha grande orla rococ. No seus laterais, San Pedro e San Pablo e, Santiago e San Bartolom. No segundo corpo e no coroamento San Martn, San Xoan Crisstomo, San Xon Esmoleiro e San Nicols; con eles, dous santos trinitarios. A ourivera conservada non moita, nen relevante. Constan datos sobre algunhas obras e encargos, sobre todo no sculo XVIII, no que se refn os incensarios (1707); a cruz, que se repara por estar quebrada en 1704; un vixil-copa (1710), reutilizando o metal de dous copns pequenos e unhas vinagreiras de prata en 1735. Outro tanto acontece Finalmente, sinxela, moito bloques a cos libros con e vestiduras e pa litrxicas. bautismal, unha referencia blas o como

decorada

probablemente de seren un,

reformada no sculo XVII, e das pezas que chaman atencin, que ata punto interpretadas como aras romanas. Son os dous actuaron esmoleiros; presenta na sa fronte un fornelo cun relevo das nimas, cunha figura central, deixando destacada a cabeza onde vai o peto. O outro, moi semellante, presenta no frontal unha cruz.

54

ADRO, PAZO DE VERN DO BISPO E CAPELA DE SAN TOM A tradicin conta que con ocasin da paixn de Santa Maria foron moitos os que se converteron ao cristianismo e que moitos deles sufriron tamn a sa sorte, de xeito que foron enterrados no espacio inmediato ao seu mausoleo, no que hoxe o interior da igrexa. Por tradicin nunca se enterrou no seu interior, e as o puidemos comprobar nas sondaxes arqueolxicas realizadas no interior da nave, que revelaron a carencia total destas. De a que se habilitase un espacio murado arredor da igrexa, o adro, para cumprir tal mester. Polo sur, igrexa arrimuselle un adro cuberto, moi propio das construccins romnicas, e tamn por este lado estaba a sancrista. No seu circuto desenvlvese un Va Crucis monumental, que remata no Calvario situado na zona de paso cara ermida de San Tom. Fra do recinto do adro atopamos unha fonte, a Fonte da Santa, de bo caudal e rodeada, no seu tempo, por catro grandes carballos moi respectados polos vecios e dos que s resisten dous, ben corpulentos por certo. O seu estado actual mellorou,
55

recollndose as augas nun lavadoiro, pero a fonte responde s reformas realizadas por mandato do bispo Lago no 1840, dotndoa de tres canos para servizo dos vecios e colocando no seu remate unha imaxen ptrea de Santa Maria. A inscricin, mal repintada, resulta inintelixible, anda que debera poder lerse: Reedificola o bispo Dmaso Iglesias Lago. Ano 1840. Inmediato igrexa rguese o pazo do bispo reconstrudo por Don Juan Muoz de la Cueva, que pecha o adro polo norte, correndo case paralelo fbrica da igrexa, segundo o modelo que deba ter anteriormente, xa que como describe Fr. Benito de la Cueva: En el circuito de la yglessia est la cassa del prelado que la govierna y en otras, que se hicieron de los edificios del monasterio que hubo, viven algunos capellanes que dicen las oras cannicas en la yglessia. O pazo, hoxe casa parroquial, obra de cantera de fachada sinxela na que destacan das escalinatas, unha para o camio, fra do adro e do muro que o rodea delimitando o espazo do sagrado, e a outra directamente para o adro, fronteira coa porta norte da baslica na que destacan os animais, talvez lens, que rematan as sas varandas. No interior do edificio grandes salas
56

e pequenas estancias alternan na planta principal, quedando os baixos para adegas, cortes e almacns, delimitando unha planta extraa, que froito de agrupar nun mesmo conxunto construcins en principio diferentes. Ao reedificarse o pazo, duselle unha unidade exterior e enlazouse con el a antiga ermida de San Tom, que ficou como capela do pazo, con acceso directo desde a planta principal a unha tribuna situada aos ps da capela e, desde ela, pola escaleira de madeira ermida, que alberga a primeira das fontes anda que sexa mis ben un pozo- que manaron logo de lle ter cortada a cabeza a Santa Maria. Ten planta cadrada, nunha sala de grandes dimensins e grande altura, dividida en partes desiguais por un presbiterio e unha nave. No presbiterio destaca a mesa do altar apegada parede e sobre el un grande cadro, a xeito de retabulo, con escena do martirio de Santa Maria, presidido na parte superior e sobre nubes pola Santsima Trinidade, Pai e Fillo e no centro o Esprito Santo na forma habitual de pomba. Enmrcase cun tpico pano barroco. A nave sinxela e na cara sur est a fonte pequena a carn da porta que d ao exterior.
57

No sculo XVIII estaba en moi mal estado, reedificndose case completamente por iniciativa de Fr. Muoz de la Cueva, revocando as sas paredes e colocndolle como frontal do altar partes do primitivo retablo gtico da igrexa parroquial, por baixo do grande cadro da Santa xa descrito. Os restos do retablo gtico son unha magnfica mostra da escultura do sculo XV, que nos permiten pensar nun retablo con tres ciclos: Un adicado a Cristo, outro Virxe e un terceiro a Santa Maria. Nas conservadas hoxe podemos recoecer a Virxe co Neno, as Vodas de Can, Santa Brbara, o Salvador, a Resurrecin de Lzaro, lles Tamn o Abrazo un na Porta Dourada Sen dbida perderon tamn a policroma que orixinariamente diferente. daba aspecto as totalmente desapareceron

imaxes de Santa Maria e Santa Eulalia de Mrida, quizs as mesmas das que fala Muoz de la Cueva na sa descricin como existentes no camarn da Santa dentro da igrexa. Conclumos deste xeito o percorrido e a nosa visita principal. Vimos como naceu unha lenda, como se forxou unha forma singular da relixiosidade e un conxunto de restos monumentais de diversa cronoloxa que reflicten a continuidade do
58

poboamento neste territorio, que conta co apoio da lenda e tradicin do martirio e culto de Santa Maria. 5. FESTAS DE SANTA MARIA A FESTA DA ASCENSIN Nese da se celebra a procesin dos pendns e a misa. Catro estandartes acompaan os pendns. Os estandartes, que tamn acompaan a procesin, son o da Virxe Mara, o do Sagrado Corazn e o de Santa Maria. Tamn levan na procesin un ramo confeccionado con blas. Trtase dunha procesin de rogacins que se fai desde o templo parroquial at o cume do castro de Armea. A procesin ten un percorrido fixo; discorre por un vello camio que vai desde o templo de Santa Maria, pasando pola baslica da Ascensin at a base do Castro de Armea. Unha vez que chegamos baslica da Ascensin remata o camio de carro e por un sendeiro accdese ao cume do Castro de Armea. Xa al, os que levan os pendns sitanse por riba dun penedo alto para faceren ondear os pendns. Tamn sobe o
59

cura oficiante na procesin e desde o cume do penedo bendice os campos do val da Rabeda coa finalidade de afastar as xeadas serodias e as tronadas que durante o vern poden derramar as colleitas. Feita a bendicin, a comitiva procesional baixa do cume do monte para reunirse cos acompaantes que agardaban na base do castro xunto pa da Santa, para continuaren despois coa procesin de volta. Detense no recinto da baslica da Ascensin. Unha vez al, os que portan os pendns aos rodean o As recinto facndoos ondear, do nos mentres o sacerdote fai unha exhortacin relixiosa asistentes. estn consideracins nos piadosas que oficiante baseadas feitos

transmitiu a tradicin relacionados coa vida e o martirio da Santa. O regreso faise pola aldea de Armea. Durante todo o recorrido procesional repenican as camps sen cesar. todo un alarde para amosar a mestra no toque das camps. Chegada a procesin ao templo parroquial pxanse as andas da Santa para metela no templo e a continuacin celbrase a misa. Ao rematar a misa, os devotos dan un nmero impar de voltas arredor do sepulcro da Santa, bican o seu manto e compran obxectos relixiosos como recordos. Acaban
60

enchendo as botellas que levan en bolsas coa auga que o santn quita do pozo da Santa, que est na capela de Santo Tom. A FESTA DE SANTA MARIA A festa que se celebra en Augas Santas ten lugar o 18 de xullo, da de Santa Maria. Este da dinse misas continuadamente desde as oito da ma. Esta festa preprase cun solemne novenario ao que asisten os vecios de Santa Maria. Na novena o oficiante comenta retallos da vida da Santa. novena tamn asisten devotos das parroquias vecias, para se imburen do esprito da Santa. Rematan cantando diversas pezas musicais que teen un grande sabor etnogrfico, relixioso, sentimental e antropolxico, como son o himno da Santa composto polo bispo Muoz de la Cueva. HIMNO A SANTA MARINA Ven Marina de Galicia, Esposa del Rey Eterno, A recibir la corona Inmarcesible del cielo. Ven fina esposa de Cristo,
61

Los serafines supremos Clamaban en tu martirio Admirados y suspensos Ven, gloria de nuestra patria, Honor de tu antiguo suelo, Luz y alegra cumplida Del espaol hemisferio. Ven, ven, clamamos nosotros, Sin dejar tu solio excelso, A ensearnos y ayudarnos En tan msero destierro. Ven, los ngeles te dicen; Ven, te dicen nuestros ruegos; Con ir y venir de tu amor, Todos quedamos contentos. Unos y otros nos gozamos Con tu gloria y de tu imperio Esperamos ac abajo Gracia, salud y remedio. Reina oh bienaventurada, Marina, con tu hermosura Prspera sigue al Cordero Que entre azucenas se oculta.

62

Tamn relixiosa Maside. GOZOS

entonan Os

os

gozos dos

da gozos

Santa, estn

composicins poticas s que puxeron msica popular. versos compostos por D. Epifanio Ferreiro, prroco de

El que vivir y morir Quiera en la amistad divina, Por su intercesin, Marina, Con fervor lo ha de pedir. Hija de padres paganos, Despreciando su riqueza, Se abraz con la pobreza Gratitud de los cristianos. Quien los dones soberanos De Dios quiera recibir, Por su intercesin, Marina, Confervor lo ha de pedir. La Providencia amorosa, Cuando su padre la olvida, La proteccin la convida De la nodriza piadosa.
63

Quien por la senda dichosa Quiera de los cielos ir. Por tu intercesin, Marina, Con fervor lo ha de pedir. Por la pasin obcecado Olibrio, en perderte insiste, Pero tu virtud resiste, Triunfando as del malvado. El que de todo pecado Libre pretenda vivir, Por tu intercesin, Marina, Confervor lo ha de pedir. Promesas, fuego. Tormento, Todo lo emplea el tirano Sin que tu valor cristiano Sufra ningn detrimento. Quien de merecer sediento Anhele por Dios sufrir, Por tu intercesin, Marina, Confervor lo ha de pedir. Solo para Dios criada, No vale que Olibrio intente
64

Quemarte, porque en ardiente Amor ests ya inflamada. El que senda trillada De amor quiera seguir, Por tu intervencin, Marina, Con fervor lo ha de pedir. Juntar con el ansia ardiente De orar, la obediencia sabes, Cerrando en prisin las aves Y haciendo oracin ferviente. Quien quiera ser obediente, Y con serlo a Dios servir, Por tu intercesin, Marina, Con fervor lo he de pedir. Haciendo la cruz gloriosa Al fiero dragn venciste, Del agua ilesa saliste, Y del fuego victoriosa. El alma que fervosa Quiera el triunfo conseguir, Por tu intercesin, Marina, Con fervor lo ha de pedir. 65

Contra la Santa irritado El demonio se levanta; Mas Dios est con la Santa Y Satn es derrotado. El que quiera denodado Al demonio resistir, Por tu intercesin, Marina, Con fervor lo he de pedir. Aunque reside en el suelo, Tanto Marina a Dios ama, Que su espritu se inflama Por las delicias del cielo. El que clico consuelo Quiera en la tierra sentir, Por tu intercesin, Marina, Con fervor lo he de pedir. Dejando brillante estela De virtud la ms eximia, Eres gloria de la Limia Y Angel tutelar de Antela. El que en tu divina escuela Quiera aprender a vivir, Por tu intercesin, Marina, Con fervor lo he de pedir.
66

De tus hazaas la historia Ensalzan propios y extraos Y vienen, aos tras aos, A bendecir tu memoria. El que quiera a tanta gloria, Imitndote, subir, Por tu intercesin, Marina, Con fervor lo he de pedir. Por esa tumba erigida En las naves de este templo, Juramos seguir tu ejemplo, oh Patrona esclarecida, pues el que quiera la vida eterna hallar, al morir, por tu intercesin, Marina, con fervor lo ha de pedir. A novena remata con outro hino composto en lingua galega. HIMNO A SANTA MARIA DE AUGAS SANTAS Ven Maria de Galicia
67

Dona do Rei eterno a recibir a coroa inmarcesible do ceo. Ven, fina dona de Cristo Todos os anxos supremos Claman no teu martirio Admirados e suspensos. Uns e outros nos loubamos Coa tua groria e teu imperio Agardando aiqui abaixo Gracia, saude e remedio. Ven, ven clamamos nosoutros, Sindeixar teu solio esgresivo Pra insinarnos e axudarnos En tan misero desterro. Raia, o beneventurada Maria, tua fermosura Prspera sigue o Cordeiro Que entre azucenas se oculta. Ven, gloria da nosa terra, Honra do antigo reino Luz e ledicia cumprida Do hispnico hemisferio.

68

Este da celberase unha procesin encabezada polos pendns e os estandartes; o percorrido arredor do pobo de Santa Maria e do templo parroquial. Algns anos, cando chove o da da Ascensin e non se pode celebrar a procesin at os Fornos, aprovitase para facela agora. Este da tamn abren a comitiva relixiosa os pendns e os estandartes, repenican as camps constantemente e unha banda de msica interpreta sons populares enraizados na alma relixiosa do pobo galego. volta da procesin, despois de poxar a imaxe da Santa para metela dentro do templo, ten lugar a misa grande, unha misa na que un crego ilustrado fai un sermn alusivo vida de Santa Maria. Este da na parroquia teen lugar as primeiras comuns dos nenos, que recitan versos alusivos festa. Rematada a misa, os devotos fan mltiples ritos relixiosos antes de se despediren da Santa at o vindeiro ano. Achganse ao sepulcro da Santa, rzanlle e con velas nas mans dan un nmero determinado de voltas, sempre impar, arredor do mausoleo que est por riba do chamado sepulcro da Santa, bican os ngulos do mausoleo e a mesa do altar, rezan o Noso Pai e avemaras, acndenlle velas e velns, pasan os panos sobre o manto da
69

bendita que est posta encima das andas, situadas na cabeceira da nave lateral do templo, pegada ao mausoleo, e deixan esmolas ofrecidas como mostra de agradecemento polos favores recibidos. Non hai moitos anos anda recollan bolsias de terra do sepulcro da Santa ou entregbanllas ao sancristn. Levaban as bolsias de terra para as sas casas e pendurbanas no pescozo dos nenos, crendo firmemente que as os previan do mal de ollo e do tangarao. Tamn llelas colgaban aos animais, especialmente nos cornos das vacas. Este costume foi sempre perseguido e mal visto polos curas encargados da parroquia, quen nunca entenderon e continan sen entender as expresins e as mostras da nosa relixiosidade popular. Na actualidade pecharon cun cadeado a porta pola que se acceda ao sepulcro da Santa. A continuacin, provistos de bolsas con botellas baldeiras, acoden capela de Santo Tom para que o sancristn as encha coa auga que saca caldeiros do pozo da Santa, que est dentro da dita capela. Levan as botellas cheas de auga considerada milagrosa para as sas casas e salpican con ela as vivendas, os palleiros e as cortes do gando para afastaren deses lugares os poderes malficos. Cando morre un membro da familia ou un
70

compoente

da

comunidade

parroquial

tamn

salfiren con esa auga a alcoba, a casa e o fretro que contn o corpo do defunto. A continuacin, pasando pola sancrista, achganse antiga capela funeraria arrimada parede de dito templo para compraren obxectos relixiosos, estampas, medallas, escapularios, chaveiros, postais e fotografas de Santa Maria. A continuacin, nos arredores do templo, xunto Fonte Santa xa descrita, escoitan os sons da banda de msica, no que hoxe se chama sesin verm, para despois retirrense para almozar nas carballeiras que rodean a aldea de Santa Maria; templo, toman polbo e carne ao caldeiro a banda de msica segue baixo as carpas que se levantan detrs da bsida do mentres interpretando os harmnicos sons que alegran a vida dos centos de devotos e romeiros que se congregaron na parroquia de Santa Maria de Augas Santas. s das festas acode unha multitude de romeiros e de peregrinos procedentes de toda Galicia e do norte de Portugal, para agradecerlle Santa os favores alcanzados pola sa intercesin no longo daquel ano e para pedirlle os novos favores que esperan conseguir o ano prximo.

71