Está en la página 1de 117
MUC LUC Trang phu bia Léi cam on ‘Loi cam doan Muc luc Mé dau Chuong 1. TONG QUAN VE NHOM LUGNG TU'VA DAO DONG TU’ BIEN DANG TONG QUAT 1.1. Nhém lwong tir va déi xing lugng tir - Dai so Hopf 1.2. Kién thitc chung vé bién dang luong tir téng quat 1.2.1. Dao dong ur diéu hoa bién dang téng quat 1.2.2. Céc ménh dé téng quat cua ly thuyét bién dang 1.3. Dao dong tir q-bién dang ciia cdc hé boson va fermion don va da mode. 1.3.1. Ham cau tnic F(x) cia dao déng tit boson q -bién dang 1.3.2. Dao dong ur q -bién dang 1.4. Thong ké bién dang 4 Chuong 2. MOT SOVAN DE VE BIEN DANG LUONG TUTONG QUAT 2.1. Tinh phi tuyén cia bién dang Iuong tir tong quat 2.2. C4c phuong trinh trudng bién dang téng quat 2.2.1. Phuong trinh song bién dang téng quat 2.2.2. Phuong trinh Kiein-Gordon va Maxwell bién dang 2.3. Nhom luong tr va mo hinh chudn 2.3.4. Dai s6 su(2)suy rong 2.3.2. Co ché Higg trong mo hinh chudn bién dang tong quat 2.4. Bién dang luong tir téng quat khi q bang can don vi 2.4.1. C4c bién dang hitu han va v6 han chiéu cla dai sé dao dong tir bién dang téng quat 2.4.2. Sut gidn doan ciia khong gian pha cho dao dong ti bién dang t6ng quat khi q bang can don vi Chuong 3. BIEN DANG LUONG TUKHI THAM SO TRO THANH TOAN TU 3.1. Dao dong tir g -bién dang - Guon. 3.1.1. Uu thé clia g-bién dang so véi q -bién dang 3.1.2. Hé dao dong tir g -bién dang. Céc tinh chat cha g 3.2. Tinh nhan qua cia ¢ -trrong 3.2.1. Luong tir hod g -trutmg 3.2.2. Tinh nhan qua cua trong lugng nr g -bién dang 3.3. Thong ké para-Bose va cac trang thai két hop 3.3.1. Dao dong tr paraboson g -bién dang 3.3.2. Phan bé théng ké para-Bose g -bién dang 3.3.3. Trang thai két hop cla paraboson g -bién dang 3.4. Dai s6 siéu d6i xing g -bién dang khi NV =2 3.4.1. Dai s6 siéu d6i xting q -bién dang khi NV =2 3.4.2. Siéu dai s6 siéu d6i xtmg g -bién dang khi V =2 Két luan Danh muc cdc cong tinh ciia téc gid lién quan dén luan dn ww 62 68 69 74 80 81 81 82 85 86 88 92 93 96 97 99 100 101 107 110 111 MO DAU Khi nghién cttu cdc hé vat ly, ta thuong gap cdc tinh chat d6i xting cla ching. Dé6i ximg déng mét vai trd quan trong trong vat ly hién dai. Déi xing chudn din dén nhiing ly thuyét chudn, d6i ximg khong gian tinh thé [a co so cta vat ly chat ran, d6i xtmg conform 1a d6i xting quan trong trong ly thuyét day... Vi vay, su phat trién ciia vat ly hién dai gan lién voi viéc nghién citu doi xumg. Cc tinh chat déi xtmg tuong ting voi cdc phép bién déi va do dé lién quan dén khai niém nhom. Cac ly thuyét chudn duge xay dug trén co s6 cdc nhém chudn U(1), SU(2) va SU(3) di mo ta rt thanh cong cdc trong téc dién tu, yéu va manh ctia cdc hat co ban. Tir d6 mo hinh chudn (standard model) dua tren nhém chudn SU(3) ® SU(2) ® U(1) nhim théng nhat céc tuong tac dién ti, yéu va manh da ra ddi. M6 hinh chudn da ching 6 [a mot ly thuyét t6t khi ma hdu hét cdc dur don cia né da duge thuc nghiém khang dinh 6 mic nang luong nhé hon 200 GeV. Mac di vay, né cdn nhiéu han ché truéc hét 1a chua giai thich duge cdc dit kién thuc nghiém 6 ving nang lugng cao hon va chua giai quyét duoc mot sé van dé ly thuyét cia ban than mo hinh nhu: cdc hat dugc dua bang tay vao cdc da tuyén cla nhom chudn, co mét sé én cdc tham s6 nhu cdc hang s6 tuong tac va khdi long... Nhing han ché nay din dé€n su can thiét phai nghién ctu cdc mau chudn m6 rong. Mot trong cdc phuong huéng co trién vong 1a mo rong ban than khdi niém vé nhdém dé cé nhom luong uf thay thé cho cdc (siéu) nhom chun. a Trong nhing nam gan day d6i ximg lugng tit ma cau tmic todn hoc cla né dua trén nhém lvong ti la su mo réng cla nhém Lie da x4m nhap vao nhiéu finh vuc cita vat ly. Phat minh cha Macfarlane va Biedenham vé sy thyc hién dai sé lugng tt su,(2) trong thuat ngit cla q-dao déng tr diéu hoa da lam nay sinh ra viéc dp dung d6i ximg luong tir trong cdc van dé hién thuc cia vat ly. Nhin vao lich six vat ly, ta thdy rang cdc nha vat ly da nhiéu lin bién dang (deform) cdc qui luat vat ly co ban. Ly thuyét mdi (da bién dang) 1a téng quat hon va chtia ly thuyét ban dau nhu 1a m6t trudng hop gidi han khi tham s6 bién dang tién dén mét gid tri dic biét. Vi du: co hoc tuong déi tinh sé tra thanh co hoc Newton khi tham sé bién dang 2 =250 hay co hoc lugng tr c cho lai cc két qua cla co hoc cé dién trong gidi han => co (S 1a tac dung). Vi cdc tham sé 2 va > 1a cdc tham s6 khong cé thit nguyén, y nghia vat ly 2 cua bién dang lién quan dén cdc hang s6 co ban ¢ va f. Do dé cé thé nghi rang bién dang q ciing sé két hop véi mot hang sé vat ly co ban nao dé. Phai noi rang y tuéng vé nhom long tir va déi xtmg Iuong tir 1a mot ¥ tuéng méi mé, cé tinh dot phd. NOi dung cia ¥ wimg nay 1a dua IY chuyét thodt khoi pham vi cdc nhém cé dién, diéu nay da din dén nhiéu thong ké mi v6i cdc hat dugc dodn nhan: théng ké phan sé (hat anyon), thong ké q- bién dang (hat quon), thong ké g-bién dang (hat guon), thong ké para (parafermion, paraboson ...). Nhém luong tt va déi xing lugng tir cé kha nang dua dén mot phat trién moi trong ly thuyét trrdng long tit, ly thuyét cdc hat co ban, vii tru hoc va dat ra nhiing van dé ton hoc nhu ly thuyét biéu dién cia nhiing nhém luong tr. Nhém luong ti cé thé tré thanh nhém déi xtmg quan trong cho vat ly ly thuyét noi chung va cho ly thuyét trudng luong uf, ly thuyét thong nhdt ndi riéng khi xét ving nang lugng Planck. Nghién ctu d6i xtmg luong tir 1a mot cong viéc cén thiét, hién dai-vaco thé din dén nhiéu két qua méi. Trong khoang ba muci nam tré lai day chting ta d& chimg kién su thanh cong cia viée 4p dung cdc nhém chudn vao ly thuyét hat co ban. Tuy nhién oé mét s6 van dé con dé ngo lién quan dén viéc dua vao cdc v6 huéng Higgs, céc kho khan cia ly thuyét théng nhdt lon khién cho ta nghi rang nguyén nhan khong phai cé tinh chat ky thuat ma 1a do khuon khé cita ly thuyét chudn trén co sO nhém Lie. Phuong 4n sit dung nhoém luong ur thay cho nhém Lie trong ly thuyét truémg chudn dung nhu [a tr nhién. Ban luan 4n nay nghién cttu vé mot s6 van dé theo cdc phuong huéng phat trién mdi cia bién dang luong ti trong ly thuyét trudng luong tir vat ly hat co ban, cu thé 1a bién dang luong ti téng quat va bién dang khi tham s6 tra thanh todn tt. (Céu tric cia luan 4n nhu sau: Trong chuong 1 chting t6i dé cap dén mot sé kién thitc téng quan vé nhém lugng tit va dao dong tir bién dang téng quat. Dé bat dau chting toi trinh bay vé su xudt hién cia nhém di ximg luong tit, ban chét cta nhém long tir SU, (2) va dai s6 Hopf. Su bién dang q cla mot he vat ly khdi co hoc Iuong tir binh. thudng (thong qua dao dong nr diéu hoa q-bién dang), rat nho & ving nang luong binh thuéng nhung tro nén dang ké 6 ving nang luong Planck va do d6 viéc nghién ctu q-bién dang to thanh quan trong d6i véi ly thuyét trudng. Tiép theo dé, chting toi sé gidi thieu cu thé vé dao dong ti bién dang téng quat, hé thtfc giao hoan co ban cilia hé bién dang nay. Déi voi mdi co cau bién dang thi cdc ham cu tnic sé dutgc x4c dinh khdc nhau va chiing toi cling dan ra vai dang ham cau tic, déng thdi ching minh mot s6 tinh chat quan trong cia ly thuyét bién dang. Ngoai ra, ching tdi sé hé thong hod cdc khdi niém vé q-boson “vat ly” va “toan hoc” ciing nhu khdc biét cla ching véi quon. Céc dinh nghia, ham cau tic va phan bé théng ké cho cdc hé q -bién dang boson va fermion don va da mode ciing duge trinh bay. Chuong 2 1a cdc két qua cia chting ti dua trén cdc cong trinh [4-6]. Trong chuong nay chung t6i trinh bay mot s6 van dé vé bién dang luong ur téng quat khi tham sé 1a c-s6. Nhu chting ta da biét, co nhiéu co cau bién dang khdc nhau va chi trong thdi gian gan day viéc théng nhat cdc co céu méi dugc nghién cifu day di nhu ching t6i da hé théng trong chuong 1. Cac két qua ma ching toi thu dugc trong chuong 2 nay sé IA t6ng quat va co thé 4p dung duge cho moi loai q-bién dang. Dua trén y mréng cla L. De Falco va m6t sé tdc gia khdc, chting t6i sé chi ra rang dao dong nt bién dang téng quat 1a mét dang cla dao dong tr phi tuyén binh thudng véi tinh phi tyén dic biét. Nho nghién cit dao dong tr bién dang téng quat duéi dang phi tuyén ma chting t0i dn ra dugc phuong trinh chuyén d6ng va biéu thtfc cho toa dé vat ly x cla dao d6ng tr nay va thong qua d6 chiing toi bién dang phuong trinh Klein-Gordon va Maxwell thanh cdc phuong trinh phi myén [6]. Ciing trong chuong nay chting ti nghién cttu vé co ché Higgs khi mo rong nhém SU(2) cé dién thanh nhém bién dang téng quat SU, (2) [5]. Két qua 1A m6i lién hé gitta khdi luong cdc hat W va Z trong mong hop bién dang téng quat nay ciing cé dang nhu trudng hop cé dién va sé tro vé trudng hop cé dién khi tham s6 bién dang bang 1. Dac biét ding luu y 1a khi tham so bién dang q bang can don vi. Khi g khac can don vi, ly thuyét biéu dién gidng nhu ly thuyét “cé dién”, tite 1A méi biéu din bat kha qui ing véi mot vector truéng. Cdn khi g bang can don vi thi ly thuyét biéu dién tr nén khdc han. Liic nay t6n tai cdc vector truéng nhung biéu dién lai la bat kha qui. Chiing t0i sé chtmg minh khi g bang can don vi thi biéu dién v6 han chiéu cha dai s6 bién dang téng quat dugc tach thanh biéu dién v6 han chiéu cia dai sé boson thong thudng va biéu dién hitu han chiéu cia dai sé bién dang. Déng thdi chting t6i cing chi ra ring trong trudng hop nay khong gian pha ctia dao d6ng tit bién dang téng quat la gidn doan [4]. Trong chuong 3 ching téi trinh bay mét sé van dé vé hé dao d6ng tir g- bién dang, ttc 1a vé cdc hat guon dua trén két qua cla cdc c6ng trinh [7], [12], [13], [15]. Ltic nay cdc tham sé bién dang khéng cén [a c -s6 nita ma tré thanh todn tir. Mé dau, chiing t6i giai thich nhu cdu mo réng q-bién dang thanh g - bién dang, dua ra cdc hé thtic giao hodn cho hé -bién dang va cdc rang buéc cho todn tr g. Tiép theo dé, chiing t0i lugng ur hod g -trudng thong qua cdc §-dao dong tir va dn ra cdc hé thite giao hodn cho g-truémg [10]. Sir dung cdc két qua nay, ching t6i ching minh tinh nhan qua vi m6 cia ly thuyét trutmg g-bién dang [12], [15] va qua d6 ching tdi chi ra su thong nhét cao cua ly thuyét 2 -trudng v6i ly thuyét trudng khong bién dang vi tinh nhan qua nay kh6ng co dugc trong ly thuyét trudng q -bién dang. Ciing trong chuong nay, ching toi nghién ctu vé hé dao d6ng tir paraboson - bién dang [7], dan ra hé thtfc giao hodn cho hé dao déng tir g - paraboson, ham phan bé va trang thai két hop cho théng ké nay. Diéu ly tht 1a ham phan b6 trong trudng hop khi tham sé [a toan ti lai tré vé dang thong thudng (khong bién dang) va mot lan nia chung ta thay 16 uu diém cla viée mé rong q -bién dang thanh -bién dang. Tiép theo, chting tdi dé cap dén mot dang siéu dai s6 SUSY g-bién dang khi N =2 [13]. N6 duge cau tnic tir boson g -bién dang va fermion thong thudng. Phuong phap dé cé thé din dén m6t loat cdc cong trinh nghién ctu vé siéu dai sé lugng tt, vi du néu chting ta két hop véi mét s6 két qua thu dugc trong [7] khi nghién ctu g -paraboson thi sé thu duge dai s6 para siéu d6i xing g -bién dang... C4c két qua chinh ciia luan 4n cé thé t6m tat nhu sau: © M6 réng mot sé két qua cho cdc dao dng tr bién dang véi cdc dang riéng biét tro thanh téng quét, cu thé 1a: chimg minh dao d6ng tit diéu hoa bién dang téng quat 1a mot dao dong uf phi tuyén, bién dang c4c phuong trinh Klein-Gordon va Maxwell, nghién citu co ché Higgs bién dang va trudng hop bién dang khi q bang can don vi. © Xay dung ly thuyét ¢-tréng luong tir bang cach lugng tir hod g - truong thong qua cdc g-dao dong ui, dn ra cdc hé thiic giao hon cho g-trréng va ching minh tinh nhan qua vi mo cia g- trudng. * Nghién cim hé dao dong tit g-paraboson, dim ra hé thiic giao hodn, ham phan bé va trang thai két hop cho théng ké nay. * Dé xudt mot dang siéu dai sé SUSY g -bién dang khi N =2. Chuong 1 TONG QUAN VE NHOM LUONG TU VA DAO DONG TU BIEN DANG TONG QUAT. Trong chuong | nay ching toi din ra mot s6 kién thitc co so vé nhom luong tit va dao dong tir bién dang téng quét. Muc 1.1 sé trinh bay béi canh cia su xudt hién nhém dé6i xing luong tr. Dé bat déu ching toi xin néu len mot s6 tmg dung cia phuong trinh Yang-Baxter (YBE) va ban chat ciia dai sé Hopf, tir d6 c6 thé thay rang nhém long tir khong phai 1A nhém hoac ban nhém ma thuc chat la nhém cia dai sé Hopf, déng thdi chiing t6i cling chi ra tam quan trong cla nhém luong tir trong viéc nghién citu ly thuyét trudng. Nhu ching ta da biét, co nhiéu loai co cu bién dang khdc nhau va chi trong thi gian gan day viéc théng nhat cdc dang mdi duge nghién citu day di. Cling cé nhiéu so dé vé van dé hop nhat cdc loai bién dang, vi du nhu so d6 hop nhat Beckers-Debergh [16], Odaka-Kishi-Kamefuchi [85], hay hop nhat theo phuong phép dao dong tir diéu hoa bién dang téng quat cia Daskaloyannis [36-37]... Tuy vay D. Bonatsos da ching minh rang cdc so d6 hop nhét 1a tuong duong [21]. Vi vay trong muc 1.2 chting t6i xin trinh bay vé dao dong tit diéu hoa bién dang téng quét (phuong phdp hop nhét cdc co cau bin dang ciia Daskaloyannis) va ba ménh dé téng quét ciia ly thuyét bién dang. Tiép theo, muc 1.3 sé di vao chi tiét cdch tim ham cau tnic (dac trung cho méi loai bién dang) cla hé boson q -bién dang “vat ly” va “ton hoc”. Ciing trong muc nay chting toi sé hé théng cac hé dao déng tr q -bién dang boson don, da mode cing voi biéu dién Fock cla chting va phan biét ching 12 v6i hé quon. Trong muc 1.4 chting t6i sé dan ra cdc thong ké clia cdc hé néu trén va gidi han cla ching khi tham s6 bién dang q tién téi 1. 1.1. Nhém luong tir va d6i xtmg lugng tr - Dai sé Hopf D6i ximg déng mot vai trd rdt quan trong trong vat ly hién dai. Déi xtmg chudn dan dén nhiing ly thuyét chudn, d6i xtmg khong gian tinh thé 1a co sO cha vat ly chat ran, d6i ximg conform la déi xing quan trong trong ly thuyét day... Vi vay su phat trién cla vat ly hién dai gan lién véi viéc nghién ctu déi xting. Trong nhimg nam gan day, cdc nha vat ly ly thuyét quan tam rat nhiéu dén nhom luong tit va d6i xtmg Iuong ti. Y tudng vé nhém luong tit va déi xting luong tir 14 mot ¥ tuéng mdi cé tinh dot pha. NOi dung cla y tong nay 1a dua ly thuyét thodt khoi pham vi cdc nhém cé dién , diéu nay di din dén nhiéu théng ké mdi nhu théng ké phan s6 (hat anyon), théng ké q -bién dang (hat quon), théng ké g-bién dang (hat guon), thong ké para (parafermion, paraboson)... Nhom d6i ximg luong tir dugc Drinfel’d va Jimbo dua vao ly thuyét lic cdc téc gid nay nghién ci phuong trinh Yang-Baxter (YBE). Hién nay phuong trinh Yang-Baxter dugc biét 1a déng mot vai trd quan trong sau sac trong nhiéu bai todn vat ly ly thuyét nhu: © co hoc théng ké (Baxter 1982), © mo hinh kha tich cua ly thuyét udng (Sklyanin 1980, Kulish va Sklyanin 1980, Kulish va Reshitikhin 1981, de Vega 1987), © ly thuyét chinh x4c S-ma tran (Zamolodchikov 1979), * ly thuyét truéng hai chiéu d6i voi cdc trudng tuan theo thong ké trung gian (Frohlich 1987), ly thuyét truémg conform (Moore va Seiberg 1988, Frenkel va Jing 1988, Bernard 1988), © VV... Ban chat ca YBE co thé tom tat nhu sau: Néu hang ding thitc Jacobi 1a diéu kién vé tinh lién két (associativity) d6i v6i mot dai s6 Lie, thi YBE dong vai tro tong wr d6i voi mot cau tnic dai s6 méi, mét dai sé mé rong cia dai s6 Lie. Cau tric dai sé nay thudng duoc goi la q-bién dang cia dai s6 Lie va nhém tham s6 q Vi du xét nhém Iuong tir SU, (2) duoc dinh nghia thong qua cdc he thitc (..J.J=2/., [J.4]=[24.] (LL) trong d6 Khi q=e’ véi y 0 (tic 1a g—>1) thi [2/.] > 27, va chiing ta tro vé trudng hop cé dién. Hé thttc (1.1.1) trén khong thé tmg voi mot dai sé Lie ma co thé lam ting v6i mot dai s6 lién két (associative) vo han chiéu U, (su(2)). 14 Dai s6 U, (su(2)) 1a mot bign dang cita dai s6 bao phé cap ca su(2) ky hiéu 1a U(su(2)). Nhu vay dai s6 U, xét vé mat todn hoc 1a mot dai sé Hopf. Trong trudng hop xét déi ximg luong tit khi cé hai momen thi cdc hé sé Clebsh-Gordan thong thudng khong cén ding nita va phai phét trién mot phuong phép mdi dé tim céc q-hé s6 tuong tu (phép déng nhan- comultiplication). Su bién dang q cia mot hé vat ly khdi co hoc luong tir thong thudng (n6i chung su bién dang d6 dua tren q-dao dong tit diéu hoa) 1a mét van dé dang dugc nghién ctf, su bién dang nay co thé la rt nhé & cde nang luong binh thudng. Tuy vay ¢ ving nang luong Planck thi su bién dang nay c6 thé tré nén In dang ké va tré thanh quan trong d6i véi ly thuyét trudng. Luu y rang nhom luong tit khong phai la nhom hodc ban nhém (semi- group). Nhém lugng tir thuc chat lA dai sé Hopf [28] (hay nhém tng vdi dai sé Hopf [42]). Sau day chting ta hay dé cap dai sé Hopf mét cach téng quat, khong di vao nhiing chi tiét ton hoc. « Mt dai sé trén trudng C 1a mot khong gian tuyén tinh 4 voi hai phép todn tuyén tinh - phép nhan m:A@A—> A, - va phép todn don vi 7: C >A © Phép déng nhan (comultiplication) A. Néu xét tich tenxo cita cdc biéu dién 4 4@A thong qua phép déng nhan A A(ab)=A(a)A(b)—(a,be A), (1.1.2) thi ching ta co thé tich hop hai biéu dién (vi du cong hai momen g6c) khi xét hai hé vat ly (thudc hai biéu dién) tuong tac voi nhau. © Phép d6i cuc (antipode) 5 (img voi viéc mdi yéu t6 cla nhém cé yéti t6 nghich dao). Khi d6 tap (4,m,7,A,S) sé thanh lap dai so Hopf. Nhiéu tac gia da lam r6é mdi lién quan sau xa gitta nhom luong tr va dai s6 Virasoro trong l¥ thuyét day. Viéc dua nhom luong tir vao ly thuyét day 1a mot van dé khé, song c6 thé din dén nhiéu két qua ly thi. Hién nay da co nhiéu céng trinh nghién ctu van dé thiét lap méi lién quan gitta cdc trang thai vi mo lugng ti v6i entropy ctia 16 den [98] s=in2PAd_ (1.1.3) (2ahy v6i_ s- s6 chiéu khong thdi gian. Céc trang thai vi m6 luong tir phu thudc vao théng ké va do dé phu thudc vao nhém lugng tir khi nhom nay dugc dua vao ly thuyét. Vi vay nhém luong tr tré thanh nhém déi xing quan trong cho vat ly ly thuyét ndi chung va cho ly thuyét trudng luong tt, ly thuyét thong nhat ndi riéng khi xét ving nang luong Planck ~ 10°GeV (ting véi dO dai co ban 10° m). : Nghién cttu d6i xtmg luong tr 1a mot c6ng viéc cdn thiét, hién dai va cé thé din dén nhiéu két qua mdi. Nhom luong tir va d6i xtmg lugng tir co kha nang dua dén mét phat trién mdi trong ly thuyét trudng, ly thuyét cdc hat co ban, vii tru hoc... 1.2. Kién thitc chung vé bién dang luong ti téng quat Trong muc 1.1, chting ta da dua ra kién thitc tng quat vé nhém luong tir va tim quan trong vé viéc nghién ctu nhém nay. Viéc sir dung nhom luong tit da gitip céc nha vat ly xay dung duoc nhiing mo hinh vat ly cho ta cdc bé sung chinh xac hon véi thuc nghiém, dic biét cé higu qua khi xét dén vang nang lugng cao. Dé hinh dung rd hon vé nhom lugng tir va dai s6 luong tir, trong muc nay chting t6i xin trinh bay vé dao dong tir bién dang téng quit, cdc dang va mot s6 tinh chat cua nd. 1.2.1 Dao d6ng tit diéu hoa bién dang téng quat [36], [37] Nhém luong tr SU,(2) lan dau tién duoc dua ra béi Kulish va Reshetikhin [70]. Trong’ c6ng trinh [17] tac gia Biedenham da dua vao dao V-L4/499 dOng tit diéu hoa q-bién dang va xay dumg mot céch thuc hién ciia SU,(2), diéu nay cing duoc lam song song déc lap béi Macfarlane [77]. Polychronakov [90] da nghién ctfu cdc diéu kién can thiét cho su t6n tai cua mot nhém luong tir bién dang téng quat véi phép déng nhan; trong cong trinh nay téc gia di dén két luan rang bién dang duy nhat ma co thé thu dugc qua su thuc hién nhé dao d6ng tir phai la mot q-bién dang . Chting ta sé bat dau tir mot bién dang bat ky cilia dao dong tir va xay dumg dai sé ciia dao déng tit bién dang téng quat bang cdch nghién cifu cdc tinh chat cla chting. Nhiing két qua nay 1a téng quat va cé thé 4p dung cho moi truéng hop bién dang, gém ca q- bién dang . Bién dang tong quat cua dao dong utr diéu hoa cé thé duge cho bdi hé thifc giao hon co ban aa” = g(a°a), (1.2.1) trong d6 a,a” a cdc toan tir hermitic lién hop. Trong dai s6 cia dao dong ti binh thuéng ham g(x) duoc dinh nghia 8(x) = 14x. (1.2.2) Khi d6 str dung (1.2.1) va (1.2.2), ta c6 [aa ]=1 (1.2.3) Todn tirs6 N dugc dinh nghia thong qua cdc hé thtte giao hoan [N.a]=-a, [N,a" ]=a° (1.2.4) Gia sir rang toan tit sé N nay duoc biéu dién thong qua cdc todn ti sinh huy theo hé thitc N=f(a'a). (1.2.5) Chning ta sé tim su lién hé gitta céc ham f(x) va g(x). Sit dung (1.2.1), ta c6 =(aa")'a-(a°a)' a (1.2.6) Tuong tu ta cling thu duge [a (aa) |=-a' ((e(@a))'-(a’a)'}. (2.7 C4c phuong trinh (1.2.6) va (1.2.7) dan dén [a.F(a'@)]=(F(g(a°@))-s(a°a))a, (1.2.8) [a’.s(a'a)]=-a( /(¢(«a))- ¢(«a)) (1.2.9) Luu y (1.2.4) va (1.2.8), ta thay néu chon S(g(z))=1+ F(x) (1.2.10) thi hé thttc giao hodn (1.2.4) sé dugc thoa man. Nhu vay ti phuong trinh (1.2.10), néu biét ham g(x) thi ham f(x) sé hoan toan duge xdc dink. Néu ta goi F(x)la ham nguoc cia him f(x), tite 1a F=f" hay F(f(x))=x (1.2.11) thi ham g(x) sé duge x4c dinh thong qua ham f(x) nhu sau g(x) =F (1+ f(a). (1.2.12) Trong phuong trinh (1.2.10), néu ta thay x bang a’a thi voi dinh nghia (1.2.1), bién dang téng quat cita dao dong tir diéu hoa sé dugc biéu dién thong qua hé thifc giao hoan S(aa")- f(a-a)=1. (1.2.13) Day 1a hé thtfe giao hodn bién dang cua hé thttc giao hoan (1.2.3). Trong hé thttc giao hodn bién dang (1.2.13) nay ham f(x) (hay ham F(x)) duge goi 1 ham co sé (hodc ham cau tric) cia ly thuyét bién dang, con ham g(x) 1 ham bé tro. Du6i day ta liét ké ra mot s6 dang ham cau tric F(x) thuong gap i a dao d6ng tir diéu hoa dao dong ti diéu hoa q -bién dang [58], [77] iii A dao dong tir diéu hoa bién dang kiéu Arik-Coon [2] q- iv = 7 dao dong tit diéu hoa bién dang hai tham s6 [25] , [66] v x(p+1-x) dao d6ng ti para-fermion [86] sinh(rx)sinh(r(p+1-x)) sinh’ (z) dao d6ng tir bién dang para-fermion [56] 1.2.2 C4éc ménh dé téng quat cia ly thuyét bién dang Ménh dé 1, Lien quan dén tic dung cia. todn tit a,a* lén vector riéng cia toan ti sé N Nhu muc trén da ndi, gia str f(x) 1a ham thuc va a,a” 1a hai toan tr lién hop hecmitic thoa man (1.2.13) f(aa")— f(a"a)=1, khi dé todn th N = f(a°a) thoa mAn (1.2.24) [aN]=a va [aN ]=-a" Goi |) 1A co sé cdc vector riéng cia todn tit sé NV N\n)=nln). (1.2.14) C4c phuong trinh (1.2.4) ngu y rang cdc todn tr a’,a 1a cdc todn tr sinh, huy ajn) = [[n]|n-1), (1.2.15) 21 a \n)=,{n+i]|n+1), trong d6 ky higu [n] 1a mot ham s6 cua n Sir dung (1.2.1), (1.2.15) va (1.2.16) ta co: aa’ |n) = a,[n+]|n+1) =[2+1]|n), @ an) =a Jfr]|n—1)=[n]]n), déng thoi aa" |n) = g(a" a)|n) = g(a’ a\n)) = g([n})|n). Tir (1.2.17) va (1.2.19) suy ra [n+t}=g([n]) hay f([n+1])= ¢(8[n)) So sanh voi c6ng thifc (1.2.10) ta co f([n+i))=1+ s(n]. Do F = f* nen ti day ta c6 thé két lan [n] = F(n). V6i gid thiét rang F(0)=0, ta thu duoc {o]=0 hay ajo)=0. Bang cach quy nap ta cé thé ching minh ménh dé tiép sau. Mend dé 2. Lien quan dén cfu tric dai s6 Lie bién dang 22 (1.2.16) (1.2.17) (1.2.18) (1.2.19) (1.2.20) (1.2.21) (1.2.22) (1.2.23) Ti phuong trinh (1.2.16) ta cé vector trang thai riéng cla ton ur sé N= f(a‘a) duge biéu dién béi cong thitc (1.2.24) trong dé ta dinh nghia (n)'=TIll= TF. (1.2.25) C4c vector trang thai riéng nay ciing 1 cdc vector trang thai riéng cla toan tir nang luong (1.2.26) véi cdc tri riéng trong ting 1a A A Ey =F(lr+i]+ (n))=F( F(n+l)+F(n)). (1.227) Theo (1.2.1), (1.2.5), (1.2.11) va (1.2.12) ta co aa=F(N), (1.2.28) aa® = g(F(N))=F(1+f(F(N)))=F(N +1). (1.2.29) Nhu vay hé thtfc giao hoan bién dang sé tré thanh [aa ]=F(N+1)-F(W). (1.2.30) D6i véi dao dong tit diéu hoa q -bién dang, theo bang néu trong 1.2.1, ta c6 khi q 1a s6 thuc thi ham cau tric F(x) duge x4c dinh boi cong thitc vn-4 sinh(ex) = 1.2.31 HQ) =a “inhr ’ ( ) trong dé q =e" va 71a thuc. Néu q 1a sé phitc thi ham cau tric la F(x)= Cn ) (1.2.32) sint voi q =e" va r IA thuc. Sit dung ham cfu tnic dang nay ching ta sé xay dung dai sé Lie bién dang. Gia sir [X, ], 8 bidu dign c6 sé cita dai s6 va a,la tap cla dao dong tir bién dang . Khi do todn ur 47a [%],4 (1.2.33) 1a toan tir gay (generator) bién dang cita dai s6 luong tir bién dang [17], [77]. Bay gid chting ta sé xem xét cach thuc hién cua nhém luong tr bién dang SU(2) thong qua hé dao déng tr bién dang hai mode J. =a ay, J. 2434, a s(aa -a;a,), (1.2.34) 1y + * L =3(4 a, +a3a,). Tir nhiing phuong trinh (1.2.34) ta tim duge M =a 4a, =L+Jy, (1.2.35) N, =a,a,=L-J,. 24, Sau mot s6 bién déi don gidn ta thu duge cdc hé thifc giao hodn cua dai sé bién dang su(2)nhu sau [JoJ_]=-v.. [J..J.J=H(L+J,,L-Sy), (1.2.36) [LoJ.]=0. [L.,]=9, trong dé ham H(x,y) duoc dinh nghia AY) = ROA +D-AE+DE,O). (1.2.37) Néu dai sé su(2) d6i xing duoc hiéu Ia céc dao dong tir bién dang co ban 1a nhu nhau, tic 1a F(x) = F,(x) = F(x) thi ham F(x, y)la ham phan d6i ximg A(x, y)=-F(x,y). (1.2.38) Néu |0)=|0),0), 1a véc to riéng ciia trang thai co ban clia hai dao dong N, |0) =0, N,|0) =0, (1.2.39) thi str dung ménh dé 2 va cdc cong thifc (1.2.15), (1.2.16) va (1.2.21) ta c6 thé ching minh dugc ménh dé sau. Ménh dé 3, Lién quan d6n phép déng nhan, hé s6 Clebsh-Gordan Xét hé dao dong tir da mode (2 mode) véi cdc toan tir a,,a, thoa man hé thifc giao ho4n L(aa7)-£(a7a,)=1 1212, (1.2.40) ta cé khong gian ciia biéu dién cia nhém SU(2) la khéng gian Fock véi cdc co sé 1a cdc véc to trang thai riéng cia todn tr sé N “hy ey (a)\(@) rn |n)=|msm) = |0). (1.2.41) Dé xdc dinh cdc gid tri riéng cla todn ti J, duoc dinh nghia trong cong thifc (1.2.34), ta cho J, tac déng lén trang thai riéng |) cia toan tir sé N Ja|n) = min) =<(a°a ~aa,)[n)=(N,|n)=Najn))=3(m—m). (1.2.42) 1 2 Do dé tacé m=4(n,-n,). (1.2.43) Tuong ty gid tri riéng cua ton tr L duoc xdc dinh L\a)=l|n), 1=04 +m). (1.2.44) Tit dé (1.2.43) va (1.2.44) ta thu duoc n=ltm, m=l-m. (1.2.45) Trang thai riéng |n) trong (1.2.41) duge x4c dinh béi hai tham sé m, va n, sé duge viét lai thong qua /,m nhé (1.2.45) (1.2.46) trong d6 26 [a], =F(@)=f"(@), i=1,2, vi luu ¥ rang cdc ham cdu tric cla cic mode khac nhau 1a khdc nhau. (1.2.47) Sit dung cdc cong thtfe (1.2.15), (1.2.16), (1.2.35) va (1.2.47) chting ta cé thé dé dang tim duge cdc két qua sau J.|lhm) = aa, |r") =a; fr], |." -1) = Pr vee bn the 2) = firme fmf, lms), J_|lsm) 245,725) =a; ffr,], |, -Lm) = VP), le +, | +1) va Jo|t,m) = m|l,m), L|I,m) =I\I,m). (1.2.48) (1.2.49) (1.2.50) (1.2.51) Lam tuong tu nhu qué trinh trén chiing ta c6 thé xay dung duge cach thuc hién cho nhém luong ur bién dang SU(3) [87] va cho moi nhém cé dién bién dang ndi chung. Van dé déng nhan cia céc nhém SU(2) bién dang, lién quan chat ché vdi viéc tinh hé sé Clebsh-Gordan luén 1a mot van dé thoi su va van dang dugc cdc nha vat ly nghién ctfu (xem 1.1). Do diéu kién 27 F(/=m)20 (1.2.52) phai dugc thoa man (vi F, tuong tng sé hat) nén cdc phuong trinh (1.2.48)- (1.2.51) sé dua ra méi rang budc déi véi cac tri sé cho phép cua / va m. Ly thuyét téng quat trinh bay & day cé thé img dung cho cdc nhém bién dang phi tuyén rt cfin thiét cho cdc d6i xting bi ph va. 1.3. Dao dong ti q-bién dang cla cdc hé boson va fermion don va da mode. Trong muc nay chiing ti xin trinh bay cu thé vé cdc hé dao déng tir q- bién dang boson va fermion, céch tim ham cdu tric ciia ching, déng théi chting tdi ciing phan biét mot mot sé thuat ngit dé gay ldm lin nhu q -bién dang va Q-bign dang; q-bién dang va cdc hat quon... [18] 1.3.1. Ham cu tric F(x) cha dao dong ti boson q-bién dang Bay gid ching ta sé dn ra céch tim ham cdu tric cho hé dao dong tit tit boson q -bién dang “vat ly” va “toan hoc”. Uttam cds rte ctta he boson q -bitn dang: F(x)=2—4- = qI-F Dao dong tit bién dang q-boson duge dinh nghia thong qua cdc hé thite giao hoén aa’ -gaa=q", [N,a]= [Na jaa (1.3.1) Dua vao todn tit méi N,c6 dang nhuw toan tr sé trong truong hop khong bién dang, ttfc I N, =a'a. (1.3.2) Todn ur sé N cé cdc trang thai riéng jm) thoa man N\|m)=m\m), (1.3.3) va tg véi cdc trang thai |m), toan tir N, c6 cdc tri rieng a, No|Wmt) =a, |™m). (1.3.4) Bay gid chting ta sé tim cong thiic xdc dinh a,,. Cho toan tir N, tc d6ng lén trang thai a°|m) [83] Nya’ |m) =a’ aa” |m) = a” (q~% +qN, )|m) 0 =a ( >I 03.3) _=a°q"|m)+a"qa,,|m)=(q-" +qa,, )a" |m). 29 Mat khdc ta cling c6 N,|m+1)=a,,,,|m-+l). (1.3.6) Luu y ring a°|m)~|m+1) nén néu so sénh (1.3.5) va (1.3.6) ta suy ra hé thitc truy hdi cho a, Fu =I" +9Ey- (1.3.7) R6 rang N,|0)=a"a|0)=0 nén @, =0. (1.3.8) Tu cong thifc truy héi (1.3.7) va diéu kién ban d4u (1.3.8) ching ta tim duge Gy =P" (14g? +g" +..4g™)=q" hay viét cach khdc (1.3.9) Dua gid tri cia a, trong cong thttc (1.3.9) vao phuong trinh (1.3.4) ta cé N,|m) = £=2" im), (1.3.10) Theo ly thuyét chung véi cong thtfc (1.2.5) va (1.3.2) N= f(a'a)= f(No), (1.3.11) ta suy ra 30 N, = F(N). (1.3.12) Tir (1.3.3) va (1.3.12) ta thu duge N, |m) = F(N)|m) = F(m)|m). (1.3.13) So sanh (1.3.10) va (1.3.13) ta tim duge F(x) == q-4 (1.3.14) Cong thiéc (1.3.14) cho ta xéc dinh ham cau tric ciia q -bién dang thong thudng hay cdn duge goi 1a g-boson “vat ly” [82], dugc dua ra lan dau tien béi Macfarlane-Biedenham. 2/Hlam cdi tric cia he boson Q -bitn dang: F(x) = a i Dé cho hé thite giao hodn (1.3.1) tr nén khong phu thuge vao todn tir N, khi q 1 sé thuc, Arik-Coon lam mét sé bién déi nhu sau: Dua vao cdc toan tir 4, 4” cé lién hé véi a,a” theo cong thttc A=q""a,A* =a'g"”, (1.3.15) va biéu dién a, a” thong qua 4, A’ a=q‘"A,a =A'qh? (1.3.16) Tinh hé thttc giao héan cia todn tr s6 N voi A va A” 31 [w,4]=[", ga]l=4q “P(N, a]=-q"?a=-A [y.4"]=[Narg"? ]=[N.a" ]g'? = 07g"? = 317) ta thay rang (1.3.17) van c6 dang nhv hai phuong trinh cudi cla (1.3.1). Nhw vay cdc toan tir 4’,A van co ¥ nghia 1a cdc todn tt sinh, huy. Tir hé thtic giao hodn bién dang co ban (1.3.1) va cong thife (1.3.16) ta lam mot s6 bién déi sau aa’ -qa'a=q" QP aa gq"? —ga gq" A=q q’ Aa -qa'q'A=q" Ad ~qqg' 4 A=q* AA’ -G A A=lL. (1.3.18) Néu dat tham s6 bién dang mdi la Q =q’ thi ta sé co hé thttc giao hoan khong phu.thudc vao N nhu sau AA’ -QA"A=1. (1.3.19) Vi vay dao dong tit bién dang véi cdc todn nr sinh, huy 4°, 4 nhu trén con duge goi 14 QO -bién dang hay q -boson “toan hoc” [82]. Dé tong két ta c6 thé viét lai hé thtte giao hodn cla Q -boson -QA'A=1, [N,A]=-A, NA ]=4". (1.3.20) V6i hé thifc giao hon nay, lam tuong tu nhu véi bién dang Macfarlane- Biedenham ta thu dugc mét sé két qua cé dang dep hon 32 [Noa ]L=4. [Nol =-4 (1.3.21) hay F(x)= me . (1.3.22) trong d6 toan tir N, = 4°4 va a, lA tri riéng ca N, thod man N, |m) = az,,|m). (1.3.23) Céng thtic (1.3.22) cho ta ham cau tnic cia hé boson Q-bién dang duoc dinh nghia thong qua hé thttc giao hodn (1.3.20), lan dau tién duge dua ra_bdi Arik va Coon va sau d6 dugc Kuryshkin phat trién them. 1.3.2. Dao dong tir q -bién dang [23] Trong muc nay chting t6i xin hé thong cdc dao dong tir q-bién dang boson va fermion don va da mode cing véi biéu dién Fock cia ching. 1/ Dao dong tit boson q -bién dang don mode Nhu muc 1.3.1 di dé cap, dao dong tir boson q -bién dang duge dinh nghia thong qua hé thifc giao hodn aa’ -~qa°a=q"", [N,a]=-a, [Na (1.3.24) véi qéC;a*,a,N 1a todn tr sinh, huy va todn ur sé. Véc to trang thai rieng cua todn tit sé duge xdc dinh theo cong thtic (1.2.17) 33 n= EF (13.25) véiky higu [n]!=[n][-1]..[1], [0]=1, trong dé ham cdu tic [n]=F(n) dugc xéc dinh theo kiéu Macfarlane-Biedenham, tifc 1 (1.3.26) Trong khong gian Fock, tit ly thuyét chung voi cong thtfe (1.2.1), (1.2.5), (1.2.11) ta c6 a'a=F(N)=([N], (1.3.27) aa’ = g(aa)=F(N+1)=[N+]]. Rat thi vi khi dé cap dén tung hop g =e". Liic nay [m]=0 (xem thém muc 2.4) va khéng gian Fock bi chia.ra thanh cdc khéng gian con m- chiéu khéng lién két v6i nhau béi todn tir a,a”. M6i khong gian con dé biéu dién a-chiéu ciia dai sé (1.3.24) va do dé cé thé xem nhu cdc khong gian con riéng Ié . Mét hién tong tuong tu sé xay ra vi bat ky q=e"" voi r 1a mot sé hau ti khong nguyén. C6 nhimg dang khdc cia hé thttc (1.3.24), khi g 1a s6 thuc. Dé khir N trong phuong trinh dau cua (1.3.24), ding cdc todn nf sinh, huy 4°,4 duge dinh nghia theo cong thtic (1.3.15), ta din téi hé thttc giao hon kiéu Arik- Coon AA’ -qA' A=. (1.3.28) Tuong img véi cde toan tit sinh, huy 4”, A, biéu dién khong gian Fock tro thanh: 34 |n (4) 0), Al0)=0, N|n)=nln), (1.3.29) iar an trong 46 [n]’ = ot la ham cfu tric dang (1.3.22) ( day ky higu B danh cho boson). Trong khong gian Fock ta co A As[N], 4a =[N +1] (1.3.30) ‘Xét cdc todn tir b, 6” lién hé véi a, a* theo hé thitc a=(Med)"s, a =o (ey (13.31) Nel N+1 ) Qua vai bién déi don gian chting ta sé thu duoc [6." ]=1, [N,b]=-6, [No ]=5, V=o°5. (1.3.32) Day chinh 1a dai sé dao dong tir boson thong thudng. Nhu vay ching ta c6 thé két luan ring cdc todn tir huy, sinh ciia hé boson q -bién dang va khong bién dang c6 thé biéu dién qua nhau nho hé thttc (1.3.31). Dao dong th bién dang q -fermion don mode. C&c todn tir huy, sinh cia dao dong tir bién dang q-fermion ky hiéu la J, f*, thoa man cdc hé thitc giao hodn [81] FF +a fea", (N.fla-f [MS ]=f. 1.3.33) 35 trong d6 N [a toan tit sé fermion q -bién dang. Trang thai riéng da duge chudn hod cia todn ti N duge xdc dinh theo cong thttc lo), s]0)=0, (1.3.34) (1.3.35) va ta dé dang cé duge ffa[N}. # =[N+1] (1.3.36) Biéu dién trén 1a vo han chiéu. Giéng nhu trudng hop boson q -bién dang, d6i voi nhiing gid tri dic biét cia q thi khong gian Fock bi chia ra thanh nhing khong gian con khong lién két voi nhau. Méi khong gian nhu vay thuc hién mét biéu dién hitu han chiéu cita dai sé (1.3.33). Néu xét riéng g =e" Voi me N,m#2thi taco * Khi m lé thi [2m]’ =0. © Khi m=4k+2 thi [m] cr sv © Khi m=4k+2 (k21) wai] =0. L2 36 S6 chiéu cia c4c khéng gian con khéng lién két 1A s6 nguyén n nho nhat thod man [n]/ =0. (Truong hop g=e"? Ia dic biét voi vi du [nl —-""n; nhimg trudng hop nay cho ta biéu dign vo han chiéu). V6i q=1 thi kh6ng gian Fock dugc phan thanh khong gian con hai chiéu va nguyen ly loai trix Pauli c6 thé suy ra tir f? =( ry =0. Bay gid chung ta bién déi cdc toan tir (véi g thuc) Fag@f, F=fq?, (1.3.37) ta thu duoc hé thttc giao hoan FF +q?F*F =1. (1.3.38) Nhu vay biéu dién ciia khong gian Fock véi cdc todn tir mdi duge xac dink: (ey, ' an sci F\0)=0, N|n)=njn), (1.3.39) 7” voi ham cau tnic . vere [ol =¢" [ay ECV (1.3.40) Gri So sénh hai hé thttc (1.3.28) va (1.3.38) ta thay rang dé (1.3.38) tr vé dang (1.3.28) thi chi cdn thay g, bing ig,. Do dé ham cau tic {n]" cting c6 thé duge dan ra tit [n]’ bang céch tren 7 1-0" Ge)" « _(iae)" [e} = 1+q2 (iar) - tiie 1a dfin vé dutoc (1.3.40). Diéu nay cho ta thay sur thuan loi khi sit dung dinh nghia dao d6ng tir Q-bién dang theo kiéu Arik-Coon hay [a q -bién dang “toan hoc”. Mot diéu déng hm ¥ 6 day [a néu dao dong tir fermion q-bién dang dugc dinh nghia théng qua (1.3.33) thi ching ta khong tim dugc cdc phép bién d6i tuong tu nhu (1.3.31) dé xdc dinh mdi lién hé céc toén tir sinh huy cul dao dong tit fermion q-bién dang va dao dong ur fermion thong thudng (khong bién dang). Tuy vay Chaichian va Kulish trong [24] di dua ra mét dinh nghia khéc cho dao dong tt bién dang q -fermion thay thé cho (1.3.33) nhu sau: ce” +ge"c=q" , [M,c]=-c, [M,c J=c* (1.3.41) Trong truémg hop nay néu dua vao cdc toan tit Cage, Ci scg™?, (1.3.42) thi chiing ta sé dan dén hé thtic giao hodn Fermi thong thudng: CC’ +C°C SL (1.3.43) va do d6 chi nhimg trang thdi riéng khong bang 0 ciia toan tir sé M 1a |0) va \1)=C*|0). (Chi y rang két luan suy ra tir (1.3.41) la tuong duong véi hé thitc C*=C*=0 va do d6 khong cén phai gia thiét chting nia). Diéu 46 c6 nghia dao dong tir q-fermion xac dinh bdi dai s6 (1.3.41) 1 c6 chi mét khong gian 38 biéu dién Fock (khéng bién dang) tim thudng va do dé cac dao dong tir d6 chinh Ia c4c fermion thong thudng. 3/Dao dong tit q -bién dang da mode Trong muc nay chting ta sé xem xét cdc hé bién dang da mode. D6i véi cfc dao déng ti q-bién dang boson va fermion véi dinh nghia (1.3.24), (1.3.28) va (1.3.33), (1.3.38) tuong tmg, viéc mé rong cho hé da mode hoan toan don gian. D6i voi hé dao dong uit boson q -bién dang da mode chting ta 6 cdc hé thitc giao hodn: aa; -[(q-1)6, +1]a;a, =6,q™.,[N,,a, ]=-d,a,,[N,,a;]=d,a;, (1.3.44) va 44; -[(¢ -)6, +1] 474, =64,,[N,.4, ]=-6,4,,[N,,4; ]=6,47. (1.3.45) Con d6i véi hé dao dong wr fermion q -bién dang da mode cdc hé thitc giao hoén tré thanh: SF, +[a-06, 4,6 = 8,9" [ Nf, ]=-8,5,[NS ]=85;, 13.46) va AF +[(@ 06, +1]F/F =4,,[N.F, ]=-6,6,,[N Fy ]=5,F7. (1.3.47) i Hién nay mot hé thtte giao hodn bién dang khac goi 1a dai sé quon cling dang duge nghién cttu. Dai s6 d6 dugc x4c dinh bdi he thttc aa; ~qa;a,=6, (1.3.48) 39 va hé thitc nay cé thé xem nhu 1a mot phép ndi suy giita Bose va Fermi khi q chay tit +1 d&n -1 trén truc thuc. Tuy vay chting ta phai thay rang cé mot su Khéc biét gitta cdc dao dong tir q -bién dang x4c dinh béi (1.3.45) va (1.3.47) va quon. Thuc vay, trong trudng hop ciia cic dao d6ng tit g-boson (q-fermion) thi céc mode khdc nhau (i # /) sé giao hodn (phan giao hodn), trong khi d6 quon sé giao hoan “kiéu q”, ttc 1a ching thoa man (1.3.48). Hon nifa, trong truéng hop cua dai sé quon thi khong cé mot quy luat giao hon nao cé thé 4p dat d6i véi a,a va a”, a° cla c4c mode khac nhau. Cu thé cdc giao hodn aa,-ga,a,=0 hodc a/a;—gaja; =0chi ding khi q* =1, nghia 1a tro vé dang Bose hay Fermi tam thudng (xin xem thém muc 3.1.1). 1.4. Théng ké q-bién dang Trong muc nay, chting ta sé tinh ham Green bién dang duge dinh nghia nhu Ia phan bé thong ké ciia aa, f*/ tuan theo dai s6 q-bién dang dugc x4c dinh qua (1.3.24), (1.3.28), (1.3.33) va (1.3.38). Nhu ta da biét phan bé théng ke cia toan nr F duge xdc dinh béi cong thttc (F)=37(e™"F), (4.1) trong d6 Z 1a ham plian bé, x4c dinh tinh chat nhiet dong cia hé va c6 dang Z=Tr(e"), (1.4.2) véig-=—L, k1a hang s6 Boltzman, 71a nhiét do cia he va H JA Hamiltonian kT cha hé, vét lay theo day di cdc trang thai. Sir dung céng thitc thong thudng H=o0N, (1.4.3) taco Z=Tr(e*") = So(nie"™" |n)= So (eM)f = (4.4) n=O n=O - Ta tinh ham Green xdc dinh bing (a"a). D6i véi q -boson tuan theo (1.3.24), ta c6 (a-a)=4 Z ea z 1 =7 (1.4.5) fo 7h? —(q4q" Je +1 Hoan toan tuong tu, d6i v6i q -boson tuan theo (1.3.28), ta thu dugc (1.4.6) 41 D6i vi q -fermion tuan theo (1.3.33) va (1.3.38) Tr{e” ff) Spleen J == y q Line qt+q! i Tce (1.4.7) at Ee") Ee] va (FF) = (1.4.8) eg Lum ¥ rang (1.3.24), (1.3.28) va (1.3.38) tr vé he thiic giao hodn ca dao dong ur boson thong thudng néu g=1 va qg=+i. Khi dé cdc phan bé (aa), (4°A) va (F°F) trong (1.4.5), (1.4.6) va (1.4.8) tro than: (ob)= tic 1A tuan theo théng ké Bose-Einstein. Con (1.3.33) sé tro vé hé thitc giao hodn cla dao déng uit fermion thong thudng khi g =1 va tuong ting (1.4.7) tro thanh (crc) tiie 1 thong ké Fermi-Dirac. 42 Nhu vay trong chuong | nay, chung t6i di hé théng hod mot sé diéu co ban c4n thiét cho luan an vé dao dong tt diéu hoa q -bién dang téng quat, cdc khdi niém vé q-boson “vat ly” va “todn hoc” cing nhu khéc biét cla chting véi quon. C4c dinh nghia, ham cdu tnic va phan bé théng ké cho cdc hé q- bién dang boson va fermion don va da mode cing duge trinh bay. Déng thdi ching t6i cing néu lén nhu cau va tam quan trong cla viéc nghién ctu vé nhém hong tir va mét sO tng dung cita chting. B Chuong 2 MOT SO VAN DE VE BIEN DANG LUONG TUTONG QUAT Trong chuong nay chiing t6i trinh bay mot s6 van dé vé bién dang luong tir téng quét khi tham sé la c-s6. Nhu da trinh bay & muc 1.2, bién dang lugng tit cé nhiéu dang khdc nhau va chi trong thdi gian gin day viéc thong nhat cdc dang méi dugc nghién ctu diy di. Céc két qua ma ching toi thu duoc trong chuong 2 nay sé 1a téng quat va cé thé 4p dung duoc cho moi loai bign dang. O muc 2.1 chting t0i sé chi ra ring dao dong tir bién dang téng quat 1a mot dang ciia dao dong ti phi tuyén binh thudng véi tinh phi tyén dac biét. Ching t6i ciing dua ra phuong trinh chuyén déng va biéu thtfc cho toa d6 vat ly x cia dao d6ng ti phi tuyén nay. Dua trén két qua d6, trong muc 2.2 ching toi m6 r6ng phuong trinh Klein-Gordon va Maxwell thanh cdc phuong trinh phi tuyén. Muc 2.3 nghién ctu vé dai sé su(2) bién dang téng quat va mot sé dang dic biét clia nd. Viéc mé rong nhém “cé dién” thanh nhém bién dang téng quat nay din dén mot sé két qua tht vi trong co ché Higgs va ching toi sé dua ra méi lién hé gitta khdi lung cic hat W va Z trong trrdng hop bién dang nay. Dac biét ding lum ¥ 1a khi tham sé bién dang g bang can don vi. Khi q khdc can don vi, ly thuyét biéu dién gidng nhu ly thuyét “cé dién”, tite la méi biéu dién bat kha qui ting véi mot vector truéng. Cdn khi g bing can don vi thi ly thuyét biéu dién tré nén khdc han. Liic nay tén tai céc vector trudng nhung bidu din lai 1a bat kha qui [28]. Trong muc 2.4 chting ti ching minh khi q bang can don vi thi biéu dién v6 han chiéu cla dai sé bién dang 44 téng quét dugc téch thanh biéu dién vo han chiéu cla dai s6 boson thong thudng va biéu dién hitu han chiéu cia dai sé bién dang. Dong thoi ching toi ciing chi ra ring trong truémg hop nay khong gian pha cla dao dong tr bién dang téng quat la gidn doan. Tuy cdc két qua trén ciing khong c6 nhiéu méi mé nhung chting da duge téng quat hod cho moi loai bién dang va d6 la muc dich cia chiing toi. 2.1. Tinh phi tuyén cia bién dang luong tir téng quat [6], (14] Nhing nam gin day, bién dang luong tir cita dai sé Heisenberg da tro thanh d6i tuong quan tam cila cdc nha vat ly. Trong tai ligu [78], dao dong tir q-bién dang da dugc hiéu nhu 1a mét dao dong tit binh thudng (tite [a khong bién dang) phi tuyén voi tan sé cé su phu thudc dac biét vao bién dé. Su phu thudc nay duoc miéu ta bang mot ham cosinehyperbolic cla binh phuong bién do. Trong cong trinh [80], Manko, Marmo va Zaccaria da din ra phuong tinh Klein-Gordon q-bién dang v6i nhiing bé chinh phi tuyén (so véi phuong trinh tuyén tinh thong thudng) bang cach dua vao su phu thudc cia tin sé dao dong vao bién d6. Déng thdi Finkelstein cling da dua ra mot sé két qua cho ly thuyét Yang-Mills cua q-bién dang GL(2) [48] va da thir bé sung cho ly thuyét trudng q -d6i xing [49]. Tuy vay co diéu khong hay [a cdc dang q-bién dang trong cdc cong trinh [48-49] va [78-79] lai khac nhau. Nhung déng thoi 45 ta cing lm ¥ rang Daskaloyannis [36-37] xuat phat ur dao déng ur bién dang tuy ¥ da dua ra duge dai s6 dao déng tir bién dang téng quat va nghién cru cdc tinh chat cla ching nhu chting toi da téng két 6 muc 1.2. Vi vay chling toi dat ra cau héi: Liéu cé thé téng quat hod cdc két qua ctia [78-80] cho dao déng tr bién dang téng quat? Trong muc nay chiing t6i sé chi ra rang dao d6ng tir bién dang téng quét chinh 1a mot dang cla dao dong tir phi tyén véi tinh phi tuyén cu thé va giai quyét mot sé van dé lién quan. Véi cdc két qua nay ching toi sé md réng cdc van dé tuong ting trong [49], [78], [80]. Ching ta hay nghién ctu mot dao dong tir bién dang téng quat. Nhu da dugc din ra & muc 1.2, su bién dang téng quat clia mot dao d6ng tit diéu hoa duge cho bdi hé thttc co ban S(aa")- f(a’a) =1, (2.1.1) trong d6 a va a” 1A cdc toan tir lin hiép, /(x) 1a ham gidi tich thuc xée dinh trén truc duong thuc. Hé thttc (2.1.1) déng nhat voi nhiing hé thitc sau: a’a=F(N), aa" =F(N+1), F=f. (2.1.2) Tit dé ta thu duge hé thttc giao hoan bién dang [aa ]=F(N+1)-F(N). (2.1.3) Ham cau tric F(x) (theo muc (1.3.1) c6 thé cé nhiéu dang khac nhau. Theo Macfarlane [77] va Biedenharn [17] thi _ iarcsin(xsinh f) f() A h=ing, (2.1.4a) (2.1.4b) va hé thitc giao hon 1a aa” -qa°a=q (2.1.5) Trong cdc cong trinh [48-49], ham f(x) va F(x) lai duoc cho duéi dang (kiéu Arik-Coon) f()= ae (2.1.6a) (2.1.6b) véi hé thitc giao hodn 1a aa’ -qa’a=l. (2.1.7) hay néu sit dung ( 2.1.3) va ( 2.1.6b) thi ta thay hé thtfc trén trong duong voi New [aa J=F+y-F(N)=2 q-l Todn tit sé N theo dinh nghia thoa man cdc hé thie giao hoan [a,.N]=a, [a N] =-a", (2.1.8) va diéu d6 ching t6 N dugc xc dinh bai hé thttc N= f(a’). (2.1.9) Nhu da biét, cdc todn tir huy, sinh a,a* ciia dao déng tir diéu hoa bién dang c6 thé duge biéu dién thong qua cdc toan tit huy, sinh cla dao d6ng tir boson binh thudng 4, 6° nhu sau (xem muc 1.3, cong thtfe (1.3.31) fy] _._ (,. (2.1.10) aed Tay Trong co hoc luong tit, dao dng tir binh thudng dao dong vi tan sé cé thé duge biéu dién thong qua cdc bin sé mdi [78] 47 (2.1.11) Nhu vay 1 =-(8 +8), p=i/8(a"-2) (2.1.12) Khi dé ta thu duge ngoac Poisson khac khong +1 BOB OB OB __, 2.1.13 B5}-S3 ian (2.1.13) Sit dung (2.1.12) chiing ta xc dinh ham Hamiltonian thong qua cdc bién sé mdi 2, 8” (8.6 )==+ ox = off" (2.1.14) nie Déng thdi ham 6" la tich phan chuyén déng va trong ly thuyét luong tir thi tuong tmg véi sO mttc kich thich hoac sé hat. Tuong tr nhu ( 2.1.10), chting ta dinh nghia dao dong tir diéu hoa bién dang cé dién thong qua cdc bién (f, 8") - oa a= FO, 4. [FOF Ve \ B. (2.1.15) Nhan hai phuong trinh cita (2.1.15), ta thu duge |a*|=aa" = F(fp"). (2.1.16) Ching ta sé tinh ngoac Poisson =-i@aF’( £6"), (2.1.19) a ={a",H} = ia" F'( 66). (2.1.19) Xét mudng hop q-bién dang véi cdc ham f(x) va F(x) xdc dinh theo cong thie (2.1.4) (tite IA theo Macfarlane va Biedenham) thi tir (2.1.14), (2.1.16) va (2.1.19) ta thu duoc i +sinh? (ABB") icles sinh (4) AEBS ey esliatleerenkaey {2,45} =-1F'(8") = -ih9———— eT (2.1.20) fA : 1 inh? (fe son Vital ab° (0) a2) sinhh " Nhu vay khi git nguyén dang ham Hamiltonian thi ngoac Poisson ctia cdc bién s6 sé bién déi. 2/ Theo cach tuong tu nhu trong cdc céng trinh [78], [80], ta co thé viet lai hé thong théng qua cdc bién (f, 2") thi khi dé ngodc Poisson cilia cdc bién 86 sé giit nguyén cdn dang ham Hamiltonian lai thay déi AB, 8) = Ha, a") = waa’ = oF (BB) . (2.1.22) Tit (2.1.22) ta c6 B={p,M}=-W B, s (2.1.23) Ba{B Aha e’, trong do W=F'( BB )o. (2.1.24) 50 Néu xét cdc q-bién dang véi ham cdu tric F(x) xdc dinh theo (2.1.4b) thi ta sé co tén sé W bang wo, = Sosh(ne’) (2.1.25) + sinh fi va néu F(x) x4c dinh theo (2.1.6b) thi tin sé W 1a a o, =o. (2.1.26) Tt etl Déng théi ta ciing cin luu ¥ ring f6" la tich phan chuyén dong ciia hé théng mdi tuan theo (2.1.23) 4 (gp')=B8 +86 =0. (2.1.27) Nhu ta da biét, trong dao dng tr diéu hoa, hang sé @ dic trmg cho su thay déi theo moi qui dao. Cdn céng thifc (2.1.24) cho ta thay véi dao dong ur diéu hoa bién dang thi tn sé W lai TA mot ham hang cho méi qui dao (do 86" la tich phan chuyén d6ng). Dua vao diéu nay ta c6 thé giai thich dao d6ng tit bign dang téng quét nhur [A mot hé thong véi mot su phi tuyén dac thi. Tén tai nhiéu loai phi tuyén ma trong dé su bién déi cla phase trong chuyén dong cla cdc mode giéng nhu dao déng tir diéu hoa nhung tan s6 cilia dao déng tir lai phu thudc vao nang luong va su phu thudc nay duoc miéu ta boi ham f. Ham f nay xdc dinh loai bién dang d6 va khi dé nhiing dao déng tir duge goi i dao dong tir f -bién dang [78], [80]. Nhu vay ta c6 thé lam sang td ban chat cia f -bién dang nay. Cac cong thttc (2.1.25), (2.1.26) cho thay 46 chinh IA su bién dang téng quat voi dang dac biét cla dao ham ciia ham c4u tric F(x). Vi du véi dao dong th q-bién dang cé ham F(x) tuan theo (2.1.4b) thi su phu thudc f d6 dugc miéu t4 bdi ham cosinehyperbolic cula binh phuong bién dé . 51 Bay gid chting ta quay tré lai vdi cdc bién x, p tuong ting vdi toa do vat ly va xung lugng vat ly cla dao dong tit q -bién dang. Tuong img véi dong hoc phi tuyén, tix (2.1.12), (2.1.23) va ( 2.1.24) ta thu duoc - i 2 . 1 ” . ak =r f+, rap Ft P= BW e+) (2.1.28a) lo . = SPORE -A)=F (BB YP, p= \2a-H) = Pane +1 B)= a (2.1.28b) = err \(B' + B)=-0 F'(BB')x, trong dé tir (2.1.14) BB =1 (ox? +1. py, (2.1.29) 2 o Dua vao (2.1.28) va (2.1.29) ta sé cé inr(Se2P),, pa-o'r( PEP), (2.1.30) 20 20 Diéu nay din dén iar[ eel, 2 easy 2@ trong d6 xung Ivong p 1a ham A(x,x) clia vi tri x va van t6c x. Tip theo day chiing ta sé xét t6i viéc mé rong trudng cé dién va trudng lugng tr cia dao dong tir diéu hoa bién dang téng quat. Dé cho don gian, trong trudng hop trudng cé dién, ta xét trung v6 hudng bién dang khéng khéi luong (x,1) va lién hop z(x,1) 52 — a wn 3( oft) 4 al fang 2k = (2.1.32) > fainie) 1a, Vier Sei 1-455) a(x',t)= x - e. =a] 2 trong d6 néu sir dung cong thtfc (2.1.24) thi ta cd -k =H =, =F'(|8/ Jo, (2.1.33) Ti (2.1.32) ta thu dugc ngoac Poisson {ox0,.20.0}= LF (al Joos(r'([a)Jo,x-»)} 2.1.34) D6i véi rung hop q-bién dang khi ham F(x) xdc dinh theo (2.1.4b) 2 ro 4 feennaean}=(-*% Jace +E 5 fo cos(2j(x-2"))= o! (2.1.35) (i i 4 an a—»in(24 /x=#))}+0(0'). 3 Cdn véi truimg hop q-bign dang khi him F(x) xéc dinh theo (2.1.6b) thi ngodc Poison tré thanh: {0,(x.0,2,(¢.0} =(1-$ ace -x)+AQ {laf cos(w,(x-x))— ; (2.1.36) (al ~F)o,(0-*)sin(o, (x =») +00 Két qua cho thdy ngoac Poisson cua q -trrdng tuong img véi hai dang cia bién dang so véi binh thudng thi cé them su bé chinh véi cdc bac cla h? (cong thifc (2.1.35)) hodc bac cia h (cong thitc (2.1.36). 53; D6i voi tung Iwong tir dua theo cong thiic (2.1.32), ta cd thé dinh nghia céc trudng va lién hop cita chting néu thay cdc s6 (a,,a;) bang cdc todn tit huy, sinh (a,,a;). Cac he thuic giao hoan ciia cdc todn tir truong c6 thé tinh toan duge va nhu di dur dodn ching ta sé tim duge nhiing trudng khong dinh xt. Nhu vay trong muc 2.1 nay ching t6i di chi ra ring dao d6ng tit bién dang téng quat chinh 1a mot dang cla dao déng ur phi tuyén véi tinh phi tuyén cu thé thong qua cong thife (2.1.25) va (2.1.26). Qua dé ching t6i cing lam sang t6 ban chat cia f -bién dang. Déng thdi khi coi dao dong tr bién dang 1a mot dang cita dao d6ng tir phi tuyén ching tdi ciing din ra duoc phuong trinh chuyén dong (2.1.30) va biéu thite cho phép xdc dinh toa do vat ly x (2.1.31) clia dao d6éng tir ndi trén. Cudi cing ching téi cting dua ra due cdc bé chinh cla ngodc Poisson cho cdc trudng cé dién bién dang (cu thé la truéng vo hu6éng khéng khdi luong) va huéng mé rong cho cdc truéng luong tr. 2.2. CAc phuong trinh trudng bién dang téng quat [6] Dua vao két qua cia muc 2.1, trong muc nay ching ta sé xdc dinh cdc phuong trinh Klein-Gordon bién dang téng quat, phuong trinh Maxwell trong chan khéng va ¥ nghia vat ly ciia ching. 54 2.2.1. Phuong trinh séng bién dang téng quat Ching ta bat dau tir phuong trinh séng a_ a) ———— =0, Zeal (2 ae Me) , ¢ ) trong d6 van téc duge lay bang 1. Trong biéu dién xung luong phuong trinh (2.2.1) co thé viét lai nhu sau O(k,1) + 0(k,1) =0, (2.2.2) trong dé Lfotane ax. (2.2.3) Qe Lay dao ham hai vé phuong trinh (2.2.3) theo thdi gian, ta thu dugc y phuong lk.) = Lf olx,ede = x(k,s) (2.2.4) 2a Tit (2.2.2), (2.2.3), (2.2.4) ta c6 to pm ge : ep | (kt) = = [ole dr = | (Polk nea = Wolk), (2.2.5) Cac phuong trinh ( 2.2.4) va (2.2.5) cho ta Ok) =1(k,), (kt) =-olk,t). (2.2.6) C4ée phuong trinh (2.2.6) cé dang nhu (2.1.28) voi tin s6 w? =k? p>a(k,t) va x o(k,t). Do d6 chting ta cé thé bién dang hé tuyén tinh khi lay tich phan cla chuyén déng Pe (kth Coa errs 55 trong d6 A, la 10i gidi cla hé théng vo han cdc phuong trinh suy ra tir ( 2.1.31) Ko (Ki hehe Akt) = nr j dk OE } (2.2.8) Nhu vay, luu y dén (2.2.2) thi phuong trinh song bién dang say-romg cé thé viét duéi dang O(k,0) +1 F?(u)o(k,1) =0. (2.2.9) Do tham s6 yzduoc chon nhu tich phan chuyén dong chung cho moi dao dong tir trudng cho nén n6 khong phu thudc vao vector kva ham F() 6 thé dugc xem nh thita s6 chung. Khi d6 ta c6 thé viét lai phuong trinh (2.2.9) Ok.) =-2F?(uolk,t) = Fu) 203.0). (2.2.10) Nghiém cua phuong trinh ( 2.2.9) duoc viét dudi dang o(k,t) = lok, O)oos(AF"(uy) +o(k,0)sin AFA) L241) KF'(u) Ta tim 1di gidi cla phuong trinh (2.2.10) dui dang soliton 9.(X,1) = O(xt F'(y)D), (2.2.12) trong dé © 1a mot ham bat ky. 2.2.2. Phuong trinh Klein-Gordon va Maxwell bién dang 56 Ching ta téng quat hod két qua 6 muc 2.2.1 vao truéng hop cilia cdc toa dO khong gian. Ta bat ddu tit phuong trinh Klein-Gordon thong thuéng voi khéi luong bang 0 (c =1) a (Z-a}ocseo. (2.2.13) Bién d6 Fourier 1 - ele lent be (2.2.14) sé thoa man phuong trinh vi phan O(k,t)+K0(k,t) =0. (2.2.15) Thuc hién cdc bién déi tuong tu nhu da trinh bay 6 muc 2. phuong trinh (2.2.15) ta co O(kt)+EF(u)o(k.t)=0, - (2.2.16) trong d6 1a tich phan chuyén dong Ro" (kt) the wade 2k (2.2.17) Nghiém ciia phuong trinh (2.2.15) 06 dang nhw biu thite (2.2.11) o(k.t) )=fol#, 0) cos( KF" (11)t) +op(k,0)sin KF" wh wy le) Phuong trinh (2.2.15) c6 thé viét lai duéi dang 2 pa (S-r (wa jolae)=0, (2.2.19) trong dé F’(2)d6ng vai trd van t6c tin hiéu. 57 Tiép theo, chting ta sé xem xét hé phuong trinh Maxwell tuyén tinh thong thudng trong chan khong cho trudng E(x,1)va A(x,1), biéu dién qua cdc thé nang A(x,1), 0(x.1) duéi dang [Z-a}oesn=o (Z-a}aten =0, 2 div =0. ot Trong khéng gian xung lugng ta thu duge cdc phuong trinh Ok,1) +P 9(k,1) =0, A(t) +k A(k,1) =0, voi diéu kién chudn O(k,t) +ikA(k,t) =0. (2.2.20) (2.2.21) (2.2.22) (2.2.23) (2.2.24) (2.2.25) (2.2.26) Gidng nhu trong trudng hop cua trudng vo hudéng, ta sé dua vao “sé lugng tir” téng céng cila trudng dién tit bién dang wz, la tich phan chuyén dong. Trong truéng hop nay ta c6 cdc phuong trinh phi tuyén bién dang cia dao déng Ok, t) +P F*(holk,t) = 0, 58 (2.2.27) Ak.) +1 F?(u)A(k,t) =0. (2.2.28) Y nghia cia ham F’(u)Ia van t6c tin hiéu. Do dé ta phai tai tham so hod diéu kién chudn thanh F'(u) | 0(k,t)+ikA(k, 1) = 0. (2.2.29) Can luu ¥ rang tham sé yz trong phuong trinh Klein-Gordon va cdc phuong trinh Maxwell duge cho béi biéu thttc (2.2.17). C4c phuong trinh Klein-Gordon phi tuyén chiing toi dua ra trong muc nay [a téng qudt. Ngoai ra gidi han cla céc phuong trinh Maxwell bién dang (2.2.27) - (2.2.29) ciing chinh 1a dang thong thudng (khong bién dang). Ciing cin uu ¥ rang chi trong théi gian rat gan day, su nghién cttu vé van dé tuong thich giita cdc dang khdc nhau cua q-bién dang moi dat két qua. Va boi vi cdc két qua ciia ching toi néu trén la téng quat nén chting co thé duoc sit dung cho moi loai g -bién dang. 2.3. Nhém luong tit va mé hinh chudn [5] Nhu da biét, trong ly thuyét trong chudn tén tai mot nh6m bién déi déi V6i cdc trudng va su bién déi nay khong lam thay déi ban chat vat ly cia ly thuyét, hay néi cdch khdc [a ly thuyét bat bién d6i véi cdc bién déi cia nhém d6, nhém nay dugc goi 14 nhém chudn. 59 Xét mo hinh chudn thi lic nay nh6m chudn 1a SU,(2)®U;, (1). C6 thé néi day 1A mot nhém “cé dién”. Tuy nhién ching ta co thé suy rong nhém chudn d6, vi du thanh nhém lugng tir va viéc suy rong cé thé din dén nhiéu hé qua vat ly mdi. Trong phén nay chting toi nghién ctu nhiing bién dang téng quat cla dai s6 su(2) trong mot vai dang khdc nhau va nghién ctfu céc mo hinh truéng chudn (gauge) voi nhom chudn 1a nhing nhom luong ty. 2.3.1. Dai s6 su(2) bién dang téng quat Xét dai s6 bién dang su(2) téng quét duoc cho béi cdc he thttc giao hodn [20] [Jo.J.J=t/.. [J.J ]=O(U,(J, +D)-O(Jo(J, -D), (2.3.1) trong dé J,,J_,/_la cdc toan tr gay (generators) cua dai sé va ham (x) la ham tang bat ky nguyén va xdc dinh véi x zt. Vi dai s6 nay duge dc trumg boi ham @nén ta sé ky hiéu dai s6 bién dang loai trén 14 sup(2)- Cac vector co s6 sé thoa man cdc hé thifc J,|1,m) = ml, m), (2.3.2) J_{L,m) = J®(10+1))-(m(m +1) |/,m+1), (2.3.3) J_|Lm) = JO(I+1))-®(m(m-1))|,m-1), (2.3.4) trong d6 60 (2.3.5) va mal, -1+1,-1+2,...,1-2,1-L1. (2.3.6) Thanh lap céc todn tir Casimir [20] giao hodn véi céc vi tir J., J, duéi dang CaJS,+@(Ig(Jp +0) = J.J. +®(Jg(Jp-D). (2.3.7) Thuc vay, ta cé thé kiém tra cdc giao hodn tr sau [Cul] = SJ y + P(Jo(Jp +I) Jp Sod S. = Sy P( Igy +0) =I.(Jy- DS. - Sy J. FSS. —Jol Jy =0, [C.J ]=LLL +0(J, (J, +D) J.-L S.-J. O(S(Jy +0) =J_(J_ J, +®(J,(J, +I) - O(J,(Jy -D))) +L ®((Jg — DJ) - -J_S_J.+J_®(Ig(Jy +1) =0, [C.J ]=LLS, +®(, (J) +D) J. - SS. -S.P(J,(Jy +0) SSS. -O(Sy(S, +1)) + O(S,(J, -D)J, + O(J(Jy +). - -J_I J. -I.®(Ig(Jy +) =J.O((J, +1)J,)—J.P(J,(J, +0) =0. CAc tri riéng cia todn tit Casimir C duge xdc dinh boi Cllm)=J_J.|l,m)+(Jq(Jy +D)|2,m) = J (I +1))-(m(m +1))J_|/,m +1) + J ®(m(m +1) |1,m) =[, ®UT+D)=G(m(om-+0) | lm) + (mC +1) =O(I(/+1))|I,m). (2.3.8) /,m) 61 Dai s6 su,(2)sé tro vé dai s6 su(2)cé dién khi ham 6 dang O(x(x+D) = x(x +). (2.3.9) Con néu thay (x(x +1))=[x], [x+l],, (2.3.10) trong dé (2.3.11) thi ta sé thu duge dai s6 bién dang su,(2)x4c dinh béi [os.]=2/:, (Y4-]= [Yo], Yo +1, “Yo, MY — 4, =[4] grt-g a tg | at : / q-4 q-4 (2.3.12) = (7 +9" q-q' ( ) =[24], Dai s6 su,(2) xudt hién trong rét nhiéu truéng hop, trong d6 vé phai phuong trinh cuéi cing trong (2.3.1) la mét ham 1é cla J, nhu (2.3.9) va (2.3.10). 2.3.2. Co ché Higgs trong m6 hinh chudn bién dang téng quat 62 Xét mot song tuyén phtic mo ta vat chat O'(va lien hiép cia n6 ' =@ ) thudc biéu dién co sd cla nhém SU, (2) [100], tite 1a es o:=|° |, 2.3.13 (3) 23.13) o=(0" o). (2.3.14) Du6i téc dong ciia nhém Iugng tir thi céc ham d6 bién déi nhu sau O'5U/ OO’, o >5(U;)Oo'. (2.3.15) Tir dé ta suy ra dai luong VO:=90, =9 8 +00" la bat bién. Biéu thttc dng nang cia vat chat bang ((De))|De), (2.3.16) trong dé Dla dao ham hiép bién, @1a ham biéu dién co sé. Dao ham hiép bién trong mo hinh chudn co dang D,=08, — 18, 5B, ~ig,t Wi), (2.3.17) trong dé: 2, 1a dao ham binh thudng, 8, , la cdc hang sé tuong tac tong ting voi U/1) va SU(2), Y 1a siéu tich (biéu dién co sé cia nhom U1), r, 14 cdc ma tran Pauli (biéu din co sé cia nhém SU(2), 63 B,, W; la cdc truéng chudn mang tong tac. Trong dai s6 bién dang su, (2) do cdu tric cla dai sé Hopf (xem1.1) tron lin su(2) va u(J) nén vé mat dai sé su, (2) tuong ting voi su(2) @u(1) va do dé chi con mét hang s6 tuong tac g. Nhu vay dao ham hiép bién trong ly thuyét bién dang cé dang DO :=d®+I* fn(T*)o. (2.3.18) Tai day ta cé thé nhin thay su tuong duong gitta (2.3.17) va (2.3.18). C&c truéng chudn dugc ky hiéu la [* & (2.3.18) dong vai trd ky hiéu Christoffel [74] (trong hinh hoc Riemann dugc ghi bang chit [ ); cdc biéu dién co sé ¥ va r, sé tuong tmg voi fn(7*) ( fn-fundamental); 4 nhan 4 gid tri tuong duong véi 4 vi tir cita cdc nhém u(J) va su(2). MG réng [100] khi tham sé bién dang q tro thanh mot ham cua q, tacé 0 0 1 fiz} o 7,)=-—L|1 , f(T.) = : me =—FaLa}alo i} Mo (2.3.19a) 5 if 9 mrj=|" Fad), may=—) , _1_| 0 0 F@ va aig (Fg, 2-82 9: Pig 2.3.19 8p a | TB 0898) trong 46 [nj:=!= ree (khi_f(q)=4""" tacé bién dang Arik-Coon) 64 Sir dung (2.3.18) va (2.3.19) ta thu dugc cong thitc cho dao ham hiép bién Der =ae* aa Lz alae+vom ‘ore! (2.3.20a) pot =e? +—8_| [14] | cls ea Jo 2 yg “7a pplz) 7a" |” “Forel (2.3.20b) Xét ham téc dong S,, hermit va bat bién: S, =((Dey'|[De)-v (oe), (2.3.21) trong d6 ham 1 déng vai tro thé nang. Gia sir rang d5i xing lugng tir bi phé vo nr phat nho co ché Higgs. Nhu vay sé t6n tai m6t tan sé v khdc khéng sao cho thé nang / dat cuc tiéu bang 3" va trang théi chan khong tmg véi ham téc dong trén sé nim tai diém v?, ting voi (@*) =0 va (o)= { (' Nhu vay , d6i xumg bi pha v6 tr phat [92]. Trudc co ché Higgs ta c6 cdc ham chudn W*,W*, B (xem cong thie (2.3.20) tuong ting vdi cdc hat c6 khdi 65 lugng bang 0. Sau co ché Higgs (tic 14 co ché thu khdi luong) thi ta sé 6 céc ham chudn ting véi cdc hat W*, Z, A (W*,W’, B)>(W*,Z, A), trong dé cdc hat W*, Z cé kh6i luong khéc 0. M6i lién hé gitta cdc trudng d6 duge biéu dién thong qua géc thuc Weinberg 4, W? =cos,Z+sing,A, B=—sinG,Z +c0sG, A. (2.3.22) Song dé dodn nhan 4 nhu [a hat photon thi hat nay phai khong cé khéi lugng. Diéu nay dfn dén D@khéng thé chifa sé hang AO’ trong Do’ do (@°) #0 (vi khi tinh ham téc dong sé xudt hign (4|4)(°)"). Tit phuong trinh (2.3.20b), ta cd hé s6 cla AO" 1a v= TL EE cose, -— sing, (2.3.23) ** yeIBiL2 f(a) lez va cé thé suy ra 120, = f (4), eel 3 3] (2.3.24) BG bing oe vio cong thttc (2.3.20) ta 06 —do- + &_{1_ 2 -, 182 pg i - =do + (; 7 4, }z0 a © +igsind, Ad”, (2.3.25) Do’ =do' -—__8___7@° + gv? (2.3.25b) f°(@)[2]cos 4, F@(2] Kh6i lugng cia ba trugng chudn cén lai (W*,Z)dugc tim khi ta tinh S, theo cong thite (2.3.21) tai diém (@)=(00)=37 0: =0,0'=Ly v2 Sule) =(( (ey |[p)-r (v0) =(Do" |Do-)+(De*|De°) igN2 eR ‘) ore rate oa,” (2\2) YL "|v \+ Fores, 2) “Por '" 2F*(q) [2] cos* 4, Gia tri nay budc bang ms (Ww ji) +m: (z\z) nén so sdnh (2.3.26) va (2.3.27) ta thu duge gy ae Fg[2]e0s4, m, = gv F@2y Nhu vay My = f (q)mz cos By. hay tai (2.3.26) (2.3.27) (2.3.28) (2.3.29) Ly thuyét sé tro vé truéng hop cé dién khi f(g) =1va hic nay (2.3.29) sé c6 dang m, =m, cos@,, tifc 14 phi hop voi két qua di thu duge [92]. Nhu vay trong muc nay chting t6i da trinh bay bién dang t6ng quat cla dai s6 su(2) va xdc dinh céc hé s6 Clebsh-Gordan cing nhu todn tit Casimir cia nhom. Déng thdi chting t6i ciing chi rd cdc dang khdc nhau (2.3.9), 67 (2.3.11) cha dai s6 bién dang néi trén. Dya tren co sé dé ching ti mé rong nhém chudn trong mé hinh chudn thanh nhém luong tir va nghién citu co ché Higgs véi nhém mé rong nay. Khi dé chung toi thu dugc mdi lién hé gitta khéi lugng hat W va hat Z thong qua c6ng thtfc (2.3.28). M6i lién hé nay tra vé tring hop cé dién khi nhom huong ti tré thanh nhém cé dién. 2.4. Bién dang luong tit téng quat khi q bang can don vi [4] Nhu chiing ta da biét c4c mo hinh v6i nhém luong ti rat ly thi vé mat nhan thttc , nhung chua di cdc két qua thuc nghiém dé khao sat nhing hé qua bién dang q trong cdc qué trinh vat ly thuc té. Hién nay Kobayshi va Suzuki [68] da trinh bay co hoc lugng tir trén mot vong tron véi mot phép bién dang q va d& chi ra kha nang rang chting ta co thé tim thy y nghia vat ly cla vai nh6m huong tit khi tham s6 bién dang q bing can don vi. Trong muc nay chting toi nghién ctu dao dong tir bién dang téng quat v6i q bang can don vi va ching minh rang biéu dién v6 han chiéu cila dai sé bién dang téng qut c6 thé phan tich thanh biéu dién hitu han chiéu cia dai sé bién dang téng quat va biéu dién v6 han chiéu cita dai s6 dao déng tit cé dién. Ngoai ra chting t6i cling sé chi ra rang cdc todn tir xung luong va vi tri cla mot dao dong tir bién dang voi q bang can don vi cé céc tri riéng gién doan, nhiing tri riéng nay 1a nghiém cilia da thttc Hermite bién dang. 68 2.4.1. Céc biéu dién hitu han va v6 han chiéu cia dai sé dao dong tit bién dang téng quat Xét dai sé dao dong tir bién dang téng quét sinh ra béi a,a"va N déng vai trd todn ti huy, sinh va todn tir sé [N.a]=-a, [N,a"]=a", aa” -f(N)a'a=1, (2.4.1) trong d6 [N+]]-1 S(N)= 1] 1/ Lay q bang can don vi duéi dang g=e" (m=2,3....) + V6i m=1 ta cé dai sé (2.4.1) tro thanh [N,a]=-a, [Na ]=a", aa°-a'a=1, ttéc Ia dai sé boson thong thudng. + V6i m=2 thi dai s6 (2.4.1) tro thanh [N.a]=-a, [ya"] @, aa +a'a=l, ttc 14 dai sé fermion. + Nhu vay voi m bat ky, dai sé (2.4.1) mo td mot hat mdi. Trong (2.4.1), lien he gitta aa",N la a’'a=[N], aa’ =[N+I]. (2.4.2) Khi q=1 thi dai s6 té vé truéng hop boson thong thuéng, nhu thé a” 1a ton tir lién hiép hermit cia a. Tuy nhién khi tham s6 bién dang g 1a mot s6 69 phitc (can don vi) thi diéu dé khong cdn ding nita do dai s6 (2.4.1) khong con bat bién vGi phép lién hgp hermit. Ta goi 4’ 1a lién hop hermit cia 4. Khi dé néu ly lién hop hermit cia (2.4.1) thi ta thu duge: [wa']=a’, [Nay =a’, @ ya - faa y=, (2.4.3) trong d6 tacé N=N". Phuong trinh (2.4.3) khong con tuong thich vdi ( 2.4.1). Do ca hai toan tir a’ va a’ déu dong vai trd cia todn tit sinh nén ta c6 thé thiét lap mot chuyén déi tt a” dén a’ nhu sau a’ =G(N)a" (2.4.4) Bay gid ta sé xdc dinh dang cu thé cilia G(N) sao cho a” va (a”) thoa man dai s6 (2.4.3). Dua (2.4.4) vao phuong trinh cudi trong (2.4.3), ta thu duge aG"(N)a" - f"(N)a'aG"(W) =1, G'(N+)aG"(N)a" - f" (N)G"(N)a'G' (N+ Da =1, G'(N+DG"(N +a" = f"(N)G'(NYG")a"a = 1, G(NFDG(N+DINF1-f(MG(MGMIN=1 2.4.5) Xét dai luong a® (a’)’. Sir dung (2.4.2) va (2.4.4) ta c6 a'(a’y =a°[G(W)a’ | =a°aG"(N)=[NIG'(N), (2.4.6) a (ay =[G(N)a’ (ay =G(NY(@" ay =GN)LAT. (2.4.7) So sénh (2.4.6) va (2.4.7) ta thay G() phai thoa man hé thitc 70 =a (2.4.8) Hé thife truy hdi (2.4.5) c6 thé Ia chon Idi gidi dé dang cho G(N) thoa min (2.4.8) 1a GN) =[N]. Khi d6 (2.4.4) tré thanh a =[N]a’, (a°y =a'[N]. (2.4.9) a Bay gid ta sé xét biéu dién cia dai sé nay trong truéng hop g=e ” hay [m]=0. Ta dua vao hé vector co sé |n) cita khong gian Fock [a trang thai riéng cia toan tir sé N theo hé thttc M|n)=n|n), — n=0,1,2,... (2.4.10) Nhu vay véi dai s6 (2.2.1) ta c6 a|n)=h(n)\n-1), a” |n) = g(n)|n +1). (2.4.11) Gia sit t6n tai trang thai nén |0) thoa man a|0)=0 thi ta bude phai co (0) =0. Cho A(n)=1 (21) va luu ¥ dén (2.4.2), (2.4.11), ta c6 aa’ \n)=[N +1]|n)=[n+1]|n), (2.4.12) aa” |n) =ag(n)\n+1) = g(n)a|n+1) = g(n)h(n+1)|n) = g(n)|n). (2.4:13) Tir (2.4.12) va (2.4.13) ta thuduge — [n+1]= g(n). (2.4.14) Vay a,a” thoa man a|0)=0, a\n)=|n-1) (n21), a®|n)=[n+l]]n+1) (220). (2.4.15) Tit gid thiét [m]=0, ta cé a*|m—1) =[m]|m)=0. 7 Suy ra trang thdi |m—1) 1a trang théi cao nhdt. Nhu vay phé tré nén hitu han chiéu. V6i méi m thi sé chiém Ién nhat la (m-1) va cdc trang thai cho phép 1a |0), |1), ..., |m—1). Vi thé nhiing biéu dién cho cdc toan tir 1a a|0)=0, aln)=|n-1) (n=1,2,..,.m-D, a’|n)=[n+1]|n+1) (@=0,1,2,....m-D, a’|n)=|n+1) (1 =0,1,2,...m-D, a°|m-1)=0, (a°) |n)=[n] 2-1) (2 =0,1,2,...,m-D. (2.4.16) 2/ Bay gid chting ta sé thao luan vé biéu dién vO han chiéu ca dai sé (2.4.1) véi g bang can don vi. Ti dai s6 (2.4.1) ta biét a’ |km-1)=0 (k=1,2,3,...). (2.4.17) Diéu nay 4p dat lam ta khong thu duge trang thai |4m) bang cach tic dOng todn tir nang lén |on—1). Nhu vay trang thai cao nhat ding Ia |m-1). Nhung néu ching ta cé thé dua vao mét dang méi cia todn tit nhu sau eer [m]! Tit (2.4.15) va (2.4.18) ta c6 A=a". (2.4.18) A*|km) =(k+1)|(k+1)m), Alkm) =|(k-1)m), A\0) =0. (2.4.19) Diéu d6 ching t6 rang ta cé thé thu dugc trang thdi |km) bang cdch téc d6ng todn tir nang moi A” lén trang thai |(k -1)m). Sit dung (2.4.19), ta suy ra 72 (Ad? — A” A)| km) = AA" |km) - A” Al km) = A(k +1)|(k +1)m) - A" |(k-m) = (k+D|km) -k\| lm) =|km). Do dé nhiing ton tit mdi 4," thoa man dai s6 boson binh thutmg AA’ -A*A=1. (2.4.21) Nhu vay ton tit sé cé dién N, duge dinh nghia béi _@ya" [al Sir dung dai sé (2.4.1) va hé thtfc (2.4.2), chiing ta c6 thé x4c dinh quan hé gitta todn tir s6 cé dién N, v6i toan tir sO bién dang téng quat N thong qua he thie N,=A°A (2.4.22) ey (]a™ al - (a ya" [N-(m-)] [m}! - [NJ =1.-[V=m +t] {m)! Khi N [a hermitic va q bang can don vi, ta dé dang kiém tra duoc N, (2.4.23) cing [a hermitic. Tir diéu trén ching ta thu duoc [omer] (my!) [rl Py}! (r=0,1...,m-1). (2.4.24) Diéu d6 cd nghia rang biéu dién vo han chiéu cua dai sé dao dong tr bin dang téng quét c6 thé phan tich thanh biéu dign cita dai so boson cé dién va biéu dién hitu han chiéu cha dai s6 dao d6ng tir bién dang téng quat. 73 M6t cdch hinh tuong ta cé thé ding hinh vé sau day trong 46 cdc hinh vudng nhé gach chéo ting v6i mét trang thdi cé dién, con cdc hinh vuéng I6n dé tréng img voi biéu dién m-1 chiéu cla dao dong th bign dang. Céc trang thdi trong pham vi cita biéu dién m1. chiéu d6 bién d6i qua nhau nh cdc toan tit a, a". Hinh vé trén lap lai dén vo cing va cdc trang thai cd dién duoc néi véi nhau béi cdc todn tr 4, A” lam thanh mot biéu dién v6 han chiéu. 2.4.2. Su gién doan cia khong gian pha cho dao d6ng tit bién dang téng quat véi q bang can don vi Biéu dién cla khong gian Fock dugc x4c dinh béi cdc vector riéng (theo céng thttc (1.2.24)) (2.4.25) 1/ Twong ty nhu trong trudng hgp dao déng tir diéu hoa thong thudng, ta xét todn tit vi tri 74 Vz (2.4.26) Su lua chon nay hoan toan ty y. Ching toi sé chtmg t6 rang nhimg diém chinh trong nhiing thao luan tiép theo sé khong phu thudc vao lua chon cu thé trén, ma su lua chon dé dn dén nhiing khong gian pha (apdx) mang voi bién md. Mét kha nang khdc duge dua ra nhd su “phan tich cuc”. Su phan tich nay 1a duy nhat va din dén khong gian pha mang hitu han dong, cé nghia la din dén hinh xuyén mang. Gia sit |x) va x lA véc to riéng va tri riéng ciia ton tir X , thod man X|x)=x|x). (2.4.27) Khi q bang can don vi, |x) 1a véc to trong khong gian Fock c6 chiéu néu trén. Vi vay dang téng quat ciia n6 1a mt x) = nina Fo GO") iS pyar Lay ton tir XY x4c dinh theo céng thiic (2.4.26) tac dong lén trang thai |x) x4c dinh theo cong thitc (2.4.28), sit dung (2.4.25), ta c6 (2.4.28) (a’y"" 0) n+l] [n! 2 1s 1 ‘ Buen Fea Fal” |n+l) (2.4.29) Mat khac tit (2.4.27) va (2.4.28) ta co 75 (2.4.30) (2.4.31) Nhiing hé thifc truy hdi dé rang budc méi hé s6 c, 1a mot da thite bac n theo x. Vai gid tri du cla hé sé c, duge liét ké theo cdc phuong trinh sau q= V2xe,, 2 =(2x*-[I)) co, W ((v3*) -()+f2))3x}e, o,=(4-2(l1] +2] +13) * +L), Nhu ta da biét, da thttc Hermite thong thuong cé dang [64] H,,(2) =(-D"e* S e? (2.4.32) va do d6 thod man hé thiic tray héi Hi, (x) = 2xHf (x) -2nH, (2). (2.4.33) Da thttc Hermite bién dang duoc dinh nghia tuong tr 76 AL,.,(x) = 2xH,,(x)—2[n]H_,_,(x), (2.4.34) trongd6 0 H_,(x)=0, A,(x)=1. So sdnh (2.4.31) va (2.4.34) chting ta thu dugce mdi lién hé gitta ham c,(x) va da thite Hermite bién dang H,,(x) (2.4.35) trong dé N, [a thita s6 chudn hod. Nhu vay diéu kién cia hé phuong trinh (2.4.31) chi duge thoa man béi mot day cdc gid tri gidn doan cita tri rigng x. Nhiing tri riéng nay la nghiém phuong trinh bac m: c,(x)=0, trong dé dang cua da thitc c, dugc xdc dinh theo cong thttc (2.4.35). $6 long nghiém cita da thifc bac m chinh bing mva cac nghiém nay 1a thuc bdi todn wr X (xac dinh boi cong thttc (2.4.26)) la todn tir hermit. Diéu 46 chimg td rang khi g bang c4n don vi, todn ti vi ti X c6 cdc tri riéng gidn doan. Nhiing gid tri gian doan ciia ton ti vi tri X duoc ghi bang chi s6 j theo qui u6c J e-S nS then hd, trong dé: x, 1a nghiém cia da thie Hermite bién dang (x), m=2J+1. 2/ Mét lan nia lim tuong tr nhu trén véi truéng hop toan tit xung lrong a-a iv2 Dat |p) va p [a vector riéng va ti riéng twong tmg cila todn tir P. thoa P= (2.4.36) P\p)= lp). (2.4.37) Khi q bang cin don vi thi |p) 1a véc to cla khong gian Fock m-chiéu. Khi d6 tuong ty nhu trong trudng hop déi véi toan tr vi tri X, véc to |p) c6 dang téng quét l)-¥ Fi n=3 (2.4.38) V6i qua trinh giéng nhu véi X , ta cd d, =iN2pd, d,,, =iv2pd, +[n]d,_, (2.4.39) [dn =0 Céc hé thttc truy héi trén chi thod man v6i nhiing gid tri gidn doan cia tri rieng p. Diéu do chi ra rang q bang can don vi dan dén su gidn doan ciia phé ciia todn tir xung luong P. Bing cach so sénh (2.4.39) va dinh nghia cla da thiic Hermite (2.4.32) ta két luan duoc rang ang-n d,(p)= H,(-p), 2.4.36 1, (P) = i n(—P). ( ) trong d6 p, (v6i j=—J,...,+/) la nghiém cita da thtte Hermite bac m A, (-D,)=H,(P_,)=0, f=-Spontd, m=2J +1. (2.4.37) Ching ta luu ¥ rang nhing phuong trinh trén [a hoan toan gidng cdc phuong trinh thu duge cho tri riéng cia todn ti ¥. Nhu vay, phé ciia todn ur X va P 1a hoan toan nhu nhau va trong ca hai truéng hop xuat hién cac da thttc Hermite bién dang giéng nhau. 78 Nhu vay trong muc nay ching t6i di phan tich dugc biéu dién v6 han chiéu cuta dai s6 bién dang téng quat khi q bang can bac m cla don vi thanh bigu dién vo han chiéu cia dai s6 boson thong thudng va biéu dién hit han chiéu cla dai s6 bién dang. Trong truéng hop q bang can don vi nay khong gian pha ciia dao dong tir bién dang [a gién doan va tri riéng ciia céc todn tit vi tri va xung luong 1a nghiém cila da thitc bién dang Hermite bac m. 79 Chuong 3 BIEN DANG LUONG TUKHI THAM SO TRO THANH TOAN TU Ly thuyét bién dang luong tir khi tham s6 tro thanh todn tir tuy méi dugc phat trién trong thdi gian gan day nhung da ching td rang né cé nhiéu uu thé hon so véi ly thuyét bién dang khi tham s6 1a c-s6. Trong chuong nay chung t6i trinh bay mét sé van dé vé hé dao dong th g-bién dang, titc la vé cdc hat guon. Muc 3.1 sé dua ra cdc he thtic giao hon cho hé g-bién dang va cdc rang buéc cho toan tir g. Trong muc 3.2 chting t6i chtmg minh tinh nhan qua vi mo cia ly thuyét trang -bién dang bang cach luong tir hod -trudng thong qua cic g-dao dong tir va dan ra céc hé thiic giao hon cho g-truéng. N6 ching to su théng nhat cao cia ly thuyét g-trudng véi ly thuyét trudng khong. bién dang va diéu nay khong cé dugc trong ly thuyét truéng q -bién dang. Muc 3.3 trinh bay vé théng ké para-Bose -bién dang. Ching t6i din ra hé thtte giao hoan cho hé dao déng tir g -paraboson, ham phan bé va trang thai két hop cho théng ké nay. Ham phan bé trong truéng hop khi tham sé 1a toan tir lai tré vé dang thong thudng (khéng bién dang). Muc 3.4 ctia chting ti dé cap dén mét dang siéu dai sé SUSY g -bién dang khi N =2. N6 duge cau tric tit boson g-bién dang va fermion thong thudng. Phuong phdp dé co thé din dén mot loat cdc cong trinh nghién ctu vé siéu dai sé long ut, vi du nhu dai 36 para siéu d6i xting g-bién dang... Chiing t6i sé bat dau chuong 3 véi cac khdi niém vé ly thuyét bién dang khi tham s6 tro thanh todn ti. 80 3.1. Dao dong tit diéu hoa dang g-bién dang - Guon Trong muc nay chting toi sé gidi thigu khai niém vé dao d6ng tir g -bién dang, nhu cdu mé rong q -bién dang thanh g-bién dang va cdc hé thie giao hodn cua ly thuyét g -bién dang. 3.1.1. Uu thé cha g-bién dang so véi q -bién dang Nhu trong muc 1.3, chting t6i di nhdc dén q-théng ké cia cdc hat quon. Hé théng quon da mode dugc xdc dinh boi mét hé thttc giao hodn (xem cong thife (1.3.48)) aa? ~ga‘a, =6, B.LD Khi g=1, q-thdng ké tra vé thong ké Bose-Einstein, con khi g =-1 thi né tré vé thong ké Fermi-Dirac. Nhu vay cé thé coi hé thttc nay nhu mot phép ndi suy gitta thong ké Bose va Fermi khi g chay ti | dén -1 trén truc thuc, Néu hé nay 1a don mode thi né da dugc phat trién trong ly thuyét nh6m luong ti bién dang SU, (2) va lan dau tién dugc dé cap dén béi Biedenham va Macfarlane. Diéu quan trong cin nhac dén trong q -thdng ké nay 1a su khong lién quan giita toan tir a (citing nhu a”) cla cdc mode khdc nhau trong hé da mode khong thé biéu dién duoc bang mot hé thtte giao hoan kiéu q nao. Thuc vay, gia str [96] ta cd a; a; — Baya; (3.1.2) trong d6 #1 mot hang s6 nao d6. Khi dé trang thai |s) sau sé bang 0 |s) =(a°a; - Baja; )|0) =0. (3.1.3) R6 rang rang a,|0)=0, a, |0)=0. 81 Nhu vay néu dem a, téc dong lén trang thai |s) va luu ¥ t6i cong thife (3.1.1) thi ta 6 0=a,|s)=(a,a/a, - Ba,a;a" )\0) =[(1+4a;4, )a; - (gaa, Ja’ jo) =(a; +9q;a,a; - Bqa;a,a; )|0) (3.1.4) =[4; +495 (ga;4, )- Baa; (1+4a"4,) 0) =(1-Aq)a;|0). Suy ra 1- Bq =0. (3.1.5) Tuong tu dem a, tac dong leén |s) 0=a,|s)=(q-A)a" |0). (3.1.6) Diéu nay din dén q-B=0 (3.1.7) Céc phuong trinh (3.1.5) va (3.1.7) chi déng thoi duge thod man khi q=1, tic 18 q=+1. Nhu thé he thtic giao hon gitta a, va a, (hodc a} va a") kh6ng 1a kigu g duge ma chi Ia giao hodn tit binh thudng. Chi c6 mot con duéng dé vuot qua kh6 khan trén Ia thay c-s6 q bang ton tit . Khi dé he thttc (3.1.2) cho ta #=1, (3.1.8) nhung diéu nay khong yéu cau g=+1. 3.1.2. Hé dao dong ti g-bién dang. Cic tinh chat cia ¢ 82

También podría gustarte