Jacek Cholewka Kecoj@wp.

pl Europejska Konwencja Praw Czowieka Europejska Konwencja Praw Czowieka (pena nazwa: Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, w skrcie "Konwencja Europejska" lub "EKPC"), to umowa midzynarodowa zawarta przez pastwa czonkowskie Rady Europy. Konwencja Europejska zostaa otwarta do podpisu 4 listopada 1950 r., za po uzyskaniu niezbdnych 10 ratyfikacji wesza w ycie 3 wrzenia 1953 r. Przyjmujc ten dokument, rzdy pastw europejskich zdecydowaly si podj kroki w celu zbiorowego zagwarantowania niektrych praw wymienionych w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka. Na mocy tego dokumentu powoano Europejski Trybuna Praw Czowieka. Skargi do tego Trybunalu mog skada zarwno: pastwa (tzw. skarga midzypastwowa), jak i (b) osoby indywidualne, grupy osb oraz organizacje pozarzdowe (tzw. skarga indywiduala). Europejska Konwencja Praw Czowieka czsto jest okrelana jako "klejnot w koronie" Rady Europy, aby zilustrowa to, jak wana jest ona wrd innych dziaa i osigni organizacji. Istota i szczeglny charakter Konwencji polega nie tylko na wyliczeniu praw i wolnoci, do ktrych kada osoba jest uprawniona; polega przede wszystkim na ustanowieniu procedury kontrolnej, wci unikalnej w skali wiatowej, ktra umoliwia danie przywrcenia praw oraz przyznanie stosownego zadouczynienia finansowego tym, ktrzy uwaaj, e ich prawa zostay naruszone. Polska przystpia do Rady Europy 26 listopada 1991 r. Tego samego dnia Polska podpisaa Europejsk Konwencj Praw Czowieka (co byo politycznym wymogiem uzyskania czonkostwa w Radzie Europy). Konwencja za zostaa ratyfikowana przez nasze pastwo 19 stycznia 1993 r. i tego samego dnia Konwencja Europejska wesza w ycie w stosunku do Polski. Po uznaniu przez Polski Rzd jurysdykcji Europejskiej Komisji Praw Czowieka (ju nieistniejcej) oraz Europejskiego Trybunau Praw Czowieka, mona ju byo skada skargi do Strasburga przeciwko Pastwu Polskiemu. Katalog praw czowieka chronionych przez Europejsk Konwencj Praw Czowieka znajdziemy w artykuach 2-13. Do pewnego stopnia katalog ten przypomina katalog Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka z 1948 roku, acz zachodz pomidzy nimi istotne rozbienoci. Konwencja gwarantuje: prawo do ycia, zakazuje stosowania tortur, niewolnictwa i pracy przymusowej, gwarantuje prawo do wolnoci i bezpieczestwa osobistego, zapewnia prawo do sprawiedliwego procesu oraz zakazuje wstecznego stosowania prawa karnego, potwierdza prawo poszanowania ycia prywatnego i rodzinnego wraz z prawem do zawarcia maestwa i zaoenia rodziny, przewiduje wolno myli, sumienia i wyznania, wolno wypowiedzi, jak rwnie wolno zgromadzania si i stowarzyszania, wreszcie chroni prawo do skutecznego rodka odwoawczego. Katalog konwencyjny nie jest ani wyczerpujcy, ani zamknity. Jest sukcesywnie uzupeniany przez Protokoy dodatkowe do Konwencji. Protokoy te wprowadziy nowe prawa, takie jak: ochron wasnoci prywatnej, prawo do nauki, prawo do wolnych wyborw, zakaz uwizienia za dugi, zakaz ponownego sdzenia w tej samej sprawie, itd. Protok szsty znosi kar mierci. Dodatkowo, w zakresie wykonywania praw i wolnoci, konwencja zakazuje stosowania dyskryminacji opartej na jakiejkolwiek podstawie, np. pci, rasy, koloru skry, jzyka, wyznania, pochodzenia, itp.

Jacek Cholewka Kecoj@wp.pl Z praw i wolnoci konwencyjnych mog korzysta wszystkie osoby pozostajce pod jurysdykcj (wadz) pastw-stron Konwencji. Co to oznacza? Chodzi tu przede wszystkim o obywateli tych pastw, ale nie wycznie. Uprawnieni do korzystania z praw i wolnoci s rwnie obcokrajowcy odwiedzajcy te pastwa, a wic zarwno obywatele innych pastwa, jak i bezpastwowcy - osoby nie posiadajce adnego obywatelstwa. Warto pamita, e zastosowanie Konwencji nie jest ograniczone do terytorium okrelonego pastwa, ale moe rozciga si poza nie. Tak wic z praw i wolnoci konwencyjnych mona skorzysta na pokadzie samolotu, statku morskiego czy statku kosmicznego nalecego do tego pastwastrony Konwencji. Kontrola przestrzegania Konwencji dokonywana jest na dwu paszczyznach: skargi midzypastwowej oraz skargi indywidualnej (petycji). Ta pierwsza sprowadza si do tego, e kade pastwo-strona Konwencji moe wszcz spr z innym pastwem-stron, ktremu zarzuca naruszenie tej wanie Konwencji (lub jej protokow dodatkowych). Bardzo rzadko pastwa korzystay z tej moliwoci. Obawiay si tego, e pastwo przeciwko ktremu skierowayby skarg uznaoby takie dziaanie za akt nieprzyjazny, co w konsekwencji mogoby doprowadzi do pogorszenia stosunkw pomidzy nimi.

Wersja pierwotna (1950)

Procedura ta w swej pierwotnej wersji opisanej w tekcie Konwencji z 1950 roku angaowaa trzy organy: Europejsk Komisj Praw Czowieka (ju nie istnieje), Europejski Trybuna Praw Czowieka oraz Komitet Ministrw Rady Europy. W pierwszej fazie postpowania Komisja zajmowaa si dopuszczalnoci skargi indywidualnej, sprawdzaa fakty istniejce w danej sprawie, zachcaa obie strony do polubownego - niesdowego zaatwienia sporu. Komisja koczya swoj prac w danej sprawie wydajc opini dotyczc faktw sprawy oraz sposobu jej zaatwienia. Opinia ta bya przesyana do Komitetu Ministrw. W drugiej fazie postpowania spraw mg zaj si, w zalenoci od sytuacji, albo Europejski Trybuna Praw Czowieka albo Komitet Ministrw. W okresie trzech miesicy sprawa moga zosta przesana do Trybunau, ktry po jej rozpatrzeniu wydawa ostateczny, wicy wyrok. Jeeli natomiast spr w cigu owych trzech miesicy nie zosta skierowany do Trybunau, ostateczn decyzj o sposobie zaatwienia sprawy podejmowa Komitet Ministrw.

Reforma 1998-99 (Protok nr 11 do EKPC)

Z biegiem czasu ilo pastw-stron Konwencji europejskiej wzrastaa. Proces ten przybra na sile zwaszcza w latach dziewidziesitych XX wieku w zwizku z przyjmowaniem do Rady Europy byych pastw obozu komunistycznego, ktre zrzucajc okowy podporzdkowania Moskwie zwracay si ku demokracji. Proces poszerzania czonkostwa zbieg si w czasie z wzrastajc popularnoci mechanizmu skargi indywidualnej. Po pocztkowej wstrzemiliwoci, braku wiary w sukces, czy po prostu braku wiedzy o moliwoci zwracania si do organw strasburskich mieszkacy krajw europejskich zaczli znacznie chtniej i mielej korzysta z przysugujcego im prawa skargi. Zjawisko to, samo w sobie bardzo pozytywne, spowodowao lawinowe zwikszanie si iloci skarg napywajcych do Strasburga. W ten sposb mechanizm kontrolny Konwencji europejskiej sta si ofiar wasnego sukcesu. Trzeba te pamita o tym, e stopniowy, ale cigy rozwj prawa krajowego pastw-stron konwencji konsekwentnie prowadzi do tego, e do organw konwencyjnych docieray sprawy coraz bardziej skomplikowane. Te trzy wspomniane tutaj czynniki cznie doprowadziy do nadmiernego obcienia prac Komisji i Trybunau.

Jacek Cholewka Kecoj@wp.pl Restrukturyzacja istniejcego wtedy systemu zostaa przeprowadzona przez Protok nr 11, ktry zosta w maju 1994 roku otwarty do podpisu przez pastwa-strony Konwencji. Po wejciu w ycie w listopadzie 1998 roku nowy system kontrolny zacz funkcjonowa dajc nadziej na usprawnienie, a zwaszcza przyspieszenie postpowania. Wedug nowej procedury jedynie Europejski Trybuna Praw Czowieka zajmuje si rozpatrywaniem nadsyanych skarg. Trybuna ten dziaa permanentnie w odrnieniu od swego poprzednika zbierajcego si periodycznie. Zlikwidowana zostaa Europejska Komisja Praw Czowieka, a nadto Komitet Ministrw utraci swoje uprawnienia do merytorycznego zajmowania si skarg jednostki przeciwko pastwu.

(Kolejna) reforma 2007? (Protok nr 14 do EKPC)

Mimo wejcia w ycie w 1998 roku daleko posunitej reformy Trybunau, kolejne lata wykazay, e reforma ta nie do koca spenia pokadane w niej nadzieje. Owszem przyspieszya ona rozpatrywanie spraw w Strasburgu, ale wobec wrcz lawinowego wzrostu liczby skarg, zmiany ni wprowadzone okazay si nie wystarczajce. Dlatego te rzdy pastw czonkowskich podjy rozmowy na temat kolejnej reformy mechanizmu kontrolnego Konwencji. Rozmowy te zaowocoway przyjciem w maju 2004 roku kolejnego Protokou dodatkowego do Konwencji (Protok nr 14). Wejdzie on w ycie po ratyfikowaniu przez wszystkie dotychczasowe pastwa-strony Konwencji. Niektrzy szacuj, e nastpi to w roku 2007. Mona wymieni 3 najwaniejsze zmiany, jakie zostan wprowadzone do Konwencji wraz z wejciem w ycie Protokou nr 14

skargi w sposb oczywisty niedopuszczalne maj by odrzucane moc decyzji 1 sdziego, podczas gdy obecnie decyzj tak podejmuje komitet Trybunau zoony z trzech sdziw powtarzajce si sprawy (ang. repetitive cases) bd rozpatrywane przez komitety trzech sdziw; dzi robi to siedmio-osobowe izby Trybunau wprowadzona zostanie dodatkowa przesanka dopuszczalnoci odrzucane maj by sprawy, w ktrych skarcy nie odnis istotnej szkody.

Zmiany wprowadzane Protokoem nr 14 budz wiele wtpliwoci w rodowisku prawnikw midzynarodowych. Dotyczy to zwaszcza ostatniej opisanej zmiany wprowadzenia przesanki istotnej szkody. Warunki dopuszczalnoci skargi indywidualnej S to te wymogi, od spenienia ktrych uzalenione jest, czy Trybuna rozpatrzy skierowan do niego petycj co do jej meritum (co do jej istoty). Warunki te wynikaj z samej Konwencji europejskiej:

skarg moe wnie jednostka, grupa jednostek lub organizacja pozarzdowa; skarga moe jedynie dotyczy naruszenia jednego lub wicej praw zagwarantowanych przez Europejsk Konwencj Praw Czowieka lub ktry z jej protokow dodatkowych. Konwencja gwarantuje prawa i wolnoci o charakterze obywatelskim i 3

Jacek Cholewka Kecoj@wp.pl politycznym. Nie mona wic skary si o naruszenie praw, o ktrych konwencja nie wspomina, w szczeglnoci praw socjalnych, (np. zbyt niskiej pacy), braku wystarczajco dugich wakacji, itp.;

naruszenia prawa lub praw musiaa dokona wadza publiczna pastwa-strony. Zasadniczo petycja nie bdzie przysugiwa przeciwko postpowaniu innych osb prywatnych np. ssiada, kolegi, sprzedawcy w sklepie, itd.; skarga nie moe by oczywicie bezpodstawna. Jeeli wstpne rozpoznanie sprawy nie wykae, i doszo do naruszenia praw konwencyjnych, to Trybuna nie bdzie zobowizany do dalszego zajmowania si ni; przed wniesieniem skargi do Trybunau musz zosta wyczerpane wszelkie krajowe rodki prawne. Jest to bardzo wany wymg. Postpowanie przed Trybunaem w Strasburgu przewidziane jest jedynie jako uzupenienie rodkw prawnych dostpnych w kadym pastwie, a nie ich zastpienie. Nie mona go wic traktowa jako rodka na zawoanie, na wycignicie rki. Ma on by uywany wtedy, gdy organy krajowe nie radz sobie z zapewnieniem przestrzegania Konwencji europejskiej. Przed wszczciem postpowania przed Trybunaem, skarcy musi najpierw wykorzysta moliwoci istniejce w kraju - przej dostpn krajow drog odwoawcz (odwoanie, apelacja, kasacja, itp.). Chodzi tu o zastosowanie takich rodkw administracyjnych i sdowych, ktre daj w rezultacie ich zastosowania wynik prawnie skuteczny, tzn. wynik musi nastpi i stanowi on rozstrzygnicie sprawy, rozstrzygnicie prawnie wice. Nie ma obowizku uciekania si do rodkw prawnie nieskutecznych. Przykadowo nie trzeba zwraca si z pismem do Rzecznika Praw Obywatelskich, poniewa Rzecznik moe, ale nie musi podj interwencji, a nadto interwencja taka nie musi prowadzi do rezultatw prawnie wicych; petycja musi by wniesiona do Trybunau w terminie 6 miesicy od wydania ostatecznej krajowej decyzji w sprawie. Kolejny bardzo istotny wymg proceduralny, niespenienie ktrego spowoduje odrzucenie petycji. Termin szeciomiesiczny z jednej strony umoliwia w miar spokojne zoenie skargi do Trybunau w Strasburgu, a z drugiej strony nie pozwala na zbdne zwlekanie z podjciem decyzji co do wykorzystania mechanizmu kontrolnego Konwencji; pastwa skadajc deklaracj uznajc kompetencj byej Komisji lub jurysdykcj poprzedniego Trybunau mogy zastrzec, i organy te bd mogy zajmowa si sprawami dotyczcymi faktw zaistniaych po pewnej dacie. W zwizku z tym nie s dopuszczalne skargi co do faktw sprzed tej daty. Mimo zlikwidowania Komisji i utworzenia nowego Trybunau ograniczenie to zostao utrzymane. Przykadowo skargi przeciwko Polsce mog dotyczy tylko faktw zaistniaych po 30 kwietnia 1993 roku. skarga nie moe by anonimowa; skarga nie moe rwnie by identyczna ze spraw ju rozpoznan przez Trybuna; nie mona skorzysta ze skargi indywidualnej jeeli sprawa zostaa ju przedoona innej midzynarodowej procedurze kontrolnej, np. Komitetowi Praw Czowieka ONZ, czy Midzynarodowej Organizacji Pracy;

Jacek Cholewka Kecoj@wp.pl

prawa do skargi nie mona naduywa. Za takie naduycie moe zosta uznane przedstawienie w petycji faszywych faktw celem wprowadzenia Trybunau w bd. Naduyciem bdzie te wykorzystanie skargi do uprawiania propagandy politycznej (np. rasistowskiej) nie dajcej si pogodzi z ideami, na ktrych Konwencja europejska si opiera.

Postpowanie przed Europejskim Trybunaem Praw Czowieka Jeli uznamy, e skarga ktr chcielibymy przedstawi Trybunaowi w Strasburgu speania powysze wymogi dopuszczalnoci, moemy tak skarg sformuowa (najlepiej na formularzu urzdowym zob. linki poniej) i wysa na adres Trybunau: