Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
La - Canasta-En Lengua Chontal de Tabasco
La - Canasta-En Lengua Chontal de Tabasco
La canasta
La canasta
Las palabras son la morada donde habita el ser humano. A través de ellas se
transmiten los conocimientos: las enseñanzas de los abuelos, los nombres de todo lo
que nos rodea, nuestras expresiones de afecto, las maneras de llamar a los juegos,
los nombres de los alimentos. Estamos hechos de palabras y hacemos cosas con
palabras. Cada una de ellas tiene su música, suena de manera especial y particular en
el idioma que hablamos. En México tenemos más de 65 lenguas originarias, tal y como
lo podrás constatar al leer esta colección.
Cada sonido (palabra) tiene su propia escritura, tonalidad y cadencia. En este libro
se encuentran distintas formas de nombrar la realidad y los sentimientos. También
conocerás sonidos que parecen similares pero tienen un significado distinto o
pequeñas variaciones para identificar objetos.
Esta colección sirve como aliciente para que los alumnos, maestros y hablantes de las
lenguas originarias de nuestro país sigan promoviendo su lectura y escritura, la historia
y la vida de cada pueblo. Con ello se promoverá, a la vez, el uso y desarrollo de la
oralidad. Aunque no existe una garantía absoluta para la trascendencia de las lenguas,
el uso verbal y la escritura son indispensables para su preservación y desarrollo.
Káda julewé (t’an) yaán u ts’ip’lé, u k’eylé tan woyjún dába u pojlínte yénel
kache’dá u k’ába’ ni k’uao’ ok na’tibájo’ tŠkŠ ayán t’áno’ba pisétako’ ke jínba
u bélba yiné t’ok p’i’ k’ex tubá yakínte k’ua’.
Jínda mul ts’p’lé uts tubá t’ep’síntik u jinlé taj kenjúno’, aj ye’júno’ ok aj
chéraj yóko t’áno’ ta ke na’kápla, u tek’éo’ u noesáno tsiklé ok ts’iplé ta jíni
t’áno’, ni a numí oní ok kuxlé ta péte kejí, ok jínda xe ke nojé’la ta kenkák i
noeskák ta chéraj t’an. Mach chich ke toj elé’la u xe te numé ta t’ebík jínda
t’áno’, u k’enbitá ta t’an ok u ts’iplé k’en’ejo’ ta ch’ujkíntik i noesíntik.
RIMAS 20 JINCHICH 20
REFRANES 57 KA U Y�LKAN 57
DESCRIPCIÓN 59 TS’IBINTÉ 59
La mariposa 59 Ix pempem 59
El duende 60 Aj sutulok 60
El guarapo 61 Noj Yokochij 61
La celebración de San Juan Diego 62 U k’inijé a San Juan Diegu 62
El robachicos 63 Aj xuch’ p’iajlo’ 63
La laguna 64 Ni nap’ 64
El sombrero 65 Jop’o 65
Silla 65 Chumlib’ 65
La flor 66 Nich’ 66
Mito 66 PŠpŠ’ tsaji 66
Casa chontal 67 Otót a Yokot’anob 67
15
Ni oj
Chen ankrŠ ix chika,
t’ok a wok ka’ aj toy
i ju’ben sep’
un xot oj.
16
17
18
19
20
Vamos a la playita
con sus vientos, sus alitas
y con el canto de la sirenita,
nos espera la muy azulita.
Jinchich
K’a díos u k’a tak’in,
ta noj navid’a,
u jalé chich,
noj nul pepina.
21
Rima Jinchich
Mi mamá es más bella KŠ na’ rei pitsí
que todas las rosas, ke pete nichteob’
de sus labios brotan tu pŠchti’ u tuts’e
palabras hermosas. pitsilt’an.
23
24
Winik
Un tú winik ik’sapán
u bisan u buk’a
jinkín u axi tŠ patan
i u pojlí un tu jolok tŠká.
25
Ni P’i’ buch
No’on p’i’ buch’on
ch’a’a kŠjín i pits’ilon
ya’anon t’ok kŠ lotob
ni mŠlŠ I noj t’ot’.
26
La cabeza Ni pam
Tengo la cabeza baja Ya’an kŠ pam yaba
porque soy un pensador k’o k’a ya’an kŠ ka’jalín
y una carita pintada i kŠ p’i jut bonó
en pétalos de color. kama’ nich té.
27
Ix Chika
Pí ixik ch’ok ix chika,
u teki’ uke’,
ka’ mach u mŠmbintik,
ni xapum ta juts’kan.
28
Ix Necha
KŠ chich ix Necha,
u bixé tŠ wawa’ne,
i uné u ts’aikŠn,
ke kab’ ya’an bichí.
29
30
Pitsil t’an
KŠ kuwinatan kŠ kaxulet,
a ke tekí ni chŠp’ tuba kŠ’,
i ke pijnanet chij kab´,
kájalin ke kuxté to taj taj.
31
32
33
Mi mamá es muy alegre y yo obedezco todo KŠ no’ba rei ch’a ojin, i no’on rei ch’oolon
lo que me dice, por eso mi mamá me ts’onón u pete u t’an kŠ yok na’,
quiere mucho. jinuk’a kŠ na’ yo jiraron.
Cuando estoy triste, ella me alegra con Jin k’in ya’anón milútejón une u ch’a’olesan
unas bonitas y suaves palabras, por kŠ jín t’ok ch’ok pitsil ts’ají, jinuk’a
eso quiero mucho a mi mamá. rei ko kŠ na’.
34
35
36
KŠ na’ tŠk’á
KŠ na’ tŠk’á,
kŠ ná pitsí,
kŠ pitsílet ané,
a kŠ´p u mek’ión
t’ok kŠn ch’a eljin.
37
38
39
40
41
Ni chibá
Un tú winik aj chiba
kŠ unkŠji tŠ limón, k’o
wŠyé yabá te’e
uxe u k’uxe’
untú chán.
42
Untú mut
Untú mut’ u muk’lé
ik’, u k’uxe’ ixim
u k’aba’ aj k’au.
43
44
45
46
47
Es muy caliente y es el papá del humo, Rei tikŠw I u pap’ noj buts’
se usa en nuestras casas, u kŠnŠlesanob tan kototla,
acaba con árboles y montes. laj tsuptsŠn t’okte’e i bŠlŠna.
¿Qué será? ¿Kane were?
(el fuego)
(noj K’ak’)
48
49
50
51
Te bij u ts’osenón
te bij a kŠ kijó
le u pete a kuche petejob lugar
ta upete tankrŠsanon.
KanŠ kanŠ
(mulema)
52
54
Noj k’ay
tuba kaj
Tan u yotot kŠ pap’
a kŠ poli kŠ chich’ ix Carmén
une u ye’bi ch’a u jín
si kolí kŠ nŠs’Šk’Šba.
55
56
57
58
59
Aj sutulok
U yŠlkán ké tu yabá te’e mangu tŠ ch’ok kab
tŠ limón u tuts’e tŠnxín ak’Šb noj aj sutulok
u bik’tesan u pete winikob’ I ixiktakob’ ke u
numejob a’Šb.
60
61
62
Aj xuch’ p’iajlo’
Unp’e k’ín untú aj xuch’ p’iajlo’ u yolí u xuch’un
unt’u aj kŠn jun tŠ kab tŠ limón I pasijob u pete
winikob’ u k’echejob ni aj xuch’, i aj xuch’ a putsí.
64
Silla Chumlib’
Ésa es una silla. Está elaborada con madera de Jini unp’e chumlib’ a ust’i t’ok ch’ujte’ k’a
cedro para que se sientan los alumnos. chunwŠnik aj kŠn junob’.
PŠpŠ’ tsaji
Nich’ Aj patanob jink’inu kÍn ta
pŠk’ebijob a k’ajtiinob a
Šjinda unp’e nich té sŠk i jŠts’Škná. pap ja’ i u chenob’ ken ti’
Jinda ixik tam u yok, ik’ u tsuk, pi u bek’ jút, ya’ i u subeob’.
sŠkolán u pŠchí i u chen pitsil t’an.
Marvín Osorio y Francisco May Ramírez
César Hernández Velásquez Centla, Tabasco
Escuela Gregorio Torres Quintero
El Limón, Centla, Tabasco
66
67