Está en la página 1de 129

Guía práctica del idioma

Asháninka
Tsame ayotero noñaane

1-2

Esaú Zumaeta Rojas

Feliciano Torres Ríos

Ruby Liliana Paravecino Santiago

Gerardo Anton Zerdin

UCSS - Nopoki, 2020

1
GUÍA PRÁCTICA 1-2 YÁNESHA

© Vicariato Apostólico de San Ramón


© 2020, Universidad Católica Sedes Sapientiae
Esquina Constelaciones y Sol de Oro s. n. Urb. Sol de Oro
Los Olivos, Lima, Perú
Teléfonos: (51-1) 533-5744/ 533-6234/ 533-0008 anexo 211
Dirección URL: <www.ucss.edu.pe>
Registro del Proyecto Editorial
Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú
ISBN
UNIVERSIDAD CATÓLICA SEDES SAPIENTIAE
Gran Canciller
Mons. Lino Panizza Richero
Rector
P. Dr. César Antonio Buendía Romero
Decana de la Facultad de Ciencias de la Educación y Humanidades
Mg. María Teresa Briozzo Pereyra
Cuidado de edición
Ruby Liliana Paravecino Santiago
Autores
Esaú Zumaeta Rojas
Feliciano Torres Ríos
Ruby Liliana Paravecino Santiago
Gerardo Anton Zerdin
Diagramación y fotos
Gerardo Anton Zerdin
Ilustraciones
Milca Vanesa Inuma y Yulisa Alondra García
Impresión
GRAFIC CENTER SERVICIOS GENERALES E.I.R.L.
Jr. Azángaro N° 1049
Cercado de Lima
Central telefónica: (1)428-3286
graficcentereirl@gmail.com
Impreso en Lima, Perú
Primera edición, diciembre de 2020
Tiraje: 100 ejemplares
Fecha de impresión: diciembre de 2020
Prohibida la reproducción total o parcial de esta obra
sin permiso escrito de la Universidad Católica Sedes Sapientiae
Esta publicación fue posible gracias al apoyo de MariaMarina Foundation (MMF), Landstrasse 105,
Municipio de Triesen, Principado de Liechtenstein.

2
Metodología del trabajo de lenguas
desarrollada en UCSS Nopoki

UCSS Nopoki atiende a estudiantes de diversas lenguas. Esta realidad nos ha llevado a
estudiar los idiomas indígenas en contraste con el Castellano y viceversa. Igualmente, en el
estudio del Castellano se toma en cuenta los idiomas indígenas.
En este tiempo, se ha elaborado, sobre la base de otros escritos y, a partir del
conocimiento de las lenguas de los propios docentes de estas lenguas, sendas GUÍAS
TEÓRICAS o gramáticas para cada lengua. En esta construcción se ha empledo muchos
ejemplos. También, se ha utilizado organizadores visuales para que los contenidos puedan
apreciarse bien y relacionarse. Se ha enriquecido con léxico abundante, ya que en esto
podían aportar mucho los propios estudiantes. Sin embargo, las dificultades surgen
básicamente en el terreno de la sintaxis de las lenguas indígenas. A menudo, lo que
corresponde a una oración subordinada en Castellano es un verbo con todos sus afijos o
morfemas.
¿Cómo se organiza el trabajo en las clases?
Se destinan 6 horas semanales en 3 bloques de 2 horas de castellano, igual que de cada
una de las lenguas indígenas de la selva. 2 son de tipo teórico y 4 de tipo práctico. Es decir,
en total 4 créditos.

Bloque 1 (teórico) – El acento está en la GRAMÁTICA


Los temas gramaticales están en la GUÍA TEÓRICA distribuidas por las semanas
disponibles. Esta programación es idéntica para el castellano como para las lenguas
indígenas, sin importar que una lengua puede requerir más tiempo para un tema que otro.
Se toma muy en cuenta el castellano variante amazónica, sin excluir las otras variantes.
Los temas gramaticales tienen muchos ejemplos, relacionado el Castellano con las
respectivas lenguas indígenas.
• Conceptos generales y Morfología corresponde al primer año,
• Sintaxis para el segundo año,
• Corrección Comunicativa para el tercero.
En esta parte tenemos la Teoría de la Comunicación, la Ortografía y la Redacción
tratada detalladamente.

Bloque 2 (práctico) – El acento está en la LITERATURA


La GUÍAS PRÁCTICAS para cada uno de los 6 ciclos contienen textos de lectura
distribuidos de la manera siguiente:

3
Ciclo Lengua indígena Castellano

1 Conversaciones básicas en lengua Literatura popular de la selva


indígena.
2 Relatos indígenas producidos en UCSS Literatura de autores peruanos de la
Nopoki Amazonía
3 Historia y cultura de mi pueblo Literatura peruana en general

4 Textos escogidos de la Constitución del Literatura latinoamericana


Perú, la Declaración Universal de los
Derechos Humanos, los Derechos
indígenas y Ley de las Lenguas
Indígenas.
5 Evangelio de San Marcos. Literatura en la lengua castellana
Connsiderando que las traducciones
bíblias son el mejor texto que
actualmente existe en cada una de lass
lenguas.

6 Selección de textos de la literatura Selección de textos de la literatura


peruana y universal, especialmente de universal, especialmente de la literatura
la literatura juvenil juvenil

Los textos van acompañados de:


1. Una introducción sobre el escritor, época, etcétera.
2. Una lectura que podrá leerse de manera silenciosa e individual, o en voz alta, leer
para un público.
3. Un grupo de preguntas en orden a mayor comprensión del texto y fomentar el
diálogo y la comunicación oral.
4. Un grupo de preguntas para el análisis gramatical recién trabajado o ya conocido
en las sesiones de clase.

Bloque 3 (práctico) – El acento está en la PRODUCCIÓN


Es necesario que cada semana haya una producción literaria de cada estudiante.
Generalmente, se tratará de una redacción. Para esto se recomienda lo siguiente:
• Cada alumno tendrá un cuaderno para la redacción. En él escribirá en la página
izquierda (no más de una página).
• También puede ser dejado como tarea ya desde el principio de la semana.
• Habrá que corregir detalladamente los errores para que el estudiante reescriba el
mismo trabajo en la página derecha, esta vez sin errores.

4
• Revisar no solo los errores sino también la forma de redacción. Al principio, escribir
con oraciones simples, luego avanzar hacia oraciones más complejas.
• Es importante que los trabajos sean manuscritos, con buena caligrafía. Es muy positivo
que el futuro profesor tenga una letra legible y elegante.
En la clase se podrá exponer algunos trabajos, por su contenido o por la calidad de la
redacción. Tratar los errores recurrentes en las sesiones de ortografía o de sintaxis. Estas
recomendaciones serán muy importantes y oportunas para los futuros trabajos de
investigación y en la redacción de la tesis de grado.

Talleres y Proyectos
• Elaborar guiones de teatros preparados sobre la base de textos o de libre
creatividad
• Producir Programas radiales
• Relatar con creatividad cuentos de la Amazonía y anécdotas
• Preparar un discurso o una reflexión
• Participar en círculos de debate, panel, simposio, cine fórum, entre otros, fuera de
clase
• Realizar textos oficiales, informes, etcétera
• Llevar a cabo pequeñas investigaciones y presentar resultados.
• Declamar o leer poesía. Enseñar a declamar poesía saliendo de lo exagerado y
recargado, con naturalidad. Influye mucho la selección de textos sencillos y de
calidad
• Incentivar y promover el canto. El canto motiva la clase y ayuda a aprender más y
mejor.

5
6
Bekarantsi aparoni
Kenketsatabakantsipee

Ciclo 1
Conversaciones basicas

7
Ñaantantsi 1.1 Práctica 1.1

Ora sankenari El alfabeto

Kenketsatabakantsi Conversación en la
yotantsipankoki antyaro universidad
Peko aisati obametantatsiri Peko y su profesor conversan.
ikenketsatabakaajeita.

—¡Kitaiteri obametantatsiri! —¡Buenos días, profesor!


—¡Abiro! ¡Pikie! Pisaike aka. ¿Jaoka —¡Hola! ¡Entra! Siéntate aquí. ¿Cómo te
pipajitari? llamas?

—Nobajiro ashaaninkaki Paaki. Iro —Mi nombre ashaninkaes Paaki. Pero en


nobapeeriteki kantakotanari nopajita Juan mis documentos figuro como Juan Apinti
Apinti García. García.
—¿Jaoka opajitari nampitsi —¿De qué comunidad vienes?
pipoñaanakanta?

—Nopoñaanaka nampitsiki Sabareni —Vengo de la comunidad de Shahuaya


noshitooriatantyari Nopokiki. para estudiar en Nopoki.

8
—¡Kameetsatake! Nobeshireakotimpi. Aka —¡Qué bien! Te felicito. Aquí tenemos
otimi otsi shitoriatakotantsi cuatro carreras.
• Obemetantsi, • Educación,
• Amenakobentirori obaararontsitakori, • Administración,
• Amenakobentiriri kireekitakori aistati • Contabilidad e
• Amenakobentirori pankirentsitakori. • Ingeniería Agraria.
¿Jaoka okantari shitoriatakotantsi ¿Cuál carrera quieres estudiar?
pishitooriateri?

—Nokoi nopeempa obametantatsiri. —Quiero ser profesor.


—Kameetsatake ¿Piyoti jaoka okarati —Muy bien. ¿Sabes cuántas letras tiene el
sankenari peesatori irashi ashaninka? antiguo alfabeto asháninka?

—Otimi 22 sankenari. —Tiene 22 grafías.


—¿Jaanika obakaantakerori oka sankenari? —¿Quién estableció ese alfabeto?

—Irointi obakaantakerori ora Instituto —Lo estableció el Instituto Lingüístico de


Lingüístico de Verano (ILV). Verano.
—Ari okantari. ¿Ari pimatakero —Así es. ¿Y puedes leer textos con esa
piñaanatero ora sankenatakorentsi oka escritura?
sankenarentsiki?

—Jee, obametantatsiri. —Sí, profesor.


—Opoñaa, piñaanatenaro oka —Entonces, léeme este texto. Juan 1,1-2.
sankenatakorentsi Joa 1,1-2.
Noñaanatero. Voy a leer.
Ora Irineane Tasorentsi ibetsikake La Palabra de Dios se hizo hombre
atiri
Intantanakari irointini ñaantsi. En el principio era la Palabra,

Aisati ora ñaantsi otimini Tasorentsiki. y la Palabra estaba ante Dios,

Aisati ora ñaantsi iriintini Tasorensti. y la Palabra era Dios.

Itimini iroori anta Tasorentsiki Ella estaba ante Dios en el principio.


intantanakari.

—Piñaanatakero kameetsa ¿Piyotake, ora —Has leído muy bien. ¿Pero, sabes que
FORMABIAP irootake antakaantakero ora FORMABIAP, ha establecido las grafías en
sankenari karatatsiri tsatin (19) sankenari? 19 letras?

9
—Tee, obametantatsiri. —No, profesor.
—Meeka timatsi tsatin (19) sankenari. —Ahora hay 19 grafías.

—Opoñaa, meeka abiro obametajenane —Entonces, usted me enseñará a escribir


nosankenatantajearori oka irobakerari con las nuevas grafías.
sankenari.
—Jee, tsame ashitooriatajero. —Sí, vamos a estudiar.

—¿Jaoka okantari sanekanri —¿Con cuál alfabeto se ha escrito el Nuevo


isankenatantakarori ora irobakerari Testamento?
Irineane Tasorentsi?
—Irointi ashini ILV. Iro meeka —Con el de ILV. Pero ahora existe una
yantayeetantaro Irobakerari Sanekanari aplicación escrita con el alfabeto actual.
timatsiri.

—Kameetsa, obametantatsiri. —Bien, profesor.


—Opoñaa. Tsane intanakearo, jibatatsiri —Entonces, empecemos. Primero, debemos
ayoteri jaoka okarati baantetsantsi. Okarati conocer cuáles son los vocales. Son solo
otsi: a, e, i, o. cuatro: a, e, i, o.

—Kameetsatake, nokematsatakero, —Está bien, he entendido, profesor.


obametantatsiri.
—Impoiniji, ora poimatashitacharipee jero —Después, las consonantes y, por último, los
aisati pitesankenari ¿Piyojeitiro jaoka dígrafos. ¿Conoces cuáles son las letras que
okantari sankenari kaari no se utilizan en lengua asháninka?
isankenayeetantari ashaninkaki?

—Tee. —No.
—Ariorika intanakearo akiajeitanaje, ari —Cuando empecemos las clases, vas a
piyotajero. aprender.

—Pasonki, obametantatsiri, ¡ari —Gracias, profesor. ¡Hasta pronto!


añaabakaajea!
—¡Ari añaabakaajea! —¡Hasta pronto!

Ankenketsatabakajeitya arojei Conversemos nosotros


Ankenketsatabakajeitya okarati pashi Conversemos sobre ti
• ¿Jaoka pipajitari? • ¿Cómo te llamas?
• ¿Jaoka pipajitari pibajiro ashaninkaki? • ¿Cuál es tu nombre indígena?

10
• ¿Jaoka okarati posarentsite? • ¿Cuántos años tienes?
• ¿Jaoka ikaratiri pirentipee? • ¿Cuántos hermanos tienes?
• ¿Jaoka ipajitari piri aisati piniro? • ¿Cuál es el nombre de tu papá y tu mamá?
• ¿Timatsi pijina teerika pijime? • ¿Tienes esposa o esposo?
• ¿Timatsi pitomi? ¿Jaoka okarati? • ¿Tienes hijos? ¿Cuántos?
Akenketsatabakaajeitea Conversemos
• ¿Jaoka opajitari pinampi? • ¿Cómo se llama tu comunidad?
• ¿Jaoka ikaratiri sabikajeitatsiri pinampiki? • ¿Cuántos habitantes tiene tu comunidad?
• ¿Jaoka opajitari nijaa pisaikantari? • ¿Cómo se llama la quebrada donde vives?
• ¿Paita koiteimotimpiri anta pinampiki? • ¿Qué necesidades hay en tu comunidad?
• ¿Paita pomerentsiri timatsiri pinampiki? • ¿Qué problemas hay en tu comunidad?
• Pitiboojatero aisati pipotsotero pinampi. • Dibuja y pinta tu comunidad.

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Pante aparoni shiyakantakori, ashi Realiza una tabla paralela con las letras del
sankenari ashaninkaki aisati sankenari alfabeto asháninka y del alfabeto
irashi birakocha. Ariorika aparoni ñaantsi castellano. Cuando en una lengua no exista
teerika ontime sankenari pojokanakero la letra que hay en la otra, deja el casillero
eiro pisakenatiro. Ora shiyakantakori vacío. La tabla se parecerá a la siguiente
okonijatakero oka añaakeri. muestra.

ashaninkaki birakochaki
ashaninka castellano
a a
b b

• ¿Jaoka okarati sankenari irashi ashaninka • ¿Cuántas letras tiene el alfabeto ashéninka y
jero irashi birakocha? cuántas, el castellano?
• ¿Jaoka okarati baantetsantsi irashi ashaninka • ¿Cuántas son las vocales del ashéninka y
jero irashi birakocha? cuántas, las del castellano?
• ¿Jaoka okarati ora poimatashitachari • ¿Cuántas son las cosonantes en cada
aparopeeniki ñaantsi? idioma?
• ¿Jaoka okarati pitesankenari? • ¿Cuántos son los dígrafos?

11
ashaninkaki birakochaki ashaninkaki birakochaki
ashaninka castellano ashaninka castellano
a a o o
b b p p
c q
ch ch r r
d s s
e e sh
f t t
g ty
h
i i
j j u
k k v
l w
ll x
m m y y
n n z
ñ ñ

Antayetiri Creatividad
Pamene aparoni pitsipatari Elige a un compañero o compañera para
amatantyaarori akenketsabeete. Eiro realizar el diálogo. Hazlo atentamente y
atsankiati añantearo ayotero aitoki, ensáyalo de memoria, respetando el acento
apinkatsatero oshintsitsata ñaantsi, aisati de la lengua y la entonación adecuada.
ikanta, opoemaitsatira ñaantsi.

Opoñaa, pobetsike aparoni irobakerari Luego, crea una nueva conversación con
kenketsatabakantsi pikarateri apite dos nuevos amigos.
pitsipabintsare.

12
Ñaantantsi 1.2 Práctica 1.2
Ñaanentsi Lengua o idioma

Oñaanatakore ashi ñaantsi En el taller de lengua


Yora obametantatsiri ikenketsatakairi El profesor está conversando con Inin
Tyobiri anta oñaanatakoreki, iñaaneki Nima en el taller de lengua ashaninka.
ashaninka.
—¡Ishaabiniji maaroni! —¡Buenas tardes a todos!
—¡Ishaabiniji obametantatsiri! —¡Buenas tardes, profesor!
—Pikantena meeka: ¿Paitakea meeka —Díganme ahora: ¿para qué estamos hoy
asabikajeitantakari aka? aquí?
—Ayojeitantajearori iñaane ashaaninka —Para aprender el idioma ashaninka.
—Kameetsa. —¡Qué bien!
—Axeamis, ¿Ora iñaane ashaaninka —Profesor, ¿el Shipibo es una lengua o un
irootakempa ñaanentsisanori iroompa dialecto?
iñaanatashiyeetari?
—Yora ashaninka irointi ñaanentsi, —El ashaninka es una lengua o idioma. Es
ikanteetiri, irointi ñaanatakorentsi decir, es un sistema de comunicación oral y
añaaneki aisati asankenatiri okarati escrito con el que nos comunicamos en
akamabakajeitantatri anampiki. nuestras comunidades. ¿Estás de acuerdo,
¿Okameetsatimotakempi Tyobiri? Tyobiri?
—Jee, obametantatsiri. Aparopeeni —Sí, profesor. Pero algunos dicen que el
ikantajeiti ora iñaane ashaaninka irointi ashaninka es un dialecto.
iñaanatashiyetari.
—Eiro akantajeititsi irointi —No podemos decir que es un dialecto.
iñaanatashiyeetari. Ora iñaanatashiyeetari Porque dialecto es la variedad geográfica
irointi iñaanayetiri sabikayetatsiri de una lengua. El shipibo tiene sus
otsipapeeki nampitsi.Ora iñaane variantes. Por ejemplo: la, del río Ene; la,
ashaaninka timatsi opashiniyeti oñaanata de los ; de los conibos y otros.
kemetariri sabikatsiri Eniki,Tampoki jero
otsipapeeki nampitsi.
—¿Paita otsipa obametantasiri? —¿Qué más, profesor?

—Pikantena aparoni ibajiro shima. —Dime el nombre de un pescado.


—Chenkori. —Huasaco.

13
—Yora chenkori ikanteetiri pareniki otsiti. —Pues huasaco en el Perene se dice perro.
—¿Irio yora chompita jaoka ipajiyeetiriri? —¿Y, la cucaracha cómo se llama?

—Ipajiyeetiri shitati. —La llaman shitati.


—Amene itsipa. ¿Yora mashero? —A ver, otro. ¿El sapo?
—Yora mashero ipajiyeetiri papato. —Al sapo le dicen papato.
—¡kameetsatake! Imposhito iriotake —¡Qué interesante! Beka es del río Perene
poñaachari Pareniki.Iriori aitake Ella nos podrá decir algunas palabras más.
ikantakeero otsipa ñaantsipee ari Le preguntaremos.
asampijeitakeri .
—Meeka, otimanake okempetemparo —Ahora, queda como tarea buscar más
antabeerentsi pamene otsipa ñaantsi palabras de otras variantes del ashaninka.
iñaanatashiyeetari ashaaninkaki.
—Aisati ikantakena obametantsiki ora —También se dijo en la clase que nuestro
añaane ashaninka irointi apatotirori otsipa idioma ashaninka es de tipo aglutinante,
sankenaripee orakea iñaaneki birakocha mientras que el castellano es un idioma
irointi ñaanentsisanori. ¿Ari pimatakero flexivo. ¿Puede usted explicarlo un poco
abirori pikamantasanotena ? más?
—Maaroni ñaanentsipee timitachari ashi —Todas las lenguas originarias del Perú
Peroo irointi apatoakotirori sankenari. son aglutinantes. Es decir, en vez de
Ikanteeti tee otimeji impoitsatirori ñaantsi preposiciones (delante de…) tenemos
irointi tiumatsi bekaraatsatirori ñaantsi. sufijos que se unen con la palabra
(Ataraya-ki) oijatiro (pankotsi-ki) (Ataraya-ki) o lo siguen (pankotsi-ki).
—¿Ari pimatakero pikantena otsipa —¿Puede decirme otro ejemplo?
shiakabentirori?
—kibako-t-an-ja; ir-ako-ki. —Kibakotanaja (lavarse las manos); I-ñ-a-
i-ñ-a-aj-i-ri; otsipani-ki aj-i-ri; otsipani-ki (antiguamente se han
visto de nuevo).
Jentsi abirori pikante aparoni ñaantsi A ver, prueba decir tú también una palabra
oshekiatsiri sankenari. aglutinada.
—Namenabakerota. —Namenabakerota (voy a ver).
—Kameetsa. Ora oñaanatakore ashi —Bien. Los talleres de lengua nos ayudan a
ñaanentsi amitakotee ayotantearori reforzar los conocimientos recibidos en
iyoyetantsi okarati ayotakeri clase. Pero es necesario participar.
obametantsiki. Okameetsati añaanate.
— Piyotasanotii, obametantatsiri. —Tiene razón, profe.
—Kameetsa, ora kitaiteri tsonkapaaka. —Bueno, el tiempo se nos ha terminado.
¿Ari añaabakaajea jibarosatoki?. ¿Nos vemos el lunes?

14
—Kameetsa, obametantatsiri. Ari —Bien, profe. Nos vemos el lunes.
añaabakaajea jibarosatoki.

Akenketsajeite Conversemos
• ¿Pikoiro piñaane? ¿Paitakea? • ¿Te gusta tu lengua? ¿Por qué?
• ¿Pikenkeshirea okameetsati ayosanotero? • ¿Crees que es importante aprenderla? ¿Por
¿Paitakea? qué?
• ¿Jaoka okantari ikenkeshireari ebankaripee • ¿Cuál es la actitud de los jóvenes ashéninkas
ashaninka okantakota iñaaneki? frente a su lengua?
• ¿Jaoka ikantajeiti? ¿Ja, abirori paita • ¿Qué dicen? ¿Y tú qué opinas al respecto?
pikenketsashiriakotarori okantakota?
• ¿Ari pimatakea pobaametantero piñaane • ¿Estás dispuesto a enseñar tu lengua a
itsipapeeki kaari yoterone? ¿Jaoka alguien que la desconoce? ¿Cómo le
pikantearia pobameteri? enseñarías?
Ara pikarajeitiri pantabeereki pakero ora Con tu grupo de trabajo contesta las
sampitaantsipee: siguientes interrogantes:
• ¿Jaoka osaikiri pinampipee? • ¿Dónde queda sus comunidades?
• ¿Paita timatsiri yotantsipankokipee? • ¿Qué instituciones educativas tiene?
• ¿Jaoka ikantabakajetari atiripee itsipajeitari • ¿Cómo es la gente con las personas
itsipasaatipeepoñayetachari otsipapeeki? foráneas?
• ¿Jaoka okantayetari antabeerentsipee • ¿Cuáles son las actividades cotidianas más
yantayetiri maaroni kitaiteriki okantakotiri? significativas?

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaanentsi
• Iñaane ashaninka irointi ñaanentsi • La lengua ashéninka es una lengua flexional
shekiakotirori sankenari¿Paitakea? o aglutinante ¿Por qué?
• Ora opashiniti okaratiro obetsikantari ñaantsi • La diferencia entre morfología y sintaxis es…
aisati oñaanatantari irointi ñaantsi...
• ¿Paita ikantaetiri añaanayetiri? • ¿Qué es el léxico?

15
Antayetachari Creatividad
Pisankenate aparoni obana okantakotiri Redactar, en una página, una conversación
kenketsatabakaantsi karatatsiri maba entre tres estudiantes que estudian juntos
ñaanatatsiri shitoriatakojeitirori Matemática.
monkarari.

16
Ñaantantsi 1.3 Práctica 1.3
Tsipasankenari Morfema

Antabeerentsi pankotsiki Tarea en casa

Tyobiri iñeiro Komabe kaayeki ari intarori Tyobiri encuentra a Komabe en la calle e
ikenketsabeetakairo iroori. inicia una conversación con ella.
—¡Ari Komabe, abiro kitaiteri! ¿Jaoka —¡Hola, Komabe, buenos días! ¿Cómo
pikantari? estás?
—¡Abiro Tyobiri! kameetsa. ¿Ja abirori? —¡Hola, Tyobiri! Muy bien. ¿Y, tú?
—Pasonki, aisati narori kameetsa. —Gracias, también estoy bien.
—Nokajemabetakempi oshaiteeniji, iro tee —Te llamé ayer, pero no contestaste.
pakeji.
—Jee, noñaakero piyajemana, —Sí, vi tu llamada, pero olvidé llamarte.
nopeakotakempi nokajemempi.
—Eiro pikenkeshireashita. pikantena —No te preocupes. Pero dime, ¿cómo has
¿Jaoka pikantaitari? estado?
—Natabeetaiti osheki, irootake —Estuve trabajando duro, por eso estoy
nomakosanotantakari. muy cansado.
—¿Kiariompa? —¿En serio?
—Nantabeetaiti tsiteniriki aisati kitaiteriki —He estado trabajando día y noche
okarati koni kitaiteri irootake durante estos cinco días, por lo que
nokoantakari nomakoree. necesito un descanso.
—¡Obashinonkajanikiitaka! Pimaore, —¡Pobrecito! Descansa, entonces. Mañana
opoñaa osaitekera ajate nobankoki vamos a mi casa para hacer la tarea.
antantearori antabeerentsi..

—Kameetsatake. Ari akanterori —Está bien. Hagamos así.


—opoñaa,irosati osaitekera. —Entonces, hasta mañana.
—¡Ari añaabakaamanajea!. —¡Hasta mañana!
—Otsipaki kitaiteri, Tyobiri jero Komabe —Al día siguiente, Mane y Rabi están
intaro antabeejeiti okaratabakajeita. empezando a trabajar juntos.
—Ajibate, antanakero antabeerentsi ashi —Primero, nos dedicaremos a desarrollar la
iyotakotirori ashi ñaanentsi. tarea de Gramática.

17
—Kameetsatake Komabe, ari akanterori. —Está bien, Komabe, así lo haremos.
—Impoiji añaanatakotero okantakoyeta —Después vamos a hablar de la estructura
iyotakotirori ñaanentsi. gramatical.
—¡Komabe! ¿Jaoka okanta —Komabe, ¿cómo te ha ido, estos meses,
ojatimotimpi,oka kashirikipeeki, ora en tus estudios de Comunicación?
pishitoriare ashi kamantakorentsi?
—Kempetaka, tee ojatimotenaji kameetsa. —Bueno, no me ha ido bien.
—¿Paitakea? —¿Por qué?
_Tee nokematsateroji opashiniti ora —Es que no entiendo la diferencia entre
obetsikayeta ñaantsi jero Morfología y Sintaxis. Tampoco entiendo
oñaanatantari.aisati tee nokematsatero bien lo del morfema.
kameetsa ashi tsipasankenari
—Opoñaa añaantajeitearo. Aparoni —Entonces practiquemos. Una palabra
ñaantsi ari otimake osheki tsipasankenari. puede tener varios morfemas. Por ejemplo,
Ashiakabentero, akaate (bañarse)timatsi akaate (bañarse) tiene dos morfemas: a-
apite tsipasankenari a-kaat-e irootake kaat- y -e- es la raíz y -e es el sufijo. La raíz
obaritsa iro ora e irointi tsonkatsatirori. puede tener también otros sufijos. Por
Ora obaritsa ari omatakea otime otsipa ejemplo: a-kaat-e, a-kaat-i, a-kaat-e-ro, a-
tsipasankenaripeeashiakanbentero:a-kaat- kaat-an-ak-e-ro.
e, a-kaat-i, a-kaat-e-ro, a-kaat-an-ak-e-ro.
—Meekakea nokematsatakero ora —Ya. Ahora entiendo lo de los morfemas.
tsipasankenaripee..
—Aisati, timatsi tsiapasankenari _Tambien hay mofemas libres y morfemas
aparotakotirori oñaanata, aisati ligadas.
tsipasankenari tsipatakotarori otsipa
tsipasankenari.
—¡Eejo! Meeka onijantasanotanaka —¡Caramba! Ahora sí se aclara todo.
maaroni .
—Jentsitee, nosampitempi. ¿Jaoka opajitari —A ver, te voy a preguntar. ¿Cómo se
ora tsipatakotaroripee jibatatsiri anta llaman los afijos que van delante de la raíz?
obaritsaki?
—Intatsataroripee. —Prefijos.
—¿Iro ora impoitatsiri jibatatsiri? —¿Y los que van después?
—Jibatsatiroripee. —Sufijos.
—¡Ñaakero, pikenkeshireanajiro! —Ya ves, te acordaste.
—Tyobiri, osheki nopasonkitimpi —Tyobiri, muchas gracias por enseñarme.
pobametakena.

18
—Ari noñaajempi osaitekera Nopokiki. —Te veo mañana en Nopoki.
—kameetsa,ari añaabakaajea,Tyobiri. —De acuerdo. Hasta luego, Tyobiri.
—¡Ari añaabakaajea! —¡Hasta luego!
—¡Ari noñaajempi! —¡Hasta luego!

Escrito por Saúl Escobar Rodríguez

Akenketsatabakaajeitea Conversemos
Pikenketsatabakaajeitea pikarateri Con tu compañero de diálogo contesta las
pitsipabintsare, impoiji pakero siguientes preguntas:
sampitantsipee:
• ¿Akibanteri ashaninkapee timatsi okoakantiri? • ¿Las visitas a los parientes o paisanos tienen
algún objetivo?
• ¿Paita pikoayetiri pikibantantariri Tyobiri aisati • ¿Con qué fin visita Tyobiri a Komabe?
Komabe?
• ¿Paitakea amitakoteeri kenketsatabakantsi? • ¿Para qué sirven los diálogos?
• ¿Jempe akantya ayotantyaawori? • ¿Qué formas de estudio conoces?
• ¿Okameetsati ashitooriate apaniro anta • ¿Es mejor estudiar solo o en pequeños
orijanikiki tsipatabakantsi? grupos?
• ¿Jaoka okantari okameetsatakotee • ¿Cuál es la ventaja de estudiar solos?
ashitooriate apaniro?
• ¿Paita amitakoteerii arika ashitoortiate anta • ¿En qué nos ayuda estudiar en grupo?
tsipatabakantsiki?

Antabeerentsi iyotakotirori Trabajo gramatical


ñaanentsi
• ¿Paita ikantaetiri tsipasankenari? • ¿Qué es el morfema?
• ¿Paita tsipasankenari otsipasato timayetsiri • ¿Qué tipo de morfemas tenemos en nuestra
añaaneki? lengua?
• Pisankinate maba ñaantsi, pitsipareayetero • Escribe tres palabras separadas en
tsipasankenaripeeki. morfemas.
• ¿Paita ikantaetiri obaritsa aiati paita • ¿Qué es un lexema (raíz) y qué es un afijo?
ikantaetiri tsipatakotarori?
• ¿Paita okantakotiri okamantakoteri • ¿Qué significados transmiten los afijos?

19
tsipatakotaroripee?
• ¿Paita otsipasato tsipatakotaroripee • ¿Qué tipos de afijos tenemos?
timimojeiteri?
• ¿Jaoka ojateri ora intatsatarori ñaantsi? • ¿Dónde va el prefijo?
• ¿Jaoka ojateri tsonkatsatiroripee ñantsi? • ¿Dónde va el sufijo?
• Pikante aparoni ashiyakabentero ashi • Dígan un ejemplo para cada tipo.
aparopeeni otsipasato.

Antayetachari Creatividad
Pisankenate aparoni obana ashi Redacta una página de un diálogo entre
kenketsatabakantsi pikarate maba tres estudiantes que repasan juntos
ñaanatatsiri yapiitajero iñaanatajero ashi Gramática.
Yotakotirori Ñaanentsi.
Paakotero kenketsatabakantsi. Graba el diálogo.

20
Ñaantantsi 1.4 Práctica 1.4
Bajirontsi Sustantivo

Kitaiteri ashi shimatantsi Un día de pesca

Bima pipokanake abotsijaki, pipokanake Bima baja al puerto, ve a Jisma preparando


Jiishima pobetsikero pibito piteyetero ashi su canoa y embarcando sus utensilios de
shimatantsi. Isampitiro: pesca. Le pregunta:
—¿Jaoka pijateri, Jiishima? —¿Adónde vas, Jisma?
—Nojate noshimaatea. —Voy a pescar.
—¿Keariompa? ¿jaokamekea? —¿Verdad? ¿Dónde?
—Anta,katonko . ¿Tee pikoyeji poijatena? —Allá, río arriba. ¿No quieres
acompañarme?
—Jee, nokoi. Añaanakempa abanaro —Sí, quiero. Llevemos nuestra comida.
—¿Eiro ari abakea shima? —¿No comeremos pescado?
—Ari, jee. ¿Teerika añeeriji shima? —Ah, sí. ¿Y si no hay pescado?
—Tee niyoteji, aririka apiaje atashaake. —No sé, regresaremos con hambre.
—Oinbanon. Kawé, mibé kabanon. —A ver. Vamos, te acompaño. ¿En qué
¿Jawenki noa kaai? ¿Iroompa anaakeri vamos? ¿En la canoa de lopuna o en la de
pitotsi shina iroompa ora kamana? catahua?
—Ajajeite shinaki. —Nos vamos en shinaki.
—¿Paita ipajiyeetiri shina? —¿Qué es shina?
—Irointi obajiro pitotsi. —Es el nombre de la canoa.
—¿Paita ipajitantakarori? —¿Por qué tiene ese nombre?
—Irootake shina tempa pijonkanakini —Porque es de lopuna y es muy liviana.
ariorika akomatero osheki oshia nijaaki Cuando remamos, corre deslizando en la
ojokanakero opoimajati nijaa oposajatiro superficie del agua y avanza rápido dejando
pitotsi. el sonido del agua chocando con la canoa.
—¿Keariompa? —¿Verdad?
—Jee. Irootake aantanakearori —Sí. Por eso debemos ir en ella.
—Ari kameetsa, tsame aanakero. —Pues bien, vamos en ella.

21
—Apiantajeari intsipaite, tekerata —Para volver pronto, antes de que
otsitenite. anochezca.
—¿Jaokakea ashimaatanteari? —¿Con qué vamos a pescar?
—Ishimantanteari osheki otimatiye aanake —Para pescar bastante tenemos que llevar
ompitasaarontsi. Aisati chakopi, anzuelo. También flecha, arpón y tarrafa.
kentajamentotsi jero charija.
—Jee irootake aanakeri oka aria amake —Si llevamos estos instrumentos
pashinisatipee shima. Jentsi amenero traeremos peces de diferentes especies. A
¿Paita ashimaateari oka ver, ¿qué podemos pescar con anzuelo?
ompitasaarontsiki?
—Oka ompitasaarontsi ari ashimatakeari —Con anzuelo pescamos doncella, lisa,
charaba, kobana, chomenta jeri palometa y sardina.
kapararo.
—¿Paita ashimatanteari oka chakopiki? —¿Y qué pescamos con flecha?
—Oka chakopi ari akentantakeari shima —Con flecha pescaremos boquichico y
aisati asana. arahuana.
—¿Paita akentanteari oka —¿Qué picamos con arpón?
satajamentotsiki?
—Oka satajamentotsi ari akentake paichi, —Con arpón picamos paiche, paco,
komairi, sabe, chootaro, kopiso, asiati gamitana, charapa, taricaya y cupiso.
oka charija ari ashimatakeari korio aisati Además, con tarrafa pescamos bagre y
baatenti. bocón.
—Okanteakea, añee osheki shimapee. —Ojalá que encontremos muchos pejes.
—Ari amaneentake kapichaji shimapee. _ Algo traeremos peces
—Jiishima, noyero nochakopite pitotsiki. —Jisma, voy a colocar mis flechas en la
canoa.
—Poyero kameetsa niyanki pitotsiki. —Ponlas bonito en medio de la canoa. No
Amaashitea abatijirokari ariorika sea que la rompamos al resbalar.
ashirareanake.
—Aitake nokantakerori nobantakarori. —Ya las he puesto así.
—Biima, nosabikanake otsobiki abirokea —Bima, yo me sentaré en la proa y tú, en la
pisabikanake otsitiki. popa.
—Opoñaa, tsame atetea shinaki. —Entonces, embarquémonos en shinaki.
—¡Kameetsatake! —¡Está bien!
—Jee. Aka otsiki naanakero kameetsa —Sí. Desde la popa dirigiré bien la canoa.

22
pitotsi.
Naro komateroneri aka otsobiki shintsi Yo, desde la proa, remaré fuerte para llegar
areetanteari intsipaite. rápido.

Escrito por Jovita Vásquez Balarezo

Akenketsatabakajeitea Conversemos
• ¿Paita otsipa okantakota ashi shimatantsi • ¿Qué métodos de pesca conoces?
piyotiri?
• ¿Jaoka ikanteetari ishimaayeta • ¿Cómo se pesca con anzuelo? ¿Qué
ompitasarontsiki? empates se utilizan para diferentes peces?
• ¿Paita otsipasato oshintsakiro ashi chakopi • ¿Qué tipos de puntas de flecha hay para la
timatsiri ashi ashimaatanteari? pesca?
• Piñaanatakotero ora sataajamentotsi aisati • Describe un harpón y cómo se pesca con él.
jaoka akanterori ashimatanteariro?
• ¿Paita pashinisatopee piyoyetiri ashi charija • ¿Qué tipos de redes conoces y cómo se
antyaro aisati jaoka ikanteetirori? pesca con ellas?
• ¿Piyoti pantiro obashirentsi ashimatantearopri • ¿Sabes hacer trampas para peces en las
nijateniki? quebradas?
• ¿Paitakea kaari ashimaatantajaro ora komo? • ¿Por qué no se debe pescar con barbasco?
• ¿Jaoka okarati okantashiyeta abetsikantyariri • ¿En qué formas se puede preparar el
shima ashi abanteariri? pescado para consumirlo?

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaanentsi
Pante aparoni osankenatakota maaroni Hacer una lista de todos los sustantivos
bajirontsipee okarati konijatatsiri que aparecen en la conversación.
kenketsatabakantsiki.
• ¿Jaoka okantari bajirontsisanori aisati jaoka • ¿Cuáles son nombres propios y cuáles
okantari bajirontsipee konijayetatsiri? nombres comunes?
• Okantakota bajirontsi konijayetatsiri.¿Jaoka • Entre los nombres comunes, ¿cuáles son
okantajeitari bajirontsi konijatatsiri aisati kaari concretos y cuáles abstractos?
konijatatsiri?
Ora bajirontsipee konijatatsiri, poyero Los nombres concretos, ponlos en plural.
oshekiakotiroriki.
• ¿Timatsi iyoyetantearori iroorika tsinane ririo • ¿Existe género gramatical en tu idioma? Si

23
shirampari? Jee timatsi okarati konijayetatsiri existe, ordena los nombres comunes según
nashitakaarpori. su género.

Antayetachari Creatividad
Pisankenate aparoni sankenarentsi, Escribe una redacción, con letras bonitas y
sankienariki kameetsa aisati opoimatsati ortografía correcta, sobre la pesca en tu
kameetsa, okantakotero shimaatantsi anta comunidad.
pinampiki.
Ariorika oyobemeetsayeetajero ora Una vez corregidos los errores, copia el
amashitainchari, meekakea texto en la página siguiente.
pisankenatajero oka sankenatakorentsi
obanaki pokapaintsi.

24
Ñaantantsi 1.5 Práctica 1.5
Bajirontsi Sustantivo

Kibantantsi aparoniki Visita a una familia


ashaninka

Antoko ijati ikibantiri aparoni ishaninka Antuco va a visitar a una familia en otra
otsipaki nampitsi. Ikiapaake aparoni comunidad. Entra en una casa. El dueño
pankotsi. Yora ashitarori saikaitatsiri, que está allí sentado, junto a su familia, lo
tsipaitariri ishaninka ibetsatabakari. saluda.
—Pimpoke, shirampari, pataite. —Ven, hombre. Sube.
—Ishaabiniji, nireentipee, nopoki —Buenas tardes, hermanos, he venido a
nokibantempi. visitarles.
—Jee, kameetsai, kameetsa pinpoke. —Sí, muy bien, bienvenido. Descansa aquí en
Pimaoreapee aka. Pobapaempa intsipa jero mi casa. Sírvete guabas y moquiche ¿Cómo
chomioki.(tsinteiroki) ¿Jaoka pipajitari? te llamas?
—Nopajita antoko. Naro obametantatsiri. —Me llamo Antuco. Soy docente.
—¿Pipokake apaniro pikibantana? —¿Viniste tú solito a visitarnos?
—Jee, nopokake apaniro. Ora nojina —Sí, he venido solo. Mi esposa se quedó en
osaikanake apaniro pankotsiki otsipajeitari casa con los hijos.
otomipee.
—¿Jaoka opajitari pijina? —¿Cómo se llama tu esposa?
—Nojina opajita Shomabo. —Mi esposa se llama Shomabo.
—Aisati ¿Jaoka ipajijeitari pitomipee? —Y, ¿cómo se llaman tus hijos?
—Notomipee ipajijeita Ishimaako yora —Mis hijos se llaman Ishimaako el mayor,
jibatatsiri, iro oijatiriri noshinto Taanoki, después viene nuestra hija Taanoki, el que
irio yora itsipa Shimpoki, irio sigue es Shimpoki y el último Piichoti.
berantapaakarori ipajita Piichoti.
—Kameetsa bajirontsipee peesatori. —Bonitos nombres tradicionales. ¿Y quiénes
¿Jaanikampa pirintajeitanakari? son tus padres?
—Yora nirintajeitari iriinti ashaninka —Mis padres son asháninkas del río Rio
sabikatsiri nijaa Tamponi, nampitsi Tambo, de la comunidad de Sabareni.
Sabareni.
—¿Paita pirantsipee timatsiri pinampiki? —¿Qué animales hay en tu comunidad?

25
—Nonampiki timatsi otsiti, miisho, —En mi comunidad hay perro, gato,
tyaapa, pantyo, eroti, koshiri, pitoni, gallina, pato, loro, mono blanco,
tsamiri aisati shempiri. musmuqui, paujil y motelo.
¿Timatsi santari pinampiki? ¿Hay madera en tu comunidad?
Jee, timtsi shina, kamana, kamona, onkona, Sí, tenemos lopuna, catahua, pona, cetico y
saniriki.Tee añaajeroji santari, yopo, lagarto. Ya no tenemos cedro, caoba,
shinita jero intsakitso: itsonkakero tornillo y moena: lo han acabado los
santareeropee. madereros.
—¿Paita timimotiroripee ora pinampi? —¿Qué equipos tiene tu comunidad?
—Nonampi osheki timimotiroripee. —Mi comunidad tiene varias cosas.
—Pikantenaro jaokari opajitari. —Dinos cuáles.
—Nokantero, timajeitatsi jenerarori —Bueno, tenemos generador eléctrico que
tsiomentsi maaroni tsiteniriki; aajatioriri alumbra todas las noches; motobomba,
nijaa,takireakitirori aroso, impokirotsari piladora de arroz, teléfono y peque peque
jero motoro akibantanteari. para viajar.
—¿Paita pinkatsariyetatsiri timatsiri —¿Qué autoridades tiene tu comunidad?
pinampiki?
—Yora pinkatsariyetatsiri kobasanotachari —La autoridad principal es el jefe y su
irinti Jibari(jeeje) iro ibajiro Santiako.Y ora nombre es Santiago. El que hace cumplir
monkaratakaantirori okantiri monkarontsi las reglas de la comunidad es el teniente
iriiinti teniente koberenaroori ipajita gobernador, Alberto. El que organiza los
Alberto. Yora obetsikirori antabeere trabajos de la comunidad es el agente
nampitsi iriinti ajeeente monishipaari municipal, Juan Marcos.
ipajita Joa Maarikoshi.
—¿Jaoka ikarajeiti atiri timajeitatsiri —¿Cuántos son los que viven en la
pinampiki? comunidad?
—Nonampiki ikarajeiti timatsiri tsontsa —En la comunidad hay setenta y dos
apite ashaninkapee. Irio jananeki ikarajeiti familias. Los niños de la escuela son ciento
yotantsipankoki sheki otsitsa soti. Irio cuarenta y ocho; de ellos sesenta y nueve,
shirampari okarati ikotsa tin, iro tsinane varones; y setenta y nueve, mujeres. No
okarati ikotsa tin.tee otimeji koreejio. Ora tenemos escuela secundaria. Las mujeres
tsinanepee obetsikayeti producen artesanía y los varones pescamos
betsikantsiyetantsi, irio shiramparipee y cazamos. Todos tenemos nuestras
ishimaata aisati ikobintsaata. Maaroni chacras de plátano y yuca. Pero dime,
otimimojeite abanepee ashi kaniri payanti. ¿cómo se vive aquí en tu comunidad?
¿jaoka ikanteetari mitimayeti aka
pinampiki?
—Jeraakana notsipataro nojina Jiishibe jeri —Aquí estoy con mi esposa Jisbe y mi único
napintite notomi kiri. Ora nampitsi irointi hijo Kiri. La comunidad es muy pequeña, no

26
antyarorite tee añeeroji otiitorote tiene título de propiedad. Somos ocho
ashitakotearone.ora shiramparipee ijajeiti familias. La mayoría de los varones se fue a
isantariajeita. Yora jibatatsiri ijati la madera. El jefe está en Pucallpa y las
Pokaaripaki irio itsipapee tekatsi yantajeite. demás autoridades no hacen nada. El profe
Yora obametantatsiri ijati Ataraayaki también se fue a Atalaya para cobrar, pero
ikooberati,iro kantaincha osheki isamaniti está demorando mucho. La escuela está
ipiantajeari. Ora iyotantsipanko ashitaka cerrada y los niños, en sus casas haciendo
irio yora jananeki isaiki ibankoki yantayeti cualquier cosa. Ven tú para que enseñes
paitapeerika. Pipokanake abinti aquí, en esta comunidad.
pobametantapee aka nampitsiki.
Namenabakerota. Voy a pensarlo.

Akenketsatabakaajeitea Conversemos
Ora añaamento ashi nampitsi ari omatakea La vida en la comunidad puede ser muy
okameetsate. Oshonkajeitake inchatomashi agradable. Estamos rodeados de la
timitachari aisati obanarontsi timayetatsiri naturaleza y el alimento se encuentra en el
inchatoshiki, nijaaki aisati obaantsiki. monte, en el agua y también en la chacra.
Akarajeitiri ashaninka jeri ayoyetiri Estamos rodeados de nuestra familia y
anampitsiteki. Iro kantaincha timatsi nuestros paisanos de la comunidad. Pero
oasheki pomerentsiripee. Ariorika también hay muchos problemas.
akenketsate apatotearika ari Conversando en grupo enumeremos estos
apajireayetakero pomerentsiripee. problemas.
• ¿Jaoka akanterori abetsikantajearori okapee • ¿Cuál seria la solución de estos problemas?
pomerentsiripee?
• ¿Paita antajeiteri arorijei abetsikantajearori? • ¿Qué podríamos hacer nosotros para
solucionarlos?

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
• Otimatie añee maba maba bajirontsi irashi • Encontrar al menos tres nombres tradicionales
shirampari timitachari aisati maba bajirontsi de varón y tres nombres de mujer.
ashi tsinane
• Añee tsa bajirontsi ashi nijateni kaari timatsine • Encontrar diez nombres de quebradas que no
aka kiribiroki añaanatiri. estén en la lista de la Guía Teórica.
• Obajiropee inchato anayeyetearo apiteki • Los nombres de los árboles clasificarlos en
obeshitsakiempa santiri kitamarori aisati dos columnas: madera blanca y madera roja.
santari kirari.
• Pipajireakotero pankirentsiyetatsiri • Enumerar los árboles frutales que hay en las
chochokiyetatsiri timayetatsiri pashinipeeki

27
nampitsipee. diferentes comunidades.

Antayetachari Creatividad
Pisankenate aparoni sankinatakorentsi Escribir un texto sobre tu comunidad de
okantakota ashi pinampi pipoñaanaka. origen. ¿Qué la hace igual a las demás
¿Paita antiri omonkaratantarori otsipapee comunidades? ¿Cuáles son las cosas por las
nampitsipee? ¿Jaoka okantayetari que tu comunidad puede considerarse
otsipasatope ora pinampi opashinitanteari diferente a las demás? No olvidar los
otsipasanotopee nampitsi? Eiro puntos y las comas al escribir. También,
pipeakotaroritsi ora tsitok aisati tinik escribir con buena letra.
ariorika asankenate. Aisati asankenate
kameetsa sankenari.

28
Ñaantantsi 1.6 Práctica 1.6
Kantabetachari Adjetivo

Amanantirori aisati Comprando y vendiendo


pimantirori

Aparo tsinane ikiake anta Una mujer entra a una tienda y habla con
obararontsipankoki aisati la vendedora.
oñaanatapaakero ora pimantantatsirira.
—¿Tee pinkoye pamanante kaniri? —¿No quieres comprar yuca?
—¿Jaoka okarati opinata? —¿Cuánto cuesta?
—Opinata pite kireeki. —Cuesta dos soles.
—¿Pamake osheki? —¿Has traído mucho?
—Tee, kapichaji namake. —No, poquito no más.
—Kameetsatake. Nokoi namanantero —Muy bien. Quiero comprar todo.
maaroni.
—Kametsatake. Jerokakea ¿Timatsi piira? —Muy bien. Aquí tiene. ¿Hay pilas?
—Jee, timatsi. —Sí, hay.
—¿Jaoka ikarati ipinata? —¿Cuánto cuesta?
—Maba kireeki. —Tres soles.
—Pimpena apite. —Deme dos.
—Jerika. ¿Otsipa pikoiri? —Aquí está. ¿Algo más?
—¿Timatsi kaashiosa? —¿Tiene gaseosa?
—Jee, timatsi, kityonkajari. —Sí, hay, de la roja.
—Pimpena aparo boteeya impoiji aparo —Deme una botella con un paquete de
kayeta. galleta.
—Jeroka. ¿Te pinkoye tsota? —Aquí está. ¿No quieres un vaso?
—Pasonki, tee. Naanajero kaashiosa jero —Gracias, no. Me llevaré conmigo la
kayeta. gaseosa y la galleta.
—Notimakoti aisati chochoki, ¿tee pinkoye? —Tengo también caramelos, ¿no quieres?

29
—Tee, tekatsi pashini. Tee —No, nada más. Ya no me queda dinero.
itimimotanajena nireekite. pasonki, Muchas gracias y hasta luego.
nojatabajeta.
—Ari pijataje. Pimpokajatea ariorika —Hasta luego. Ven de nuevo cuando
pikoaje. Aka nopimanti maaroni, tee quieras. Aquí vendo de todo un poco y no
nompinatakayaaroji osheki. muy caro.
—Kameetsatake, ¡jatajana! —Muy bien, ¡adiós!

Ishaabiniji ikiapaake anta Más tarde entra a la tienda un joven para


obararontsipankoki aparo ebankari comprar.
yamanantanteari.
—Kitaiteri! —¡Buenos días!
—¡Abiroo! —¡Hola!
—Nokoi pamitakotena. Nokoi namanante —Necesito ayuda. Quiero comprar un
aparo tsenkotsi kityonkari aisati aparo pantalón rojo y una camiseta con un dibujo
kamisa timatsiri otiboojore asooriri, azul, por favor.
nokoakotimpiro.
—¿Paita pimonkaratari? —¿De qué talla?
—Nomonkaratari mabatsa iko ashi —De la talla 36 para el pantalón y talla 16
tsenkotsi impoiji tsaiko ashi kamisa. para la camiseta.
—Tovairi tsenkotsi onake otsitinake, —Los pantalones están al fondo, a la
ampateki. derecha.
—Ora tsenkotsi kapichaji onasanoitakena. —El pantalón me queda un poco ajustado.
¿Ari nomatero noñaantearo ora ¿Puedo probar la talla 38?
omonkaratanarika ora mabatsa soti?
—Jee, intsipaite nopokaje namaje pashini —Sí, enseguida vengo con otro pantalón.
tsenkotsi.
—¡Nonakaro kameetsa! ¿Jaoka okarati —¡Me queda genial! ¿Cuánto valen el
opinata tsenkotsi aisati kamisa? pantalón y la camiseta?
—Ora tsenkotsi otsitsa kireeki opinata iro —El pantalón, 40 soles y la camiseta, 25.
ora kamisa pitetsa koni kireeki
—¡Tee opinasanoteaji! —¡Están baratos!
—Maaroni okarati ikotsa koni kireeki. —Son 65 soles.
—Jeroka, pasonki, ¡jatajana! —Aquí tiene, gracias, ¡adiós!
—Ari pijate kameetsa. —Que te vaya bien.

30
Ishitoanake aparo shirampari Asoma a la tienda un hombre y pregunta.
obararontsipankoki isampiti.
—Pipeakotenaro. —Disculpe.
—Jee, pikantena. —Sí, dígame.
—¿Tee piñeeri aka aparo otsiti kisaari? —¿No vio por aquí un perro negro?
—Yabisajeitanake osheki otsiti oka —Pasaron varios perros esta mañana.
okitaiteamani.
—Namanayetiri aparo timatsiri inenke —Busco uno que tiene un collar color azul.
asooriri.
—Jaa, jee, ikenanakero paarikeki. —Ah, sí, fue en dirección al parque.
—Ari pasonki, nojatabaketa. —Mucha gracias, hasta luego.

Okiapaake oshinto pimantatsiri anta Entra la hija de la vendedora a la tienda y


obararontsipankoki, okanti: dice:
—Ina, nokoake nokenketsatakayempi. —Mamá, quiero hablar contigo.
—Pikantena, ¿aita pikoiri? —Dime, ¿qué necesitas?
—Opomerentsitimotakena —Estoy teniendo problemas para
nonkematsatantearori oka entender los adjetivos. Lo que explicó en la
kantabeetacharipee. Ikamantakeeri anta clase pasada la profesora de comunicación.
kiamentotsiki chapiki obametantatsiri ashi
kamantakorentsi.
—Irootakerika pikemisantaiteji anta —Eso es probablemente porque te distraes
kiamentotsiki. Pisaike, tsame apiitajero, en clase. Siéntate, repasemos juntas porque
otimatiye piyotasanotero ashi tienes que prepararte para el examen.
ñaantamentotsiki.
—Ari pasonki, ina. —Muchas gracias, mamá.
—Ora kiribiro okanti ora kantabeetachari —El libro dice que el adjetivo está junto al
otsipataro bajirontsi impoiji okantii tempa sustantivo y dice cómo es el sustantivo. Por
irootake bajirontsi. Ashiakantero: otsiti ejemplo: perro negro, cielo azul, pantalón
kisaari, inkite asooriri, tsenkotsi rojo, hoja verde, camisa blanca, pájaro
kityonkari, tsipana kenashiri, kamisa amarillo, casa grande. Perro, cielo,
kitamarori, tsimeri kiteriri, pankotsi pantalón, hoja, camisa, pájaro y casa son
antyaro. Otsiti, inkite, tsenkotsi, tsipana, sustantivos. Negro, azul, rojo, verde, blanca,
manchakintsi, tsimeri, pankotsi irointi amarillo y grande son adjetivos.
bajirontsipee. kisaari, asooriri, kityonkari,
kenashiri, kitamarori, kiteriri irointi

31
kantabetachari.
—Okantakotiro ora kantabetacharipee —Quiere decir que los adjetivos dicen el
potsorentsipee, ¿tee? color, ¿no?
—Tee apatiro potsorentsi. Aisati ario —No solo color. También podemos decir
amatero akantakoteri otsiti perro “mordedor”, camiseta ancha,
atsikantinkari, kamiseeta pantalón ajustado. ¿Está claro?
antyarotsaranka, tsenkotsi
kisotsibinakiri. ¿Konijatake?
—Jee. —Sí.
—Ariorika okantakotero osheki, ora —Y cuando se trata de varios, el adjetivo,
kantabeetachari, birakochaki ojati en castellano, va también en plural,
oshekiakotirori okantani: kisaari, siempre: perros negros, camisetas azules,
kamiseeta asooriri, tsenkotsi kityonkaro. pantalones rojos. En nuestra lenga basta
Aka aneaneki abanakero oshekiakotirori poner en plural el sustantivo o el adjetivo.
ora bajirorntsi aisati kantabeetachari.
—Osheki nopasonkitakempi, ina. —Muchas gracias, mamá. ¡Qué bien que tú
¡Kameetsa abiro tee pimpeakotemparoji no te hayas olvidado lo que has estudiado!
okarati pishitoriatakeri! Irootake meeka De esta manera me puedes ayudar cuando
ari pamitakotakena ariorika nokoiteakero. lo necesito.

Escrito por Misael José Prialé Arias


y Rudy Soto Fabián

Akenketsatabakaajeitea Conversemos
• ¿Timatsi obaararontsipanko anta pinampiki? • ¿Hay tienda o mercado en tu pueblo? ¿Qué
¿Paita ipimantayeetiri anta? cosas se comercializan allí?
• ¿Yareeta pimantayetatsiri pinampiki • ¿Llega el regatón a tu comunidad trayendo
amayetatsiri paitarika aisati yamanatiro cosas y comprando productos?
pibankirepee?
• ¿Jaoka okarati pipimantiro aisati jaoka okarati • ¿A qué precio vende y a qué precio compra
yamanantiro yora pimantayetatsiri? el regatón o el comerciante?
• ¿Jaokari okantari yamanantayetiri yoka • ¿Cuáles son las cosas que compra la gente
atiripe pinampiki aisati paita ibankirepee de tu pueblo y qué productos ofrece en
ipimantiri? venta?
• ¿Timatsimpa pinampiki aparo • ¿Tienes en tu comunidad una tienda comunal
obaararontsipanko ashi pinampi? o cooperativa?
• ¿Iyotakotakero jaoka ikanterori • ¿Están capacitados para llevar la
yaantanakearori kameetsa oka contabilidad de las tiendas y calcular la

32
obaararontsipanko aisati itimateari kireeki? utilidad?

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Pamene sankenatakorentsiki birakochaki Busca en el texto castellano todos los
maaroni ora kantabeetachari. Pibetsikero adjetivos. Ordénalos por género y por
kantakotiroriki aisati oshekiakorentsiki. número.
Impoiji pamene kantabeetachari añaaneki Luego busca los adjetivos en la lengua
impoiji pobetsikajero aisati. indígena y ordénalos también.

Pisankenatero maaroni ora Escribe todos los adjetivos que se refieren


kantabeetachari kantakotirori potsorentsi a colores. ¿Cuántos lograste definir?
¿Jaoka okarati pareetakari?
Pisankenate tsipari ashi kantabeetachari Escribe pares de adjetivos en ambas
apiteketi añaaneki ashiakantero: lenguas que entre sí expresen contraste.
kimotsantsa – orijani, antyari-irijaniki… Por ejemplo, alto – bajo, grande –
pequeño…
Anta birakochaki timatsi kantabeetachari En castellano hay adjetivos que son iguales
kemetabakaachari shirampariki jeri en masculino y femenino. Encuentra cinco.
tsinaneki piñee koni.

Antayetachari Creatividad
Pisankinate piñaaneki aparoni obana Redacta en tu lengua materna una página
okantakotiro antabeerentsipee yantayetiri sobre las actividades de un día laboral en
Nopokiki. Yantantaro osheki Nopoki, utiliza muchos adjetivos.
kantabeetacharipee.
Impoiji abetsikajero maaroni Luego de corregir todos los errores
amashitainchari sankenarentsiki aisati ortográficos y sintácticos transcribe el
pisankenatajero karajapanariki kameetsa trabajo en limpio a la página de enfrente.
obanaki otsipaki. Oka ñaantamentotsiki Esta práctica nos ayudará aprender de
amitakotee ayotajero amashiyetakeri nuestros errores y, después de varias
amenayetajero otimateari revisiones, obtener un texto de calidad.
sankenatakorentsi kameetsari.

33
Ñaantantsi 1.7 Práctica 1.7
Kantabeetachari. Adjetivo

Apite tsipabintsarentsi Dos amigos

Apite tsipabintsarentsi iñaabakaajeitaka Dos amigos se encuentran en la calle y


kaayeki impoiji ikenketsatabakaajeita. empiezan a conversar.
—Kitaiteri, Saani. ¿jaoka pikantari? —Buenos días, Saani. ¿Cómo estás?
— Kitaiteri. Tee okameetsatimotena — Buenos días. No estoy bien, estoy un poco
kapichaji nojokiita. Oka kamantsi enfermo. Esta gripe…
—¿Jaoka psabikiri,aka nampitsiki antampa —¿Dónde vives, aquí en el pueblo o allá en
tonkaariki? el cerro?
—Ora nobanko osaiki anrta tonkaariki. —Mi casa está allá, en el cerro.
—¿Antyarompa iroompa orijaniki? —¿Es grande o pequeña?
—Antyaroneenta, tee antayaroteji, aisati —Es mediana, ni muy grande ni muy
tee orijanikiteji. Tsame ajate anta. pequeña. Vamos para allá.
—¡Tsame! —¡Vamos!

Impoiji niyanki oorea yoka apite Después de media hora los dos amigos
tsipabintsarentsi yareetaka ara llegan a la casita del cerro. Un perro ladra.
pankotsijanikiki tonkaariki. Aparo otsiti
itsarotabake.
—¿Katsimari ini yoka otsiti? —¿Es bravo ese perro?
—Jee, katsimari, irokantaincha iriinti ini —Sí, bravo, pero es muy buen cazador. Me
kobintsari. Itsipapinitanaariorika nojate acompaña siempre cuando voy a buscar
namenayete poshinirintsi. Kaate akiye mitayo. Ven, entremos a la cocina.
kotsimentotsiki..
—Timatsimpa ashi ireri? —¿Tienes algo para beber?
—Jee, timatsi pearentsi, iro kachojaitake. —Sí, tengo masato, pero está muy ácido. A
Ora noniro tee onkoyeroji pearentsi mi señora no le gusta el masato y casi
irootake kaari antanta. nunca prepara.
—Piñaaka matsaitakempi. —Te ves muy flaco.
—Jee, ora mantsiarentsi irootake —Sí, la enfermedad me está dejando así.

34
jokanakenari.
—Otimatiye paabintantajearo ora —Tienes que curarte con las hojas anchas
antyaroshitatsiri oshi shibokatsiri que crecen a la orilla de los ríos.
ostipijaki jinaapee.
—Ari natakero, notiyankeri notomi —Así lo haré, enviaré a mi hijo gordito
batsantijaniki, ariorika impokaje yaitena cuando venga para que me traiga un poco.
kapichaji.
—¿Opoñaa, timatsimpa pitomi? —¿Entonces, tienes hijos?
—Jee timatsi apite, aparo batsanti irio —Sí tengo dos, uno es gordo y el otro, flaco.
itsipa matsari. Yora matsari osheki iyoti, —El flaco es muy inteligente, bueno para
ashi ishitooriare irio yora batsanti osheki los estudios; y el gordito es muy hábil para
iyotashiyetari ashi antabeerentsipee. los trabajos.
—Aisati narori timatsi apite noshinto —Yo también tengo dos hijas hermosas.
kameetsaro.
—Kameetsataitake, amashitea ari —Qué bueno, tal vez podamos emparent
amatakea atsipatabakaajea. atarnos.
—Ja, ja, ja. Kameetsa, ishaabijitake, —Jajaja. Bueno, se hace tarde, tengo que
otimatiye nojataje. irme ya.
—Kameetsatake, pikibantaitena ariorika —Está bien, visítame cuando esté sano allí
nabisakotaje ari otimake pearentsi. habrá masato.
—Kameetsatake. Ari nokibantakempi —Muy bien, te visitaré pronto cuando
intsipaite ariorika pabisakotaje ajatanteari estés sano para ir a cazar con tu perro.
akobintsatakayaari potsitite.
—Jee, ari naanakempi anta itimita osheki —Sí te llevaré a un lugar donde hay muchos
pirantsipoee aisati otimi tapetsa. animales y támishi.
—Nokoi nokobintsaateari pirantsi —Yo quiero cazar un animal mediano para
ebonkiri nobiratanteariri. criarlo.
—Jee, meeka oka kashiripaiteki irijani —Sí, es época de cría de achunis mi perro
kapeshi aisati yora notsitite ikobintsatarii también caza eso.
yoka.
—Kameetsatake ari nopokake —Qué bueno entonces vendré con tu
notsipatearo pitsirotsori aanteari tapetsa prima para sacar támishi para hacer
antantearti kantiri irakapatake canastas que ya está madurando mi
noshinkinemashi. maizal.
—Jee, anta osheki tapetsa tee apatiro ante —Sí allá hay muchos támishi, no solo
kantiri aisati ante pishimentotsi jeri puedes hacer canastas sino también escobas
jebarontsipee. y abanicos.

35
—Kameetsatake, ari nompiaje ariorika —Qué bueno, entonces regresaré para la
ipantatapaaje kashiri. Ari akantajeiteari. luna llena. Así quedamos.
—Jee, ari akanteari. Opoñaa nooyempi —Sí, así quedamos. Entonces te esperaré
ipankatapaajearika kashiri, ari nantake para la luna llena con mucho masato y
pearentsi aisati itime batsatsi. carne.
—Pasonki, opoñaa notsipatakearo nojina —Gracias, entonces vendré con mi esposa
aisati apiteketi noshinto. y mis dos hijas.
—Kameetsatake ari nooyakempi. —Está bien te esperaremos.

—Pasonki nojatabajeta. —Gracias me voy.


—Ari añaabakaajea otsipaniki. —Nos veremos otra vez.

.—Pasonki. —Gracias.

Akenketsatakakaajeitea Conversemos
• Ariorika añeeri aparo atsipabintsare,¿Paita • Cuando nos encontramos con un amigo,
koachari akenketsatabakaajeitanteari ¿qué solemos conversar con ellos? ¿Cuáles
akarateri iriori? ¿Jaoka opajitari son los temas más frecuentes?
koasanotachari akenketsatabakaapinijeitari?
Ikaratabakaajeitea koni ñaanatatsiri Se agrupan cinco pares de estudiantes.
ishitoye aparopeeni impoiji yante Salen uno por uno y desarrollan una
kenketsatabakajeitea okantakota añaane conversación casual en lengua indígena
jero ora kantakoterone oñaanatakoteri: sobre los siguientes temas:
• kitaiteriki anteri. • el tiempo que hace
• ora ashaninkajeitari • la familia
• ora antabeerentsi • el trabajo
• ora ñaatsarontsi • los deportes
• ora nampitsi. • la comunidad

Antabeerentsi yotakantirori Trabajo gramatical


ñaanentsi
Pamenayetero maaroni ora Busca todos los adjetivos del texto de la
kantabeetachari ashi sankenatakorentsi conversación de los dos amigos, tanto en
ashi kenketsatabakantsi akaratatsiri apite nuestra lengua materna como en la lengua
tsipabintsarentsi iñaanate añaaneki jero de la comunicación intercultural
iñaaneki birakocha. (castellano).

36
Antayetachari Creatividad
Pisankenate tsa orijanitsa ñaantsi Escribe diez sintagmas nominales del
bajirontsiki oka kemetarori: Ora modelo: La rosa roja.
santotyaaki irointi kityonkaro.
Ora beshintsaarentsi katiakori En columna paralela escribe el adjetivo
pisankenate ora kantabeetachari como atributo. Modelo:
kantakoyetirori okantari kemetarori:
Ora santotyaaki irointi kityonkaro. La rosa es roja.
Pantatyaro bajirontsi Usa sustantivos masculinos y femeninos
shiramparitakorentsi aisati (si los hay en nuestra lengua), singular y
tsinanetakorentsi (timatsirika añaaneki) plural. Modelos:
jero aparotakotirori aisati oshekiakotirori
kemetarori:
Ora sankenarentsipetapee kityonkaro, Los libros rojos.
Ora sankenarentsipetapee irointi okityonkaritake. Los libros son rojos.
Pamenero oka shiakanbetainchari, Observa los ejemplos, tanto en castellano
kemeriki birakochaki jero añaaneki como en nuestra lengua y revisa si hay
impoiji pamenajero timatsirika cambios en el adjetivo.
kaampiayetajanchari kantabeetachariki.

37
Ñaantantsi 1.8 Práctica 1.8
Kantakoyetiroripee Determinantes

Maaroni kitaiteriki Todos los días trabajamos


antabaetapinijeiti

Aparo okitaiteamani kotsime ojati obaneki Una mañana Koshoshikaa está yendo hacia
ari niyanki abotsiki oñaabajiri ojimetsori su chacra y en el camino encuentra a su
parari. obetsatabajari impoiji cuñado Parari. Se saludan y conversan un
okenketsatakairi kapichaji. poco.
—Ishaabiniji, nojimetsori. —Buenas tardes, cuñado.
—Ishaabiniji, nojinatsori. —Buenas tardes, cuñada.
—¿Jaoka pijate nojimetsori? Pishintsiita —¿Adónde vas, cuñado? Estás caminando
paniiti. muy apurado.
—Nojatatee, nijateniki notsipatari notomi —Estoy yendo allá, a la quebrada, con mi
nakachaate mereto. Jaa abirori nojinatsori hijo para anzolear anchoveta. Y tú, cuñada,
¿Jaoka pijateri paantarori piyantire? ¿adónde vas con esa canasta?
—Nojate aka kempeji, otimita nobane —Estoy yendo acá cerca, a una de mis
nayee kaniri aisati mapocha terakerata chacras, a sacar yuca y traer papaya antes
itsonkero obati. Notsonkakota nobanaro de que la acabe el manco. Se me acabaron
nobankoki. los víveres en la casa.
—Aisati narori tekatsi nobakayaariri —Yo tampoco tengo nada qué comer con
notomipee. Irootake nojatanteari mis hijos. Por eso voy a pescar, quizá
noshimaatea, arimachaata naake mereto. sientan hambre las anchovetas, así muerde
Irinti nameri antyari meretopee iriokea alguna. Solo traeré anchovetas grandes, las
irijaniki nojokajeri. Aisati namenro pequeñas las soltaré. Además, voy a ver mis
nobashireoee nobaitiri inkaaraki trampas, las que dejé esta mañana para
kapichajikitaite noshimatari tsinki. pescar anguilas.
—Aisati narori tekatsi sima nobankoki, —Yo tampoco tengo pescado en mi casa,
otimatiye nintemparo nojatapainte pero tengo que ir primero a mi chacra.
nobaneki.
—Ari notiyankakempi ariorika naake —Yo te mandaré algunas anchovetas
mereto. cuando las tenga.
—Pasonki nojimetsorii, aisati narori ari —Muchas gracias, cuñado, yo también te
nopakempi kaniri aisati mapocha. Ari invitaré algunas yucas y papayas. Enviaré
notiyankakeri notomi ipaitempi. a mi hijo para que te las entregue.

38
—Kameetsatake. —Está bien.
—Notomi yaake kitopee, paanakeri. —Mi hijo consiguió esta carnada, son
Oshaiteeniji nakachaatantaitari kito naake camarones. Llévalos. Anteayer, con
antyaripee chenkori. camarones, pescamos huasacos grandes.
—Pasonki nijinatsori, ari notetanakeri —Gracias, cuñada, los pondré en mi morral.
notsarateki.
—Naanake kapichaji pearentsi, —Aquí llevo un poco de masato, está muy
shintsijaitake. Pire kapichaji. Eiro fermentado. Toma un poco. Pero no te
pishinkitatsi pipariajatikari nijaaki emborraches porque te caerás al agua.
—Pasonki, nijinatsori ari ajajeitaje —Gracias, cuñada. Bueno, nos despedimos.
otimatye noshintsite tempa ishaabijitanake. Tengo que apurarme, ya es tarde.
—Kameetsatake, aisati narori jatakena —Bueno, está bien, yo también avanzaré a
nobaneki nopiantajeari jeñoki oorea. mi chacra para regresar temprano.
—Ari añaabakajea. —Nos vemos.

Escrito por Didier Dennie López Francis (Rrera’)

Akenketsatabakaajeitea Conversemos
Anta nampitsiki timatsi antabeerentsi En las comunidades hay trabajos que se
antachari ara nampitsi jero aisati antachari realizan en el mismo pueblo y otros que se
nikoji nampitsiki. realizan fuera de la comunidad.
• ¿Jaoka opajitari antabeerentsipee antachari • ¿Cuáles son las actividades que se realizan
nampitsiki? en el pueblo?
• ¿Jaoka ikantari yantantarori? • ¿De qué manera se realizan?
• ¿Jaokari opajitari antabeerentsi yanteetiri • ¿Cuáles son las actividades que se realizan
nikoji nampitsiki? fuera del pueblo?
• ¿Paita yantayeetantarori oka • ¿Qué utensilios o medios se necesitan para
antabeerentsipee estos trabajos?
• ¿Paita timatsiri akoirateri antantearori oka • ¿Qué cuidados hay que tener para realizar
antabeerentsipee? estos trabajos?
• ¿Yora ebankaripee iyotiro yantiro oka • ¿Los jóvenes saben realizar estas
antabeertentsipee? actividades?

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi

39
Pamenero ora kantakotirori Busca los determinantes en el texto en
sankanatakorentsiki birakochaki aisati castellano y en el texto asháninka ponlos
ashaninkaki poyero onampinakipee. lado al lado. Fíjate que no siempre hay
Pamenasanotero tee añeeroji coincidencia. Por ejemplo, en castellano,
kemetabakaachari. Ashiakantero existe el artículo. En cambio, en asháninka,
birakochaki ora aritiikoro timatsi. Orakea el posesivo puede ser un prefijo.
ashaninkaki, ora ashitakotearone ario
matea obempa jibatsatakotirori.

Antayetachari Creatividad
• Maarojeini amanajeite koni teerika iko • Entre todos, busquemos cinco o seis
pampoyantsi añaaneki. canciones en nuestra lengua materna.
• Apabakayetearo aisati añanatakotajero • Compartirlos y traducir al castellano el
birakochaki okantakotiri pampoyantsipee. significado de las canciones.
• Ayojeitero ampatsayero aparopeeni karatiri • Aprendamos a cantar alguna de ellas para
ampatsatearori ariorika otime kimoshireantsi cantarla en las actuaciones que se organicen.

40
Ñaantantsi 1.9 Práctica 1.9
Kantakoyetirori oinijaantiroripee Determinantes demostrativos

Aparo kibantantsi Una visita

Kenketsatabakantsi irashi kibantirori Diálogo de un visitante con su hermana.


iritsiro.
—Tsiteniri, tsio. Ari nopokiri nokibantimpi. —Buenas noches, hermana. He venido a
visitarte.
—¿Abiro, jaiji? ¿Jaoka pikenapaakeri? —Hola, primo. ¿Por dónde has venido?
—Nokenapaake oka abotsiki abisatsiri —He venido por ese camino que pasa por
tonkaariki. el cerro.
—¿Paitakea kantimotimpiri pipokantari? —¿Con qué motivo has venido?
—Nopoki nokibantiri ani. —Vengo a visitar a mi cuñado.
—Kameetsatake. —Muy bien.
—Tsio, ¿timatsi piyanire? Nokoi pimpena —Hermana, ¿tienes yuca? Quiero que me
noyaari. invites a comer.
—Jee, timatsi kaniri oka kantiriki, aisati —Sí, hay yuca en esa canasta y también,
shima. Jero oka, payero. pescado. Aquí está, toma.
—¿Jaoka ijati ani? —¿Adónde se fue mi cuñado?
—Ijati antamiki ikobintsaata. —Se fue al monte a cazar.
—¿Jaoka okarate ipiyantajeari? —¿Cuándo va a volver?
—Osaitekera yareetamanajea. —Mañana llegará.
—¿Ari nomatakea meeka nomaye ora —¿Puedo dormir hoy en esa casa?
pankotsiki?
—Jee, ari pimatakea pimaye ora pankotsiki, —Sí, puedes dormir en esa casa, porque
tempa tekatsi sabikantyaroneri. nadie vive allí.
—Kameetsatake. —Muy bien.
—¿Pamake pimaatare ashi pimaantyaari? —¿Trajiste tu mosquitero para dormir?
—Tee, tee nameji. Nopeakotanakaro. —No, no traje nada. Se me olvidó.

41
—Opoñaa, nopempi oka pashikarontsi ashi —Entonces, te daré esta frazada para
pimantyaari. dormir.
—Kameetsatake. Pasonki. Amaye. —Muy bien. Gracias. Buenas noches.
—Jee, amaye. —Sí, buenas noches.

Okitaiteamanake yora shirampari A la mañana siguiente el hombre se


itinamana, ishebatamanaka, ijati ikibaata levantó, se desperezó y se fue a lavar la
iboro nijateniki. Impoiji impiajaro cara a la quebrada. Después regresó y vio a
iñaapairo iritsiro anta paamariki. su hermana junto al fuego. La saludó.
Ibetsatapaakiaro:
—¡Kitaiteri! —¡Buenos días!
—¡Kitaiteribee! —¡Buenos días!
—¿Areetaja ani? —¿Ya regresó mi cuñado?
—Jee, areetaja. Imai anta pankotsiki. —Sí, ya llegó. Está durmiendo en la casa.
—¿Paita pinkotsitiri? —¿Qué estás preparando?
—Nonkotsitiro parenti aisati shima. —Estoy preparando plátano y pescado.

Iroosati ikeantapaaka ojime tsinane. En ese momento entró el esposo de la


Ibetsajeitapaakari. mujer. Los saludó.
—Kitaiteri Komabe. ¿Abiro, anii? —Buenos días, Komabe. ¿Eres tú, cuñado?
—Narobee. Nopoki nokibantempi. —Soy yo. Vine a visitarte.
—Aribee, anii. Matanaka oanarontsi. —Muy bien, cuñado. Ya está la comida.
¡Pimpoke poyaa! ¡Ven y sírvete!
—Pasonki, anii. ¿Pamake paitarika —Gracias, cuñado. ¿Has traído algo del
tomirisati? monte?
—Jee, namake yoka apite chakami aisati —Traje esos dos trompeteros y esta miel.
oka ijapitsi. Impoiji naake tapetsa Además, saqué támishi para reparar mi
nobetsikantearori nobanko. casa.
—Kametsasanotake. Naro ontimatie nojate —Qué bien. Yo tengo que ir a la ciudad para
anta nampitsiki antyaro nopashinitajero cambiar mis documentos. Pronto pasará la
nobaperite kantakotanari. Irotaintsi abishe embarcación rápida.
pitotsi antyaro.

Escrito por Esaú Zumaeta Rojas

42
Akenketsatabakaajeitea Conversemos
• ¿Jaoka ikantari ikobitsaatantari atiri sabikatsiri • ¿Cómo realiza la caza la gente de sus
pinampipeeki? comunidades?
• ¿Paita koiteachari obamantatsiri • ¿Qué utensilios y qué tipo de armas se
yaantayetanteari kobintsatantsi? necesitan para la caza?
• ¿Ijatimpa apaniro, ikaratabakaajeita? • ¿Se va a cazar solos o acompañados?
• ¿Jaoka ikanteetirori antanteari pankoinantsi, • ¿Cómo se hace un mashpute o una barbacoa
jero menkorentsi inchatomashiki? en la selva?
• ¿Jaoka ikanteetirori abetsikanteari obirentsi • ¿Cómo se preparan las trampas para los
irashi pirantsipee jeri aratsiripee? animales o aves?
• ¿Jaoka opajitari aamabentakoteari anteri? • ¿Cuáles son las precauciones que hay que
tomar?
• ¿Jaoka ikanteetiriri abetsikeri batsatsi • ¿Cómo se prepara la carne para llevarla a la
antanakeariri abankoki? casa?

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Amenayete ora kantakoyetiroripee Busquemos los determinantes
oinijantirori sankenatakorentsiki ashi demostrativos en el texto de la
kenketsatabakantsi. conversación.
Asankenatajero ora kenktsatabakantsi, Transcribamos la oración, cambiando el
apashinitajero parikotiri kantakoyetirori demostrativo lejano por un demostrativo
aisati okaakijiri. cercano y al revés.

Antayetachari Creatividad
Antajeitaje aparo orijaniki Realicemos un breve teatro con la
shiakaabentakori kentsatabakantsi oka conversación de esta práctica y
ñaantantsiki oshekiajeri atiriyetatsiri aisati ampliémosla introduciendo más
akenketsatakojeitero añaamentotsi ashi personajes y conversando sobre la vida de
anampi. la comunidad.

43
Ñantaantsi 1.10 Práctica 1.10
Kantakoyetirori ashitantsi Determinantes posesivos

Abetsikero aparo pankotsi Construyendo una casa

Aparoni shirampari itsipatari itomi Un hombre y su hijo están sentados en el


isaikajeiti, shitamenkotsiki, yapitibijeitaro emponado, acurrucados dentro de su
itsaareki. cushma.
—Oojojoi, osheki katsinkaiteri aisati osheki —¡Ay! Hace mucho frío y viento fuerte, ya
tampea shintsiri, eiro amataja kameetsa no podemos dormir tranquilamente en la
amaaje tsiteniriki. noche.
—Jee, notyomi. kiariperori osheki —Sí, hijo. Es verdad que hace mucho frío.
okatsinkaiteti.
—¿Ina otsonkakero piitsaare —¿Mi mamá ya tiene lista tu cushma para
pikitsaatyaari? vestirte?
—Tee. Tekerata. irootake nokitsaatantarori —No. Todavía no. Por eso estoy vestido con
noitsare antyashiparo. mi cushma vieja.
—¿Paitakea okatsinkainteantari? —¿Por qué hace mucho frío?
—Kemetaka areetapaaka oitaiterite —Parece que ha llegado el tiempo en que
maaroni osarentsi okatsikaiteapaite. todos los años hace frío.
—Meeka oshekisanoti okatsinkaiteti, tee —Ahora está haciendo mucho más frío. No
okemetya osarentsiki abisanaintsiri. es como en años anteriores.
—Jee, keariotake. Meeka otimatiye —Sí, es verdad. Ahora debemos cuidar
akoeraiperoteri atomipee okiantarikari mucho a nuestros hijos para protegerlos del
katsinkaiteri ibatsaki. resfrío para que no les entre el frío en su
cuerpo.
—¿Paita antajeiteri meeka? —¿Qué podemos hacer ahora?
—Tsame abetsike aparoni kameetsari —Vamos a construir una buena casa, con
pankotsi, otime amayetanteari, kameetsa. cuartos adentro para dormir
tranquilamente.
—Kameetsatake, otimatiye antero maaroni —Muy bien, tenemos que hacer todo lo que
pikenketsashireakari. has pensado.
—Otimatiye antero intsipaite abetsikero. —Hay que empezar cuanto antes a
construir.

44
—Kameetsatake. —Muy bien.
—Amenabaketa, ¿Paita koiteimotakeeri —A ver, ¿qué cosas necesitamos para
antantyaarori aparoni pankotsi? construir una casa?
—Timajeitatsi shacha aisati sabiripee. —Tenemos hachas y machetes. Necesitamos
akobajeiti 30 otapo tapetsa ashitikantyaarori 30 rollos de támishi para amarrar el maderaje,
inchatopee.
—Timatsi nashi koni anta otsipaki —Yo tengo cinco allá en la otra casita.
pankotsijaniki.
—Akobajeiti aisati soti otinkami —Necesitaremos también ocho horcones
inchapanke kisori, okate maba akojempe de shungo de tres brazas de largo, bien
osantsate, opirinkea kameetsa,inchapanke labrados, para los postes de la casa.
ashi pankotsi.
—Noñaake, otsipaniki kitaiteri, antamiki —He visto, el otro día, en el monte un palo
aparoni inchato kepaje. Aisati inchato kisori sangre y un huacapú. También madera dura
jero metsoneetari ashi inchapanke. y flexible para el maderaje.
—Otimatiye ame apite tsantsare, otsi —Tenemos que traer dos largueros, cuatro
antankoshiro, aparo ashi otataro impoiji maderas para vigas, una cumbrera y doce para
tsaapite ashi omereempeki. los tijerales.
—Nosankenatero: apite otsatsare 10 —Voy a escribirlo: dos largueros de 10
meetero, otataro 10 meetero, 5 atankoshiro metros, cumbrera de 10 metros, 5 vigas de 5
5 meetero,12 omerempeki 4 meetero metros, 12 maderas para tijerales de 4
aparopeeni. Iro otsipa 25 otapo tapetsa. metros cada una. Además, 25 rollos de
Name maaroni oka, notsipateari támishi. Yo traeré todo esto, junto con mi
notsipabintsare Yompiri. Maba kitaiteri amigo Yompiri. En tres días ya está todo.
notsonkero maaroni.
—Otimatiye akenkeshirero aisati kompirori —Hay que pensar también en las hojas para el
ashi pankotsi. ¿Paita aajeiteri? ¿Tsiaroshi, techo. ¿De qué lo haremos? ¿Shapaja, shebón o
sheboshi jero irapaishi? irapay?
—Sheboshi tee añeeroji okaakiji, aisati tee —Shebón no hay cerca, tampoco hay yarina,
ontime kompiroshi jero tsiaroshi tee la shapaja no dura mucho; así que traeremos
osamanite. Otimatiye aajeite pitetsa veinte cargas de hoja de irapay y tú podrás
oishorentsi ora irapaishi abirokea tejer aquí las crisnejas que necesitamos para
antabakerone okoiri ashi pakontsi. la casa.
—Kameetsatake. Ari pamitakotakena —Muy bien. Pero me ayudarás un poco, para
kapichaji, piyotanteari pampitate.ora que aprendas a tejer crisnejas. Los jóvenes
ebankaripee meeka tee iyojeite jaoka ahora ya no conocen cómo hacerlo.
ikanterori ibetsikero.
_¡Ari tee! Jee,Naro nokoi niyote maaroni —¡Cómo no! A mí, sí, me gusta aprender todo.
—Impoiji, abetsikajeite shitamenkotsi. —Y después, debemos construir el

45
Otimatiye akoajeite kamona ponkachari, emponado. Para esto necesitamos pona batida,
oboriato jero atankoshiropee. postecitos y travesaños.
—Noñaake, tee oparikotite osheki ora —He visto, no muy lejos, un manchal de
chentero. Ari antakero impoiji akijero huacrapona. Lo haremos después de cargar
otinkami aisati inchapanke. Aisati akoe los postes y el maderaje. Además,
otantatanakeari kamonakota. Ari necesitamos hacer listones labrados de pona
nobetsikake notsipateari notsipabintsare para el cerco. Lo prepararemos con mi
impoiji antajeitakero miika amantakearori amigo y luego organizaremos una minga
akijakero maaroni. para trer todo en hombros.
—Piñaakero, osheki antabeerentsi —Ya ves, es bastante trabajo construir una
abetsikanteari kameetsa pankotsi. buena casa.
—Jee, osheki antabeerentsi, irokantaincha —Sí, es bastante trabajoso, pero nos
ari yamitakotake ashaaninkapee. ayudarán nuestros paisanos.
—Ari akimoshirebentajeitero —Celebraremos la terminación de la casa
otsonkanakearika pankotsi antake preparando masato y carne de monte asada
pearentsi aisati batsatsi inchatoshisati para todos.
akishirentsi ashi maaroni.
—Ari kameetsa. Otimatiye intanakearo —Qué bien. Hay que empezar mañana mismo
osaitekero otimakerika antatearori. consiguiendo el material.

Autora: Amalia Rubiela Casique Coronado -


Shewantoki

Akenketsatabakaajeitea Conversemos
• ¿Pikarajeitakeri obetsikanta aparo pankotsi • ¿Has participado en la construcción de una
pinampiki? casa en tu comunidad?
• ¿Jaoka okarati pankotsi timatsiri otataro • ¿Cuántas casas tienen techo de calamina y
karamina aisati antainchari inchatokota? construídas con tablas aserradas?
• ¿Jaoka okarajeitiri pankotsipee betsikainchari • ¿Cuántas son las casas construídas de
pankotsi timitachari kompiroshi? manera tradicional?
• ¿Jaoka okarati osamaniti pankotsi • ¿Cuánto dura una casa techada con crisnejas
betsikachari kapashishi aisati jaoka okarati de irapay y cuánto, una casa de techo de
osamaniti ora pankotsi tsiaroshi? shapaja?

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Amenajeite sankenatakorentsiki ora Busquemos en el texto de la conversación

46
kenketsatabkantsi ashi ashitantsi. Aisati los posesivos. A veces se trata de un prefijo
okantakota jibatsatirori ashitantsi: posesivo: en nuestra lengua materna y en
añaaneki aisati birakochaki. castellano.
Otimakerika aparotakotiroriki poyero Si están en singular, ponlos en plural, y al
oshekiakotiroriki pishonkajero. revés.
Anijaantajeitiro aparo bajirontsi kemperi Presentemos un sustantivo como poseído
ashitearone maaroni atiripeeashi por todas las personas de singular y plural.
aparotakori aisati oshekiakori.

Antayetachari Creatividad
Antajeite aparo sankenarentsi añaaneki, Hagamos una redacción en nuestra lengua,
apabanaroni, okantakota obetsikantari en una sola página, sobre el proceso de
pankotsi timitachari. Abajeitateero construcción de una casa tradicional.
obajiropee ashi antantearori añaaneki Tengamos en cuenta los nombres de los
aisati intantanakeari obetsikanakea. materiales en nuestra lengua y el proceso
de construcción.

47
Ñaantantsi 1.11 Práctica 1.11
Kantakoyetirori kaari Determinantes indefinidos
tsonkaperotachari

Kotsimentotsiki En la cocina
Apite tsinane, Komabe jero kotsime Dos mujeres, Komabe y Kotsime conversan
okenketsajeiti kotsimentotsiki en la cocina.
—Meeka nojime ijati ikenabeeti. Ini —Hoy mi esposo se ha ido al monte a cazar.
kameetsari kenabeerenti. Yamapiniti Es un buen mitayero. Siempre trae mucho
osheki kobintsantsi nobankoki. Aisati mitayo para la casa, y también fruta
chochokiyetsiri inchatoshisato. silvestre.
—Ari kameetsa, Komabe. Opoñaa —Qué bien, Waylama. Entonces tendremos
omtimajeite poshiniri obanarontsi oka una rica comida esta tarde.
ishaabiniji.
—Jee, Kotsime. Meeka ipiaje notomipee —Sí, Kotsime. Ahorita regresan mis hijos
yotantsipankoki. de la escuela.
—¿Jaoka ikarajeiti pitomopee? —¿Cuántos hijos tienes?
—Timatsi maba notomi aisati apite —Tengo tres hijos y dos hijas. Además, a
noshinto. Jero noshintotsori. mi entenada.
_Itimi apatiro apite. Irokantaincha —Yo tengo solo dos. Pero ya son mayores.
antyariyetanake aparo isaikaintsiri Uno está en Nopoki, estudiando para
nopokiki. Ishitooriati irashi obametantatsiri. profesor bilingüe. La otra ya tiene su esposo,
Iro otsipa timanake ojime anta shebojaki allá en Sheboja. Ya tengo un nietito.
timatsi aparo nosarijaniki.
—¡Ari kameetsa. Pikibantaitena aparoni —¡Qué bien! Haz que nos visiten algún día.
kitaiteri nokoi niyotempi Quiero conocerlos.
—Makoreantsiki nianki osarentsi nonpoke. —En las vacaciones de verano vendrán a
Ari namakempi. casa. Te los traeré.
—Nokoabetaka nobametempime —Me gustaría enseñarles algo de nuestra
aparopeeni niyoyetiri, koasanotachari cultura, especialmente los tejidos y la
tijantsi jero kobitiyetatsiri. Niyotakero oka cerámica. Yo aprendí estas cosas de la
antayetiniri ishajaniki. Osaiki aka okaakiji. abuelita. Vive aquí cerquita. La vamos a
Tsame nobakayempi. invitar a comer.
—Namakeri notomi, iyotantearori kameetsa —Traeré a mi hijo para que aprenda bien
añaane. Eiro piñaanatantariri birakochaki, nuestra lengua. No le hablen en castellano,

48
irointi iyotashitakea ashaaninka. sino en puro ashaanika.
—Kameetsatake, kotsime, eiro —Está bien, Kotsime. No le diremos nada
nokantimpitsi birakochaki piyotanteari. Ari en castellano para que aprenda. Ya verás
piñaakero aka pishitoanake piñaanatanake que de aquí saldrá hablando muy bien.
kameetsa. Pojokanakeri aparopeeni Déjalo aquí algunas semanas, así nos
tsonkitai, ari okanteari yamitakotanteari ayudará un poco en la chacra.
kapichaji obantsiki.
—¿Tekatsi kitsaarentsi irashi notomi? —¿No tienes una cushma para mi hijo? En
Ijatanteari nopokiki obametantsiki aisati Nopoki van a las clases y a los actos públicos
yapatojeitatantari atiripee ikitsaajeitaro vestidos con las ropas tradicionales.
kitsaarentsipee timitachari.
—Jeroka timimotanari aparopeeni. —Aquí tengo algunas.
—¿Jaoka okarate opinatea? —¿Cuánto me va a costar?
—Pamakena apite kobiti antyaro ashi —Tráeme dos tinajas grandes para mi agua
nonijaate kameetsajari. potable.
—Kameetsatake. —Muy bien.
—Kotsime, tsame abetsiketa abanaro ashi Kotsime, vamos a preparar el almuerzo ya.
tampatika.
—Kameetsatake komabe, ¿Paita —Muy bien, komabe, ¿qué tenemos aquí
timimoteeri aka abetsikeri? para preparar?
—Kemperi, kaniri tee opeempaji. Timatsi —Bueno, yuca no falta. También tenemos
aisati batsatsi charikiyetachari piratsi. aquí carne salada de huangana.
—Opoñaa nakishite kaniri aisati abirori —Entonces yo haré yuca asada y tú prepara
pobetsike kiiso ibatsa piratsi. un guiso de huangana.
—Nototeri ibatsa kapichapeeji, impoiji —Cortaré la carne en pedazos medianos, la
nokiberi irosati nonkotanteariri lavaré y la cocinaré bien para que quede
imetsotantanakeari. Otimatiye apontinke suave. Hay que rallar plátano verde para
parenti atsipatantearori kiiso jeroka darle cuerpo al guiso y aquí tenemos un
kemijaniki ari atotaketaporokitakero. zapallito que lo pondremos cortado en
cuadritos.
—Nopotinke parenti ashi kiiso. Pobabake —Yo rallaré el plátano para el guiso. Ponle
kapichaji koraantero. también un poco de sachaculantro.
—Kameetsatake. Timatsi tsitikana —Muy bien. Aquí hay ají charapita para los
kiterikiri jaanikarika kobatsiri. que quieran. Almorzaremos bien rico.
Abajeitempa kameetsa poshiniri
—¡Kameetsatake! —¡Qué bien!
—Aisati timajeitatsi aparopeeni iitsoki —También tenemos algunos huevos de

49
teparo jero parenti kitepataintsiri. taricaya y plátano pintón.
—Nakishite aisati atsipatantakearori ora —Los asaré también para acompañar el
kiiso ibatsaki piratsi. guiso de huangana.
—Areejeitapaaja iyotantsipankoki. ¡nojime! —Ya llegan de la escuela. ¡Esposo! Ven a
Pinpoke poyaa. Matanaka maaroni. almorzar. Ya está listo todo. Ya llegan
Areejeitapaja jananeki iyotantsipankoki. también los chicos de la escuela.

Akenketsatabakaajeitea Conversemos
• Akenkeshireakotero anampi kemetaka ajatake • Vayamos a nuestra comunidad en un viaje
akibanti. Akiapaake kotsimentotsiki amenero imaginario. Entremos a la cocina y veamos
jaoka okantari. Añaapairo paamari.¿Jaoka cómo es. En primer lugar, el fuego. ¿Qué tipo
opajitari pashiniyetatsiri tsitsi yaayetiri aisati de leña se usa y cómo se prende el fuego?
jaoka okanta opaamati?
• ¿Jaoka ikanteetirori yobayeetiro ooya • ¿Cómo se colocan las ollas para cocinar la
ankotanteari nijamatsa iroorika kiiso? sopa o el guiso?
• ¿Jaoka ikanteetirori itashiyeetiro kaniri aisati • ¿Cómo se asa la yuca y el plátano?
parenti?
• ¿Jaoka ikarajeitiri batsatsi inchatoshisati • ¿Cuáles son las carnes de monte que te
pinejematasanotari? ¿Jaoka ikarajeitiri gustan más? ¿Cuáles son las formas en que
ikantayeetiriri abetsikanteariri? se pueden preparar?
• ¿Paita shima pinejematasanotari aisati jaoka • ¿Qué pescado te gusta más y cómo lo
pikantiriri pibetsikiri? preparas?
• Osheki inejemayeetaro aroso pinampiki, • ¿Se usa mucho en tu pueblo el arroz, el fideo,
tsirentsitonki, pochapaneri jero el azúcar y los enlatados?
iraatatakotacharipee?

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Amenajeitajero ora kantakoyetirori kaari Busquemos los determinantes indefinidos
tsonkanetachari sankenatakorentsiki. en el texto.
Ampinaajeitaro ñaakarontsiki: apite, maba, Remplacémoslos con números: dos, tres,
pashini. etcétera.

Antayetachari Creatividad
Antajeite aparo sankenarentsi Hagamos una redacción con el tema de la

50
okantakotero oñaanatakoteri ashi alimentación en nuestras comunidades. Al
obanarontsi anampitsitekipee. final, subrayemos los determinantes
Otsonkapaakearika picharinkakotero ora indefinidos.
kantakoyetirori kaari tsonkacharipee.
Antajeite obetsikakotantari koni Hagamos la receta de cinco comidas
obanarontsipee timitachari abankoki tradicionales de nuestra casa o de nuestra
teerika anampiki akaratero comunidad con los ingredientes y con la
atsipataayeteriri abetsikanteari. forma de prepararlos.

51
Ñaantantsi 1.12 Práctica 1.12
Ñakaarontsipee Números

Osarentsitakorentsipee Edades

Iñaabakajeitaja apite tsipaabintsarentsi: Se encontraron dos amigos: Juan y Samuel.


Joa jeri Samoiri. Ari iñaabakaaja Al encontrarse se preguntaron sobre la
isampijeitabakaa okantakota edad que cada uno de ellos tenía. Samuel
osarentsitakorentsi timayetatsiri le pregunta a Juan.
aparopeeniki. Samoiri isampitiri Joa:
—¿Jaoka okarati kitaiteri omonkarata —¿Cuándo es el día de tu cumpleaños?
posarentsite?
—Ora maba taritoiteri nomonkaratero —El tres de febrero y cumpliré veinte.
pitetsa.
—Kameetsatake, notsipabintsare. —Ah, qué bien, amigo.
—¿Jaoka okarati posarentsite —¿Cuántos años cumpliste en tu
pimonkaratakeri omonkarata posarentsite? cumpleaños?
—Nomonkarake tsasoti —Cumplí dieciocho.
—Kametsatake notsipabintsare opoñaa —Qué bueno amigo entonces soy mayor
naro antyari abiro irijaniki. que tú.
Opoñaa, ishirontajeitanaka. Entonces, se pusieron a reír.
Impoiji okapichajitapainti, Joa ikantiri Después de poco rato, Juan le dice a
Samoiri. Samuel.
—Notsipabintsare, tsame amanantaite —Amigo, vamos a comprar caramelos.
chochokipee.
—Jee —yakanakeri— iro tee añeeri —Sí —contestó— pero no tengo dinero
noireekite namanantanteari. para comprar.
—Naro nainti timatsi noireekite —Yo sí tengo dinero para comprar.
amanantanteari.
Ijajeitanake itsipatabakaanaka, apiteroketi, Y juntos marcharon, los dos, a la tienda
obararontsipankoki opimantanta donde se venden los caramelos. Juan
chochokipee. Joa isampitapaakero preguntó a la vendedora.
pimantatsiri.
—¿Timatsi chochoki oposhininka kooko? —¿Tienes caramelos sabor a coco?

52
—Jee timatsi. ¿Jaoka okarate pamananteri? —Sí hay. ¿Y cuánto vas a comprar?
—Napiitempiro, pipimantena 5 kireeki. —Por favor, véndame 5 soles. También 6
Aisati 6 kireeki oposhiniti kajee. soles de sabor café.
Impoijini yamanatantakari ikenajeitanaji Después de comprar se fueron a la plaza
peraasaki ikointatantearori jaoka okaratiri para contar cuántos caramelos tenían en
chochokipee aparopeeniki obantari. cada bolsa.
Joa ikointatakero ora chochokipee Juan contó los caramelos de sabor a coco
oposhiniti kooko okarati ikotsa aparo que tenía y encontró que había sesenta y
opoñaa. Ikanti: uno. Entonces, dijo:
—Otimimotana ikotsa aparo. —Tengo sesenta y uno.
Samoiri aisati ikointatakero iriori ora Samuel, también, contó los caramelos de
chochoki poshinitatsiri kajee okaraiti sabor café que había en la bolsa. Eran
konitsa tin. Ikanti: cincuenta y nueve y dijo:
—Aka okarati konitsa tin. —Aquí hay cincuenta y nueve.
Opoñaa yobajeitaka chochokipee Entonces se pusieron a comer caramelos.
aparopeeni yobajeitaka iko chochoki Cada uno comió seis caramelos de ambos
apiteketi oboshinire. sabores.
Ora timaarantapaatsiri, itsipareajeitakero El resto, lo repartieron a los niños que
jananekipeeki ñaatsajeitaitachari estaban jugando en la plaza. ¿Cuántos eran
peraasaki. ¿Jaoka okarajeitiri chochoki los caramelos que repartieron?
itsipareajeitake?
Okarajeiti otsitsa tin chochokipee Eran cuarenta y nueve caramelos de sabor
oboshinire kooko aisati okarati otsitsa a coco y cuarenta y siete, de sabor café.
tson oboshinire kajee.

Akenketsatabakaajeitea Conversemos
• Ante apatorentsi ikarate 5 ñaanatatsiri. Yora • Formemos grupos de 5 estudiantes. El
jitatatsiri ikantero ñaakarontsipee añaaneki primero dice los números en lengua indígena
intanakea 0 irosati 9 iro otsipa intanakea 10 desde 0 hasta 9, el siguiente de 10 a 19, el
irosati 19 iro otsipa intanakea 20 irosati tercero de 20 a 29, a así, turnándose, hasta
29,irosati yareetanteari 100. llegar a 100.
• Meeka yoka itsipa apatorentsi inijaatero 10 • Ahora otro del grupo enseña sus 10 dedos y
irakotsapakipee impoiji ikante aparo los demás dicen el número ordinal en la
ñakaarontsi betsikachari anta añaaneki lengua indígena que le corresponde: quinto,
konitirori, tintirori… ari okantanakeari irosati noveno… Así, hasta que todos alcancen una
maaroni yareetantearori iñaanasanote. fluidez.
• Añaantearo akantakotero aparopeeni • Intentemos definir también algunos números
ñakaarontsipee tsipatakoripee konitakori,

53
sotitakori… partitivos: quinta parte, octava parte…
• Yora intarori apatorentsi isankenate aparo • El primero del grupo escribe un número de
ñakaarontsi karatatsiri maba obeshintsaare tres cifras y el siguiente lee el número en
irio itsipa iñaanatero ora ñakaarontsi lengua indígena y en castellano. A su vez, él
añaaneki jero birakochaki. Isankenate aisati escribe un número de tres cifras, y el
aparo ñakaarontsi karatatsiri maba siguiente estudiante lo lee de la misma forma.
obeshintsaare, irio itsipa iñaanatero Así, hasta completar todos.
okantakota. Irosati itsonkantearori maaroni. Después se da otra rueda con cuatro dígitos
Impoiji yantaje otsipa shonkaantsi karatatsiri y, por fin, con cinco dígitos. Este ejercicio
otsi ñakaarontsi, impoiji koni ñakaarontsi. Oka afianza la lectura de los números en nuestra
antabeerentsi oyotakairo ñaanarentsi lengua materna y en castellano.
ñakaarontsiki añaaneki aisati birakochaki.

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
• ¿Jaoka ikanteetirori añaaneki 10%, 20%? • ¿Cómo se dice en nuestra lengua 10%,
20%...?
• ¿Jaoka okantari opashiniti ora ñakaarontsi • ¿Cuál es la diferencia entre números
betsikachari jero ñakaarontsi timitachari? ordinales y números cardinales? ¿Qué
¿Paita oñaanatakotiri aparopeeniki? expresa cada uno?
• ¿Jaoka okarati intanakaro ora mabatatsiri • ¿Cuándo empezó exactamente el tercer
irinkaripee? milenio?
• Aririka aparoni jananeki itimake 10 kashiri • Si un un niño nació el 10 de abril de 2015,
osaribariiteri 2015, ¿Jaoka okarati ¿cuántos años tiene?, ¿en cuál de sus años
irosarentsite? ¿Jaoka okaratakeri está?
irosarentsite?
• Ariorika aparoni ñaanatatsiri intanakearo • Si un alumno inició sus estudios en marzo de
ishitooriate meekoriiteriki 2015, ¿Jaoka 2015, ¿en qué ciclo está? ¿Cuántos ciclos
iberaakari ishitooriati? ¿Jaoka okarati terminó ya?
ibekarata ikiabaje itsonkantearori?

Antayetachari Creatividad
Aparoni papeeripanaki tontari ante aparo En una cartulina hagamos una tabla con
shiakatantsi otsipatearo ñakaarontsi los números en nuestra lengua desde 0
añaaneki intanakea 0 irosati 10. hasta 10. Escribamos al lado de cada
Asankenate otsapinampiki aparopeeni número, el nombre de cada uno.
ñakaarontsi, ibajiro aparopeeni.

Impoiji abajeitero tsitok ariorika Luego pongamos tantos puntos cuanto


anijaantero ora ñaakarontsi, otime maba representa el número, dispuestos de tres

54
jero otsipa maba. Atsonkajeitajero en tres. Completemos todo con dibujos, al
maaroni tiboojarentsi otsipatearo lado de cada número, según a qué se
ñakaarontsi, okonijatinta ñakaarontsi oka parece dicho número. Este cuadro nos
monkaraparo amitakotee abametanteariri servirá para enseñar a los niños los
jananekipee ñakaarontsi añaaneki. números en nuestra lengua.

55
Ñaantantsi 1.13 Práctica 1.13
Poyaatsatacharipee Pronombres

Aparoni oitaiterite Un día de caza


kobintsatantsi

Aparo shirampari kenketsabeetakairo Un hombre dialoga con su esposa.


ijina:
—Osaitekera onkitaiteamani nojatatie —Mañana muy temprano iré al monte a
tomiriki nokobintsatea. Nokoake cazar. Quisiera que te levantes muy
pintinajamane onkitaiteamani. temprano. Vas a prepararme el desayuno.
Pinkotsitamanena nobamanakeari.
—kameetsatake, ari notinaamanaje. —Está bien, me levantaré.
Otsipaniki kitaiteri, impoijini obajeitaka Al día siguiente, después de un rico
poshiniri obanarontsi, ora tsinane desayuno, la mujer preguntó:
osampiti:
—¿Jaoka irikarate orea pipiantajeari? —¿A qué hora regresarás?
—Nompiajerinka iritampatikatapaje orea, —Quizás regrese al mediodía; si no, en la
eirorinka naretajempa ishabiniji. Nokoatie tarde. Quiero pasar por mi chacra.
nabisapaaje nobaneki.
—Kametsatake. Naro, nantabeete aka —Está bien. Y yo, voy a trabajar aquí en mi
nobankoki. Noyeajempi pimpiaje, casa. Esperaré tu regreso para almorzar
obantajearori obanarontsi tampatikasato juntos en casa.
aka pankotsiki.
—Nompitajearo katsini, namanaitie —Regresaré lo más pronto posible, pero
obanarontsi ashi pankotsi. con algo de alimento para la casa.
—Notsaroaitake pimpeempa ainirorinka —Tengo miedo de que te pierdas o te pase
abishempi anta antyaroiteki tomiri. algo en la inmensidad del bosque.
—Nontimatie kametsa, nojatanake —Estaré bien, iré masticando el piripiri de
natsikaiteanakero ibenki oshirejenka los espíritus del bosque. Gracias por este
tomiri. Pasonki oka obanarontsi, irotake desayuno, por eso te admiro mucho con
namenapinitantimpiri pikotsitiri kametsa. este y cada detalle que tienes en la cocina.
Ishaabiniji... Por la tarde…
—¡Piajana! Namake batsatsi ashi —¡Regresé! Traje carne para compartir
atsipareayeteri akarajeitiri pankotsiki. con la familia.
—¿Paita pikantiri? ¿Jaoka ipajitari yoka —¿Qué dices? ¿Cómo se llama este animal?

56
pirantsi? Teetya noneajenkateri anta Nunca lo había visto, ni cuando era niña.
norijanikitapaini.
—¿Paita? ¿Teempa piyoteri jaoka ipajita —¿Qué? ¿No sabes cómo se llama este
yoka piratsi? Ipajita maniro. Iritake animal? Se llama venado. Es el más rico de
poshiniperotatsiri timayetatsiri maroni todos los animales que viven en la selva.
inchatomashiki.
—Nokemakotiri yora maniro irinti kamari. —Pero he escuchado que el venado es un
diablo.
—Maaroni pirantsipee yobetsikane —Todos los animales que creó Dios son
Tasorentsi iriotake kametsayetatsiri ashi buenos para alimentarnos.
obayeteari.
—Akajemajeiteri meka asaikanampijeitiri —Llamaremos a nuestros vecinos para que
ashi iramitakotanteri atsekeri maniro ashi nos ayuden a pedacear la carne del venado
oantajeiteariri maroni akaratabakanakea. y para compartirlo luego.
—¿Jaoka okantari kobiti ankotsitantyari? —¿Cuál de las ollas será para cocinar?
—Irotake oka antyaro, —Con esta olla grande alcanzará para
amonkaratanteariri. todos.

Tsiteniriki, atsonkanajari obantsi, ari En la noche, al finalizar la cena, la dueña


ikanti ashitarori obanko: de casa dijo:
—Noshaninka, nopasonkijeitimpi pipokake —Hermanos, gracias por venir a compartir
pikaratana oka obanarontsi. con nosotros esta cena.

—Pasonki maaroni oka —Muchas gracias por este delicioso


atsipatabakajeitaka. compartir.
—Pasonki abiro jaitatsiri pikoabentaita —Gracias a ti por ir a cazar en el bosque.
tomiriki.

Escrito por Delio Sitikonatzi Camaiteri

Akenkentsatabakaajeitea Conversemos
• Ora antabeerentsipee yantayetiri peerani • Uno de los trabajos tradicionales de nuestras
anampisati irointi kobintsatantsi. Oka comunidades es la caza. Esta actividad es
antabeerentsi peayetaka tempa yora cada vez más escasa porque los animales se
pirantsipee arejiyetanake ikemayetakero alejan por el ruido de las máquinas y por el
ashereantsipee opoimayeti maakinapee impacto de las poblaciones selváticas que
aisati otikaayetakeri yora sabikayetatsiri crecen, aunque todavía se puede encontrar
inchatoshiki ari yoshekiatii, iro kantainchari ari algunos animales.
añaayetajeri aparopeeni pirantsipee.

57
• Akenketsatabakajeitea okantakota • Conversemos sobre la caza y todas sus
kobintsatantsi aisati maaroni okantakoyetari modalidades.
• ¿Jaokari okantari yayeetantariri aisati • ¿Cuáles son los instrumentos y armas que
obamantatsiri ashi kobintsatantsiki? se utilizan para cazar?
• ¿Jaoka okantari kobenkatatsiri ashi • ¿Cuáles son los peligros de la caza?
kobintsatantsi?
• Akenketsatero aparoni kenketsatakorentsi • Contemos algunas anécdotas de la caza que
ashi kobintsatantsi okarati akemakeri hemos escuchado contar en nuestro pueblo.
ikenketsayeeteri anampiki.
• ¿Paita kenketsatakorentsi aisati • ¿Qué mitos, leyendas y creencias hay
akemisantayetiri timatsiri ikantakota referente a seres que habitan en la selva y
timyetatsiri inchatoshiki aisati tikakobentiriri protegen ciertos animales y plantas?
pirantsipee jero pankirentsipee?

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
• Pante ora pashinitakantsi kantakotirori • Establece la diferencia entre los pronombres
poyaatsatacharipee jero kantakoyetiroripee. y determinantes. Algunas veces pueden
Piñaakero oka kemetarori oka omonkaratiri tener la misma forma, pero funcionan
onashiyeta. diferente.
• Oka oijatirori kenketsatabakantsipee • En las siguientes oraciones
—Yoka shirampari yoba. —Ese hombre come.
¿Jaoka ikantari shirampari obainchari? – Yoka. —¿Cuál hombre come? — Ese.
Oka apiteketi ñaanentsi kisaataintsiri ¿Jaoka De las dos palabras en negrita, ¿cuál es
okantari poyaatsatachari aisati jaokari pronombre y cuál, determinante?
kantakoyetirori?
• ¿Paita opajitantari poyaatsatacharipee? • ¿Por qué se llaman pronombres?
• ¿Paita otsipasato poyaatsatachari timatsiri? • ¿Qué clases de pronombres tenemos?
Pikantero aparopeeni shiakabentantsiki Mencionar algunos ejemplos por cada clase.
aparoniki kiantantsi.

Antayetachari Creatividad
Pisankenate paro kenketsarentsi teerika Relata por escrito un cuento o anécdota
kenketsatakorentsi pikemakeri pinampiki que has escuchado en tu comunidad y que
okataotero kobintsatantsi iriorika se refiere a la caza o a los seres que viven
sabikatsiri inchatoshiki. Pamanaperotero en la selva. Cuida de colocar los puntos y
poyero tsitok aisati otsapatakore las comas y, de mantener, los párrafos,

58
sankenarentsi okateatakea okonijate para que nuestro relato sea legible.
asankenare kameetsa.

59
Ñaantantsi 1.14 Práctica 1.14
Poyaatsatachari atirikoripee Pronombres personales

Maniti aisati yora tsipi El tigre y el pichico

Peerani, yora maniti tee imonkarateariji Antiguamente, el tigre no igualaba al


tsipi tempa irijaniki ini, imabtakea irijaniki pichico porque este es chiquito, pero a
irokantaincha iyotinkari ini. pesar de ser chiquito es hábil.
Aparo kitaiteri, yora maniti iñaakeri iraniri Un día, el tigre encontró a su cuñado y le
aisati, ikantiri: dijo:
Maniti: ¿Abirompa, anii? Tigre: ¿Cuñado, tú eres?
Tsipi: ¡Jee, naro! Pichico: Sí, soy yo.
Manitzi: ¿Paita pantiri? Tigre: ¿Qué haces?
Tsipi: Namenati noyaari. Pichico: Estoy buscando mi comida.
Maniti: ¿Piñaake pobonaro? Tigre: ¿Has encontrado tu comida?
Tsipi. Jee, noñaake osheki, nobakero Pichico: Sí, he encontrado mucho, la puse
anta inchatoki. allá en el árbol.
Maniti: Aisati narori namenayeti Tigre: Yo también estoy buscando. Si no
noyaari. Eirorika noñeitsi, ari encuentro, te comeré a ti.
nobakempi abiro.
Tsipi: ¿Pipokakempi poyena? Eiro Pichico: ¿Estás viniendo a comerme? No,
pobanatsi, noñaake osheki no me comas, encontré bastante
obanarontsi, meeka ari comida, ahora te doy, la puse
nopakempi, nobakeri jenokinta arriba en el árbol. Espérame un
inchatoki. Poyaabakenata rato, voy a subir a recogerla,
nataitabaketa naiterota, prepárate para que te la alcance.
pobetsikea pantabakearori. Abre tu boca y cierra tus ojos.
Pashitarero pibante impoiji Cuidado que te golpee, hazme
pashitero poki., paamashitearo caso.
oposhikari, pikemisantena.
Maniti: Jee, nokemakempi. Intsipaeti, Tigre: Sí, te escuché. Apúrate que tengo
osheki notashaake. mucha hambre.
Tsipi: Opoñaa nojatabaketa. Pichico: Entonces me voy.
Yora tsipi ikajemake jenokinta: El Pichico gritó desde arriba.

60
Tsipi: Pobetsikea, papaanke, pashitero Pichico: Prepárate, abre tu boca, cierra
poki, kameeta nojokempiro. tus ojos, te lo suelto bonito.
Manitzi: Jee, nokemake, pojokenarota Tigre: Sí, entiendo, suéltalo rápido, me
intsipaeti, nokameni notashe. muero de hambre.
Yojokake kapichaji batsatsi. Ikanti maniti: Lanzó un pedacito de carne. El tigre dijo:
Maniti: Tee nokemeariji, kapichajini. Tigre: No me lleno, muy poquito. ¿No
¿Tee aneeriji antyari? Nokoi tienes más grande? Quiero que
pojokena aparoni antyarisanori. botes uno más grande.
Tsipi: Jee, timatsi. Papiitajero Pichico: Sí, hay. Entonces de nuevo abre tu
papaankaje aisati pashitajero boca y cierra tus ojos. Espérame,
poki. Poyaabakenata, ari te lo suelto.
nojokajempiri.
Maniti: Jee. Tigre: Sí.
Osamanitapainti yojokitanari mapi antaro En ese momento, lanzó una piedra grande
ibanteki maniti. Ompojapaakeri shintsi, hacia la boca del tigre. El golpe fue muy
otinkarajitapaakeri iraji. fuerte, de manera que le chancó los
dientes.
opoñaa yora maniti isapokanake, Entonces el tigre saltó, sintió el dolor de
ikemaatsitanakaro oyatsire iraji. irosati sus dientes, Se escapó corriendo lejos,
ishiyantanaja parikoti, irinti yora tsipi mientras que el pichico se reía a
ishirontanakari. Eiro imatajatsi carcajadas. Ya no podrá morder a nadie, se
yatsikantaje ikanti, tsipi dijo el pichico, quedó desdentado.
kajaratsebajitanake.
Abisanake osarentsi, yora maniti ari Años después, el tigre vio otra vez al
iñaajiri tsipi aisati, ibetsatabakajeitaja. Ari pichico, se encontraron y se saludaron. El
maniti ikantiri iraniri: tigre dijo a su cuñado:
Maniti: ¿Abirompaa anii? ¿Tee abiro Tigre: ¿Cuñado, eres tú? ¿No eres tú el
shiyanainnchane otsipaniki que se escapó ese día? Ahora no
kitaiteri? Meeka eiro pishiyajatsi. te escapas. Quiero comerte
Nokoimpi noyempi, tempa porque tengo mucha hambre. La
aakena notashe. irokea verdad es que no puedo
nokantempi tee omateaji morderte porque no tengo
natsikantaje, tekatsitanaji naji. dientes.
Tsipi: Teeya naro, irimachaata itsipa. Pichico: No, no soy yo, Será otro. Me has
Pijitakantashitakena naro.. confundido.
Keariotake nokobabetaka La verdad es que quería confundirlo
nokantashiteame osheki tseyantsiyetatsiri. diciéndole muchas mentiras.
Maniti: ¡Abirotakempa! ¡Aitapaaji Tigre: ¡Eres tú! ¡Basta de mentiras!
pamatabintantake! ¡Meeka

61
noyempi! ¡Ahora te como!
Tsipi: ¿Arii? Kameetsatake, tee Pichico: ¿Así? Está bien, no tengo miedo.
notsaroyeji.
Ikantantakari tempa iyotake yora maniti Dijo eso porque él sabía que el tigre estaba
tekatsi iraji kajaratsebajini eiro imatiritsi desmuelado y no lo podía mascar.
yanojateri.
Yora tsipi ikenkeshireaka jaoka nokanteari El pichico pensó cómo entrar y no
nikianteari eirokea natankotantapaa, atravesarse, para luego pasar suavemente,
irosati nabisantanakea kameetsa, jakiririririri. De manera que aceptó ser
sakiririririri. Ari ikanta shinetaka tragado sin ser mascado. Y, dijo:
iniyayeeteri eirokea yatsikeetantariri.
Ikanti:
Tsipi: Noshineta poyaana. Irointikea, Pichico: Acepto que me comas. Pero eso sí,
initsikioji pikantena despacio, para entrar bien.
nikiantanakeari kameetsa.
Maniti yapajirikitari tsipi, iniyakeri, yoka El tigre agarró al pichico y se lo tragó. Este
ikianake inichikioji irosati imotiki. se fue suavemente hasta la barriga. Se dijo
Ikantashirei kameetsatake nokiake, que estaba pasando bien, suavemente,
sheroriririri, irosati imotiki. Opoñaa sheroriririri y entró hasta la barriga.
ishebatanaka tempa kamashiretake ikoi Entonces, empezó a moverse porque se
tampeajenka. estaba ahogando y le faltaba aire.
Yora maniti yameniro imoti iñaakero El tigre miró su barriga vio que estaba
oshebata akakeroka otsipaki moye, moye, moviéndose, de aquí para allá, moye, moye,
moye, tee yamabetapaajeroji. Ikanti: moye, y ya no aguató más. Se dijo:
Maniti: Noshitaiteta. Tigre: Voy al baño.
opoñaa ijatake ishita, itsentebetapaaka Entonces se fue al baño, se sentó, hizo
anti shintsiri,iñaatiri oshitobapaake fuerza y salió primero el hociquito del
ibontsojaniki irashi tsipi. Iñaatiri ari pichico. Mientras salía, gritaba:
ishitobatii ikajemapaake:
Tsipi: Tsitsitsi, tsitsitsi, tsitsitsi. Pichico: Tsitsitsi, tsitsitsi, tsitsitsi.
Irosati ikajemi. Yora maniti yameni aisati Seguía gritando. El tigre miraba y buscaba
yamenayeti jaanika kajemaintsiri, tee quién estaba gritando, pero no veía nada. Y
iñeerijiyora tsipi ari ijatatii ikajemi: el pichico seguía gritando:
Tsipi: Tsitsitsi, tsitsitsi, tsitsitsi. Pichico: Tsitsitsi, tsitsitsi, tsitsitsi.
Yora maniti anti shitsitantsi. Iñaatiri El tigre hacía más fuerza. Entonces salió el
ishitoapaake tsipi kajani, sheroree pichico mojado, sheroree. Se fue debilucho,
imakotanake ikenaitanaji nampi, nampi, nampi, nampi, nampi, se fue así mojado.
nampi, ijatanaji kajani.

62
Iñawakiri manitzi tsipi ijapokanaja japo, El tigre vio al pichico alejándose, japo,
japo, japo, japo. Tsirepetaataki iwitziki japo, japo, japo. Lo vio desde lejos con el
intaena: pelambre pegajoso.
Tsipi: Tsitsitsi, tsitsitsi, tsitsitsi. Pichico: Tsitsitsi, tsitsitsi, tsitsitsi.
Ikantanaki manitzi: El tigre dijo:
Maniti: ¿Irintiata tsipi kajemaitatsini? Tigre: ¿Es el pichico que gritaba
Irosati yanei, tee ikameji, antes? Todavía está vivo, no
jampakea noniabetakari. murió a pesar de que lo he
tragado.
Ipitsokantanaka tsipi El pichico se volteó y burlándose dijo:
ishirontashireanakari ikanti:
Tsipi: Notsaenkimatakeri maniti, tee Pichico: Me he burlado del tigre, no le veo
noñaaperoteri ishintsite, tee tan poderoso, no he sentido nada,
nokemabakea, iniyantakenari. a pesar de que me ha tragado.
Nokishiretake tempa shitobajana Estoy feliz porque he salido bien.
kameetsa.
Irosati meeka, yora tsipi ari iñeeri maniti Desde ahora el pichico ve al tigre de lejos,
nijanta tee yaniitaje itsipatajeari. ya no andan juntos.
Tee ikimoteji, irosati ikanta irijaniki. Iro No crece, se queda pequeño. Pero es bien
osheki iriiperoti tempa yamatabintakeri valeroso porque engañó al tigre que era
maniti antyari inabeta. tan grande.
Meeka timatsi osheki tsipi irijanikisanori, Hoy existen muchos pichicos que son muy
tee ikimote tempa iniyakeri maniti. pequeños, no crecen porque han sido
tragados por el tigre.

Akenketsatabakaajeitea Conversemos
Oka ñaatsarontsi kenketsarentsi okoi Este divertido cuento quiere resaltar una
okantakoteri jaoka ikantakari yoka vez más cómo el pequeño supera al
irijaniki iyanakotantakariri antyariite. grande. Solo hay dos personajes: el tigre
Apatiro ikarati apite atiritatsiri: yora otorongo o jaguar y el pichico, un mono
maniti jeri tsipi, irinti irijaniki shitoni. pequeñito.
Apiijeitajero oka abisayetaintsiri Repasemos los momentos de este cuento.
kenketsarentsiki.
• ¿Paita ikantiniri maniti iñaantakariri tsipi? • ¿Qué decía el tigre al encontrarse con el
pichico?
• ¿Paita ikantabetakaari yora tsipi? • ¿Qué le propuso el pichico?
• ¿Jaoka ikantakeriri itsenkashireantakariri • ¿Cómo se burló del tigre?

63
maniti?
• ¿Paita abisaintsiri aparo kitaiteriki impoijini? • ¿Qué pasó un tiempo después?
• ¿Jaoka ikantakari ishitoantajari apitetapaatsiri • ¿Cómo se salió con la suya por segunda vez
yora tsipi? el pichico?

Antaberentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Amenajeitero maaroni poyaatsatacharipee Busquemos todos los pronombres
atiritatsiripee kenketsarentsiki, anta personales en el relato, tanto en lengua
añaaneki aisati birakochaki. indígena como en castellano.
Abetsikajeite aparoniki papeeripanaki Preparemos en una cartulina una tabla con
tontari aparo monkaraparoki otsipatearo los pronombres personales en nuestra
poyaatsatachari atiritatsiriki añaaneki. lengua.
Antajeite antabeerentsi atsipataero Hagamos el ejercicio de unir los
poyyatsatachari atiritatsiri otsipatearo pronombres personales con el verbo, en
antaantsi, maaroniki atiri aisati todas las personas y números, tanto con
oshekiakotiroriki antaantsi karatirori jero verbos transitivos como intransitivos y
kaari karatiro aisati kantakotacharipee. reflexivos.

Antayetachari Creatividad
Ante aparoni orijaniki shiakantsitakori Prepara un miniteatro y representa el
aisati nijaantakotiri kenketsabakantsi diálogo del tigre y del pichico.
irashi maniti jeri yora tsipi. Akoajeitatee Necesitaremos además, un narrador.
aparo ñaanatatsineri.
Abetsikajeite aparoni ñaanatakorentsi Preparemos un radiodrama adecuando
kameetsari oka kenketsarentsi osheki este cuento con más comentarios del
ikenketsatakoteri ñaanatatsiri. narrador.
Abajeite jaanika ñaanajeitatsineri Pongamos el texto del narrador en
birakochaki jero kenketsatabakantsi irashi castellano y el diálogo del tigre y del
maniti jeri tsipi añaaneki. Amenajeite pichico en nuestra lengua. Busquemos
poimatsatantsi ashi inchatomashisato. sonidos característicos de la selva.
Aakojeiteri oka kenketsarentsi apite Grabemos este cuento bilingüe como
ñaantsiki kemetarori ñaantakoremntsiki radiodrama y presentémoslo en una radio
impoiji anijaantero ñaabaementotsiki. local.

64
Ñantaantsi 1.15 Práctica 1.15
Poyaatsatachari ashitantsi Pronombres posesivos

Apanibaniji Faltan profesores para


obametantatsiri mejorar la educación en
yobameetsatajero ora lengua indígena
obametantsi ashi añaaneki

Sankenarentsi papeeritakoriki Artículo periodístico


Yora tikaakobentirori ashi nampitsi La Defensoría del Pueblo reveló que
ikantake tekatsi kameetsari tampoco hay buena infraestructura en
ibankoyetari anta inampitsitekipee comunidades ni pueblos indígenas.
ashaninka.
Anta arejitakoti nampitsi Anchihuay, osaiki En el alejado distrito de Anchihuay,
anta Porobiinshiaki ayakoocho, Lamarki. ubicado en la provincia ayacuchana de La
Ari osabikiri aparo yotantsipanko 38594, Mar, se encuentra el colegio 38594, una de
iroootake karatatsiri aamaka 20. 000 las casi 20.000 escuelas consideradas en el
yotantsipanko yobajeitakeri anta Programa de Educación Intercultural
Programa de Educacion Intercultural Bilingüe (EIB) del país.
Bilingüe (EIB) ashi Peroo.
Anta Anchihuayki yora ñaanatatsiripee En Anchihuay, los alumnos que cursan la
shitooriatatsiri jibatatsiri ishitooriayeeti primaria deberían recibir sus clases en
otimatie irayerome iriñaane quechua quechua —su lengua materna—, pero no
obametantsiki, iro kantaincha tee añeeriji existe disposición de los maestros para
obametantatsiri koasanotatsiri yantero. hacerlo.
Irootake yora jananekipee ikoasanojeitake Por ello, los niños se ven obligados a
iñaantero iriñaane quechua; aisati hablar entre ellos en quechua; y con su
obametantatsiri birakochaki. profesor, en español.
Irootake oka itsonkajeitakeri Esta fue una de las conclusiones de la
ikenkeshireajeitakari yantajeitakeri supervisión realizada por la Defensoría del
tikaakobentirori ashi nampitsi anta Pueblo en escuelas interculturales
yotantsipankokipee otimita de Ayacucho y Loreto.
iyotantsiyetatsiripe ashi Ayakoocho jero
Iroreeto.
Iñaajeitakero, keariorika oka kobakotantsi Se verificó que, si bien existe un pedido de
irashipee iriri jananeki, ikobakaantirorika los padres de familia que en la enseñanza
opinkatsatakantea iyoyetiri aisati iñaane, se respete su cultura y su lengua
oka ojokanakea iyenkeshireamentoki originaria, esta queda a criterio de los

65
obametantatsiripee. docentes.
Eiro amatiro amaniro timatsiri kobasano- —No se puede negar que existen
tachari timayetachiri ashi EIB, osheki importantes avances en materia de EIB,
nampitsipee yora obametantatsiri tee pero en muchas zonas los maestros no
yobametantero tee itsipataero yantanta- enseñan con un plan curricular adecuado
rori obametantsi okobakantiri yamitako- que permita al niño que no habla
tanteariri jananeki kaari ñaanatirori castellano aprender en su lengua materna,
iñaane birakocha iyotero iñaane. Ikantiri: —afirma Sandro Chalco Herrera,
Sandro Chalco Herrera, itiankeetiri ashi comisionado del Programa de Pueblos
Antabeetakotirori ashi nampitsi timita- Indígenas de la Defensoría del Pueblo.
chari aisati tikaakobentirori ashi nampitsi.
Yora iriripee jananekiashi Anchihuay Los padres de familia de Anchihuay
ikamantabakero ora tikakobentiriro comentaron a la defensoría que varios
nampitsi osheki obametantatsiripee, maestros, cuando logran su
ariorika ipariyekoyeetakeri yobametante nombramiento, piden su cambio.
impoiji ikoaje ikampiatajea
Irosati antearori ampinaayetiriri jananeki Hasta conseguir un reemplazo los niños se
itimajeitanake tee añeero obametantsi quedan sin clases o con un solo profesor
apaniro obametantatsiri, jeri jibari ashi que es, al mismo tiempo, el director de la
obametantsipanko. escuela.

El Comercio, 24.08.2014

kenketsatabakaajeitantsi Conversación
• ¿Paita pinkatsaritakobentantsi kibantakerori • ¿Qué entidad pública visitó a las instituciones
ora yotantsipankopee? educativas?
• ¿Jaoka opajitari región ikibantakeri? • ¿En qué regiones se realizó la visita?
• ¿Jaoka okaratiri obametantsipanko Perooki • ¿Cuántas escuelas en el Perú tienen
timatsi ora programa EIB? programa EIB?
• ¿Paitari nampitsi okantakotiri oka • ¿A qué pueblo se refiere el artículo
sankenarentsiki papeeripanaki? periodístico?
• ¿Jaoka opajitari ñaanentsi • ¿En qué lengua se debería enseñar a los
yobameyeetanteariri yora jananekipee oka niños de esa institución educativa?
obametantatsipankoki?
• ¿Jaoka opajitari ñaantsi yobametantiri • ¿En qué lengua enseñan los maestros? ¿Por
obametantatsiri? ¿paitakea? qué?
• ¿Jaoka opajitari ñaantsi iñaanatiri ora • ¿En qué lengua hablan los niños entre sí?
jananekipee ikarajeitiri?
• ¿Jaoka opajitari ñaantsi iñaanatantariri • ¿En qué lengua hablan los niños con su

66
jananekipee obametantatsiri? profesor?
• ¿Yobameyeetakempiro ora apite ñaanentsi • ¿Tú tenías educación intercultural bilingüe en
anta pikiinita? ¿Aisati obametantsi primaria? ¿Y en educación secundaria?
sekontaria?
• ¿Timatsi antayetainchari Perooki okantakota • ¿Hay avances en el Perú en lo que respecta
ashi ora EIB? a la EIB?

Antabeerentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi.
Pobajeitero poyaatsatiroripee ashitantsi Pongamos pronombres posesivos en los
oka kaarayetaintsiriki. espacios vacíos.
Yora ashaaninka nampitsiki iñaayetiro kameetsa Los indígenas en la ciudad ven infraestructura
obetsikayeta iyotantsipanko, irokea ----------------- educativa buena, mientras que la _________ es
tee okameetsateji. mala.
Ora iñaane obametantatsiripee irointi iñaaneki El idioma de los profesores es el castellano,
birakocha irokea ----------------irointi ashaninka. mientras que el _____________ es ashaninka.
Piñaane irointi ashaaninka irokea---------- irointi Tu lengua materna es el asháninka, mientras que
shipibo. la _____________ es shipibo.
Ora nobanko osaiki inchatoshiki ora--------- osaiki Mi casa está en la selva, la ________ está en la
nampitsiki. ciudad.
Noitipee irointi orijaniki, iroompa ora ----------- Mis pies son pequeños, en cambio los
ironiti antyaro __________ son grandes.
Nokenkeshireakotiro timimotanari aisati abiro Yo me preocupo por mis cosas y tú preocupate
pikenkeshireakotero ora-------------------------- por las ____________ .

Antayetachari Creatividad
Pisankenate aparo antabeerentsi Escribe un trabajo sobre la educación en la
okantakota ora obametantsi inchatoshiki selva.
Aririka asankinate aisati añaabaetiro Al escribir y hablar usa oraciones breves y
kenketsatabakantsi orijanitsari aisati largas, simples y compuestas, en una
antyarotsari, aparoniki ñaantantsi jero práctica y dinámica interesante. Evitemos
ñaatsabaementotsi kobasanotachari. los “chorizos” con interminables comas y
Aamabentearo “ikantashiyeetari” kaari estructura dudosa. Busquemos la belleza
tsonkacha tsitok osheki okantashita. sin exageraciones en nuestros actos
okantakoyitaniita teeperotatsiri. comunicativos.
Amenejeitero kameetsayetatsiri eiro
ashintsinatirortsi okarati añaanatakoteri.

67
Ñaantantsi 1.16 Práctica 1.16
Poyaatsatacahri nijaantakotirori, Pronombres demostrativos, interrogativos
sampitakotantsi jero kaari e indefinidos
tsonkacha

Kantakoyetiriropee Descripciones

Eroti El loro
Yora eroti isabiki inchatoshireki.ini El loro vive en nuestra selva. Es verde,
kenashiri iro iito ikiteriti aisati itenkiki pero en su cabeza y, también, en su cola
ikiterineenti. Aisati timatsi itsipapee eroti tiene un poco de amarillo. Igualmente hay
kaari timatsiri iitoina kiteriri. Ora loros que no tienen la frente amarilla. Sus
ishibanki osheki otimi otsipasato plumas son de varios colores por dentro,
ibotsorepee intsompoiki, ora itsobi orijani, su pico es chico, sus patas, pequeñas.
ora iitipee orijaniki.
Yarajeiti inchatomashiki, anta Vuelan por la selva en grupos, bastante
jenokiperori, ipeompijeiti, yamenayeti alto, graznando, buscando sus alimentos.
iroyaari. Aririka awiti shinki, ari Cuando se cosecha el maíz, aparecen para
ijokyayitzi, temakya rowanawo. comer.
Yobaro intsipa aisati otsipasatopee Se alimenta también de guaba y otras
pashiniyetatsiri oitsokintsi. variedades de semilla.
Yora kobintsaripee yaayetiri irijani Los cazadores llevan a sus casas a las crías
ibankoki ibiratanteariri. Ipayetiri del loro para criarlos. Las alimentan con
irobanaro parenti iraka, irompa eereki plátano maduro, en cambio, el plátano
otimatie anojateneri apanteariri itsobiki. verde hay que mascarlo primero para
darles en su pico.
Timatsi erotipee iyotatsiri iñaanatashita Hay loros que aprenden a hablar por sí
apaniro teerika ariorika yobameyeeteri. solos o cuando se les enseña.
Ikantaeti iyotaneti ikamantantsi aririka Cuentan que sabe predecir la llegada de las
yareetea kibantatsineri, ari yapiyapiitero: visitas. Va repitiendo:
—¡Koraaketake atiribee! ¡Koraaketake —¡Vine gente! ¡Viene gente!
atiribee!
Aisati ikantaeti apite eroti También cuentan que dos loros
iñaanatabakaaaparo isaiki jenoki conversaban, uno sentado arriba en el
inchatoki, irio itsipa isabiki árbol, y el otro abajo en la banquita.
saikamentotsijaniki.

68
Iñaatabakari kibantinkaripee, yora Al ver llegar a los visitantes, el de arriba
saikaitatsiri jenoki ikanti: decía:
—¿Areejeitaka? ¿Areejeitaka? —¿Han llegado? ¿Han llegado?
Irio itsipa sabikatsiri isaabiki, iñaabakeri El otro de abajo, al ver que los que
areejeitainchari irinti birakocha, ikanti: llegaban eran hispanos, decía:
—¡abiro! ¡abiro! ¡abiro! —¡Hola! ¡Hola! ¡Hola!
Yora jenokiniri, itsaenkashireakeri, ikanti: El de arriba, para burlarse, decía:
—¡Miaoo! ¡Miaoo! ¡Miaoo! —¡Miau! ¡Miau! ¡Miau!
Irio yora isaabiki yakiri: Y el de abajo contestaba:
—¡bao! ¡bao! ¡bao! —¡Guau! ¡Guau! ¡Guau!
Irokantaincha timatsi aisati itsipa eroti Pero hay también otros loros que nunca
kaari iyotatsine. aprenden.

Manitzi El jaguar
Ari itzimiri manitzi jaka anampiki ajeekika. El jaguar vive aquí en nuestra región. Le
Iñaawinatawo osheki ijeeki inatena, janta gusta mucho estar lejos en los cerros y en
tonkaariki eejatzi ijaawyaki. Riintzi antari los bajiales. Es grande, como de dos
apititatsiri ijanthatzi, janthari ishitha, metros de largo, su cola es larga, su cabeza
antawo iito, iponthoki ishiwathakini, es grande, en su hocico tiene pelos, le
oshitoyiri osheki ishiwathaki. Roki antawo crece mucha barba. Sus ojos son grandes y
poreryari. Iyempita orianiini. brillosos. Sus orejas son pequeñas.
Rakoponthoki antawo eejatzi Sus moquetes son grandes y las garras,
ishetakipaeni janthawo. Rooperori largas. Lindo es su colorido, de tres
ipothota mawapaenitatsiri: kitamaari, colores: blanco, beige y negro.
patsitaakinaentatsiri eejatzi cheenkari.
Ari imatakya rateeti eejatzi imayi inchatoki Puede subir y dormir en los árboles llenos
tsimatsiri otewapaeni antawopaeni. de ramas grandes.
Manitzi wathatsinari, rowatya wathatsi El jaguar es carnívoro, le gusta comer
añeenkari. Aririka iñaaki wathatsi carne cruda. Si se le cruza algún animal,
pokashitirini, rowatyeeyari. pequeño o grande, lo caza.
Tekatsi pokashitirini, riirika iryani ama Ningún animal se le acerca, ni pequeño ni
antari, tema eero iñaashityaari manitzi, grande, porque no solo lo va a mirar el
rowatyeeyari. Rootaki tigre, sino que se lo comerá. Por ser tan
ithaawantaetantariri, mapero bravo, todos le tienen miedo.
mashireyantzi.

69
Ikantaetzi, apaani kamantzirori iñaani Cuentan que un misionero, yendo por la
Pawa, riyaawita antamishiki, iñaaki apani selva, se encontró con un tigre. Se arrodilló
manitzi. Rotzironkapaaka, ramanapaaka: y empezó a orar:
—¡Nowinkathariti, paakowentina irikaki —¡Señor, sálvame de esta bestia!
oyinani!
Manitzi eejatzi rotzironkapaaka, El tigre también se arrodilló e inclinó su
roeyotanaka. Kamantantatsiri ikantzi: cabeza. El misionero dijo:
—Ariwee, Pawaa, paakowentakina irikaki —Gracias, Señor, por salvarme de esta
oyinanimi. bestia.
Ikantanaki manitzi: Entonces, intervino el tigre:
—¡Paataata! Eejatzi naaka namana aririka —¡Un momentito! También yo rezo antes
noya. de comer.

Escrito por Amalia Rubiela Casique Coronado


(Shewantoki)

Conversemos
Vamos a formar grupos de 5 o 6
estudiantes. Cada uno escoge un animal de
la selva o de la casa y hace una descripción
detallada.

Yotakotaantsi ñaagantsi Trabajo gramatical


Subrayemos los pronombres con un color
y los determinanes, con otro color en
ambos textos.
Haz lo mismo en el texto que sigue:
Algunos alumnos preguntan:
—¿Cuáles son los animales que tienen más crías
cuando paren? ¿Y cuáles son los que tienen
menos?
Otros, responden:
—Se sabe, más o menos, que el chancho puede
tener doce o más crías. Pero puede haber otros
animales que tengan más.
—Y qué animal tiene más patas?
—Existen los animales bípedos que tienen dos

70
patas. Los cadrúpedos tienen cuatro, los
hexápedos, seis y los octópodos, ocho. El que
tiene más, es el ciempiés, aunque tenga menos
de cien, pero al menos tiene muchos. Nadie dice
cuántos.

Antayitashitari Creatividad
Elegir un mamífero o ave del monte y
redactar una descripción, en una página
entera. Vemos en las lecturas que las
descripciones no tienen por qué ser
aburridas. Hagamos algo interesante,
cuidando siempre párrafos, puntos y
comas, ortografía y caligrafía.

71
72
Bekarantsi apite
Kenketsarentsipee

2° ciclo
Relatos originarios

73
Ñantaantsi 2.1 Práctica 2.1
Tipos de verbos

Cherepito ipeani atiri El catalán que se convertía


en persona

Kenketsarentsi asheninka Relato ashéninka

Okanta peerani abisanaintsiri, otimini En tiempos pasados, había una familia que
aparo ikaratiri ashaninka timatsini aparo tenía una hija. Un día se presentó un
irishinto. Aparo kitaiteri yonijantapaka hombre que se llamaba Cherepito (catalán)
aparo shirampari pajitachari Cherepito y dijo:
ikantapaake:
—Kokii, nokoi notsipatearo pishinto, naro —Suegro, quiero estar con tu hija, soy buen
kobitsarisanori. pescador.
Iri yakanakeri: El padre contestó:
—Pikoirorika. Payeeroketi. —Si la quieres, tómala.
Ari ikantaka yaakero Cherepito ishinto Así se reunió Cherepito con la hija de la
atiri. familia.
Aparo kitaiteri ikantiro ijina: Un día le dijo a su mujer:
—Pante pearentsi irakanteariri piri. —Haz masato para dar de beber a tu papá.
Ora tsinane ojatake obantsiki ayee kaniri La mujer fue a la chacra a traer yuca y
aisati koricha. Impoiji, amitakotakero camote. Luego, con la ayuda de sus vecinas,
karanampiyeetirori, antake kameetsa preparó un rico masato.
pearentsi.
Areetapaaka kitaiteri irajeitake pearentsi. Llegó el día y tomaron el masato.
Aparo kitaiteri Cherepito ikantiro ijina: Un día, Cherepito dijo a su mujer:
—Tsame ashimaataitea obenpari aririnka —Vamos a pescar para comer cuando
irantarori pearentsi. tomemos masato.
Ikantakero, ijajeitake. Diciendo esto, se fueron.
Ora tsinane aanake oyantire aisati La mujer llevó su canasta y machete, él iba
osabirite, ijatake ikentajatanake shimapee picando los peces, chek, chek, y tirando los
tsekik, tsekik, ijokiniro shimapee ijina, peces hacia su mujer, hasta que ella lo
iroosati okajematajari : llamó diciendo:

74
—Japaaka noyantire. —Está llena mi canasta.
—Jee kameetsatake, tsame apiyanaje —Está bien, regresemos a la casa.
pankotsiki.
Iroosati Cherepito ikijajiro ichakopite Entonces Cherepito cargó sus flechas y
intajaro yanitaji ipoke ibankoki ikonkiri. empezó a caminar hacia la casa de su
Ora tsinane okijiro kantiri jaaka shima. suegro. La mujer lo seguía cargando la
Yaretapaaka pankotsiki ikotapake poshini canasta llena de pescado. Al llegar a la casa
obanarontsi yoajetaka, maaroni preparó una rica comida y todos comieron
kimoshirejei. muy contentos.
Otsipani kitaiteri, Cherepito ikantiri Otro día, Cherepito dijo a su suegro:
ikonkiri:
—¡Kokii! Eiro ojatitsi nairo antabete. Naro —¡Suegro! Que no vaya mi suegra a
anterone maaroni. trabajar. Yo lo haré todo.
Ari okantaka. Otsipatanakari ijina apatiro Y así fue. Acompañado de su esposa en un
kitaiteri itsekakero tojaripee, chekak, solo día picó toda la maleza, chek, chek,
chekak, chekak, irosati opirijatantaka. Ari chek, y esta se secó. Cuando su suegro fue a
ijatake ikonkiri yamenero obantsi ineapake ver la chacra, vio que todo estaba
tsonkanaka aisati pirijatanake terminado y las hojas secas.
inchatomashipee.
Otsipani kitaiteri ikantiro Cherepito ijina: Otro día dijo Cherepito a su mujer:
—¡Tsinane, tsame apesaite! —Mujer, vamos a rozar.
Akanakeri iroori: Le contestó ella:
—Tsame, nokaratanakempi. —Vamos, te sigo.
Ijatantakari itsipatanakaro ijina yante Cuando fue con su señora para hacer su
obantsi, ipeakotanakaro itsarate otsataita chacra, se olvidó su mochila colgada en un
otinkamiki pankotsi. horcón de la casa de su suegro. Dentro de la
mochila tenía guardado su pico.
Irairo osaikanake pankotsiki opishitiro Su suegra que se había quedado en la casa
pishi, pishi, pishi, oneatiro tsarato otsataka barriendo, pishi, pishi, pishi, vio la mochila
oshebataka… Opoña, okantiri ojime: colgada moviéndose, moviéndose…
Entonces, dijo a su esposo:
—Pamene aka, ¿paita shebatainchari —Mira aquí, ¿qué se está moviendo en la
itsaratoteki atineri? mochila de nuestro yerno?
Yora ojime yakanakero: El esposo contestó:
—Eiro pamenirotsi itsarate atineri. —No mires la mochila de nuestro yerno.
Iro kantaincha tee okemeriji. Pero ella no le hizo caso. Subió y lo desató,
Ataitakotakero aisati otsareakero, para ver que había dentro. Entonces el pico

75
amenatearori timatsiri tsompoina. Opoña saltó hacia su ojo y ella dio un fuerte grito:
tsobitsi omitajake okentajaitiro, iroori
shintsi okajemanake:
—¡Kamaari notineri! ¡Diablo de mi yerno!
Ari osaikanake, otsaroasanotanake. Y se quedó allí sentadita, con miedo.
Cherepito iyotake timatsi abisaintsiri. Catalán ya sabía, presentía algo. Dijo a su
Ikantiro ijina: mujer:
Tsame, timatsi abisaintsiri pankotsiki. Vamos ya, porque algo está pasando en la
casa.
Ipiajaro ibankoki ikonkiri ineapatiro irairo Al regresar a la casa vio a su suegra
osaikake. Isampitapairo: sentadita. Le preguntó:
—Airontsi ¿paita pantankarori notsarate? —Suegra, ¿por qué has tocado mi mochila?
Tee piyote pipinkatsatante? Kameetsa. Ari ¿No sabes respetar? Está bien. Ya verás que
pineakero pankirentsipe osamanite desde ahora tus plantaciones demorarán
okimote aisati pitsameetakotero. en crecer y tardarás en cultivarlas.
Iñaanataitiro ijataji yaranaji sapopopopo, te Hablando así se fue volando, japopopo, y no
ipiajeroji katsini. volvió jamás.

Sankenatirori Wilmer Fernández Mayorga Escrito por Wilmer Fernández Mayorga, traducido
betsikakirori ashaninkaki Feliciano Torres Ríos por Feliciano Torres Ríos

Akenketabakaatsajeitea Conversemos
• Aparo obamerentsi iñaanatero kenketsarentsi • Un estudiante lee el cuento en voz alta, de
shintsijenka, ikantayetea aisati ikantero. forma dinámica y expresiva.
• Itsipa obamerentsi ikanteri itsipapee • Otro estudiante trata de contarlo a los demás,
ikemabakeri. según lo recuerde.
• Itsipa obamerentsi iñaanatjiro kenketsarentsi, • Otro estudiante lee de nuevo el texto, en voz
shintsijenka. Itsipapee yoijatiri yameniro alta. Los demás lo pueden seguir en sus
sankenarentsipana. libros.
• Kenketsatabakantsi ikenketsatero • En diálogo abierto contamos de nuevo lo que
ikemabakeri. se leyó.
• Akantakoteri bankinti paita apajitantariri • Describamos al ave que llamamos catalán o
cherepito. ¿Jaoka ikantari? ¿Paita yoari? martín pescador. ¿Cómo es? ¿Cómo se
¿Jaoka isabikiri? Monkara ashiakanteri alimenta? ¿Dónde vive? Se puede presentar
shiakantsiki yora cherepito. una imagen que represente al catalán.
• ¿Kenketsarentsiki okantakotiri bankinti, aisati • ¿En el cuento se trata de un ave o tal vez esa
timatsi yonijantakori atiriki shiariri? ave representa a alguna persona que se le
parece?

76
• ¿Paita obameteri oka kenketsaretsi? • ¿Cuál es la moraleja o la intención del
cuento?

Antaberentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Oka antaberentsi okantakota osankenatea Este trabajo consistirá en escribir todos los
maaroni antaantsipee konijatatsiri verbos que aparecen en el texto. Hagamos
kenketsarentsiki. Antajeite sankenarentsi una lista de la versión castellana y otra lista
birakochaki aisati otsipa añaaneki. de la versión en nuestra lengua.
Akoyaayetero antaantsipee otsi Clasifiquemos los verbos en cuatro grupos:
apatorentsiki: abisatsiri, kaari abisatsiri, transitivos, intransitivos, reflexivos y
iraanta aisati monkaratabakachari. recíprocos.
¿Okempetaro antakeri birakochaki aisati ¿Coinciden las listas del castellano con la
añaaneki? Akenketsate apatotaka. lista de nuestro idioma? Conversar el tema
Akantero akamantero pashiniyetatsiripee. en nuestro grupo de trabajo. Tratemos de
explicar las diferencias.

Antayetachari Creatividad
Atsipareri obamerentsipee apiite Dividiremos a los alumnos en dos grupos.
apatorentsiki. Aparotirori apatorentsi El primer grupo prepara un miniteatro
ibetsike aparo shiakomentotsi okantakotiri basado en el cuento. Tienen 30 minutos.
kenketsarentsi. Otimatie mabatsa Pueden escribir un sencillo guion. Mientras
oreajaniki. Imatea isankenate kapichaji tanto, el segundo grupo prepara una
kenketsarentsi. Iriokea apite apatorentsi canción sobre el catalán en idioma nativo.
ibetsikempa yampatsajeitanteari
ikantakoteri Cherepito iriñaaneki.
Impoiji, aparotirori apatorentsi yonijantero Luego, el primer grupo presenta el
yantajetakeri, tee katsi ikitsatakoteari. miniteatro, sin disfraces. El segundo grupo
Apitetiirori yamenajeiti, observa atentamente. Cuando termina,
otsonkantanakearika ikantero iñakeri. evalúan la representación.
Impoiji, apitetiirori yampatsajeiti Después, el segundo grupo presenta el
pampoyantsi. Aparotirori ikemisantiro canto. El primer grupo lo escucha y evalúa
aisati ikantero iñakeri yantayetakeri. la creatividad.

77
Ñantaantsi 2.2 Práctica 2.2
Obajiro antaantsi Infinitivo

Chakami aisati shirampari El trompetero y el hombre

Kenketsarentsi asheninka Relato ashéninka

Peerani, yora chakami yatiribeitani aisati Antiguamente, el trompetero era una


isakini apaniro ibankoki. Aparo kitaiteri, persona y vivía solito en su casa. Un día, un
aparo koantsi inkantashireanaka ikanti: sentimiento brotó de su corazón y dijo:
—Tee nonebete nosabike apaniro. Meeka —No me gusta vivir solo. Ahora mismo voy
nokoayete nojina. en busca de mi mujer.
Ijatake yaanake ichakopite, itajamento Se fue llevando su flecha, su balista y su
aisati itsarate; abotsiki ijatake mochila; por el camino iba pensando:
ikenkeshireaka:
—Eirorika nonei nojinateari, noyempa tee —Si no encuentro mi mujer, me mataré
nokoye nosabikaje apaniro. porque ya no quiero más vivir solito.
Irosati yaniti. Yaretapaka aparo nijateni Y seguía caminando. Llegó a una quebrada
pajitachari Machichini ikatapake. Itsonkake llamada Machichini y se puso a bañar.
ikatake iroosati yaanitantanaja. Cuando terminó de bañarse siguió
Okantapainta, imontsapakari aparo caminando. De pronto, se encontró con un
shirampari isampitiri: hombre que le preguntó:
—¿Noshaninka, abiro? —¿Amigo, eres tú?
Yakanakiri chakami: Contestó el trompetero:
—Jee, narotake. —Sí, soy yo.
Isampitiri shirampari: Y preguntó el hombre:
—¿Jaoka pipoñaakari? —¿De dónde vienes?
Yakanakeri: Contestó:
—Nopoñaaka otishiki. —Vengo del cerro.
Ikantaka shirampari yaanakeri chakami: Luego el hombre invitó al trompetero:
—Tsame nobankoki. —Vamos a mi casa.
Chakami yakanakeri: El trompetero asintió:
—Jee, tsame. —Ya, vamos.

78
Shirampari yanitakanakeri iroosati Y el hombre se encaminó hacia su pueblo,
inampiki itsipatanakari chakami. Okanta acompañado del trompetero. Cuando llegó
yaretapaka inampiki, yora shirampari a su pueblo, el hombre dijo a su mujer:
ikantiro ijina:
—Namake aparoni nokarabintsare koatsiri —He traído un amigo que busca una mujer.
ijina.
Akanakeri ijina: Entonces su mujer le dijo:
—Amperi ashinto noneiri irinti kobintsari. —Entreguémosle a nuestra hija porque yo
noto que él es mitayero.
Ojime ikantiro: El esposo dijo:
—Kameetsatake. —Está bien.
Ikajemitaro irishinto: Llamó a su hija:
—Nopakayempiri yoka shirampari, irinti —Te voy a entregar este hombre, será mi
notineri koayetene ayaripee. yerno para que él busque los alimentos.
Ikanta chakami isaikanake kashiripeeki. Así el trompetero se quedó a vivir unos
Aparo kitaiteri, ikantiro ijina: meses. Un día, le dijo a su mujer:
—Meeka nojate tomirishiki. Nosabikanake —Hoy día voy al monte. Me quedaré allá
maba kitaiteri. Nompiajerika, pantajena tres días. Cuando regresé. Preparame
pearentsi. masato.
Mabatapatsiri kitaiteri, yora chakami Al tercer día, el trompetero regresó a su
ipokaji pankotsiki, ineapatiro ijina iri casa y encontró a su mujer que estaba
pearentsi. Opoña, yora chakami tomando masato. Entonces, el trompetero
ipapaakero batsatsi, katsima katsini tee le entregó la carne, muy molesto no le
iñaanateroji. Ijina osampitiri: hablaba. Su mujer le preguntó:
—¿Namempi pearentsi? —¿Te traigo masato?
Yora chakami tee yakanakero, El trompetero no le contestó y se estaba
ijapitsatakero. Opoña, ijina oijatiri aanake yendo. Entonces su mujer le seguía
pajoki pearentsi, okantiri: llevando un tazón de masato, diciendo:
—Jeroka, pire pearentsi. —Toma masato.
Oñaake tee yabakotero, osaetantakari Al ver que no lo recibía, le echó en su
itseitiki. Irootake otimantari ibanki trasero. Por eso el trompetero tiene las
kitamaro itseitikiki irosati meeka. plumas blancas en el trasero hasta la
actualidad.

Sankenatirori Clever Cantes Piahuanti (Kitoniro), Escrito por Clever Cantes Piahuanti (Kitoniro),
betsikakirori ashaninkaki Feliciano Torres Ríos traducido por Feliciano Torres Ríos

79
Akenketsatabaakajeitea Conversemos
Intanatearori akantero oka kenketsarentsi, Antes de conversar sobre el contenido de
maaroni añaanate amajeretakotero, este relato, todos haremos una lectura
osamanitero 10 oreajaniki, amenero silenciosa del texto, durante 10 minutos,
kantayetirori. Impoiji, akenketsatabaka- fijándonos en los detalles. Luego
jeitea amitakoteeneri sampitantsipee: dialogaremos ayudados por las siguientes
preguntas:
• ¿Joaka okantari shiaroripee aisati • ¿Cuáles son las similitudes y las diferencias
pashiniyetatsiripee kenketsarentsi yora del relato sobre el trompetero y del relato
chakami aisati kenketsarentsi añaanatakeri sobre el catalán de la práctica anterior?
cherepito chapinki?
• ¿Jaoka okanta otsonkantanakari apiteroketi • ¿Cómo terminan los dos relatos?
kenketsarentsi?
• ¿Paita okantakotiri itepoki chakami aisati • ¿Qué explicaciones se dan sobre la cola del
itsobi cherepito? trompetero y sobre el pico del catalán?
• ¿Paita pomerentsitachari onijantiri • ¿Qué consecuencias presentan los relatos
kenketsarentsi irashi atiripee? Ashiakantero, para los seres humanos? Por ejemplo, el
antaberentsi katsini obantsiki. trabajo duro en la chacra.
• Iri ipakeri irinshinto yora chakami tee • El papá entregó a su hija al trompetero sin
isanpitabakero okoiririka. ¿Okanta yametaniri preguntarle si ella lo quería o no. ¿Sigue
picharinepee pinampiki? todavía esa costumbre en tu comunidad?
• ¿Ojitasanota abakantsi paitakea? • ¿Es importante el matrimonio y por qué?
¿Paita pikenkeshireakotarori abankantsi aisati ¿Qué opinan ustedes sobre el matrimonio y
paitari koayetachari kameetsa asabikanteari? cuáles serían los detalles que hay que cuidar
para que sea exitoso?
• ¿Okantakotiro tsinanepee nampitsipeeki • ¿Se da el caso de que la mujer va por las
okobayeti ojime? ¿Paita comunidades buscando esposo? ¿Qué
pikenkeshireakotirori? opinan?

Antaberentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Obajiro antaantsi irointi obajiro ashi El infinitivo es el nombre del verbo.
antaantsi. Kantakotirori antayetantsi, Expresa una acción, estado o proceso,
kantantsi betsikayetirori, iro kantaincha pero sin referirlos a una persona.
eiro akantakotiri atiri.
Antayetero yotakotirori ñaantsi Nuestro trabajo gramatical consistirá
okantakota okoayetiro maaroni antaantsi en buscar todos los verbos contenidos
okantakotiri kenketsarentsi yora chakami. en el relato sobre el trompetero.

80
Asankenatero antaantsipee ishabiji Escribiremos los verbos uno debajo del
otsipapee. Atsonkantanakearori, otro. Al finalizar, al costado, en otra
otsapinampiki, asankenate obajiro columna, escribiremos el infinitivo de
antaantsi. dichos verbos.
Ashiakantero: ikanta – kantaantsi. Por ejemplo: ikanta – kantaantsi.
Antayeete kemperi birakochaki, akoyero Hagamos lo mismo en castellano,
antaantsipe kenketsarentsiki. sacando los verbos del texto.
Ashiakantero: era – ser. Por ejemplo: era – ser.

Antayetachari Creatividad
Apatotea 2, antajeite aparo kantakotentsi En grupos de 2, hagamos una descripción
irashi chakami añaaneki. del trompetero en nuestra lengua materna.
Atsonkanakero kenketsarentsi aparo Terminemos el relato con una canción
pampoyantsi okantakoteri chakami. sobre el trompetero. Usemos una melodía
Ayeero pampoyantsitsa ashi Añaane. tradicional de nuestra etnia.

81
Ñantaantsi 2.3 Práctica 2.3
Ora obera antaantsi Tiempos verbales

Maniti El jaguar que me daba


oimintsaroabetanari miedo

Kenketsarentsi asheninka Relato ashéninka

Nokenketsatakoteri maniti itimini otishiki Les contaré acerca de un jaguar que estaba
tomkari irobetainchame yoyename. en la cumbre del cerro y que casi me mató.
Noñaakeri otishiki. Nokoi notonkerime, iro Lo vi en la cumbre de un cerro. Quise
kantaincha notokamento okisotanake. dispararle, pero mi escopeta se trabó.
Irointi noshiapitsatakari, nojatake otsapiki Así que tuve que escaparme de él. Fui al
otarankaketa, Impoiji nantaitaji otsipaki borde del precipicio, luego subí a otro
tonkariki ari naretapakaro nijateni cerro hasta que llegué a una quebrada.
Noñaapaakeri ashaninka timantarori Ahí encontré gente de mi pueblo y me
nampitsi nosaikanake nokarajeitapaakeri. quedé con ellos.
Nomakoreanake ibankoki chaine Shishako Descansé en la casa del abuelo de Shishaco
aisati Shimashiri. Yora chaine ineakena y Shimashiri. Como el abuelo me vio muy
nomakotake, isampititana: cansada, me preguntó:
—¿Jaoka pipoñari? —¿De dónde vienes?
Nakanakeri: Respondí:
—Nopokake noshiapitsatakari maniti —Vengo escapándome del jaguar que me
yoijanatakena. Maniti nojakanakeri arejiki, estaba persiguiendo. Al jaguar lo dejé muy
yoitapibetakena, nokemanaiti ikajemi lejos, no vino detrás de mí, pero lo oí
otsipaki tonkari. Noshiaka intsipaite. bramar por el otro cerro. Me escapé de él
Impoiji, ikajemi imakotake ipiantanajari. rápidamente. Después de tanto bramar se
Tee nokemabajeri. cansó y se fue. Ya no lo escuchaba.
—Tee nokoabetea nosampitempime, —No quería preguntarte, pensaba que no
nokenkeshireabeta eirome pikantanarotsi me querrías contar lo que pasó.
abisakempiri.
Opoña nokantiri noshaninka antyashipari: Entonces le dije a mi paisano viejito:
—Noshaninkaa, nokoi pikantena meeka —Paisano, necesito que me digas ahora
jaoka nokanteari nopiantanajeari cómo regresar a mi casa porque no sé
nonampiki, tee niotaje jaoka nosaikakeri. dónde me encuentro.
Yakamakena: Él me contestó sorprendido:

82
—Pipiyantanajeari omatea pinkenanaje —Para regresar puedes ir por allá, río
anta, nijaki kirinka. Pikenanajero kirinka abajo. Baja por el río en una balsa. Tienes
nija shintipaki iroosati piñantajea antyaro que seguir bajando hasta que veas dos
inchato onkona, aparo inchato manko, árboles grandes de cetico, un árbol de
aisati koni inchato intsipa otsipataro mango y cinco árboles de guaba al lado de
pankotsijaniki. Pineapajeri ashanikapee, una casita. Donde veas a uno de nuestros
pijokanajero shintipa. Pantaitanake, paisanos, deja tu balsa. Sube, pero no
pinkenanakero pakosanoriki, aisati ikiita vayas a la derecha, sino al oeste.
katsirinkaiteri.
Iroosati naretantapaja nobankoki Así llegué a mi casa muy cansada, triste y
nomakore katsini, nobashiretaka aisati pensativa.
nokenkeshireaka .
Irootake maaroni. Eso es todo.

Sankenatirori Amalia Rubiela Casique Coronado Escrito por Amalia Rubiela Casique Coronado
(Shewantoki), (Shewantoki), traducido por Feliciano Torres Ríos
betsikakirori ashaninkaki Feliciano Torres Ríos

Akenketsatabaakajeitea Conversemos
Aparo obamerentsi ibetsikempa Una estudiante se prepara de antemano
iñaanatantearori kenketsarentsi para leer el relato de manera dinámica,
kimoshitetakante, ikantero abisaintsiri como si relatara lo sucedido a ella misma.
kenketsarentsiki. Impoiji Luego conversamos.
akenketsatabakajeitea.
• ¿Pineiro keariosanori oka kenketsarentsi, • ¿Te parece real este relato o más bien
irointimpa kenkeshireayetantsi’ imaginario?
• ¿Otimake piñaayetakeri kempetarori • ¿Han tenido ustedes vivencias o aventuras
inchatomashiki? ¡Pikamanteri pikarabintsare! similares por la selva? ¡Cuéntenlo a sus
compañeros!
• Pinampiki pikenketsatabaka abisayetatsiri? • ¿En su pueblo se cuentan muchas anécdotas
¿Jaoka okantari ikemantarori itsipapee y aventuras? ¿En qué forma escuchan los
kenketsarentsi? ¿Ikemajeiti imajeretakotiro demás estos relatos? ¿Escuchan
itsipatairompa kajemantsi, ñaantsijaniki, silenciosamente o tal vez acompañan el
yamenakayetiri, yomintsaroayetiri otsipampa relato con exclamaciones, palabritas que
okantayeta? expresan sorpresa, admiración, susto u otra
reacción?
Meeka, obemerentsi yonijantero Ahora, la alumna que presentó el relato, lo
kenketsarentsi aisati yonijairi iroakerari presenta de nuevo al grupo. Pero esta vez,
apatorentsi. Iro kantaincha atsipatero acompañamos la narración con nuestras
kenketsarentsi ashebayetya (eiro reacciones (sin exagerar mucho) que
akantaperotya) amatantearori ayudan a la comprensión de lo que se nos

83
akematsatero okamanteri. comunica.

Antaberentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Okantakotiro antaantsi ¿jaokaripee ora Refiriéndonos al verbo, ¿cuáles son los
obekara antaatsi añaaneki? tiempos verbales en nuestra lengua?
Antero antaberentsi aijatero oijatantsipee: Hagamos un trabajo con los siguientes
pasos:
Apatorentsi itime 3 obamenrentsi, En grupos de estudio de 3 estudiantes,
ikoayetero antaantsi kenketsarentsiki buscar todos los verbos del relato y
aisati isankenatero aparo paperipana. escribirlos en una hoja.
Pineero obaritsa antaantsipee aisati Encontrar la raíz de los verbos y separar
pinijantarero ocharinkempa intarori con un guion los prefijos personales (si los
atiripee (aririka otimake) aisati pashinipee hubiera) y los diferentes sufijos
atiritakotirori (atiripee, bekarantsi, (personales, temporales, modales…).
kantakotiriri…)
Akantero ora berantsi okantakotiri anteri Determinar el tiempo al que se refiere la
antaantsi (meeka, abisanaintsiri, acción del verbo (presente, pasado,
abisatsineri). futuro).
Antero ashiakantero kenketsarentsiki Hacer lo mismo con el texto castellano. No
birakochaki. Eiro katsini okempatarotsi siempre coincidirá con la lengua indígena.
iñaane timitachari.

Aparopee apatoayetachari ikenketsatero Cada grupo relata lo que ha encontrado y


ineakeri aisati otsonkatapakeri. las conclusiones a las que ha llegado.
Antempa kenketsatabakantsi Impoiji Se hará un pequeño debate que luego
otsoonkanakea ikantabaje puede terminar con las aclaraciones dadas
obametantatsiri. por el docente.

Antayetachari Creatividad
Pante kapichaji kenketsarentsi jatantsi Hacer un breve relato de un viaje
ikenkeshireashitearo. Poyeero maaroni imaginario. Poner todos los verbos en
antaantsi berantsi abisanaintsiri. Impoiji, tiempo pasado. Luego rescribir el relato
pisankenatajero kenketsarentsi antaantsi con los verbos en tiempo presente.
berantsi meeka. Otsonkantanakeari, Finalmente, hacerlo con verbos en tiempo
pantantearo antaatsi berantsi abisatsineri. futuro.

84
Ñantaantsi 2.4 Práctica 2.4
Ora obera antaatsi Tiempos verbales

Tomitsipee peanainchari Los hijos que se


piratsipee convirtieron en animales

Kenketsarentsi shipibo Relato shipibo

Otimini aparo tsinane amabaaka, tsinane Había una mujer amahuaca, madre
timashitachari, otimini iko otomi. soltera, que tenía seis hijos ilegítimos.
Yantyarijeitanake ishemaka irointi Ellos crecieron afligidos porque fueron
kimotakeriri iririniro. criados solo por su madre.
Ibajiropee iko tomitsi irointi Los nombres de los seis hijos eran los
poimayeetatsiri kipatsiki. sonidos que producían diversos seres de
la tierra.
TSIRAJANTSI TSIRAJANTSI (cuando revienta una
semilla del shihuahuaco)
OSHINTSINKA KIPATSI OSHINTSINKA KIPATSI (la fuerza de la
tierra)
IPOIMATI KEMARI IPOIMATI KEMARI (sonido de la
sachavaca)
IPOIMATI KOSHOSHIKA IPOIMATI KOSHOSHIKA (sonido del
bufeo)
OPOIMATI OSHI KAJE OPOIMATI OSHI KAJE (sonido que
produce la hoja de palmera al caer)
Aisati tsiojaniki obajiro y una hermanita de nombre
OPOIMATA ANITANTSI MAJERENTSI OPOIMATA ANITANTSI MAJERENTSI
(sonido al andar despacio)
Ojariri jibatirori TSIRAJANTSI, oneakero El hermano mayor TSIRAJANTSI, al ver
iriniro oashinonkaka katsini, aparo que su madre sufría para prestarles
kitaiteri ikajemiri irintipee ikantiri: atención, un día convocó a sus hermanos y
les dijo:
—Tsame akajeitaite aisati añaatsajeitea —Vamos a bañar y a jugar en el río de
inijateki piratsipee. animales.
Yarejeitapaka nijaki isapokapaakero Al llegar al puerto sacaron sus cushmas.

85
itokoyate.
Aparo irirentipee, OSHINTSINKA KIPATSI, Uno de los hermanos OSHINTSINKA
ikantiri irirentipee: KIPATSI, , les dijo a sus hermanos:
—Pinkajeite kameetsa aisati —Báñense tranquilos pensando bien.
pikenkeshirempa kameetsa.
Imajerejeitanake, tee itsinampabakaempa, En ese tiempo nadie tenía que hablar de
imonkaratero ikemakeri. bromas porque lo que se decía, se
realizaba.
Iro kantaincha, aparopee ikantiro ibajiro Sin embargo, cada uno eligió el nombre de
piratsi ikanti: un animal diciendo:
TSIRAJANTSI: Naro korinto. TSAIS: Yo seré vacamarina.
OSHINTSINKA KIPATSI: Naro kitairiki. MAI TAPON: Yo, huangana.
IPOIMATI KEMARI: Naro kemari. TSINS: Yo, sachavaca.
IPOIMATI KOSHOSHIKA: Naro koshoshika. REWE: Yo, bufeo.
OPOIMATA OSHI KAJE: Naro kaje. PERI: Yo, paiche.
Iritsiro orijaniki KOTIBE, isampijeitiro: A la hermana menor, KOTIBE, le
preguntaron:
—¿Abiro paita pipenpari? —Y tú ¿qué vas a ser?
Iritsiro akanakeri: Y la hermana les respondió:
—Nopeanakea kaari matachane, —Yo me convertiré en algo que nadie
noshentajero kipatsi aisati nija. puede ser, yo protegeré la tierra y el agua.
Okantake, maaroni itsitiajeitanake nijaki. Diciendo esto, todos entraron en el agua. Y
Osamani isokiantajari. se demoraron en salir.
Okantaka, irirenti jibatirori ikajemajiri Entonces, el hermano mayor llamó a sus
irirentipee iyotakanteariri, iro kantaincha hermanos para que subieran, mientras
aparope irirenti tsitiajatatsi nijaki. que algunos de sus hermanos todavía
estaban en el agua.
Ikempejitantapajari otsapijaki, ineantakari Cuando se acercaron a la orilla, se dieron
irenti jibatiri ipeanaka korinto. cuenta de que el hermano mayor se había
Ineatajeitakari ibatsa ipeaka ikoajeitakeri convertido en vacamarina. Así se dieron
ipajireakari inkaranki. cuenta de sus propios cuerpos, se estaban
convirtiendo tal como se habían
nombrado antes.
Opoña, ikoayetajiro iritsirojaniki, iroori Entonces, buscaban a su hermanita, pero
opeanaka mapichiri. Antaibetaja, ojatake ella ya se había convertido en Yacumama.
nianki nija. Cuando iba a subir, se alejó más hacia el
medio.

86
Okantanaka iko tomitsipee, ipeajeitanaka De esta manera los seis hijos ilegítimos, se
piratsipee. convirtieron en animales.

Ikenketsare Elías Silvano (Pexé Nima), Cuento de Elías Silvano (Pexé Nima), escrito por
sankenatirori Saúl Escobar Rodríguez (Bawan Saúl Escobar Rodríguez (Bawan Bima) , traducido
Bima), betsikakirori ashaninkaki Feliciano Torres por Feliciano Torres Ríos
Ríos

Akenketsatabaakajeitea Conversemos
Irooperosanori kenketsarentsi shipibo, Este interesante relato shipibo, nos
onijayeri iponeantanakari piratspee presenta el origen de los animales de una
ibetsikanaka. forma mágica.
Intantanakearori, kenketsarentsi okantiro En primer lugar, el relato dice que las
ñaantsi keariotatsiri, tee okantashiyeteaji. palabras son efectivas y que no se deben
Peerani te ontimeni paperipanapee, iro pronunciar a la ligera. Antiguamente no
kantaincha ora ñaantsi ojititaperotani. existían documentos, pero la palabra tenía
gran valor.
• Akenketsatabaakajeitea: ¿Ojisanota Añaane • Dialoguemos: ¿Es importante que nuestras
okantea okeariosanote? ¿Paita bajirontsi palabras sean veraces? ¿Qué nombres da
pajitakantirori anampi kaari kamantene nuestro pueblo al que no dice la verdad?
kearisanori?
Otsipa okaratiri akanteri tsipatarori Otro elemento que debemos destacar es la
timatsiri aneayetatsiripee. Okantayeta fraternidad que existe entre todos los
ashaninkapeeki ikantero otimantakari seres vivos. De alguna forma son
kipatsi atimantakari. hermanos nuestros porque comparten la
existencia y el mundo en el que vivimos.
• ¿Piyoyeti otsipa kenketsarentsi • ¿Conoces otros relatos que explican el
kamantakotirori itimantakari aneayetatsiri origen de los seres vivos en en mundo?
kipatsikika?
• ¿Piyoyeti kenketsarentsi Iriñaneki Tasorentsi • ¿Conoces el relato bíblico de la creación, en
betsikantsi, ipoñantanakari Itimi el que los seres vivos tienen su origen en las
aneayetatsiripee tasorentsi ikantakeri? palabras que Dios pronuncia?
• ¿Paita okoakeri opempa iritsirojaniki, kotibe, • ¿En qué deseó convertirse la hermanita
okantiri kenketsarentsi shipibo? menor, kotibe, según el relato shipibo?
• ¿Paita ikantetantariri mapichiri nijasati • ¿Cuál es la creencia sobre la boa del agua
apajitantarori iniro nija? que llamamos Yacumama?
• ¿Paita ikoantari opeanteari iniro nija? • ¿Con qué finalidad quiso convertirse en
Yacumama?
• ¿Paita okamantiri okanteri kenketsarentsi • ¿Qué mensaje nos da el relato sobre el
amenajero timayetatsiri aisati aneayetatsiri cuidado del medio ambiente y de los seres

87
sabikatsiri inchatomashiteki? vivos que viven en nuestra Amazonía?

Antabarentsi yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Abetsike, apatorentsi 3, aparo antaberentsi Elaboremos, en grupos de 3, un trabajo
oshiemparo otsipaniki. Antero antakarori similar que la vez anterior. Esta vez
antaantsi añaaneki (atiri, berantsi, definamos todos los afijos verbales del
otsipapee). Antero abetsikero birakochaki texto en lengua materna (de persona,
oka antaantsipee. tiempo, modo y otros). Hagamos una
traducción literal al castellano de estos
verbos.
Abetsikero iriñaaneki birakocha. Amenero Formemos lo mismo en castellano.
birakocha ñaantsi kaari Veremos cómo el castellano no aglutina
pashinitakayemparori antaantsi, aparo muchos elementos en el verbo, solo
atiri aisati berantsi. Otsipapee karatirori persona y tiempo. Los otros elementos se
okantakotiro kantakotiro amenayetirori. tienen que expresar por medio de
complementos circunstanciales.

Antayetachari Creatividad
Aparopee obemerentsi isankenate Cada estudiante redactará en casa, el
ibankoki, ora kenketsarentsi relato de un cuento sobre el origen de uno
otimantanakari aparo teerika osheki o varios seres vivos. Cuidemos los verbos
aneayetatsiri. Obametantatsiri ibetsikajero con todos sus afijos. El docente corregirá
antaberentsi, impoiji isankenatajero el trabajo y luego se transcibirá el relato
kiteiteki. Añaanatero osheki amatantearori en limpio. Leerlo varias veces hasta poder
añaanatero shintsijenka kameetsa relatarlo en viva voz, de forma correcta y
okematsatea (tekatsi otitapaintea). fluida (sin tropiezos ni muletillas).

88
Ñantaantsi 2.5 Práctica 2.5
Atiri aisati ñaakarontsi ashi Persona y número del verbo
antaantsi

Opoñantari opotsoyeta El origen de los diseños


irashi timitachari indígenas

Kentsarentsi shipibo Relato shipibo

Aparo kitaiteri ijatake shirampari Un día se había ido el hombre a la curva


otapotata nija ikobayeti teparo ikenteri. del río en busca de la taricaya para picar.
Ari yaretaka yantaitakero inchato yoyeiri Al llegar se subió en un palo para esperar a
teparo. la taricaya.
Opoña ineabaitiro oirinkapaka aparo Entonces vio bajar por el río a una mujer
tsinane oitsare kityonka aisati atakotapake con blusa roja y atracar en la playa, abajito
inpanekiki ishabiji itimaketa. Okibapaaka de donde él estaba. Se lavó la cara y los
oboroki aisati oiti, otonkaitaro impaneki. pies y subió a la playa.
Otampatikatapake, impaneki Era como mediodía, la playa quemaba. Así
okatsirinkatake. Ora tsinane obamakero que la mujer murió por la calentura de la
okatsirinkare impaneki. playa.
Opoña yora shirampari ijatake yamenero. Entonces el hombre fue a buscarla. Al
Ari yaretaka irointi ineake apatiro obito. llegar vio que solo estaba su canoa. Más
Yora shirampari yoijatakero atikane allá vio la huella de sus pies. El hombre
tsinane jero ineantaparo tsinane onareaka. siguió la huella y encontró a la mujer
Arejiki kempeitaka okamake. echada. Ya desde la distancia veía que
estaba muerta.
Ineakero shirampari ijatake inampiki Al ver esto, el hombre regresó al pueblo
ikamanteri ishaninka ineakeri. para comunicar a sus paisanos lo que
Ipokajeitake aisati irakotantapemparori. había visto. Vinieron todos y lloraron por
Impoji, yora shipibo yaakero obichakiro ella. Después, los shipibos recogieron su
kisari opotsotaka, obichakiro kityonkari falda negra bordada, su falda roja con
opotsotaka, otsikentite, omare otsatane diseño, su corona, su brazalete, su adorno
oirinaki marereitake aisati onenke shiariri de oro del labio inferior, su adorno de
kireki. nariz, su arete y su collar de monedas de
plata.
Impoiji yora shipibo yaabakero oitsare Después que los shipibos habían recibido
tsinane, ikempejitapake konibo aisati las prendas de la mujer, se acercaron los
yaabakero obichakiro kitamarori conibos y recibieron falda blanca con
opotsotaka, ora omatsara kisari, oitsare diseño, la manta negra con diseño, la blusa

89
otsapayetaka, oshitikatsakiro, oisojonko roja con rayas, la correa de mostasilla, la
jero omare. tobillera, el brazalete y el sonajero.
Impoiji yarejeitapaaka yinepee yaapake Después de estos llegaron los yines que
obichakiro aisati kitsarentsi opotsotaka recibieron la falda y la cushma con unos
antyaropee. diseños bastante grandes.
Barantaparori irinti shetebopee. Iriorijei Por último, llegaron los shetebos. Ellos
yaapake tokoyo antsiyetaka inchatyakipee. recibieron una pieza de tela bordada en
forma de la flor de sisa.
Irootake iriorijei yantantari chomo Es por eso por lo que ellos cuando
kityonkaripee, itsapayetiro elaboran tinajas rojas, las hacen con
inchateakitakota. Tee iyote potsoyetantsi, diseño de la flor de sisa. No conocen los
irootake obichakiro te anero, irointi diseños, por eso sus faldas no tienen
opotsota asoriri. diseños, sino solo el color azul.
Aisati ijatake ashaninkapee. Yaapake También se habían ido los asháninkas.
bekarantaparori oitsare tsinane shipibo. Ellos recibieron lo último que había
Irootake itsare opashiniantari, tee quedado de la mujer shipiba. Por eso, su
oshiemparo itsare shipibopee. vestimenta es diferente, no es igual que los
shipibos.
Impoiji, yaajeitakero kitsarentsi, ora Después de recibir la vestimenta, los
potsoyetantsi ikamanteyetakero diseños se difundieron por todas partes.
otsipapeki nampitsi. Aitake okantari Así fue como empezaron los diseños
intantanakari opotsoyeta irashi indígenas.
timitacharipee.

Sankenatirori Saúl Escobar Rodríguez (Bawan Escrito por Saúl Escobar Rodríguez (Bawan Bima),
Bima), betsikakirori ashaninkaki Feliciano Torres traducido por Feliciano Torres Ríos
Ríos

Akenketsatabaakajeitea Conversemos
Oka kenketsarentsi okoi okamantero Este cuento quiere explicar la diversidad
pashiniyetatsiri timatsiri potsoyetatsiri que existe en los diseños de varios pueblos
ashi osheki nampitsipee timitachari. indígenas de nuestra zona. Es interesante
Irooperori okantakototiro aparo que se les considere procedentes de una
kamantantsi. sola fuente.
• ¿Paita kantakotiroripee timatsiri potsoyetatsiri • ¿Qué características tienen los diseños de
ashaninka? nuestra etnia?
• ¿Jaoka opashinitari potsoyetatsiripee ashi • ¿En qué se diferencian de los diseños de los
otsipapee nampitsi? otros pueblos?
• ¿Timatsi kenketsarentsi shiarori otsipapee • ¿Hay relatos similares en los otros pueblos
nampitsipeeki? originarios?

90
Antayetachari yotakotirori Trabajo gramatical
ñaantsi
Ashitoriatakotakero antaantsi Hemos estudiado que para el verbo
apashiniantearori 3 atiri: atiri ñaanatatsiri, distinguimos 3 personas: persona que
atiri añaanateri aisati atiri iñaanayetiri. habla, persona a la que se habla y persona
de la que se habla.

Ñaantsipee Arabaka (ashaninka, En las lenguas arawak (asháninka,


asheninka, matsigenka, nomatsigenga, ashéninka, matsigenka, nomatsigenga,
yanesha aisati yine) ora antaantsi otimi yanesha y yine) el verbo tiene prefijos
atiritakotirori; okanta ñaantsipeeki pano personales; mientras que en las lenguas
ora antaantsi ora berantsitee opashinite. del grupo pano el verbo en cada tiempo
Okoa osankenate poyatsatachari verbal no varía. Es necesario decir o
atiritakotirori okematsatanteari okantiri escribir el pronombre personal para que
antaantsi. se entienda a quién se refiere el verbo.
Otsipasato, ora antaantsi okantiro Además, el verbo también indica el
ñakarontsi, okanti, antaantsi okanti número, es decir, si el verbo se refiere a
aparotirori aisati oshekitirori. una sola persona (singular) o a más de una
(plural).
Akoyajerorika antaantsipee Al recoger los verbos del texto en nuestra
kenketsarentsiki añaaneki amenero lengua vemos que todos están en tercera
maaroni okanta mabatatsiriki atiri, persona, algunos en singular, otros en
aparopee aparotirori, otsipa oshekitirori. plural. Hagamos dos columnas con el
Antero apite obeshintsaempa aisati encabezado de singular y plural y
asenakenatero antaantsi okantakotiri. escribamos los verbos donde
corresponden.

Antayetachari Creatividad
Pikantero potsoyetatsiri ashi pinampi. Hacer una colección de diseños de tu
Tokoyoki, kobitiki, inchatoki, tonkitsiki, pueblo. En tela, en cerámica, en madera, en
oshipeeki, otsipapee. hueso, hojas, támishi y otros.
Pante pikamantantearori yamitakotempi Realizar una exposición en el que
pishaninkapee itsipapeee ñaanatirori participen los compañeros de otras etnias
otsipa ñaantsi shitoriatsiri aka. que estudian aquí.
Pamenero shiarori aisati pashinitatsiri Observar las similitudes y las diferencias
potsoyetacharipee. entre los diferentes diseños.
Pikantero aparo potsoyetachari aisati Explicar cada uno de los diseños y señalar
ponijantero obajiropee. el nombre de cada elemento.

91
Ñantaantsi 2.6 Práctica 2.6
Antaantsi iranta Verbos reflexivos

Otimantanakari pamari El origen del fuego

Kenketsarentsi shipibo Relato shipibo

Aparo kitaiteri, ijinaaparo inka mashitsari Un día, la esposa de un inca miserable


itsenkibetaro pamari obankoki. Yora estaba prendiendo la candela en su patio.
atiripee iyotakotiri otimita pamari La gente ya sabía que toda vez que hacía la
opishitabakerota obanko. candela, primero limpiaba su patio.
Ora berantsiki, yora inka itimini irijaniki En ese tiempo, el inca tenía una cría de
tsimeri tee yojokaneteri. chiriclés que nunca abandonaba.
Yoka tsimeri yantanatantini, aririnka Ese chiriclés molestaba, cuando la mujer
tsinane opishitiro obanko yatsikitiro del inca meshico estaba haciendo limpieza,
obishibaki, sheri, sheri. Oshemapakari ijina mordía su escoba, shinki, shinki. De tanto
inka okoi opasaterime. Opoña tsimeri molestar la esposa del inca quizo golpearlo
ikisanaka ikantanakeri itsipapee tsimeri: con la escoba. Entonces, el chiriclés se
molestó y dijo a las otras aves:
—Najirikero otonki. —Voy a agarrar un tizón.
Ikamantanteariri atiri: Así, comunicó a la gente:
—Opasantajenarorika meeka —Si me pega de nuevo con su escoba, voy
pishibakintsi, nojate naanake paamari a llevar candela detrás de su chacra y la
otsapiki obaneki nobapaakero obonkitiki colocaré sobre el tronco de shihuahuaco.
shibabako.
Ikantake ari opokake tsinane okishitapari. Diciéndoles esto vino donde la mujer y
Ora tsinane okisaka, okantantakari empezó a molestar de nuevo. La mujer,
pishibakintsi okantiri: amarga, hizo ademán con la escoba como
diciendo:
—¡Pijate anta!. —¡Vete para allá!
Impoiji tsinane opeakotakari tsimeri. Tee Después la mujer se olvidó del chiriclés. Al
ameneje joaka ikenanakari, tsimeri yaake no fijarse adónde se habría ido, el chiriclés
omenki paamari. cogió un tizón de la candela.
Yarakaanakero omenki paamari ishianaka Voló con el tizón como escapando para que
eiro opasatantari tsinane otonki la mujer no le dé con su escoba.
pishibakintsi.

92
Yora atiri ineabakeri tsimeri yaanake La gente vio a escondidas cómo el chiriclés
itsobiki omenki paamari. Ipokake, volaba teniendo en su pico el tizón. Al
inetabakeri ora itsobi otaka. venir, dicen, vieron que su pico se estaba
quemando.
Kempejibetapaaka shibabako itsobi otaka Cuando estaba ya cerca del shihuahuaco,
maaroni, iro kantaincha yoapakero su pico se quemaba por completo, pero
omenki paamari. Yora atiri ikoi paamari, logró colocar el tizón ahí. La gente quería
tee imatea yayerome paamari ora inchato candela, pero no podían alcanzarla porque
antyarotsantsaitake. el árbol era alto.
Yora tsimeri yoakero jenoki shibabako. Iro El chiriclés había colocado el tizón encima
kantaincha inka mashitsari itiankakero del shihuahuaco. Pero el inca miserable
abtyaro tampea, inkani shintsiri mandó un huracán con lluvia muy violento
tsibakajerone paamari. Ipokake tsonkiri, para apagar el fuego. En eso vino un
ikantapairi tsimeri: picaflor. Y el chiriclés le dijo:
—Pikajemeri ashaninkapee. Iriojei timatsi —Llama a nuestros hermanos. Ellos tienen
antyaro ibanki. Namake paamari. Inka alas grandes. Yo traje el fuego. Nuestro
itiankakero tampea aisati inkani. Impoketa inca está mandando ventarrón y lluvia.
ishentapero paamari. Que vengan a proteger el fuego.
Opoña yora tsoonkiri ijatake ikajemiri Entonces el picaflor se fue a llamar a los
tisoni, amempori, itsipapee bankinti. gallinazos, renahuis, cóndores. Después de
Ikajemakeri, ineajeitabaitiri yarejeitapaka. llamarles, en seguida llegaron.
Intapakaro yaretapaka amempori, El que llegó primero fue el renahui,
impoitakerori tisoni, itsipapee bankinti. después el gallinazo, el shihuango negro,
Impoiji, ipokapake maaroni los cóndores y el shihuango. Después de
bankiyetachari, meeka aneantariri kisari estos vinieron todas las aves, que hoy son
iritake pashitakerori paamari. negras, y taparon la candela.
Ikoayeti paamari, ikanteti irointi itsobi Por buscar la candela, dicen, es que el pico
tsimeri irijaniki otakeri maaroni paamari. del chiriclés es pequeño porque el fuego lo
Irootake aneantariri amempori ha quemado casi todo. Por eso también,
isarainataka otakeri paamari osaikake nosotros podemos ver al renahui con su
ibatitoki. Ikempetaka tisoni tee otime cabeza pelada porque se le quemó el pelo,
ibanki itsanoki otatsanotakeri paamari. estando justo encima de la candela. De la
misma manera, el cóndor no tiene plumas
en su cuello porque se le ha quemado.
Otsonkantanajari tampea aisati inkani, Cuando terminó el ventarrón y la lluvia, el
shibabako omorekanake antyaro paamari. shihuahuaco se prendió y empezó a arder
Ari ashaninka yayetanake paamari. la candela. Se quemó el shihuahuaco y la
gente pudo tomar el fuego.
Ari okantakari tsimeri yamakeneri atiri Así fue como el chiriclés trajo a la gente el
paamari. Otimanake ikotanteri ibanaro. fuego. Teniendo fuego pudieron asar su
Maaroni ikanti, tee aneroni parenti, kaniri comida. Con todo, dicen, no hubo ni

93
ayari, yora inka tee iperini katsini atiri plátano ni yuca para comer porque ese
tsipataririni. inca no daba nada a la gente que estaba
con él.

Kenketsatakotirori Elvira Silvano Gonzales Contado por Elvira Silvano Gonzales (Xawan Biri)
(Xawan Biri), sankenatirori Saúl Escobar y escrito por Saúl Escobar Rodríguez (Bawan
Rodríguez (Bawan Bima) , betsikakirori Bima) , traducido por Feliciano Torres Ríos
ashaninkaki Feliciano Torres Ríos

Akenketsabaakajeitea Conversemos
Oka kenketsarentsi okantakotiro jaoka Este relato explica cómo la humanidad
ikantakari atiri yaantakarori paamari. Ora obtuvo el fuego. El fuego es muy
paamari irointi irooperori ashi itimanteari importante para la vida de la comunidad y
ashaninka nampitsipeeki. Otsipasato, de las familias. Además, va explicando por
okamante ikantayeta bankintipee. qué algunas aves tienen ciertas
características.
• ¿Paita oakeriri tsimeri? • ¿Qué le pasó al chiriclés?
• ¿Paita oakeriri amempori? • ¿Qué le sucedió al renahui?
• ¿Paita oakeriri bankiti katsinkaiteberi? • ¿Qué le pasó al cóndor?
Otimi osheki kenketsarentsi ashi shipibo Hay varios relatos en la tradición shipiba
ikantakotiri inka mashitsari. Meeka sobre el inca mezquino. Hoy también las
nampitsipee okoatiri jibatiroripee comunidades solicitan ayuda a las
amitankoyetantsi aisati irioperori, iro autoridades y a los poderosos, pero
kantaincha tee areatea amitakotantsi. muchas veces la ayuda no llega.
• ¿Okamante oka kenketsarentsi otimatie arojei • ¿No nos estará sugiriendo este relato que
akobayete obanarontsi, apankite parenti tenemos que procurar nosotros mismos la
aisati kaniri? alimentación, sembrar plátano y yuca?
Okantabetaka imashitsati inka timatsi A pesar de la mezquindad del inca
akaratiri: tsimeri aakerori paamari aisati tenemos nuestros aliados: el chiriclés que
itsipape tsimeri tikakobentakeori. Meeka consiguió el fuego y las demás aves que lo
akantakotiro timatsiri tomirishiki irootake protegieron. Hoy consideramos que la
akaratiri amitakoteri obanarontsi aisti naturaleza de la Amazonía es nuestra
arorijei. Otimtiye ashentajeitero. aliada porque nos alimenta y sostiene.
Tenemos que cuidarla.

Antayetachari yotakotiro Trabajo gramatical


ñaantsi
Sankenatentsiki osheki antaantsi En el texto hay varios verbos reflexivos:

94
irantapee.
• kisantsi • amargarse, molestarse
• peakorentsi • olvidarse
• amenantsi • fijarse
• tantsi • quemarse
Pikoayetero antaantsi aisati pisankenatero Buscar estos verbos y transcribir la forma
pineakeri sankenarentsiki. en que se encuentra en el texto.
Okempetabakaempa poyero antaantsi Paralelamente colocar el verbo de nuestra
añaaneki konijatatsiri sankenarentsiki. lengua materna que aparece en el texto.
Amenero osheki kaari kantakotiro Veremos que muchas veces no se trata de
antaantsi abisayetatsiri. un verbo transitivo.
Akoayete sankenarentsiki añaaneki, Buscar en el texto de nuestra lengua, a ver
pamene timatsirika antaantsi iranta. si hay algún verbo reflexivo.
Pisankenate añaaneki tsa antaatsi iranta Escribir en nuestra lengua diez verbos
atirikotirori. Poyero pisankenatakeri reflexivos en forma de infinitivo. Colocar a
pitsipatatero birakochaki. ¿Okantakotiro su lado su traducción al castellano. ¿Se
antaantsi iranta aisati birakochaki? ¿Jaoka trata de verbos reflexivos también en
kaari jitatsa? castellano? ¿Cuántos no lo son?

Antayetachari Creatividad
Pisankenate, añaaneki, aparo Escribir, en nuestra lengua materna, un
sakenkarentsi aparo paperipanaki, texto de una página utilizando estos diez
payetero tsa antaantsi iranta. verbos reflexivos.
Obametantsiri yameniro sankenarentsi El docente corregirá el texto y el
impoiji ibetsikiro amashitaintsari. Ora estudiante lo copiará a la página de
obamerentsi isankenatero enfrente, aplicando las correcciones.
obametsataintsari.

95
Ñantaantsi 2.7 Práctica 2.7
Antaantsi okarayetiri Verbos relacionados con
antaberentsipee actividades

Kenaberentsi aisati Cacería y sorpresa


mapokarentsi

Kenketsarentsi yanesha’ Relato yanesha

Peerani, aparo nampitsiki tomirihisato, Antiguamente, en un pueblo de la selva,


isabikini ashaninka oashinankari jero tee vivía una familia muy pobre y humilde.
ishemeteji. Apatiro timimotirini irobane Solo tenían sus chacras para sobrevivir.
yaneanteari.
Aparo kitaiteri ijate ikenabete Un día decidieron ir a cazar animales al
inchatomashiki tekatsi yoajeari. bosque porque no tenían alimentos.
Iriri, pajitachari Abashi, yaanake El padre, de nombre Awash, llevaba
tonkamentotsi otsi oitsoki itonkanteari consigo una escopeta con cuatro cartuchos
piratsi antyari. para disparar a algún animal grande.
Itomi antyari, pajitachari Pataki, otimini El hijo mayor, que se llamaba Patakes,
ibeane aisati osheki chakopi tsobakiri tenía su arco y varias flechas con punta
imanatanteari shitonipe aisati onkiripee. para disparar a los monos y paujiles.
Itomi niankitirori, Bancho, ioti yanti El hijo mediano, Wañcho, sabía armar
pankoinantsi imanatanteari onkiri jeri masputes para asechar desde allí las
itsipapee bankinti yaakero Chakopi perdices y otras aves usando sus flechas
tajarontsi. con chinto.
Itomi kimotapatsiri, Yeshi yaanake sabiri El hijo menor, Lles, llevaba un machete
tsampiri itotanteari iibatsa, impoiji afilado para pishtar la carne y luego
ishinkoteri yamantakeariri ibankoki. ahumarla y así llevarla a la casa. En su
Itsarateki yaanake tibi, kaniri posari aisati morral llevaba sal, yuca asada y pifayo
kiri kotsitainchari. cocinado.
Impoiji osamani yanitanake yarejeitakaro Después de una larga caminata llegaron a
otamako. ikantajeiti: un precipicio. Se dijeron:
—Airinkajeitanake kameetsa. —Bajaremos con cuidado.
Ijibatanakero iriri, aisati ebankaripee Iba adelante el padre y los jóvenes le
yoijatanakeri. Okantaka itomi impoitaitsiri seguían. De repente, el hijo menor se
itsitinkakaro shibitsa iparianake irinti tropezó con un bejuco y cayó sobre sus

96
aisati iriri. Opoña, maaroni hermanos y padre. Entonces, todos
ikenajeitanakero ishabiji yoibariakero rodaron hacia abajo haciendo caer sus
chakopipee, sabiripee otsipapee, flechas, sus machetes y otras cosas más,
osaikanake tonkariki. quedándose así atrapados al final de la
colina.
Yarejeitapaka ishabiji, ineantakari irirenti Al llegar abajo, vieron que uno de los
antyari ikarajaka iboriki irakosanoriki. hermanos mayores había sufrido una
Itinajeitajeme, yamenajeitanake ineatiri fractura en la pierna derecha. Al
antyari maniti yomintsaroajeitakeri. levantarse del suelo, observaron y vieron a
un tigre enorme que les causó mucho
miedo.
Ibeajeitakero itonkamento aisati Habían perdido sus armas y por eso
ikantabakanaka.itomi antyari ikanti iriri: empezaron a culparse entre ellos. El hijo
mayor dijo a su papá:
—Iritake kantakarori yatsinakapaake —Él tiene la culpa por caerse encima de
apeantakarori achakopitepee. nosotros por eso perdimos nuestras
flechas.
Itomi impiotapatsiri yakanakeri: El hijo menor les contestó:
—Notsitinkakaro shibitsa; irootake —Me he tropezado con un bejuco; por eso,
nopariantanakari. me he caído.
Iyotake itomi yantyarite ikarajaka iboriki, Al saber que su hijo mayor se había
iriri ikantiri itsipa itomi: fracturado la pierna, el padre dijo a su otro
hijo:
—Arojei asaikanake aka, abirori pijate —Nosotros nos quedaremos aquí, tú
piakoayete amitakotene nampitsiki narojei regresarás en busca de ayuda al pueblo y
noyajeitempi aka. nosotros esperamos aquí.
Ijatanake itomi, iriorijei imakoreajitake. Cuando el hijo se fue, ellos acamparon
Ishabijitanake ikemabaitiri ikajemi maniti para descansar. Ya por la tarde oyeron
kempeji isabikajeitake. rugidos de un tigre muy cerca a ellos.
Ijatanake yameneri, imapokaakeri: aparo Cuando fueron a ver, se llevaron una
mapichiri yantiri maniti, yatsikiri iriori sorpresa: una boa estaba peleando con un
maniti yakishairi. Okantaka ipiajeitaja tigre, se mordían y el tigre arañaba a la
ibankoshiki imakoreapaake. boa. De manera que prefirieron regresar al
campamento para descansar.
Otsipaniki kitaiteri ipiaja itomi impoitatsiri Al día siguiente regresó el hijo menor con
yamaake osheki atiri. Amitakotajerine mucha gente. Con la ayuda salieron de la
yoimisokijajeri tomirishi, ikijetanajiri selva, llevando cargado al accidentado y
karajaintsari yamajiri ibankokipee. regresaron a sus casas.
Yarentantapajari nampitsiki Cuando llegaron al pueblo curaron al que
yabintayetabajiri karajainchari. Iriri se accidentó. Y, el padre mandó que

97
yantakantake pearentsi. prepararan masato.
Irajeitake pearentsi aisati asabikajeitake Tomaron masato y vivieron muy felices y
kimoshire katsini aisati tee no dejaban de contar a todos lo que les
imakoreashitero maaroni había pasado.
ikenketsatakotiro abishimotakeriri.
Tsonkapaka. Fin.

Sankenatirori Didier Dennie Lopez Francis Escrito por Didier Dennie Lopez Francis (Rrera’),
(Rrera’), betsikakirori ashaninkaki Feliciano Torres traducido por Feliciano Torres Ríos
Ríos

Akenketsatabaakajeitea Conversemos
Asabikita akemapinitiro kenketsarentsi, En nuestra región frecuentemente oímos
abisayetatsirri inchatomashiki. relatos o anécdotas de aventuras por las
espesuras de la selva.
• ¿Jaoka ikarati atiripee jataitatsiri ikenabete • ¿Cuántas personas se fueron a cazar en
oka kenketsarentsiki? ¿Jaanika? este relato? ¿Quiénes eran?
• ¿Paita yaanakeri aparopeni? • ¿Qué cosas llevaba cada uno de ellos?
• ¿Paita abisaintsiri yoirikantajarori otapi? • ¿Qué pasó con ellos cuando intentaron bajar
por un barranco?
• ¿Jaanika karajaintsari? • ¿Quén se accidentó?
• ¿Paita piratsi ineapaakeri? Pikantakoteri. • ¿Qué animal encontraron? Descríbanlo.
• ¿Jaoka okantari iñaanatabakantakari? • ¿Cuál fue su discusión?
• ¿Jaoka okantari antyaro mapokakeri? • ¿Cuál fue su gran sorpresa? ¿Les parece
¿Okonijaitake keariosanori ikenketsatakeri? real lo que se relata?
• ¿Jaoka otsonkantanakari? • ¿Cómo terminó la aventura?
Keariorika okantakotiri abisayetatsiri, Si bien se trata de una anécdota, tiene la
oshiaro kenketsarentsi, intarori okantiro: forma de un cuento, ya que al inicio dice:
“Peerani, aparo nampitsi tomirisato…”; “Antiguamente, en un pueblo de la selva…”;
aisati otsonka: “rajeitake pearentsi aisat y termina: “Tomaron masato y vivieron
isabikajeitake kameetsa kimoshiresano muy felices y no dejaron de contar a todos
aisati te imakore ikenketsatero maaroni lo que les había pasado.”
abishimotakeriri.”

Antayetachari yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi

98
Pikoayete sankenarentsiki antaantsipee Buscar en el texto los verbos que se
okantakotiri pashinipee antaberentsi, refieren a diferentes actividades, en este
abisayetatsiri, pashiniyetatsiri caso, a las diferentes formas de caza.
kenanberentsi.
Amonkaratero okapee antaantsi otsipapee Completemos estos verbos con otros más
kaari koniijatatsi sankenatsiki que no aparecen en el texto.
Atsipatero antaantsi asankenatero Al lado de cada verbo escribamos los
okoayetiri antantearori antaberentsi. utensilios que se necesitan para realizar
dicha actividad.

Antayetachari Creatividad
Aparope ikoyee antaberentsi: shimarentsi, Cada uno escogerá una actividad: la pesca,
kotsirentsi, obamentatsipanko, obanentsi, la cocina, la escuela, la chacra, la medicina
abitantsi yantayetiri atiri. tradicional.
Impoiji asankenatero sankenarentsi aparo Luego escribirá un texto de una página
ayeetero osheki antaatsi okantakotiri utilizando muchos verbos que
antabeentsi aisati akantero koayetachari correspondan a dicha actividad y
ashi iroori. mencionando las cosas que se necesitan
para ello.

99
Ñantaantsi 2.8 Práctica 2.8
Antaantsipee Verbos

Akosanotero onijanteri Valoremos nuestra


iyotakantatsiri identidad cultural

Kenketsarentsi yanesha’ Relato yanesha

Meeka berantsi, ashi iyokantakatatsiri En la actualidad, nuestra cultura yanesha


yanesha peayetaka osheki nampitsipeeki. se está perdiendo en la mayoría de las
Aparope irosati okantiro iyoyetinirri comunidades. Solo en algunas se mantiene
acharineitepeeni, nampitsipeeki kempe aún la cultura de nuestros ancestros, zonas
Alto Puruz, Machca Bocaz, Azupizu. como Alto Puruz, Machca Bocaz, Azupizu.
Okempeta timatsi nampitsipee peayetaka También hay comunidades donde ya se ha
añaane aisati yantajeitiniri perdido el idioma y las costumbres de la
yokatakantatsiri yanesha aisati antirori cultura yanesha y estas solo son
irinti antirori antyarikonakiripee jeri practicadas por los abuelos y algunas
atiripee antyaritapaintsiri. personas adultas. Es una pena que haya
Oashierentsitake timatsi ebankaripee jóvenes que tengan vergüenza de ser
pashibentakarori ikante yaneshapee. yaneshas.
Irotake, nokoane noshaninka yanesha, Por eso, queridos hermanos yanesha,
aanakeo jenoki oka abisaintsiri, pongamos un alto a esta situación,
ankemkeshirempa, eiro ashinetiri atiripee reflexionemos, no dejemos que personas
itsipapee yapitsatero timoteri. Akanteri ajenas nos quiten la riqueza que tenemos.
ebankaripee, eiro apashibentakarotsi Especialmente, jóvenes, no tengamos
ashisanoriki; anijantero, akimoshirete vergüenza de lo nuestro; al contrario, hay
ajitari arori. que sentirnos orgullosos de lo que somos.
Ora Peroo okantakota aparo nampitsi El Perú se caracteriza por ser un país
osheki ñaantsipee aisati osheki multilingüe y pluricultural donde cada
yotakantatsiri okantakota iyotakantatsiri cultura posee su cosmovisión, costumbres,
otimi oneayetiri kipatsi, yametari, cuentos, mitos, gastronomía entre otros, y
kenketsarentsi, obanarontsi otsipape aisai que todos debemos cuidar, valorar y
maaroni tsame ashentero okoajero aisati respetar.
apinkatsatajero.
Arojei yanesha aparo nampitsi timatsiri Nosotros los yanesha somos un pueblo que
maba nampitsi: Pashiko, Jonii aisati se ubica entre tres regiones: Pasco, Junín y
Obanoko. Huánuco.
Oberantapakari bekarantsi ayoyetakeri En los últimos tiempos nuestra cultura ha
oashinkaka pashinipee sufrido diferentes problemas. Estos ha
pomerentsiyetachari. Okapee causado que los jóvenes vayan perdiendo

100
poñaakantakariri evankaripee la identidad cultural, que nuestros abuelos
impeakotemparo kantakotiri, ishentakeri y padres han mantenido, especialmente
acharinepee aisati apapee ikantiro, que el idioma no se hable.
okantakotiro ñaantsi te ineanayetiro .
Osheki apapee ashaninka Muchos padres de familia piensan
ikenkeshireashiyeta añaanaterorika equivocadamente que hablar nuestra
Añaane eiro imatatsi iyotiro birakocha lengua materna impedirá que sus hijos
itomipee. aprendan el castellano.
Eiro okameetsatajitsi eirorika Sería un grave error dejar de enseñar el
obametajiritsi añaane pankotsiki aisati idioma originario en casa y pensar que así
ikenkeshireari intsipaite iyotero será más fácil aprender el castellano. Un
birakocha. Aparo jananeki imatiro iyoti niño es capaz de aprender dos lenguas en
apite ñaanentsi pankotsiki, el hogar, en la escuela y en la comunidad.
obamentatsipankoki aisati nampitsiki.
Ora ñaantsi onijante: jaoka apoñari, La lengua nos identifica: de dónde
jaanika arojei, jaoka ajate. Pasonki venimos, quiénes somos, hacia dónde
onijantakoyeteri meeka ashiterea osheki vamos. Gracias a nuestra identidad cultural
antaberentsi opashanitanatanajeari hoy se nos abren muchas puertas y
anampi aisati arojei abeajero oportunidades de desarrollo para nuestra
kantabakantsipee, ikantayetiri yanesha. comunidad y nosotros mismo para
enfrentar así la discriminación, la
inequidad, de ser yaneshas.
Iyosanote ashiabaakajeita amayeti Tenemos que estar concientes de que
apashinijero anampi aisati nampitsi. todos somos iguales y capaces de aportar
al desarrollo de nuestro pueblo y de
nuestro país.
Nopasonkiteri nampitsi yanesha, irosati Doy gracias a la nación yanesha’ que hasta
meeka okanta iyotakantsi. Iroakeraripee el día de hoy mantiene nuestra cultura. Con
jitayetachari sokitayetatsiri yonijantiro los nuevos profesionales que salen cada
aisati ikoasanotiro kantakotiriri. día, que se identifican y que valoran la
cultura.
Nokoi nokantakotero Nopoki otimi Quiero resaltar que en Nopoki existe una
amitakotantsi ashijei omatanteari oportunidad para nosotros para mantener
aneajero kantakoteri. Aka iyotajero viva nuestra cultura. Aquí aprendemos a
akoasanotajero onijanteri, akantea aro valorar nuestra identidad, nos sentimos
apaniro amonkaratero kantakoteri. únicos e importantes y comprometidos con
nuestra cultura.
¡Noshaninkapee yanesha, ¡Hermanos yanesha, reflexionemos, no
akenkeshireajeite, eiro ashinetirotsi dejemos que nos quiten nuestra riqueza
yapitsayetero timoteri kantakoteri, cultural, al contrario, sintámonos
akantea akimoshirete jaanika arojei, orgullosos de quiénes somos, solo así
okantanakea kantakoteri okanteani irashi nuestra cultura permanecerá de

101
pokajatsinepee aneatie asankanepeeki! generación en generación y que viva en
nuestros corazones!

Sankenatirori Sheyla L. Soto Ballesteros Escrito por Sheyla L. Soto Ballesteros (Poetsarr),
(Poetsarr), betsikakirori ashaninkaki Feliciano traducido por Feliciano Torres Ríos
Torres Ríos

Ankenketsabaakajeitea Conversemos
Oka sankenarentsiki kantakoteri kaari Este texto de kantakoteri no se trata de un
okantakoti abisayetatsiri. Irointi aparo cuento ni anécdota. Es un trabajo
antaberentsi kimoshitetakaeri motivador para interesarnos por nuestras
amenantanajearori joakari apaoñakari raíces culturales y trabajar para que
aisati antabetero kantakoteri eiro nuestra cultura autóctona no se pierda,
opeantatsi irointi ayetajero aisati sino que se recupere y florezca.
antsoteajero
• ¿Jaoka okantari nampitsi yanesha • ¿Cuál es la situación del pueblo yanesha que
okantakotiri oka antaberentsi? se constata en este trabajo?
• ¿Jaoka okantakotari anampi oñaanatarika • ¿Cuál es la situación de nuestra comunidad
añaane aisati yantayetirini acharine? respecto al uso de la lengua indígena y de las
costumbres?
Ebankaripee ikoasanotiro katsini A los jóvenes les interesa mucho también
kantakotiri peroosati aisati otsipapee la cultura envolvente peruana y
nampitsi. Ikoiri ikemisante pampoyantsi globalizada. Les gusta escuchar música
iroakerari, ikitsatea aisati ikishetea moderna, vestirse y peinarse tal como se
ineayetiro kamantakotantsiki, tiankantsi ven en los medios de comunicación.
kamantatsi aisati yairo impokirotsa También les gusta mucho la comunicación
iñaanatanteari. por Facebook, mandar mensajes y utilizar
el celular para hablar.
• ¿Paitari kenkeshireakantsi konijatiro • ¿Cuáles son las razones que presenta
kantakotantsi eiro apeakotantaro añaane kantakotantsi para no olvidarse de la lengua
aisati iyoyetiri nampitsi akaratiri? materna y de lo saberes del pueblo indígena a
la que pertenecemos?
Iyontantsi okantiri Nopoki meeka El aprendizaje que ofrece el Centro Nopoki
amatajero ayoyetajero aisati hoy nos sirve para recuperar y fortalecer
obametsatajero kantakoteri amitakotajero nuestra cultura y colaborar en el desarrollo
opashiniantajeari anampi ayetajero de nuestro pueblo tomando en cuenta los
iyotaneni timitatsarini peerani jero saberes ancestrales y los nuevos
iroakerari iyontantsipee. conocimientos.
• ¿Paita anteri amatantajearori? ¿Paita • ¿Qué podemos hacer para lograrlo? ¿Qué
koiteamotakeri amatantearori akoiri nos hace falta para conseguir estos objetivos?
aretearipee?

102
Antabetachari yotakotirori Trabajo gramatical
ñaantsi
Antaberentsi apatotachari, akoayete En trabajo grupal, busquemos en el texto
sankenarentsiki iriñaaneki ashaninka de lengua indígena todos los verbos.
maaaroni antaantsipee.
Anero obaritsa atiritakotirori otimiri Encontremos la raíz, los prefijos y los
antaantsi sankenarentsiki. Akamantero sufijos que tienen los verbos en el texto.
okantakotiri aparopee ñaantsijaniki. Expliquemos el significado de cada
morfema.
Antayete sankenarentsi okapee antaantsi Hagamos una traducción de estos verbos,
intarori kenketsatentsi aisati amenero primero literal y luego veamos cómo está
kameetsarika osankenata sankenarentsiki. traducido en el texto mismo.

Antayetachari Creatividad
Asankenate aparo sankenarentsi ashi Escribir un texto motivador para la escuela
obametantsipanko ashi pinampi, primaria de tu pueblo, en tu lengua
piñaaneki, pamero tsitok, kantakotirori materna, cuidando los puntos, las comas,
aisati ora sankenayetachari. los párrafos y la gramática.
• ¿Otimi pampoyantsi ashi nampitsi • ¿Existe el Himno Nacional traducido a tu
sankenatainchari añaaneki? idioma?
Otimiri, shiarori sankenarentsi Si existe, trata de comparar el texto con el
birakochaki. Amenero pashinitakairori. del castellano. Ver las diferencias. ¿Qué
¿Paita akanteri opashiniantajeari sugerencias puedes dar para mejorar esa
antainchari? Akenkeshiremparo eiro traducción? Recuerda que no se deben
abetsikiro ñaantsipeeki irointi traducir palabras sino el mensaje.
okamanteri.

103
Ñantaantsi 2.9 Práctica 2.9
antaantsipee Verbos

Aparo shirampari jatatsiri Un hombre que fue a cazar


ikenabeti

Kenketsarentsi asheninka Relato ashéninka

Akemakotiri aparoni shirampari ijati Hemos oído acerca de un hombre que salió
kapichaji kitaite ikenabete tomirishiki. muy temprano a cazar en el bosque.
Ikantaka ijatake kapichaji kitaite, nianki Mientras iba muy temprano, a medio
abotsi, ikematiri inei tsoori ikoayeti camino, oyó a unos paucares buscando
iroanaro. Ikatia yameniri jeri ikemisantiri, comida. Entonces se quedó parado allí
tekatsi inee, iro kantaincha, irosati ekemiri para observarlos y escucharlos, pero no
ineayeti bankintipee. vio nada; sin embargo, seguía escuchando
el cantar de estas aves.
Ikemiro kameetsa ineantakaro kaari Siguió escuchando atentamente y se dio
ineayeti bankinti, irointi ikentsati atiri. cuenta que los sonidos de las aves no eran
Opoña kobintsari ikemashibetaka idénticas, sino que eran como
isampitaka : conversaciones de personas. Entonces, el
cazador, que estaba confundido, se
preguntó:
—¿Paitakea iroake nokemakeri —¿Por qué, cuando recién los había oído,
kempeitaka tsooripee? Meeka se escuchaban como paucares? Y, ahora
nojatashiteri kempeji tee nokemajeri que me acerco más ya no se escucha como
tsoori irointi ikenketsati atiri. ¿Keario paucares, sino como conversaciones de
irinti atiripee? ¿Paita obakenari, personas. ¿En realidad serán humanos?
peakenampa tsabiari nokemayeti ¿Qué está pasando conmigo, me estoy
bantentsipee? volviendo loco y escucho voces?
—Ineantena nomanateri nochakopite — —Hasta se dieron cuenta cuando les
ikanti. disparé mi flecha —dijo.
Tsooripee ineakero chakopi imanateri Los paucares vieron las flechas que
kobintsari, yamenanaiti itapiki ineabaitiri lanzaba el cazador y, cuando este miró
ikenapake aparo atiri jibatiri tsooripee. hacia atrás, vio que venía un señor que era
el jefe de los paucares.
Omabetakea itsitanakato otinkami inchato, Y, aunque, se escondió en el tronco de un
yora jibatatsiri ineakeri ikajemakotakeri árbol, el jefe lo encontró y le gritó
ikantiri: diciéndole:
—¡Anii! ¿Paita pantiri? —¡Cuñado! ¿Qué haces?

104
Yakanakeri: Le respondió:
—Tekatsi, anii, nokoi nokenterime —Nada, cuñado, estoy queriendo cazar
tsooripee, tee ishineteaji unos paucares que no se dejan.
Jibatiri tsoori ikantir: El jefe de los paucares dijo:
—Eiro pikenabeti aka teerika pikoye —No debes cazar por aquí para que no te
okentempi chakopi narojei piquen las flechas que nosotros también
otimimojeitana. Osheki nokanta ari tenemos. Porque somos varios y te
nobamakempi. Namenri yokao podemos matar. Yo dirijo este grupo a
pikentemeri. quien tú quieres picar.
Ikanta, yabisanake tsoori, ipiaja Entonces, cuando pasaron los paucares,
shirampari ibankoki aisati ikanti keario regresó el hombre a su casa y concluyó
tsoori kaari atiri. Irinti yobetakeri atiri que los paucares no eran aves verdaderas,
ñaanatakenari iritake tsoori. sino que eran humanos convertidos en
aves y que quien habló con él era también
un paucar.
Ari okanta otsonka. Así termina.

Tekatsi ojita sankenatirori, Anónimo,


betsikirori ashaninkaki Feliciano Torres Ríos traducido por Feliciano Torres Ríos

Akeketsatabaakajeitea Conversemos
• ¿Paita okantakotiri kenketsarentsi? • ¿De qué actividad se trata en el relato?
• ¿Jaoka okantari pashinitakarori • ¿Cuál es la diferencia del relato yanesha
kenketsatentsi yanesha okantakotiri apa sobre el padre y sus tres hijos que se fueron
aisati maba itomi kenabetatsiri tomirishiki? a cazar en el monte? ¿Se trata de un cuento
¿Okantakotiro kenketsarentsi o aparo o una anécdota?
abisayetatsiri?
• ¿Paita piratsi ikemakeri kobintsari? • ¿Qué animales escuchó el cazador?
• Paita mapokakeriri ineantakari tsoori? • ¿Cuál fue su sorpresa al ver que eran en
realidad los paucares?
• ¿Paita pokashitakeriri itmaketa aisati • ¿Quén vino donde él y qué le dijo?
ikantapakeri?
• Jaoaka ikamanteri asheninkapee • ¿Cuál sería el mensaje que los ashéninkas
kenketsarentsiki? transmiten por medio de este cuento?
• ¿Okantani kenketsarentsi timitachari • ¿Es frecuente ver en los cuentos indígenas
ikantakoteri piratsipe peatsari atiri? que los animales se transforman en gente y
al revés?

105
Antayetachari yotakotirori Trabajo gramatical
ñaantsi
Asankenate maaroni ñaantsijaniki Hagamos una lista de todos los morfemas
antaatsipee, iñaaneki timitachari, timatsiri verbales, en lengua indígena, que hay en
sankenarentsiki. este texto.

Antayetachari Creatividad
Kenketsarentsiki atiri timitachari okonijati En los relatos indígenas aparece también
kashiri. Pisankenate kameetsa pamenero la luna. Escribe un relato cuidando la
tsitok, charikaro okantanakeri corrección comunicativ y el uso de los
kenketsatantsipee. puntos y comas y las rayas para introducir
conversación y párrafos.
Otsipaniki (kantakorontsipee) aparopee En otro momento (talleres) cada uno leerá
ineanayete ibetsikakeri. Okempeta lo que ha compuesto de una forma
monkara amitakoteri obamerentsipee dinámica. También pueden ayudar otros
oinijantero kenketsarentsi. Akoyayero estudiantes para presentar el diálogo.
maba kantakotirori kenketsarentsi aisati Escoger los tres mejores relatos y
apasabakobenteari. premiarlos con un aplauso.

106
Ñantaantsi 10 Práctica 2.10
Tsitarori antaatsipee Conjugación de los verbos

Yora saari aisati yora El zorro y el mono


shitoni

Kenketsarentsi yine Relato yine

Eiro amanintiritsi akisane manatantsiki eiro No hay que menospreciar al rival en la


ampatsai anakorentsi, irointi intabakearo guerra ni cantar victoria antes, sino luchar
antero iyoyetiri. primero. Para ello hay que utilizar la
inteligencia.
Peerani, atiri timitachari isabikini Antiguamente, los indígenas vivían en
imanatani, itikakobentiro iipatsite. Aranki constante lucha, sobre todo para defender
berantsi, itsipape atiri yamenironi kipatsi su territorio. En aquellos tiempos, la tribu
otsipapeeki nayetantsi. que dominaba a los demás extendía sus
dominios por cualquier lugar.
Opoñaanaka apite jibatatsiri ikantabaka Sucedió que dos curacas se declararon en
imanatabakaempa. Ikenkeshireaka guerra. Para comandar sus ejércitos tenían
ikamanteri ikarajeitiri ikoake apite que buscar a dos estrategas para la
imatanteariri imanateri . contienda.
Yora shitoni aisati yora saari ikemajeitake El mono y el zorro escucharon la invitación
ikajemakantakeri apiteroketi jibatatsiri de los curacas y se presentaron a cada uno
ijatake yonijantetakeri. Isampiyetakeri de ellos. Estos los interrogaban sobre sus
iyoyetiripee. destrezas.
Yora saari osheki iyoti imanata yora El zorro se ufanaba tanto de su gran
pikantsari ikoakeri inkarateari. experiencia para guerrear que el curaca
aceptó sus servicios.
Yora shitoni ikantakeri iyotiri aisati El mono contó su experiencia al otro curaca
yayetakeri. y también, fue aceptado.
Ikantetakeri yanteri ibatsikayeteri Luego de ser admitidos se dedicaron a
manatatsane. Iriojei ibetsikaka iko kashiri preparar a los guerreros. Ellos se
intantearori omanarontsi ikantakeriri prepararán durante seis meses antes de
apiteroketi pikantsari. iniciar la guerra, así habían acordado
ambos curacas.
Ikantaka, yora saari yaakeri antyaripee En tanto, el zorro escogió a todos los
piratsipee itsipateari yobayeritea: maniti, animales grandes para formar su ejército:
matsontsori, kemari, maniro, meeni, tigres, tigrillos, sachavacas, venados, osos,

107
shintori itsipapee piratsi tomirisati. sajinos, huanganas y otros animales de la
selva.
Opoñaa, irashi shitoni tekatsi yobayerite Entonces, para el mono no quedaron
ikenkeshireaka paita yanteri. soldado y estaba pensando en qué hacer.
—¿Paiata nonkoeri meeka? — isampitaka. —¿A quién buscaré ahora? —se preguntó.
Ikarajeitiri ikantiri: Sus compañeros le dijeron:
—Eiro pikenkeshireashita, timaake —No te preocupes, tendremos nuestros
obayerite. soldados.
—¿Jaanika jeikia? —isampitake. —¿Quiénes serían? —preguntó.
—Timatsi sani maaroni itsipapee —Hay avispas de toda clase, hormigas,
katitoripee, sankori, shetsiki, maniji, eni curuhuinsis (coquis), sitaracos, isulas y
kentantatsiri aisati atsikantatsiri. toda clase de hormigas que pican y
muerden.
—Irijei obayerite— ikanti yora shitoni. —Estos serán nuestros soldados —dijo el
mono.
Aretapaaka kitaiteri imanatabanteari. Yora Así llegó el día de la guerra. El zorro dirigía
saari isaikake tonkariki itsipatari desde una loma junto al curaca.
jibatatsiri.
Ikempetaka, yora shitoni yantaitake Igualmente, el mono subió a un árbol y
inchato itsataka ojempekiki aisati desde una rama grande arengaba a sus
yobayeritepee. soldados.
Opoña, intakaro manantatsi. Yora saari Entonces, empezó el combate. El zorro
ikantiri manitipee, meenipee, arengaba a los tigres, osos, tigrillos y otros
matsontsoripee, itsipapee piratsipee animales selváticos. Pero no veía a los
tomirisati. Iro kantaincha tee ineeriji soldados del mono porque las avispas, las
yobayerite shitoni, jampakia sani katitori hormigas y los sitaracos son pequeños.
aisati shetsiki irijanikitake.
Saari, itiankanatiri iyobayeritepee. Y, el zorro, seguía arengando a sus
soldados.
Opoña ikanti shitoni: Entonces dijo el mono:
—¡Meeka inee yoka saari! —¡Ahora va a ver este zorro!
Itiankakeri sani irijaniki aisati antyaripee Así, mandó a las avispas pequeñas y
irashi maniti, kemari, meeni, matsontsori, grandes contra los tigres, sachavacas, osos,
shintori, kitairiki yoyeeri. Iriokia maniji tigrillos, sajinos, huanganas para que les
ikananake kipatsiki yamitakoteri sanipee. piquen y a las isulas para que vayan por
tierra a ayudar a las avispas.
Okantaka, maaroni ishiajeitanaka iriokia De esta manera, todos huyeron y el mono

108
yora shitoni yanakotantake manarontski. ganó la guerra. El zorro recibió un castigo
Yora saari yoashinonkakeri pinkatsari del curaca porque prometió ganar la
ikantakeri nanakotante manarontsiki. Iro guerra, pero la perdió.
kantaincha ipeaka.
Iroompa, yora shitoni ipetakeri ijina En cambio, el mono fue premiado. El curaca
ipakeri pinkatsari irishinto, ibanko aisati le dio por esposa a su hija, le dio casa y
kipatsi. Opashiniaja isabiakantari terreno. Mejoró su vida y el curaca le dio un
pinkatsari ikantakeri jitasanotakantatsiri. cargo importante.
Ari okarati. Eso es todo.

Sankenatirori Angel Remigio Borja Zapata, Escrito por Angel Remigio Borja Zapata,
betsikirori ashaninkaki Feliciano Torres Ríos traducido por Feliciano Torres Ríos

Akenketsatabaakajeitea Conversemos
Oka kenketsarentsi yine otimi apite En este relato yine tenemos dos ejércitos
obayeripee betsikatsari imanatea, que se preparan para el combate, cada uno
aparopee iyoyeti. Te añeroji kenketsatantsi con su estratega. No hay diálogos en el
oka kenketsarentsiki. Ikantetiro iyotane tee relato. Se destaca que la astucia y la
oshiemparo shintsirentsi. Neashitari kaari habilidad valen más que la fuerza. Lo que
shintsiri iritakake matantatsiri. es aparentemente débil puede prevalecer
sobre lo fuerte.

• ¿Paita piratsipee yaayetakeri obayeritachari • ¿Qué animales estaban contratados como


omanarontsiki? estrategas en cada uno de los ejércitos?
• ¿Paita okantakotiri aparopeni obayeripee? • ¿Qué caracteriza a cada uno de ellos?
• ¿Paita piratsipe ikoakeri aparopee • ¿Qué animales buscó uno de ellos para que
imanatanteari aisati paita piratsi ikoake itsipa? luchen en su ejército y qué animales buscó el
otro?
• ¿Jaoka ojitari sokijapaintsiri manarontsiki? • ¿Cuál fue el resultado de la batalla?
• ¿Jaoka opajitari kamantantsi oka • ¿Cuál es el mensaje o consejo del cuento?
kenketsarentsi?

Antayetachari yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Asankenate koayetachari maaromi Hagamos una lista completa de los verbos
antaantsi sankenarentsi añaaneki. del texto en lengua indígena.
Atsiparero otsi apatorentsi. Separémolos en cuatro grupos.

109
• antaantsi abisatsiri • verbos transitivos
• antaantsi kaari abisatsiri • verbos intransitivos
• antaantsi iranta. • verbos reflexivos
• antaantsi monkaratabakachari • verbos recíprocos
Oyero aparopee antaantsi berantsi Poner cada uno de los verbos en tiempo
abisatsine, abisaintsiri aisati abisatsineri presente, pasado y futuro (conjugar).
(abetsike)

Antayetachari Creatividad
Pante aparope antaantsi maba Hacer con cada uno de los verbos tres
kentsatantsi. oraciones.
• Aparo antaantsi berantsi abisatsine. • Una, con el verbo en tiempo presente.
• Otsipa antaantsi berantsi abisaintsiri. • Otra, con el verbo en tiempo pasado
(pretérito).
• Aisati otsipa antaantsi berantsi abisatsineri. • Y otra, con el verbo en tiempo futuro.

110
Ñantaantsi 2.11 Práctica 2.11
Tsipatsatachari Adverbios

Shitoni isokakero tsiteniri El mono que derramó la


oscuridad

Kenkitsarentsi ashaninka Relato asháninka

Peerani katsini ikanteetini tee otsiteniteni, Se dice que antiguamente nunca


okantani okitaiteti. Irootake yora atiripee anochecía, que siempre era de día. Por eso,
yantabeejeitantaniri osheki. la gente trabajaba mucho tiempo. Cuando
Ikibantabakajeita iñaabakajeitani, ari visitaban a sus familiares, ahí comían.
yoajeitani. Ipiajaro ibankopeeki aisati Cuando regresaban a sus casas, otra vez
yoajeitapaaja. Ariorika imakojeitini, aitake comían. Cuando se cansaban, dormían. Al
imaajeitini. Ariorika itinaajeitanaje, levantarse, iban a buscar alimentos porque
ijajeitini yameni yoyaari, tee otsiteniteni. no anochecía. Cuando iban a trabajar,
Aisati ijatini yantabeeti, ari ikanta comían, y rápido se acababa la yuca
itsonkironi yoaro kaniri, itsonkitaro porque comían a cada rato.
intsipaite.
Irosati ikisanentantanaka yora atiripee, La gente empezó a disgustarse porque
okarati iñaakeri tee isaikajeiteji kameetsa, llevaban una vida desordenada, estaban
irosati ishemajeitantanaka. aburridos.
Yora katsirinkaiteri isaikini jenoki inkiteki. El sol, en aquel entonces, vivía arriba en el
Oka tsiteniri otimaitini okempoyaka cielo. La oscuridad estaba en un depósito
ibankoki katsirinkaiteri, imanakero de la casa del sol, guardada y escondida
eirokea otsitenitantanaja. para que nunca anocheciera.
Ari ikenkeshireakotanakaro, yora shitoni Al ver esta situación, el mono pensó:
ikanti:
—Nojate namenaitero jaoka okantaiteari —Iré al cielo para ver cómo es.
anta inkiteki.
Isampitanaka irisati shitoni: Y se preguntaba:
—¿Oshiarompa inkite aka kipatsi? —¿Será parecido el cielo a la tierra?
Otimini peerani shibitsa pariatsaro Existía una soga larga colgada, de manera
tsantsatatsiri, aitake ijajeitiniri maaroni que cualquier persona podía subir para
koajeitatsiri iñeero inkite. Ari yora shitoni ver el cielo. Así que el mono subió al cielo y
yataitanake inkiteki ikanti: se preguntó:
—¿Paitakea yora katsirinkaiteri —Por qué el sol tiene guardada a la noche

111
ikempoyantarori tsiteniri anta en un depósito. Yo soltaré la oscuridad.
yoantaroriki? Naro nosokijero tsiteniri. Será de noche en la tierra
Otsitenitanaje aka kipatsiki permanentemente.
okantaitempani.
Ari yora shitoni yanitanake maaroniki Entonces el mono caminó por toda la casa
pankotsi isampitakobentiro obantari preguntándose dónde se guardaba la
tsiteniri, yamenayebetakaro anta otataroki oscuridad, buscó incluso por la cumbre de
pankotsi. Ari ikantiri katsirinkaiteri: la casa. El sol le advirtió:
—Pisakojatirokari tsiteniri. —Ten cuidado, no derrames la oscuridad.
Ari yora shitoni iyotake paita tetachari. Así el mono supo qué es lo que se estaba
Irosati isokantakaro tsiteniri, sokak, ari guardando ahí. Entonces derramó la
otsitenitanaji. oscuridad, sokak, de manera que
anocheció.
Ari yora shitoni iñaapairi tsonkiri aisati El mono se encontró con el picaflor y la
pototi ikoajeitake iramitakoteri atiripee. paloma torcaza que querían ayudar a la
Yaretapaaka nampitsiki, ari aakeri gente. Al llegar al pueblo sentían mucho
iyatsinkare. frío.
Irosati oñaantakari apani tsinane yora Entonces una mujer vio al picaflor y a la
tsonkiri jeri pototi, aanakeri obankoki. paloma torcaza y los llevó a su casa. El
Yora tsonkiri otimini irishi antyarotsantsa, picaflor tenía una cola larga, parecida a la
kempetaka irashi sabaro. Itsipatakaro cola del guacamayo. De pronto vio que su
kempeji paamari irikatsirinkatantajeari. cola ardió como la candela. Salió rápido de
Ari iñaantakarori irishi omorekanake la casa y voló hacia el pueblo.
paamari. Intsipaite isokijanake pankotsiki,
yarantanaka nampitsiki.
Yora atiripee iñaajeitakeri, La gente, al verlo, lo llamó:
ikajemajeitabakeri:
—Pamakenaro paamari, —Tráenos el fuego, tenemos mucho frío.
nokatsinkajeitake.
Yora tsonkiri ipakeri paamari. El picaflor les trajo el fuego.
Yora katsirinkaiteri ikanti: El sol dijo:
—Tsame antsiparero kitaiteri jero —Vamos a separar el día de la noche para
tsiteniri, yantabetanteari aisati que la gente trabaje y descanse.
irimakoreanteari atiripee.
Ari yaantakero kapichaji ampeji, Entonces tomó un poco de algodón e iba
ishetakotajiro tsiteniri, borrando partes de la noche, de manera
imonkarakotantearori kitaiteri aisati que hubo día y noche. De esta manera la
tsiteniri. Okantayiteanaka atiripee gente pudo trabajar en el día y descansar
yantabetanake kitaiteriki jero por la noche.

112
imakoreanaki tsiteniriki.
Ari okarati nokenketsatiri. Así termina mi cuento.

Sankenatirori Esaú Zumaeta Rojas aisati Escrito por Esaú Zumaeta Rojas y
Delio Stikonatzi Camiteri Delio Stikonatzi Camiteri

Akenketsatabaakejeita Conversemos
Añaanatake otsipa kenketsatantsi Hemos leído otro cuento en el que los
okantakotiri piratsipee tomirisati animales del monte son aliados de la gente
ikarabintsare atiri ikenkeshireakoti y se preocupan de su bienestar.
kameetsa isabike.
• Okantakotiri kenketsarentsi, ¿Paitakea • Según el cuento, ¿por qué es bueno el
okameetsatantari apinaempa kitaiteri aisati intercambio de día y noche?
tsiteniri?
• ¿Paita operi ameri makorentsi tsiteniriki? • ¿Qué beneficios nos trae el descanso de la
noche?
• ¿Jaoka timatsineri otimerika aparo tsiteniri? • ¿Cuál sería la consecuencia si solo existiera
¿Paita kaari obametsayetatsane inemeeri el día? ¿Qué desórdenes se observarían en
yaneamentoki atiri? la vida de la gente?
• Otimi berantsi omonkaratiri aneamento • Tenemos un horario que rige la vida
obamerentsiki aisati aneamento asaike académica y la vida del albergue.
pankotsiki.
• ¿Oka berantsi opeeri tempa amitakote • ¿Este horario nos beneficia o nos perjudica?
• ¿Timatsi pareteari paneamentoki abirori? • ¿Tienes tu plan de vida personal?
• ¿Aparopee nampitsi ashaninka yantayeti • Algunas comunidades ashaninka han
yareteari koajika? ¿Pinampi timatsi areteari ? elaborado su plan de vida. ¿Tu comunidad
tiene un plan de vida?
• ¿Paita tsipayetaro otime areteari • ¿Qué elementos debe tener un plan de vida?
neamentotsi?

Antayetachari yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Ashitoriatakotakero tsipatsatachari. Hemos estudiado los adverbios. Sabemos
Iyojeiti maaroni otsipataro antaantsi ari que mayormente acompañan a los verbos
opoñaro obajiro. Otsipapee okaratiro y que de ahí viene su nombre. Otras veces,
kantakotachari otsipa tsipatsatachari. también acompañan al adjetivo o a otro
adverbio.

113
Akoayete sankenarentsiki maaroni Busquemos en el texto todos los adverbios,
tsipatsatachari. Añaaneki aisati en nuestra lengua y también en castellano.
okempetaka birakochaki.
Atsiparero maba apatorentsipee: Separarlos en tres grupos: los que
karatirori antaantsi, karaterone acompañan a un verbo, los que acompañan
kantakotachari. Ante antaberentsi a un adjetivo y los que acompañan a otro
apiteroketi ñaantsi. adverbio. Hagamos el ejercicio en ambas
lenguas.
Tsipatsatachari okanti pashini El adverbio expresa diferentes
antayetantsi. ¿Paita kantatsiripee shi circunstancias de la acción. ¿A qué clase de
tsapatsatachari okaratiri aneakeri adverbios pertenecen los que hemos
sankenarentsiki? encontrado en el texto?
¿Jaoka pashinitatsiri okantiri ¿Cuál es la diferencia entre adjetivos y
kantakotachari aisati tsipatsatachari? adverbios?

Antayetachari Creatividad
Asakenenate sankenarentsi okarate tsa Redactemos un texto con diez oraciones
kenketsatantsi otsantsatake. Okantakoteri más bien largas. El tema puede ser: un día
omatea: aparo kitaiteri kibantantsi. de paseo. Que haya al menos un adverbio
Otimatie kapichaji tsipatsatachari en cada oración. Subraya los adverbios.
aparopeeki kenketsatantsi. Ocharinkero
tsipatsatachari.

114
Ñantaantsi 2.12 Práctica 2.12
Tsipatsatachari Adverbio

Okantakota nonampi jeri Mi pueblo y la boa


mapichiri

Kenketsarentsi ashaninka Relato asháninka

Peerani itimajeitini atiripee, itimita osheki Antiguamente vivía la gente donde había
shimapee, charaba, mamori, komairi aisati mucho boquichico, zúngaro, sábalo, y
poshinirintsipee itimantaro nijaateni también había animales que habitaban en
timapatsiri omotipee antyaro. Ibetsikakero las pozas grandes. Ahí, organizaron un
inampitsite kameetsa, isaikajeitaketa pueblo muy bonito donde todos vivían en
yapatiabakantanakeari. armonía.
Aparoni kitaiteri, yora pinkatsatirori Un día, el jefe de la comunidad los reunió a
nampitsi yapatotakeri maaroni todos para orientarlos.
ikamantateariri:
—Eiroya pijatitsi pishimaata anta —Nunca vayan a pescar en esas grandes
omotijaaki antyaro, choorani obantachari pozas porque hay una boa enorme que
mapichiri. come gente.
Ibetsikake ishaninka ibito ishimatanteari. Entonces, un asháninka que construyó una
Ikantiro ijina: canoa para pescar dijo a su esposa:
—Nojaataiteta noshimatea. —Me voy a pescar.
Ibetsikake isatajaatantariri shima. Ijatake Preparó su arpón para pescar. Se fue a las
anta omotijaaki, osheki ibankaata komairi pozas porque ahí boyaban muchas
mamori jeri chomenta yobaro oitsokipee corvinas, gamitanas y palometas que
inchato pariayetatsiri. comen semillas que caen de los árboles.
Inebetapaakari ishimaata, ari ikemantatari Mientras se entretenía en pescar estos
ikajemanake mapichiri: jiiaa, jiiaa, jiiaa. peces, escuchó el ruido de una gran boa:
Irointita isatajatiri mamori, yamenanaiti jiiaa, jiiaa, jiiaa. Al picar a un sábalo, vio la
iñaabaitiri yasankapake mapichiri boa grande abriendo la boca, listo para
ineanteariri. tragárselo.
Ijina aisati irishinto oyeabetajari Su señora y su hija estaban esperando a la
otsapijaaki eniki, iro kantaincha tee orilla del río, pero él nunca apareció, solo
inkonijataje, irointi oñaabajiro ibitoni salió su canoa llena de agua y sangre
ojaakaro nija otsipatakaro irajantsi. derramada.
Itomini ebankaritapaake yobetsikake Su hijo que ya había crecido empezó a

115
ichakopite antyaro shiyarori satamentotsi. elaborar flechas grandes como arpón. Al
Iñaakeri osheki ishaninkapee kamaintsiri, ver que sus paisanos morían, dijo al jefe:
ari ikantiri itinkami:
—Meeka ebankaritakena, nojate apaniro —Ahora soy joven, tengo que ir solito para
nameneri mapichiri. buscar la boa.
Yanakero ibitoni iriri. Yaretapaakaro Tomó la canoa de su padre. Al llegar a la
omotija, ikematiri ikajemake mapichiri cocha escuchó el ruido de la boa: jiiaaa jiaa
jiiaaa jiaa jiaaa. jiaaa.
Yora ebankari ikajemanake antyarojenka, El joven gritó fuertemente y clavó su arpón
yaitari isatabakeri mapichiri: satarek. venenoso a la boa: satarek y la boa murió.
Ikamake mapichiri. Yaanakeri inampiki, Lo llevó al pueblo que lo esperaba a la
yoyaajeitakeri ishaninka otsapijaaki orilla del río. Cuando lo vieron trayendo la
nijateni. Iñaabajiri ishaninkapee yamakeri boa, toda la gente se alegró al ver que ya
mapichiri osheki ikimoshirejeitanake, tee no había boa que pudiera dar miedo.
añaajeri mapichiri atsaroakaajeitajempari.
—Tekatsi meeka obajearine ishimata —Ahora nada nos impide que pesquemos
kameetsa. tranquilamente —dijeron.

Sankenatirori Martín Arias Del Águila Escrito por Martín Arias Del Águila

Akenketsatabaakajeitea Conversemos
Impoiji añaanatake majere sankenatsi, Después de una lectura silenciosa del
apite obamerentsi ikentsatiro abisaintsiri texto, dos estudiantes relatan los sucesos,
ikenshirajari. según los recuerden.
Apatorentsi ikantayeti ikemabakeri. El grupo hace sus comentarios sobre lo
que han escuchado.
Yora shima irinti irioperoori obanontsiki El pescado es un elemento muy
ashi nampitsipee tomirisato. Ora importante en la alimentación de las
antaberentsi shimatantsi apatiroti yanti comunidades de la selva. La actividad de la
atiri aisati maaroni nampitsi. Akenketsate pesca se lleva adelante en forma personal
okantayeta shimatantsi: kentamentotsi, o comunal. Conversemos sobre las
chakopi, tijatantsi, shimperi, charija aisati diversas formas de pescar: con harpón,
—akotsiki. con flecha, con trampera, con tarrafa, con
trampa, o —con la mano.
Aparopee obamerentsi ikantiro Cada alumno describe una de las formas,
okantayeta aisati koayetachari antanteari. con mucho detalle y qué utensilios se
necesitan para realizarla.
Aparoki kenketsarentsi aneayetakeri En uno de los cuentos anteriores vimos
mapichiri ishentiro timayetatsiri. que la boa (Yacumama) protegía la

116
naturaleza.
¿Jaoka okantari opashinita yantayetiri ¿Cuál es la diferencia de su rol en este otro
otsipa kenketsarentsi jero abisayetatsiri? relato o anécdota? ¿Se trata de la misma
¿Okantari iriori mapichiri? boa?

Antayetachari yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Pikoayete sankenarentsiki maaroni Busca en el texto todos los adverbios y
tsipatsatachari aisati pobetsikero. clasifícalos.

Antayetachari Creatividad
Pisankenate koni kenketsatantsi, aparopee Crea cinco oraciones y que cada oración
kenketsatantsi otime tsipatsatachari ashi contenga al menos un adverbio de lugar
nayetantsi (¿jaoka otimiri?), aparoni (¿dónde?), un adverbio de tiempo
(tsipatsatachari ashi berantsi, (¿jaoka (¿cuándo?) y un adverbio de modo
opoñantakari? aisati tsipatsatachari ashi (¿cómo?, ¿con quién?, ¿con qué?...).
kantayetantsi, (¿paita oakeriri? ¿janika
itsipatakari? ¿janika nantantearori?)...

117
Ñantaantsi 2.13 Práctica 2.13
Obabitsatachari Conjunción

Joaka okonijatantakari Cómo se descubrió el


ibenki piripiri

Kenketsarentsi yine Relato yine

Yine tee anero mashitsatantsi. Iotirika Para los yines no existe el egoísmo. Si
aparo otsonkajeitiri maaroni conocen algo que beneficia a todos lo
ishaninkapee. comparten a sus familiares.
Abishimotakeri aparo shirampari inebetaro Esto le sucedió a un hombre al que le gustaba
shimatantsi ishabinijipeeki. pescar por las tardes.
Aparo isabiniji ikemakero ampatsai aparo Una tarde escuchó el canto de una mujer,
tsinane, iro kantaincha tee inero. Maaroni pero no la vio. Todas las tardes iba siempre a
ishabiniji inkatani ijati anta nayetantsi aisati ese lugar y nunca podía verla, pero el canto
tee ineroji, ora ampatsantsi, okemani arejiki. se escuchaba desde muy lejos.
Aparo kitaiteri yampitasati omotijaki, ineake Un día, estaba anzueleando en una poza y, al
tekatsi yaake, yoashitetaka. no pescar nada, sintió mucha pena.
Ikanti: Se dijo:
—¿Paita nanajeri meeka tekatsi naake? —¿Qué voy a llevar ahora si no he pescado
nada?
Ikantake oka ñaantsi, aparo tsinane kamee Al decir esas palabras, una mujer hermosa
osokipake nijaki. Iriori itsaroanake ikantitaro: salió del agua. Él se asustó mucho y le
preguntó:
—¿Jaanikampi? —¿Quién eres?
Ora tsinane otsitiajatanake te akanakeri. La mujer se sumergió sin responder. Luego
Impoiji opiaja amaake aparo inchashi volvió a emerger y trajo consigo una planta y
okantitari shirampari: le dijo al hombre:
—Pipankitero oka aririka pimpoke —Siembra esto y cuando vengas a pescar
pishimaatea pamapinitero. Meeka pipianaje tráelo siempre. Ahora regresa a tu casa y
pibankoki paanakero oka. lleva esto.
Opabakeri shimaatinkari. Y le dio pescado.
Ebankari imonkaratakero okoakotakeriri. Ari El joven siguió estas instrucciones. Desde
iponeanaka ipeaka iriperoori shimatinkari. entonces se convirtió en un buen pescador.
Iotakakeri ishaninkapee ipankijeitakero Hizo saber esto a sus paisanos que también

118
pankirentsi ipakeriri. sembraron la planta que él les había
compartido.
Aitake okantari iyojeitakero ibenki. Así es como conocieron el piripiri. Luego
Okanpainta iyotakero irointi tsinane supieron que la mujer que entregó el
pakeriri ibenki iniro nija. Yora yine tee piripiri al pescador era la madre del agua.
katsini ayeri itashe. Los yines nunca más pasaron hambre.
Tsonkapaaka. Fin.

Akenketsatabaakajeitea Conversemos
Oka apatiro kenketsarentsi irashi atiri Este es uno de los relatos indígenas que
kamantantsiri oponeantakari oneayetiri comunica el origen de las cosas en la
nampitsipeeki. Ashiakantero, ibenki. comunidad. Por ejemplo, el piripiri.
• ¿Jaoka otsipapee ibenki iyoyetiri anampiki • ¿Qué tipos de piripiri se conocen en nuestra
aparope paita onkatakotir? comunidad y para qué sirve cada uno?
• ¿Paita inchashi timitachari aisati ibenki • ¿Qué plantas medicinales y mágicas
iyoyetiri paitakea yayetantarori? conocemos y para qué se utilizan?
• ¿Paita aneiiri pankiberentsiki? ¿Jaoka • ¿Qué encontramos en nuestro huerto de
akantirori apankitiro jero jaoka akantiro? plantas medicinales? ¿Cómo cultivamos
dichas plantas y cómo las utilizamos?
• Oka kenketsarentsi ikanteti maaroni • En este mito se dice que toda la comunidad
nampitsiki yajeitake ibenki. ¿Paita abisatsine compartió los beneficios del piripiri. ¿Ocurre
anampiki meeka? esto también en nuestras comunidades hoy?
• ¿Aririka ikempoyairo iyoyetiripee? ¿Ari • ¿O tal vez se guardan los secretos? ¿Es
omatakea aparopee eiro ikamantabakatsi posible que algunos no comuniquen sus
iyoyetiri ikenkeshireari yantearo kireki? ¿Paita saberes pensando en sacar dinero? ¿Qué
pinkeshireari? opinan?

Antayetachari yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Okempeta, akoayetero maaroni Como las otras veces, busquemos y
obabitsatachari asankenatakeri. ¿Paita resaltemos todas las conjunciones de
kantakotirori okaratiri? nuestro texto. ¿A qué clase pertenecen?
Apitakero obametantsi ashi Repasemos las clases de conjunciones.
obabitsatacharipee.

119
Antayetachari Creatividad
Asankenajeite tsa kenketsatantsi Escribiremos diez oraciones utilizando
akaratero obabitsatachari maaroni todas las conjunciones que tenemos
akantakeri ñakarontsiki ayotakotero enumeradas en nuestra guía teórica.
añaane.

120
Ñantaantsi 2.14 Práctica 2.14
Okiretsatantsi Interjección

Meeni jeri atiri El oso y el hombre

Kenketsarentsi ashaninka Relato asháninka

Peerani katsini, yora meeni yatiribeitani. Antiguamente, el oso era una persona.
Ari aparoni atiri ijatake ikenabeeti, Una vez un hombre se fue a montear. El
inchatomashiki. Ari ineapaakero hombre vio a un oso trabajando como si
yantabeere meeni, ikempetakari atiri: fuera una persona: tejía canasta y estera.
yantayetake iyantire aisati shitashintsi.
Yora atiri ishirontitapaakari okarati Entonces, el hombre empezó a hacerle
yantayetakeri meeni, aisati bromas, se reía y se burlaba de su trabajo y
itsinampaitapaakeri. también le hacía bromas pesadas.
Irosati yabisantanaka yoka atiri, ijatake Luego, el hombre se internó en el bosque
niankimashi, yamenayete pirantsipee, iro para buscar animales, pero no encontró
kantaincha tee iroinijaimoteariji. nada. Cuando regresaba a su casa,
Ipokabetaja, imontsaitapaakari meeni sorpresivamente se encontró con el oso
yoyaitiri abotsiki. que lo estaba esperando en el camino.
Ari isampititabakeri: El oso le preguntó:
—¡Eee! ¿Abirompa —¡Hey! ¿No eres tú el que se ha burlado de
tsinampaititanakenarori inkaaraki oka mi trabajo al pasar?
nantabeere?
Ari yakanakeri yora atiri: El hombre le contestó:
—¡Tee! Tee naro notsinampaitempiro —¡No! No soy yo quien se burló de tu
pantabere. Iroakera nopoki namenayete trabajo. Yo recién regreso de buscar
pirantsipee. animales.
Ikantanake meeni: El oso le dijo:
—¡Niompari! Abirotake —¡Amigo! Tú eres el que se burló de mí. Te
tsinampaitakenarori. Niyotakempi. ¡Meeka reconocí. ¡Ahora vamos, te llevaré a mi
tsame, nanakempi nobankoki! casa!
Yaitari atiri ikijitanakari kijak, ari Cogió al hombre sobre sus hombros, kijak,
ishiakanakari abotsiki. Yora shirampari y lo llevó corriendo por el camino.

121
ikamimotakeri, tee ishebatajempa. Irosati Entonces, el hombre se desmayó, ya no se
yoanitantakari meeni, movía. El oso lo bajó al suelo y lo miró
yamenaperobetakari iñaakeri bien: parecía muerto.
kamaperotake.
Ari ikanti meeni: Entonces se dijo:
—¡Jentsite!, nameneneri imoroki itimita —¡Rápido!, lo llevaré al caserón de
matibaiki. pucacuros.

Ikoayetake imoro itimita matibaiki, Buscó el caserón de hormigas pucacuro,


ikekakotantakeri, yaitari atiri, yojokitari escarbó en él, tomó al hombre y lo botó en
nianki, iroakanteariri matibaiki. Yora atiri medio para hacerle picar. El hombre no se
tee ishebatempa, tee inkajeme, irosati movió ni grito, seguía desmayado.
kamaperotake.
Ari ikanti meeni: El oso pensó:
—Meeka nameneneri ipiota maniji. —Ahora, voy a llevarlo al caserón de las
Eirorinka ishebata, niotakempa isulas. Si no se mueve, sabré
kamaperotake. verdaderamente si está muerto.
Yaanakeri atiri ipiotaka maniji, ari Llevó al hombre al caserón y lo botó en
yojokapaakeri nianki, pishok. Ari medio. Salieron muchas isulas, las isulas le
ishitoajeitanake osheki maniji, picaron por todo el cuerpo. Él lo observaba
yoantabakari maaroni itsempe. en medio de las isulas, vio que se movía,
Iniankitakenta maniji yamenabetari pero no se levantó.
aririnka ishebatanajempa, iro kantaincha
tee itinaanaje.
Ari ikanti meeni: Entonces, el oso dijo:
—¡Tsame! Namenaiterita ani, maniti, —¡Vamos! Voy a buscar a mi cuñado, el
yobanteariri yoka kamaintsiri, tigre, para que se coma a este muerto, para
yaparatakari ibatsa. no desperdiciar la carne.
Irosati ishiantanaka yora meeni yameniri Entonces, el oso corrió a buscar a su
iraniri maniti. cuñado, el tigre.
Ari osamanitanake ipeaita, ari itinantanaja Mientras este buscaba, el hombre se
yora atiri, ipotekanajiro iitsare, levantó, sacudió su ropa y se fue corriendo
ikenaitanaji, ishiaitanaja, ijataji ibankoki. a su casa.
Ari ipokabetapaaja yora meeni Cuando el oso regresó, lo buscó, pero no lo
yamenitabetapaajari tee ineapajeriji shiaja encontró porque se había escapado.
ini.
Ari yora meeni yoijatanajiri ibankoki Entones el oso lo siguió a su casa para
yaantajeariri. Irosati imanantapaaka anta atraparlo. Cuando llegó, se escondió en la
ishitapinitanta yora atiri, yoyaapaakeri. letrina del hombre para esperarlo.

122
¡Ari okantaka! Yora atiri ijatake ¡Así fue! El hombre fue a la letrina sin
ishimentoki, tee iriyote meeni yoyaakeri saber que el oso estaba ahí. Entonces el
ara. Irosati yantabakari meeni, tapik, oso lo agarró, tapik, y, otra vez, lo llevó
yanajiri abotsiki, anta inkajareki. cargando por el camino, hasta una laguna.
Anta niankija otimake inchato, ora inchato En medio de esa laguna, había un árbol,
irotake ibanko meeni. Yataitanake, ari este árbol era la casa del oso. Subió y dejó
yojokaitiri jenoki atiri. arriba al hombre.
Yora meeni ipakeri iroanaro yora atiri, ari El oso alimentaba al hombre con su
yametanakaro. Abisanake osheki comida y este se acostumbró. Vivió mucho
osarentsi. Ikantaka meeni ipakaakeri tiempo así. Y entonces el oso le dio a su
irishinto ijinatemparo. hija como esposa.
Okantaitaka ijina shirampari Mientras tanto la esposa del hombre se
oashireperotaka tee oñaajeri ojime. entristeció al no ver a su marido. Consultó
Ojatake osampiteri sheripiari. a un adivino.
Ari ikantiro sheripiari oka tsinane: El adivino le dijo a la mujer:
—Eiro pobashiretakotaritsi pijime. —No tengas pena por tu esposo. Tomó por
yaakero irishinto meeni, ijinantajaro. Eiro esposa a la hija del oso. Ya no vendrá a tu
ipiajarotsi aka pibankoki. Jampakea casa porque se burló del trabajo del oso.
itsinampaitakeri chapinki yantabere
meeni.
Oka tsinane okemisantakeri yora La mujer escuchó el consejo del sheripiari
sheripiari okarati ikamantakerori, irosati y buscó otro esposo. Vivió tranquila sin
amenantaja itsipa shirampari esperar a su primer esposo.
ojimentajeari iroori. Irosati
osabikantanajari kameetsa tee oyaajeriji
ojime.
Ari okarati nokenketsatirori. Esto es todo.

Sankenatirori Dennis Delgado Colón Esrito por Dennis Delgado Colón

Akenketsatabaakajeitea Conversemos
Intanakearo, antajeite asankente maaroni En primer lugar, hagamos una lista de los
atiri okantakotiri oka kenketsarentsi. personajes de este cuento.
Aka timatsi otsipa kenketsaterentsi Aquí tenemos otro cuento relacionado con
shiarori kenabetantsi. Aneake irokerari la caza. Vemos de nuevo cómo los animales
piratsipee ikenpetari atiri. Oshiakanteri interactúan con el ser humano. O podría
atiri kempetari piratsipee. Apijeitajero ser que se trata de seres humanos que
kenketsarentsi. tienen algunas características del animal.
Repasemos el cuento.

123
• ¿Paita antaberentsi yantakeri meeni? • ¿Qué trabajo realizaba el oso?
• ¿Paita yantairi kobintsari ineantakarori • ¿Qué hacía el cazador al ver su trabajo?
yantabere?
• ¿Jaoaka ikantari ipiatantanakari meeni? • ¿Cómo se vengó el oso? ¿Adónde lo llevó?
¿Jaoka yaanakeriri?
• ¿Jaoka okantari otsonkantanakari • ¿Cómo termina el cuento?
kenketsarentsi?
• ¿Paita obameteri oka kenketsarentsi? • ¿Qué enseñanzas ofrece el cuento?

Antayetachari yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Oka sankenarentsiki timatsi osheki En el texto hay varias interjecciones que
okireatsatantsi okajemanteariri sirven para llamar la atención de alguien.
iyotantearori. Anijantantajearori. Identifiquémoslas.
Anijantero poimatsatantsi timatsiri Identifiquemos también las onomatopeyas
kenketsarentsiki. que hay en el texto.

Antayetachari Creatividad
Pisankenate kibantantsi anta nampitsiki Escribamos sobre un viaje a la ciudad. En
antyaro. Kenketsatantsiki abayetero el texto coloquemos interjecciones,
okireatsatantsi, poimatsatantsi, exclamaciones y onomatopeyas para que
tsonkatsatirori okantateari kenketsarentsi el relato sea muy dinámico.
okimoshiretakante.

124
Ñantaantsi 2.15 Práctica 2.15
Poimatsatantsi Onomatopeyas

Tisoni El gallinazo

Kenketsarentsi matsigenka Relato matsigenka

Meeka nokoi nokentsatakoteri ikantari Ahora quiero contarles la historia del


tisoni. carroñero gallinazo.
Peerani yora tisoni tee ipashibenteani, tee Antiguamente el gallinazo no tenía
yoyani ibatsa shitiri. vergüenza, no comía carroña en estado de
descomposición.
Yoarini irokera kamanaintsiri. Okempeta Comía lo que acababa de morir. También
yoarini manaintsiri shinkitanainchari. Tee comía a aquellos que se quedaban dormidos
imakoreji isaikimotakeri tee ishebateaji, a causa de una borrachera. No se podía
iotake ari yaretakea. Otimini itotamento descansar, estar acostado sin moverse, ya
itsopantarori okitsipee, aririka aparo atiri que podía llegar. Tenía una navaja con la
ikajemake iroosati ikantakea tee aneajero que sacaba los ojos, si era una persona
irokipee. gritaba y moría al faltarle los ojos.
Opoña, aparo atiri tsenkantatsiri ikanti: Entonces, una persona muy desafiante dijo:
—Meeka nojate inchikioji. Nonareake —Ahora voy a disimular. Me echaré en el
okaraiteaketa nobankoki, nomatsiokakero patio de mi casa, cerraré mis ojos a media
noki kasheta iroroakena katsirinkaiteri luz y esperaré al gallinazo. Si quiere
noyakeri tisoni. Ikoirinka itsopaero noki, sacarme los ojos, le quitaré su navaja y la
naapitsatabakeri itotamento, nojokiteri arrojaré al río grande.
nijaki antyaro.
Iroosati ikanti: Seguía diciendo:
—Nojokiteri itomento nijaki antyaro, —Voy a arrojar su navaja al río grande, para
eirokia yantanatantajaritsi itsipapee atiri que no fastidie a la generación venidera. Se
pokajatsine. Ineake te okametsate ve que no es bueno porque está matando al
yoamaka maatsiri sotsiki. que duerme a la intemperie.
Ikantake oka, inareaka kiteite karaite Diciendo esto, se recostó en el limpio patio
ibanko, ikantashitaka imachiokake. Te de su casa disimulando que cerraba sus
abisanake osheki orea ipokake tisoni. Yora ojos. No había pasado mucho tiempo
shirampari ikemabake ikantapinitakeri: cuando llegó el gallinazo. El hombre
escuchó que venía diciendo:
—Kamake yoka tsabiari, notsopaiteri iroki, —Ya está muerto este loco, le voy a sacar
nobasanoteari poshini ija, impoiji sus ojos, voy a disfrutar de su sabroso

125
nokajemakeri noshaninka itsekanterariri. líquido, luego llamaré a mis hermanos para
Oposhinitake ibatsa. que lo descuarticen. Estará muy sabrosa su
carne.
Jampakia shirampari itimaiti apaniro Como el hombre solo estaba simulando, vio
ikantshibeta, ineabaitiro yoimisotoakero que sacaba su afilada navaja. El gallinazo
itomento. Yora tisoni yobakero irakoki puso sus manos a un lado buscando los ojos
ikobayetiro iroki itsopantearori. Opoñaa, para sacarlos. Entonces el hombre se
yora shirampari itinakaka ishintsitanake, levantó bruscamente, le quitó su navaja de
yapitsatitari itomento ikantiri: un tirón y le dijo:
—Okantari pantiri pobeayetiri —De esta manera estás haciendo
noshaninkapee, !abiro kaari jitacha¡ meeka desaparecer a mis hermanos, ¡eres mal!
nojokitempiro pitomento nijaki eiro Ahora voy a arrojar tu navaja al río, no
pineajirotsi aisati eiro poashinonkantajitsi. podrás encontrarla y no seguirás dañando
con ella.
Yora tisoni impionkanke itsaroanake El gallinazo empezó a temblar de mucho
katsini, she, she, she ikanatanake: miedo, shige, shige, shige, y dijo:
—¡Tee, eiro pojokirotsi nijaki! —¡No, no la arrojes al río! Si la arrojas
Pijokakerorika ari nokamake. moriré. También toda mi generación
Nokarajeiteri pokajatsine ikamajeite. ¡Eiro morirá. ¡No me hagas eso!
pantirotsi!
Yoora tisoni yoashiretasanotanaka, El gallinazo estaba muy triste, también lo
iishanikapee irioripee. Yora shirampari estaban sus demás compañeros. El hombre
itsenkakeri, ishianaka nijaki, yoijanatakeri se burló de él, corrió al río, mientras que el
tisoni. gallinazo lo perseguía.
Yareatapaka nija antyaro, ikantiri: Llegó al río grande y le dijo:
—Meeka pinkame eirokia —Ahora vas a morir para que nunca más
pantanatantajaritsi mayetatsiri sotsikipee. molestes a los que duermen a la intemperie.
Ikantakeri ijokitaro totamentotsi nijaki, Diciendo esto arrojó la navaja al río
yamenabakero tisoni sorerere. Iro mientras el gallinazo obsevaba, koa, koa,
kantaincha totamentsi opariapake koa. Pero la navaja cayó a la orilla, no llegó
otsapijaki nija. Tee areteaji nianki nija al centro del río porque el hombre estaba
jampakia shirampari itimake areji lejos de la orilla.
otsapijaki.
Antanaka. Ya estaba hecho.
Yora tisoni makotanake yoibotanakero El gallinazo se estaba debilitando, inclinaba
iito, irakotanakaro itomento. ¿Paitakea la cabeza, lloraba por su navaja. ¿Con qué se
yoantajeari? Ora totamentotsi irointini alimentaría? La navaja era su pico.
itsobi.
Imabetaka yapamijatantearo irako Intentó meter la mano debajo del agua, pero
tsompoi nija, tee imatea ineajero no podía encontrarla porque el río era

126
antyaroitake nija. Ora Orobampa grande. El Urubamba es muy hondo,
sanajaitake otsapijapeki. Opoña tisoni también en sus orillas. Entonces, el
ikajemaker iraniri, shibanko ikantiri: gallinazo llamó a su cuñado, el shihuango, y
le dijo:
—Anii, yoka ashaninka ijokatakenaro —Cuñado, este hombre arrojó mi navaja al
notomento nija Orobampa. Nokoi río Urubamba. Quiero que me ayudes:
pamitakotena pineajenaro. bucea y encuentra mi navaja. Te tendré
Nopasonkitempi katsini aisati nopajempi consideración y cariño por siempre y
noyobintsare. compartiré mi mitayo contigo.
Ikantiri: El shiguango contestó:
—Jee, ¿jaoka pineabakerori opariapakeri? —Ya, ¿dónde viste que cayó?
Ikantiri: Y le dijo:
—Ara otsapijaki. —Allí a la orilla.
Yonijakeneri opariapaketa totamentsi. Le señaló el lugar donde había caído la
navaja.
Shibanko itsitiajateke, tekatsi ineji El shihuango se sumergió, pero no podía
otsapijaki Orobampa irointi motonkajaro. bucear porque la orilla del Urubamba era
muy torrentosa.
Abisanake berantsi yora tisoni Pasaba el tiempo y el gallinazo se ponía
yoashiresanotanaka, ikarajeitiri ishaninka. cada vez más triste, también sus demás
Aparopee kamayetake itomento irotake paisanos. Algunos de ellos se estaban
shintsitakairiri. muriendo ya que su navaja les daba fuerza.
Impoijini ikenkeshireakeri pantyo Entonces recordó al pato montés, lo mandó
tomirisati, ikajemakantakeri, ikantiri: llamar y le dijo:
—Abirotake kiajatajatatsine. Nokoi —Tú eres el que sabe bucear. Quiero que
pamitakotena: pikiajate yoka shirampari me ayudes: bucea para buscar mi navaja,
ijokitakenaro. Pineajerorika eiro este hombre la ha botado. Si la encuentras,
noitimpiro pitsokipee. no comeré tus huevos.
Peerani yora tisoni yoaroni iitsoki Antiguamente el gallinazo también comía
tsimeripee. huevos de pájaros.
Pantyo tomirisati yakanakeri: El pato montés le contestó:
—Keariorika pikantakeri eiro pobarotsi —Si de verdad dices que no comerás mis
noitsokipee, ari namitakotakempi, huevos, te ayudaré, pero también debes
pimonkaratero eiro pantanatajaritsi jurar que ya no fastidiarás a aquellos que
maatsiri sotsiki. Intanakearo duermen a la intemperie. Primero,
pamenabakerita kamasanotakerika, observarás bien para saber si está muerto,
poyabaketa ishitite onkanakea itsomonte esperarás que esté en estado de
jero otonkanake. Opoñaa, poyaari. descomposición hinchada la panza y

127
reventada la barriga. Entonces podrás
descuartizarlo y comértelo.
Tisoni yakanake: El gallinazo le respondió:
Pikoirika noyaro shitiyetatsiri ari —Si quieres que coma cosas en estado de
okanteari. Eiro nantanatajiritsi putrefacción, así será. No molestaré a
maashibetatsari. Meeka pikiajate pineajero aquellos que duermen a la intemperie.
totamentotsi. Ahora bucea y encuentra mi navaja.
Opoñaa, pantyo tomirisati ijatake Entonces, el pato montés fue a la orilla del
otsapijaki nija Orobampa ipeaka osamani. río Urubamba, se sumergió y desapareció
Impoiji osamanitake ineabajatiri yamajiro por mucho tiempo. Después de un buen
totamentotsi opariaketa. Okanta shirampri rato emergió de lo más profundo trayendo
ikenapake ishiapaka ikaoakotapaakeri la navaja desde donde había caído.
pantyo tomirisati iperi ikantiri: Entonces el hombre se acercó corriendo y
pidió al pato montés que se la entregara. Le
dijo:
—Pimpenaro, aririka yoka tisoni tee —Dámela a mí, quizás este gallinazo no esté
ikantempi keariosanotatsiri diciendo la verdad.
Ipakeri atiri, yoka yaakero ijokitaro, yaita Se la entregó al hombre, este la cogió de un
mapi yatsinakitaro tok tok. Ora tirón, tomó una piedra y la machucó tikn,
totamentotsi otsianake te otsampitanaje. tikn, tikn. La navaja se encorvó y se desafiló.
Ipitsokanaka ipitajari tisoni. Iriori Volteó hacia donde estaba el gallinazo y se
yaabajiro ikantiri atiri: la entregó. Él la recibió, y dijo al hombre:
—¿Paita pantakeri? Pitipitakero jero tee —¿Qué es lo que has hecho? La has
otsampitanajeji. encorvado y también desafilado.
Yora tisoni yabajiro itomento, maaroni El gallinazo recibió su navaja, todos los
tisoni ikimoshirejeitanaji. Ikatianaja demás gallinazos se pusieron muy alegres.
yaranaji ipeajeitaka jenoki. Levantó vuelo y desapareció en el espacio.
Irootake meeka yora tisoni tee Es por eso que actualmente el gallinazo no
yantanateriji maashiyetachari. Timatsirika fastidia a los que duermen a la intimperie.
kamatsiri, yoyabaketa ishitite ijate Si hay un muerto, espera a que esté en
yobenpari. Itsobi tipiaitake, peerani atiri estado de descomposición, entonces lo
ipichainatitakeri. come. Su pico está encorvado, porque
antiguamente el hombre lo machucó, y no
tiene mucho filo.
Irootake maaroni. Oka kenketsarentsi Es todo por el momento. El cuento sobre el
okantakotiri tisoni yantanatirini atiri gallinazo que molestaba a las personas que
maashibetachari tsonkapaaka. dormían a la intemperie ya se ha terminado.

Sankenatirori Eusebio Chineri Pinedo, Escrito por Eusebio Chineri Pinedo,


betsikirori ashaninkaki Feliciano Torres Ríos traducido por Feliciano Torres Ríos

128
Akenketsatabaakajeitea Conversemos
Kenketsarentsi okantakotiro paita tisoni El cuento explica por qué el gallinazo tiene
otipitantari itsobi. el pico torcido.
• ¿Jaoka okantakotiri kenketsarentsi? ¿Jaoka • ¿Cuál es el escenario del cuento? ¿Dónde se
antakari kenketsarentsi? desarrolla la acción del cuento?
• ¿Janika antakantirori kenketsarentsi? • ¿Cuáles son los personajes del cuento?
Pikantakoteri aparoni ¿Jaoka ikantarini? Caracterizar a cada uno de ellos. ¿Cómo
¿Paita ikoirini? eran? ¿Qué querían?
• ¿Paita pomerentsitimotakariri atiri itsipatakari • ¿Cuál era el problema del ser humano con el
tisoni? gallinazo?
• ¿Paita yantakeri ibetsikantajearori? • ¿Qué hizo para resolverlo?
• ¿Paita piratsipee amitakoterinemeri tisoni? • ¿Qué animales quisieron ayudar al gallinazo?
• Paita okenketsatakoteri kenketsarentsi? • ¿Cuál es el desenlace del cuento? ¿Qué
¿Paita pashinitajatsiri meeka? cosas son diferentes ahora?

Antayetachari yotakotirori Trabajo gramatical


ñaantsi
Akoayete poimatsatakantatsiri aka Busquemos las onomatopeyas en este
kenketsarentsiki. ¿Paitakea antirori relato. ¿Por qué usamos onomatopeyas en
poimatsatakantatsiri akenketsaterika? nuestra comunicación oral?

Antayetachari Creatividad
Antabeta apatotea asankenatajero En trabajo de grupo rescribamos el cuento
kenketsarentsi añaaneki ishiakantero en lengua indígena como un drama, con los
atiritakotirori atsonkakero. Akoye personajes que ya hemos determinado.
ñaanaterone. Okanteri ñaanaterone Agreguemos un narrador. Las partes del
asankenateneri birakochaki. narrador escribámoslas en castellano.
Ishiakantero orijaniki shiantsi. Representemos el mini teatro.
Oakotero aparo choritomokoina. Grabémoslo como un radiodrama.

129

También podría gustarte