Kruni tok vode u prirodi.

Podzemna voda: poroznost i propusnost stijena, tipovi vodonosnih slojeva, gibanje podzemnih voda, izvori

Hidroloki ciklus - kruni tok vode u prirodi

prelaenja vode iz atmosfere na Zemlju kroz oborine, te njeno ponovno vraanje u atmosferu isparavanjem

u Zemljinu sustavu: u atmosferi, hidrosferi i litosferi

podzemna voda - samo jedan dio vode koji se nalazi u hidrolokom ciklusu vode oborine i vode ledenjaka - jednim dijelom na povrini, dio se isparava transpirira i evapotranspirira, a dio se infiltrira i kree pod zemljinom povrinom do rijeka, jezera, mora ili do mjesta eksploatacije evaporacijom povrinskih i transpiracijom podzemnih voda - voda se vraa u atmosferu gdje se ponovno i stalno formiraju nove oborine hidrologija - odnos koliina vode koja se kree po povrini, infiltrira u podzemlje, te postotak koji se neposredno vraa u atmosferu bavi se hidrogeologija bilanca podzemnih voda, intenzitet procijeivanja te obnavljanje podzemnih voda - u funkciji klimatskih uvjeta, opim geolokim te hidrogeolokim odnosima promatranog prostora

meteorska, vadozna voda - glavni izvor svih podzemnih voda - oborine kia, snijeg, inje, rosa i tua juvenilna voda - sintezom vodika i kisika i kondenzacijom iz magmatskih izvora konatna voda - zajedno sa stijenom koliina vode, koja se infiltrira u tlo ovisi:
1. 2. 3. 4.

o tome kako su oborine rasporeene, koji je dio voda koji otjee po povrini, kakva je evapotranspiracija na prostoru infiltracije u podzemlje, kakvi su hidrogeoloki odnosi u zoni napajanja vodonosnika

ulazne koliine vode u hidroloki/geoloki zatvoren sliv oborine izlazne koliine evapotranspiracija i povrinsko otjecanje rijekom iz promatranog bazena odnos ulazeih i izlazeih koliina vode izraen jb. bilance:

P=Et+O P oborine pale na sliv Et - evapotranspiracija O - povrinsko otjecanje

dimenzije - kao volumen vode u promatranom vremenu

POVRINA ZONA VODE U TLU

Raspodjela vode u podzemlju

ZDENAC

VODA U TLU PELIKULARNA I GRAVITACIJSKA VODA

PRIJELAZNA (VADOZNA VODA) ZONA

KAPILARNA VODA KAPILARNA ZONA VODNO LICE

FREATSKA ZONA

PODZEMNA VODA

NEPROPUSNO

to znai saturirano i nesaturirano? jedinini volumen stijene ili tla se sastoji od krutih estica izmeu kojih se nalaze pore samo pore mogu sadravati fluid, bilo vodu ili zrak (ili naftu) stupanj saturacije - omjer volumena vode prema volumenu pora izraen u postocima kod 100%-tne saturacije (saturirana zona) sve pore ispunjene vodom saturacija manja od 100% - neke pore su ispunjene i zrakom (nesaturirana zona) koliina vode u tlu - kao sadraj vlage u tlu - omjer volumena vode i ukupnog volumena stijene izraen u postocima

vodno lice - dno kapilarne zone ispod koje poinje zona potpune saturacije kapilarna zona - na kontaktu saturirane i nesaturirane zone voda se izdie do odreene visine - ovisno o veliini i ujednaenosti kapilarnih pora prijelazna zona - izmeu zone potpune saturacije i vode u tlu u podrujima s velikom koliinom oborina prijelazne zone nema, a u pustinjskim podrujima - i preko 100 m voda - u formi tankih filmova koji prijanjaju uz stijenke pora moe se drenirati prema dolje pod utjecajem sile gravitacije tlo, prijelazna zona i kapilarni pojas - nesaturirana ili vadozna zona

vodno lice - granica izmeu gornje nesaturirane zone i donje saturirane zone - zamiljena ploha podzemne vode na kojoj je tlak vode jednak atmosferskom tlaku voda ispod vodnog lica - pod tlakom veim od atmosferskog koji raste s dubinom za iznos wgh (h dubina) vodno lice - na razliitim dubinama - ovisi o geolokoj grai terena, klimatskim faktorima, eventualnom istjecanju i sl. oblik vodnog lica - ovisi o rasporedu propusnih i nepropusnih dijelova stijenske mase i obliku povrine terena jednolina propusnost stijena - vodno lice u blagim obrisima prati povrinu terena promijeniva propusnost stijena - lokalna uzvienja i udubljenja vodnog lica razliita od povrinske konfiguracije

Poroznost
svaka stijena u prirodi porozna - uz krute estice postoji slobodan prostor kojeg u odreenim okolnostima moe zauzeti tekuina primarna sekundarna

primarna (meuzrnska) poroznost stijene - nastaje u isto vrijeme kada se stijena stvara, konsolidira ili preobraava procesom metamorfoze sekundarna poroznost - nastaje kao posljedica mehanikog naprezanja uslijed djelovanja tektonskih sila na stijenu koja je ve formirana - pukotinska poroznost ili nastaje otapanjem ve formirane stijene djelovanjem otopina,uglavnom vode - disolucijska poroznost

Ovisnost poroziteta o strukturi stijene

a. dobro sortirani sediment velike poroznosti b. loe sortirani sediment male poroznosti c. dobro sortirani sediment ija su zrna sama po sebi porozna poveanje uk. poroznosti d. dobro sortirani sediment u ijim porama se istaloila mineralna tvar iz otopine i time zatvorila pore e. poroznost nastala otapanjem stijene f. poroznost nastala pucanjem (razlamanjem) stijene

ukupna i efektivna poroznost ukupna poroznost stijena - omjer volumena pora i ukupnog volumena stijene:

%n=

n - porozitet (%); Vs - volumen stijene (m3); Vk - volumen krutih estica u stijeni (m3); Vp - volumen pora (m3).

Vp Vs Vk x 100 x 100 = Vs Vs

koeficijent poroznosti (e) - odnos volumena pora prema volumenu krutih estica

e=

Vp Vk

primarna poroznost - ovisi o sortiranosti zrna i nainu slaganja zrna dobro sortirani materijal, kod kojeg su zrna priblino iste veliine vea poroznost loe sortirani materijal - sitnija zrna zauzimaju prostor izmeu krupnijih zrna - manja poroznost zrna jednake veliine - kubino sloena zrna - najvea poroznost romboedarski sloena - najmanja poroznost

na primarni porozitet utjeu i dijagenetski procesi npr. cementacija pora taloenjem iz otopine koja cirkulira porama

pukotinska poroznost - pukotine i prsline razliitih oblika, dimenzija i razliitog poloaja u prostoru pukotine - ee i ire blie povrini, s dubinom irina i broj pukotina opada klasifikacija pukotina - vie naina:
(1) (2)

(3) (4)

prema porijeklu; prema dimenzijama - leptoklaze, dijaklaze, paraklaze i dijastrome najprikladnija s hidrogeolokog aspekta prema ispuni pukotine prema karakteru stijenke pukotine

disolucijska poroznost - u stijenama koje se otapaju u vodi - vapnenci, dolomiti i gips moe imati veliko znaanje s hidrogeolokog aspekta - stijene s razvijenom disolucijskom poroznosti mogu predstavljati velike rezervoare podzemne vode Hrvatsku moemo u hidrogeolokom smislu grubo podijeliti na:
1.

sjevernu Hrvatsku - znaajne vodonosne sustave grade primarno porozne stijene (ljunak i pijesak u dolinama Save, Drave i njihovih pritoka) Panonski bazen junu Hrvatsku - znaajne sekundarno porozne stijene raspucali i okreni vapnenci Dinarida krko podruje poroznost stijena se kree od nule ili gotovo nule do preko 60% - zrna manja - porozitet vei

2.

HIDROGEOLOKA KARTA
KRKO PODRUJE PANONSKI BAZEN

ukupna i efektivna poroznost ukupna poroznost - ukupni porni prostor bez obzira na to da li su pore povezane ili ne efektivna poroznost - pore koje su meusobno povezane koliina vode koja e se gravitacijski ocijediti iz uzorka stijene za ocijeivanje vode iz uzorka - potrebno vrijeme - efektivna poroznost - nije stalna veliina - funkcija vremena mnoge stijene (kristalinske stijene) - relativno velika ukupna poroznost - pore nisu meusobno povezane sa stanovita hidrogeologije - efektivna poroznost - cirkulira voda - moe biti i nekoliko redova veliine manja od ukupne poroznosti - najvee razlike su kod razlomljenih stijena

Propusnost
lakoa kojom se fluid kree kroz poroznu sredinu

ne postoje jedinstvene definicije dobropropusne, slabopropusne ili nepropusne stijene vodonosni sloj ili vodonosnik - openito stijena, odnosno propusni sloj ili skupina slojeva koja sadri vodu i kroz koju u prirodnim uvjetima mogu protjecati znatne koliine vode, odnosno kroz koju se voda kree s lakoom u smislu dotoka vode u zdenac za potrebe vodoopskrbe naziva u sjevernoj Hrvatskoj - aluvijalne ljunkovito-pjeskovite Q taloine u junoj Hrvatskoj - raspucali i okreni, najee, K vapnenci

slabopropusni sloj - openito stijena, odnosno sloj ili skupina slojeva ija je propusnost znatno (primjerice 100 puta) manja od propusnosti vodonosnika, odnosno iz koje se voda ne moe crpiti pomou zdenaca slabopropusne naslage u sjevernoj Hrvatskoj - glinovitoprainaste naslage u krovini i podini vodonosnika slabopropusne naslage u junoj Hrvatskoj fli i kompaktni neokreni karbonati fli - dobar primjer za relativnost pojma vodonosnog i slabopropusnog sloja fli - u regionalnim okvirima - barijera kretanju podzemne vode slabopropusne ili nepropusne naslage nepropusni sloj - sloj ili stijena kroz koju ili iz koje voda ne moe u zamjetnoj koliini dotjecati u vodonosnik ili iz njega istjecati

Tipovi vodonosnih slojeva

Osnovni tipovi vodonosnih slojeva: Zatvoreni vodonosni sloj Poluzatvoreni vodonosni sloj Slobodni ili otvoreni vodonosni sloj

zatvoreni vodonosni sloj - potpuno saturirani vodonosni sloj iju gornju i donju granicu ine nepropusne naslage tj. njihova hidraulika vodljivost je K=0 tlak vode - vei od atmosferskog - piezometarska razina via od vodnog lica ako je piezometarska razina toliko visoka da nadvisuje razinu tla voda se iz njega izlijeva i bez crpljenja zatvoreni vodonosnik (ili samo jedan njegov dio) - arteki vodonosnik potpuno nepropusnih naslaga u prirodi - praktiki nema - zatvoreni vodonosni slojevi rijetki

poluzatvoreni vodonosni sloj - potpuno saturirani vodonosni sloj - u krovini (i podini) slabopropusne naslage - hidraulika vodljivost vea od nule, ali puno manja od hidraulike vodljivosti vodonosnog sloja - horizontalna komponenta toka moe zanemariti voda - pod tlakom veim od atmosferskog otvoreni ili slobodni vodonosni sloj - propusni sloj samo djelomino ispunjen vodom, lei na nepropusnoj podlozi gornja granica saturiranog dijela - vodno lice pod atmosferskim tlakom razina vode u piezometru ili zdencu - uglavnom se podudara s vodnim licem

za slobodne vodonosne slojeve izgraene od sitnih estica, npr. od sitnozrnih pijesaka - karakteristino tzv. zakanjelo otputanje, tj. drenaa pora gravitacijom se deava s odreenim vremenskim zakanjenjem - otvoreni vodonosni slojevi sa zakanjelim otputanjem

Vrste gibanja podzemnih voda

kada se voda jednom infiltrira u podzemlje - dalje se giba - s obzirom na silu koja uzrokuje to gibanje - pelikularni, kapilarni i gravitacijski tok podzemne vode
1.

pelikularan tok - uzrokovan molekularnim silama privlaenja izmeu estica tla i vode - irenje vlanog omotaa ili filma oko suhih estica stijene ili tla kada vlani film naraste izvan dosega djelovanja molekularnih sila voda nastavlja dalje gravitacijsko procjeivanje - u prijelaznoj (vadoznoj) zoni - ne vrijede zakoni hidraulike

2.

kapilaran tok - uzrokovan molekularnim silama privlaenja estica tla i vode i povrinskom napetosti fluida- u kapilarnoj zoni - iznad vodnog lica i to uvijek iz saturirane zone prema nesaturiranoj visine kapilarnog dizanja u tlu - obrnuto proporcionalne promjeru zrna

3.

gravitacijski tok - tok s kojim se praktina hidrogeologija bavi vrijede zakoni hidraulike - pod utjecajem hidraulikog gradijenta

laminaran i turbulentan tok laminaran tok - uvjetovan malim brzinama - karakteristian za tok vode u primarno poroznim stijenama i u sekundarno poroznim, tj. rapucalim stijenama gdje pukotine nisu velikih dimenzija laminaran tok - jednolik i nejednolik, te stacionaran i nestacionaran
jednoliki tok - fizikalne komponente toka ne mijenjaju se u prostoru nejednoliki tok - fizikalne komponente toka se mijenjaju u prostoru stacionarni tok - fizikalne komponente toka se ne mijenjaju u vremenu nestacionarn tok - fizikalne komponente toka se mijenjaju u vremenu

turbulentan tok - puno vea brzina - karakteristian za povrinske tokove, cijevi ili za stijene s pukotinskom poroznou gdje su dimenzije pukotina tj. kaverna velike

Darcyjev zakon temeljni zakon koji opisuje laminaran gravitacijski tok vode u poroznoj sredini - ustanovljen eksperimentalno - Henry Darcy dizajniranjem pjeanih filtera za proiavanje vode, postavio je zakon toka vode kroz pijesak - rezultati objavljeni 1856. godine

Q - koliina vode
p1 wg

filtra

l - duina pjeanog F - povrina

p2 w g

poprenog presjeka filtra

l
h1 i h2 - razina vode

koliina vode (Q) proporcionalna poprenom presjeku pjeanog filtra (F) i razlici izmeu visine vode na ulazu i izlazu iz filtra, a obrnuto proporcionalna duljini filtra (l)
h1 h 2 Q = K F = K F i l
od pijeska (m3/s);

Q - koliina vode koja protjee kroz filter F - povrina poprenog presjeka pjeanog q - specifini ili jedinini protok;

filtra okomita na smjer toka (m2);

dh Q = K F dl

v - prividna ili Darcyjeva brzina toka (m/s); K - faktor proporcionalnosti - ovisi o

propusnosti sloja (m/s);
dh h1 h 2 =i = dl l

- hidrauliki gradijent (-)

koliina vode koja protjee jedininom povrinom

Q h1 h 2 dh = K = K i =q =v =K F l dl

hidrauliki gradijent - gubitak mehanike energije fluida du toka ili pad potencijala na promatranom putu (h=potencijal, l=put) voda se kree s mjesta vieg na mjesto nieg potencijala - znak minus

brzina toka vode linearno proporcionalna hidraulikom gradijentu - linearni zakon filtracije prividna ili Darcyjeva brzina filtracije iz linearnog zakona filtracije nije efektivna (stvarna) brzina - povrina poprenoga presjeka pjeanog filtra (F) nije neto povrina toka - voda kree samo kroz pore neto povrina toka - manja, efektivna brzina vea

efektivna brzina - Darcy-jeva brzina podijeljena s efektivnom poroznou nef

Q q v v = = = F nef nef nef

'

v - Darcy-jeva brzina (m/s) v - efektivna brzina (m/s) nef - efektivna poroznost (u dijelovima jedinice nef(%)/100)

Potencijal - mehanika energija jedinine mase fluida

dh/dl - hidrauliki gradijent ili promjena potencijala na promatranom putu
u Darcy-jevoj aparaturi - razlika u visini stupca vode na ulazu i na izlazu cijevi s pijeskom visine stupca vode h1 i h2 potencijali promatrani put - duina cijevi l
p w g
h= z+

p w g

u prirodnim uvjetima - potencijal podzemne vode u nekom vodonosnom sloju mjerimo u piezometru piezometar - buotina u koju ugraujemo cijev; u intervalu vodonosnog sloja koji nas zanima otvorena kako bi voda iz vodonosnog sloja mogla ui u piezometarsku cijev

Koeficijent hidraulike vodljivosti

u Darcy-jevom zakonu Q=KFi K - faktor proporcionalnosti ovisi o propusnosti stijene koeficijent hidraulike vodljivosti - izraava lakou kojom se voda giba kroz vodonosni sloj koliina vode koja protjee kroz popreni presjek vodonosne stijene jedinine povrine (F=1 m2) uz jedinini hidrauliki gradijent tj. pad potencijala za 1 m na udaljenosti od 1 m u smjeru teenja podzemne vode dimenzija L/T, npr. m/s, m/dan, cm/s

Transmisivnost
koliinu vode koja protjee kroz popreni presjek vodonosnog sloja, jedinine irine i debljine (m), uz jedinini hidrauliki gradijent m2/dan, m2/s ili cm2/s predstavlja umnoak koeficijenata hidraulike vodljivosti (K) i debljine sloja (m) T=Km
T - transmisivnost (m2/s) K - hidraulika vodljivost (m/s) m- debljina vodonosnog sloja (m)

u svjetlu Darcyjevog zakona: Q=KFi

Q - protok (m3/s) K - koeficijent hidraulike vodljivosti (m/s) F - povrina poprenog presjeka (m2) i - hidrauliki gradijent (-)

piezometarske buotine - za utvrivanje razina podzemnih voda i prouavanje njihova kretanja -posebno opremljene istrane buotine podaci o dubini podzemne vode - za izradu karata hidroizobata (linija koje spajaju sva mjesta jednake dubine do vodnog lica) i hidroizohipsama (linija koja spaja sva mjesta jednake visine vodnog lica) pomou karte hidroizohipsa - mogue odrediti smjer kretanja podzemnog toka ako na nekom podruju s podzemnom vodom postoje tri piezometarske buotine (ili bunara) koji nisu u pravcu - mogue odrediti smjer toka podzemne vode i nagib vodnog lica konstrukcijom hidroizohipsa unutar tri toke i povlaenjem okomice na njih iz toke s najviim vodnim licem - smjer kretanja podzemne vode nagib vodnog lica - razlika visina dviju odabranih izohipsa podijeli se njihovom najkraom udaljenou

Izvori
najvei dio podzemne vode ponovo izlazi na povrinu - geoloke i morfoloke mogunosti - ovisi o kontaktu propusnih i nepropusnih naslaga, pukotinama povezanim s povrinom terena, prostiranju priljevnog podruja, reljefu terena i razini podzemne vode glavna mjesta ponovnog izlaanja voda na povrinu - izvori ili vrela mjesta difuznog izlaenja vode na povrinu - pitevine

nastaju na mjestima gdje vodno lice presijeca povrinu zemlje, i na mjestima gdje voda istjee iz kaverni, iz pukotina, rasjeda ili geolokim kontaktima Postanak izvora
(A)

Voda se kree po pukotini u kristalastoj stijeni i nastaje izvor na mjestu gdje pukotina presijeca plohu zemljine povrine. Voda ulazi u pilje po pukotinama u vapnencu i kao izvor izlazi na poetku pilje. Izvori nastaju na kontaktu propusne (p) i slabo propusne stijene (ejl). Izvori mogu nastati po rasjedima na mjestima pomaka propusne stijene po nepropusnoj stijeni. Strelice prikazuju relativno kretanje po rasjedu

(B)

(C)

(D)

klasifikacija izvora - na razliitim kriterijima - postoji velik broj naziva za razliite vrste izvora izvore moemo podijeliti prema:
1. 2. 3. 4. 5.

izdanosti nainu istjecanja amplitudi kolebanja kemijskom sastavu temperaturi prema izdanosti - izvori u 8 grupa - srednja izdanost izvora u velike izvore spadaju - izvori izdanosti vee od 10 m3/s - u krkim podrujima u male izvore spadaju - izvori s izdanosu manjom od 0,01 l/s - karakteristini za klastine stijene

prema amplitudi kolebanja - izvori prema min. i max. Izdanosti - pet grupa:
1.

odnos min:max = 1:1 jako postojani izvori veliko priljevno podruje i tijekom godine nema promjena u izdanosti odnos min:max = 1:2 postojani izvori odnos min:max = 1:2 1:10 promijenjivi izvori odnos min:max = 1:10 1:30 ili vie jako promijenjivi izvori periodiki izvori izvori koji presuuju

2. 3. 4. 5.

prema nainu istjecanja - u osnovi dva tipa izvora: silazni i uzlazni kod silaznog izvora - izlijeva se voda slobodne povrine (voda temeljnica) pod utjecajem gravitacije kod uzlaznih izvora - na povrinu voda izlazi pod utjecajem hidrostatskog tlaka vie podtipova silaznih i uzlaznih izvora preljevni izvori - voda prelijeva preko neke nepropusne ili slabopropusne podloge (barijere) - vodno lice nagnuto prema izvoru - podtipovi silaznih izvora podmorski izvori ili vrulje - izvori pod morem i najei su u kru

voda iz artekih izvora na povrinu izbija pod hidroststksim tlakom kroz neku pukotinu ili buotinu - uzlazni izvori estavele - specifini izvori koji postoje samo u krkom podruju voda kroz njih izlazi na povrinu za visokih podzemnih vodostaja i tada imaju funkciju izvora, a za niskih vodostaja djeluju kao ponori ponekad i vrulje djeluju kao estavele

gejziri - poseban tip izvora koji povremeno izbacuju paru i vruu vodu iz podzemnih rezervora, a karakteristini su u podrujima nekadanjih vulkana prirodni izvori mineralnih voda - izvori kod kojih je sadraj otopljenih tvari u vodi vei od 1000 mg/l poznatiji izvori mineralnih voda: Radenci, Rogaka Slatina, Jamnica, Bukovica, Kiseljak i dr. prema balneolokoj klasifikaciji - termalni izvori - temeperatura vode na samom izvoru via od 20C do povienja temperature vode u podzemlju dolazi kad se ona na svom putu spusti do veih dubina u kojima su vie temperature termalne vode najee nastaju infiltracijom meteorske vode, ali postoje i one juvenilnog podrijetla - najee mineralizirane, zbog ljekovitih svojstvava - u zdravstvene svrhe; najee u podrujima aktivnih i ugaanih vulkana, te uz duboke rasjede poznatiji termelni izvori kod nas, koji se koriste u zdravstvene svrhe: Varadinske toplice, Krapinske toplice, Daruvar, Lipik i dr.