Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
მ. გარიშვილი საზღვარგარეთის ქვეყნების სამართლის ისტორია თბ. 2008
მ. გარიშვილი საზღვარგარეთის ქვეყნების სამართლის ისტორია თბ. 2008
leqciebis kursi
Tbilisi
2008
Sinaarsi
2
1) mokle istoriuli eqskursi, romis saxelmwifoebriobis istoriis periodizacia da
sazogadoebrivi wyoba uZveles xanaSi ...................................................................................................................................................... 69
2) Zveli romis saxelmwifo wyobilebis evoluciis Taviseburebani da etapebi ..........................................71
a) Rex .......................................................................................................................................................................................................................................71
b) senati ............................................................................................................................................................................................................................. 72
g) saxalxo krebebi ................................................................................................................................................................................................. 72
3) patriciul-plebeuri civitas-i da respublika ........................................................................................................................ 73
a) magistratura ......................................................................................................................................................................................................... 74
b) senati ............................................................................................................................................................................................................................. 75
g) saxalxo krebebi ................................................................................................................................................................................................. 75
4) msoflio imperia (qr. Sobis I-V ss.)...................................................................................................................................................... 77
a) principati ................................................................................................................................................................................................................. 77
b) dominati (Dominatus) ......................................................................................................................................................................................... 79
$5. antikuri samyaros samarTali ........................................................................................................................................................................... 80
1) samarTlis wyaroebi Zvel eladasa da Zvel romSi ............................................................................................................. 80
2) sakuTrebis ufleba da valdebulebiTi samarTali ............................................................................................................. 88
3) qorwineba da ojaxi ................................................................................................................................................................................................ 96
Tavi III. adreuli Sua saukuneebis saxelmwifoebrivi warmonaqmnebi dasavleT evropis qveynebsa
da ruseTis teritoriaze ................................................................................................................................................................................ 98
$1. adreuli Sua saukuneebis saxelmwifoebriobisa da samarTalganviTarebis zogadi
daxasiaTeba .................................................................................................................................................................................................................................... 98
$2. Sua saukuneebis sazogadoebisa da frankTa saxelmwifos Camoyalibeba ............................................................ 99
1) sazogadoebrivi wyoba .......................................................................................................................................................................................... 99
2) Sarl martelis (uro) reforma ................................................................................................................................................................101
3) saxelmwifo wyobileba ...................................................................................................................................................................................... 103
4) frankTa imperia VIII-IX saukuneebSi .................................................................................................................................................... 104
$3. anglo – saqsebis saxelmwifo samarTlis istoria ................................................................................................................. 105
1) socialuri wyoba..................................................................................................................................................................................................... 105
2) saxelmwifo wyobileba ...................................................................................................................................................................................... 106
$4. bizantiis saxelmwifoebriobis istoria Sua saukuneebis periodSi ..................................................................... 107
1) mokle istoriuli eqskursi ......................................................................................................................................................................... 107
2) bizantiis imperiis sazogadoebrivi wyoba ................................................................................................................................... 108
3) bizantiis saxelmwifo wyobileba Sua saukuneebSi ............................................................................................................ 109
$5. kievis ruseTis saxelmwifo samarTali .................................................................................................................................................112
1) mokle istoriuli eqskursi ..........................................................................................................................................................................112
2) kievis ruseTis sazogadoebrivi wyoba ..............................................................................................................................................112
3) kievis ruseTis politikuri wyobileba ...........................................................................................................................................114
4) saxelmwifo meqanizmi ..........................................................................................................................................................................................114
$6. adreuli Sua saukuneebis samarTalganviTareba ..........................................................................................................................116
1) barbarosuli samarTlis wyaroebi ........................................................................................................................................................116
2) VIII-XIV saukuneebis bizantiuri samarTlis ZiriTadi wyaroebi .....................................................................117
3) kievis ruseTis samarTlis wyaroebi ...................................................................................................................................................119
$7. qonebrivi urTierTobebi da valdebulebiTi samarTali adreuli Sua saukuneebis
periodSi ..........................................................................................................................................................................................................................................119
1) `barbarosuli samarTlis” sanivTo da valdebulebiTi samarTali .................................................................119
2) sakuTrebis ufleba da valdebulebiTi samarTali, kievis ruseTis samarTlis mixedviT ......121
$8. qorwineba da ojaxi .................................................................................................................................................................................................... 122
$9. danaSauli da sasjeli, “barbarosuli samarTlis” mixedviT ..................................................................................... 123
$10. danaSauli da sasjeli, Zveli rusuli samarTlis mixedviT ..................................................................................... 124
$11. sasamarTlo procesi ............................................................................................................................................................................................... 125
Tavi IV. evropuli civilizaciebisa da ruseTis saxelmwifo da samarTali Sua saukuneebis
periodSi .....................................................................................................................................................................................................................126
$1. evropuli civilizaciebisa da ruseTis saxelmwifo samarTali senioraluri monarqiis
periodSi ......................................................................................................................................................................................................................................... 126
1) safrangeTis saxelmwifo samarTali senioraluri monarqiis periodSi .................................................... 126
a) safrangeTis sazogadoebrivi wyoba senioraluri monarqiis periodSi ............................................... 126
b) seniolaruli monarqiis Camoyalibeba da ganviTareba ........................................................................................... 128
g) centraluri samefo administracia ............................................................................................................................................. 129
d) adgilobrivi mmarTveloba ................................................................................................................................................................... 130
3
e) lui IX-is reformebi .................................................................................................................................................................................... 131
2) inglisis saxemlwifo samarTali senioraluri monarqiis periodSi ............................................................. 131
a) sazogadoebrivi wyobis Taviseburebani .................................................................................................................................... 131
b) henri II-is reformebi ................................................................................................................................................................................... 132
3) senioraluri monarqiis Taviseburebani germaniaSi ........................................................................................................... 134
a) germaniis saxelmwifo wyobileba senioraluri monarqiis periodSi ..................................................... 134
b) germaniis sazogadoebrivi wyoba ..................................................................................................................................................... 135
g) centraluri aparatis Camoyalibeba da senioraluri monarqiis formireba .................................. 136
4) ruseTi (XII-XIV ss.) senioraluri monarqiis periodSi ................................................................................................. 137
a) vladimir-suzdalis samTavro ........................................................................................................................................................... 137
b) novgorodisa da fskovis sabatono respublikebi ....................................................................................................... 139
g) galicia _ volinis samTavros saxelmwifo da samarTali ............................................................................... 143
$2. evropuli civilizaciebi da ruseTi wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiebis etapze ............... 146
1) safrangeTis saxlemwifo samarTali wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis periodSi ........ 146
a) safrangeTis sazogadoebrivi wyoba wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis
periodSi .......................................................................................................................................................................................................................... 146
b) saxelmwifo xelisuflebis evolucia wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis
periodSi .......................................................................................................................................................................................................................... 148
g) generaluri Statebi..................................................................................................................................................................................... 149
d) centraluri da adgilobrivi mmarTveloba ...................................................................................................................... 149
2) inglisis wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqia ................................................................................................................ 150
a) wodebrivi struqturebis Taviseburebani .............................................................................................................................. 150
b) TavisuflebaTa didi qartia (Magna Carta Libertatum) ........................................................................................... 151
g) parlamentis Seqmna ........................................................................................................................................................................................ 152
d) adgilobrivi mmarTvelobisa da marTlmsajulebis sistemis ganviTareba ...................................... 153
3) germaniis wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqia ................................................................................................................ 154
a) socialuri struqturis Taviseburebani wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis
periodSi .......................................................................................................................................................................................................................... 154
b) germaniis saxelmwifo wyobileba wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis periodSi ......... 155
g) teritoriuli erTeulebisa da adgilobrivi xelisuflebis evolucia ............................................. 156
4) ruseTi wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis periodSi (XVI saukunis Sua xana _
XVII saukunis Sua xana) ........................................................................................................................................................................................... 158
a) sazogadoebrivi wyoba ................................................................................................................................................................................ 158
g) saxelmwifo wyobileba .............................................................................................................................................................................. 159
$3. evropuli civilizaciebi da ruseTi absolutizmis xanaSi ............................................................................................161
1) franguli absolutizmi ....................................................................................................................................................................................161
a) XVI-XVIII saukuneebSi, wodebaTa samarTlebriv mdgomareobaSi momxdari cvlileba .............161
b) franguli sazogadoeba ............................................................................................................................................................................. 162
g) absolutizmis warmoSoba da ganviTareba ............................................................................................................................ 163
d) samefo xelisuflebis gaZlireba .................................................................................................................................................. 164
e) mmarTvelobis centralizebuli aparatis Seqmna .......................................................................................................... 164
v) sasamarTlo sistema ...................................................................................................................................................................................... 165
z) saxelmwifo finansebi ................................................................................................................................................................................ 165
T) armia da policia........................................................................................................................................................................................... 166
2) inglisi absoluturi monarqiis periodSi .................................................................................................................................. 166
a) cvlilebani sazogadoebriv wyobaSi ........................................................................................................................................... 166
g) inglisuri absolutizmis Taviseburebani ............................................................................................................................ 167
3) germania absolutizmis xanaSi .................................................................................................................................................................. 168
4) rusuli absolutizmis Taviseburebani ........................................................................................................................................... 169
a) sazogadoebrivi wyobis ganviTareba ............................................................................................................................................ 170
g) politikuri wyoba ...........................................................................................................................................................................................171
d) saxelmwifo meqanizmi ..................................................................................................................................................................................171
$4. Sua saukuneebis evropuli civilizaciebis da ruseTis samarTalganviTareba ........................................ 173
1) franguli samarTalganviTareba, Sua saukuneebis periodSi .................................................................................... 173
a) franguli samarTlis wyaroebis evolucia, Sua saukuneebis periodSi ............................................... 173
b) franguli kerZo samarTlebrivi urTierTobebi Sua saukuneebSi ............................................................... 177
g) franguli sisxlis samarTali ......................................................................................................................................................... 182
2) inglisuri samarTalganviTareba, Sua saukuneebis periodSi .................................................................................. 184
a) samarTlis wyaroebis evolucia ...................................................................................................................................................... 184
b) sakuTrebis ufleba ....................................................................................................................................................................................... 189
4
g) valdebulebiTi samarTali ................................................................................................................................................................... 192
d) Sua saukuneebis inglisuri saojaxo samarTali ......................................................................................................... 194
e) Sua saukuneebis periodis inglisuri sisxlis samarTali ................................................................................ 194
v) Suasaukunovani inglisuri sasamarTlo procesis ganviTarebis Taviseburebani ....................... 198
3) germanuli samarTalganviTareba Sua saukuneebis periodSi .................................................................................... 198
a) 1356 wlis `oqros bula~ .......................................................................................................................................................................... 199
b) `saqsoniis sarke~ .............................................................................................................................................................................................200
g) Kkarolina (imperator karlos V-is sadamsjelo sasamarTlo Zeglisdeba) ...................................204
d) saerToimperiuli kanonmdebloba ..................................................................................................................................................207
e) miwebis samarTalSi .......................................................................................................................................................................................209
v) tereziana .................................................................................................................................................................................................................. 210
4) rusuli samarTalganviTareba Sua saukuneebis periodSi............................................................................................211
a) samarTlis wyaroebi ......................................................................................................................................................................................211
b) kerZo samarTlis institutebis evolucia, Sua saukuneebis periodSi ................................................. 214
g) absolutizmis periodis rusuli sisxlis samarTali ........................................................................................... 216
d) rusuli sasamarTlo procesis ganviTareba absolutizmis xanaSi .......................................................... 217
Tavi VI. amerikis SeerTebuli Statebis saxelmwifo da samaTali XVII _ XVIII ss. ...................................... 218
$1. inglisis Crdilo-amerikuli koloniebis mmarTvelobis sistema ............................................................................. 218
$2. amerikuli revolucia da Crdilo-amerikuli saxelmwifoebis – Statebis Seqmna ................................220
$3. 1776 wlis 4 ivlisis damoukideblobis deklaracia ............................................................................................................... 222
$4. 1781 wlis konfederaciisa da mudmivi kavSiris muxlebi .................................................................................................. 223
$5. 1787 wlis aSS-is konstitucia ........................................................................................................................................................................224
$6. 1791 wlis Bill of Rights .............................................................................................................................................................................................. 227
Tavi VII. XVII-XVIII saukuneebis evropuli revoluciebis periodis saxelmwifo da samarTali ........ 228
$1. XVII saukunis inglisis revolucia da saxelmwifos ganviTareba .......................................................................... 228
1) XVII saukunis inglisis revoluciis politikuri da samarTlebrivi winapirobebi ...................... 228
2) `xangrZlivi parlamentis~ kanonmdebloba ................................................................................................................................... 230
3) oliver kromvelis proteqtorati da 1653 wlis `mmarTvelobis iaraRi~ .................................................. 233
4) konstituciuri monarqiis damyareba da misi evolucia XVII-XVIII saukuneebSi .................................. 233
5) konstituciuri mniSvnelobis ZiriTadi aqtebi ...................................................................................................................... 234
$2. XVIII saukunis safrangeTis didi revolucia da konstituciuri wyobilebis damyareba ........... 236
1) XVIII saukunis safrangeTis didi revolucia da absolutizmis damxoba ................................................. 236
2) 1789 wlis 26 agvistos "adamianisa da moqalaqis uflebaTa deklaracia" ................................................. 238
3) 1791 wlis safrangeTis konstitucia .................................................................................................................................................. 241
4) pirveli respublika safrangeTSi ......................................................................................................................................................... 243
5) iakobinelTa diqtatura ................................................................................................................................................................................... 245
6) adamianisa da moqalaqis uflebaTa deklaracia da 1793 wlis safrangeTis konstitucia ......246
7) saxelwmifo xelisuflebis organizacia iakobinelTa diqtaturis periodSi .....................................247
Tavi VIII. direqtoriisa da I-li imperiis saxelmwifo da samarTali safrangeTSi ...................................... 249
$1. Termidorianuli gadatrialeba da 1795 wlis safrangeTis konstitucia .......................................................249
$2. general napoleon bonapartes gadatrialeba da 1799 wlis konstitucia ...................................................... 250
$3. pirveli imperia da saxelmwifo aparatis biurokratizacia ......................................................................................... 253
$4. franguli samarTalganviTareba XVIII saukunis meore naxevarsa da XIX saukunis pirvel
aTwleulSi .................................................................................................................................................................................................................................. 254
1) franguli samarTali XVIII saukunis meore naxevarSi .................................................................................................... 254
2) franguli samarTlis sistemis evolucia XIX saukunis pirvel aTwleulSi ....................................... 254
a) napoleonis samoqalaqo kodeqsi (Code Civil de Napoleone) _ 1804 weli ........................................ 255
b) napoleonis sisxlis samarTlisa da sisxlis samarTlis procesis kodeqsebi .......................... 257
Tavi IX. islamuri samarTali ................................................................................................................................................................... 259
$1. islamuri samarTlis Camoyalibebisa da ganviTarebis Taviseburebani .............................................................. 259
$2. islamuri samarTlis wyaroebi ...................................................................................................................................................................... 261
$3. qonebrivi da saojaxo urTierTobebis samarTlebrivi regulireba .....................................................................262
$4. danaSauli da sasjeli, islamuri samarTlis mixedviT ....................................................................................................266
$5. islamuri samarTlo procesi .......................................................................................................................................................................... 267
gamoyenebuli literatura........................................................................................................................................................................... 268
5
Sesavali nawili: winareistoriuli xana
6
regularuli warmoeba-gacvlis aucileblobiT da amisaTvis Sesabamisi bunebriv-geografiuli
garemos moZieba-SeqmniT. amrigad, saojaxo-klanuri dajgufebebi amyareben mudmiv kontrols
garkveuli teritoriis mimarT, rac, Tavis mxriv, xels uwyobs adreuli tipis saojaxo-
klanuri jgufis nacvlad, ufro mtkice da mravalricxovani socialuri koleqtivis
formirebas, romelic axla ukve dakavSirebulia garkveul teritoriasTan da romelic
misTvis warmoadgens bunebriv-geografiul garemos. aRniSnuli tipis saojaxo-klanuri
koleqtivis sistema xdeba socialuri mowyobis ufro maRal formad da mis safuZvelSi axla
ukve devs TviTmmarTvelobisa da TviTregulirebis, SedarebiT mtkice sistema.
saojaxo-klanur TemSi adgili hqonda Sromis, sakvebis ganawilebisa da saqorwino
urTierTobebis mkacrad fiqsirebul sistemas, romelSic Semdgomi ganviTareba pova
Tanasworobis, egalitarizmisa da eqvivalenturobis principebma. Tumca, es sulac ar niSnavs
imas, rom warmoebis gafarTovebasTan erTad, ar momxdariyo nadavlis da sakvebis
gadanawilebis principebis Secvla, rolebisa da dakisrebuli funqciebis Sesabamisad (asakis,
sqesis, fizikuri Zalis principebis gaTvaliswinebiT). saojaxo-klanur koleqtivSi garkveuli
upiratesobiT sargeblobda sagvareulo Temis winamZRolic, gansakuTrebiT im SemTxvevaSi, Tu
is warmatebiT axorcielebda saxelisuflo-mmarTvelobiT funqciebsa da usafrTxoebas.
aRsaniSnavia is garemoebac, rom TviT Temis wevrebic ucxadebdnen sakuTar liders mxarda-
Weras da, ganawilebis eqvivalenturi principis Sesabamisad, maT keTildReobaze mudmivi
zrunvis gamo, madlierebis niSnad, aRiarebdnen winamZRolis avtoritetsa da Zalauflebas.
Tumca, beladis Zalaufleba potestaruli da, ara Tanamedrove gagebiT, saxelmwifoebrivi
xasiaTisa iyo. beladic, saojaxo-klanuri jgufis msgavsad, valdebuli iyo mkacrad daecva da
aResrulebina koleqtivSi gabatonebuli Cveulebebi, religiuri ritualebi da reciprokuli
ganawilebis principebi, winaaRmdeg SemTxvevaSi mas gadaayenebdnen da mis adgilze irCvevdnen
sxva winamZRols.
rasakvirvelia, gvarovnul wyobilebaSi adgili ar hqonda e.w. gvarovnul demokratias,
miuxedavad imisa, rom am sazogadoebas axasiaTebda egalitarizmi, maT Soris _ beladebis
arCeva-gadarCevis wesi. am sazogadoebaSi moqmedebda Sromis da qcevis umkacresi disciplina,
sulieri konformizmi.
saojaxo-klanur dajgufebebSi, religiuri kultis, Cveulebebisa da tradiciebis safuZvelze,
Camoyalibda qcevis garkveuli wesebi, romlebic sakmaod kargad iyo aprobirebuli aRniSnuli
koleqtivis moTxovnebTan da Sesasruleblad savaldebulo iyo yvela wevrisaTvis.
sagvareulo TemSi moqmedi qcevis wesebi sinkretul xasiaTs atarebdnen da erTdroulad
Seicavdnen religiur (fas), CveulebiT (mos, mores maiorum) da samarTlianobasTan gaigivebul
(aequitas, iustitia) socialur imperativebs. mtkice xasiaTis saojaxo-klanur dajgufebebSi
saerTo-saTemo normebi awesrigebdnen TviTregulirebad socialur urTierTobebs, romelTa
uzrunvelyofa xdeboda saerTo interesebis, religiuri warmodgenebisa da sxvagvari
normatiul-faseulobiTi dadgenilebebiT. Tumca, es sulac ar gamoricxavda CveulebiTi
normebis savaldebulo xasiaTsa da, aqedan gamomdinare, maTi SeusruleblobisaTvis
dadgenili, iZulebiTi RonisZiebebis gamoyenebas. im SemTxvevaSi, Tu saojaxo-klanuri
gaerTianebis wevrs ar surda dadgenili CveulebiTi normebisadmi morCileba da mis qmedebaSi
SeiniSneboda uxeSi an mZime gadacdoma, damrRvevis mimarT iyenebdnen zemoqmedebis iseT sastik
RonisZiebebs, rogoric iyo cema-gvema, mokveTa (gaZeveba-atimia), an sulac – sikvdiliT dasja,
mTeli saojaxo-klanuri koleqtivis nebis Sesabamisad.
7
samiwaTmoqmedo, mesaqonleTa, xelosanTa da vaWarTa didi dajgufebebi). TandaTanobiT,
gamwvavda urTierTobebi mezoblad mcxovreb saojaxo-klanur dajgufebebs Soris, rac
ganapirobebda dapyrobiTi omis warmoebas, romlis Sedegad ufro Zlieri Temi ipyrobda
SedarebiT sustsa da mcirericxovan sociums da amyarebda masze sakuTar batonobas.
aRniSnuli procesis Sedegad kidev ufro gamyarda saojaxo-klanuri jgufebis Sidamowyoba
da gaRrmavda is statusuri gansxvaveba, romelic Tavdapirvelad mxolod pirobiT xasiaTs
atarebda klanis mmarTvelsa da mis rigiT wevrebs Soris. amave Sinaarsis procesebis kidev
erT mizezs warmoadgenda, mwarmoebluri meurneobis ganviTarebis Sedegad dagrovili „nameti
produqti“, romelic manamde nawildeboda klanis yvela wevrs Soris, reciprokuli gacvlis
principis Sesabamisad. Tumca, TandaTanobiT, nametma produqtma SeiZina gacvlisTvis
gaTvaliswinebuli saqonlis xasiaTi da is xels uwyobda TemTaSorisi kavSirebis sferos
gafarTovebas. sasaqonlo warmoebis ganviTarebam kidev ufro gazarda nameti produqti,
simdidris dagroveba da qonebrivi uTanasworobis gaRrmaveba, rac ucxo iyo adreuli tipis
gvarovnuli sazogadoebisaTvis. amave etapze moxda Temur-gvarovnuli zedafenis qonebrivi da
socialuri privilegiebis ganmtkiceba. axal pirobebSi gvaris sapatio Tanamdebobis daka-
vebiT, saojaxo-klanuri dajgufebis liderebi iZendnen aramxolod prestiJsa da avtoritets
(rac damaxasiaTebeli iyo Temuri wyobilebisaTvis), aramed gansakuTrebul, ufro maRal
statuss. Tumca, unda aRiniSnos, rom kvlav SenarCunda uZvelesi drois arsebiTi proce-
durebi, miuxedavad imisa, rom socialuri diferencirebis Sedegad kidev ufro gaizarda
klanis winamZRolis roli da arc reciprokuli gacvlis principi iqna uaryofili. yvela
upiratesoba _ qonebrivi da sxvagvari _ (mravalcolianobis uflebis miniWeba), rac belads
miakuTvnes, ganixileboda rogorc im rTuli funqciis eqvivalenti, romelsac winamZRoli
asrulebda sakuTari saojaxo-klanuri gaerTianebis winaSe, miTumetes, rom nel-nela es
funqcia-valdebulebani gafarTovda da garTulda, kerZod: sazogadoebrivi samuSaoebis
mowyoba, miwis nakveTebis gadanawileba, saojaxo klanis wevrTa raodenobis Sesabamisad,
mezobel klanebTan urTierTobebis warmarTva. Tu es funqciebi mainc tradiciul xasiaTs
atarebda da sazogadoeba SeCveuli iyo maTTan, axal viTarebaSi beladma ikisra kidev ufro
rTuli movaleobis Sesruleba – man ganaxorciela nameti produqtis ganawilebis
redistribuciuli funqcia. am funqciis sirTules is warmoadgenda, rom nameti produqtis
SeqmnaSi beladi, personalurad, ar monawileobda, rogorc es xdeboda reciprokuli gacvlis
stadiaze. axal viTarebaSi namet produqts qmnida mxolod saojaxo klani. aRniSnuli
garemoeba ki imis maCvenebelia, rom nel-nela yalibdeba saxelmwifoebrivad mowyobili
sazogadoebis eqspluataciis elementebi. beladis xelisufleba kvlav inarCunebs potestarul
xasiaTs. Tumca, mis mier ganxorcielebuli redistribuciuli funqcia mis Zalauflebas
aaxlovebs saxelmwifoebriv xelisuflebasTan, vinaidan misdami morCileba moeTxoveba
saojaxo-klanuri gaerTianebis yvela wevrs, Tanac iZulebis principis gaTvaliswinebiT.
beladis xelisuflebis simtkice ganpirobebulia gansakuTrebuli, umaRlesi mmarTvelobiTi
statusiT da ar aris dakavSirebuli winamZRolis pirad TvisebebTan, rogorc es xdeboda
uZveles xanaSi. swored amitom iyo, rom saxelisuflo funqciebi da ara beladis piradi
avtoriteti aiZuleben klanis danarCen wevrebs morCileba gamoucxadon winamZRols da aamaR-
lon is, erT dros, TanasworTa Soris. beladis statusi xdeba, klanis wevrebTan,
dapirispirebisa da mkveTri paeqrobis obieqti, radgan xelisuflebisadmi ambiciuri ltolva
ganmtkicebulia udidesi surviliT Tavs moaxvios koleqtivs sakuTari neba, miiRos
saxelisuflo statusis Sesabamisi, savsebiT garkveuli qonebrivi da piradi privilegiebi.
Temuri wyobilebis ganviTarebis bunebriv Sedegs warmoadgens saojaxo-klanuri
gaerTianebebis simravlem ganapiroba ufro msxvili socialuri warmonaqmnebis – saZmoebis
(fratria) da tomebis (curia), zogjer ki _ tomTa kavSirebis formireba. toms, rogorc wesi,
hqonda sakuTari teritoria, saxelwodeba, ena (an dialeqti), sakuTari religiuri da yofiTi
ritualebi. TandaTanobiT, Camoyalibda tomobrivi TviTmmarTvelobis organoebi, kerZod –
tomis sabWo, romlis SemadgenlobaSi Sediodnen, tomSi gaerTianebuli, saojaxo klanebis
uxucesebi (senex). tomis sabWos yvela wevrsa da belads irCevdnen tomis krebaze da
SesaZlebeli iyo maTi gadayenebac. tomis yvela wevrs SeeZlo sabWos sxdomaze gamosvla da
sakuTari azris gamoTqma, beladis qmedebisa an gadawyvetilebis mimarT.
tomobrivi organoebis saqmianoba xels uwyobda koleqtiuri samuSaoebis warmoebas, saojaxo
klanebs Soris kavSirebis ganmtkicebas (produqtis gacvla-gamocvlas) da konfliqtebis
mogvarebas, sxva tomebTan urTierTobebis mowesrigebas. tomis sabWo, garkveul etapamde, ar
ereoda redistribuciul funqciebSi, romelTa ganxorcieleba evaleboda mxolod tomis
winamZRols. Tumca, TandaTanobiT, mwarmoebluri ekonomikis ganviTarebam da tomobrivi
organizaciis garTulebam gamoiwvia gvarovnuli TviTmmarTvelobis funqciebis gadacema
8
tomis sabWosadmi, riTac arsebiTad amaRlda am ukanasknelis statusi. sayovelTao xasiaTs
iZenen is qcevis normebic (Cveulebebi, ritualebi, religiuri wesebi), romlebic awesrigeben
sazogadoebriv urTierTobebs aramxolod calkeul klanebSi, aramed mTeli tomis farglebSi.
saxelmwifosa da samarTlis winareistoriis mniSvnelovan etapad miiCneva aramxolod rTuli
zeTemuri struqturebisa da maTTvis damaxasiaTebeli socialur-normatiuli regulirebis
meqanizmebis Seqmna, aramed sazogadoebis marTvis, principulad axali Sinaarsis mqone,
safuZvlebis Camoyalibeba, romlebic SesaZlebelia miviCnioT protosaxelmwifoebis nair-
saxeobad. mmarTvelobiTi saqmianobis axali tipi ganpirobebuli iyo sazogadoebrivi
cxovrebis moTxovniT, sameurneo saqmianobisa da adamianTa socialuri kavSirebis mTeli
sistemis garTulebiT. saxelmwifoebriobis CamoyalibebisaTvis didi mniSvneloba hqonda mmar-
TvelobiTi saqmianobis gamoyofas, Sromis sazogadoebrivi ganawilebis sxva sferoebidan da
mis profesionalizacias. axali viTareba moiTxovda, rom mmarTvelobiTi funqciebi Seesru-
lebinaT specialurad ganswavlul da garkveuli unar-Cvevebis mqone pirebs. maT evalebodaT
sazogadoebrivi samuSaoebis organizeba da xelmZRvaneloba, sasursaTo da sxva resursebis
Senaxva da ganawileba, mezobel tomebTan savaWro kavSirebis damyareba, risTvisac saWiro iyo
miTologiuri da religiuri simboloebis mTeli sistemis codna da maTi gamoyenebis unari,
rac agreTve moiTxovda specialur aRzrda-wrTvnas. sazogadoeba gaiyo or araTanabar
jgufad: mmarTvelebi da mmarTvelobaSi myofni, rasac udidesi mniSvneloba hqonda
protosaxelmwifoebis formirebis procesisaTvis. mmarTveli wreebi, Tanamdebobaze yofnisas,
iZenen aramxolod pirad Zalauflebas, aramed materialur sargebels, rac kidev ufro
ganamtkicebda maT personalur xelSeuvalobas da aiZulebda koleqtivs damorCilboda
mmarTvelis neba-survils. Tanac, mmarTveli zeda fena cdilobda, rom misi statusi
SenarCuneboda mxolod sakuTar ojaxsa da klans. amrigad, saorganizacio saqmianobam SeiZina
politikuri xasiaTi, xolo administraciul-saTemo didkacoba gadaiqca saxelmwifo moxeled,
romelic cdilobda Camoyalibebuliyo Caketil, kastur-wodebrivi xasiaTis mqone,
dajgufebad.
protosaxelmwifoebSi icvleba beladis statusic. misi Zalaufleba efuZneba administraciul
ierarqias, rac kidev ufro amaRlebs mmarTvelis statuss. beladi iqca administraciuli
ierarqiis meTaurad da misma xelisuflebam SeiZina avtoritarul-sakraluri xasiaTi.
saxelmwifoTa da samarTlis warmoSobis Sesaxeb samecniero literaturaSi arsebobs ramde-
nime, urTierTgamomricxavi Teoria: bunebiTi samarTlis, patriarqalur-paternalisturi,
ZalmomreobiTi, fsiqologiuri, organuli, geografiuli determinizmis, materialisturi
(klasobrivi), samarTlis itoriuli skolis, samarTlis realisturi skolis, samarTlis
sociologiuri skolis, normativistuli mimarTulebis. upirobod aRsaniSnavia is garemoeba,
rom protosaxelmwifoebi, rogoc saxelmwifoebrivi warmonaqmnebis uZvelesi da umartivesi
forma, warmoiSvnen maSin, roca sazogadoeba jer kidev ar iyo diferencirebuli
antagonistur socialur fenebad, razec metyvelebs Tanamedrove istoriuli, eTnografiuli
da sxva saxis kvlevebi. saxelmwifoebrioba yalibdeboda spontanurad, TviT Temuri
wyobilebis bunebrivi ganviTarebis Sedegad, im rTuli zeTemuri struqturebidan, romlebic
uzrunvelyofdnen aRniSnuli socialuri koleqtivebis mizanmimarTul funqcionirebas.
protosaxelmwifoTa erT-erTi damaxasiaTebeli niSania im rTuli saorganizacio-
mmarTvelobiTi sistemebis formireba, romlebic iZenen Caketil xasiaTs da mowyvetili arian
maTi mSobeli sazogadoebisgan.
protosaxelmwifoTa Camoyalibeba aris, winareistoriuli xanidan civilizaciis etapze kacob-
riobis gadasvlis udidesi nabiji. aRniSnulma procesma, dedamiwis sxvadasxva regionSi,
gansxvavebuli xasiaTi SeiZina da, Tanac, xSirad ramdenime saukunes an aTaswleulsac ki moi-
cavda. mecnierTa didi nawili miiCnevs, rom protosaxelmwifoebriobisa da civilizaciis
akvani dairwo Zvel aRmosavleTSi, qr.S-mde IV_III aTaswleulebSi. savaraudod, e.w. damou-
kidebeli civilizaciebi amave periodSi yalibdeboda amerikis kontinentis samxreT nawilSi.
SedarebiT gvian, qr.S-mde II_I aTaswleulebSi saxelmwifoebriobasa da civilizacias eziara
xmelTaSuazRvis auzis mosaxleoba, anu Seiqmna e.w. antikuri samyaro, romelTanac mWidro
kavSiri hqondaT qarTveli xalxis winaprebs. evropisa da aziis xalxis umetesobas
civilizacia Seexo mxolod Sua saukuneebis xanaSi. rac Seexeba afrikis, polineziis,
avstraliis regionebs, winaresaxelmwifoebrivi, saojaxo-klanuri urTierTobebi Senar-
Cunebuli iqna XIX_XX saukuneebSic da maTi msxvreva moxda mxolod evropuli kolo-
nizaciis Sedegad.
9
Tavi I. Zveli aRmosavleTis civilizaciebis saxelmwifo da samarTali
10
kidebel mosaxleobaSi, maT Soris monebis sxvadasxva kategoriebSi; 2. Tavisufal, mdabio
mosaxleobaSi _ meTeme glexebsa da xelosnebSi, romlebic sakuTari SromiT irCendnen Tavs;
3. gabatonebul socialur fenaSi, romlis SemadgenlobaSi yofili sagvareulo didkacoba,
msaxureuli aristokratia, armiis sameTauro nawili Sedioda. 2) Zveli aRmosavleTis social-
luri wyobis erT-erTi niSani mkveTri socialuri sazRvrebis ararseboba iyo: aq arsebobda
damokidebuli mosaxleobis sxvadasxva kategoria, romelsac Tavisufal da monur fenebs
Soris Sualeduri mdgomareoba ekava. sazogadoebaSi individis socialur-samarTlebrivi
statusi, rogorc wesi, ar Seesabameboda (ufro zustad, arsebiTad gansxvavdeboda) mis mier
dakavebul socialur-ekonomikuri mdgomareobas.
II. meurneobis myari mravaldargobrioba, socialuri, politikuri, samarTlebrivi formebisa
da institutebis istoriuli memkvidreobiToba, gabatonebuli religiuri ideologiis
uryevoba saSualebas iZleva, Zveli aRmosavleTis civilizaciebis meore mTavar niSnad, maTi
tradiciuloba gamovyoT. am niSnis gamoyofis mTavar winapirobasQ Semdegi garemoebebi
warmoadgenen: 1) Zveli indoeTisa da Zveli CineTis (Zv. egvipte da Zv. mesopotamia jer kidev
qr.S-mde periodSi wyveten arsebobas) umsxvilesi sazogadoebis socialuri struqturis,
saxelwifosa da samarTlis safuZvelSi, wmindanad Seracxuli da uryevad dadgenili is
religiuri debulebebi ido, romlebmac aTaswleulebsac gauZles da Cvens dromdec moaRwies.
2) Zveli aRmosavleTis civilizaciebis ganviTarebis saerTo kanonzomierebani mainc ver
aRmofxvrian im konkretul specifikur niSnebs, romlebic TiToeul maTgans axasiaTebda da
riTac isini sxva _ analogiuri Sinaarsis, mezoblad mdebare an Soreuli regionebisagan
gansxvavdeboda, kerZod: meurneobis ama Tu im dargis dominirebuli mdgomareoba da misi
damokidebuleba sxva dargebTan, socialuri da politikuri institutebis kulturul-
civilizaciuri ganviTarebis, yofa-cxovrebis, adamianTa msoflmxedvelobis, maTi religiuri
orientaciis arsebiTi Taviseburebani. Zv. babilonSi, magaliTad, msxvil samefo-sataZro
meurneobis gverdiT, SedarebiT gankerZoebuli, saTemo da kerZo meurneoba Tanaarsebobda,
romlebSic, ZiriTadad, Tavisufali meTeme-glexebi Sromobdnen da saxelmwifos renta-
gadasaxads uxdidnen. samefo-sataZro meurneobaSi gamoiyeneboda monuri da, damokidebulebis
ama Tu im xarisxSi myofi, pirebis Sroma. saTemo miwaTmflobelobaSi dRiTi-dRe izrdeboda
damokidebuli mosaxleobis ricxvi, miwadakarguli da Temidan gamodevnili yofili meTeme-
glexebis xarjze. msxvili samefo-sataZro meurneobis arseboba da SedarebiT ganviTrebuli
xelosnoba, rac xels uwyobda savaWro operaciebis farTod warmoebas, didvaWari Tamqaris
meSveobiT, mniSvnelovnad asustebda meTeme-glexebis sagadasaxado eqspluatacias.
Zv. egvipteSi saTemo da kerZo meurneobis seqtori jer kidev qr.S.-mde II aTaswleulSi gaqra,
radgan is, monur da naxevradmonur Sromaze dafuZnebulma, umsxvilesma samefo-sataZro
meurneobam STanTqa. Zv. induri sazogadoebis specifikuri niSnebi daukavSirda sazogadoebis
umkacres dayofas oTx varnad (kastad) (brahmanebi, qSatriebi, vaiSiebi, Sudrebi). Zv. induri
sazogadoebis msgavsi dayofa efuZneboda mosaxleobis religiuri da profesiuli niSniT
diferencirebas da Caketilobisa da avtonomiurobis Zalzed maRali xarisxiT gamoirCeoda.
Zv. indoeTSi eqspluatatoruli urTierTobebi mWidrod iyo gadajaWvuli wodebriv-varnul
(kastur) urTierTobebTan. dabali kastebis tradiciuli socialuri damdableba, varnebis
gareT myofi mosaxleobis, e.w. Candalebis TiTqmis sruli uufleboba, damokidebuli
mosaxleobis sxvadasxva kategoriis eqspluataciis naxevradmonuri formebis gamoyenebis
SesaZleblobas iZleoda.
Zv. CineTSi adreve Camoyalibda, mmarTveli didkacobis mier, meTeme-glexebis eqspluatacia,
renta-gadasaxadis iZulebiTi akrefis gziT, rac, Tavdapirvelad, saTemo miwebze SromiTi
begaris, xolo mogvianebiT, mmarTveli zedafenis mier, saglexo nakveTidan miRebuli
mosavlis didi nawilis miTvisebis gziT xdeboda. Zv. CineTSi saxelmwifoebriobis evoluciis
mxolod erT, da isic mokle drois monakveTSi _ qr.S.-mde IV ss. Zireuli da xarisxobrivi
cvlileba ganicada, sazogadoebrivma warmoebam da mwarmoebelma Zalam, kerZod: Sanis olqis
mmarTvelis _ San ianis reformis Sedegad daimsxvra msxvili saTemo miwis sakuTreba,
Camoyalibda msxvili kerZo miwaTmflobeloba, ganviTarda im umiwo da mciremiwiani glexobis
saijaro eqspluatacia, romlebic iZulebiT miamagres kerZo da saxelmwifos mflobelobaSi
arsebul miwebze.
jer kidev `istoriis mamad~ wodebuli Zv. elini mecnieri herodote (qr.S-mde V s.) werda, rom
egvipteli faraonebi _ formalurad SeuzRudavi mefe-despotebi, Zaladobrivad auqmebdnen
11
taZrebs da xalxs aiZulebdnen maTTvis aegoT kolosaluri akldamebi. swored am periodidan
iRebs saTaves e.w. `aRmosavluri despotiis~ koncefcia, romelic Zalzed aqtiurad gamoiye-
neboda e.w. sabWoTa istoriografiaSi. `aRmosavluri despotiis~ cnebis qveS igulisxmeboda,
SeuzRudavi monarqiuli Zalauflebis mqone, saxelmwifo mmarTvelobis forma, romelic
memkvidreobiT gadaecemoda gaRmerTebul mefe-monarqs da romelic gamodioda erTpirovnul
kanonmdeblad da uzenaess mosamarTled; es iyo umkacresi, totalitaruli reJimis mqone,
centralizebuli saxelmwifo, romelic yovlismomcvel zedamxedvelobas axorcielebda
uuflebo qveSevrdomebze, Zalzed ganStoebuli biurokratiuli administraciuli aparatis
meSveobiT.
zemoaRniSnuli niSnebiT daxasiaTebuli Zveli aRmosavluri despotiis formalizebuli cneba,
garkveuwilad, SeiZleba mivusadagoT Zveli aRmosavleTis iseT saxelmwifoebs, rogorebic
iyvnen Zveli egvipte da Zv. CineTi. Tumca, Cveni Rrma rwmeniT, ZvelaRmosavluri despotiis
cnebis nacvlad ufro swori da yovlismomcveli iqneba civilizaciis cnebis damkvidreba,
romelSic, zemoTCamoTvlili niSnebis garda, gaTvaliswinebulia kulturul-religiuri da
socialur-politikuri Taviseburebanic, ris gamo, vTvliT, rom Zveli aRmosavluri despotiis
cnebam adgili unda dauTmos Zv. aRmosavleTis civilizaciis cnebas. 1) miuxedavad termino-
logiuri siaxlisa, Zv. aRmosavluri civilizaciis politikuri organizaciis niSnebis
gasarkvevad, mokled da zogadad, mizanSewonilia davaxasiaToT is gansxvavebebi, rac oTxive
klasikur Zv. aRmosavlur saxelmwifos Seesabameboda. kerZod, Zv. CineTSi imperatoris
pirovneba gaRmerTebuli iyo, arsebobda imperatoris gansakuTrebuli kulti _ `cis Svili~.
misi farTo uflebamosilebis mTavar Taviseburebad SeuzRudavi da uzenaesi sakanonmdeblo
xelisufleba iTvleboda. Zv. CineTSi adreul etapzeve Camoyalibda mravalsafexuriani
centralizebuli biurokratiuli aparati, romelsac TviT imperatori _ vani meTaurobda.
yvela saimperatoro moxeles, miuxedavad rangisa da dakavebuli postisa, mkacrad
akontrolebda centraluri xelisufleba.
Tumca, Zv. aRmosavluri saxelmwifoebis umetesobas, uzenaesi mmarTvelis xelisuflebis
gverdiT da misi SezRudvis mizniT, axasiaTebda warCinebulTa sakrebulos an saxalxo krebis,
an didojaxiani saqalaqo Temebis TviTmmarTvelobebis arseboba.
Zv. aRmosavleTis sazogadoebebs axasiaTebdaT respublikuri mmarTvelobis formebic,
romlebSic did rols TamaSobda primitiuli tomobrivi demokratiis tradiciebi, kerZod, e.w.
qalaq-respublikebi finikiasa da mesopotamiaSi (patesiatebis saxiT).
zogierT aRmosavlur saxelmwifos sulac ar axasiaTebda Zv. aRmosavluri civilizaciis
yvela is zogadi niSani, romelic zemoT iyo CamoTvlili. kerZod, Zv. indoeTis mmarTvelebi
sulac ar iyvnen aRWurvili SeuzRudavi sakanonmdeblo uflebebiT. maSinac ki, roca
arsebobda, Zv. indoeTis saxelmwifoebriobis istoriaSi, yvelaze centralizebuli mauriebis
(qr.S-mde IV-II ss.) imperia, udidesi mniSvneloba eniWeboda saxelmwifo xelisuflebis
kolegialur organoebs, kerZod: mefis _ rajas karze arsebul saTaTbiro organos _
rajasabhasa da umaRlesi moxeleebis sabWos _ mantripariSads. mauriebis imperiis erT-erTi
yvelaze naTeli Tavisebureba iyo, masSi gaerTianebuli, naxevradavtonomiuri respublikuri
saxelmwifoebrivi gaerTianebebis _ gan-ebisa da sangh-ebis, arseboba.
Zv. aRmosavleTis qveynebis umravlesobam, politikuri ganviTarebis TvalsazrisiT,
mTlianobaSi, ganvlo erTgvarovani gza _ mcire moculobis tomobrivi kavSirebidan (nomuri
tipis qalaq-saxelmwifoebidan), uzarmazar centrtalizebul imperiamde, romelic, Cveulebi-
samebr, polieTnikuri iyo da mezobeli xalxis dapyrobisa da aneqsiis Sedegad iqmneboda.
Tumca, Zv. indoeTSi, Zv. CineTisgan gansxvavebiT, daqucmacebuloba wesad, xolo centrali-
zebuli saxelmwifo _ gamonaklisad iqca. mesopotamiaSi mefis xelisuflebis memkvid-
reobiToba mxolod nawilobrivad xorcieldeboda. kerZod, erT-erTi vaJiSvilisaTvis
xelisuflebis gadacema mmarTvels mxolod qurum-orakulTan moTaTbirebisa da misgan
Tanxmobis micemis Semdeg SeeZlo. mefes arc uzenaesi sasamarTlo instanciis funqcia hqonda
miniWebuli. aqac, indoeTis msgavsad, saxelmwifoebriobis ganviTarebis yvela etapze, Senar-
Cunebul iyo Temebis TviTmmarTveloba. swored Temis TviTmmarTvelobiT organoebs ekisre-
bodaT pasuxismgebloba Temis keTildReobis uzrunvelyofaze, xazinaSi renta-gadasaxadis
droulad da srulyofil gadaxdasa da sazogadoebrivi samuSaoebis (sairigacio arxebis,
gzebis, taZrebis, sasaxleebis mSenebloba) organizebaze.
2) amavdroulad, arc imis uaryofa SeiZleba, rom Zv. aRmosavlur civilizaciebSi masebis
religiur SegnebaSi arsebobda xelisuflebisadmi, mefobisadmi, mmarTvelisadmi gansakuT-
rebuli mistikuri damokidebuleba.
uzenaesi, RvTaebrivi avtoritetis aRiareba, romelic organulad iyo dakavSirebuli msoflio
wesrigis arsTan da misgan gamomdinareobda, Zv. aRmosavluri sulieri kulturisa da
religiuri ideologiis im fuZemdeblur elements warmoadgenda, romelic uSualod ukavSir-
12
deboda mmarTvelis SeuzRudav, despotur uflebamosilebebs da, arsebiTad, ganapirobebda Zv.
aRmosavluri sazogadoebrivi cxovrebis sxvadasxva sferoebs. am garemoebaTa gaTvalis-
winebiT, unda ganisazRvros `Zveli aRmosavluri civilizaciis~ cneba, romelSic igulisxmeba
aziisa da Cr. afrikis aRmosavleT nawilSi ganviTarebuli sazogadoebebis kulturuli,
socialur-istoriuli da formalur-iuridiuli Taviseburebani.
3) ZvelaRmosavluri saxelmwifo, Cveulebriv, aRWurvili iyo iZulebiTi funqciiT da
axorcielebda gabatonebuli socialuri fenis interesebis cxovrebaSi gatarebasa da dacvas.
Tumca, mas iseTi funqciis Sesrulebac daevala, rogoric iyo daqucmacebuli, patri-
lokaluri sazogadoebis gaerTianeba da masSi naturaluri meurneobis ganviTareba da
koordinireba, ris gareSec SeuZlebeli iqneboda am sazogadoebis aucilebeli moTxovnebis
dakmayofileba. vinaidan Zv. aRmosavlur civilizaciebSi sustad iyo ganviTarebuli (an saer-
Tod ar arsebobda) sabazro urTierTobebi, saxelmwifo, misi administraciul-mbrZanebluri
aparatiT, gansakuTrebuli sakontrolo-maregulirebadi funqciebiT aRiWurva, riTac man
uzrunvelyo mmarTveli gabatonebuli fenis mowinave roli da mniSvneloba ZvelaRmosavluri
sazogadoebis cxovrebaSi.
4) Tumca, aranaklebi mniSvneloba mieniWa saxelisuflo struqturebs, saxelmwifos Zvel-
aRmosavluri sazogadoebis kulturul-religiuri erTobis dacvis saqmeSi, rasac isini
TviTmyofadi, fundamenturi faseulobebis SenarCunebis safuZvelze axorcielebdnen.
ZvelaRmosavlur sazogadoebebSi religiuri ideologiis ganmtkiceba da misi mizanmimarTuli
konservacia didad iyo ganpirobebuli ekonomikuri kavSirebis sisustiT, naturaluri
meurneobis batonobiTa da sabazro urTierTobebis ganuviTareblobiT. ama Tu im
ZvelaRmosavlur civilizaciebSi gabatonebuli religiuri ideologia, romelic gadamwyvet
rols TamaSobda sazogadoebaSi erTianobis SesanarCuneblad, efuZneboda sxvadasxva moralur
da religiur faseulobebs, Tumca, yvela SemTxvevaSi, gansakuTrebuli adgili hqonda
miCenili `SemakavSirebel rgols~ _ saxelmwifos mmarTvels. kerZod, qr.S-mde III aTas-
wleulSi, Zveli samefos xanaSi, egviptis faraonebs `mzis Zis~ uwmindesi tituli mieniWaT da
maTi dakrZalvis gansakuTrebulad sazeimo rituali iqna SemuSavebuli (sayovelTaod
cnobili piramidebis mSenebloba). egviptis faraoni iyo dedamiwaze sicocxlis damcveli da
mis gareSe warmoudgeneli iyo imqveyniuri samyaros arseboba. Zveli egviptelebi faraonebis
piramidebis aSenebiT, sakuTar imqveyniur arsebobazec zrunavdnen. gansakuTrebuli mniSv-
neloba hqonda religiur ideologias Zveli CineTis saxelmwifoSi, sadac saukuneebis
manZilze yalibdeboda unificirebuli msoflmxedveloba, romlis mizani iyo mmarTvelis _
vanis gandideba da imperatoris _ `cis Svilis~ RvTaebrivi warmomavlobis dasabuTeba.
miuxedavad imisa, rom Zveli indoeTi da Zveli SuamdinareTi didi TaviseburebebiT
xasiaTdebodnen, aqac xdeboda mmarTvelTa _ mefeebis yovelmxrivi gandideba. maTi saxelebi
RmerTebis saxelebis gverdiT iwereboda. Zv. babilonSi pates-lugali (mefe) _ adamiania,
Tumca is RmerTebis rCeulia da mas RvTaebrivi, mefuri Zalaufleba hqonda, ris safuZvelzec
igi sakuTar qveSevrdomebs ganagebda.
Zvelindur politikur-religiuri koncefciiT RvTivsasurveli mefis Sesaxeb (devaraja), mefes
evaleboda gansakuTrebuli dharmis (movaleobis) Sesruleba. erT-erTi umniSvnelovanesi
movaleoba iyo qveSevrdomTa dacva. yovelive is, rasac mefe akeTebs _ sworia. aseTia
aRiarebuli kanoni, _ ewera `naradaSi”, Zveli indoeTis erT-erT religiur-eTikur traqtatSi.
sazogadoebrivi wesrigis dacvisadmi ltolva axasiaTebda yvela Zvel aRmosavlur monarqias
_ maTi aRmavlobisa da ayvavebis periodebSi.
saxelmwifoebriobis ganviTarebam didad Seuwyo xeli ZvelaRmosavlur samarTalganviTarebas.
Tumca, unda aRiniSnos, rom samarTali arc pirvelyofili sazogadoebisaTvis iyo ucxo,
razedac uamravi religiur-eTikur da CveulebiTi normebis arseboba da moqmedeba mowmobs.
ZvelaRmosavluri samarTalganviTareba mravali saerTo niSniT xasiaTdeba. 1) kerZod, is Riad
ganamtkicebda socialur uTanasworobas (batonis da monis opozicia). Zv. aRmosavleTSi
monoba ar atarebda klasikur xasiaTs _ anu mona ar iyo nivTi, am sityvis sruli gagebiT, mas
SeeZlo ojaxi hyoloda da mebatonis interesebis Sesabamisad, garkveul qonebas flobda.
ZvelaRmosavluri kanonmdebloba Tavisufali mosaxleobis wodebriv uTanasworobasac
adgenda. aseTi uTanasworoba, ama Tu im moculobiT, yvela ZvelaRmosavlur civilizaciaSi
gvxvdeba.
2) Zv. aRmosavleTis samarTali uSualod iyo dakavSirebuli religiasa da religiur
moralTan. mcire gamonaklisis garda, aq samarTlis normas religiuri dasabuTeba gaaCnda.
samarTaldarRvevas, amavdroulad, miiCnevdnen religiuri da zneobrivi normis darRvevadac.
3) Zv. aRmosavleTis samarTlis ZiriTad wyaros saukuneebis manZilze warmoadgendnen Cveuleba
da CveulebiTi samarTlis normebi, romlebic iyo saTemo Semoqmedebis nayofi. isini
dauwereli formiT moqmedebdnen da meTemeTa mexsierebasa da SegnebaSi zepirsityvaobiT
13
gadaecemoda Taobidan Taobas. Zveli drois brZenTa wminda avtoritetze miTiTebebi gvxvdeba
ZvelaRmosavluri samarTlis TiTqmis yvela ZeglSi, riTac kidev erTxel dasturdeba misi
tradiciuli xasiaTi.
4) samarTlis normebis Camoyalibeba xdeboda Zveladve damkvidrebuli qcevis wesebis mixedviT
da axali normebi orientirebuli iyo Zvel qcevebze. axali SinaarsiT gamdidrebuli Cveu-
leba, saxelmwifos mxridan, sanqcionirebas ganicdida da samarTlis mTavar wyarod maSinac
rCeboda, roca gaCnda dawerili samarTlis Zeglebi, brahmanebis mier Sedgenili kompilaciebi
da sxva.
5) adreul samarTlis ZeglebSi ganmtkicebul iqna yvelaze gavrcelebuli Cveulebebi da
damkvidrebuli sasamarTlo praqtikis monacemebi, ris gamoc es samarTlis wignebi xasiaTdeba
arasrulyofilebiT, mTeli rigi institutebisa da normebis gaurkvevlobiT, kazuisturi
xasiaTiT, radgan samarTlis norma yalibdeboda ara abstraqtuli formiT, aramed konkre-
tuli SemTxvevis saxiT. Zv. aRmosavleTis samarTlebriv sistemebSi asaxva pova, gvarovnuli
wyobilebisaTvis damaxasiaTebelma, qcevis wesebma, kerZod, ojaxis an Temis wevrTa mimarT,
koleqtiuri pasuxismgeblobis principma im danaSaulis mimarT, romelic Cadenili iqneboda
maTi wevris mier, SurisZiebam (sisxlis aRebam), TviTgasworebam, talionma _ samagieros
mizRvam (Tvali Tvalisa wil, kbili kbilisa wil, gantexa gantexisa wil). Tumca, aRsaniSnavia,
rom universaluri Cveulebebi (sisxlis aReba da talioni) axali SinaarsiT Seivso Cvenamde
moRweuli Zv. aRmosavleTis samarTlis ZeglebSi. qonebrivi, wodebrivi da profesiuli
gansxvavebebi imaze metyveleben, rom ZvelaRmosavlur samarTalSi dairRva, gvarovnuli
wyobisaTvis damaxasiaTebeli, Tanaswori samagieros mizRvis idea da damkvidrda, socialur
antagonizmze dafuZnebuli, samarTalgageba da marTlSegneba. aRniSnuli normebi iqidan
gamomdinareobdnen, rom warCinebuli, mdidari kacis sisxlis fasi gacilebiT Zvirad fasobda,
vidre mdabio da Raribi kacisa.
6) ZvelaRmosavluri samarTlis saerTo tradiciuli niSnebi ganisazRvreboda am civili-
zaciebSi, xangrZlivi drois ganmavlobaSi, iseTi socialuri formebis arsebobiT, rogorebic
iyo Temi da didi patriarqaluri ojaxi. Zv. aRmosavleTis saojaxo-saqorwino da
memkvidreobiTi samarTlis mniSvnelovan Taviseburebas warmoadgenda ojaxis wevrTa Soris,
tradiciulad, gansxvavebuli statusis arseboba: qali yovelTvis mamakacis morCilia, ufrosi
Taoba mudam, umcrosi Taobis mimarT, gabatonebul mdgomareobas inarCunebda.
7) ZvelaRmosavlur samarTalSi versad vpovebT warmodgenas samarTlis dargebis, danaSaulsa
da kerZo samarTaldarRvevas Soris gansxvavebis Sesaxeb. erTi SexedviT, Zv. aRmosavleTis
samarTlis Zeglebi ara mxolod usistemod, aramed xSirad alogikuradac arian Sedgenili.
Tumca, ar iqneba swori am ZeglebSi Sinagani logikis arsebobis uaryofa. is ganisazRvreba Zv.
babilonsa da Zv. CineTSi adamianis qmedebis simZimis, codvilobis religiuri koncefciiT (an
Zv. indoeTSi samyaros Seqmnisa da varnul-wodebrivi dayofis religiuri koncefciiT).
roca Zveli aRmosavleTis samarTalganviTarebis saerTo niSnebze vsaubrobT, ar SeiZleba
uyuradRebod davtovoT is Taviseburebani, rac TiToeul civilizacias axasiaTebda da
uSualod iyo dakavSirebuli, ama Tu im saxelmwifoSi moqmed, samarTlis normebTan,
samarTlis principebTan da im sulier kulturasa da religiasTan, romlebic ganapirobebdnen
samarTalganviTarebas.
kerZod, Zv. egvipteSi, romelic `sayovelTao monobis~ qveynad iTvleboda, samefo aparatis
administraciul-mbrZanebluri sistemis usazRvro batonobis pirobebSi, warmoudgeneli iyo
pirovnebis samarTlebriv statusze, mis uflebaunarianobaze saubaric ki.
Zv. konfucianelur CineTSi religiac da samarTalic Tavidanve uaryofda adamianTa
Tanasworobis ideas da im gansxvavebidan gamodioda, romelic daadgina konfucianelobam,
CineTis sazogadoebis wevrTa mimarT, adamianis sqesis, asakis, naTesaur urTierTobebsa da
socialur ierarqiaSi dakavebuli adgilis Sesabamisad. Zv. CineTSi gamoiricxa ara mxolod
samoqalaqo sazogadoebis, kerZo sakuTrebis, adamianis subieqturi uflebebis da
Tavisuflebebis, aramed, rogorc aseTi, kerZo samarTlis Seqmnisa da arsebobis
SesaZleblobac ki. Zv. CineTis tradiciuli samarTlis dargi mxolod sisxlis samarTalia,
romelSic Sesuli iyo saojaxo da kerZo samarTlis sxva institutebi da romelTa darRveva
iwvevda sisxlissamarTlebriv pasuxismgeblobas. Zv. CineTisgan gansxvavebiT (sadac Teologia,
rogorc aseTi, ar TamaSobda gansakuTrebul rols), Zvelinduri civilizacia atarebda
mkveTrad gamoxatul religiur xasiaTs. Zvelinduri sazogadoebrivi cxovrebis yvela sfero
mkacrad regulirdeboda zustad dadgenili eTikur-kasturi normebis, qcevis tradiciuli
wesebis meSveobiT, romlebic gansxvavebuli iyo sxvadasxva socialuri jgufebisa da
adamianis aSram-isaTvis (cxovrebis sxvadasxva stadia), romelTa mkacri dacva religiurad
waxalisebas, darRveva ki _ religiur da socialur degradacias iwvevda. amitom iyo, rom
Zvelindur sazogadoebaSi gansakuTrebuli roli mecnier-brahmans hqonda miniWebuli da is
14
adamianTa aRmzrdelad iTvleboda. mas evaleboda dharmebis _ induri religiuri qcevis
wesebis, kasturi normebisa da ritualebis swavleba da maT Sesrulebaze Tvalyuris devna.
swored amiT aixsneba Zvel indoeTSi samarTlis normebis specifikuri xasiaTi, romelTa
Soris gansakuTrebuli adgili daeTmo brahmanTa didaqtikur nawarmoebs _ dharmaSastrebs,
romlebmac mravali saukunis ganmavlobaSi SeinarCunes sakuTari Zala.
15
doebrivi wyobis gadamwyvet faqtors, qveynis ekonomikaSi, warmoadgenda msxvili saxelmwifo
da sataZro meurneobis TiTqmis SeuzRudavi batonoba. mosaxleoba mTlianad iyo CarTuli
saxelmwifo meurneobis warmoebaSi, ris gamoc, mSromeli mosaxleobis calkeul fenebs
Soris, naklebad SeiniSneboda mkveTri gansxvaveba, samarTlebrivi statusis mixedviT, riTac
Zveli egvipte gamoirCeva sxva ZvelaRmosavluri civilizaciebisagan. samarTlebrivi statusis
pirobiTi erTgvarovneba asaxvas poulobs im terminSic, romliTac, zogadad, aRiniSneboda
mdabio fena _ mereTi. aRniSnul cnebas ar hqonda mkveTrad gamoxatuli samarTlebrivi
Sinaarsi. mereTi, iseve rogorc sadao Sinaarsis cneba _ mefis mosamsaxure _ naxevrad-
Tavisufali, damokidebuli muSaki, gamoiyeneboda Zveli egviptis civilazaciis arsebobis
mTels xangrZliv periodSi. DZveli egviptis ganviTarebis sxvadasxva etapze, sameurneo da
sazogadoebrivi wyobis ZiriTad rgols sasoflo Temi warmoadgenda. SidaTemobrivi
socialuri da qonebrivi diferencirebis kanonzomieri procesi pirdapir ukavSirdeboda
sasoflo-sameurneo warmoebis intensiurobas da im damatebiTi produqtis zrdas, romelic
miiTvisa saTemo zedafenam (aristokratiam), romlis xelSic gadavida axali sairigacio
sistemebis mSeneblobisa da maT gamarTul mdgomareobaSi yofnaze zedamxedvelobis funqcia.
mogvianebiT, aRniSnuli funqcia iqca centralizebuli saxelmwifo xelisuflebis
prerogativad. Zvelegvipturi sazogadoebis socialuri diferencirebis procesi kidev ufro
gaRrmavda qr.Sobamde IV aTaswleulis bolos, rodesac Seiqmna is gabatonebuli socialuri
fena, romlis SemadgenlobaSi Sevidnen nomebis sagvareulo aristokratia, qurumebi da
gamdidrebuli meTeme _ glexebi. sazogadoebis dasaxelebuli fenebi sul ufro daSordnen
Tavisufali meTeme- glexebis ZiriTad masas, romelic, amieridan, saxelmwifo gadasaxadiT _
rentiT ibegreboda. meTeme-glexebis movaleobaSi Sedioda iZulebiTi Sroma, sarwyavi arxebis,
gamagrebiTi jebirebisa da gzebis mSeneblobasa da movla-patronobis mizniT. Zvel egvipteSi,
pirvelive dinastiebis periodidan moyolebuli, Cveulebad iqca, mTeli qveynis masStabiT
Catarebuli “xalxis, pirutyvis, oqros“ sayovelTao aRwera, romlis safuZvelzec dgindeboda
saxelmwifo gadasaxadebis nairsaxeoba da maTi moculoba. imis gamo, rom Zvelegvipturi
saxelmwifoebriobis ganviTarebis adreul etapzeve moxda erTiani saxelmwifos Seqmna,
faraonis Zlieri da centralizebuli xelisuflebiT saTaveSi, Camoyalibda erTiani miwis
fondi, romelic gamocxadda faraonis kuTvnilebad. amieridan, faraonis xelSi gaerTianda
rTuli sairigacio sistemebis marTvis funqcia. garda amisa, Seiqmna msxvili saxelmwifo da
sataZro meurneoba. es ori garemoeba ki ganapirobebda sasoflo Temis, rogorc miwis
koleqtiur sargeblobasTan dakavSirebuli, damoukidebeli erTeulis faqtiur gaqrobas: 1)
sasoflo Temis gauqmebas xels uwyobda im Tavisufali miwaTmflobeli fenis gaqroba,
romelic iyo saxelmwifo xelisuflebisgan damoukidebeli da ar eqvemdebareboda am ukanask-
nelis kontrols. Tumca. SenarCunebuli iqna Temismagvari, mudmivi xasiaTis, sasoflo
dasaxleba, romlis Tavkacebi pasuxismgebeli iyvnen gadasaxadebis akrefaze, sairigacio
nagebobaTa gamarTul funqcionirebasa da iZulebiTi samuSaoebis Catarebaze; 2) amasTanave,
ganmtkicda gabatonebuli saTemo didkacobis ekonomikuri da politikuri poziciebi.
aristokratiis rigebis gafarToveba xdeboda adgilobrivi nomuri zedafenis, Camoyalibebis
procesSi myofi, centraluri administraciuli aparatis moxeleTa da qurumebis xarjze.
zedafenis ekonomikuri siZlieris gazrdas xels uwyobda (adreul periodSive Camoya-
libebuli) miwebisa da monebis, samefo wyalobis saxiT, gacemis praqtika. Zveli samefos
droidan Cvenamde moaRwia faraonebis brZanebulebebma, romelTa mixedviT ganisazRvreboda
taZrebisa da sataZro dasaxlebebis uflebebi da privilegiebi, aristokratebisa da
taZrebisaTvis miwis nakveTebis gadacema, samefo wyalobis saxiT. faraonis meurneobaSi, saero
da sasuliero didkacobis samflobeloebSi Sromobdnen damokidebuli, uuflebo mosax-
leobis sxvadasxva kategoriis warmomadgenlebi: tyve- monebi, monur mdgomareobaSi
Cayenebuli, yofili meTeme-glexebi, “mefis mosamsaxureebi”, romlebic dakisrebul samuSaos
asrulebdnen mefis zedamxedvelTa meTvalyureobis qveS. mosaxleobis am kategorias, pirad
sakuTrebaSi, mcire qoneba gaaCnda da isini cotaoden sakvebs iRebdnen mefis sawyobebidanac.
“mefis mosamsaxureebis” eqspluatacia rogorc gareekonomikur, ise ekonomikur iZulebaze iyo
dafuZnebuli, vinaidan miwa, samuSao inventari, pirutyvi da Sromis sxva saSualebebi mefis
sakuTrebas warmoadgendnen. Zalzed pirobiTi iyo is zRvari, romelic gavlebuli iyo monasa
(egvipteSi monebis raodenoba didi arasdros yofila) da “mefis mosamsaxureebs” Soris. Zvel
egvipteSi dasaSvebi iyo monebis yidva-gayidva, memkvidreobiT gadacema, gaCuqeba. Tumca,
zogjer monas miwis mcire nakveTsac aZlevdnen da aiZulebdnen, qonebis sanacvlod, miRebuli
mosavlis nawili gadaexada miwis mesakuTrisaTvis. monobis erT-erTi wyaro iyo valauali
movalis savalo kabalaSi Cavardna (TviTgayidva _ arc Tu waxalisebuli) da damnaSaveTa
monobiT dasja. Sua samefos periodSi garkveuli cvlilebebi moxda rogorc mmarTveli
wreebis, ise mosaxleobis qveda fenis samarTlebriv mdgomareobaSi. saxelmwifoSi
16
mniSvnelovani roli, nomuri aristokratiisa da qurumebis gverdiT, mieniWa e.w. utitulo
moxeleobas. “mefis mosamsaxureebis” saerTo masidan gamoiyo e.w. nejesi (“mcire”), xolo am
ukanasknelis rigebidan _ ”Zlieri nejesi”. nejesis Camoyalibebas xeli Seuwyo kerZo
miwaTmflobelobis, sasaqonlo-fuladi urTierTobebisa da bazris ganviTarebam. amitomac,
SemTxveviTobad ar miiCneva is garemoeba, rom qr.Sobamde XVI-XV ss., Zvelegviptur leqsikonSi
moxda “vaWris”cnebis damkvidreba, xolo, fulis ararsebobis pirobebSi, gacvlis eqviva-
lentad _ vercxlis SemoReba. nejesi, xelosnebTan erTad, ufro maRal statuss iZenda da
sakuTari Sromis produqts bazarze hyidda. sasaqonlo-fuladi urTierTobebisa da xelos-
nobis ganviTarebis pirobebSi, iqmneba axali qalaqebi, qalaqebSi ki _ specialobis mixedviT,
xelosnebis gaerTianebebi (amqrebis msgavsi). Zlieri nejesi, qurumTa qveda rgolisa da
wvrili moxeleebis msgavsad, qalaqis mcxovrebTa saSualo _ gardamaval fenas hqmnis (gamdid-
rebul xelosnebTan erTad). amave dros, izrdeba, kerZo sakuTrebaSi myofi, monebis
raodenoba. gaZlierda damokidebuli miwaTmflobelTa eqspluatacia (maTve evaleboda mZime
gadasaxadebis gamoReba da mefis jarSi msaxuri). kidev ufro gaRatakda qalaqis qvedafena.
garda nejesisa, amave periodSi gaCnda Zvelegvipturi mosaxleobis gansakuTrebuli kategoria
_ nemhu, romelic samarTlebrivi mdgomareobis mixedviT, axlos idga nejesTan. nemhus
kategoriaSi Sediodnen is miwaTmflobelni, romlebsac hqondaT sakuTari meurneoba, agreTve
_ meomrebi da is wvrili moxeleebi, romlebic faraonis administraciis nebiT, ganicdidnen
socialur da samarTlebriv dawinaurebas, an piruku _ daqveiTebas, saxelmwifos mxridan
maTze moTxovnis Sesabamisad.
17
hqonda, aseTi momavali faraoni-RmerTi (memkvidre) uamravi iqneboda. Zveli egviptis farao-
nebs, Cveulebisamebr, hyavdaT erTi mTavari coli, warmoSobiT egvipteli (aseT mTavar colad,
tradiciisamebr, RviZli da an naxevar-da iTvleboda) da uamravi meorexarisxovani colebi da
mxevlebi. yvela colis Svils SeeZlo taxtis memkvidreobaze ganecxadebina pretenzia, Tumca
pirmSooba, tradiciulad, gadamwyvet principad miiCneoda.
samefo RvTisZeoba, rogorc mmarTveli monarqis unikaluri Tviseba, memkvidreobiT rodi
gadadioda, uSualod mamidan Svilze. is SeiZleboda gadacemoda, `Sesuliyo~ nebismier qalSi,
maSinac ki, Tu is verasdros ixilavda mefes. Tumca, mas unari Seswevda eSva axali faraoni-
RmerTi. swored aseTi warmodgenebis wyalobiT xdeboda axali, memkvidre _ faraonis cnoba
da axali mmarTveli dinastiis xelisuflebis legitimacia.
miuxedavad imisa, rom faraonis uflebamosilebani Zalzed farTo iyo, misi xelisufleba ar
ganixileba, rogorc erTpirovnuli da TviTneburi. erTiani Zvelegvipturi saxelmwifos poli-
tikuri stabiluroba, taxtisa da gvirgvinis xelSeuxebloba imaze iyo damokidebuli, Tu
ramdenad warmatebiT emsaxureboda faraonis moRvaweoba gabatonebuli socialuri fenis
interesebis dacvasa da ganmtkicebas. faraonis xelisuflebis Sekaveba uzrunvelyofili iyo
samarTlianobis (ma-aTi) religiur-eTikuri normebis mkacri dacviT. am normebis ganuxreli
Sesruleba mefe-RmerTis gansakuTrebul damsaxurebad miiCneoda. faraoni-adamianis buneba _
susti, mokvdavi, yovelgvar tanjvasa da Wmunvas daqvemdebarebuli, mxolod RvTaebriv
bunebasTan SeerTebis Semdeg, iZenda im gansakuTrebuli zebunebrivi rolis Sesrulebis
unars, romelSic egviptelebi xedavdnen sakuTari keTildReobis sawindars ara mxolod
miwier, aramed zeciur cxovrebaSi. am aspeqtSi SesaZlebelia ganvixiloT TviT `aRmosavluri
civilizaciis~ cneba da Zveli egviptelebis is masobrivi monawileoba piramidebis
mSeneblobaSi, romlis stimulireba ara mxolod iZulebis, brZanebis usityvod Sesrulebis
gziT xdeboda.
xelisuflebis Sesaxeb Zveli egviptelebis gansxvavebuli warmodgenebi aisaxa Zvelegvipturi
saxelmwifos mmarTveli aparatis TaviseburebebSi, romelic miuxedavad mravalricxovnobisa,
Zalzed sustad iyo diferencirebuli. Zveli egviptis TiTqmis yvela moxele erTdroulad
sameurneo, samxedro, sasamarTlo da religiur saqmianobasTan iyo dakavSirebuli. Tanac, Tu
mefis moxeleTa pirdapiri kavSiri ama Tu im sameurneo qvedanayofTan, droTa ganmavlobaSi,
Zlierdeboda, maTi roli religiur sferoSi TandaTanobiT mcirdeboda. axal samefoSi
religiuri funqciebi Tavmoyrili iyo qurumebis Caketili kastis xelSi da xSir SemTxvevaSi
pirdapir upirispirdeboda mefis moxeleTa interesebs. sul ufro Zlierdeboda armiis roli
da samxedro meTaurTa monawileoba sameurneo saqmianobis sferoSi.
Zveli egviptis saxelmwifos ganviTarebis yvela etapze, saxelmwifos mmarTvelobis sferoSi,
gansakuTrebuli roli eniWeboda samefo kars. saxelmwifo aparatis funqciebis ganviTarebis
Sesaxeb mowmoben faraonis pirveli TanaSemwis _ jatis uflebamosilebani. jati,
Tavdapirvelad, qalaqis mmarTvelis rezidenciis qurumi iyo. amavdroulad, is samefo karsac
meTaurobda da faraonis kancelariasa da sasaxlis ceremonials ganagebda. jatis ufleba-
mosilebani, droTa ganmavlobaSi, gascda mefis sasaxlisa da samefo meurneobis mmarTvelobis
farglebs. axal samefoSi jati axorcielebda qveynis mTel teritoriaze, centrsa da
adgilze, mmarTvelobis sferoze kontrols, ganagebda miwis fondsa da wyalmomaragebas. mis
xelSi aRmoCnda uzenaesi samxedro xelisufleba. jati akontrolebda jaris mobilizacias,
sasazRvro cixe-simagreebis mSeneblobas, meTaurobda flots. masve ekuTvnoda uzenaesi
marTlmsajulebis funqcia. jati ganixilavda, faraonis saxelze wargzavnil saCivrebs da
yoveldRe moaxsenebda faraons, saxelmwifoSi mimdinare, yvelaze mniSvnelovani movlenebis
Sesaxeb, uSualod akontrolebda faraonis mier gamocemul miTiTebebis Sesrulebas.
jatis Tanamdebobaze, Cveulebisamebr, iniSneboda erT-erTi ufliswuli an faraonis sxva
axlo naTesavi; zogierTi dinastiis dros (magaliTad, V da VI) jatis Tanamdebobaze
iniSneboda romelime warCinebuli gvaris warmomadgeneli _ maRalCinosani moxele, rac,
aRniSnul periodSi, mefis centraluri xelisuflebis Sesustebaze metyvelebda.
jatis uSualo kontrols eqvemdebarebodnen specializirebuli uwyebebis meTaurebi: `iaraRis
saxlis meTauri~, romelic xelmZRvanelobda samxedro uwyebas, `im yvelafris gamge, rasac
iZleva ca, warmoSobs miwa da moaqvs niloss~ _ saxelmwifo sacavebisa da beRlebis mcveli,
`samuSaoebis meTauri~, romelic ganagebda mSeneblobas da sxva. Zv. egviptis mmarTvelobis
aparatis calkeuli rgolebis susti diferencireba, misi ganuxreli kavSiri religiur da
sameurneo saqmianobasTan ganapirobebda adamianTa im gansakuTrebuli jgufis arsebobas,
romelsac XVIII dinasntiis dros ewoda e.w. `gawvevisadmi morCili~. TiToeuli jgufis SigniT
adamianebi erTmaneTisagan gansxvavdebodnen, wodebrivi da socialuri niSniT. erTsa da imave
jgufSi erTiandebodnen mxolod msxvili moxeleebi, faraonis samefo karis warCinebulebi,
meoreSi ki Sediodnen mxolod monebi. adamianTa es jgufebi garkveul adgils ikavebdnen
18
Zvelegvipturi sazogadoebis warmoebisa da mmarTvelobis sferoebSi. `gawvevisadmi morCi-
lebi~ uSualod axorcielebdnen sakuTari batonis brZanebebs.
mmarTvelobis organoTa sistemaSi gansakuTrebuli adgili ekuTvnoda `mefis didi gawvevi-
sadmi morCilebis~ jgufs _ sasaxlis warCinebulebs, msxvil aristokratebs, saxelmwifo
moxeleebs, mefis pirad mcvelebs. am jgufis warmoadgenlebi meTaurobdnen saxelmwifos
yvela umaRles uwyebas.
4) adgilobrivi mmarTveloba
Zveli samefo iyo ramdenime sasoflo Temis gaerTianeba, romlis saTaveSi idgnen saTemo
mamasaxlisebi da saTemo sabWoebi _ jajatebi. Zveli samefo sabWoebi, romelTa Semadgen-
lobaSi Sediodnen mdidari glexebis warmomadgenlebi, aRiWurven sasamarTlo, sameurneo da
administraciuli xelisuflebiT, adgilebze. isini aregulirebdnen miwis gadacemis aqtebs,
zedamxedvelobdnen xelovnuri morwyvis qselis mdgomareobasa da miwaTmoqmedebis ganvi-
Tarebas. Tumca, momavalSi saTemo sabWoebma mTlianad dakarges sakuTari mniSvneloba, xolo
saTemo mamasaxlisebi iqcnen, adgilebze, centraluri saxelmwifo aparatis moxeleebad.
nomarqebi _ Zveli Temebis bazaze Seqmnili _ mcire saxelmwifoebis meTaurebi, xolo
SemdgomSi centralizebuli saxelmwifos calkeuli olqebis pirveli pirebi, droTa ganmav-
lobaSi, kargaven sakuTar damoukideblobas. axali samefos xanaSi nomebis administracia
mTlianad daemorCila centrs. nomebis gamgebloba daevala gansakuTrebul samefo moxeles,
romelsac eqvemdebareboda mdivani da administraciuli aparati.
Zvel egvipteSi, saxelmwifoebriobis ganviTarebis yvela etapze, ganStoebuli administ-
raciul-mbrZanebluri aparatis centralur figurad iTvleboda mwerali-kancleri (mdivani).
mdivnebis momzadeba xdeboda specialur skolebSi. isini ganagebdnen Semosavlebisa da gasav-
lebis mravalricxovan wignebs, weliwadSi orjer adgendnen, qveynis yvela kategoriis miwebis
kadastrs, axdendnen mosaxleobisa da misi qonebis aRweras.
qveyana iyofoda ara mxolod olqebad, aramed or did okrugad _ samxreT da CrdiloeT
egvipted, romelTa saTaveSi mefisnacvlebi idgnen. qveynis amgvari administraciuli dayofa,
romelic Seesabameboda egviptis uZveles dayofas _ zeda da qveda samefoebad, ganapirobebda
faraonis gansakuTrebuli titulaturis arsebobas, romelic SenarCunebuli iqna qveynis
Semdgom istoriaSic _ `ori qveynis mbrZanebeli~, `qveda da zeda egviptis faraoni~.
5) armia
Zvel samefoSi ar arsebobda regularuli armia. armiis formireba xdeboda, mTeli qveynis
masStabiT Catarebuli, sayovelTao mobilizaciis gziT, im samxedro operaciebis dros,
romelTa mizani iyo monaTa, pirutyvis da sxva qonebis mZarcveluri mitaceba. nadavlis didi
nawili faraons rCeboda. mSvidobianobis dros jariskacebi misdevdnen meurneobas. samxedro
razmebis saTaveSi idga an TviT faraoni, an mis mier daniSnuli moxele. oficerTa kadrebi ar
arsebobda. qveynis decentralizaciis periodSi samxedro Zalebi gadadiodnen adgilobrivi
nomarqebis gankargulebaSi. Sua samefos xanaSi, sakmaod maRal doneze xdeboda samxedro
saqmis organizacia. mas uSualod xelmZRvanelobda jati, romelic zedamxedvelobas uwevda
armiis formirebasa da meTaurobda samxedro da savaWro flots. amave periodSi yalibdeba
oficerTa kadrebi. Zvel egvipteSi Tavidanve Camoyalibda mefis gvardia, mefis piradi dacva.
qr.S-mde XVIII s. hiqsosebma, egviptis dapyrobis Sedegad, qveyanaSi cxenebi Semoiyvanes. amave
droidan egviptur jarSi, qveiT nawilebTan erTad, Cndeba cxenosani jari da sabrZolo
etlebi. axali samefos xanaSi, hiqsosebis qveynidan gandevnis Semdeg, gaaqtiurda qveynis
samxedro politika da Seiqmna mudmivi brZolisunariani armia, romlis damrtymel Zalas
miwaTmoqmedni, wvrili da saSualo donis moqalaqeebi Seadgendnen, romlebic faraonis srul
kmayofaze imyofebodnen. armiaSi gaizarda daqiravebuli jariskacebis ricxvi. swrafad
izrdeboda oficerTa raodenoba da maTi roli saxelmwifos cxovrebaSi. gansakuTrebuli
damsaxurebisaTvis meomrebs ajildovebdnen miwis nakveTebiT. armiis meTaurebi, saxelmwifo
aparatis gasamxedrovebasTan erTad, samoqalaqo moxeleTa funqciebiTac aRiWurvnen da
sarwyavi arxebis mSeneblobas xelmZRvanelobdnen. Tavdapirvelad, armia sapolicio funq-
ciebsac asrulebda, xolo axali samefos xanaSi es funqciebi specialur sapolicio razmebs
gadaeca, romlebic dedaqalaqis, arxebis, taZrebisa da saxelmwifos sacavebis dacvas
axorcielebdnen.
19
6) sasamarTlo
20
did nakveTebs. sagvareulo aristokratiis msxvil meurneobebSi sul ufro xSiarad iyenebdnen
monebis Sromas. qr.S-mde III aTas. yalibdeba samefo-sataZro meurneoba, rasac xels uwyobda
taZrebis mier saTemo miwebis mitacebis gaRrmavebuli procesi. amieridan meTeme-miwaT-
mflobelebi aRar monawileobdnen sataZro miwebis damuSavebaSi da taZris xazinaSi ixdidnen
mxolod gadasaxads _ rentas. taZrebis miwebs ki damokidebuli mosaxleobis sxvadasxva
kategoriebi da monebi amuSavebdnen. Tumca, meTeme-glexi mainc Cabmuli iyo sazogadoebriv
samuSaoebSi _ gzebis, taZrebis, sasaxleebis, sairigacio nagebobebis mSeneblobasa da sxva.
qalaqebSi, mmarTvelobiTi funqciis garTulebasTan erTad, izrdeba administraciuli aparati,
romelSic is adamianebi Sevidnen, romlebic dakavebulni iyvnen miwebis, sataZro meurneobis,
sazogadoebriuvi samuSaoebis aRricxviT da sakulto moqmedebebis ganxorcielebiT.
administraciuli aparati, marTalia, aRmocenda sazogadoebrivi mmarTvelobis organoebidan,
magram axla mas sul sxva socialuri roli daekisra. is xdeba patesiatis (qalaq-
saxelmwifos) mmarTvelobis aparati da mravalferovan mmarTvelobiT funqcias axorcielebs
sxva Temebis _ dasaxlebebis mimarT.
patesiatebis (qalaq-saxelmwifoebis) warmoqmna da socialuri diferencirebis procesis
gaRrmaveba mxolod im or tomobriv jgufs Seexo, romelic mesopotamiis (SuamdinareTis)
samxreT nawilSi iyo gansaxlebuli, kerZod: Sumerebsa da aqadelebs. qr.S-mde III aTas. bolos
mesopotamiaSi mcxovrebi sxvadasxva jgufebi sabolood Seerwynen erTmaneTs, Tumca
SenarCunebuli iqna misi ZiriTadi nawilebis _ Sumerisa da aqadis _ saxelwodeba, romlebic,
Sesabamisad, SuamdinareTis samxreTsa da CrdiloeTSi mdebareobdnen. Sumeruli civilizaciis
upirvelesi centri iyo uruqi. semituri mosaxleobis _ aqadelTa uZveles qalaqad iTvleba
aqadi. qr.S-mde IV aTas., am regionSi mosulma, Sumerebma (saidan movidnen, ucnobia, _
egviptidan, an mcire aziidan, an indoeTidan) gandevnes avtoqtonuri mosaxleoba _
protoSumerebi.
mesopotamiis socialur-ekonomikur da politikur ganviTarebaze udidesi gavlena iman iqonia,
rom aq aRmocenebuli patesiatebi, erTmaneTTan axlos mdebare, lokalur centrebad
yalibdebodnen, xolo maT irgvliv mcxovrebi, naxevradbinadari da momTabare, xalxi ki sul
sxva kulturul elements miekuTvneboda. mezobeli tomebis mxridan, gamudmebuli Tav-
dasxmebisa da gadasaxlebisagan damokidebuli iyo ara marto, ama Tu im patesiatis,
politikuri mniSvneloba, aramed TviT misi arsebobac ki.
Sumeruli istoriis adredinastiuri periodi cnobilia rogorc, mezoblad mdebare
patesiatebs (qalaq-saxelmwifoebs) Soris, gamZafrebuli brZolis epoqa politikuri
hegemoniisa, xolo maTi mmarTvelebis mxridan _ sakuTari Zalauflebis ganmtkicebisaTvis,
dapyrobili xalxis xarjze. qr.S-mde XXVIII-XXVII ss. politikuri lideroba gadavida qalaq-
saxelmwifo qiSis xelSi, romlis mmarTvelma miiRo lugalis (`didi kacis~, mbrZaneblis)
tituli. momdevno periodSi aRzevda qalaqi uruki da misma mbrZanebelma _ gilgameSma
daipyro lagaSisa da nipuris patesiatebi. gilgameSis saxeli legendad iqca da is iqca
Sumeruli eposis mTavar gmirad.
qr.S-mde XXVs. uzenaesoba xelT igdes uris mmarTvelebma _ lugalebma, romelTa religiuri
da kulturuli centri iyo qalaqi nipuri; xolo qr.S-mde XXV-XXIV ss. mijnaze pirveloba
lagaSis mmarTvelebma igdes, romelTa Soris gansakuTrebuli saxeli vinme lugaliandam da
misma mowinaaRmdege _ urukaginam daimkvidres. Tu, pirveli gamudmebiT cdilobda sakuTari
Zalauflebis ganmtkicebas, qveynis centralizaciasa da mis ekonomikur dawinaurebas, riTac
qveynis mosaxleobis didi ukmayofileba gamoiwvia, meore mesopotamiis istoriaSi im
reformatoris saxeliT Sevida, romelic cdilobda RatakTa mdgomareobis gaumjobesebasa da
gadasaxadebis Semcirebas.
momdevno periodi cnobilia rogorc qalaqi umas mbrZaneblis _ lugalzahesis xanmokle
aRzevebis xana, rasac, qr.S-mde XXIV s., mohyva semituri aqadis hegemonia, romelsac saTaveSi
Caudga saxelganTqmuli mbrZanebeli sargon aqadeli. man Seqmna didi da Zlevamosili
saxelmwifo, romlis SemadgenlobaSi Sevida yvela yofili patesiata. mdinare evfratis
napirze mdebare, qalaqi aqadi sargonis mefobaSi iqca, samxreT da CrdiloeT mesopotamiis,
pirveli erTiani politikuri gaerTianebis centrad.
aqadis aRzevebis Semdeg, xangrZlivi drois ganmavlobaSi, mesopotamias utevdnen momTabare
mTieli tomebi, romelTa Semosevebis Sedegebs kidev ufro amZimebda, sxvadasxva qalaqebs
Soris, mimdinare brZola politikuri hegemoniisaTvis, rasac Tan sdevda politikuri
centrebis Secvla, axali mmarTveli dinastiebisa da samefoebis aRzeveba, romelTa Soris
gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia qalaq-saxelmwifo uris axalSumeruli dinastia (uris III
dinastia), romelmac gaaerTiana mesopotamia qr.S-mde XXII-XX ss., Zalzed vrceli Sumeruli
saxelmwifos farglebSi (sazRvrebSi).
uris III dinastiis mmarTvelebi sakuTar samflobeloebs ganagebdnen kargad organizebuli
21
profesiuli jaris, samefo sasamarTloebisa da pirveli samarTlis wignebis (ur-namus
samarTali) meSveobiT. am, SedarebiT centralizebulma, saxelmwifo-hegemonma, romlis erToba,
ZiriTadSi, efuZneboda misi mmarTvelebis samxedro siZlieres da romlisTvisac damaxa-
siaTebeli iyo gauTavebeli Sinaomebi, arseboba daasrula qr.S-mde 2007 wels elamitebis
(elamis saxelmwifos) Semosevis Sedegad.
qr.S-mde XIX s. bolodan, mesopotamiis uZlieres da yvelaze mniSvnelovan politikur
warmonaqmns, Zvelbabilonuri samefo warmoadgenda (qr.S-mde 1894-1595 ww.), romlis
samsaukunovanma istoriam waruSleli kvali datova ara mxolod am regionis, aramed
msoflios saxelmwifoebriobisa da samarTalganviTarebis istoriaSi.
Zv. babilonis socialur-ekonomikuri da politikuri siZlieris periodi moicavs mefe
xamurabis (qr. S-mde 1792-1750 ww.) zeobis xanas, rodesac moxda qveynis axali administraciul-
teritoriuli mowyobis SemoReba (mefis moxeleTa mier administraciuli olqebis mmarTvis
gziT), romlis farglebSi Sevida uzarmazari teritoria, sparseTis yuredan moyolebuli,
vidre siriis sazRvramde.
Zveli babiloni imperiuli saxelmwifo iyo, romlis ideologiur safuZvels warmoadgenda
erTiani RmerTis, `RmerTebis mefis~ _ mardukis kulti. Zv. babilonma mravalgzis ganicada
momTabare mTieli tomebis Semoseva, mravaljer daeca da kvlav aRzevda. man droebiTi
aRmavlobis periodic ganicada e.w., axalbabilonuri samefos xanaSi _ qr.S-mde VII-VI ss.,
xolo qr.S-mde II saukuneSi, faqtiurad, Sewyvita arseboba.
mesopotamiis sazogadoebis ganviTarebis Sesaxeb msjeloba ar iqneboda srulyofili
asureTis (SuamdinareTis teritoriaze aRmocenebuli ZvelaRmosavluri civilizaciis meore
udidesi warmonaqmni) saxelmwifos gareSe, romlis bedi pirdapir iyo dakavSirebuli Zv.
babilonTan. asureTis roli da mniSvneloba Zveli samyaros istoriaSi, Suaasuruli
saxelmwifos politikuri daniSnuleba (qr.S-mde XV-XI ss.) ganisazRvreba im Zalzed
xelsayreli geografiuli mdebareobiT, romelic mas ekava da ris wyalobiTac asureT
akontrolebda regionis savaWro-saqaravno gzebs.
asureTma babilonisagan SeiTvisa socialuri, ekonomikuri, politikuri struqturebis
Camoyalibebis wesebi, religia, damwerloba. am or mesopotamiur saxelmwifosTan arian
dakavSirebuli uZvelesi samarTlis Zeglebic: ur-namus kanonebi, xamurabis kanonebi da
Suaasuruli samefos kanonebi (XII s.).
22
msxvili vaWrebi da mevaxSeebi. mosaxleobis qvedafenas Seadgenda: meTeme-glexoba (miwaT-
mflobelni), romelic damoukideblad uZRveboda sakuTar wvril meurneobas da, rogorc wesi,
ar sargeblobda sxvisi Sromis eqspluataciiT. swored wvrili meTeme-glexebi Seadgendnen
mosaxleobis im mniSvnelovan nawils, romelic raodenobrivadac yvelaze meti iyo da
sazogadoebriv warmoebaSic aqtiurad monawileobda. Tavisufali glexebis mier Seqmnili
namet produqts, gadasaxadebis gadaxdisa da SromiTi begaris saxiT, iTvisebda eqsplua-
tatori zedafena. Temis qonebrivi diferencireba, wvrili mwarmoebeli glexobis gaRatakeba
didad uwyobda xels miwis ijariT gacemasa da piradi qiravnobis ganviTarebas. gaRatakebuli
meTeme-miwaTmoqmedni STanTqa samefo da sataZro meurneobam, riTac gaizarda monebisa da sxva
damokidebuli moijareTa rigebi. SuamdinareTis samarTalSi ganmtkicebuli iyo piradi
damokidebulebis farTo palitra. kerZod, monis batonisagan damokidebuleba gansxvavdeboda,
mamis xelisuflebisadmi, gasaTxovari qaliSvilis morCilebisagan. mamas SeeZlo qaliSvilis
monad gayidva. savaldebulo iyo vaJiSvilis mamisadmi morCilebac; babilonis kanonmdeblobiT
am ukanasknels SeuzRudavad SeeZlo vaJiSvilis aramxolod monad gayidva, aramed misTvis,
umizezod, memkvidreobis uflebis CamorTmevac. piradi damokidebulebis gavrcelebul formas
savalo kabala warmoadgenda, romelic garkveul pirobebSi adamians monad aqcevda, kerZod:
Tu valauvali movalis vaJiSvili taZars mieyideboda an sazRvargareT gaiyideboda. Tumca,
valis SromiT amanazRaurebeli movale ar iyo mona. amas mowmobs x.k. is muxlebi, romlebic
adgenen SromiTi anazRaurebis samwlian vadas, romlis amowurvis Semdeg, movale Tavisufali
xdeboda kreditorisagan da midioda misi saxlidan (xk-i, m. 117). Tu valSi micemuli movalis
vaJiSvili daiRupeboda, kreditoris saxlSi cudi mopyrobis Sedegad, sikvdiliT isjeboda
kreditoris vaJiSvilic (xk-i, m. 116). movalis upirobo gankargvas kreditors ukrZalavda
Suaasuruli kanonmdeblobac. mas ar SeeZlo dagiravebuli gasaTxovari qaliSvilis
gaTxoveba, misi mamis Tanxmobis gareSe. mxolod maSin, Tu movale ver gadaixdida vals, is
kreditoris sakuTrebaSi gadadioda da eqvemdebareboda, kreditoris survilisamebr, Seuz-
Rudav gankargvas. saxelmwifos mxridan mkacrad regulirebuli da gakontrolebuli Ronis-
Ziebebi, aferxebdnen kerZo-sakuTrebiTi urTierTobebis ganviTarebas da monaTmflobelobis
gafarTovebas. saxelmwifos miswrafeba, raTa SenarCunebuliyo ZiriTadi mosaxleobis statusi
da ar daeSvaT Tavisufali meTeme-glexebis gadaSeneba aisaxa mesopotamiis saxelmwifoTa
uZveles sakanonmdeblo ZeglebSi, kerZod eSnunis kanonebSi (qr.Sobamde II aTas. Ddasawyisi). am
ZeglSi mkacrad aris gansazRvruli daqiravebuli Sromis fasi da samevaxSeo procentis
odenoba. Zv. babilonSi mefe gamoscemda specialur samefo brZanebulebebs _ miSarum,
romlebSic gaTvaliswinebuli iyo Tavisufali babilonelis tradiciuli uflebebi, misi
qonebis dacva da zogjer Raribi glexis gadasaxadebisagan gaTavisufleba. SuamdinareTis
samarTlis erT-erTi Tavisebureba is iyo, rom masSi aisaxa ara monis uuflebo mdgomareoba
(monad, ZiriTadad, ucxotomeli xdeboda), aramed misi, ama Tu im uflebis, SezRudva.
SuamdinareTSi monas ewodeboda vardumi. monobis wyaro iyo samxedro tyveoba, monad gayidva
(TviTgayidva), monad Soba, monad dasja. axali samefos xanaSi (babiloni qr.Sobamde I aTas.
I naxevarSi) SemoiRes monuri damokidebulebis axali specifikuri formebi, rac sasaqonlo-
fuladi urTierTobebis swraf ganviTarebasTan iyo dakavSirebuli. am dros monas ukve
SeeZlo im miwaTmoqmed-moijared qceva, romelsac damoukideblad SeeZleboda sameurneo
funqciebis Sesruleba. zogierT monas ufleba hqonda ara mxolod gaZRoloda sakuTar
meurneobas (rogorc Tavisufali admiani), aramed ojaxic Seeqmna; mas miwis, saxlis, zogjer
mniSvnelovani moZravi qonebis flobac SeeZlo. Zvelbabilonuri epoqisgan gansxvavebiT, monas
sasamarTloSi mosarCeled, mopasuxed da mowmed gamosvlis uflebac hqonda. Tumca, monis
mimarT, kvlav mkacri eqspluatacia iyo dawesebuli da mona mTlianad damokidebuli iyo
sakuTar batonze. mas evaleboda batonisaTvis, Taviseburi yovelTviuri gadasaxadis, gadaxda.
socialuri rolebis mkacri sistemis Sesabamisad (rac, zogadad, axasiaTebs adamians
tradiciul sazogadoebaSi), uTanasworoba mkveTrad ganasxvavebda SuamdinareTis Tavisufali
mosaxleobis calkeuli kategoriebis samarTlebriv statuss. es sistema gansazRvravda
mosaxleobis aramxolod samarTlebriv mdgomareobas, romelic garkveuli garegnuli
niSnebiTac xasiaTdeboda, aramed sazogadoebaSi maTi qcevisa da Cacmis wesebs. sakuTari
socialuri rolidan usafuZvlo gamosvla da sxvisi niSnis marTlsawinaaRmdego miTviseba,
iwvevda samarTaldamrRvevi piris mkacr dasjas. babilonur samarTalSi (xk-i) gamoiyofoda
Tavisufali mosaxleobis ori jgufi: 1) avilumebi _ sruluflebiani, Tavisufali mosaxleoba
(Ze kacisa), romelTa wres miekuTvnebodnen: umaRlesi samefo moxeleebi, romlebsac vrceli
miwis nakveTebi hqondaT mflobelobaSi gadacemuli, saTemo miwaTmflobelobaSi. SesaZloa,
avilumTa kategorias warmoadgenda semituri tomebis sagvareulo aristokratia, romelmac
SuamdinareTi qr.Sobamde III aTaswleulis bolos daipyro. 2) muSqenumebi (muxlmodrekilni,
mefis winaSe, samsaxurSi miRebis Taobaze, ajiT mimmarTavi pirebi) _ babilonSi mefis
23
msaxurTa dabali kategoria, romelic mefisagan, samsaxuris safasurad, iRebda pirobiT
miwaTmflobelobas. muSqenumebis damokidebuleba, savaraudod, imiT iyo ganpirobebuli, rom
maT winaprebi ar hyavdaT “TavianTTa” (avilumebis) TemSi, anu es iyo ZvelSumeruli
sagvareulo aristokratia, romelic semitebma daipyres. Sumeruli aristokratiis es nawili
mefis samsaxurSi Cadga da iqca msaxureul aristokratiad. samsaxuris safasurad muSqenumi
iRebda e.w. ilku _ qonebas . am or socialur fenas Soris arsebuli gansxvaveba,
gansakuTrebiT mkveTrad, im normebSi aisaxa, romelic exeba maTi sicocxlis, janmrTelobis,
pativisa da ojaxis wevrebis dacvas. kerZod, x.k. pirdapir aris miTiTebuli, rom, Tu avilumi
avilums raimes dauSavebda, maT mimarT moqmedebda talionis principi (“kbili kbilisa wil...”),
xolo, Tu muSqenumi avilumis winaaRmdeg Caidenda samarTaldarRvevas, socialuri
uTanasworobis gamo, moqmedebda kompoziciis principi (sisxlis daurveba). xorbliT vaWrobis
ganviTarebam, arasakmarisi sasargeblo wiaRiseulis, liTonis, qvis, xe-tyis mopovebis
aucileblobam, jer kidev Sumerisa da aqadis TemebSi xeli Seuwyo vaWrobis ganviTarebas. es
saxelmwifoebi, sakuTar savaWro agentebs agzavnidnen Soreul mogzaurobaSi. savaWro gzebi,
asureTis gavliT, babilons akavSirebdnen siriasTan, mcire aziasa da amierkavkasiasTan.
mesopotamiis samarTalSi, uZveles periodSive Seiqmna is normebi, romlebic Tamqarisa da
Samalumas samarTlebriv reJims gansazRvravdnen. Tamqari iyo: 1) saxelmwifos savaWro agenti
da gamosaRebis amkrefi; 2) vaWari, mevaxSe, romelic sakuTari saqmianobiT, dakavSirebuli iyo
samefo sasaxlesTan. x.k-iT, samefo xelisufleba Tamqars avalebda aramarto sakuTari
Semosavlebis didi nawilis samefo xazinaSi gadaricxvas, aramed sxva movaleobebsac:
tyvedCavardnili meomris gamosyidvas, romelic valdebuli iyo, sakuTari SromiT, aenazRau-
rebina TamqarisaTvis, misTvis gaweuli xarjebi. Tamqari, Tumca damokidebuli iyo, mainc
sargeblobda farTo safinanso-savaWro saqmianobis TavisuflebiT; is debda msxvil savaWro
garigebebs, hqmnida savaWro gaerTianebebs: sabanko saxlebs, romlebic msxvil savaWro
operaciebs axorcielebdnen, axali miwebis aTvisebas afinansebdnen. mniSvnelovani
Tavisebureba iyo Tamqarisa da wvrili savaWro agentis _ Samalumas urTierToba. Samaluma
iyo Tamqaris partniori da TanaSemwe. mas garkveuli pasuxismgebloba ekisreboda, Tu Tamqari
savaWro mogebas ver miiRebda. Tu Samaluma ver naxavda mogebas, mas daekisreboda, Tamqaris
sasargeblod, zianis sammagi odenobiT anazRaureba. Tu navaWri momgebiani iyo, Samalumas
evaleboda TamqarisaTvis garkveuli sabuTebis gadacema. xolo, Tu is ar gadascemda Tamqars
sabuTebs, garigeba baTili iyo da mogeba damalulad CaiTvleboda, ris gamoc Samalumas
daekisreboda miyenebuli zianis sammagi odenobis anazRaureba. im SemTxvevaSi, Tu Tamqari
dausabuTeblad daadanaSaulebda Samalumas mogebis damalvaSi, mas daekisreboda kompensaciis
gadaxda, usafuZvlo braldebis gamo, rac eqvsjer aRemateboda miRebul sargebels.
SuamdinareTSi, garkveuli samarTlebrivi dacviT, sargeblobdnen bariumi (aqadurad _
monadire) da redumi (aqadurad _ mwyemsi), anu profesionali meomrebi. maT mmarTvelisagan,
samsaxuris safasurad, uZravi qonebis (miwis nakveTis) miRebis ufleba hqondaT.
24
aqadis mefis _ sargonisa da misi memkvidreebis mmarTvelobis periodSi moxda samefo
xelisuflebis ganmtkiceba, rac uris III dinastiis mefeTa zeobamde grZeldeboda. amas xels
uwyobda, mmarTvelTa mier warmoebuli omebi, rac kanonzomieri movlena iyo. samefo
xelisuflebis gaZliereba nakarnaxevi iyo Temebis gaerTianebis aucileblobiT da
sairigacio-morwyviTi meurneobis centralizebuli da racionaluri gamoyenebiT. aqedan
gamomdinare, warmoiSva axali tipis mmarTvelis _ lugali-hegemonis Zalaufleba, romelic
calkeuli qalaqis farglebs scildeba da saTemo organoebis farglebiT aRar izRudeba.
mmarTvelTa xelisufleba memkvidreobiT xasiaTs iZens, xolo administraciuli aparati da
TviT lugali (mefe) _ saTemo teritoriebis erTobas ganasaxiereben. adgilobrivi ensi-
patesebi mxolod adgilobrivi moxeleebis donemde daqveiTdnen. mefesve daeqvemdebara
sataZro administracia.
centriskenuli tendenciebis gaZlierebas xels uwyobda SuamdinareTelTa warmodgena, mefis
xelisuflebis RvTaebrivi xasiaTis Sesaxeb. mefe xelisuflebas iRebda TviT ciuri
mbrZaneblisagan. uris dinastiis yvela mefe, pirvelis _ ur-namus garda, sakuTar saxels
RmerTis saxelis gverdiT werda, rac imaze metyvelebda, rom mefe RmerTis rCeuli iyo; mas
miniWebuli hqonda danarCen adamianebze usazRvro aRzevebis uflebac. mmarTvelis mefobis
RvTaebrivi warmoSoba asaxuli iyo samefo xelisuflebis atributebSic _ samoseli, diadema,
kverTxi.
mefis xelisuflebis maqsimaluri centralizacia moxda swored Zvelbabilonur samefoSi,
romelic warmoadgenda ZvelaRmosvluri monarqiis erT-erT nairsaxeobas. mefe xamurabi
formalurad SeuzRudavi sakanonmdeblo uflebamosilebiT sargeblobda. is iyo didi
mmarTvelobiTi aparatis meTauric. amis Sesaxeb mowmoben Cvenamde moRweuli is 60 brZaneba,
romelic xamurabim gamosca sakuTari mefisnacvlebis (qalaqisa da olqebis mmarTvelobis),
mxedarTmTavrebis, elCebis mimarT: moxeleTa daniSvnisa da gaTavisuflebis, mosaxleobaSi
aRweris Catarebis, arxebis mSeneblobis, gadasaxadis akrefis Sesaxeb.
rogorc sxva ZvelaRmosavlur civilizaciaSi, mefis xelSi Tavmoyrili iyo Zalzed farTo
sameurneo funqciebi: sairigacio meurneobis, taZrebis mSeneblobis meTauroba, sasaqonlo
fasebis regulireba, xelosanTa, eqimTa, mSenebelTa gasamrjelos dadgena. xamurabis mefobaSi
vaWrebi iqcnen mefis agentebad. mevaxSeobis gavrcelebasTan dakavSirebuli iyo mefis
gansakuTrebuli moxeleebis _ saxelmwifos kontroliorebis saqmianoba. Zveli egviptis
saxelmwifo aparatis msgavsad, Zveli babilonis saxelmwifo meqanizmSi Zalzed mniSvnelovan
rols asrulebda e.w. nubanda _ pirveli vaziri, romelic, faqtiurad, aRasrulebda pates-
ensi-lugalis vrcel uflebamosilebebs da xelmZRvanelobda administraciul aparats, is
istoriaSi cnobili uZvelesi notariusicaa. Zveli babilonis saxelmwifo aparatis ierarqiaSi
mesame piri iyo _ isaku, romelsac ufro sameurneo xasiaTis funqciebi hqonda miniWebuli.
Zveli babiloni iyofoda olqebad, romlebsac marTavdnen samefo moxeleebi _ Sakanakumebi.
isini pasuxs agebdnen gadasaxadebis akrefaze, wesrigis dacvasa da adgilobrivi samxedro
razmebis mobilizaciaze. olqebi iyofoda Temebad, romelTa saTaveSi idgnen rabianumebi,
Tumca, Zveli babilonis mefeTa xelisufleba sulac ar iyo upirobod SeuzRudavi da
despoturi. TviT mefe xamurabis zeobaSic ganagrZobdnen arsebobas mmarTvelobis saTemo
organoebi, uxucesTa sabWoebi, saTemo krebebi. maTi uflebamosilebani mniSvnelovnad
SeizRuda, Tumca maT mainc SeinarCunes mTeli rigi administraciuli, safinanso, da
sasamarTlo funqciebisa. isini ganagebdnen sazogadoebrivi wesrigis dacvis uflebamosilebas
da, mefis xelisuflebis warmomadgenlebTan erTad, wyvetdnen meTemeTa Soris warmoSobil
davebs, agreTve im saadgilmamulo davebs, romlebic warmoiSveboda meTemeebsa da mefis
miwebis ganmgeblebs Soris.
Zv. babiloneTis yvelaze Zveli da mniSvnelovani qlaqebi (nipuri, sipari, babiloni)
inarCunebdnen gansakuTrebul iuridiul statuss, vinaidan isini imyofebodnen adgilobrivi
RvTaebis mfravelobis qveS. am qalaqebis mosaxleobas aTavisuflebdnen gadasaxadebis
gadaxdis, SromiTi begarisa da samxedro samsaxurisgan. Zv. babilonis mmarTvelebma,
savaraudod, ver SesZles ramdenime sasoflo Temisa da mtrulad ganwyobili tomis
winaaRmdegobis daZleva. politikuri stabilurobis interesebidan gamomdinare, mefeebi
iZulebuli iyvnen mTeli rigi privilegiebi (gadasaxadebisagan gaTavisufleba, samxedro
samsaxurze uaris Tqma, SromiTi begarisgan gaTavisufleba) mieniWebinaT aramxolod sakuTari
msaxurebisaTvis (msxvili miwaTmflobelebi), aramed ramdenime tomis beladisa da taZrisTvis.
maTi privilegiebi qvis gansakuTrebul monumentebze _ `kuduru~-ze amoitvifreboda. taZrebsa
da centralur xelisuflebas Soris urTierTobebi iyo Zalzed rTuli da winaaRmdegobebiT
aRsavse. msxvil miwaTmflobelobasa da damokidebuli mosaxleobis did raodenobaze
dayrdnobiT, taZrebi iltvodnen ekonomikuri damoukideblobisaken. mxolod mefe xamurabim
SesZlo taZrebis damorCileba administraciul da sameurneo sferoSi. mefe taZrebSi
25
qurumebsa da administratorebs niSnavda da maTgan angariSgebas moiTxovda, sameurneo
saqmianobis Sesaxeb. xamurabi `sibrZnis mcodne mefeTa RmerTad~ iwodeboda. Tumca, is arc
uzenaesi qurumi da, miTumetes, arc Raribi iyo. mefes mxolod axal welze SeeZlo taZarSi
Sesvla, sadac yovelwliurad zeimobdnen koronaciis rituals, roca mefe, RmerTi mardukis
xelidan, iRebda samefo xelisuflebas. umefobis wlebad iTvleboda is periodi, rodesac ar
xdeboda am ritualis dacva. koronaciis ZaliT Zv. babilonis mmarTveli _ adamiani iZenda
mefobis unars, Tumca _ ar iyo babilonis RmerTi. SesaZlebeli iyo mefis, Cveulebrivi
adamianis donemde, damxobac. igi mefobas kargavda, Tu mis mier wamowyebuli saqmiT, qveyanas
safrTxe Seeqmneboda. mxolod mefis keTili, samarTliani saqmeebiT, RmerTebisadmi msaxuriT
da maTi TayvaniscemiT, SesaZlebeli iyo misi gadarCena da taZrebis mxardaWeris mopoveba.
4) sasamarTlo organizacia
26
meomris mcirewlovan vaJiSvilze gadadioda.
armiaSi brZolisunarianobis d mkacri disciplinis SenarCunebis mizniT, xamurabis kanonebi
adgendnen, mefis brZanebis damrRvevi meomrebis, mkacrad dasjis wesebs. amave kanonebiT,
samxedro meTaurebs _ dekumsa da lubutums mkacrad ekrZalebodaT, sakuTari miznebisaTvis,
meomris qonebis gamoyeneba. samxedro samsaxuri iyo uvado. Zv. babilonisagan gansxvavebiT,
asureTSi mdidari meomari uflebamosili iyo, Tavis nacvlad, Raribi moadgile gamoeyvana,
romelic Seasrulebda marwmuneblis movaleobebs. Tumca, marwmunebeli, sakuTar Tavze iRebda
valdebulebas, rom sursaTiT moamaragebda mis moadgiles im pirobiT, rom am ukanasknelis
ojaxi marwmuneblis sasargeblod iSromebda.
Zv. babilonSi profesionali meomari sapolicio funqciebsac asrulebda. nawilobriv
SenarCunebuli iyo saTemo mobilizacia, romelsac, ZiriTadad, msxvili samxedro laSqrobebis
dros iyenebdnen. garda mSvildosnebisa da mZimed SeiaraRebuli qveiTi jarisa, Zvel-
babilonur jarSi gansakuTrebuli adgili ekavaT cxenosan razmebsa da sabrZolo etlebs.
27
miwebsa da titulebs sakuTar xelqveiTebs, iZenen sakuTar vasalebsa da qmnian sakuTar
administraciul aparats. amrigad, jous samefos Zv. CineTSi adgili daimkvidra
daqucmacebulobam, romlis dros Cvevad iqca, samefoebs Soris, gamudmebuli Sinaomebi: xan
erTi, xan meore vani-mmarTvelis hegemonoba da erTi samefos mier meoris STanTqma.
mravalwlianma SeuCerebelma omebma gamoiwvia ekonomikuri krizisi, sairigacio nagebobebis
moSla da Seqmna saxelmwifoebriobis rRvevis safrTxe. aseT viTarebaSi Zv. CineTis
mosaxleobam gaacnobiera mSvidobis damyarebisa da Cineli xalxis erTmaneTTan daaxloebis
aucilebloba. axli ganwyobis gamomxatvel ideologiad konfucianeloba iqca.
konfucianeloba sulac ar aris religia, sityvis sruli mniSvnelobiT. es aris eTikuri da
politikuri moZRvreba, romelic qadagebda qveynis gaerTianebas, `mikerZoebisa da xalxis
ganadgurebis~ gareSe. miuxedavad omebisa, jangos periodSi, sxvadasxva raionebs da xalxs
Soris gaZlierda ekonomikuri da kulturuli kavSirebi, rac maTi daaxloebisa da, Svidi
umsxvilesi Cinuri samefos irgvliv, miwebis Semokrebis sawindari iyo.
qr.S-mde V s. Zv. CineTis istoriis gardamaval periodad iqca. am dros amoqmedda ramdenime
faqtori, romlebmac xeli Seuwyves calkeuli samefoebis erT imperiad gaerTianebas da,
erTian saxelmwifoSi, konfucianelobis gabatonebul politikur ideologiad qcevas. Sromis
rkinis iaraRebis gamoyenebiT, swrafad ganviTarda meurneoba: moxda axali miwebis aTviseba,
sairigacio nagebobebis gaumjobeseba, sasoflo-sameurneo warmoebisa da xelosnobis zrda,
rac xels uwyobd sasaqonlo-fuladi urTierTobebis ganviTarebas, bazris Camoyalibebasa da
vaWrebis fenis warmoSobas. aRniSnuli viTareba kidev ufro aCqarebda saTemo
miwaTmflobelobis rRvevasa da miwaze kerZo sakuTrebis damyarebas, msxvili kerZo
miwaTmflobelobis Seqmnas.
dasaxelebuli garemoebebi ganapirobeben, Zv. Cinur sazogadoebaSi warmoSobili, ori
urTierTsapirispiro tendenciis arsebobas, romlebic axasiaTebdnen Zveli xanis bolo ori
saukunes: I. viTardeboda miwaze msxvili kerZo sakuTreba, romelic moijare glexebis,
daqiravebuli muSakebisa da monebis eqspluataciaze iyo dafuZnebuli; II. iqmneba
saxelmwifosagan uSualod damokidebuli, mZime gadasaxadebiT dabegrili glexobis farTo
fena. es ori tendencia iyo Zv. Cinuri sazogadoebis ganviTarebis ori SesaZlo gza: 1) miwaze
msxvili kerZo sakuTrebis gamarjveba _ daqucmacebulobisa da gamudmebuli Sinaomebis gziT;
2) miwaze msxvili saxelmwifo sakuTrebis ganmtkiceba da erTiani centralizebuli
saxelmwifos Seqmna. gaimarjva ganviTarebis meore tendenciam, romlis simbolod iqca cinis
samefo. qr.S-mde 221 wels cinis dinastiis mmarTvelebma warmatebiT daasrules qveynis
gaerTianebisaTvis brZola da iseTi socialuri wesrigi da saxelmwifo manqana Seqmnes,
romlebmac ucvlelad ganagrZes arseboba ara mxolod, momdevno _ xanis samefos periodSi,
aramed tradiciad iqcnen da, faqtiurad, SenarCunebuli iqnen saimperatoro CineTis arsebobis
mTel manZilze.
Sanis-inis (qr.S-mde XV-XII ss.) da adreuli jous (qr.S-mde XI-X ss.) periodis Zv. CineTSi
adgili hqonda gvarovnuli wyobilebis rRvevisa da socialurad antagonisturi sazogadoebis
Camoyalibebis process, roca mkveTri zvari gaevlo mosaxleobis sam kategorias Soris:
1) privilegirebul mmarTvel sagvareulo aristokratias, romelic Sedgeboda uzenaesi
mmarTvelis, misi naTesavebisa da masTan daaxloebuli pirebis, agreTve sagvareulo da didi
saojaxo (klanebi) gaerTianebis meTaurebisgan; 2) Tavisufal meTeme-glexebsa da 3) uuflebo
monebs (romlebic warCinebulTa momsaxurebas eweodnen).
mmarTveli aristokratia cxovrobda aramxolod monebis, aramed meTeme-glexebis eqsplua-
taciis xarjze da iTvisebda maT mier Seqmnil namet produqtsa. amas Seesabameboda
`sazogadoebrivi mindvrebis~ sistema, roca saTemo miwebis 1/9 nawils meTemeebi erToblivad
amuSavebdnen, xolo `sazogadoebrivi miwebidan~ miRebuli mosavali, renta-gadasaxadis saxiT,
ikribeboda mmarTvelTa da warCinebulTa Sesanaxad da saxelmwifo da sazogadoebrivi
saWiroebisaTvis.
saxelmwifo aparatis ganviTarebam da mmarTvelobiTi funqciebis garTulebam, jous periodis
Zv. CineTSi, xeli Seuwyo kidev erTi dawinaurebuli wodebis _ sxvadasxva rangis
maRalCinosani moxeleebis Seqmnas, romlebic cxovrobdnen imave renta-gadasaxadis xarjze,
romelic `sakvebis~ formiT ikribeboda garkveuli Temebisa da teritoriebidan.
miwaze sazogadoebrivi sakuTrebis rRvevamda saTemo miwebis miTvisebam, warCinebulTa mxridan
(gansakuTrebiT, sazogadoebrivi mindvrebisa), qr.S-mde VI-V ss., gamoiwvia rogorc msxvili, ise
wvrili kerZo saglexo miwaTmflobelobis ganviTareba. am procesis logikuri Sedegi ki iyo,
28
umiwo da mciremiwiani glexebis raodenobis, mkveTri zrda, romlebic, rogorc wesi, iyvnen,
kerZo da saxelmwifo sakuTrebaSi arsebuli miwebis, mxolo moijareebi.
`sazogadoebrivi mindvrebis~ gaqrobasTan erTad, renta-gadasaxadi (`sazogadoebriv
mindvrebSi~ samuSaoebis warmoebis formiT) Seicvala gadasaxadis sxva formiT da damkvidrda
naturaluri gadasaxadi, produqtebis saxiT, TiToeuli ojaxis mflobelobaSi arsebuli
miwis nakveTis moculobis Sesabamisad. pirvelad aseTi saxis gadasaxadi SemoiRes jer kidev
qr.S-mde VI saukunis dasawyisSi.
miuxedavad imisa, rom am dros qveynis ekonomikaSi xarisxobrivi gardaqmna moxda, Zv. CineTSi
socialuri diferencirebis procesi Zalzed nela mimdinareobda: 1) eqspluatirebuli mosax-
leobis didi nawili ar iyo erTgvarovani, socialuri da wodebrivi TvalsazrisiT.
mosxleobis am kategoriaSi Sediodnen is muSakebi, romlebi,c mTlianad an nawilobriv,
moklebulni iyvnen sakuTrebis uflebas miwaze da warmoebis sxva saSualebebze; agreTve,
Tavisufali umiwo da mciremiwiani glexebis fenidan gamosuli, moijareebi, romlebic
mosavlis did nawils uxdidnen miwis mesakuTres, monebi da daqiravebuli muSakebi;
2) arc gabatonebuli socialuri fena iyo erTgvarovani. is Sedgeboda tituliani warCi-
nebulebis, ranJirebuli moxeleebisa da ugvaro msxvili miwaTmflobelobelebisa da
vaWrebisgan; 3) gamoiyofoda mosaxleobis kidev erTi kategoria, romelic, wodebrivad, Seda-
rebiT erTgvarovani iyo da masSi Sediodnen mdabio warmoSobis wvrili Tavisufali
mwarmoeblebi, warmoebis saSualebaTa mesakuTreebi _ glexebi da xelosnebi. mosaxleobis es
kategoria ganicdida mZime sagadasaxado tvirTs.
mosaxleobis samive kategorias Soris arsebiTi gansxvavebani asaxvas povebs samarTalSi.
`keTilSobilni~ upirispirdebodnen mdabioebs kanonebisa da tradiciis Sesabamisad (mmarT-
veli, misi naTesavebi, sagvareulo da msaxureuli aristokratia opozicias uwevda monebs,
moijareebs, Tavisufal glexobasa da xelosnebs).
msxvili miwaTmflobelobis zrda, romelic meTeme-glexebis masobrivi gaRatakebiT mimdi-
nareobda, arsebiTad arRvevda, gadasaxadebis gadamxdeli glexobis, eqspluataciis
tradiciuli sistemis safuZvlebs.
gadaxdaunariani mosaxleobis raodenobis katastrofulma Semcirebam aiZula xelisufleba,
reformebis gziT, xeli SeeSala misi gaRatakebisTvis. qr.S-mde 119 wels xanis imperatorma
udim gamosca brZaneba msxvili miwaTmflobelebisaTvis kerZo miwebisa da monebis CamorTmevis
Sesaxeb. es brZaneuleba Seexo gamdidrbuli vaWrebisa da mevaxSeebis kategorias da, misi
ZaliT, dadginda qonebasa da Semosavlebze didi gadasaxadi. kidev ufro radikaluri
agraruli reforma gaatara qr.S-mde 9 wels imperatorma van manma, romlis mizani iyo msxvili
miwaTmfobelobis SezRudva. mas surda miwis fondis xelaxali gadanawileba. saxelmwifos
miwis mTeli fondi imperatoris sakuTrebad gamocxadda da aikrZala misi yidva-gayidva.
Tumca, es akrZalva sami wlis Semdeg moixsna, msxvili mesakuTreebis aqtiuri zewoliT.
mmarTvelobis despoturi niSnebi yalibdeba jer kidev inis periodis Zv. CineTSi, sadac,
Tavdapirvelad, ar arsebobda taxtis memkvidreobis mkacri wesebi _ memkvidreebad
cxaddebodnen mmarTvelis Zmebi, vaJiSvilebi da axlo naTesavebi. inis samefos bolos taxtis
memkvidred ufrosi vaJi xdeboda anu damkvidrda taxtis memkvidreobis pirmSoobiTi wesi _
maioratis principi.
amave periodSi yalibdeba sakmaod ganStoebuli biurokratiuli adminitraciuli aparati,
romelSic moxeleebi, Taobidan Taobas, gadascemdnen erTsa da imave Tanamdebobas, Tumca,
vanis nebarTviT.
adreuli jous samefoSi, Zv. CineTSi vanis xelisufleba da pirovneba sabolood
gaRmerTebulia. is `cis Svilis~ tituls atarebs da mas `ca marTavs~. imperators uwodebdnen
sakuTari qveSevrdomebis `dedasa da mamas~. vani _ qurumTuxucesia.
jous periodis Zv. CineTSi saxelmwifos mmarTvelobis centri iyo vanis sasaxle, anu aq
damkvidrda mmarTvelobis sasaxlur-votCinuri sistema. mmarTvelobis sasaxluri sistema
gulisxmobda rogorc vanis momsaxurebas, ise saxelmwifoebrivi saqmeebis marTvas. vanis
Semdeg, saxelmwifos meore piri iyo czai, romelic, mis daqvemdebarebaSi myof moxeleebTan
erTad, iyo, sasaxlis SigniT, vanis nebis ganmcxadebeli. czai ganagebda sasaxlis xelosanTa
saqmianobas, zedamxedvelobda vanis winaparTa taZrebs da sxva. sasaxlis karze
gansakuTrebuli adgili Sanfu-s ekavaT (mefis Tanamesufreni), romlebic iyvnen vanis piradi
mosamsaxureebi da, administraciuli da samxedro daniSnulebis, universaluri da
gansakuTrbuli davalebebis Semsrulebelni. mTeli rigi Tanamdebobis pirebs evalebodaT,
29
saxelmwifos sameurneo saqmianobaze, kontrolis ganxorcielebis funqciebi, kerZod: tye,
wylebi, saZovrebi gansakuTrebuli moxeleebis _ `miwebis zedamxedvelis~ xelqveiTebis
sazrunavi iyo.
vanis sasaxlis msgavsad, mowyobili iyo avtonomiuri olqebis mmarTvelobac. adgilobrivi
administraciis saTaveSi idgnen adgilobrivi mmarTvelebi _ juxou, romlebsac exmarebodnen
sakuTari mrCevlebi da TanaSemweebi. vani juxous iwvevda `sasjelis, ritualis, samarT-
lianobis sakiTxebis Sesaxeb~ mosaTaTbireblad. qr.S-mde VII-VI ss. adgilobrivi mmarTvelebi
gamovidnen vanis Zalauflebidan da, sakuTari interesebis dasacavad, yrilobebs marTavdnen,
romlebzec debdnen, ficiT ganmtkicebul, xelSekrulebebs.
cinisa da xanis periodebis CineTSi Seiqmna centralizebuli despoturi imperiebi.
centralizaciis gamarjveba Zv. CineTSi aixsneba mTeli rigi mizezebiT, kerZod, CineTis
mosaxleobis eTnikuri, sulieri da kulturuli erTobiT. aranaklebi mniSvneloba mieniWa Zv.
CineTis, mmarTveli wreebis yvelaze mowinave nawilSi, imis gaazrebam, rom aucilebeli iyo
qveynis politikuri gaerTianeba da erTianobis SenarCuneba, Sinaomebze uaris Tqma da,
gansakuTrebiT, jangos samefos periodSi _ legizimis axali ideologiis damkvidrebas,
romelic samarTlebrivad ganamtkicebda mosaxleobis politikur statussa da axleburad
awesrigebda sazogadoebriv urTierTobebs. `xelisufleba _ is aris, rasac mxolod mmarTveli
ganagebs~, _ werda legistebis erT-erTi beladi da cinis imperiis saxelmwifo moRvawe San
iani. legistebis saqmianoba mimarTuli iyo mxolod mmarTvelis, saxelmwifos, xazinis mTavari
interesebis dasacavad da is kerZo miwaTmflobelobis ganviTarebis sapasuxo reaqcia iyo,
vinaidan kerZo miwaTmflobeloba pirdapir daemuqra gadaxdaunariani glexobis tradiciuli
eqspluataciis sistemas. qr.S-mde IV s. San ianma gaatara ramdenime reforma, romelTa Sedegad
Camoyalibda da ganmtkicda cinis centralizebuli saxelmwifo, romelic SemdgomSi cinis
imperiad gadaiqca. am reformebis Sedegad dawesda: 1) miwebis Tavisufali yidva-gayidva,
2) SemoRebul iqna miwis gadasaxadi, romelsac TiToeuli miwaTmflobeli ixdida, misi miwis
nakveTis moculobis Sesabamisad, 3) miwis gadasaxadTan erTad, SemoRebuli iqna mkveTrad
gansazRvruli administraciul-teritoriuli mowyoba e.w. xuTi, aTi, TxuTmeti da ocdaxuTi
ezos saxiT; 4) kvlav aRadgines, gvarovnuli wyobilebisaTvis damaxasiaTebeli, urTierT-
pasuxismgeblobis principi, romelSic igulisxmeboda, aRniSnul teritoriul erTeulSi
mcxovrebi pirebis mimarT, urTierTTvalTvali da totaluri dasmna, rac uryevi wesrigis
sawindari iyo; 5) saojaxo klanebs Soris xangrZlivi dapirispirebis aRmofxvris mizniT,
mkacrad aikrZala SurisZieba da sisxlis aReba; 6) SemoRebuli iqna zoma-wonis erTiani
sistema.
cinis samefoSi legistebis mier ganxorcielebulma saSinao politikam Zlieri dartyma
miayena centralizaciis mTavari mowinaaRmdegis _ sagvareulo tituliani aristokratiis
interesebs. warCinebulobis gamomxatveli rangebis Sesabamisad, aristokratizmis miniWeba
xdeboda ara warmomavlobis, aramed saxelmwifos (mmarTvelis) winaSe gaweuli samsaxuris
mixedviT. qr.S-mde III saukunis bolos xanis samefoSi SemoRebul iqna 20 rangiani samoxeleo
sistema, romlis Sesabamisad xdeboda Tanamdebobebis dakaveba da gasamrjelos miReba.
cinisa da xanis epoqis Zvel CineTSi imperatoris _ vanis xelisufleba iyo gaRmerTebuli.
cinis samefos mmarTvelma, romlis xelisuflebis qveS gaerTianda vrceli teritoria da
Seiqmna cinis imperia, miiRo di-s (imperatoris) tituli. di iyo qveynis erTianobis simbolo.
saxelmwifo aparatSi mniSvnelovani adgili im organoebs ekavaT, romlebic dakavSirebuli
iyvnen, `cis Svilis~ RvTaebrivi warmomavlobis Sesaxeb, miTis saritualo CatarebasTan.
Cineli despotis xelSi Tavmoyrili iyo uzenaesi sakanonmdeblo da samxedro Zalaufleba. is
uzenaes msajulad iTvleboda da, amavdroulad, mravalsafexuriani samxedro-biurokratiuli
aparatis meTauric iyo, romlis kompetenciaSi Sedioda centraluri da adgilobrivi
samoxeleo aparatis yvela maRalCinosanis Tanamdebobaze daniSvna-gaTavisufleba. imperiis
centralur aparatSi Sedioda ramdenime uwyeba, kerZod: safinanso, samxedro, sasamarTlo,
ritualebis momwyobi, soflis meurneobis, saimperatoro karis, sasaxlis dacvisa da sxva.
wamyvani uwyebebis meTaurebs iwvevdnen imperatorTan saTaTbirod, sadac ganixileboda
saxelmwifoebrivi cxovrebis umniSvnelovanesi sakiTxebi. Zveli aRmosavleTis sxva civili-
zaciebis saxelmwifo aparatTan SedarebiT, Zveli CineTis saxelmwifo meqanizmi ufro
mravalricxovani da farTo uflebamosilebebiT aRWurvili manqana iyo, romlic, Tavis mxriv,
ganamtkicebda moxeleTa prestiJsa da socialur mniSvnelobas.
xanis imperiis epoqaSi gaerTianebuli safinanso da samxedro uwyebebis saTaveSi idga
kancleri _ Censiani, romelic, amavdroulad, asrulebda vanis mTavari TanaSemwes, pirveli
ministris movaleobebsac. Censianis kompetenciaSi Sedioda safinanso politikis gansazRvra,
saxelmwifo xazinaSi gadasaxadebisa da sxva Semosavlebis dadgena, saxelmwifo xarjebis
regulireba.
30
droTa ganmavlobaSi, saxelmwifo aparatis funqciebis garTulebasTan erTad, moxda,
saxelmwifos calkeuli uwyebebs Soris, kompetenciis gamijvna. Tumca, es rTuli da
xangrZlivi procesi iyo. magaliTad, armiis mTavarsardali iyo TviT imperatori. Tumca,
vinaidan kancleri mis pirvel TanaSemwed da administraciuli aparatis faqtiur meTaurad
iTvleboda, swored mas ekisreboda pasuxismgebloba yvela samxedro RonisZiebebis mimarT.
saimperatoro karis uwyeba Camoyalibda xanis imperiis dros da mis Sesanaxad gamoiyeneboda
is gadasaxadi, romelsac iRebdnen wylis nagebobebisa da samTomadno obieqtebis
eqspluataciidan. am uwyebaSi arsebobda gansakuTrebuli moxelis _ duSuia-s Tanamdeboba,
romelic sairigacio sistemebis mSeneblobasa da maT funqcionirebaze axdenda zeda-
mxedvelobas.
gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeboda samxedro uwyebas, romlis saTaveSi idga taivei.
taiveis kompetenciaSi Sedioda armiis formireba, samxedro maRalCinosnebis daniSvna. mis
gansakuTrebul mniSvnelobaze is faqtic metyvelebs, rom taivei, CensianTan da uzenaes
cenzorTan (iuSidafu) erTad, Sedioda moxeleTa yvelaze privilegirebuli kategoriis _
«sami hunis» jgufSi. imperiaSi arsebobda ritualebis gansakuTrebuli uwyeba, romelsac
meTaurobda uzenaesi qurumi. unificirebuli ritualis daniSnuleba iyo mosaxleobis
socialuri SekavSireba, arsebuli ritualebis mimarT, erTgulebisa da morCilebis aRzrda.
isic aRsaniSnavia, rom uzenaesi qurumi, qr.S-mde 124 w. Seqmnili, saimperatoro akademiis
xelmZRvanelic iyo da, amrigad, `ganaTlebis ministris~ rolSic gamodioda. sazedamxedvelo
organoebs meTAurobda uzenaesi cenzori. am uwyebis moxeleebi iyvnen imperatoris ndobiT
aRWurvili pirebi, romlebic mowodebuli iyvnen daecvaT wesrigi centrsa da adgilobriv
erTeulebSi, anu maT imperatoris `Tvalisa da yuris~ funqcia eniWebodaT yvela organos da
Tanamdebobis piris mimarT, raTa Tavidan aecilebinaT SeTqmulebebi, Ralati da sxva,
saxelmwifos winaaRmdeg mimarTuli, danaSauli.
4) adgilobrivi mmarTveloba
31
5) armia Zvel CineTSi
cinis imperiaSi arsebobda specialuri sasamarTlo uwyeba, romlis saTaveSi tinvei idga.
sasamarTlo sistemaSi Sediodnen, provinciebSi gamwesebuli, mosamarTleebi. aRniSnuli
sistema imaze metyvelebda, rom Zv. CineTSi sasamarTlo funqciebi gamoyofili iyo zogad-
administraciuli ufleba mosilebebidan, Tumca aseT gamijvnas araTanmimdevrli xasiaTi
hqonda da, ZiriTadad, sisxlis samarTlis saqmeebis mimarT xorcieldebda. provincieli
mosamarTle, amavdroulad, sapatimroebis ufrosic iyo sakuTar olqSi. sasamarTlo uwyeba
(`sasjelis uwyeba~) mkacr meTvayureobas axorcielebda sisxlis samarTlis kanonmdeblobis
aRsrulebaze. mis gansjadobas eqvemdebareboda gansakuTrebiT mZime danaSaulis yvela saqme
(moxeleTa mier uflebamosilebaTa gadameteba). amavdroulad, xanis imperiis CineTSi TiTqmis
yvela administraciuli organo sasamarTlo marTlmsajulebis iyo aRWurvili. samoqalaqo
davebze qveda rgolis sasamarTlo organod gamodioda samazro administracia. Tu saqme
samazro uwyebaSi ver gadawydeboda, mas provinciis gubernatori ganixilavda, romelsac,
aucileblobis SemTxvevaSi, SeeZlo saqme gadaegzavna centrSi, sasamarTlo an sxva uwyebis
meTaurTan. saboloo, uzenaes sasmarTlo instanciad TviT imperatori gamodioda. mas SeeZlo,
uSualod, yvela sasamarTlo davis ganxilva-gadawyveta.
32
mijnaze, Crdilo-SavizRvispireTisa da kaspiis zRvis sanapiroebze. gangis dablobi, arieli
tomebis SemoWrisas (qr.S-mde XIV-XIII ss.), dasaxlebuli iyo mundebisa da dravidebis eTnikuri
jgufebiT, romlebic, nawilobriv, samxreTisken gandevnes, nawilobriv _ asimilirdnen, ufro
maRali materialuri da sulieri kulturis mqone, ariebs. Cvenamde moaRwia am periodis
religiuri Sinaarsis literaturulma Zeglebma _ vedebma, romlebic, mogvianebiT, iqcnen
indoelTa wminda wignebad da saxalxo eposis nawarmoebad. mdinare indis dablobSi Seiqmna
xarapas kultura, romelic indo-ariul kulturaze ramdenime saukuniT adre arsebobda.
Tumca, mas arsebiTi gavlena ar mouxdenia, gangis dablobSi mcxovrebi, xalxis istoriul
bed-iRbalze. swored gangis dablobSi mcxovrebma xalxma Seqmna Zveli aRmosavleTis erT-
erTi yvelaze TviTmyofadi da maRali kulturis mqone civilizacia.
yvelaze mravalricxovani da mravalferovani istoriuli cnobebi mogvepoveba e.w. magaTha-
mauriebis periodidan moyolebuli (qr.S-mde I aTasw. II naxevari _ qr.S-bis I s.), anu im epoqis
Sesaxeb, roca aramarto Zveli indoeTis, aramed sruliad Zveli aRmosavleTis teritoriaze
Seiqmna da arsebobda yvelaze didi saxelmwifoebrivi warmonaqmni _ mauriebis imperia (qr.S-
mde IV-II ss.). am periodis literaturul wyaroebs Soris, gansakuTrebuli adgili ukaviaT
Zvelindur politikur traqtats _ arTxaSastras, romlis avtorobas miaweren, mauriebis
imperiis fuZemdeblis Candrahupta I-lis mrCevels _ kautilias, agreTve religiur-saritualo
da samarTlebrivi debulebebis _ dharmaSastrebisa da dharmasutrebis brahmanul kompi-
laciebs, romelTa Soris yvelaze cnobilia `manus kanonebi~.
33
Tavisufali meTeme-glexebis saxelmwifoebrivi eqspluataciis Tavisebur formad.
yvelaze mravalricxovani da eqspluatirebuli varnis _ Sudrebis CamoyalibebasTan dakavSi-
rebulia aborigenuli tomebis dapyrobis procesebi. Tumca, aranakleb mniSvnelovani iyo TviT
ariul sazogadoebaSi socialuri uTanasworobis gaRrmaveba. Sudrebis kategoria izrdeboda
ara marto adgilobrivi mkvidri mosaxleobis, aramed ariuli Temebis uRaribesi nawilis
xarjze, anu im nawilisa, romelic, valauvalobis gamo, emsaxureboda sam zeda varnas, eqceoda
maT daqvemdebarebasa da zogjer monobaSi. manus kanonebSi (VIII, 415) CamoTvlilia monaTa 7
kategoria (Sesabamisad, monobis 7 wyaro): droSis qveS dapyrobili (samxedro tyve), sarCenad
miRebuli mona, ojaxSi dabadebuli (Sobili monaqalisagan) mona, nayidi, naCuqari,
memkvidreobiT miRebuli mona da monad dasjili (sasamarTlos mier). Zvel indoeTSi
mebatones SeuzRudavi ufleba hqonda monaze: is wyvetda misi sikvdil-sicocxlis sakiTxs.
mona uflebauunaro iyo: mis mier dadebuli garigeba baTilad iTvleboda, monas yiddnen da
am dros ixdidnen sabaJo gadasaxads, rac maTi safasuris 20/25% Seadgenda. dharmaSastrebi
ganamtkicebdnen brahmanebs, qSatriebs, vaiSiebsa da Sudrebs Soris arsebul mkveTr religiur-
samarTlebriv farglebsa da CarCoebs, rac mravalricxovani religiur-saritualo SezRud-
vebiT, akrZalvebiTa da moTxovnebiT iyo ganpirobebuli. kerZod, Sudrebs ekrZalebodaT
msxverplTSewirvis ritualSi _ `samskara~-Si monawileobis miReba, garda _ qorwinebis
samskarasi. TiToeuli varnis mdgomareoba ganmtkicebuli iyo, memkvidreobiTi wesiT,
gansazRvruli saqmianobiT.
samarTliT ganmtkicebuli, varnis uflebrivi sazRvrebi pirdapir asaxavda individis faqtiur
mdgomareobas sazogadoebrivi warmoebisa da ganawilebis sistemaSi, rac uSualod iyo
dakavSirebuli mis sakuTrebis uflebasTan miwaze: rogorc saxelmwifo, ise saTemo miwebze.
saxelmwifo miwebis formirebas xeli Seuwyo arieli tomebis dapyrobiTma omebma. dapyrobili
tomebis miwis erTi nawili, saxelmwifo xelisuflebis ganmtkicebasa da saxelmwifo
teritoriebis gafarToebasTan erTad, uSualod gadavida samefo mflobelobaSi (sita).
arTxaSastras mixedviT, am miwebze gamoiyeneboda monebisa da damokidebuli moijareebis
Sroma; miwis meore nawili _ Zalian adreve gadaeca warCinebulebs, mmarTvelobiTi aparatis
mosamsaxureebs, samsaxurebrivi wyalobis saxiT, e.w. nawyalobevi qoneba. isini uflebamosili
iyvnen aekrifaT gadasaxadebi: Temebidan, mTeli olqebidan, erTi an ramdenime komliani
soflebidan.
miwaze saxelmwifo sakuTrebasTan dakavSirebuli iyo, gabatonebuli mmarTveli zedafenis
mier, meTeme-glexebis eqspluataciac. am zedafenas warmoadgendnen: mmarTvelobiTi aparatis
mosamsaxureebi, samefo moxeleebi, mxedarTmTavrebi. eqspluataciis formas ki rentis
(gadasaxadis) gadaxda warmoadgenda. saTemo zedafena iyenebda monisa da Temis sxva uuflebo
wevris Sromas. Zvel indoeTSi Tems Zalzed farTo mflobelobiTi uflebebi hqonda
miniWebuli. mas TiTqmis SeuzRudavad SeeZlo saTemo miwebis gankargva: yidva-gayidva, Cuqeba
(gansakuTrebiT, taZrebs), ijariT gadacema. saTemo sakuTrebaSi moqceuli iyo saZovrebi,
sairigacio nagebobani, gzebi. saTemo miwaTmflobelobis gverdiT, arsebobda kerZo saglexo
miwaTmflobeloba, anu didi patriarqaluri ojaxis miwaTmflobeloba, romelsac aseve
farTo uflebamosilebani gaaCnda : gayidva, ijariT gadacema, Cuqeba. sruluflebiani meTeme-
miwaTmflobeli, ZiriTadad vaiSi, TviTonac iyo eqspluatatori. mis meurneobaSi Sromobdnen
miwis armqone daqiravebuli muSebi, `xelmiukarebelTa~ kastis warmomadgenlebi, romlebic,
ZiriTadSi, hqmnidnen namet produqts (anu maTi Sroma usasyidlo iyo) da monebi. Tumca, Zvel
indoeTSi monuri Sroma ar sargeblobda upiratesobiT, maT Soris _ samefo meurneobaSi.
mauriebis periodSi qSatriebis kategorias, romlis xelSi Tavmoyrili iyo samxedro, poli-
tikuri da ekonomikuri Zalaufleba, miakuTvnes, uSualod, samefo sagvareulos wevrebi da
daqiravebuli meomrebis privilegirebuli kategoria. qalaqebis ganviTarebam da vaWrobis
gafarToebam gamoiwvia, vaiSiebis SigniT, gamdidrebuli savaWro-samrewvelo zedafenis, maT
Soris vaWrebis, mevaxSeebis, dawinaurebuli xelosnebis raodenobis zrda. isini korpo-
raciebSi erTiandebodnen da mefis savaWro agentebis, gadasaxadebis da baJis amkrefTa rols
asrulebdnen.
3) saxelmwifo wyobileba
34
organoebad. Zvelinduri gaerTianebebis mmarTvelobis formas, ZiriTadSi, monarqia warmoad-
genda, romelSic gabatonebuli mdgomareoba epyraT brahmanebs. Tumca, am gaerTianebebs Soris
adgili hqonda qSatriebis oligarqiul respublikebs, romlebSic politikuri batonoba
xorcieldeboda, uSualod, qSatriebis samxedro Zalis meSveobiT. pirveli saxelmwifoebrivi
warmonaqmnebis mmarTvelebi (protosaxelmwifoebis) _ rajebi asrulebdnen umartives
mmarTvelobiT funqciebs, uzrunvelyofdnen sagareo usafrTxoebas, mosamarTleobdnen da,
rogorc mTavarsardlebi _ gankargavdnen miwis fonds: miwis nakveTebs gadascemdnen taZrebs,
brahmanebs, warCinebulebs, uzrunvelyofdnen renta-gadasaxadis akrefas.
zogierT saxelmwifoebriv warmonaqmnSi rajas xelisufleba arCeviTi iyo. mxolod
mogvianebiT damkvidrda, mefobis miRebis, memkvidreobiTi principi. arCeviT monarqiebSi mTeli
saxelmwifo xelisufleba Tavmoyrili iyo uxucesTa sabWos xelSi. mmarTvelis xelisuflebis
ganmtkicebis, administraciuli organoebis Camoyalibebis Sedegad, uxucesTa sabWo kargavs
Zvel uflebamosilebebs da, mis nacvlad, mefis gverdiT yalibdeba saTaTbiro organo _
pariSadi. Tumca, am viTarebaSic, mmarTveli didad iyo damokidebuli mecnieri-brahmanebisa da
qSatriebis samxedro aristokratiis nebaze da es damokidebuleba ufro mZimdeboda imis gamo,
rom mudmivad mimdinareobda mmarTveli varnebis urTierTdapirispireba xelisuflebisaTvis
brZolaSi. daaxloebiT qr.S-mde IX-VIII ss., Zvel indoeTSi, Zveli tomobrivi saxelmwifoebis
safuZvelze (romlebic qalaqebisa da qalaqebSi _ vaWrobisa da xelosnobis ganviTarebasTan
erTad izrdebodnen da viTardebodnen), yalibdeba met-naklebad msxvili saxelmwifoebrivi
warmonaqmnebi, romelTa Soris mimdinareobs mudmivi omebi, rac maT ganadgurebas uwyobda
xels. am saxelmwifoebma indur istoriaSi ver SesZles arsebiTi kvalis datoveba, Tu ar
CavTvliT maT Sesaxeb miTiTebebs Zvelindur eposSi.
swored am droidan, saTaves iRebs: 1) moklevadiani da susti saxelmwifoebrivi gaerTianebebis
Seqmnis istoria, romlebic aRmocendebodnen da swrafadve iSlebodnen, sxvadasxva faqtorebis
Sedegad. 2) garda amisa, Zveli indoeTis civilizacias axasiaTebda saxelmwifo xelisuflebis
centralizaciisa da Zlieri saxelmwifo xelisuflebis Seqmnisaken naklebi swrafva.
Zv. indoeTis civilizaciis aRniSnuli Tavisebureba mTel rig istoriul mizezebTan aris
dakavSirebuli: maT Soris umTavresia: a) varnul-kasturi wyoba da b)saTemo organizaciis
simtkice. mkacri varnul-kasturi sistema, masSi adamianisaTvis, erTxel da samudamod,
mikuTvnebuli mdgomareobis dadgenis wesiT; kasturi konformizmiT; brahmanebis mier
dadgenili, religiur-zneobrivi wesebis usityvo dacviT _ Tavisebur alternativas
warmoadgenda saxelmwifo xelisuflebis iZulebiTi xasiaTis mimarT. ueWvelia, rom
Zvelinduri sazogadoebis Caketilobas xels uwyobda induri Temis avtonomiuroba
(naturaluri meurneobis pirobebSi), masSi arsebuli patriarqalur-patronomiuli, kastebs-
Sorisi urTierTobebi, Temis miwaTmoqmed da xelosan wevrebs Soris, rasac `jajmani~ ewode-
boda.
politikuri konsolidaciis Semdgomi procesebi, romelTa daCqareba sagareo safrTxem
gamoiwvia, qr.S-mde V s-Si xels uwyobdnen, SedarebiT Zlieri, Zv. induri saxelwifoebis _
koSalasa da magaThas Seqmas, romelTa Soris paeqroba magaThas gamarjvebiT dasrulda, qr.S-
mde IV s-Si. magaThas xelsayreli geografiuli, strategiuli da savaWro mdebareoba hqonda
indoeTis Cr.aRmosavleT nawilSi. magaThaSi axali mmarTveli dinastiis poziciebis gamyarebam,
rac, al. makedonelis mier dasmuli, mmarTvelis damxobiT iqna gamowveuli, safuZveli Cauyara
mauriebis vrceli imperiis Seqmnas. mauriebis imperia ganviTarebis mwvervals aRwevs qr.S-mde
III. s-Si, mefe aSokis zeobis periodSi. am dros indoeTSi yalibdeba, SedarebiT
centralizebuli, aRmosavluri monarqia.
imperia yalibdeboda ara marto dapyrobiTi omebis ( rac mTeli rigi tomebisa da xalxis
damonebas iwvevda da magaThasa da calkeuli samTavroebs Soris vasalur urTierTobebs
amkvidrebda), aramed e.w. moraluri dapyrobis Sedegad _ indoeTis Cr. aRmosavleTis
ganviTarebuli olqebis mier, sakuTari religiur-kulturuli gavlenis damkvidrebiT, qveynis
sxva nawilebze. imperiaSi, SedarebiTi centralizacia, emyareboda ara marto, maT mier
nawarmoeb, dapyrobiT omebs, aramed qveynis gaerTianebisaTvis nawarmoeb moqnil politikas.
imperiis teritoriis, metad Wrel, SemadgenlobaSi Seiyvanes mTeli rigi naxevradavtonomiuri
saxelmwifoebi, romlebic inarCunebdnen sakuTar mmarTvelobis organoebsa da Cveulebebs. maT
Soris iyvnen, mauriebis mimarT, xarkis gadaxdisa da samxedro daxmarebis pirobiT,
damokidebuli vasaluri samTavroebi, respublikuri saxelmwifo-Temebi, gvarovnul-tomobrivi
kavSirebi.
mauriebis imperiaSi _ rTul politikur gaerTianebaSi _ ar wydeboda brZola or tendecias
Soris: 1) erTpirovnuli mmarTvelobis damyarebis aucileblobis momxreTa da 2) separa-
tistuli, centridanuli Zalebis SigniT. saboloo jamSi, am ukanasknelma SesZlo, qr.S-mde II
s-Si, gaimarjvebis mopoveba. swored amis gamo, dauSvebelia qveynis centralizaciis, misi
35
biurokratiuli mmarTvelobiTi aparatis, gadaWarbebulad, dadebiTi Sefaseba, rasac ase
aqtiurad cdilobda arThaSastra, roca is xatavda idealuri, `yovlismomcveli mmarTve-
lobis~ suraTs.
Zvel indoeTSi centraluri administraciul-samxedro aparati iyo, SedarebiT, susti, rac
mWidrod ukavSireben, saxelmwifoSi arsebuli, Temuri TviTmmarTvelobis organoebis mniSvne-
lovan rolTan. yovelive zemoTqmuli, saSualebas iZleva vamtkicoT, rom Zv. indoeTis
monarqiul saxelmwifoebSi, maTi gansakuTrebuli Zlierebis xanaSic ki, Zv. indoeli mefis
xelisufleba ar iyo absoluturi. is Sesustebuli iyo ara marto Temis TviTizolaciiT,
aramed saxelmwifoSi, samemkvidreo aristokratiis gabatonebuli mdgomareobiT. swored es
Zala iyo uflebamosili daedgina da daecva tradiciuli religiur-eTikuri normebi. religia
Seicavda mefis sakanonmdeblo funqciebs, amtkicebda samarTlis normis uryevobasa da
ucvlelobas, radgan normis aRniSnuli statusi TviT vedebiT iyo ganmtkicebuli. vedebis
axsna-ganmartebis ufleba ki mxolod brZen-brahmanebs hqondaT. aRniSnuli tradiciis
Sesusteba mxolod aSoki mefis zeobaSi moxda, roca mTavrobis brZanebuleba Sevida
samarTlis wyaroTa CamonaTvalSi..induisturi politikur-religiuri koncefcia RvTismosavi
da RvTisasurveli mefis Sesaxeb _ devaraji, mefis mTavar movaleobad gansakuTrebuli
dharmis Sesrulebas moiTxovda. mefis funqciebSi Sedioda: 1) gadasaxadebis dadgena da maTi
akrefis uzrunvelyofa (bali); 2) marTlmsajulebis ganxorcieleba, brahmani mrCevlebis
daxmarebiT; 3) mcirewlovanTa, sneulTa da qvriv-obolTa meurveoba; 4) stiqiuri ubedurebebis
winaaRmdeg brZolis xelmZRvaneloba; 5) Zalzed mniSvnelovani funqcia iyo sajaro
samuSaoebis organizeba; 6) samefo miwebis aTviseba da sairigacio nagebobis mSenebloba.
religiuri mrwamsis Tanaxmad, Zv. aRmosavleTis yvela qveyanaSi mefis xelisufleba
gaRmerTebuli iyo. Tumca, Zvel indoeTSi, maT Soris mauriebis saxelmwifoSi, ver visaubrebT
Teokratiuli monarqiis Sesaxeb. aSoki sakuTar Tavs RmerTs ki ar uwodebda, aramed
RmerTisaTvis sasurvels. manus kanonebSi ufro samefo xelisuflebaa gaRmerTebuli, vidre
TviT mefe-adamiani, romelic SesaZloa suleli, ugunuri, gaunaTlebeli da Zunwic ki
yofiliyo.
mefe iyo administraciuli aparatis meTauri. maszed iyo damokidebuli yvela Tanamdebobis
piris daniSvna da maTi saqmianobis gakontroleba. yvela samefo moxele, arThaSastras
mixedviT, or jgufad iyofoda: centraluri da adgilobrivi mmarTvelobis moxeleebad.
gansakuTrebuli adgili ekavaT mefis mrCevlebs _ umaRles moxeleebs (mantrinebi, mahamat-
rebi). mefis mrCevlebi hqmnidnen mefis saTaTbiro organos _ mantripariSads, romelic
warmoadgenda, tomobrivi demokratiis mmarTvelobis, Tavisebur gadmonaSTs. misi wevroba ar
iyo zustad gansazRvruli: mefis moxeleebis garda, mis saqmianobaSi monawileobas iRebdnen
qalaqis warmomadgenlebic. es organo inarCunebda mcire damoukideblobas, Tumca _ mxolod
meorexarisxovani sakiTxebis gadawyvetisas. mauriebis samefoSi gamoiyofoda moxeleTa
gansakuTrebuli jgufi, romelic armiis uzrunvelyofaze axorcielebda zedamxedvelobas.
saqmianobis sferos mixedviT, es moxeleebi eqvemdebarebodnen an gadasaxadebis mTavar
amkrefs, an mTavar xazinadars, an armiis mTavarsardals (senapati). umaRlesi moxeleebis sxva
jgufidan gansakuTrebuli adgili epyraT: mTavar mosamarTles, mefis iuridiul mrCevelsa da
sakulto saqmeebSi mefis mrCevels, ufliswulebis aRmzrdelsa da uzenaesi sasaxlis qurums
(purohita). mefis xelisuflebis mier moxeleTa daniSvnis garda, arsebobda moxeleTa Tanam-
debobebis memkvidreobiT gadacemis sistema, rasac xels uwyobda kasturi sistema. saxelmwifo
aparatisaTvis ufro meti efeqturobis miniWebis mizniT, mauriebis dros Seiqmna makontro-
lebeli, sazedamxedvelo moxeleebis (inspeqtorebis), jaSuSebis, mefis saidumlo agentebis
mTeli sistema. am moxeleebs mefe `dRe da Rame iRebda TavisTan~ da ibarebda maTgan angariSs
(arThaSastra).
4) adgilobrivi mmarTveloba
36
administraciis kontroli.
arThaSastra gamohyofda 4 saxis sasoflo olqs, romlebic 800, 400, 200 da 10 dasaxlebisagan
Sedgeboda da, TiToeulis Sesabamisi (adgilobrivi mmarTvelobis organoTa) mmarTvelis mier,
imarTeboda. aRsaniSnavia, rom maT gasamrjelos yvelaze mcire erTeulSic uxdidnen, rac
imaze mowmobs, rom soflis _ Temis mamasaxlisi ar iyo mefis moxele. mamasaxlisis mova-
leobaSi Sedioda gadasaxadebis akrefa, TemSi wesrigis uzrunvelyofa. yvelaze mniSvnelovani
SidasaTemo cxovrebis sakiTxebi _ irigacia, saTemo kultis dacva, yaCaRebisagan Tavdacva-
mogvareba _ saTemo krebebze wydeboda.
5) sasamarTlo
6) armia
armia did rols TamaSobda Zveli indoeTis saxelmwifoebSi. omebi da sxva xalxis Zarcva
saxelmwifos keTildReobis mniSvnelovan wyarod ganixileboda. pativs miagebdnen mefes _
mamac meomarsa da ZaliT im yvelafris mompovebels, rac mas ar hqonda. mefes gadaecemoda
naZarcvi qonebis didi nawilic, kerZod: miwa, iaraRi, oqro, vercxli; danarCens meomrebs
gadascemdnen. armiis dakompleqteba zdeboda memkvidreobiTi principiT. daqiravebuli
meomrebis gamoyvana evalebodaT, calkeul gaerTianebebs, kerZod, savaWro gildiebs,
damokidebul mezoblebs, vasalebs. armia asrulebda sazogadoebrivi wesrigis dacvis
funqciasac. is mtkiced icavda saxelmwifos mTlianobas da amis gamo jari 2, 3, 5 da 100
sofels Soris iyo Cayenebuli.
37
dawerili sakanonmdeblo aqti, romelsac, ama Tu im samefos, mbrZaneblis nebiT iRebdnen da
mas savaldebulo Zalas aniWebdnen. samefo kanonmdeblobis gamoCena mravalricxovani
saxelmwifoebis Camoyalibebisa da ganviTarebis gansakuTrebuli pirobebiT ganisazRvreba.
saxelmwifoTa warmoqmna uricxvi omebis, gadatrialebebisa da dapyrobebis Sedegad xorciel-
deboda, radgan am regionisaTvis damaxasiaTebeli iyo susti teritoriul-politikuri
gaerTianebebis arseboba da, ama Tu im mbrZaneblis _ mmarTvelis xelisuflebis xanmokle
ganmtkiceba da maleve damxobac. samefo kanonmdeblobis daCqarebul ganviTarebas xeli
Seuwyo am regionSi sasaqonlo-fuladi urTierTobebisa da sagareo da saSinao vaWrobis
swrafi tempiT ganviTarebam. kerZod, babiloni iyo Zveli samyaros saerTaSoriso vaWrobis
erT-erTi umTavresi centri.
uZvelesi samefo warwerebi ar SeiZleba CaiTvalos kanonebad an, reformatoruli saqmianobis
Sedegad Seqmnil aqtebad, am sityvis sruli mniSvnelobiT. maTSi Tavmoyrili iyo mesopotamiis
mefeTa mier, namdvilad an moCvenebiT, miRweuli gamarjvebebi dapyrobiT omebSi, mosaxleobis
mimarT maTi mzrunveloba, taZrebisa da qalaqebis aRmSenebloba da sxva. anu mefeTa aRniS-
nuli warwerebi apologeturi xasiaTis iyo da, ZiriTadad, ama Tu im mbrZaneblis qeba-didebas
Seicavda da naklebad hgavda, WeSmaritad, samarTlis normis krebulebs. aseTi istoriuli
dokumentebis ricxvs miekuTvneba lagaSis samefos mbrZaneblis _ urukaginas (uruinginas) e.w.
reformebi, romlebic daax. qr.S-mde 2400 wels ganxorcielebula. aRniSnul istoriul
dokumentSi saubaria urukaginas mier gatarebul reformebze, Raribebis gadasaxadebisagan
gaTavisuflebis, TviTneburi gadasaxadebis gauqmebis, sataZro qonebis dacvis Sesaxeb da sxva,
rac mis mefobamde uxeSad irRveoda uwindeli mefeebis mier. urukaginas mizani ufro
sakuTari pirovnebisa da saqmianobis gandideba da istoriisaTvis Semonaxva iyo, vidre im
samarTlis wignis Sedgena, romelSic aisaxeboda misi namdvili moRvaweoba.
miuxedavad imisa, rom uZvelesma warwerebma ver Seasrules, moqmedi kanonebis amsaxveli
dokumentebis roli, maT mainc Seqmnes, mbrZanebelTa sakanonmdeblo moTxovnaTa werilobiTi
Sedgenisa da gamoqveynebis, keTilmyofeli tradiciis safuZveli. anu am warwerebiT iwyeba
kanonis (am sityvis sruli mniSvnelobiT) dadgenis uZvelesi tradicia. Cvenamde moRweuli,
Tumca arasrulad, uZvelesi sakanonmdeblo aqtebi iyo: uris III dinastiis damaarseblis (qr.S-
mde III aTas. bolo) ur-namus kanonebi; isinis samefos mmarTvelis _ lifid iStaris kanonebi
(qr.S-mde II aTas. dasawyisi); eSnunis mefis _ bilalamas kanonebi (qr.S-mde II aTas. dasawyisi);
Suaasuruli kanonebi (qr.S-mde II aTas. Sua xanebi) da Zveli mesopotamiis yvelaze
mniSvnelovani samarTlebrivi dokumenti _ xamurabis (Zveli SuamdinareTis uZlieresi
saxelmwifos _ Zveli babilonis mefis kanonebi (qr.S-mde 1792-1750 ww.). ur-namus kanonebi
iwyeba prologiT, romelic Seicavs cnobebs istoriuli movlenebis, mefis keTili saqmeebis,
`qveyanaSi samarTlianobis damyarebisa da borotebisa da SuRlis gandevnis~ Sesaxeb.
prologs mosdevs TviT kanonTa teqsti, romelSic Camoyalibebulia axali dadgenilebani
zoma-wonis erTiani sistemis SemoRebis Sesaxeb (saswori 1 minisa da 1 siklis odenobiT _ mina
da sikli vercxlis fuladi erTeulebia. sikli udrida vercxlis 1/120 kg, 225 litri qeris
Rirebulebas, romelic daqiravebuli muSakis Tviuri Semosavali iyo).
imave sqemiT _ preambula da moqmedi samarTlebrivi debulebebi _ Sedgenili iyo sxva
kanonebic. pompezuri prologebis mTavari mizani iyo samefo dadgenilebebis sasurvelobisa
da savaldebulobis da, maSasadame, TviT mefis xelisuflebis kanonierebis dasabuTeba. am
mxriv gansakuTrebiT mniSvnelovani da sainteresoa xamurabis kanonebi, romlebic 1901-1902 ww.
q. suzaSi (Zveli elamis samefos centri) aRmoaCines frangebis arqeologiurma eqspediciam.
kanonebi amotvifruli iyo, 225 sm simaRlis (yvelaze viwro adgilas - 165 sm, xolo yvelaze
ganier adgilas - 190 sm siganis), Savi bazaltis svetze, romelic 3600 striqons moicavda.
savaraudod, es sveti elamitebs, sabrZolo nadavlis saxiT, gautaciaT, babilonis damar-
cxebis Semdeg. svets amSvenebs Zv. babilonis yvelaze Zlevamosili mefis _ xamurabis gamosa-
xuleba, romelic momlocvelis pozaSi dgas mzis RmerTis _ SamaSis winaSe. SamaSi mas
gadascems kanonebsa da sakanonmdeblo debulebebs, romlebic aqadur enaze iyo Sesrulebuli.
1988 wels xamurabis kanonebi, aqaduri dialeqtidan, qarTul enaze Targmna zurab kiknaZem.
xamurabis kanonebi III nawilisgan Sedgeboda: prologi, kanonTa teqsti da epilogi. qvaze
amotvifruli erTiani teqstidan Tarjimnebma 282 paragrafi anu muxli gamijnes, Tanac maT 37
muxlic aklia (ganadgurebulia gamtaceblebis mier).
prologi aRwers mefe xamurabis saqmianobasa da misi damsaxurebebis mniSvnelobas, sakuTari
qveSevrdomebis keTildReobis uzrunvelyofis saqmeSi, maT Soris, misi sakanonmdeblo
saqmianobis Sefasebas.
kanonTa teqsti SeiZleba ramdenime rubrikad dajgufdes:
1. marTlmsajulebis ganxorcielebis wesis winaaRmdeg mimarTuli danaSauli (crumowmeoba
da, mosarCelis mier, ficis darRvevisaTvis dadgenili pasuxismgebloba, mopasuxisa da
38
meqrTame-mosamarTlis pasuxismgebloba) _ 1-5 muxlebi;
2. mefis, taZrebis, meTemeTa, mefis xalxis, muSqenumi-moijaris sakuTrebis dacva (mm. 6-25).
mefis xalxis mier, samsaxurebrivi qonebiT sargeblobis normebi (26-41);'
3. miwisa da sxva uZravi qonebis mflobeloba da mflobelobis darRvevasTan dakavSirebuli
qmedebani (mm. 42-88);
4. savaWro da finansuri garigebebi. giraos miRebisa da Senaxvis wesebi (mm. 89-126);
5. saojaxo da memkvidreobiTi samarTlis institutebi (mm. 127-195) (memkvidreobis mniSvnelovani
Tavisebureba _ debisa da Zmebis Tanasworuflebianoba, samkvidros miRebisas);
6. wyenis, cema-gvemisa da asoTmoRebisaTvis dadgenili sasjeli. sasamarTlo procesis
ganxorcielebis wesi da Taviseburebani (mm. 196-214);
7. moZrav qonebasTan dakavSirebuli garigebebi, eqimis, mSeneblis, gemTmSenebeli ostatebis
pasuxismgebloba uxarisxo da arakeTilsindisierad Sesrulebuli samuSaosaTvis (mm. 215-277);
8. monebiT vaWrobisa da maTTdami mopyrobis wesebi (mm. 278-282).
epilogi Seicavda mefe xamurabis qeba-didebasa da yvela im piris wyevla-krulvas, vinc
daarRvevda an, Tundac, ar daemorCileboda mis mier Seqmnil kanonebs.
gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia is cvalebadoba, rac Tan axlavs aseT dasabuTebas, radgan
amgvar dasabuTebaSi uSualod iyo gaTvaliswinebuli saxelmwifoebrivi wesrigis, ama Tu im
mbrZaneblis uZlevelobis xarisxis done. kerZod, Tu umis mbrZanebeli _ lugalzahesi (qr.S-
mde 2373-2349 ww.) sakuTar xelisuflebas imas ukavSirebda, rom `Sumeris taZrebSi qveyanam is
`ensi~-d airCia~, xamurabi aqcents sakuTar RvTiurobasa, `mefeT-mefobaze~ da, zogadad,
mesopotamiis yvela taZrisa da RmerTebis rCeulobaze akeTebda. xamurabis dros babiloni
didi centralizebuli samefos, misi mTavari RvTaebis _ mardukis mudmivi mefobis centria,
xolo marduki xamurabis iwvevs am uzarmazari qveynisaTvis samarTlianobis misaniWeblad.
miuxedavad imisa, rom TiTqmis yvela aseTi kanoni erTmaneTis msgavsia (zogjer teqstua-
luradac), maTSi mainc iyo mniSvnelovani gansxvavebani, vinaidan TiToeuli samarTlis wyaro
sakuTari drois, sakuTari saxelmwifos Taviseburebebsa da realobas asaxavda. magaliTad,
Sak-i (Suaasuruli kanonebi), romlebic xamurabis kanonebze (xk-i) ramdenime saukuniT gvian
Seiqmna, Sinaarsobrivad, ufro arqaulia, maTSi asaxulia mkacrad patriar-qaluri wesebi,
danaSaulisTvis dadgenili umkacresi sasjeli da sxva. Sak-i CamorCebodnen xk-ebs, samarT-
lebrivi teqnikisa da samarTlis institutebis damuSavebis TvalsazrisiTac.
tradiciulad, mesopotamiis kanonmdeblobaSi mniSvnelovani adgili ekavaT pirovnebisa da
adamianis qonebis xelmyof samarTaldarRvevebs, romelTa mimarT, sasjelis saxiT, gaTvalis-
winebuli iyo miyenebuli zianis anazRaureba _ anu sazRauris dadgena: qurdoba, sxeulis
dazianeba, mebatonis monis mimarT, mesakuTris uflebebis xelyofa, misnoba, qalis mimarT
Zaladoba, colis mruSoba. TiTqmis yvela aqtiT (kanoniT) mkacrad isjeboda iseTi danaSauli,
rogoric iyo crumowmeoba, ciliswameba, rac dakavSirebuli iyo iseTi cnebebis gaRmer-
TebasTan, rogorebicaa `samarTlianoba~, `mocemuli sityvisadmi erTguleba~. droTa
ganmavlobaSi, sasaqonlo-fuladi urTierTobebis, mevaxSeobis, savalo kabalis zrdisa da
didi patriarqaluri ojaxebis rRvevis gavleniT, sul ufro meti yuradReba eTmoboda
xelSekrulebebs: sesxi, miwis ijara, yidva-gayidva (nasyidoba), qonebis memkvidreobiT gadacema
da sxva.
yvela sakanonmdeblo aqtis erT-erTi mTavari niSani iyo maTi arasrulyofileba da
dausrulebloba. magaliTad, xk-is debulebebi, ZiriTadad, awesrigebdnen, samefo-sataZro
meurneobasTan dakavSirebul, samarTlebriv urTierTobebs. isini ar exebodnen Zalzed
mniSvnelovan SidasaTemo da, Temsa da samefo xelisuflebas Soris, warmoqmnil urTi-
erTobebs. kanonebSi arsebuli xarvezebi, ama Tu im qmedebis marTlwinaaRmdegobis mxolod
konstatacia, sanqciis miTiTebis gareSe, kidev erTxel mowmoben imaze, rom, kanonebis garda,
samarTlis umniSvnelovanes wyarod iTvleboda saTemo Cveulebebi, romlebic iyo mTavari
wyaro samefo kodeqsebisaTvis. Tumca, isic aRsaniSnavia, rom am Cveulebebze kargad imuSaves,
vidre maT samefo kanonebSi asaxavdnen, razedac is gansxvaveba metyvelebs (maT Soris,
terminologiuri), romelsac vxvdebiT, mravalricxovan Tixis dafebze daweril xel-
SekrulebebSi. Zveli mesopotamiis samarTalze (sxva ZvelaRmosavluri civilizaciebis
msgavsad) didi gavlena iqonia religiam, religiurma ideologiam. Tumca, es gavlena ar iyo
iseTi Rrma da yovlismomcveli, rogorc amas adgili hqonda indoeTSi. Zvel mesopotamiaSi
religiasac axasiaTebda garkveuli Taviseburebani. Zveli babilonis religiuri wesebis
wignsa _ Supru (qr.S-mde XII s.) da xk-Si miTiTebuli codvebis CamonaTvali TiTqmis emTxveva
erTmaneTs. Tumca, babilonelTa warmodgenebSi codvisa (RvTis nebis nebsiT an uneblied
darRveva) da danaSaulis cnebebi gansxvavdeba erTmaneTisgan. codvis Cadena bralis gareSec
aris SesaZlebeli: codvils, SesaZloa, arc ki scodnoda, Tu romel codvas sCadioda.
danaSauli ki aucileblad brals gulisxmobda. Tumca, bralis dadgena yovelTvis, Tan-
39
mimdevrulad, ar xdeboda. `ciuri~ sasjeli codvili qmedebis arc subieqtur da arc obieq-
tur mxares iTvaliswinebda. RmerTebs nebismieri codvisaTvis nebismieri sasjelis, ubedu-
rebis gamogzavna SeeZloT da maTi Tavidan acileba mxolod qurumis gamolocviT iyo SesaZ-
lebeli (am dros monaniebac ki ar iyo saWiro). miwieri marTlmsajuleba ki gardauvali iyo,
iseve rogorc ideologiis gamiwiereba. Zv. mesopotamiis faseulobaTa sistema pirdapir aisaxa
samarTalSi, sadac ar iyo SemuSavebuli samoTxisa da jojoxeTis cnebebi, imqveyniur samya-
roze warmoadgenebi.
Zveli mesopotamiis samarTlis wyaroTa, maT Soris xk-is, damaxasiaTebeli niSani iyo maTi
samarTlebrivi teqnikis primitiuloba, samarTlis normaTa kazuisturoba, formalizmi da
simboluri xasiaTi. maTSi verc danaSaulis cnebas vpoulobT, romelic xSirad Znelad Tu
gansxvavdeba kerZo samarTaldarRvevisagan da verc mkvlelobis, qurdobis amsaxveli normis
abstraqtul Camoyalibebas. simboluri iyo, mTeli rigi danaSaulisTvis dadgenili,
pasuxismgeblobis zoma: mkerds kveTdnen im ZiZas, romelic Secvlida axalSobils.
formaluri da simboluri xasiaTi hqonda fics. samarTlis wyaroebSi ver vxvdebiT normebis
Camoyalibebis dasabuTebulobas: sisxlis samarTlis normebi gadajaWvulia procesualur
normebTan, qonebrivi urTierTobebis, saojaxo urTierTobebis momwesrigebel normebTan.
Tumca, aRsaniSnavia, rom samarTlebrivi masalis dalagebis Sinagani logika mainc SeiniSneba.
kerZod, xk-Si samarTlis normebi dajgufebulia samarTlebrivi regulirebis sagnis mixedviT,
xolo erTi jgufidan meoreSi gadasvla xorcieldeba asocirebis gziT.
40
Sesaxeb, oTxi ZiriTadi wodebis (varna) warmoSobisa da, maT Soris, brahmanTa gabatonebuli
mdgomareobis dacvis Sesaxeb, Tanac xazgasmulia maTi roli samyaros kanonis saganZuris
dacvis saqmeSi, romelsac emorCileba yvela adamiani.
II Tavi saubrobs marTlmorwmune indusis aRzrdis Sesaxeb, vedebSi mocemuli codnis
Semecnebis gziT. vedebis Seswavlis Semdeg adamiani iTvleboda axali sulieri cxov-
rebisaTvis momzadebulad _ orjerdabadebul (dvijati). amave TavSi saubaria Cveulebebis,
ritualebis rolisa da dharmaSastrebSi `damaxsovrebuli wminda sibrZnis~ Sesaxeb.
III TavSi Sesulia saojaxo cxovrebis momwesrigebeli normebi: marTlzomieri qorwineba
(anuloma), marTlsawinaaRmdego qorwinebis (pratiloma) Sedegebi da Sesabamisi ritualebis
dacvis aucilebloba.
IV, V, VI Tavebi Seicaven cnobebs yoveldRiuri cxovrebis sakralizaciis saSualebebis
Sesaxeb: higienis yoveldRiuri wesebi, dRis ganrigi, akrZaluli qcevebis CamonaTvali, ganwmen-
disa da asketuri ritualis normebis aRwera.
VII Tavi mogviTxrobs mefis _ rajas dharmis Sesaxeb, sasjelisa da marTlmsajulebis rolis
Sesaxeb, wesrigisa da `yvela qmnilebis dacvis~ Sesaxeb; masSi mocemulia rCevebi
administraciuli, samxedro da sagadasaxado saqmeebis ganxorcilebis Taobaze.
VIII Tavi eZRvneba sasamarTloSi saqmis warmoebis 18 sababis dadgenas (saxelSekrulebo
urTierTobebis darRveva, danaSaulebrivi qmedeba: qurdoba, Zaladoba, ciliswameba,
moqmedebiT Seuracxyofa, azartuli TamaSebi, mruSoba, sulieri moZRvris _ gurus sawolis
Seuracxyofa, alkoholuri sasmelebis moxmareba), agreTve kanonis, samarTalwarmoebisa da
sasjelis Sesaxeb gamotanili gadawyvetilebebis mniSvnelobis Sefaseba (aucilebeli
mogeriebis pirobebSi sasjelidan gaTavisufleba _ bavSvis, qalisa da qurumi-brahmanis
Zaladobisagan dacvis dros).
IX Tavi mogviTxrobs `colisa da qmris mudmivi kanonis Sesaxeb~, maT saojaxo cxovrebaSi,
ojaxis wevrebis pirad da qonebriv uflebebsa da movaleobebze, memkvidreobaze, sasjelis
Sesaxeb; mefis rolze sasjelis Sefardebis dros.
X Tavi Seicavs im wesebs, romlebic saerTo iyo sami orjerdabadebuli varnisaTvis: sakuT-
rebis uflebis SeZenis 7 kanonieri saSualeba; yvela adamianisaTvis nebadarTuli arsebobis
aTi wesi, Tu es adamianebi ubedurebas gadaeyrebian; oTxive varnisaTvis saerTo dharmebi.
XI Tavi eZRvneba xelmiukarbelTa kastis _ Candalebi-s cxovrebis wesis regulirebas
(savaraudod, es kasta warmoiSva araswori, Sereuli, varnebsSorisi qorwinebis Sedegad, rac
dharmis darRvevas niSnavda).
XII Tavi gadmogvcems moTxovnebs kultis, ritualebisa da maTi monawileebis konkretuli
movaleobebis Sesaxeb; saubrobs adamianis pasuxismgeblobis Sesaxeb, Tu adgili eqneba, misi
mxridan, sakuTari azrebis, sityvebisa da sxeulis araswori moqmedebebis arasakmariss
gakontrolebas.
mk-is da sxva dharmaSastrebis Seqmna iyo, Zveli indoeTis samarTlebrivi azris ganviTarebis,
axali etapis amsaxveli movlena, romelSic upiratesoba saero gavlenam moipova da maT ufro
xSirad praqtikuli daniSnulebisTvis iyenebdnen. Tu adreul dharmaSastrebSi, ZiriTadad,
pirovnebis winaaRmdeg mimarTuli deliqti _ danaSauli iyo asaxuli: mkvleloba, mruSoba,
Seuracxyofa, qurdoba, romlebic saerTo cnebiT _ himsa (zianis miyeneba) aRiniSneboda, ufro
gviandeli periodis dharmaSastrebSi, sul ufro meti yuradReba saxelSekrulebo da qoneb-
riv urTierTobebs eTmoboda. aqve ganixileboda maTi darRvevisaTvis dadgenili pasuxis-
mgeblobis sakiTxi (valis gadauxdeloba, giraos Sesaxeb garigeba, qonebis gayofis sakiTxi,
miwis nakveTis sazRvrebis dadgena da maTi moSla da sxv.). am dharmaSastrebSi dadgenili
samarTlis normebi ufro mowesrigebuli da klasificirbulia. mk-dan moyolebuli, dharma-
SastrebSi samarTlis normebis dadgena xdeboda, sasamarTlo ganxilvis 18 sababis mixedviT.
sasamarTlo ganxilvis sababis (normebis) pirveli jgufi, mk-is mixedviT, saxelSekrulebo
urTierTobebs exeboda: valis gadauxdeloba, girao, sxvisi qonebis gasxviseba, savaWro an
sxvagvar gaerTianebebSi monawileoba; Semdeg modian is normebi, romlebic gasamrjelos
gadaxdaze uaris Tqmas, SeTanxmebis darRvevas, yidva-gayidvis xelSekrulebis moSlas,
mepatronisa da mwyems Soris davis warmoSobas aregulireben. normebis momdevno jgufs
sxvagvari mimarTuleba aqvT. valdebulebiTi urTierTobebidan kanonmdebeli konkretul
deliqtebze (danaSaulze) gadadis, kerZod, ganixileba: miwis nakveTis mijnis Sesaxeb dava,
ciliswameba da moqmedebiT Seuracxyofa, qurdoba, mkvleloba, Zaladoba da mruSoba. yvela
aRniSnuli qmedeba Zvelinduri deliqturi samarTlis birTvs Seadgenda da isini adamianis
pirovnebisaTvis miyenebuli zianis _ himsa cnebaSi Sediodnen.
wina normebTan asocirebuli, sasamarTlo ganxilvis momdevno sababebi exebodnen saojaxo da
memkvidreobiTi normebis xelyofas, agreTve awesrigebdnen azartuli TamaSebisa da maTTan
gaTanabrebuli danaSaulis saxeebs. amrigad, sasamarTlo ganxilvis 18 sababi mniSvnelovnad
41
gansxvavdeboda Tanamedrove dargobrivi sistemisgan, vinaidan masSi SeuZlebeli iyo sisxlisa
da kerZo samarTlis normebis urTierTgamijvna.
Semdegi cnobili dharmaSastra _ iajnavalkiasmriti iyo, romelSic ufro meti yuradReba
eTmoboda procesualur normebs. masSi Camoyalibebulia mTeli rigi samarTlebrivi prin-
cipebisa: sasamarTloSi mtkicebis prioritetuli saSualebebis gamoyenebis Sesaxeb, kerZod:
dokumentebi, nivTmtkiceba, mowmis Cveneba; im faqtebis sasamarTlo ganxilvis aucilebloba,
romlebic exeba gansaxilvel davas. iajnavalkiasmritSi gamoyenebulia `mZime samarTal-
darRvevis~ cneba, kerZod: mefis winaaRmdeg mimarTuli danaSauli, mosamarTleTa mikerZoe-
buloba da sxva.
naradasmriti _ dasrulebuli iuridiuli Txzulebaa, romelic mTlianad eZRvneba samarT-
lebrivi sakiTxebis ganxilvas, rac samarTlebrivi kulturis ganviTarebis maRal doneze
metyvelebs. `naradas~ Semdgeneli scildeba, TiToeuli danaSaulis saxisaTvis, konkretuli
sasjelis miTiTebas da Semdegi formis abstraqtuli rekomendaciebiT Semoi-fargleba:
`jarimas imsaxurebs~, `dae, is mefem da msajulma dasajon~. masSi xSirad aris miTiTeba
Cveulebebsa da adgilebze moqmedi CveulebiTi samarTlis normebze, rac aRniSnuli
dharmaSastras praqtikul daniSnulebaze metyvelebda.
miuxedavad dharmaSastrebis didi mravalferovnebisa, aSkarad SeimCneva, rom maT Soris arse-
bobs didi msgavseba, didi urTierTgavlena, urTierTdamokidebuleba, teqstualuri Tanxved-
roba da mTavari _ im religiur-filosofiuri koncefciebis, principebis erToblioba,
romlebsac isini efuZnebodnen: TviT dharmis cneba, masSi ganmtkicebuli varnebis
uTanasworoba, ritualis gansakuTrebuli mniSvneloba. Zv. indoeTis samarTlis wyaroebSi
Camoyalibebuli koncefciebis ricxvs miekuTvneba tradiciuli religiuri Sexedulebac,
romlis Tanaxmad, maTi Sinaarsi, normebis moqmedebis farglebi ganpirobebuli iyo TviT
vedebiT _ `yvela codnis~ wminda wyaroebiT. aqedan SeiZleba im daskvnis gakeTeba, rom
dharmaSastrebs Soris winaaRmdegoba dauSvebeli iyo. xolo, Tu mainc aRmoCndeboda aseTi
winaaRmdegoba (realobaSi sakmaod xSirad), maT Soris aRmoCenili kolizia Sesabamisi axsna-
ganmartebiT daiZleoda.
Zveli indoeTis ganviTarebis etapze, erT-erT mniSvnelovan samarTlis wyarod miiCneoda,
wminda saero Janris literatura _ arThaSastra, romelic asaxavda politikis Sesaxeb
mecnierebis ganviTarebas. Cvenamde moRweuli erT-erTi aseTi nawarmoebi iyo samecniero
traqtati politikis da saxelmwifo mmarTvelobis xelovnebis Sesaxeb, romlis Sedgenas
miaweren, mauriebis dinastiis mefis _ Candrahupta I-is (qr.S-mde IV s.) didi vaziris _
kautilias saxels. am nawarmoebSi vrceli cnobebia daculi Zv. indoeTis administraciisa da
finansebis, samarTalwarmoebis, sasamarTlo organizaciis, danaSaulisa da sasjelis Sesaxeb,
romlebsac wminda gamoyenebiTi, saqmiani xasiaTi hqondaT. arThaSastras Sinaarss Seadgenda _
mefis dharmis ganxilva, sagareo da saSinao politika, romlis centrSi dgas saxelmwifo
sargeblis (arTha) cneba, xolo ukana planze gadainacvla religiurma zneobam, samarTal-
darRvevis codvilobam, religiuri gamosyidvis aucileblobam.
aRniSuli xasiaTis qSatriuli literatura, savaraudod, efuZneboda wina periodis praq-
tikuli daniSnulebis literaturas da is agreTve Seicavda samefo kanonmdeblobis
normebsac.
samarTlis literaturaSi oro tradiciuli Janris erTdrouli warmoSoba Zveli indoeTis
istoriuli ganviTarebis TaviseburebebTan iyo dakavSirebuli, kerZod maTSi aisaxa
saxelmwifo xelisuflebis sisuste, Temebis avtonomiuroba, varnebis socialur struqturaSi
brahmanTa gansakuTrebuli roli d adgili. isini warmoaCenen Zveli indoeTis samarTlis
ganviTarebas, ori donis mixedviT: saxelmwifoebrivi done (arThaSastra) da saTemo done
(dharmaSastra). ramdenadac didic ar unda yofiliyo Zv. indoeTSi dawerili samarTlis
Zeglebis mniSvneloba, qveynis ganviTarebis yvela etapze, prioritetul samarTlis wyarod
mainc Cveulebebi iTvleboda. yvela dharmaSastra Seicavs Cveulebaze dayrdnobas rogorc
zogaddeklaraciuli formiT, ise samarTlis konkretuli normebis TvalsazrisiT.
Cveuleba (aCara, adaCara) gulisxmobda keTilgonieri adamianebis~ qcevas zneobis, sazoga-
doebrivi sargeblis moTxovnis Sesabamisad. Zveli indoeTis samarTlebrivi sistemis evo-
luciis calkeul etapebze, icvleboda damokidebuleba samefo kanonmdeblobis mimarT. samefo
moTxovnebi (ediqtebi), rogorc samarTlis wyaroebi, ar iyo moxseniebuli adreul
dharmaSastrebSi (gautama, vasiSTha), radgan maTSi araferia naTqvami mefis sakanonmdeblo
uflebamosilebis Sesaxeb da mmarTvelis dharma, maTi azriT, mxolod damnaSaveTa dasjaSi
mdgomareobs. dharmasutrebi arafers amboben saTemo sasamarTloebSi mefeTa saqmianobis
Sesaxeb. sxvagvarad aris gadawyvetili sakiTxi `saero~ arThaSastraSi, sadac mefeTa ediqtebs
ufro meti Zala aqvT miniWebuli, vidre dharmaSastrebs.
42
g) Zveli CineTis samarTlis wyaroebi
43
moxeleebisaTvis – memkvidreobiTi privilegiebi, centraluri xelisuflebis ganmtkicebis
mizniT. amitom, SemTxveviTi ar iyo sasjelis ukiduresi gamkacreba; misi gardauvalobis
moTxovna pirdapir iyo dakavSirebuli, saxelmwifos winaaRmdeg mimarTuli, danaSaulis
cnebasTan. or ideologias Soris brZolis garTulebam, axali Zlieri impulsi misca Zveli
Cinuri samarTlis tradiciuli niSnebisa da institutebis Camoyalibebas, rac qr.S-mde III s.
meore naxevarSi kidev ufro gaZlierda. es moxda cinis xanaSi (qr.S-mde 221-207 ww.), pirveli
Zveli Cinuri imperiis dros, roca legizmi iqca, saxelmwifos ukiduresi formis, oficialur
ideologiad. am periodSi xelisuflebaSi legistebi modian, romlebic, ZaladobiT, uSedegod
cdiloben sakuTari Sexedulebebis cxovrebaSi gatarebasa da, xalxis masobrivi Segnebidan,
konfucianelobis aRmofxvras (konfucianelTa wignebis ganadgureba, maTi mimdevrebis devna).
legendis Tanaxmad, cinis imperatorma cinSixuandim qr.S-mde 213 w. brZana konfucianelTa
yvela wignis ganadgureba da 400 mecnieri konfucianelis sikvdiliT dasja.
ZvelCinuri samarTlis Camoyalibebis bolo etapze (qr.S-mde III s. _ qr.S-bis III ss.), xanis
dinastiis damyarebasTan erTad, moxda konfucianelobis formaluri gamarjveba da misi
legizmTan Serwyma, riTac xeli Seewyo orTodoqsaluri konfucianelobis damkvidrebas,
romlis mTavari daniSnuleba iyo misi ZiriTadi debulebis gaazreba, arsebuli socialur-
ekonomikuri da politikuri wesebis gamarTleba da saukuno ganmtkiceba, radgan am
ideologiis mixedviT, is pirdapir pasuxobda ZvelCinuri sazogadoebis interesebis
SenarCunebasa da funqcionirebas. am ideologiis gabatonebul postulatad iqca adamianTa
uTanasworobis, maTi socialuri, wodebrivi da Tanrigobrivi gansxvavebis konfucianeluri
mrwamsi. aRniSnul gansxvavebaTa uryevobas unda emsaxurebodes, ojaxsa da sazogadoebaSi,
adamianTa qcevis mkacri reglamentacia, umkacresi `li~-sa (moraluri normebis) da,
oficialurad aRiarebuli, ritualis meSveobiT.
orTodoqsaluri konfucianeloba ar uaryofda kanonsa, mkacr sasjels da simkacrisa da
lmobierebis urTierTzemoqmedebas gulisxmobda. aRniSnuli varaudidan gamomdinareobda
Tezisi, rom morali da samarTali emTxveva erTmaneTs. morali iZleoda qcevis stereotips,
samarTali ki, sasjelis meSveobiT, krZalavda misgan Tavis daRwevas. gabatonebuli
konfucianeluri moralis normebi, Zalis meSveobiT _ kanonis (fa) mkacri sasjeliT
dgindeboda, ramac asaxva pova orTodoqsaluri konfucianelobis formulaSi: `iq, sadac sak-
marisi ar aris li, savaldebuloa `fa~-s gamoyeneba~.
konfucianelobis da legizmis Serwymam xeli Seuwyo imas, rom `li~-s normebma SeiZines meti
savaldebuloba da formalizmi, xolo samarTalSi inplementirebuli iqna, im droisaTvis
ukve kanonizirebuli, konfucianelTa wignebis amonaridTa mTeli pasaJebi.
istoriuli tradiciis Tanaxmad, Zvel CineTSi pirveli dawerili kanonebi gaCnda jer kidev
Sanis-inis saxelmwifoSi, xolo qr.S-mde X s. jous samefoSi ukve arsebobda sisxlis
samarTlis kodeqsi, romelic 3 aTasi muxlisagan Sedgeboda. Cinuri kodeqsebis uZveles
droSi Seqmnis mtkiceba _ tradiciis, konfucianelTa moZRvrebisadmi pativiscema ufro aris,
vidre realoba. konfucianelebi amtkicebdnen, rom `mmarTveli ar hqmnis samarTals, aramed
gadmogvcems mas, radgan igi endoba Zvelebs da uyvars isini~.
Zv. CineTSi dawerili kanonebi Cndeba qr.S-mde VI-V ss., rac iyo Cinuri sazogadoebis
socialuri diferencirebis Sedegi. amitom, SemTxveviTi rodia, rom erT-erTi uZvelesi
dawerili kanoni iyo `kanoni saadgilmamulo gadasaxadis Sesaxeb~, romelic miuRiaT Qqr.S-mde
VI s., `lu~-s samefoSi, riTac ganmtkicda saTemo miwaTmflobelobis gauqmeba da kerZo
miwaTmflobelobis damkvidreba.
mebrZoli samefoebis (jangos samefo) periodSi, sakanonmdeblo saqmianobis gaZliereba (qr.S-
mde V-III ss.) dakavSirebuli iyo kanonis gamoyenebis aucileblobasTan, saxelmwifoSi
politikuri viTarebis stabilizaciis mizniT, im pirobebSi, roca Zveli Cinuri samTavroebi
moicva xangrZlivma, sisxlismRvrelma Sinaomebma.
Zvel CineTSi dawerili kanonebis arsebobis uZvelesi materialuri mtkicebuleba is brinjaos
samfexia, romelzec amotvifruli iyo `kanonTa mimoxilvis~ teqsti (daax. qr.S-mde 536 w.),
romlis safuZveli gaxda `u sin~-is cneba: danaSaulisaTvis dadgenilia sasjelis 5
nairsaxeoba _ daSanTva, cxviris mokveTa, erTi an orive qveda kiduris mokveTa, kastracia da
sikvdiliT dasja (yvelaze gavrcelebuli sasjeli). mxolod qr.S-mde V-IV ss. mijnaze Cndeba
erT-erTi upirvelesi kanonTa krebuli _ `veis samefos kanonTa wigni~, romelic Seiqmna
sxvadasxva samTavroebis samarTlebrivi debulebebis safuZvelze da romelsac, tradiciulad,
winaparTa kanonebs uwodeben. is 6 Tavisgan Sedgeboda: kanonebi qurdebis, yaCaRebis,
jurRmulSi dapatimrebis, damnaSaveTa dakavebis, sikvdiliT dasjisa da wamebis iaraRis
Sesaxeb.
am krebulma safuZveli Cauyara, kanonTa krebulis SemuSavebis, samomavlo praqtikas.
qr.S-mde III-II ss., xanis samefos CineTSi, farTod gavrcelda Zveli kanonebis komentireba.
44
2) Zveli aRmosavleTis civilizaciebis kerZo samarTali
45
ijariT gacema, Cuqeba, razec mowmoben Sastrebis debulebebi (mk-i, 248-266 mm., arTh. 8-9, III
Tavi).
Tumca, meTeme-miwaTmflobelis uflebamosilebani mniSvnelovnad iyo SezRuduli: mesakuTres
ar SeeZlo miwis Tavisuflad gayidva, vinaidan, mezoblebis sasargeblod, mesakuTres ar
SeeZlo mietovebina da daumuSavebeli daetovebbina misi kuTvnili nakveTi (arTh., III, 9(1), 10, (1-
12).
savaraudod, sakuTrebis cneba Zvel indoeTSi qr.S-mde I aTas. I mesamedSi Camoyalibda. amis
Sesaxeb mowmoben Semdegi sityvebis _ `agama~ da `hramana~-s arsis Secvla (romlebic xSirad
Zvelindur literaturaSi gamoiyeneboda). `agama~, Tavdapirvelad, mxolod miTvisebas, qonebis
SeZenas aRniSnavda da Semdeg SeiZina iseTi sakuTrebis mniSvneloba, romelic izomeboda da
iTvleboda, agreTve mas iyenebdnen, mesakuTruli uflebis mamtkicebeli saSualebebis
sameulis mniSvnelobiT: werilobiTi sabuTi, mowmis Cveneba, nivTiT sargebloba. sakuTrebis
uflebis cnebis Camoyalibebis Sesaxeb (nivTiT sargeblobis uflebisagan gansxvavebiT)
metyvelebda, dharmaSastrebSi arsebuli, nivTis flobisa da nivTiT sargeblobis
xandazmulobis vadebis cnebis warmoSoba. xandazmulobis vada, nivTze flobis uflebas,
sakuTrebis uflebad gadaaqcevda da es vada, mk-is mixedviT, 10 wels Seadgenda (VIII,147).
arThaSastra ukve adgenda, moZrav da uZrav qonebaze, xandazmulobis gansxvavebul vadebs (10
da 20 weli, Sesabamisad) da, amavdroulad, mxedvelobaSi iRebda im gamonakliss, romelic
daiSveboda bavSvebis, Wkuasustebis, avadmyofebis, mefisa da brahmanis (vedebis mcodneni)
sakuTrebis mimarT. xandazmulobis wesi ar vrceldeboda giraosa da Senatanze. sairigacio
nagebobebis mimarT, sakuTrebis ufleba wydeboda, Tu maT usargeblod datovebdnen 5
wlis ganmavlobaSi.
miwaze dawesebuli fasi fiqsirebuli iyo, Tumca daiSveboda garkveuli danamatis SemoRebac,
romelsac gamyidvels ki ara, gadasaxadTan erTad, xazinas uxdidnen. mindvris gamo
aRmocenebul davebSi, sasoflo da saqalaqo mamasaxlisebTan erTad, mezoblebic
monawileobdnen. Tu ver moiZebneboda adamiani, romelic utyuar Cvenebas miscemda mindvris
sazRvrebis Sesaxeb, TviTon mefe axdenda mindvris farTobis dadgenas, sakuTari
Sexedulebisamebr.
kerZo samarTlis normebma ver moipoves damoukidebuli ganviTareba Zveli CineTis
tradiciul samarTalSi. Tumca, zmna `iJ~, romelsac `iqonie sakuTrebis~ mniSvneloba hqonda,
cnobili iyo Zvel CineTSi, jer kidev jous samefos bolo periodidan (qr.S-mde IV-III ss.).
Zvel CineTSi uzenaesi saxelmwifo sakuTreba miwaze Tanaarsebobda saTemo da glexebis kerZo
miwaTmflobelobasTan erTad.
Zvel CineTSi daSvebuli iyo miwis yidva-gayidva, wvril nakveTebad dayofa an, msxvili
nakveTebis saxiT, Tavmoyra erTi piris xelSi. Tumca, unda aRiniSnos, rom rogori gardaqmnac
ar unda ganecada miwaTsargeblobis process, kerZo an koleqtiur mflobels mxolod miwis
flobis uflebis gankargva SeeZlo da is verasdros gaxdeboda miwis sruli kerZo mesakuTre,
raSic mas udides winaaRmdegobas uwevda yovlisSemZle saxelmwifo, romelic mudmivad
inarCunebda wamyvan rols Zveli CineTis sameurneo cxovrebaSi. `aziuri~ socialur-
ekonomikuri struqtura gamoricxavda im politikuri da samarTlebrivi garantiebis
arsebobas, romlebic, zogadad, kerZo sakuTrebis da, gansakuTrebiT, miwaze sakuTrebis
institutis ganviTarebas Seuwyobdnen xels. xolo, Tu moxdeboda, aseTi struqturisaTvis
krizisis Semqmneli, kerZo sakuTrebis ganviTareba, maSinve cxovrebaSi xorcieldeboda
reformatoruli saqmianoba, romlis Sedegad kvlav aRdgeboda saxelmwifos ekonomikuri
kontrolis funqcia.
46
ufro mkacri moTxovnebis dacvas gulisxmobda, vidre garigebebis meore jgufi: werilobiTi
formiT xelSekrulebis gaformebas, ficis warmoTqmas, mowmeTa Cvenebebis arsebobas da sxva.
aseTi xelSekrulebis ricxvs miekuTvneboda: yidva-gayidva, Cuqeba, memkvidreobiT miRebuli
qonebis (samkvidros) gayofa, Svilad ayvana. yidva-gayidvis werilobiT xelSekrulebaSi saWiro
iyo: nasyidobis obieqtis zusti aRwera, nivTis mimarT, gamyidvelis mesakuTruli uflebebis
dadastureba, raTa myidveli daculi yofiliyo, mesame piris an saxelmwifos mxridan, nivTis
qurdobis Taobaze Setanili sarCelisagan (kerZod, ganusxvisebeli samefo miwebis, meomarTa
miwis nakveTebis gayidvis dros). es xelSekruleba zogjer Seicavda daTqmas, sarCelis
Setanis Taobaze, calmxrivi an ormxrivi uariT da Tanxmobas, _ ar gasaCivrebuliyo iseTi
dasrulebuli garigeba, romelic ganmtkicebuli iqneboda saxelSekrulebo fasis specialuri
danamatiT (`vartum~-i). fasis gadaxdis Semdeg, yidva-gayidvis xelSekrulebis moSla mxolod
garkveuli garemoebebis dadgomis SemTxvevaSi iyo SesaZlebeli, kerZod, Tu gamyidveli
Segnebulad (winaswari SecnobiT) damalavda nivTis dafarul nakls. xk-Si, magaliTad,
saubaria iseTi xelSekrlebis moSlaze, romlis obieqti iyo epilefsiiT daavadebuli mona.
aseTi xelSekrlebis moSla SesaZlebeli iyo erTi Tvis ganmavlobaSi.
yidva-gayidvis xelSekrulebis namdvilobis erT-erTi mkacri piroba iyo nivTis fasis
dauyovneblivi gadaxda, rac xSirad irRveoda faqtiuri nasyidobis sabuTisa da, masTan erTad
gaformebuli, savalo xelwerilis gacemis gziT. aseTi garigebis dros mowmeTa raodenoba
izrdeboda sam aTeul kacamde.
sesxis, nivTebisa da adamianebis daqiravebis, agreTve mevaxSeobis xelSekrulebis
samarTlebrivi regulirebisas, gansakuTrebiT naTlad, gamoikveTa is gansxvaveba, rac
axasiaTebda ori ZvelaRmosavluri civilizaciis samarTlebriv sistemas: Tavisi droisaTvis
sakmaod zomieri da kompromisuli, Zvelbabilonuri samarTlis sistema mniSvnelovan
daTmobebs gulisxmobda, raTa maqsimalurad SeezRudaT meTeme-glexebis gaRatakeba da maT
mier miwebis dakargva, rac kidev ufro gaamwvavebda socialur da wodebriv antagonisms;
xolo ukompromiso da umkacresi Suaasuruli samarTlis sistema, ZiriTadad, gabatonebuli
oligarqiuli fenis interesebis damcveli iyo da mas naklebad adardebda sazogadoebis qveda
fenebis moTxovnebi. xk-is muxlebis didi odenoba awesrigebda miwis moijaris samarTlebriv
mdgomareobas da adgenda mis pasuxismgeblobas, razec metyvelebs sesxis, qiravnobis, miwis
ijariT aRebis kabaluri pirobebis arseboba. am pirobebis Sedegad mxolod Raribi fenebi
zaraldebodnen. kerZod, xk-Si saubaria imis Sesaxeb, rom valis gaqviTva SesaZlebelia TviT
movalis, misi colis an Svilebis mier, valis gadaxdis safasurad, gaweuli kabaluri
samsaxuris saxiT. xk-Si agreTve gvxvdeba, erTmaneTis Semdeg ganlagebuli, muSaxelisa da
muSa-pirutyvis qiravnobis maregulirebebi normebis bloki. Tanac, erTmaneTisgan mkveTrad
gansxvavdeba, `keTilSobili~ profesiebis mqone pirTa (eqimi, mSenebeli, gemTmflobeli) da
monebisa da, sasoflo-sameurneo samuSaoebis Semsrulebeli, pirebis daqiravebuli Sromis
anazRaureba. aRsaniSnavia, rom saeqimo momsaxurebis anazRaureba pacientis socialur
mdgomareobaze iyo damokidebuli.
ZeglebSi specialurad gaiTvaliswines miwaTmoqmedis daqiravebis pirobebi. kerZod, 257-e
muxliT daTqmulia, Taviseburi saxelfaso anazRaureba, romelic vercxliT an xorbliT
gaicemoda da ufro maRali iyo zafxulis periodSi, ZiriTadi sasoflo-sameurneo
samuSaoebis Catarebis dros. Tu daqiravebuli muSaki ar moiyvanda purs mindroSi, moiparavda
marcvals, dascemda mepatronis pirutyvs, mas jarimas akisrebdnen (marcvlis gadaxdiT), xolo
jarimis gadaxdaze uaris Tqma sikvdiliT isjeboda (odiozurad).
valdebulebiTi urTierTobebis mowesrigebas cdilobdnen Zvelinduri Sastrebic, kerZod,
sasamarTlo ganxilvis 18 sababidan TiTqmis naxevari im normebs ekuTnis, romlebic
awesrigebdnen valdebulebebs, xelSekrulebebs: sesxi, qiravnoba, yidva-gayidva, Senaxva
(Senatani). amavdroulad, maTSi gaTvaliswinebulia xelSekrulebis Sesrulebis garantiebi:
girao (be) da Tavdeboba. saxelSekrulebo urTierTobebis mowesrigebis dros
Camoyalibebulia saerTo principebic, kerZod: xelSekruleba ideboda werilobiTi formiT,
dokumentSi zustad iyo gansazRvruli garigebis Sesrulebis dro da adgili, garigebaSi
monawile mxareTa da TavmdebTa sacxovrebeli adgil, sqesi, kasta (varna). garigeba baTilad
iTvleboda, Tu is farulad, mowmeTa gareSe, an motyuebiT da iZulebis gamoyenebiT,
simTvraleSi an Wkuasusti adamianis, moxucis, bavSvis, fizikuri naklis mqone piris mier, an
ganrisxebuli an ubedurebaSi myofi adamianis mier iyo dadebuli (mk-i, VIII, 163-165; arTh., III,
a). SezRuduli iyo, agreTve, qalebis da didi patriarqaluri ojaxis im wevrTa
qmedunarianoba, romlebic aseTi ojaxis mamamTavris xelisuflebaSi imyofebodnen (mamisagan
damokidebuli Svili an piriqiT, dasaojaxebeli Zma). aramarTlzomieri garigeba ara Tu
baTili, aramed, jarimis gadaxdis saxiT, dasjadic iyo. mkacri formalobis Semsubuqeba
dasaSvebi iyo im SemTxvevaSi, Tu garigebis dadeba dakavSirebuli iyo mefis davalebasTan,
47
saxelmwifo saidumloebis dacvasa an im pirebis mier ideboda, romlebic misdevdnen
moxetiale cxovrebis wess: mwyemsebi, monadireebi, msaxiobebi (maTTvis formalobis dacva
zedmet sirTuled CaiTvleboda). SastrebSi detalurad aris damuSavebuli sesxis
xelSekruleba, romlis dadebisas savaldebulo iyo xelwerilis gacema (iajv. II, 93).
Sastrebis Sesabamis debulebebSi aisaxa am institutis evoluciis mravalsaukunovani istoria.
sesxis xelSekrulebis momwesrigebeli normebi mowmoben, erTi mxriv, mevaxSeobis
ganviTarebasa da Zalzed maRali saprocento ganakveTebis arsebobaze, xolo, meore mxriv, _
TviTgasworebisa da TviTnebobis pirvelyofili elementebis SenarCunebaze. kreditors
gasesxebulis ukan dasabruneblad, faqtiurad, SeuzRudavi SesaZleblobebi eZleoda
(iZulebis wesiT, saxlis alyaSi moqceviT, movalis pirutyvisa da vaJiSvilebis gatacebiT).
Tanac, mk-i pirdapir avalebda mefes daejarimebina, kreditoris winaaRmdeg momCivani movale.
valis mimarT dadgenili, saprocento ganakveTis nairsaxeoba imis mixedviT
ganisazRvredeboda, Tu ra odenobis sesxi iyo gacemuli da ra iyo sesxis obieqti: fuli,
xorbali, agreTve movalis, garkveuli varnisadmi kuTvnileba. SudrisaTvis procentis
raodenoba ufro meti iyo, xolo brahmanis mimarT, _ ufro naklebi (iajv.). arThaSastras
mixedviT, gansakuTrebulad daTqmuli iyo, colis mier, qmris savalo valdebulebis
aRsruleba da, piriqiT, rac imaze metyvelebda, rom arThaSastra qals ufro met uflebebs
aniWebda, vidre es dharmaSastrebis mier iyo gaTvaliswinebuli. qals ar evaleboda qmris
valebis gadaxda, Tu qali ar iRebda maT sakuTar Tavze, xolo qmars, zogadi wesis
sapirispirod, evaleboda colis valebis gadaxda, im SemTxvevaSi, Tu qmari wavida da ar
uzrunvelyo is saarsebo saSualebebiT (arTh., III, 11(23-24).
umaRlesi kastebisaTvis metad damamcirebeli iyo daqiravebuli Sroma, ris gamo mk-i
momsaxurebas axasiaTebda `ZaRluri cxovrebis wesad~ da brahmans daJinebiT urCevda, Tavi
Seekavebina saqmianobis aRniSnuli sferosagan. Zalzed mZime pirobebi iyo dadgenili piradi
qiravnobisaTvis, kerZod: Tu daqiravebuli muSaki ver Seasrulebda dakisrebul samuSaos, mas
jarimas akisrebdnen (mk-i, VIII, 215) da qiravnobis gasamrjeloze uars eubnebodnen maSinac ki,
Tu is avadmyofobis mizeziT jerovnad ver Seasrulebda nakisr samuSaos (mk-i, VIII, 217).
amavdroulad, sasamarTloSi saqmis ganxilvis sababad, SastrebSi specialurad iyo
gaTvaliswinebuli mwyemsisaTvis, vaWrisaTvis, gadamzidavisaTvisa da meZavi qalisaTvis
gasamrjelos gadaxdis movaleoba, romlis darRveva, sasamarTlos gziT, ormagi anazRaurebiT
isjeboda.
SastrebSi dawvrilebiT ganixileba Senaxvis xelSekruleba, amxanagoba, mindobiloba da yidva-
gayidvis xelSekruleba. maTSi gaTvaliswinebuli iyo Senatanis Semnaxvelis
pasuxismgeblobisagan gaTavisufleba, Tu Senatanis ganadgureba (dakargva, mospoba) moxda
stiqiuri ubedurebis an mefis, RmerTis Carevis Sedegad (iajv., II, 65).
yidva-gayidvis xelSekrulebas axasiaTebda kasturi SezRudvebis daweseba, savaWro saqmianobis
mimarT, kerZod _ umaRlesi varnebis warmomadgenlebisaTvis (mk-i, X, 85). monad TviTgayidva an
axlo naTesavebis gayidva kastidan gandevniT isjeboda (mk-i, XI, 60-62).
sasaqonlo-fuladi urTierTobebis SedarebiT susti ganviTareba aisaxa yidva-gayidvis
xelSekrulebis arastabilur ganviTarebaze, romelic adreuli dharmaSastrebis Tanaxmad,
nebismier dros SeiZleba moSliliyo, xolo mk-is mixedviT _ 10 dRis ganmavlobaSi. savaWro
urTierTobebis ganviTarebas umadloda (gviandel SastrebSi), sasamarTlo ganxilvis sababTa
Soris, iseTi davebis ganxilva, rogorebic iyo gayidulis gadacemaze uaris Tqma, an nayidze
uaris Tqma.
yidva-gayidvis xelSekrulebebis moSla, naradas Tanaxmad, imave dRes iyo SesaZlebeli, xolo
meore dRes _ pirgasamtexlos gadaxdis Semdeg. arThaSastraSi gayidulis gadacemasa da
nayidze uaris Tqmas, rogorc sasamarTlo ganxilvis sababs, mTeli Tavi eZRvneba.
aRsaniSnavia, rom amave TavSi ganixileba qorwinebaze uaris Tqmis sakiTxi im mizeziT, rom
saqmros an sacoles raime dafaruli nakli aRmoaCndeboda. gansakuTrebuli daTqma iyo
Camoyalibebuli pirutyvisa (1,5 Tve) da adamianis (1 weli) gayidvis Sesaxeb garigebis moSlis
gamo (arTh., III, 15 (17, 18).
Zveli CineTis valdebulebiTi samarTlis mixedviT, miuxedavad imisa, rom saTemo miwebi
Zalzed adre gadavida kerZo mflobelobaSi, Tems jer kidev qr.S-mde I s. saadgilmamulo
urTierTobebis gamo, damoukidebel mxared xelSekrulebebSi monawileobis miReba SeeZlo,
xolo Temis warmomadgenlis monawileoba, saerTod, savaldebulo piroba iyo saadgilmamulo
garigebebis dros. qr.S-bis I s. wyaroebis Tanaxmad, miwis gamo yidva-gayidvis xelSekrulebis
dadeba qalebsa da saxelmwifo monebsac SeeZloT.
yidva-gayidvis xelSekrlebis garda, Zalzed gavrcelebuli iyo miwis ijaris xelSekruleba,
rogorc wesi, moweuli mosavlis naxevris gadaxdis pirobiT da miwis dagiraveba. farTod iyo
gavrcelebuli adamianis daqiravebis xelSekrulebebi, sesxis xelSekrulebis dadebisas –
48
mevaxSeoba, romelic CveulebiTi samarTlis normebiT rgulirdeboda.
miwaTmoqmedebis waxalisebis mizniT, uZvelesi droidan TiToeul adamians mieniWa upatrono
(beiTalmani) an mitovebuli miwebis dakavebis ufleba. garkveuli drois amowurvis Semdeg,
miwebis aRniSnuli kategoria, kadastrSi registrirdeboda rogorc maTi dammuSaveblis kerZo
sakuTreba.
Zvel CineTSi xSirad gamoicemoda kanonebi, romlebic moiTxovdnen wvrili saglexo
miwaTmflobelobis raime gziT dacvas, risi naTeli magaliTi iyo, qr.S-mde I s.
ganxorcielebuli saxelmwifo politika im pirTa mimarT, romlebic savalo kabalaSi
Cavardnen. sayovelTaod gavrcelda valSi Svilebis gayidvis Cveuleba. Tu valSi gayiduli
bavSvi sami wlis ganmavlobaSi ar iqneboda gamosyiduli, is samudamod monad iqceoda.
qr.S-bis I s. imperatorma udi-m gamosca reskripti yvela im saxelmwifo monebis
gaTavisuflebis Sesaxeb, romlebic uwindeli kanonmdeblobiT monadqceviT ar isjebodnen maT
mier Cadenili danaSaulis gamo.
49
aRTqma. Zvel babilonSi mruSoba da siZva umZimes religiur codvad iTvleboda, razedac
mowmoben `Supru~-Si Camoyalibebuli moTxovnebi. Zvel babilonSi ojaxi monogamiuri iyo, Tu
meuRleebs Svilebi hyavdaT (mona-qalTan _ mxevalTan Tanacxovreba mxedvelobaSi ar
miiReboda). Tu asureTSi, mamakacis mxridan, colisadmi erTgulebis cneba saerTod ar
arsebobda, xolo colis mxridan Ralati _ umkacresad isjeboda, babilonSi odnav
gansxvavebuli wesebi damkvidrda, kerZod: qmris moRalate cols wyalSi agdebdnen, roca
qmari uars ambobda mis patiebaze; Tumca, colis mudmivad moRalate qmris mimarTac iyo
garkveuli SezRudvebi _ Sercxvenili coli tovebda qmris saxls da mziTvianad brundeboda
mamis saxlSi. am uflebas coli maSinac iZenda, roca qmari Tems miatovebda an
cilismwameblur gancxadebas akeTebda colis mimarT. gamarTlebuli iyo colis mier qmris
mitoveba da sxva mamakacTan wasvla imis gamo, rom qmarma is saarsebo saSualebebis gareSe
datova. yofili qmris dabrunebis Semdeg, coli valdebuli iyo mas dabruneboda, xolo
bavSvebi sakuTar mamebTan rCebodnen (xk-i 135 muxli). Zv. mesopotamiaSi qorwineba ar
iTvleboda `wminda da xelSeuxeblad~. ur-namus kanonebis Tanaxmad, kacs SeeZlo colis
mitoveba da is mas 1 mina vercxls uxdida, Tu es ukanaskneli qorwinebamde qalwuli, da
naxevar minas, Tu manamde _ sxva qorwinebaSi namyofi iyo. asureTSi qmars colis mitoveba
yovelgvari gamosasyidis gadaxdis gareSec SeeZlo. xk-i mixedviT ki, colis mitoveba qmars
garkveuli garemoebis dadgomis SemTxvevaSi SeeZlo, kerZod: qmars ar SeeZlo keTrovani
colis mitoveba (142 m.); mas SeeZlo uSvilo colis mitoveba, Tumca _ gamosasyidis gadaxdisa
da mziTevis ukan dabrunebis pirobiT (138 m.); magram qmari saxlSi ver moiyvanda mxevals, Tu
coli TviTon ar miscemda qmars mona-qals, romelic maT Svilebs gauCenda. am SemTxvevaSi
mona-qali iyo mxolod Svilebis mSobeli da ara maTi deda da ojaxis diasaxlisi (xk-i,146 m).
mxolod mflangveli da qmris Semarcxveneli colis mitovebis ufleba hqonda mamakacs
yovelgvari gamosasyidis gadaxdis gareSe, an mas SeeZlo aseTi coli mona-qalad daetovebina
sakuTar saxlSi (xk-i, 141).
xk-i mixedviT, garigebis erT-erTi gavrcelebuli forma iyo Sviladayvana, romelic
xorcieldeboda ori, mkacrad gansazRvruli, samarTlebrivi formiT: 1)Svilad ayvanils
memkvidred niSnavdnen; 2) Svilad ayvanili memkvidred ar cxaddeboda. orive gansxvavebuli
formis safuZvelSi ido Sviladayvanis gansxvavebuli miznebi. pirvel SemTxvevaSi mizani iyo
uSvilo ojaxis gvaris gagrZeleba, meoreSi _ muSa xelis SeZena. Sesabamisad, Sviladayvanis
pirvel formas axorcielebda mxolod Tavisufali mamakaci im Tavisufali bavSvebis mimarT,
romlebic Sves Tavisufalma mSoblebma. pirveli formiT Sviladayvanili piri yvelanair
kavSirs wyvetda genetikur ojaxTan, maT Soris _ memkvidreobis uflebas. memkvidreobis
uflebis gareSe, Sviladayvanil pirs SeeZlo sakuTar ojaxSi dabruneba da mas mSvileblis
qonebidan samemkvidreo wilic ergeboda, Tu man mSvileblis ojaxSi nayofierad iSroma (xk-i,
189).
RviZli Svilebis samemkvidreo uflebebze saubrisas, unda aRiniSnos, rom, tradiciulad,
samkvidro masidan Tanabar wils mxolod mamkvidreblis vaJiSvilebi iRebdnen. Sak-is Ta-
naxmad, ufross vaJs TviTon SeeZlo samkvidro wilis arCeva; `saxlis, mindvris, baRebis,
monebisa da pirutyvis~ gayofis dros, qaliSvilebi mamis qonebidan mxolod mziTevs iRebdnen.
Zvel babilonSi Zalzed garTulebuli iyo vaJiSvilisaTvis memkvidreobis CamorTmevis
procedura. mamas ar SeeZlo vaJiSvilisaTvis memkvidreobis uflebis CamorTmeva maSinac ki,
Tu Svili mas mZimed Seuracxyofda (xk-i, 169). mamis ojaxidan mziTevis gareSe darCenili
qaliSvili, mamkvidreblis gardacvalebis Semdeg, ZmebTan erTad iRebs samkvidro wils (xk-i,
189). xk-i Tanaxmad, qmris memkvidred cxaddeboda cocxlad darCenili meuRle, Tu mas qmarma,
sicocxleSi, saCuqrad ar gadasca garkveuli qoneba. Zvel babilonSi anderZiT memkvidreobis
nairsaxeobad iTvleboda Cuqeba.
saCuqari iyo is qoneba, romelic, mziTevis saxiT, qaliSvilisaTvis iyo gankuTvnili, an _
vaJiSvilisaTvis gadacemuli qonebis nawili, romliTac mas saqorwino gamosasyidi unda
gadaexada, an disTvis misacemi mziTevi Seeqmna; an colisaTvis micemuli qonebis is nawili,
romelic, qmris gardacvalebis Semdeg, mas nebismieri SvilisaTvis unda gadaeca.
saojaxo da memkvidreobiT urTierTobebs _ `colisa da qmris mudmiv dharmebs~ _ eZRvneba
Sastrebis rigi Tavebisa, mk-is, ZiriTadad III, IX da arThaSastrasSi _ III wignis 3-7 Tavebi.
`qmrisa da colis Sesaxeb dharmebis~ yvela moTxovna mowmobs, Zvelindur sazogadoebaSi,
qalis damcirebul mdgomareobaze, rom aq jer kidev xeluxleblad SenarCunda didi patriar-
qaluri (ganuyofeli) saojaxo klanebi, romelTa meTaurebi SeuzRudav Zalauflebas
flobdnen, sakuTari ojaxis wevrebis mimarT. saojaxo urTierTobebis sferoSi yvelaze
naTlad gamovlinda sociokulturuli tradiciebis, CveulebiTi samarTlis normebis gavlena,
razedac mowmobs miTiTeba qorwinebis rva sxvadasxvagvar formaze. qorwinebis aRniSnuli
formebi gavrcelebuli iyo Zvel indoeTSi da aucileblad povebda asaxvas Zvelindur
50
SastrebSi. qorwinebis pirveli oTxi forma brahmanebis mier iyo aRiarebuli da
waxalisebuli. es formebi, ZiriTadad, mamis mier sakuTari qaliSvilis gaTxovebaSi
mdgomareobda da garkveuli mziTevis micemas gulisxmobda. qorwinebis aRniSnuli formebi
iyo: 1) brahma (mk-i, III, 27); 2) daiva; 3) arSa; 4) prajapatia. brahmanebis mier aRiarebuli da
waxalisebuli qorwinebis formebs upirispirdeboda qorwinebis 4 gansxvavebuli forma:
1) asura _ sapatarZlos yidva, romelic Tumca aRiarebuli iyo, mainc idevneboda iseve,
rogorc, ded-mamis Tanxmobis gareSe, siyvaruliT dadebuli qorwineba; 2) pandharva,
sapatarZlos motacebis Sedegad dadebuli qorwineba; 3) raqSasa da iZulebiTi qorwineba,
Zaladobis gamoyenebiT; 4) paiSaCa. bolo oTxi forma, faqtiurad, sapatarZlos yidvas, anu
ojaxSi damatebiTi muSa-xelis Semoyvanas gulisxmobda. swored amitom iyo, rom Sastrebi
qorwinebis pirvel oTx formas brahmanebsa da qSatriebs uwesebdnen, xolo vaiSiebisa da
SudrebisaTvis dadgenili iyo, sapatarZlos gamosyidviT dadebuli saqorwino kavSiri.
sapatarZlos motacebiT dadebuli qorwineba (romelic, saboloo jamSi gamosasyidis
gadaxdiT mTavrdeboda) pirvelyofili sazogadoebis kidev erTi gadmonaSTi iyo da is
pirdapir ewinaaRmdegeboda qorwinebis sxva formebs.
ojaxSi qalis mTavari daniSnuleba iyo Svilebis gaCena da maTi aRzrda. Tanac, Svilebs
Soris upiratesoba vaJiSvilebs eniWebodaT, romlebsac gardacvlili winaprebisaTvis sulis
mosaxseniebeli ritualebis Catareba evaleboda. STamomavloba da pirutyvi iyo simdidris
ZiriTadi nairsaxeoba. aqedan gamomdinare, bavSvis kanonier mamad misi dedis qmari iTvleboda,
miuxedavad imisa, iyo Tu ara es mamakaci bavSvis biologiuri mama. aseT viTarebaSi qali
(coli) Sinaur pirutyvsa da mona-qals (mxevals) uTanabrdeboda, romelTa STamomavlobac
mepatronis kuTvnileba iyo (mk-i, IX, 52-55). miuxedavad codvad aRiarebisa, daiSveboda colisa
da Svilebis gayidva (mk-i, XI, 69). vaJiSvilebis gayidva, Cveulebriv, ar iwvevda maT monad
qcevas. gaCuqebuli da monad gayiduli vaJiSvilebi (ukiduresi siRatakis gamo) axal ojaxebSi
pirdapiri naTesavebis uflebebs iZendnen. coli iyo aramxolod qmris kuTvnileba, misi
pirovnebis (sxeulis) nawilic. amitom gayiduli colic ar Tavisufldeboda sakuTari qmris
xelisuflebidan (mk-i, IX, 46) da, Zveli indusebis warmodgeniT, qmari gardacvalebis Semdegac
inarCunebda maszed sakuTar uflebebs. saukuneebis ganmavlobaSi SenarCunebuli, tradiciuli
debulebebi ukrZalavda qvriv qalebs xelmeored gaTxovebasa (mk-i, IX, 64) da maTi TviTdawvis
Cveulebas awesrigebda, qmris dakrZalvis dros (`sati~).
uSvilod gardacvlili qmris cols naTesavebi avaldebulebdnen bavSvis gaCenas mazlis an
sxva axlobeli mamakacisagan (mk-i, IX, 57-65); Tumca, CveulebiTi samarTlis es arqauli norma
mxolod dasaSvebi da ara waxalisebuli iyo, radgan mas mk-i `pirutyvisaTvis damaxasiaTebel~
movlenad miiCnevda (mk-i, IX 66). mk-i arc mamakacis mravalcolianobas uwyobda xels. Tumca,
qmars SeeZlo saxlSi sxva colis moyvana, Tu pirveli coli ar gamoirCeoda keTil-
gonierebiT, siqveliT, alkohols etaneboda an iyo mflangveli da boroti zraxvebisa (mk-i,
IX, 80).
colis mTavari movaleoba iyo qmris pativiscema da morCileba. `Tu coli ar Sobs bavSvebs,
sxva colis moyvana qorwinebis merve wels daiSveba, Tu mkvdar bavSvebs Sobs, _ meaTe wels,
Tu mxolod qaliSvilebs Sobs _ meTerTmete wels, xolo Tu uxeSad saubrobs _
dauyovnebliv~ (mk-i, IX, 81). uzneo qalebis mimarT dadgenili sajarimo sanqcia SeiZleboda
Secvliliyo sajaro garozgviT, savaWro moedanze da am sasjels kidev ufro amZimebda is
garemoeba, rom qalis garozgva Candalas (xelmiukarebels) evaleboda (arTh., III, 3 (27-28).
mk-i, qorwinebis namdvilobis pirobebis gansazRvrisas, ara Tu krZalavda, aramed xelmSemwyob
garemoebad miiCneva arasrulwlovanTa qorwinebas (mk-i, IX, 88); Tumca, arThaSastra (III, 3(1)
adgenda qalisa da mamakacis saqorwino srulwlovanebis asaks _ 12 da 16 weli, Sesabamisad.
sasurveli ar iyo, Tumca daiSveboda varnebs Soris qorwineba, Tu qmari ufro maRali varnis
warmomadgeneli iyo, vidre coli (`anuloma~ qorwineba) da umkacresad ikrZaleboda maRali
varnis warmomdgeneli qalis, dabali varnis warmomadgenel mamakcze gaTxoveba (`pratiloma~
qorwineba).
induizmis principebis sruli dacviT, dharmaSastrebi krZalavdnen, xolo arThaSastra
dasaSvebad miiCnevda qorwinebis Sewyvetas ganqorwinebis gziT, Tu: 1) meuRleebs sZuldaT
erTmaneTi; 2) Tu meuRleebi sastikad epyrobodnen erTmaneTs (arTh., III, 3 (15-17). arTh.,
dharmaSastrebisagan gansxvavebiT, dasaSvebad miiCnevda qvrivi qalebis xelmeored qorwinebaSi
Sesvlas.
Sastrebi, Cveulebisamebr, qalebs saojaxo sakuTrebis memvkdreTa wridan gamoricxavdnen,
iseve rogorc gandevnil, avadmyof, invalid, Wkuasust ojaxis wevrebs. agreTve, dadgenili
iyo, sxvadasxva varnis warmomadgeneli qalebis mier, Sobili bavSvebis gansxvavebuli
samemkvidreo uflebebi. kerZod, Sudra qalisa da orjerdabadebuli mamakacis qorwinebis
Sedegad Sobili bavSvi ar iRebda memkvidreobas da mas mxolod mamis mier boZebuli mcire
51
qoneba ergeboda (mk-i, IX, 155).
unda aRiniSnos, rom gardacvlili Sudras qonebis memkvidreobis wesi naklebad mkacri iyo
da, Tu is sicocxleSi, Svilad aRiarebda mxevalTan Sobil bavSvs, es ukanaskneli misi
memkvidre gaxdeboda (mk-i, IX, 179). memkvidreobas moklebuli pirebi, mxolod sakuTari
naTesavebis (memkvidreebis) mowyalebis amara rCebodnen. xolo qalis gansakuTrebuli
sakuTreba _ stridhana, misi gardacvalebis Semdeg, yvela mis Svils, maT Soris, qali-
Svilebsac, memkvidreobiT gadaecemoda.
Zvel CineTSi ojaxi atarebda patriarqalur xasiaTs. did saojaxo kavSirebs axasiaTebdaT
simtkice. didi ojaxis saTaveSi, romelic sameurneo erTeulic iyo, ojaxis uxucesi mamakaci
idga, romelsac ojaxis yvela daarCeni wevri emorCileboda: colebi da mxevlebi, vaJiSvilebi
da SviliSvilebi, maTi colebi da Svilebi, monebi da mosamsaxureebi.
ojaxis ufrosi gamodioda ojaxis mbrZaneblisa da qonebis mepatronis rolSi. `mamis~ cneba
ieroglifi _ `fu~-Ti aRiniSneboda, rac maTraxian xels niSnavda, _ ojaxis daumorCilebeli
wevris dasjis simbolo.
miwaze kerZo sakuTrebis ganviTarebasTan erTad, Sesustda didi saojaxo kavSirebi, rasac
kidev ufro Seuwyo xeli legistebis politikam. didi saojaxo kavSirebis, saojaxo klanebis
separatizmis winaaRmdeg brZolam, ganapiroba qr.S-mde 356-350 ww., didi ojaxebis iZulebiTi
daSlis procesi, riTac xeli Seewyo Zlieri centralizebuli saxelmwifo xelisuflebis
Seqmnas. es movlena San-ianis saxelTan aris dakavSirebuli. Tumca, didi patriarqaluri
ojaxis arseboba da misTvis damaxasiaTebeli mkacri wesebi (socialur-ekonomikuri ujredi)
momdevno saukuneebSic SenarCunda.
saojaxo samarTlis safuZvelSi ido konfucianelTa warmodgenebi ojaxis _ pirveladi
socialuri ujredis Sesaxeb, romelic bunebiTi kanonebis safuZvelze funqcionirebda,
socialuri wesrigis zogadi sistemis SigniT. qorwinebis upirvelesi daniSnuleba iyo ojaxis
fizikuri da sulieri gamravleba da ganmtkiceba, rac nayofieri Sobadobis (umTavresad
mamakacebis) Sedegad miiRweoda.
STamomavlobis aryolas, konfucianeloba, vaJiSvilebis mxridan, mSobelTa upativcemulobis
yvelaze mZime nairsaxeobad miiCnevda. qorwinebis namdvilobisaTvis ramdenime piroba iyo
dadgenili, kerZod:
1) qorwinebas sasiZosa da sapatarZlos ojaxebi, an TviT sasiZo da sapatarZlos ojaxi
debdnen, rac kerZo SeTanxmebiT iyo ganmtkicebuli, romlis darRveva aramxolod garkveuli
materialuri zaralis anazRaurebas, aramed ojaxis uxucesebis, sisxlis samarTlis wesiT,
dasjas iwvevda;
2) tradiciuli warmodgena imis Sesaxeb, rom qorwineba _ aramxolod cocxlebs Soris,
aramed gardacvlilTa Soris iseTi SeTanxmebaa, romelSic es Zalebi Zalzed
dainteresebulni arian, radgan colis SeZena da misi nayofiereba mTavari monapovaria
(maSasadame, savaldebuloa niSnobis Sesabamisi ritualis mowyoba, romlis dros sasiZos
ojaxs sapatarZlosaTvis garkveuli saCuqrebi unda mierTmia (fuli, samkaulebi, pirutyvi) da
winaparTa taZarSi sazeimo paraklisic gadaexada);
3) Tu Sanis-inis droindel, Zvel CineTSi qorwineba naTesavebs Sorisac daiSveboda, momdevno
periodSi qorwineba aramxolod naTesavebs Soris, aramed mogvareebs Sorisac aikrZala, raTa
uneblied ar momxdariyo monaTesave ojaxebis erTmaneTSi Sereva. Zvel Cinur sazogadoebaSi
saojaxo sagvareuloebis simcirem ganapiroba am mkacri wesidan gamonaklisis daSveba _
`damatebiTi meorexarisxovani colebis~ yidvis dros (liZis I wigni);
4) liZis V wignSi ganmtkicda saqorwino asakis Taviseburi zeda da qveda zRvari:
mamakacebisaTvis _ 16-dan 30 wlamde; qalisaTvis _ 14-dan 20 wlamde, rac winaparTa risxvisa
da moTminebis sazRvris, Tavisebur dafiqsirebad, miiCneoda uRirsi da umaduri
STamomavlobis mimarT. aRniSnuli asakobrivi cenzebis dacva Zvelad TviT saxelmwifos
evaleboda, romelic mkacrad sjida maT damrRvevT. am mizniT, specialuri moxele adgenda,
zeda saqorwino asaks miRweuli, mamakacebisa da qalebis sias da meTvalyureobda, raTa 30
wels miRweul mamakacs aucileblad eqorwina mxolod 20 wlis asakis qalze;
5) dadgenili socialuri wesrigis erT-erTi fuZemdebluri principi iyo monogamia: `erTi
qmari _ erTi coli~, Tumca, is Taviseburad sruldeboda da mkacr erTgulebas, qmris mimarT,
mxolod colisagan moiTxovda. qmars didi raodenobiT `damatebiTi~ (meorexarisxovani)
colebisa da mxevali qalebis yolis ufleba hqonda (gansakuTrebiT colis unayofobis
dros). maTi ricxvi mamakacis socialur mdgomareobaze iyo damokidebuli;
6) qorwinebis damabrkolebel garemoebad qmrisa da misi naTesavebis glovis vadebic
miiCneoda. agreTve, danaSaulisaTvis dasjil pirTan qorwinebaSi Sesvla;
7) ikrZaleboda wodebaTaSorisi qorwineba, rac sisxlis samarTlis wesiT isjeboda,
gansakuTrebiT, Tavisufal adamiansa da monas Soris qorwineba, rac qurdobis danaSaulad
52
kvalificirdeboda. tradiciuli Cinuri samarTali, sxva ZvelaRmosavluri samarTlebrivi
sistemebisagan gansxvavebiT, ara Tu nebas rTavda, sasurveladac ki miiCnevda, ganqorwinebis
gziT, qorwinebis Sewyvetas da sisxlis samarTlis wesiT sjida meuRleebs, Tu isini ar
ganqorwindebodnen `meuRlis movaleobis darRvevis SemTxvevaSi~. am qmedebaSi igulisxmeboda
zianis miyeneba SeuracxyofiT, cema-gvemiT, dasaxiCrebiT _ meuRlis an misi naTesavebis
mimarT. ganqorwinebis moTxovna aramxolod meuRleebs, aramed maT naTesavebsac SeeZloT.
qals TiTqmis ar SeeZlo ganqorwinebis moTxovnisadmi SewinaaRmdegeba. Zveli wesis Tanaxmad,
coli qmris gverdiT rCeboda `miwier da imqveyniur samyaroSi~ (liZi, XI wini): is meored ver
gaTxovdeboda. Tumca, usafuZvlo ganqorwinebis mosurne qmaric katorRuli samuSaoebis
SesrulebiT isjeboda; qmari ver ganqorwindeboda colTan, Tu es ukanaskneli mis mSoblebs
glovobda. qmris pasuxismgebloba colis namoqmedarze imaSi mdgomareobda, rom is misi
Tavmdebi iyo, colis mier Cadenili yvela samarTaldarRvevis gamo, mZime danaSaulis garda.
Zvelad mamas SeeZlo sakuTari Svilebis gayidva. es wesi mxolod ufros vaJiSvilze ar
vrceldeboda, radgan is, sxva SvilebTan SedarebiT, upiratesobiT sargeblobda. vaJiSvilis,
SviliSvilis, rZlis cemiT mkvleli mama, deda, papa da mamis mxridan bebia dausjelni
rCebodnen da es wesi XIX saukunemde SenarCunda. isjebodnen vaJiSvilebi da SviliSvilebi,
romlebsac surdaT didi ojaxidan gamoyofa da saojaxo qonebis nawilis miTviseba. ojaxSi
dadgenili naTesauri urTierTobebi da ojaxis wevrTa ufros-umcrosobis statusi
ganapirobebda sasjelis simZimes rogorc `saojaxo~, ise sxvagvari danaSaulis gamo.
I. danaSauli
53
jgufebi: 1) pirovnebis winaaRmdeg mimarTuli danaSaulis jgufi; 2) sakuTrebis winaaRmdeg
mimarTuli danaSaulis jgufi; 3) ojaxis simtkicisa da ojaxuri cxovrebis siwmindis
winaaRmdeg mimarTuli danaSaulis jgufi.
pirovnebis winaaRmdeg mimarTuli danaSaulis jgufSi Sediodnen: ganzrax da
gaufrTxileblobiT Cadenili mkvleloba (colis mier qmris mkvleloba, eqimis mier
warumateblad Catarebuli operacia, romelmac avadmyofis sikvdili gamoiwvia, kreditoris
saxlSi movalis SimSiliT sikvdilis piramde miyvana), sxeulis dazianeba (asoTmoReba),
sityviTa da moqmedebiT Seuracxyofis miyeneba, cru braldeba, ciliswameba.
danaSaulis meore jgufs sakuTrebis winaaRmdeg mimarTuli danaSauli warmoadgenda. mkacrad
isjebodnen qurdebi da kerZo pirebisgan, danaSaulebrivi gziT, mopovebuli nivTebis SemZenni.
Tumca, gansakuTrebiT mkacrad isjeboda sasaxlisa da taZris qonebis xelmyofi piri. zogadi
wesidan gamonaklisis saxiT, xk-is 6 muxlSi, abstraqtul formaSi Camoyalibebuli iyo
sasaxlisa da taZris sakuTrebis xelyofis mcdelobis danaSaulis Semadgenloba. qurdobisa
da Zarcvis garda, qonebrivi danaSaulis jgufs miekuTvneboda: monisaTvis monobis damRis
moSla (xk-i, 226-227 mm.), Tamqaris an mevaxSis TaRliToba, movalis mimarT (xk-i, 90-95, 108),
sxvisi qonebis mospoba da dazianeba, pirutyvis mier naTesebis waxdeba (xk-i, 57 m.) da sxva.
danaSaulis mesame jgufSi saojaxo cxovrebis siwmindis da ojaxis simtkicis winaaRmdeg
mimarTuli danaSauli Sedioda: sisxlis aRreva, mruSoba, siZva (xk-i, 129, 133, 143), gaupatiureba
(xk-i, 130), axalSobili bavSvis motaceba da Secvla (xk-i, 14, 194), colis mier qmris
marTlsawinaaRmdego da TviTneburi mitoveba, gaqceuli qalis dafarva, qmriani qalis
motaceba. danaSaulis aRniSnuli jgufis gamo sasjelis Sefardebisas, mxedvelobaSi
miiReboda aramxolod damnaSavesa da dazaralebulis socialuri mdgomareoba, aramed maTi
sqesi da saojaxo statusi. Sak-is mixedviT, SedarebiT msubuqad isjeboda piri, romelic
gasaTxovar qals gaaupatiurebda (Sak-i, 55-56, III).
Zvelmesopotamiuri samarTlis wyaroebi sasjelis Semdeg saxeebs asaxelebendnen:
1) sikvdiliT dasja xdeboda koconze dawvis, wyalSi daxrCobis, sarze Camocmis formiT;
2) xSirad iyenebdnen sxeulis damazianebel sasjels (asoTmoRebas): xelis mokveTa, TiTebis,
yuris, enis mokveTa, maT Soris talionis principiT (Tvali Tavlisa wil, kbili kbilisa wil,
xeli xelisa wil, gantexa gantexisa wil), Tu dazaralebuli da damnaSave pirebi socialuri
mdgomareobiT Tanasworni iyvnen;
3) sasjelis aRniSnuli saxeebs gverdiT gvxvdeba: monadqceva, Temidan da ojaxidan gandevna
(gaZeveba, mokveTa), jarima (kompozicia _ sisxlis fasis dadgena, sisxlis daurveba), iZulebiT
samuSaoze ganmweseba (katorRa), daSanTva, joxiT cema (gvema);
4) jarima, datacebuli qonebis Rirebulebebis mravalgzisi anazRaurebis saxiT, sikvdiliT
dasjas utoldeboda. winaswari SecnobiT, dakisrebuli jarimis gadaxdis SeuZlebloba (mag.,
sasaxlidan an taZridan gatacebuli xomaldis, kameCis Rirebulebis 30-magi jarima),
damnaSavis gardauval sikvdils gulisxmobda. jarimis odenobis (iseve, rogorc asoTmoRebiTi
sasjelis simZime) mTlianad iyo damokidebuli damnaSavisa da dazaralebulis socialur
mdgomareobaze.
Zv. indoeTSi samarTlis mWidro kavSirma religiasa da zneobasTan, ganapiroba Zvelinduri
samarTlis mTavari maxasiaTebeli niSani, romelic imaSi mdgomareobda, rom danaSauli da
codva erTmaneTisagan jer kidev ar iyo mkveTrad gamijnuli. danaSaulisa da codvis
diferencirebis safuZvelSi, mk-is mixedviT, ara TviT samarTaldarRvevis, aramed samarTal-
darRvevisaTvis Sefardebuli sasjelis xasiaTi ido. erT SemTxvevaSi _ danaSaulisaTvis
jarima da sxeulebrivi sasjeli iyo gaTvaliswinebuli, meorisaTvis _ codvis gamosyidva.
kerZod, mk-Si udides codvad iseTi qmedeba miiCneoda, romelic braleulis ritualur
uwmindurobasa da umZimesi gamosyidvis aucileblobas iwvevda, magaliTad, brahmanis mkvle-
loba, loToba, qurdoba, gurus (maswavleblis) colTan mruSoba. agreTve aseTi codvis Camden
pirTan urTierToba (mk-i, XI, 55). sxva TavSi aseTive qmedeba (mk-i, IX, 235) deliqti-danaSaulis
kategoriisadmi aris mikuTvnebuli, romlis Sedegad, sasjelis saxiT, dadgenilia sakuTrebis
CamorTmeva da qveynidan gaZeveba (atimia). aRsaniSnavia is garemoeba, rom iseTi umZimesi codva,
rogoric iyo did codvilTan urTierToba, danaSaulad ar miiCneoda. zogadad aRsaniSnavia,
rom Zveli samyaros samarTalSi danaSaulis cnebaze saubari mxolod pirobiTad Tu
SeiZleba, vinaidan am periodSi saerTod ar arsebobda kerZo samarTaldarRvevis _ deliqtisa
da danaSaulis mkveTri gamijvna.
konkretuli danaSaulis ganxilvisas, Sastrebi zogadi cnebebidan, principebidan amodian:
aRiareben bralis formebs (ganzraxvasa da gaufrTxileblobas), aucilebel mogeriebas,
recidivs, Tanamonawileobas, pasuxismgeblobis Semamsubuqebel da damamZimebel garemoebebsa
da sxva. pasuxismgeblobis gamomricxav garemoebad miiCneoda: saxlSi sxva qalis yofna, Tu
saxlis mepatronem ar icoda amis Sesaxeb an qali saxlSi, saxlis mepatronis nebis sawinaaR-
54
mdegod imyofeboda (arTh., III, 4 (8); mkvleli Tavisufldeboda pasuxismgeblobisagan, Tu
mkvlelobas Tavdacvis, msxverplad Sewiruli saCuqrebis dacvis, qalisa da brahmanis dacvis
mizniT Caidenda (aucilebeli mogerieba, mk-i, VII, 349). Tanac, am dros mniSvneloba ar hqonda
msxverplis mdgomareobas, anu bavSvi, guru, Rrmad moxuci an, Tundac, vedebSi Rrmad
ganswavluli, brahmani yofiliyo mokluli. pasuxismgeblobis Semamsubuqebel garemoebad
miiCneoda sityvieri an fizikuri SeuracxyofiT Cadenili danaSauli, ganzraxvis gareSe
Cadenili qmedeba da damnaSaves mdgomareoba (nasvami an gonebawaxdenili) (arTh., III, 18(10);
17(14). Semamsubuqebel garemoebad zogjer is faqti miiCneoda, rom damnaSave ara sakuTari
nebiT, aramed sxva piris pirdapiri miTiTebiT moqmedebda (visganac damokidebuli iyo). aseT
SemTxvevaSi maszed dakisrebuli jarima orjer naklebi iyo, vidre wamqezeblisaTvis dakis-
rebuli gadasaxadi. Semamsubuqebel garemoebad iTvleboda damnaSavesaTvis Tavsdatexili
ubedureba.
pasuxismgeblobis damamZimebel garemoebad miiCneoda: danaSaulis jgufuri xasiaTi (arTh., III,
19(16); recidivi. sasjelis Sefardebisas, rogorc zogadad ZvelaRmosavlur samarTalSi,
Zvelinduri samarTali iTvaliswinebda damnaSavesa da dazaralebulis pirad statuss, maT
sqess, asaks, varnul kuTvnilebasa da maT Soris naTesauri kavSiris arsebobas. rogorc wesi,
ufro maRali varnuli statusi umsubuqebda damnaSaves pasuxismgeblobas, xolo dazara-
lebulis ufro maRali varnuli statusi amZimebda mas, garda qurdobis danaSaulis Cadenis
SemTxvevisa, roca sapirispiro principi moqmedebda. mk-is mixedviT, am SemTxvevaSi brahmani
ufro didi jarimis dakisrebiT isjeboda, vidre Sudra. gansakuTrebiT isjeboda mefisa da
taZris interesebis xelyofa.
ZvelaRmosavlur samarTals kidev erTi Tavisebureba axasiaTebda, kerZod, samarTlis
wyaroebSi TiTqmis ar gvxvdeba, e.w. saxelmwifos winaaRmdeg mimarTuli danaSaulis Tundac
met-naklebad srulyofili CamonaTvali. miuxedavad amisa, ZvelaRmosavlurma samarTalma
mainc icoda danaSaulis aRniSnuli saxe, kerZod, Zvelinduri narada iTvaliswinebda mZime
sasjelis Sefardebas, `mtruli~ ganzraxviT, iaraRis ukanono tarebisaTvis; arTh. (III, 18(12)
gansazRvravda yvelaze did jarimas sakuTari qveynisa an soflis SeuracxyofisaTvis.
wyaroebSi gamoyofilia iseTi saxis samarTaldarRveva, rogoric iyo RvTisgmoba da
Tanamdebobrivi danaSauli. danaSaulis pirvel saxes miekuTvneboda: RmerTebisa da wminda
adgilebis SebRalva (arTh., III, 18(12), wminda wyalsatevis dagiraveba (arTh., III, 10(12)), meore
saxes _ mefis mosamsaxureTa meqrTameoba, maT Soris mdgomareobis borotad gamoyeneba, cru
brZanebebis Sedgena da gacema (mk-i, IX, 231-232).
normebis udidesi nawili `Zaladobis~ cnebis qveS gaerTianebul danaSaulis jgufSi Sedis,
rac, faqtiurad, pirovnebis winaaRmdeg mimarTul danaSauls gulisxmobda. aRniSnuli saxis
danaSaulSi Sediodnen: 1) mkvleloba, romelic damnaSavis sikvdiliT dasjas iTvaliswinebda;
yvelaze mZime danaSaulad brahmanis mkvleloba iTvleboda, xolo TviTon brahmani ar
isjeboda sikvdiliT, mkvlelobis Cadenis SemTxvevaSic ki. aseTi danaSaulisaTvis is
qveynidan gaZevebiT isjeboda.
2) sxeulis dazianeba SastrebSi ganixileboda qmedebiT miyenebuli Seuracxyofis konteqstSi
da, maT Soris, arThaSastra gamohyofda: mikarebas, xelis moqnevas, dartymas (arTh., III, 19(1).
aseTi danaSaulisaTvis Sefardebuli jarimis odenoba varirebda damdgari Sedegis mixedviT:
gamoiwvia, Tu ara cemam sisxlis Rvra an `TiTqmis sikvdili~; motexili iyo Tu ara xeli,
fexi; amogdebuli iyo Tu ara kbili, mokveTili iyo Tu ara yurebi, cxviri, dakarga Tu ara
dazaralebulma gadaadgilebis, saubris, sakvebis miRebis unari. am SemTxvevaSi, jarimis
gadaxdis garda, damnaSaves saeqimo xarjebis gadaxdac evaleboda, dazaralebulis sasar-
geblod (arTh., II 19(12). jgufuri cema-gvema, TiToeuli damnaSavesaTvis, jarimis gaormagebuli
odenobis Sefardebas gulisxmobda.
arThaSastra, sityvieri Seuracxyofis danaSauls, miakuTvnebda `lanZRvas, damcirebasa da
muqaras~, Tanac mxedvelobaSi miiReboda Seuracxmyofeli sityvebis faruli da Ria
mniSvneloba da is, Tu ramdenad Seesabameboda Seuracxyofa sinamdviles.
SastrebSi, adamianis sicocxlis gverdiT, dacul sikeTed adamianis Rirseba miiCneoda,
romlis xelyofac, aseve piris varnul-wodebrivi kuTvnilebis mixedviT isjeboda. Tu
Tanabari socialuri statusis mqone pirebi, erTmaneTs sityviT an moqmedebiT Seuracx-
yofdnen, damnaSave mxare, Cveulebriv, jarimis dakisrebiT isjeboda. aseve xdeboda maSin, Tu
damnaSave mxare ufro maRali varnuli statusis mqone piri iyo (mk-i, VIII, 276, 268). xolo, Tu
Seuracxmyofeli qmedeba Cadenili iyo Sudras mier, orjer dabadebulTa kastis
warmomadgenlis mimarT, mas mZime sxeulebrivi sasjeli emuqreboda _ enis, tuCebis, xelebis,
fexebis mokveTa, kastracia (mk-i, VIII, 270-280).
SastrebSi miTiTebul, erT-erTi uZveles da umZimes, codvad da danaSaulad mruSoba
iTvleboda. mk-Si, mruSobis Sesaxeb, normebi mkvlelobis danaSaulis Semdeg modian.
55
mruSobaSi braldebuli pirebi sikvdiliT isjebodnen. SastrebSi am danaSauls Zalzed
farTo ganmarteba aqvs: sxvis colTan saidumlo saubari, masTan arSiyi, mis tansacmelTan
mikareba da sxva. aRsaniSnavia, rom Tu qmari cols mruSobas aiZulebda, qali ar isjeboda
(mk-i, VIII, 362; narada, I, 183). Sastrebi erTmaneTisgan ar ganasxvavebdnen mruSobasa da
gaupatiurebas (qaliSvilisaTvis pativis axda, misi nebis sawinaaRmdegod) (mk-i, VIII, 364). am
danaSaulisaTvis sxeulebrivi sasjelis Sefardeba iyo gaTvaliswinebuli, Tu damnaSave da
dazaralebuli gansxvavebuli socialuri statusis mqoneni iyvnen. xolo statusiT Tanaswori
piri mxolod didi jarimis gadaxdiT kmayofildeboda. umaRlesi varnis warmomadgenel
qalTan mruSobaSi mxilebuli Sudra kastraciiT isjeboda.
3) SastrebSi didi adgili eTmoba qonebriv danaSauls _ qurdoba, Zarcva, romlebic
pirovnebis winaaRmdeg mimarTul, ciliswamebisa da mruSobis danaSaulTan gaTanabrebul
qmedebad miiCneoda, radgan qoneba, Zveli indusis marTlSegnebaSi, pirovnebis gagrZeleba,
masTan uwyvet kavSirSi myofi sikeTe iyo. qonebriv aspeqtSi ganixileboda, mag., qalisa da
colis mdgomareoba. swored amis gamo gvxvdeba dharmaSastrebSi xSiri asociaciebi mruSobasa
da sanaxebis waxdenis danaSaulTan (qali mindvris, xolo mamakaci _ marcvleulis
gansaxiereba iyo _ mk-i IX, 32-33). aRsaniSnavia, rom iajnavalkia umZimes danaSaulad
mkvlelobas da sxvisi qonebis ganadgurebas miiCnevda. am logikasTan srul SesabamisobaSi,
`saero~ arThaSastra (wigni III, Tavi 19), erTi rubrikis _ `moqmedebiT Seuracxyofa~ qveS
aTavsebs Semdegi Sinaarsis samarTlis normebs: sityviTa da moqmedebiT Seuracxyofas,
sxeulebrivi zianis miyenebas, mkvlelobas, qurdobas, sxvisi nivTis dazianebas, sxvisi
pirutyvis dasaxiCrebasa da cemas. Tumca, SastrebSi erTmaneTisagan mkveTrad aris gamijnuli
Zarcva, anu iZulebiTi moqmedebiT nivTis miTviseba, mesakuTris TandaswrebiT da qurdoba _
nivTis miTviseba mesakuTris aryofnis dros an mis Cumad, rac Sesanaxad miRebuli sxvisi
nivTis dafarvaSi an am faqtis uaryofaSi mdgomareobda.
danaSaulis dasaxelebuli saxeebis mimarT, gaTvaliswinebuli iyo sasjelis sxvadasxva saxe,
romelTa sruli da amomwuravi CamonaTvali SastrebSi ar gvxvdeba. manus kanonebiT (VI-II, 310),
mefes moeTxoveboda ukanonobis aRmofxvra sami xerxiT: 1) dapatimrebiT; 2) borkilebis
dadebiT da 3) sxvadasxva saxis sxeulebrivi sasjelis gamoyenebiT. manus kanonebis sxva
adgili (VIII, 129) asaxelebs: SeniSvnas, sayvedurs, jarimas, sxeulebriv sasjels, sikvdiliT
dasjas. Tumca, masSi araferia naTqvami gamawbilebel sasjelze _ daSanTva, Tavis gadaparsva,
qveynidan gaZeveba, kastidan da ojaxidan gandevna (mokveTa _ atimia), romlebsac xSirad
iyenebdnen, razec mowmoben sxva Slokebi.
mk-i ganasxvaveben martiv (Tavis mokveTa) da kvalificirebul (sarze Camocma, wyalSi
daxrCoba) sikvdiliT dasjas (IX, 279), romelic, rig SemTxvevaSi, umaRlesi jarimis gadaxdiT
icvleboda, riTac, faqtiurad, dasaSvebi iyo mdidari da Raribi damnaSaves gansxvavebul,
araTanabar mdgomareobaSi Cayeneba. brahmanebis mimarT sikvdiliT dasja ar gamoiyeneboda da
masTan e.w. samoqalaqo sikvdili iyo gaTanabrebuli, rac danaSaulis da sasjelis sajarod
gancxadebiT, daSanTviT, kastidan da qveynidan gaZevebiT xorcieldeboda. daSanTvas sxva
kastis warmomadgenlebis mimarTac iyenebdnen, sxeulebrivi sasjelisa da fuladi jarimis
sasjelis gverdiT (mk-i, IX, 236, 237).
Zveli CineTis tradiciuli samarTali, ZiriTadad, sisxlis samarTlis saxiT viTardeboda,
romlis normebi, TiTqosda, zedargobriv xasiaTs atarebdnen. am normebma asaxva poves
saojaxo-saqorwino da kerZo-samarTlebrivi urTierTobis sferoSic. swored es garemoeba
gansazRvravda sisxlis samarTlis normebisa da institutebis gansakuTrebul mniSvnelobas
aramxolod Zveli CineTis samarTlebrivi sistemis, aramed, tradiciuli konfucianelobasa da
legizms Soris mimdinare davaSi im sakiTxTan dakavSirebiT, Tu ra ufro ukeTesia
mmarTvelobis ganxorcielebisTvis _ moraluri norma (li), Tu sasjeli (sin)?
Zv. CineTSi danaSaulis cneba dakavSirebuli iyo adamianis danaSaulebrivi nebis
gamovlenasTan. samarTaldamrRvevi ganixileboda `mdabal adamianad~, xolo misi `simdable~
imiT ganisazRvreboda, rom es adamiani gamodioda im mankieri, danaSaulebrivi nebis
matareblad, romelsac, danaSaulis xasiaTidan gamomdinare, SeeZlo an mTeli samyaros
dangreva, an wesrigis _ harmoniiis danergva im socialur jgufSi, romlis wevric iyo
konkretuli adamiani.
moraluri normebis upiratesobis aRiarebidan gamomdinareobda is faqti, rom braleulobis
zoma da sasjelis simkacre ara qmedebis, aramed damnaSavis sulieri mdgomareobis xasiaTs
unda Seesabamebodes, anu _ ara imdenad danaSaulebrivi qmedebis simZmes, ramdenadac
danaSaulebrivi nebis intensiurobas. Zvel CineTSi, konfucianelTa principis _ `Tu adamians
keTili neba aqvs, is kanons ar arRvevs~ _ Sesabamisad, Camoyalibda bralis formebis Sesaxeb,
specifikuri moZRvreba da mxedvelobaSi miiReboda piris danaSaulebrivi neba, sasjelis
SerCevisa da Sefardebis dros. am moTxovnis Sesabamisad, ZvelCinur samarTalSi gamoiyofa
56
ganzraxi danaSauli, ganzraxvis gareSe Cadenili danaSauli da SecdomiT Cadenili qmedeba:
sxeulebrivi zianis miyenebisas, sasjelis simZime imaze iyo damokidebuli, qmedeba `boroti
ganzraxviT~, Tu Cxubis dros iyo Cadenili. ZvelCinur samarTalSi ganasxvavebdnen
damTavrebul danaSaulsa da danaSaulis mcdelobas, romlis dros, Tumca ki, gamovlinda
danaSaulebrivi neba, magram mainc SedarebiT msubuq sasjels imsaxurebs misi Camdeni piri.
Tumca, isic unda aRiniSnos, rom Zveli Cinuri samarTlis erT-erTi mniSvnelovani nakli
swored is iyo, rom sisxlis samarTlis mravali principi zustad ar moqmedebda da,
konfucianelobis dogmatebis zewoliT, xSirad, damTavrebuli danaSauli da danaSaulis
mcdeloba erTmaneTisagan gamijnuli ar iyo.
`danaSaulebrivi nebis~ koncefcia gansazRvravda iseTi institutebis Sinaarss, rogoric iyo
Tanamonawileoba da jgufuri danaSauli. jer kidev axali welTaRricxvis dasawyisSi
Camoyalibda gansakuTrebuli norma, romlis Tanaxmad, danaSaulebrivi jgufis meTaurad is
piri miiCneoda, romelmac uSualod Caifiqra da dagegma aRniSnuli danaSauli. danaSauli
mxolod maSin miiCneoda jgufurad, roca is winaswari SeTanxmebis Sedegad iqneboda
Cadenili, winaaRmdeg SemTxvevaSi, danaSaulebrivi jgufis TiToeuli wevri, pasuxs agebda
saTiTaod, calkeuli danaSaulisaTvis. meTauris, rogorc danaSaulis ideuri sulis-
Camdgmelis gamoyofa, romlis braleuloba, danaSaulebrivi jgufis sxva monawileebTan
SedarebiT, gansakuTrebiT mZime iyo, konfucianelobis did gamarjvebad miiCneva legistebis
moZRvrebaze, sasjelis universaluri ideis Sesaxeb.
bralis Semamsubuqebeli da damamZimebeli garemoebebis (Cinuri tradiciuli samarTali ar
icnobda Seuracxadobis cnebas) Sesaxeb, samarTlebrivi debulebebis Sinaarsi konfuZis
moZRvrebiT ganisazRvreboda, romlis Tanaxmad, 8 wlamde asakis bavSvebi da 70 wlis asaks
gadacilebuli moxucebi, sxeulebrivi sasjeliT ar isjebodnen.
danaSaulis CamonaTvalSi, ama Tu im, marTlsawinaaRmdego qmedebis Setana da, maT mimarT,
gamoyenebuli sasjelis simkacre, mTeli rigi mizezebiT, iyo ganpirobebuli: imperatoris
subieqturi neba, ama Tu im samarTlebrivi koncefciis dominireba: konfucianeloba, Tu
legizmis ideologia. aRniSnuli sia Zalzed danawevrebuli iyo da gaurkvevel xasiaTs
atarebda. ukve jous epoqisaTvis, kanonmdeblobam daadgina danaSaulis 500 saxeoba. aRniSnul
CamonaTvalSi gansakuTrebuli adgili saxelmwifos winaaRmdeg mimarTul danaSauls
ekuTvnoda: imperatoris Ralati, janyi, xolo cinis periodSi _ konfucianelobis akrZaluli
literaturis kiTxva da Senaxva.
qr.S-mde IV-III ss. moxeleTa saxelmZRvaneloebi, sisxlis samarTlis saqmeTa ganxilvis iseT
magaliTebs Seicavdnen, rogoric iyo: taZarSi Cadenili qurdoba, sakulto sagnebis qurdoba,
dasaxiCreba, ciliswameba, armiis rigebidan dezertiroba. konfucianelTa zneobis kanonebis
Sesabamisad, adreul etapzeve gamoiyo iseTi danaSauli, rogoricaa mamisadmi upativcemulo
da, zogadad, ojaxis ufrosi wevrebis mimarT, uRirsi damokidebuleba.
II. sasjeli.
57
Zveli Cinuri samarTlis tradiciuli instituti, romlis winaaRmdeg legistebs uSedegod
ebrZodnen konfucianelebi, iyo damnaSavis naTesavebis koleqtiuri pasuxismgeblobis
principi, maTi naTesavis mier Cadenili danaSaulis gamo.
uZveles xanaSi ganadgureba emuqreboda damnaSavis mTel gvars. cinis periodis CineTSi,
saxelmwifos winaaRmdeg mimarTuli danaSaulisaTvis, sikvdiliT isjeboda aramxolod
damnaSave, aramed misi naTesavebis sami Taoba, mamis, dedisa da colis mxridan. aseTi
damnaSaveebis sikvdiliT dasjas win uswrebda yvela sxva sasjeli: sviringi da Semdeg xel-
ketebiT cema, sikvdilis dadgomamde. amrigad, cinis epoqaSi sasjelis mizani iyo
sazogadoebis daSineba. sasjeli yovelTvis asaxavda damnaSavesa da dazaralebuli piris
socialur mdgomareobas. sadamsjelo politika monebis mimarTac, garkveulwilad, Seicvala:
qr.S-mde I s-Si aikrZala monebis dausjeli mokvla, gauqmda kanoni monis sikvdiliT dasjis
Sesaxeb, mis mier Tavisufali adamiani dasaxiCrebis SemTxvevaSi.
58
SemTxvevaSi, mas vada eZleoda pasuxis mosamzadeblad: pirvel SemTxvevaSi _ 3-dan 7 dRemde,
meore SemTxvevaSi _ Tvenaxevari. mopasuxes, dasabuTebulad unda gaebaTilebina mopasuxis
Cveneba imave dRes, winaaRmdeg SemTxvevaSi mas dajarimeba emuqreboda. Tu mosarCele an
mopasuxe daemaleboda marTlmsajulebas, maTi qmedeba bralis aRiarebad ganixileboda.
procesi sajaro da SejibrebiTobiTi iyo, rasac kidev ufro ganamtkicebda mosarCeles da
mopasuxes uflebas, sakuTari simarTlis dasamtkiceblad, bes Setanaze, romelic mefis
sasargeblod gadairicxeboda, wagebuli mxaris mier Setanili Tanxis angariSidan.
Zvel indoeTSi mtkicebulebaTa saSualebad miiCneoda: mowmis Cveneba, dokumentebi da
ordalebi.
1) Sastrebi did yuradRebas uTmoben mowmis CvenebaTa saimedoobas (mk-i, VII, 68, 69, 72; arTh.,
III, 11 (25-33). Zv. indoeTSi zogadi principi moqmedebda: mowme im mxaris Tanaswori unda iyos,
socialuri statusis mixedviT, romlis sasargeblod iZleva Cvenebas. am moTxovnis darRveva
SesaZlebeli iyo mxolod mZime danaSaulis SemTxvevaSi (qurdoba, Zaladoba), radgan am dros
mowmeebis Semowmeba zedmiwevniT ar xdeboda (mk-i, VIII, 72).
mxolod im SemTxvevaSi, Tu ar iyo saTanado mowme, dasaSvebad miiCneoda bavSvis, moxucis,
mowafis (maswavleblis mimarT), naTesavis, monisa da qalis mowmeoba (mk-i VIII, 70, 71).
arThaSastrebSi aRniSnul CamonaTvals emateba kastidan gandevnili avadmyofi, Candala,
grZnobis organoebs moklebuli piri, Tu aRniSnuli dava `ar exeboda maT msgavsebas~.
crumowmeoba danaSauli iyo da zogjer sadao Tanxis aTmagi jarimiT, zogjer _ qveynidan
gaZevebiT isjeboda (arTh., III, 11(45). arThaSastrebSi gaTvaliswinebuli iyo mowmisaTvis, ficis
dadebis, specialuri ritualis mowyoba.
2) uZvelesi droidan mtkicebulebaTa saSualebad ordalebi _ RvTis msjavri iyo cnobili.
iajnavalkiaSi dawvrilebiTaa aRwerili xuTi didi orodali (sasworiT, cecxliT, wyliT
(wminda da ubralo) da SxamiT). Tumca, maTi gamoyeneba SesaZlebeli iyo, jer erTi _ mxareTa
TanxmobiT, meore _ avtoritetuli mtkicebulebis ararsebobis SemTxvevaSi _ dokumenti,
mowmis Cveneba, nivTiT sargeblobis faqti da mesamec _ sajarod. mas Semdeg, rac SastrebSi
mniSvnelovani adgili daeTmo qonebrivi urTierTobebis regulirebas, gaizarda dokumentis _
yvelaze saimedo mtkicebulebis roli da mniSvneloba.
Zvel CineTSi, Tavdapirvelad, SejibrebiTobiTi procesi moqmedebda, Tumca, procesis
aRniSnuli saxe adreve uTmobs adgils samZebro process, romelic, droTa ganmavlobaSi,
sabolood gabatonda kidec. ZvelCinuri samarTalwarmoeba, danaSaulis gamoZiebas, gansa-
kuTrebul moxeles avalebda. sagamoZiebo moqmedebebi, samazro an saolqo mmarTvelobis
organoSi, gancxadebis an dasmenis Setanis Semdeg iwyeboda. dasmena, gansakuTrebiT qurdobis
an mkvlelobis saqmeze, Zalzed zustad unda yofiliyo gansazRvruli, radgan uzustoba
damsmenis dasjas iwvevda. dasmenaze `ufleba~ damokidebuli iyo piris socialur
mdgomareobasa da mis adgilze, sisxliT naTesauri kavSirebis sistemaSi, garda, saxelmwifosa
da imperatoris winaaRmdeg, Cadenili danaSaulis gamo. umkacresad isjeboda crudasmena.
damsmeni imave sasjeliT isjeboda, rac, dasmenaSi miTiTebuli, danaSaulisaTvis iyo
gaTvaliswinebuli. sikvdiliT dasja emuqreboda im pirebs, vinc mSoblebs, babuas, bebias da
sxva axlo naTesavebs daasmenda. ikrZaleboda anonimuri dasmena da aseTi dasmenis Sedegad
dasjili pirebi pasuxismgeblobisagan Tavisufldebodnen.
samazro moxeleebi iZiebdnen saqmes da sisruleSi mohyavdaT sasamarTlos ganaCeni. mZime
danaSaulis gamoZieba saolqo gamgeobebis kompetenciaSi Sedioda.
mtkicebulebis sistemas mowmis Cveneba da nivTmtkiceba Seadgenda. nivTmtkicebis mopoveba
danaSaulis adgilis an gvamis daTvalierebis Sedegad moipoveboda. mniSvnelovan
mtkicebulad fici iTvleboda. cinis epoqis saxelmZRvanelo, sisxlis samarTlis danaSaulis
gamoZiebis dros, dasaSvebad miiCnevda wamebis gamoyenebas im SemTxvevaSi, roca damnaSave
mxilebuli iqna danaSaulis CadenaSi, Tumca uars ambobda bralis aRiarebaze an cvlida
sakuTar Cvenebas saqmis irgvliv, gamoZiebis etapze. ZvelCinuri samarTalwarmoeba
braldebulis braleulobis prezumfciis principsac icnobda. saqmis irgvliv
gadawyvetilebis gamotanis dros, farTod gamoiyeneboda analogia. im SemTxvevaSi, Tu
gamomZiebeli borotad iyenebda wamebas, xeljoxebiT scemda eWvmitanils, mis mimarT,
sasjelis saxiT, katorRuli samuSaoebi gamoiyeneboda, radgan, mas gamoZiebis dros, boroti
ganzraxviT Semoakvda braldebuli.
sikvdiliT dasjili damnaSavis Tavi da tani sajarod gamoikideboda yvelaze xalxmraval
adgilebSi: mindorSi, bazris moedanze an sasaxlis ezoSi, Tu damnaSave Tanamdebobis piri
iyo.
59
Tavi II. antikuri qveynebis saxelmwifo da samarTali
60
xorblisa da monebis importze, e.i. saerTo-elinur da saerTaSoriso sazRvao vaWrobaze.
zRvam didi roli iTamaSa antikuri (elinuri) polisis cxovrebaSi. Mman uzrunvelyo kavSiri
garesamyarosTan (sxva polisebTan, koloniebTan da aRmosavlur civilizaciebTan). saSinao
organizaciis aspeqtSi, antikuri
polisi iyo karCaketili saxelmwifo, romlis iurisdiqciis miRma darCnen monebi da
ucxoelebi (sxva polisebidan mosulebic ki). Ppolisis moqalaqeebisaTvis polisi
mikrokosmosi iyo, romelsac sakuTari wminda adgilebi, politikuri mowyobis formebi,
gansakuTrebuli Cveulebebi da, bolos, sakuTari samarTlis sistema gaaCnda. polisma
Secvala, Zv. elinebisaTvis Cveuli, sasoflo-saTemo koleqtivebi da, kerZo sakuTrebis
gavleniT, Camoayaliba samoqalaqo da politikuri Temi, anu samoqalaqo sazogadoebis
pirveladi sawyisebi.
miuxedavad imisa, rom polisebs Soris mniSvnelovani gansxvaveba arsebobda (ekonomikur
cxovrebasa da politikuri brZolis simwvaveSi), polisur samyaroSi, upirobo upiratesobiT,
respublikuri mmarTvelobis formis mravalferovneba sargeblobda, kerZod: aristokratia,
demokratia, oligarqia, plutokratia (mcirericxvovani, Zalzed mdidari jgufis
mmarTveloba), tirania. elinuri sazogadoebis ganviTarebis procesi, romelic iwyeba
patriarqaluri struqturebiT da homerosis epoqis protosaxelmwifoebiT, sakuTari
ganviTarebis mwvervals aRwevs antikuri demokratiis ayvavebis periodSi da avlens iseT
kanonzomierebebs, romlebic xels uwyoben politikuri cxovrebis ganviTarebas da qlaq-
saxelmwifoTa mowyobis sxvadasxva formis cvlas. qr.Sobamde II aTaswleulis bolos
elinur samyaroSi SeiniSneba monarqis xelisuflebis ganmtkicebis, SedarebiT zogadi, ten-
dencia. Mmonarqi _ bazilevsi, arqageti, reqsi aris mxedarTmTavari, mosamarTle, sasaxluri
meurneobis uzenaesi mmarTveli, romlis mmarTvelobis meTodebSi xSirad vlindeboda
despotizmis niSnebi, rac Zv. aRmosavlur civilizaciebs axasiaTebda.
patriarqalur-saTemo kavSirebis daSlam, rasac emyareboda samefo xelisufleba, aristok-
ratiul ojaxTa mxridan, opoziciurobis zrdam (miTumetes, rom maT xelSi Tavi moiyara
didma simdidrem da sazogadoebis did nawilze gavlenis mopovebam) Sedegad gamoiRo
monarqiis Zalismieri damxoba, TiTqmis mTel antikur samyaroSi, ramac, Tavis mxriv, xeli
Seuwyo saxelmwifos mowyobis polisuri sistemis Camoyalibebas. Tumca, adreuli respublikis
periodSi, polisuri sistemisTvis damaxasiaTebeli, demokratiuli potenciali jer kidev
susti iyo da amitom ver xorcieldeboda uSualo demokratia anu demosis _ xalxis
SeuzRudavi monawileoba saxelmwifo struqturebis mowyobasa da funqcionirebaSi.
Ddemokratiuli wyobis saboloo damkvidrebas, bevr elinur polisSi, win uswrebda
erTpirovnuli mmarTvelis _ tiranis mier xelisuflebis uzurpacia. tiranebi, Cveulebriv,
sagvareulo aristokratiis wridan gamosuli pirebi iyvnen. Tumca, isini sakuTar Zalauf-
lebas Zveli aristokratiuli da patriarqaluri wesebis aRmosafxvrelad da polisis
mosaxleobis farTo fenebis interesebis dasacavad iyenebdnen. erTpirovnuli, SeuzRudavi
Zalauflebis reJimi _ tirania damyarda mileTSi, korinToSi, aTensa da megaraSi. maT xeli
Seuwyves kerZo sakuTrebis uflebis ganmtkicebasa da aristokratiis privilegirebuli
mdgomareobis aRmofxvras, demokratiis _ saxelmwifo marTva-gamgeobis axali formis _
Camoyalibebas, romelic yvelaze ukeT asaxavda samoqalaqo da politikuri Temis sayovelTao
interesebs. Zvelelinuri, kerZod aTenis, saxelmwifoebriobis dacemis mTavari mizezi iyo
aramarto monoba, aramed am saxelmwifos politikuri mowyobis Sinagani sisuste.
Sua eladis patara olqi _ atika (sadac, mogvianebiT, Seiqmna Zv. aTenis saxelmwifo)
qr.Sobamde II aTaswleulis bolos dasaxlebuli iyo oTxi ioniuri tomiT, romlebsac
sakuTari uxucesTa sabWoebi da, saxalxo krebis mowvevis uflebiT aRWurvili, arCeviTi
beladebi _ bazilevsebi hyavdaT. Mmwarmoebel ekonomikaze gadasvlis Semdeg, roca ganviTarda
Sromis individualizacia da saTemo miwaTmflobeloba daiSala calkeul nakveTebad (maT
calkeuli ojaxebi gankargavdnen, memkvidreobiT miRebuli, mflobelobis uflebiT), moxda
qonebrivi diferencirebis gaRrmaveba da sagvareulo didkacobis gamoyofa Tavisufali
meTeme-glexebis gaRatakebuli masebidan. Tavisufal meTeme-glexebs Soris uRaribesi nawili _
Tetebi iZulebuli Seiqna ijariT aeRo warCinebulTa miwebi an monobaSi Cavardniliyo. Aam
procesebis daCqarebas xels uwyobda Zv. aTenis xelsayreli sazRvao-sanapiro mdebareoba da,
Sesabamisad, xelosnobisa da vaWrobis swrafi tempiT ganviTareba. sagvareulo aristokratia
61
iqca monebis pirvel mebatoneebad. Qqr.Sobamde I aTas. dasawyisSi monoba iyo sakmaod
gavrcelebuli movlena. Tumca, mona jer kidev ar iyo sazogadoebrivi warmoebis ZiriTadi
subieqti. monebis garda, meurneobaSi Sromobdnen warCinebulTa ojaxis warmomadgenlebic.
Tumca, monebi yvelaze mZime da uRirss saqmes asrulebdnen. Mmxolod mogvianebiT, miiRo
monobam meurneobaSi gabatonebuli xasiaTi da monis mebatone aRar iRebda monawileobas
mwarmoebel SromaSi, ris gamoc mona iqca materialuri dovlaTis erTaderT mwarmoeblad.
xelisuflebis sagvareulo-tomobrivi organizacia TandaTanobiT Seegua im faqts, rom mas
ara mxolod sakuTari wevrebis, aramed Tavisufali meTemeebis gamdidrebuli zedafenis
interesebi unda daecva da gaeRrmavebina monaTa eqspluatacia. gaizarda warCinebuli gvarebis
gavlena saxalxo krebazec. Mmxolod maTi warmomadgenlebi airCeodnen uxucesTa sabWosa da
bazilevsis Tanamdebobaze. amrigad, pirvelyofili sazogadoeba nel-nela politikur
sazogadoebad gadaiqca. Tumca, am sazogadoebas jer kidev mravlad hqonda gvarovnuli
wyobilebis gadmonaSTebi, ris gamoc mas ar SeeZlo advilad gadaewyvita, an Tundac droebiT
Seekavebina sazogadoebaSi gamZafrebuli antagonizmi (Seurigebeli dapirispireba). am proce-
sebis damaCqarebeli indikatori gaxda sagareo faqtori (geografiuli pirobebi, vaWrobisa da
xelosnobis ganviTareba, rogorc qveynis SigniT, ise sagareo ekonomikuri kontaqtebi,
sagvareulo kavSirebis daCqarebuli rRveva da gvarebisa da tomebis asimilacia).
Zv. aTenis saxelmwifos Seqmnis mniSvnelovan etapad iTvleba Tezevsis (Tezeosis) reformebis
xana. Tezevsisadmi miwerili reformebi im cvlilebebis Sedegi iyo, romelic atikaSi
saukuneebis manZilze mimdinareobda da qr.Sobamde VIII saukuneSi dasrulda. Ppirveli refor-
ma sinoikizmi iyo, anu atikis tomebis erT _ aTenis xalxad gaerTianeba. sinoikizmis Sedegad
Seiqmna sabWo, romelic oTxive tomis saqmeebs marTavda. Aamrigad, sagvareulo organizaciis
Zvel sistemas mniSvnelovani dartyma miadga. aTenis polisi sazogadoebis politikuri
organizaciis teritoriul formad iqca. sazogadoebis politikuri organizacia dabejiTebiT
moiTxovda sazogadoebrivi saqmeebis erTgvarovan da centralizebul marTvas (tomobrivi
gansxvavebebis miuxedavad) da ganviTarebadi socialuri urTierTobebis ufro aqtiur
regulirebas. erT dros, sakmaod monoliTuri, gvarovnuli sazogadoeba rTul viTarebaSi
aRmoCnda. jer kidev xSiri iyo, gvarisa da tomis SigniT mimdinare dapirispireba. Tumca, ukve
warmoiSva axali konfliqti, romelic kidev ufro gaRrmavda atikaSi, qonebrivi
diferencirebis Sedegad. atikis olqSi aucilebel pirobad iqca politikuri (saxelmwifo)
xelisuflebis Seqmna, romelic, erTi mxriv, iqneboda sazogadoebaSi SeTanxmebisa da
Serigebis miRwevis saSualeba da, meore mxriv _ sazogadoebis damorCilebis meqanizmi, anu
saxelmwifo amaRldeboda sazogadoebaze da SesZlebda mis marTvas.
saxelmwifos Seqmnis gzaze, meore RonisZieba iyo atikis mosaxleobis ara mxolod
socialuri, aramed politikuri diferencireba, TviT Tavisufali mosaxleobis SigniT.
amrigad, Tezevsis mier gatarebuli sinoikizmis Sedegad, aTenis xalxi jer daiyo sam
gansxvavebul socialur fenad: Tavisufali aTeneli, Tetebi, ucxoelebi _ metekebi da monebi,
xolo Semdeg, TviT Tavisufal aTenelebs Soris, dadginda politikuri uTanasworoba da
gamoiyo sazogadoebis ori urTierTdapirispirebuli Tavisufali fena: 1) evpatridebi _
warCinebulebi, D2)demosi _ aTenis xalxi, romelic, Tavis mxriv, or kategoriad: a) geomorebi
_ miwaTmoqmedni da b) demiurgebi _ xelosnebi da vaWrebi iyofoda.
2)Aarqonti da areopagi
62
levsis Zveli samxedro, sakulto da samarTlo funqciebi, aramed, mogvianebiT xelT igdo
qveynis uzenaesi mmarTveloba. imave qr.Sobamde VIII saukuneSi Seiqmna sajaro mmarTvelobis
kidev erTi organo _ areopagi. areopagis saxelwodeba momdinareobs Zvelelinuri omis Rmer-
Tis _ aresis saxelidan, romlis mTis ZirSic ikribebodnen areopagitebi. areopagma Secvala
Zveli uxucesTa sabWo. am organos kompetenciaSi Sedioda arqontebis arCeva da maTi
saqmianobis kontroli, is iwvevda saxalxo krebebs da uzenaes marTlmsajulebas axor-
cielebda. areopagis SemadgenlobaSi Sedioda yvela yofili da moqmedi arqonti, romlebic
mxolod evpatridebis warmomadgenlebi iyvnen.Aantikuri sazogadoeba politikur
sazogadoebad iqca, anu mis saTaveSi moeqca, amave wridan gamosuli, saxelmwifo
xelisufleba. xelisuflebisa da sazogadoebis yofil sinkretizms (erTianobas, mTlianobas)
bolo moeRo. amavdroulad, grZeldeboda, saxelmwifos warmoSobisaTvis damaxasiaTebeli,
meore procesis gaRrmaveba _ mosaxleobis teritoriuli niSniT mowyoba. qr.Sobamde VII
saukuneSi Zveli aTeni teritoriul olqebad _ nabkrariebad daiyo. Oolqis mcxovrebT,
tomobrivi kuTvnilebis miuxedavad, evalebodaT erTi samxedro xomaldis ageba-aRWurva da
misi ekipaJis gamoyvana.
63
arqontisa _ mxolod pirveli kategoriis mqones. meoTxe Tanrigis mqone Raribebi moklebuli
iyvnen am uflebebs. Tumca, maT SeeZloT saxalxo krebis muSaobaSi monawileobis miReba,
miTumetes, rom am organos roli mkveTrad gaizarda. saxalxo kreba _ eklesia SeimuSavebda
da iRebda kanonebs, irCevda Tanamdebobis pirebs.
3.Hhelieia. helieia iyo, Taviseburi, nafic msajulTa sasamarTlo. igi Sedgeboda 6000 arCeviTi
mosamarTleebisgan, aqedan 5000 axorcielebda marTlmsajulebas, xolo 1000 wevri _
sarezervo jgufs Seadgenda. helieias wevrebs, erTwliani vadiT, airCevdnen, 30 wlis asaks
miRweuli, moqalaqeebidan. helieia iyofoda 10 kolegiad _ dikasteriad, romelSic 500-500
mosamarTle da 100-100 rezervisti Sedioda. aTenSi moqmedebda wesi, rom helieastebs mxolod
saqmis ganxilvis dRes, wilis yriT, ganamwesebdnen dikasteriebSi, saqmis ganxilvis mizniT.
aRniSnuli wesis mizani iyo saqmis obieqturi da miukerZoebeli gamoZieba. helieia pirveli
instanciis sasamarTlo organo iyo saxelmwifo danaSaulisa da, Tanamdebobis piris mier,
sakuTari uflebamosilebis borotad gamoyenebis saqmeebze da saapelacio instancia _ sxva
sasamarTloebis mier ganxilul saqmeebze. helieias evaleboda kontrolis funqciebi da is
uflebamosili iyo uari eTqva, eklesiis mier miRebuli, kanonproeqtis damtkicebaze.
4. 400-Ta sabWo _ bule. Eevpatridebis interesebis dasacavad, solonma Seqmna mmarTvelobis
axali organo _ bule, romlis wevrebs _ bulebtebs irCevdnen pirveli sami Tanrigis mqone
moqalaqeebi, TiTo tomidan _ filidan 100-100 wevris odenobiT (es is tomebia, romlebmac
safuZveli Cauyares aTenis xalxs da sadac, jer kidev, didi iyo evpatridebis gavlena da
sagvareulo tradiciebis simyare). solonis reformebma didi dartyma miayena xelisuflebis
sagvareulo organizaciasa da aristokratiis memkvidreobiT privilegiebs. Tumca, maT hqondaT
sanaxevro da kompromisuli da ara Zireuli da mkveTri xasiaTi. reformebma ver gadaWres
mZafri winaaRmdegobani sxvadasxva socialur fenebs Soris. reformebma gamoiwvies sagva-
reulo aristokratiis ukmayofileba da verc demosi daakmayofiles. maT Soris brZola
grZeldeboda, rasac Sedegad mohyva, Zv. aTenSi, pisistratesa da misi vaJiSvilebis xangrZlivi
(qr. Sobamde 560-510 w.w.) tirania. am dros tiraniad Zv. aTenSi iTvleboda ukanono
mmarTveloba da ara maincdamainc mkacri reJimi. Zv. spartis daxmarebiT, romelic ufrTxoda
Zv. aTenis gaZlierebas, aristokratiam daamxo tirania. Tumca, arc misi batonoba aRmoCnda
xangrZlivi. Rarib fenebze dayrdnobiT, aTenis mdidarma savaWro-samrewvelo zedafenam,
romelsac klisTene meTaurobda, gandevna spartiatebi da qr.Sobamde 509 wels mniSvnelovani
reformebi gaatara, romelTa Sedegad Zv. aTenSi bolo moeRo sagvareulo wyobis narCenebsac.
klisTenem gaauqma mosaxleobis dayofa oTxi Zveli tomobrivi gaerTianebis safuZvelze.
1. teritoriul-administraciuli reforma. atika aT teritoriul filad daiyo. TiToeuli
fila Seicavda atikis sxvadasxva adgilas mdebare teritorias _ tritias: saqalaqo, sanapiro
da sasoflo teritoriis nawils. Tavis mxriv, tritia demebad iyofoda. filebis aseTi
struqtura asustebda saadgilmamulo aristokratiis politikur poziciebs, radgan pirvel
or teritoriul nawilSi (tritiaSi) umravlesoba swored savaWro-xelosnur fenebs da ara
warCinebulT epyrad. glexobac gaTavisuflda Zveli sagvareulo tradiciebisgan, romlebsac
emyareboda aristokratiis avtoriteti. politikur cxovrebaSi monawileobis ufleba maTac
moipoves, vinc ar Sedioda adgilobriv tomobriv organizaciaSi. Zveli sisxliTnaTesauri
principis nacvlad, damkvidrda mosaxleobis teritiriuli niSniT mowyobis principi.
2. 500-Ta sabWo _ bule. 400-Ta sabWos nacvlad, mosaxleobis teritoriuli principiT mowyobis
safuZvelze, klisTenem SemoiRo 500-Ta sabWo _ bule, romelSic Sediodnen aTive filis
warmomadgenlebi, 50-50 wevris odenobiT. bulebtebs kenWisyriT irCevdnen, 30 wlis asaks
miRweuli moqalaqeebidan, erTi wlis vadiT. bules kompetenciaSi Sedioda mmarTvelobis
sakiTxebis gadawyveta: sxva saxelmwifoebTan diplomatiuri urTierTobebis damyareba, finan-
sebis marTva, arsenalze, flotsa da navsadgurebze zedamxedveloba, vaWrobis regulireba,
Tanamdebobis pirebis gakontroleba. Tanamdebobis pirebs SeeZloT sabWoSi gansaxilvelad
sakuTari winadadebebis gamotana. sabWos mniSvnelovani funqcia iyo, saxalxo krebaze
gasatani, sakiTxebis winaswri ganxilva, riTac is, faqtiurad, krebaze kontrols awesebda.
Mmimdinare sakiTxebis gaZRolis mizniT, bule aT komisiad _ pritaniebad daiyo. TiToeul
komisiaSi aTive filis 50-50 warmomadgeneli Sedioda. komisia morigeobiT asrulebda bules
funqciebs, kenWisyriT yoveldRe irCevda axal Tavmjdomares, romelic saxlxo krebis
Tavmjdomareobasac iTavsebda. 500-Ta sabWos muSaobis vadis amowurvis Semdeg, misi TiToeuli
wevri angariSs abarebda, sakuTari saqmianibis Sesaxeb da xSirad pasuxsac agebda sakuTari
qmedebis gamo.
3. strategosTa kolegia. Seiqmna kidev erTi kolegialuri organo _ aTkaciani strategosTa
kolegia, romelic imave principiT iqmneboda, rac bulesaTvis iyo gaTvaliswinebuli:
mosaxleobis teritoriuli principiT mowyobis safuZvelze _ TiTo warmomadgeneli aTive
filidan. Tavdapirvelad, strategosebi mxolod samxedro funqciebs asrulebdnen;
64
mogvianebiT (strategoss periklosis droidan), maT meore planze gadaswies arqontebi da
aTenis saxelmwifos umaRles Tanamdebobis pirebad iqcnen. Tanamdebobis dakavebis win, yvela
kandidati movale iyo gaevlo specialuri Semowmeba _ dokimasia, romlis mizani iyo
kandidaturis keTilsaimedoobisa da piradi Tvisebebis Semowmeba, raTa sazogadoeba darwmu-
nebuliyo, rom pirs ufleba hqonda daekavebina aRniSnuli Tanamdeboba.
4. ostrakizmos procedura. aristokratiis politikuri revanSis Tavidan acilebis mizniT,
klisTenem saxalxo krebis praqtikaSi SemoiRo axali procedura _ ostrakizmo. yovel-
wliurad moiwveoda saxalxo kreba, romelic kenWisyriT adgenda, xom ar iyo aTenSi saxelmwi-
fosaTvis saSiSi da arasasurveli moqalaqe. Tu aseTi aRmoCndeboda, krebis TiToeul mona-
wiles SeeZlo misi saxelis Tixis dafaze (ostrakoni) dataneba da, xmaTa umravlesobiT,
arasasurvel pirs aTi wlis vadiT gandevnidnen aTenidan. Oostrakizmo miiCnies Tixis dafebis
sasamarTlod.
5. klisTenem SeinarCuna helieias sasamarTlo.
6. saxalxo kreba _ eklesia. Zv. aTenSi xelisuflebis umaRles organod saxalxo kreba _
eklesia iTvleboda. is, Tavdapirvelad, weliwadSi aTjer, xolo, mogvianebiT, 40-jer
ikribeboda. gansakuTrebul viTarebaSi (mtris moulodneli Semoseva an stiqiuri ubedureba)
adgili hqonda sagangebo krebis mowvevas. eklesiis kompetencia Zalzed farTo iyo: is iRebda
kanonebs, kerZo sakiTxebze gamoscemda fseTizmebs (dadgenilebebs), irCevda Tanamdebobis
pirebs, axorcielebda maT saqmianobaze kontrols, wyvetda omisa da zavis sakiTxebs da
qveynis sursaTiT momaragebis problemebs. specialuri kreba ixilavda moqalaqeTa arzebs da
wyvetda sakiTxs calkeuli pirebis saxelmwifodan gandevnis Sesaxeb, ostrakizmos wesiT.
saxalxo krebis muSaobaSi monawileobis miRebis ufleba hqondaT mxolod 20 wlis asaks
miRweul, sruluflebian aTenel moqalaqeebs. aTenis moqalaqeoba mxolod aborigen aTenel
mamakacs eniWeboda (Tu mas dedac ZirZveli aTeneli hyavda). qalebs, ucxoelebs _ metekebs da,
miTumetes nivTadqceul monebs aTenis moqalaqeobis miReba da saxelmwifo organoebSi
saqmianoba ekrZalebodaT. iSviaTi iyo mSromeli xalxis monawileobac, ris gamoc maT am
funqciisaTvis qr. Sobamde IV saukunidan gasamrjelosac ki uxdidnen. yvelaze mniSvnelovani
sakiTxis gadasawyvetad saWiro iyo 6000 aTenelis anu sruluflebian aTenelTa sul mcire 1/5
daswreba. TiToeuli krebis dRis wesrigi winaswar iyo cnobili. yoveli Tvis erT-erTi kreba
mTavar krebad iTvleboda; maszed ixilavdnen Tanamdebobis pirTa saqmianobas, sasursaTo
mdgomareobas, xolo meeqvse Tvis mTavar krebaze _ ostrakizmosa da Tanamdebobis pirTa
braleulobis sakiTxs. saxalxo krebaze sityviT gamosvla da kanonproeqtis wardgena,
formalurad, yvelas SeeZlo, faqtiurad ki mxolod profesional oratorebis _ demagogebis,
romlebic moqalaqeTa calkeuli jgufis interesebs icavdnen. kanonproeqtis irgvliv xmis
micema xelis aweviT xdeboda. saxalxo krebis mier miRebuli kanonproeqti mxolod maSin
iZenda kanonis Zalas, Tu mas ar uaryofda helieia.
qr. Sobamde 478 wels aTenis egidiT Seiqmna delosis sazRvao kavSiri (simaqia), romelSic
daaxloebiT 140-160 Zvelelinuri polisi Sevida. maT evalebodaT samxedro gemebis mowyoba,
ekipaJis momzadeba _ gamoyvana da kavSiris xazinaSi e.w. Torosis gadaxda. Qqr.Sobamde V
saukunis meore naxevarSi, periklosisa da efialtes moRvaweobis Sedegad, Seiqmna aTenis
arqe _ uZlieresi Zvelelinuri saxelmwifo.
Zveli eladis istoriaSi meore yvelaze gavleniani polisi iyo Zveli sparta. spartis saxel-
mwifos Camoyalibebis mTavari safuZveli, romelic, ZiriTadSi, qr. Sobamde VIII-VII saukuneebSi
mimdinareobda, is saerTo kanonzomierebani iyo, romlebic axasiaTebda pirvelyofil gvarov-
nul wyobilebas. magram, Tu Zvel aTenSi am kanonzomierebebma gamoiwvia gvarovnul-tomobrivi
urTierTobebis TiTqmis sruli aRmofxvra:
1) Zvel spartaSi saxelmwifoebriobis Camoyalibebis process arsebiTi Taviseburebebi
axasiaTebda, rac, upirveles yovlisa, gvarovnuli organizaciis, xangrZlivi droiT,
SenarCunebaSi mdgomareobda;
2) spartis ganviTarebis meore mTavar Taviseburebas warmoagenda, sazogadoebis evoluciaze,
Zaladobrivi faqtoris uxeSi gavlena. qr.S-mde XII saukuneSi, balkaneTis naxevarkunZulze
mdebare, lakeoniis dablobSi moxda momxvduri dorieli da avtoqtonuri _ aqaveli tomebis
gaerTianeba, romelsac win uswrebda maT Soris xSiri sabrZolo Setakebebi. am gaerTianebis
Sedegad, Seiqmna spartiatebis Temi, romelic qr.S-mde VIII-VII saukuneebSi afarToebs sakuTari
65
samflobeloebis farglebs, imonebs mezobeli olqis _ meseniis mosaxleobas da damoki-
debulebis qveS aqcevs dapyrobili teritoriis periferiaze mcxovreb mosaxleobas. dapyrobis
Sedegad, miwa (im periodSi warmoadgenda warmoebis ZiriTad saSualebas) aRmoCnda dampyrob-
lebis saerTo sakuTrebaSi. amasTan erTad, ganviTarda mosaxleobis mkveTrad antagonisturi
diferencireba: erTi mxriv, gabatonebul socialur fenad qceuli spartiatebi da meore
mxriv, monad an naxevraddamokidebul kategoriad qceuli dapyrobili xalxi.
spartiatebTan ganviTarebuli politikuri xelisuflebis organizacia tipiuri iyo gvarov-
nuli wyobilebis rRvevis periodisaTvis, kerZod: ori arqageti (tomobrivi beladi), gerusia
(uxucesTa sabWo) da apela (saxalxo kreba). Tumca, aRniSnuli organoebi ar iZleoda
sakmariss saSualebas, raTa srulyofilad ganxorcielebuliyo dapyrobili mosaxleobis
marTva, miTumetes, rom is ocjer mainc aRemateboda dampyrobelTa saerTo raodenobas.
amrigad, Seiqmna obieqturi pirobebi politikuri xelisuflebis SeqmnisaTvis, romelic ar iq-
neboda mTeli mosaxleobis interesebis Sesabamisi da mxolod, misi mciredi nawilis bato-
nobas uzrunvelyofda dapyrobili mosaxleobis udides masaze.
3) spartis erT-erTi Taviseburebad iTvleba is, rom, dapyrobili masebis damorCilebis
uzrunvelsayofad, savaldebulo iyo TviT spartiatebs Soris erTianobis SenarCuneba da
gvarovnuli sazogadoebisaTvis damaxasiaTebeli, garkveuli elementebis dakonserveba;
4) amasve uwyobda xels spartis meurneobis agraruli xasiaTi, qveynis teritoriis
mniSvnelovani izolacia, romelic yoveli mxridan mTis qedebiT iyo garSemortymuli, rac
xels uSlida qveyanaSi rogorc Sida vaWrobis, ise saerTaSoriso savaWro da sasaqonlo _
fuladi urTierTobebis ganviTarebas.
aRniSnuli garemoebebis erToblioba didad ganapirobebda spartis _ lakedemonis saxel-
mwifos Camoyalibebasa da mis Semdgom evolucias, aseve sxva Zvelelinur polisebTan mis
damokidebulebas.
aRniSnuli periodis Zveli spartis socialuri da politikuri wyoba ganmtkicda e.w. retriT
(xelSekrulebiT), romlis Sedgenas miaweren legendarul kanonmdebels da spartis saxelm-
wifos erT-erT mamamTavars _ likurges. likurges istoriulobisa da mis mier gatarebuli
reformebis drois Sesaxeb utyuari cnobebi ar mogvepoveba. Tumca, savaraudod, reformebis
ganxorcieleba unda momxdariyo daaxloebiT qr. Sobamde VIII-VII saukuneSi, xolo sabolood
likurgeseuli wyoba qr. Sobamde VII-VI saukuneebSi unda Camoyalibebuliyo. retra
(savaraudod ara erTi) cdilobda ori ZiriTadi amocanis gadawyvetas:
1) spartiatebs Soris erTianobis SenarCunebas, maT Soris qonebrivi diferencirebis SeCerebis
gziT da
2) dapyrobil mosaxleobaze erToblivi batonobis ganmtkicebis mizniT, spartiatebis
politikuri sazogadoebisa da xelisuflebis Seqmnas.
2) sazogadoebrivi wyoba
66
ravdnen. yvelaze rCeuli moqalaqeebis mcirericxovani jgufi e.w. 300 mxedris korpusSi
erTiandeboda. qalebi TiTqmis mTlianad gaTavisufldnen saojaxo meurneobidan da Svilebis
aRzrdis movaleobidan. maT gaaCndaT garkveuli damoukidebloba da hqondaT garToba-
dasvenebis saSualeba (xelsaqme _ qsova).
spartiatebs Soris erTobis SesanarCuneblad dawesda e.w. sisiTiebi (fiditebi) _ saerTo
trapeza, romelic ewyoboda, spartiatebisaTvis dadgenili, yovelTviuri mosakreblis xarjze.
sisiTosebs hqondaT Tanabari porciebi. sapatio wils mxolod Tanamdebobis pirebi iRebdnen.
erTgvarovani iyo meomrebis samosi da iaraRic. spartiatebs Soris erTianobis SenarCunebas
xels uwyobda likurges mier dadgenili wesebi, fufunebis akrZalvis Sesaxeb. spartiatebs
ekrZalebodaT vaWroba, fulis dagroveba, ris gamoc qveyanaSi SemoiRes rkinis zodebi,
fuladi monetis magivrad.
Tumca, es SezRudvebi ver aicilebdnen Tavidan spartiatebs Soris qonebriv diferencirebas,
rac Zirs uTxrida maT erTobasa da ,,Tanasworobas”. vinaidan miwis nakveTebi memkvidreobiT
mxolod ufros vaJiSvilebs gadaecemoda, danarCenebi e.w. amovardnil nakveTebs anu beiTalman
qonebas iRebdnen, xolo Tu aseTi qonebac ar iyo, maSin spartiatebis umcrosi vaJebi
hipomeionebis (fskerze daSvebuli lumpen-proletariatis) kategoriaSi gadadiodnen da
saxalxo krebasa da sisiTiebSi monawiloebis uflebas kargavdnen. hipomeionTa raodenoba
ganuxrelad izrdeboda, xolo spartiatebisa _ Sesabamisad, mkveTrad mcirdeboda; kerZod,
IV saukuneSi, maTi ricxvi mxolod 700 Seadgenda. xolo 371 wels Tebes winaaRmdeg,
leqtrasTan gamarTul brZolaSi marcxis Semdeg, spartam dakarga meseniis olqi da, faqti-
urad, elinuri samyaros meore xarisxovan polisad iqca.
2) periekebi _ spartis unayofo, mTian periferiaze mdebare, raionebis mosaxleoba, romelic
samarTlebrivi statusiT, gardamaval fenas Seadgenda spartiatebsa da hiloTebs Soris.
isini piradad Tavisufali da garkveuli qonebrivi uflebaunarianobiT aRWurvili fenaa,
romlebic moklebuli iyvnen politikur uflebebs da maTze zedamxedveloba evalebodaT
gansakuTrebul Tanamdebobis pirebs _ harmostebs. periekebze vrceldeboda samxedro
valdebuleba da maT evalebodaT mZimed SeiaraRebuli qveiT jarSi _ hoplitebSi msaxuri.
periekebis ZiriTadi saqmianoba iyo vaWroba da xelosnoba. sakuTari samarTlebrivi statusiT,
periekebi axlos idgnen Zvel aTenel metekebTan, Tumca umaRles Tanamdebobis pirebs,
sasamarTlos gadawyvetilebis gareSec SeeZloT maTi sikvdiliT dasja.
3) hiloTebi _ meseniisa da kinuriis damonebuli avtoqtonuri mosaxleoba, saxelmwifos
sakuTrebas Seadgendnen. hiloTebi gadacemuli iyvnen spartiatebis gankargulebaSi, amuSa-
vebdnen maT miwebs da aZlevdnen maT mosavlis naxevars mainc (saSinao saqmeebSi spartiatebi
asaqmebdnen tyve-monebs).
miuxedavad imisa, rom Zvel spartasa da Zvel aTenSi monaTa eqspluatacia iyo sazogadoebrivi
warmoebis safuZveli, koleqtiuri spartiatuli monoba mainc mkveTrad gansxvavdeboda
klasikuri monobisagan (mona-nivTi).
hiloTia monobis specifikuri forma iyo. hiloTebi praqtikulad: 1) damoukideblad
warmarTavdnen sakuTar meurneobas, monebiviT ar iyvnen nivTebi da 2) Tavisuflad
gankargavdnen mosavlis darCenil nawils. maTi qonebrivi da socialuri mdgomareoba
miaxloebuli iyo Sua saukuneebis yma-glexebis statusTan; 3) igulisxmeba, rom hiloTebs
ojaxic hyavdaT da 4) raRac, Temis msgavs, gaerTianebasac hqmnidnen, Tumca spartiatebis
koleqtiuri sakuTrebis farglebSi; 5) hiloTebi monawileobdnen spartis mier gamarTul
omebSi, msubuqad SeiaraRebuli meomrebis saxiT; 6) maT SeeZloT gamoesyidaT Tavi da mieRoT
Tavisufleba, Tumca yovelmxriv uuflebo fenad rCebodnen. yovelwliurad spartiatebi,
saxelmwifoebriv doneze, awyobdnen kriptiebs _ hiloTebis sanqcionirebul masobriv xocva-
Jletas, danarCeni mosaxleobis daSinebis mizniT.
3) saxelmwifo meqanizmi
67
mravalricxovan masaze. spartiatebis saxelmwifo meqanizmis saTaveSi idga: 1) ori arqageti.
maTi arseboba dakavSirebuli iyo Zvel tradiciasTan, romlis Tanaxmad, dorielTa da
aqavelTa ori warCinebuli gvaris _ evripontidebisa da ageadebis _ mamamTavrebi beladebad
airCeodnen (Tumca, mxolod am ori gvaridan). arqagetebis Zalaufleba gacilebiT susti iyo,
iuridiulad, vidre Tundac SezRuduluflebiani Zveli aTeneli bazilevsisa. arqagetis
xelisuflebam memkvidreobiTi xasiaTi miiRo evripontidebisa da ageadebis sagvareuloebis
SigniT, Tumca maTi xelisufleba arasodes yofila SeuzRudavi da memkvidreobiTi, anu ar
gadadioda mamidan ufross vaJze: yovel 8 weliwadSi erTxel, delfosis orakulis
varskvlavTmricxvelobisa da misnobis Sedegad, arqageti marTlmsajulebas gadaecemoda da
gadayenebuli iqneboda.
zogjer maTi gadayeneba am proceduris gareSec daiSveboda.
Tumca, mTlianobaSi arqagetebis mdgomareoba sapatio iyo. isini samxedro nadavlis did
nawils iRebdnen, msxverplSewirvas axorcielebdnen, gerusiaSi (uxucesTa sabWoSi) Sediodnen,
mTeli TemisaTvis mniSvnelovan zogierT saqmeze marTlmsajulebas axorcielebdnen. Tavda-
pirvelad, arqagetebis samxedro Zalaufleba TiTqmis, SeuzRudavi iyo. maT eqvemdebareboda
jari, laSqrobisas isini wyvetdnen jariskacTa sikvdil-sicocxlis sakiTxs. Tumca, mogvia-
nebiT maTi samxedro xelisuflebac mniSvnelovnad SeizRuda.
2) gerusia (geroni _ uxucesi) _ uxucesTa sabWo, iseve, rogorc arqageti, xelisuflebis is
organo iyo, romelic gvarovnuli sazogadoebis gadmonaSTs warmoadgenda da misi (marTlac
uxucesTa sabWos) transformirebuli varianti iyo. gerusiis SemadgenlobaSi 28 geroni
Sedioda, romlebsac samisdReSiod irCevda saxalxo kreba im warCinebuli spartiatebis
wridan, romlebic 60 wlis asaks iyvnen miRweuli. gerusiaSi orive arqagetic Sedioda.
amrigad, misi wevrebis raodenoba 30 Seadgenda.
Tavdapirvelad, gerusia ganixilavda im sakiTxebs, romlebic Semdgom saxalxo krebaze unda
ganxorcielebuliyo, riTac isini, faqtiurad, warmarTavdnen mis saqmianobas. drois Semdeg,
gerusias uflebamosilebani gafarTovda. im SemTxvevaSi, Tu geronebi da arqagetebi kmayo-
fili ar iqnebodnen saxalxo krebis gadawyvetilebiT, maT SeeZloT misTvis winaaRmdegobis
gaweva da saxalxo krebis datoveba. gerusia sxva qveynebTan molaparakebaSic monawileobda,
ganixilavda sisxlis samarTlis saqmeebs saxelmwifo danaSaulis Taobaze da arqagetebis
winaaRmdeg sasamarTlo process awarmoebda.
3) apela (saxalxo kreba) momdinareobda Zvelelinuri terminidan _ apelaZein. apela
ikribeboda mdinare knakionis napiras, babikis xidis qveS. iq arc portiki da arc raime Senoba-
nageboba iyo, raTa likurges azriT, krebis monawileebi ar garTuliyvnen raime ganyenebul
Temebze saubriT. apelas muSaobaSi monawileobda, 30 wlis asaks miRweuli, yvela spartiati.
Tavdapirvelad, apelas arqagetebi iwvevdnen, romlebic TviTonve Tavmjdomareobdnen mas.
saxalxo krebaze gamosvlis ufleba mxolod Tanamdebobis pirebs SeeZloT (zogjer ucxo
qveynis elCebs. monawileebi ki mxolod ismendnen gamosvlebs da kenWisyraSi (xmis micemaSi)
monawileobdnen. xmis micema yviriliT xdeboda, xolo sadao SemTxvevebSi krebis monawileebi
sxvadasxva mxares dgebodnen da ise yvirodnen sakuTar azrs. apela yovelTviurad, TveSi
erTxel moiwveoda (garda sagangebo krebisa). krebaze iRebdnen kanonebs, irCevdnen
Tanamdebobis pirebs, wyvetdnen omisa da zavis sakiTxebs, sxva saxelmwifoebTan
mokavSireobas, arqagetis qonebis memkvidreobis sakiTxebs, ganisazRvreboda, Tu romel
arqagets unda esardla jarisaTvis konkretul laSqrobaSi. yvela aRniSnuli sakiTxis
gadawyvetisas, apelas roli SedarebiT umniSvnelo iyo, vidre amas Zvel aTenSi hqonda
adgili agorasTan (eklesiasTan) mimarTebaSi. Tumca, arc misi rolis uaryofaa safuZvliani.
mxolod qr. Sobamde IV saukuneSi moxda apelas rolis dacema da is pasiur dawesebulebad
iqca.
4) eforati Zvel spartaSi qr. Sobamde VIII saukuneSi Cndeba, sagvareulo aristokratiasa da
arqagetebs Soris gamwvavebuli dapirispirebis Sedegad) kerZod, arqaget Teopomposis dros.
sagvareulo aristokratia iRebda samxedro nadavlis did nawils da SesaZlebloba hqonda
ebatona Tavisufal meTemeebze, riTac is cdilobda arqagetebis samisdReSio Zalauflebis
SezRudvas da maT nacvlad, garkveuli vadiT, aristokratiis warmomadgenelTa rigebidan,
irCevda gansakuTrebul Tanamdebobis pirebs. aseT pirebs warmoadgendnen xuTi efori. isini
airCeodnen ,,Rirseuli” spartiatebisgan, erTi wlis vadiT; erTian kolegiad moqmedebdnen,
romelic gadawyvetilebas iRebda xmaTa umravlesobiT. Tavdapirvelad, eforebi TiTqos
arqagetebis TanaSemweebad iTvlebodnen da sasamarTlo saqmeebis ganxilvas axorcielebdnen
qonebriv davebze. qr. Sobamde VI saukunis Sua xanebidan eforTa xelisufleba mniSvnelovnad
gaizarda. maT sakuTar kontrols dauqvemdebares arqagetebi _ laSqrobebSi maT ori efori
dahyvebodaT. eforebma gerusiis mowvevis uflebac moipoves da saxalxo krebasac
xelmZRvanelobdnen. gerusiasTan erTad, eforebi Tavidan icilebdnen, apelas mier arasa-
68
surveli gadawyvetilebis miRebas. eforebis xelSi gadavida Zveli spartis sagareo
urTierTobebis warmoeneba, qveynis Sida saqmeebis marTva, spartiatebis mier dadgenili
wesebis dacvaze, zedamxedveloba, maTi gasamarTleba da dasja, omis gamocxadeba da zavis
dadeba, danarCeni Tanamdebobis pirebis gakontroleba. TviT eforebis saqmianoba,
praqtikulad, ar kontroldeboda. isini mxolod uflebamonacvleebis winaSe iyvnen
angariSvaldebuli. eforebis gansakuTrebul mdgomareobaze isic metyvelebs, rom maT ar
evalebodaT saerTo sisiTiebSi monawileoba da hqondaT gansakuTrebuli sufra.
69
ganmavlobaSi da arseboba Sewyvita 1453 wlis 28 maiss, Turqi-osmaloebis Semosevisa da
dapyrobis Sedegad.
damkvidrebuli tradiciis Tanaxmad, romis damaarseblad da mis pirvel rex-ad iTvleba
Romulus. missave sapativsacemod, Latium-si olqSi Seqmnil civitas-s ewoda Roma, xolo iq
mcxovreb xalxs _ cives Romani. romulusis droidan moyolebuli, vidre ukanaskneli rex-is _
Tarquinius Superbus-is zeobamde, romaelebi cxovrobdnen gvarovnuli wyobilebis pirobebSi,
romelic, Tanmimdevrulad iZenda mosaxleobis profesiuli diferencirebis niSnebs da
iqmneboda qurumTa, miwaTmoqmedTa, meomarTa, mesaqonleTa, mewaReTa da vaWarTa qalaq-saxelm-
wifo _ martivi civitas Romani. romulusmave moaxdina sajaro miwebis – ager publicum
gadanawileba civitas-is wevrebs Soris da TiToeul genus – gvars arguna 50 measedi anu 2-2 iuger,
romelic iyo saojaxo sakuTrebaSi arsebuli sakarmidamo miwis nakveTi. saxnav-saTesi miwebi,
saZovrebi da tyeebi TiToeul familias-s mflobelobasa da sargeblobaSi, da ara sakuTrebis
uflebiT gadaecemoda. gvarebi iyofoda ojaxebad – familias, romelic iqca sazogadoebis Ziri-
Tad ujredad (institutad). Familias-s saTaveSi idga, TiTqmis SeuzRudavi uflebiT aRWurvili,
paterfamilias-i, romelic iyo gardacvlili winapris kultTan da gvaris damaarsebelTan _
adgnatus proximus yvelaze axlos mdgomi mamrobiTi sqesis uxucesi piri.
swored paterfamilias-i zedamxedvelobda: 1. dadgenili mos (Cveulebas), mores maiorum (winaparTa
naanderZevs), fas (religiur wesrigs), aequitas (bunebiTi samarTlianoba), iustitia (marTal
samarTals) da consuetudo (CveulebiT samarTals) aRsrulebas; 2. sagvareulo qonebis
memkvidreobiT gadacemas; 3. ius religiosae-s movla-patronobasa da dacvas; 4. sagvareulo saxelis
tarebis uflebas (es ufleba SenarCunda imperiis epoqamde).
Cives Romani Sedgeboda sami tomisgan: laTinebi, sabinebi da etruskebi, romlebic,
Tavdapirvelad, Sedgeboda 100 gvarisgan. mogvianebiT, gvarebis raodenoba gasammagda, Tanac
TiToeuli tomi aerTianebda 10 kurias _ curia (gvarebis gaerTianebas), rac Zalzed
xelsayreli iyo samxedro, administraciuli da sagadasaxado TvalsazrisiT. kuris saTaveSi
idga curion-i. romauli Temis sruluflebian wevrad iTvleboda mxolod is piri, vinc
miekuTvneboda romelime gvars da iricxeboda curia-Si. aseT pirebs patricii _ patriciebi
ewodebodaT, radgan isini iyvnen warCinebuli gvarebisa da romis damaarsebelTa STamo-
mavlebi.
patriciebze damokidebul pirebs clientes _ klientebi ewodebodaT. isini eqvemdebarebodnen
sakuTar patroni (patronebs), patriciebis wridan. rogorc wesi, klientebad xdebodnen yofili
da gaazatebuli monebi, romlebic darCnen patronis ojaxSi. klientebi ganagrZobdnen
sakuTari patronis pativiscemas, misdami samsaxurs samsaxurs, misTvis daxmarebis gawevas
mSvidobianobis periodSi. patroni ki icavda sakuTar klients saojaxo erTobis miRma da,
upirveles yovlisa, sasamarTloSi. patronatoba efuZneboda CveulebiT da religiur normebs.
SezRuduli uflebebi hqonda mosaxleobis kidev erT, mravalricxovan da gavlenian
kategorias _ plebs-s (plebeebs). es iyo civitas Romani TavisufladSobili mosaxleobis nawili,
romelic flobda miwis nakveTs, ixdida gadasaxads da samxedro begaras. Tumca, maT
ekrZalebodaT, romaelTa mier dapyrobili teritoriis ganawilebisas, miwis nakveTis
moTxovna da, rac yvelaze mTavaria, _ administraciuli, sasamarTlo da sakanonmdeblo
saqmianoba da, qr. Sobamde 445 wels miRebuli, kanuleusis kanonis (lex Canuleia) amoqmedebamde,
romis sruluflebian moqalaqesTan qorwinebaSi Sesvla. uflebrivi uTanasworoba Tanda-
TanobiT ispoboda da, am mxriv, saetapoa ramdenime movlena, romelic ganmtkicda, Sesabamisi,
sakanonmdeblo aqtiT, kerZod: qr. Sobamde 494 wels SemoiRes plebs-is meTauris _ tribuni plebis
Tanamdeboba, romelzec consilia plebis (plebeebis sakrebulo) mier airCeoda mxolod plebs-is
warmomadgeneli. mxolod tribuni plebis-s hqonda veto-s ufleba patricii-ebis yvela
gadawyvetilebaze, Tu is ewinaaRmdegeboda plebs-is interesebs; ukve naxsenebi qr. Sobamde 445
wels miRebuli, kanuleusis kanoni (lex Canuleia), romliTac plebs-s neba darTes kanonier
qorwinebaSi Sesuliyvnen cives Romani-sTan; qr. Sobamde 287 wels miRebuli, plebiscita Hortensia,
romliTac consilia plebis (plebeebis sakrebulo) gadawyvetilebebi _ plebiscita gauTanabrda lex-s
(romaul kanons), rogorc samarTlis umTavress wyaros da savaldebulo gaxda rogorc plebs-
Tvis, ise patricii-saTvis.
Cives Romani-sTan, statusiT, yvelaze axlos idga uZvelesi Latium-is olqis (romis samxreTiT)
mosaxleoba _ latini prisci (uZvelesi laTinebi) da, agreTve, e.w. qr. Sobamde 338 wlamde
arsebuli laTinuri ligis moqalaqeebi. maT mieniWaT romSi Casaxlebis (ius migrandi),
romaelebTan kanonier qorwinebaSi Sesvlis (ius conubii) ufleba. Tumca, isini moklebuli
iyvnen, maT sasargeblod datovebuli, samkvidros miRebis uflebas da sakuTari anderZis
datovebis uflebas. mTeli maTi samkvidro maT yofil patrons rCeboda; dauSvebeli iyo,
70
anderZiT, maTi meurveebad dasaxeleba.
laTinebis msgavsi statusi mieniWaT romSi Camosaxlebul da romaul provinciebSi mcxovreb
ucxoelebs _ peregrini (peregrinebs). Peregrini-s hqondaT kanonieri garigebebis dadebisa (ius
commercii) da romSi Casaxlebis (ius migrandi) ufleba, Tumca, Cveulebisamebr, moklebuli iyvnen
romaelebTan kanonier qorwinebaSi Sesvlis (ius conubii) uflebas. aRsaniSnavia, rom zogierT
laTinur Tems mainc mieniWa aRniSnuli ufleba, romaelebTan xelSekrulebis dadebis
safuZvelze. laTinisa da roaeli matrona (qalbatoni) qorwinebis Sedegad Sobili bavSvi,
imperator Hadriaus rescripta (imperator adrianes gankargulebiT) xdeboda romis moqalaqe. is
laTini moqalaqe, vinc sakuTar TemSi ikavebda maRal da sapasuxismgeblo Tanamdebobas,
SesaZlebeli iyo romis moqalaqeobis miReba da romSi politikuri karieris gagrZeleba (ius
suffragii). laTinTa am kategorias latini coloniarii (koloniebis laTinebi) ewodebodaT. Tumca, 212
wels, imperator karakalas ediqtiT, romelic istoriaSi cnobilia Constitutio Antoniniana-s
saxelwodebiT, imperiis TavisufladSobil mosaxleobas romis moqalaqeoba mieniWaT, riTac
gauqmda is privilegium da ius singularae, rac axasiaTebda mxolod cives Romani-s. Zvelromauli
sazogadoebis fskerze idgnen monebi (servi, servere). monoba ar iyo romis samoqalaqo samarT-
lis (ius civile) instituti. mas aRiarebs xalxis samarTali (ius gentium). monoba, romSi, iyo
klasikuri xasiaTisa, rac imas niSnavs, rom mona iyo ara samarTlis subieqti, armed romis
moqalaqeTa Soris, garigebebis dadebis sagani – molaparake nivTi (instrumentum vocalae). kerZod:
dasaSvebi iyo monis yidva-gayidva, memkvidreobiT gadacema, kredotorisaTvis valSi gacema,
TviTneburi dasja. monobis uZvelesi wyaro iyo monadSobili an SemdgomSi monadqceuli,
samxedro tyveebis monad gayidvisa an damnaSavis monad dasjis gziT. mogvianebiT, monobis
wyaro gafarTovda, kerZod: valauali movalis, valis gadauxdelobis gamo, monad gayidva;
sikvdilTmisjilTaTvis sasjelis Secvla monobiT (katorRa samxedro gemebze _ galerebze);
danaSaulebrivad, sakuTari Tavis monad gayidva, marTlsawinaaRmdegod, mogebis miRebis
mizniT; monasTan mruSobaSi mxilebuli romaeli matronas damoneba, miuxedavad mis samgzisi
gafrTxilebisa Seewyvita urTierToba monasTan da sxva. aRniSnuli garemoeba mniSvnelovnad
Seicvala klasikur periodSi, stoicizmis filosofiis gavleniT, kerZod: dauSvebeli iyo,
mebatonis mier, monis TviTneburi dasja; monis SeZena, dasaglejad, mxecebisaTvis migdebis
mizniT da sxva. monobidan gaTavisuflebis (gaazatebis) _ manumissio ramdenime gza arsebobda,
kerZod: manumissio censu _ yovel xuTweliwadSi erTxel Sedgenil, sacenzo siaSi,
gaazatebulad, yofili monis Cawera; manumissio vindicta – saritualo kverTxis dadebiT,
mebatonis mier sakuTari monis gaazateba praetor-is (mosamarTleobis funqciiT aRWurvili
magistratis) winaSe, kvazi sasamarTlo procesis warmarTvis gziT; manumissio testamentaria –
monis gaazataba misi anderZSi Setanis gziT, raTa azati gaxdes mamkvidreblis arasrul-
wlovani memkvidreebis meurved; manumissio inter amicos – monis gaazateba yofili patronis
xuTi megobris TandaswrebiT, raTa maT sakuTar Tavze aeRoT azatis interesebis dacva, Tu
patroni moindomebda
misi uflebebis darRvevas.
gaazatebuli yofili mona iZenda latini Iuniani (iuniusis laTinebis) statuss. laTinTa es
nairsaxeoba warmoiSva qr. Sobis 18-19 wlis lex Iunia Norbana-s (iunius norbanas kanoni) miRebis
Semdeg. laTinTa es kategoria ar iyo, Tundac, latini coloniarii (koloniebis laTinebi) tolfasi,
rom araferi vTqvaT latini prisci-ze (uZvelesi laTinebi). Latini Iuniani-is (iuniusis laTinebis)
Tavisufleba iyo “naklebi (minus Latium) [moculobis] ufleba” (Gai, 1, 26-27). L
a) Rex
71
uxucesobasac aniWebdnen; danarCeni qurumebi momavals zeciur movlenebze dakvirvebiT,
msxverplad Sewiruli cxovelebis Signeulobisa da frinvelTa frenis (auspicium, augurium)
mixedviT winaswarmetyvelebdnen.
iTvleboda, rom romaelebi sakuTar RmerTebTan debdnen xelSekrulebas (religia laTinuri
sityvidan – ligare _ xelSekvra momdinareos), riTac aixsneba maTi gansakuTrebuli
damokidebuleba locvebisa da religiuri ritualebisadmi.
gadmocemis mixedviT, roms marTavda Svidi reqsi: romulusi (Romulus), numa pompiliusi (Numa
Pompilius), tulus hostiliusi (Tullus Gostilius), ankus marciusi (Ancus Marcius), tarkvinius
priskusi (Tarquinius Priscus), servius tuliusi (Servius Tullius) da tarkvinius amayi
(Superbus). pirveli oTxi reqsi laTinTa da sabinTa warmomadgeneli iyo, xolo bolo sami
reqsi ki _ etruskTa tomisa.
respublikis periodSi romma SeinarCuna reqsebis xelisuflebisaTvis niSandoblivi rudimen-
tebi. laTini reqsebi roms senatTan TanxmobiT marTavdnen, samagierod, xalxis mxardaWeriT
sargeblobdnen. etruskma reqsebma TavianTi despotizmiT xalxi daipirispires. bolo reqss _
tarkviniuss amays _ romaelebi ganudgnen aujanydnen da gandevnes.
etruskTa dinastiis reqsebma SemoiRes uzenaesi xelisuflebis (imperium) Semdegi simboloebi:
spilos Zvlisgan damzadebuli samefo taxti, porfiris samosi _ toga (toga) da wkeplebiT
SeiaraRebuli piradi mcvelebi (lictores); magram romaeli rex-i araviTar SemTxvevaSi ar miiCneva
mefed; ase rom, maTi zeobis epoqa arasworad miiCnies monarqiuli mmarTvelobis periodad.
b) senati
Tavdapirveli senati (Senatus) iyo uxucesTa sabWo, romelic reqss iseTi umniSvnelovanesi
saxelmwifo problemebis gadawyvetaSi exmareboda, rogoric iyo, magaliTad, omisa da zavis
sakiTxi. gadmocemis Tanaxmad, romulusma Tavad daaarsa senati, romlis SemadgenlobaSic 100
senatori Seiyvana; drois kvalobaze, maTi ricxvi gaizarda da tarkvinius priskusis mmarTve-
lobis dros maTma ricxvma 300 miaRwia. SesaZloa, senatorTa ricxvi ganisazRvreboda im patres
raodenobiT, senatSi adgilis dakavebis ufleba rom moipoves. senatorTa es wodeba (patres)
imas mowmobs, rom senati gvarTa meTaurebis wridan iqmneboda. gvari (gens) iyo im ramdenime
monaTesave ojaxis gaerTianeba, romelsac saerTo winapari hyavda. Civitas-is Seqmnis
TvalsazrisiT, ojaxis (familia), gvarisa (gens) da tomis (tribus) funqciis sakiTxi didi xnis
ganmavlobaSi ganixileboda romanistikaSi. ojaxis wevrebs erTmaneTTan sisxliT naTesaoba
akavSirebdaT. ojaxi uZvelesi socialuri organizmia. ojaxTa kavSiri, romelsac saerTo wina-
pari (patres gentis) hyavda naTesavTa erTobas _ gvars (gens) qmnida. gvaris wevrebi saerTo sagva-
reulo saxels atarebdnen da gvaris yvela wevrisaTvis erTnair wminda ritualebs (sacra
gentilicia) aRasrulebdnen. reqsis gardacvalebis Semdeg mTeli Zalaufleba gadadioda senator-
Ta xelT (interregnum), romlebic axal reqss irCvdnen.
g) saxalxo krebebi
uZveles xanaSi romSi moqmedebda mxolod comitia curiata. Tavdapirvelad, kuriis krebis kompe-
tencia lex curiata de imperio (romlis ZaliTac reqss saxelisuflebo uflebamosileba eniWeboda)
mxardaWera da adrogatio (Svilad ayvanis erT-erTi saxe) gaxldaT. centuriis komiciebi (comitia
centuriata) boloswina etruskelma reqsma servius tuliusma Seqmna. aRniSnuli komicia
efuZneboda romaeli jaris axal struqturas, romelic, jariskacTa qonebrivi statusis
mixedviT, xuT kategoriad iyofoda. romis jarisa da saxalxo krebebis reformatorad
servius tuliusia miCneuli. laTinTa da sabinTa `monarqiis~ pirvel etapze jaris Sekreba
gvarebis mixedviT xdeboda; wlis ganmavlobaSi jarSi, patriciebisa da klientebisagan, romel
wevrs unda emsaxura, amas gvari (gens) adgenda. aqedan gamomdinare, jarSi kavaleria domini-
rebda. brZolis hoplituri taqtikis SemoRebiT, cxenosanTa rigebi Semcirda. hoplitebi
(hoplitas) (mZimed SeiaraRebuli qveiTi jari) _ es iyo asi meomrisagan Semdgari samxedro razme-
bi (centuriae), romlebic mkacrad icavdnen sabrZolo mwyobrsa da samxedro disciplinasa, rac
maT brZolisunarianobas ganamtkicebda.
samxedro reformis gatarebisas, qonebrivi cenzis mixedviT, servius tuliusma moqalaqeebi 5
jgufad dahyo. pirveli, umaRlesi jgufis wevrobisaTvis savaldebulo iyo 100 000 sisterciis
72
(fuladi erTeuli) qona, meoresaTvis _ 75 000, mesame da meoTxisaTvis _ Sesabamisad, 50 000 da
25 000, xolo bolo, mexuTe jgufs 12 000 sisterciis qona moeTxoveboda. moqalaqeTa
TiToeuli kategoria valdebuli iyo gamoeyvana centuriis gansazRvruli raodenoba (magali-
Tad, pirvel kategorias 30 centuriis gamoyvana evaleboda). mxedrobas (equites) 18 centuria
gamohyavda, xolo damxmare kari (muSebi, musikosebi da proletarii) kidev 5 centurias qmnida.
amgvarad, centuriebis saerTo ricxvi 193 Seadgenda.
centuria (centuria), erTdroulad, samxedro erTeuli da politikur-fiskaluri gaerTianeba
iyo, anu maT saxalxo krebaze xmis micemis ufleba hqonda. xmis micemisas, pirveloba moqala-
qeTa yvelaze SeZlebul fenas eniWeboda, vinaidan centuriaTa yvelaze didi raodenoba (30
centuria) am fenas gamohyavda. xmaTa absoluturi umravlesobis mopovebis Semdeg (moqalaqeTa
pirveli fena, cxenosnebTan erTad, 98 centurias Seadgenda. isini pirvelebi aZlevdnen xmas da
saxalxo krebebze xmaTa umravlesobas iRebdnen) xmis micemis procedura wydeboda.
gadmocemis Tanaxmad, tarkviniusebis gvaris ukanaskneli reqsi qr. Sobamde 510 wels romidan
gandevnes da, erTwliani uflebamosilebis vadiT, magistratis Tanamdeboba SemoiRes.
kolegiis wevri _ magistratebi umaRlesi samxedro da politikuri xelisuflebiT aRWurvili
pirebi iyvnen. qr. Sobamde 451 wels SeirCa aTi moqalaqe (decemviri legibus scribundis), romelTac
XII dafis kanonebis redaqtireba daevalaT. sakanonmdeblo saqmianoba, patriciebsa da plebe-
ebs Soris urTierTobebis ukiduresi gamwvavebisa da politikuri dapirispirebis fonze, ori
weli gagrZelda. XII dafis kanonebis gamoqveynebis Semdeg, xalxma konsulebis arCeva aRar
isurva da mmarTveloba gadasca konsulis ZalauflebiT aRWurvil samxedro tribunebs
(tribuni militum consulari potestate), romelTac jarebis sardlobis ufleba moipoves. qr. Sobamde
367 wels liciniusisa da seqstiusis kanoniT (lex Liciniae et Sextiae) konsulati _ respublikuri
romis saxelmwifo wyobilebis umaRlesi organo _ sabolood damkvidrda.
antikuri periodis cnobebis interpretaciisas, istorikosTa azri orad iyofa: erTi nawilis
Tanaxmad, romSi tarkviniusebis gandevnis Semdeg, politikuri sistemis reformireba mkveTrad,
revoluciuri meTodebiT ganxorcielda; istorikosTa meore jgufis (umravlesobis) azriT,
reforma mdovred, Tumca, Tanamimdevrulad mimdinareobda. Tavdapirvelad, SesaZloa yovel-
wliurad, airCeoda mxolod erTi umaRlesi pretori (praetor maximus, prae+ire _ jaris
winamZRoli, mxedraTmTavari), romelsac, damxmared (savaraudod, jarebis sardlebad) umcros
pretorebs (praetores minores) uniSnavdnen.
romis respublikuri saxelmwifo wyoblebis sawyisi etapi patriciebsa da plebeebs Soris
gamudmebuli da mkveTri urTierTdapirispirebiT xasiaTdeboda. privilegirebuli politikuri
uflebebis mudmivad borotad gamoyenebiT, patriciebis gabatonebuli fena pleebis
gaRizianebas iwvevda; protestis niSnad, plebeebi roms tovebdnen da secesiebs (secessio), anu
romidan maT saTayvanebel wminda mTaze organizebul gaqcevas, mimarTavdnen. patriciebi
samxedro samsxurs mxolod plebeebs avaldebulebdnen, valauval plebeebs savalo kabalaSi
amyofebdnen. aRniSnuli, pirveli socialuri konfliqtis mizezi gaxda. qr. Sobamde 494 w.
plebeebma miaRwies, rom patriciebma maT mier arCeuli Tanamdebobis pirebi _ tribuni plebis _
aRiares.
plebsis tribunebs magistratebis gadawyvetilebebze veto-s dadebis ufleba miecaT. RvTaebrivi
kanonis (lex sacrata) ZaliT, plebsis tribuni xelSeuvalobiT (sacrosanctae) sargeblobda; mis
winaaRmdeg ganxorcielebul qmedebaSi mxilebuli piri kanongareSed (homo sacer) cxaddeboda.
male plebeebma politikuri moTxovnebic wamoayenes. maT patriciebs plebsis tribunis ufle-
bamosilebaTa (potestas tribunicia) aRiarebas, tribunisaTvis veto-s uflebis, plebsis saxalxo
krebaze miRebuli gadawyvetilebisTvis (plebiscita) iuridiulad savaldebulo Zalis miniWeba
mosTxoves. valeriusisa da horaciusis kanonis (leges Valeriae-Horatiae) miRebiT, tribuni, xel-
Seuvalobis mqone civitas-is uflebamosi, magistratad iqca; qr. Sobamde 445 w. kanuleusis kano-
niT (lex Canulea) patriciebsa da plebeebs Soris qorwinebis akrZalva gauqmda; qr. Sobamde 367
w. plebeebis konstituciuri moTxovnebi sabolood dakmayofilda. liciniusisa da seqstiusis
kanonis (leges Liciniae Sextiae) Tanaxmad, ori konsulidan erT-erTi, aucileblad, plebsis warmo-
madgeneli unda yofiliyo. publilius filonis kanoniTa (lex Publilia Philonis) da hortensius ka-
noniT (lex Plebiscita Hortensia), plebsis saxalxo krebebze miRebul gadawyvetilebebs komiciebis
mier dadgenili, kanonis Zala mieniWa.
patriciul-plebeuri mmarTvelobis mqone civitas-is safuZvelze aRmocenebulma axalma saxelm-
73
wifo wyobam, qr. Sobamde III-II saukuneebSi ganviTarebis mwvervals moaRwia. mmarTvelobis am
tipis saxelmwifo organoebi iyo: magistratura, senati da saxalxo krebebi.
Zveli berZeni istorikosisa da filosofosis polibiosis Tanaxmad, romis saxelmwifo wyobi-
leba Sereuli tipis saxelmwifo formaa, romelic aristoteles mier gansazRvrul monarqiis,
aristokratiisa da demokratiis cnebaSi ar jdeba. erTi mxriv, Tu konsulis uflebamosilebas
ganvixilavT, SesaZloa vifiqroT, rom romi _ monarqiaa; senatis uflebamosilebaTa ganxilvis
safuZvelze, SeiZleba davaskvnaT, rom is aristokratiuli wyobis mqonea; xolo mravalricxo-
vani xalxis politikur uflebebsac Tu gaviTvaliswinebT, vifiqrebT, rom romi demokra-
tiuli saxelmwifoa. imdroindel romSi, senatisa da patriciuli magistraturis batonobis
didi xnis manZilze, mmrTvelobis sferoSi monawileobis misaRebad, plebeebis brZolis miuxe-
davad, romis saxelmwifo wyoba mainc aristokratiuli niSnebiT xasiaTdeboda. meore mxriv,
SeuZlebelia xelisuflebaTa aRniSnuli Tanafardoba xelisuflebaTa danawilebis
(sakanonmdeblo, aRmasrulebeli, sasamarTlo xelisufleba) Tanamedrove Teoriis mixedviT
aixsnas. erTi ram faqtia: romis saxelmwifo wyobis sistemiT, politikuri institutebis urTi-
erTdamokidebulba da urTierTkontroli xorcieldeboda. mudmivmoqmedi organo _ senati (Se-
natus), uflebamosilebaTa erTwliani vadiT arCeul magistratebze, arsebiTi gavlenas axdenda;
imavdroulad, sazogadoebrivi saqmeebis (res publica) saerTo mmarTvelobasac uWerda mxars.
a) magistratura
74
saxelmwifo damnaSaveTa sisxlissamarTlebrivi devna da danaSaulis gamoZieba evaleboda.
garda amisa, kvestorebs, danaSaulebrivi xelyofisagan saxelmwifo xazinisa da sxva saxis
sazogadoebrivi qonebis dacvac evalebodaT (quaestores aerarii).
4. ediliteti. Tavdapirvelad, edilebi (aediles) plebsis RvTaebaTa kults zedamxedvelobdnen.
mogvianebiT, maT romSi sazogadoebrivi wesrigis dacva (cura urbis), qalaqis xorbliTa da sar-
Co-sanovagiT momarageba (cura annonae) da TamaSebis organizeba (cura ludorum) daevalaT.
5. plebsis tribunati. Tavdapirvelad, plebsis tribunebi, patriciebis winaaRmdeg socialuri
TanasworobisaTvis brZolaSi, plebeebis `revoluciuri~ beladebi iyvnen. patriciati iZulebu-
li gaxda, magistratebis mier miRebul nebismier gadawyvetilebaze, plebsis tribunis vetosa
(intercessio) da moqalaqeTa dacvis (ius auxilii), aseve senatisa da plebsis krebebis mowvevis ufle-
bac (ius agendi cum senatus, cum plebe) eRiarebina.
6. cenzura ordinaluri, magram ara permanentuli magistratura iyo. yofili konsulebi 18
Tvis vadiT airCeodnen cenzorebad (censor), romelTa movaleobac yovel xuT weliwadSi
erTxel, qonebrivi cenzis mixedviT, moqalaqeebis aRwera da maTi saTanado kategoriebSi gan-
weseba gaxldaT. cenzori akompleqtebda senats (lectio senatus), zedamxedvelobda moqalaqeTa
zneobas (cura morum). Tu moqalaqe uzneo qmedebas Caidenda, mas ricxavdnen moqalaqeTa siidan,
mis mier Cadenil uRirs qmedebaze werilobiTi miTiTebiT.
magistraturis meore _ eqstraordinaluri saxe diqtatoris instituti iyo.
sagangebo viTarebis dros konsulebi niSnavdnen diqtators, romlis uflebamosileba
mxolod eqvsi TviT gamisazRvreboda. am drois ganmavlobaSi is iyo erTpirovnuli
xelisufali, romlis kompetenciaSic uzenaesi samxedro da samoqalaqo administracia
(imperium militiae et imperium domi) Sedioda. diqtaturis dros moqalaqeTa yvela ufleba
SeCerebuli iyo.
ramdenime magistraturis erTi piris xelSi moqceva dauSvebeli iyo. qr. Sobamde 180 w.
viliusis kanoniT (lex Villia annalis) dadginda: erTi da igive piri, imave an sxva Tanamdebobaze
xelmeored mxolod ori wlis Semdeg airCeoda. amave kanoniT, ganisazRvra magistratobis Sem-
degi ierarqia (cursus honorum): kvestura, ediliteti, pretura, konsulati; cenzorad da diqta-
torad mxolod yofili konsuli daiSveboda.
b) senati
g) saxalxo krebebi
75
uareyo; misi Secvlis, Sevsebis an nawilobriv miRebis ufleba maT ar gaaCndaT. komiciebis
mowvevis ufleba (ius agendi cum populo) umaRles magistratebs, xolo plebsis krebebis (ius agendi
cum plebe) _ plebsis tribunebs hqondaT.
saxelmwifoebriobis Camoyalibebis dasrulebisTanave, romma aqtiuri dapyrobiTi omebis
politika daiwyo, ris Sedegadac im droisaTvis cnobil, TiTqmis mTel geografiul sivrceze
gabatonda. meore punikuri omis Semdeg (qr. Sobamde 220 w.), daaxloebiT qr. Sobamde 168 w. mim-
dinare omebis Sedegad, romis saxelmwifo msoflio imperia gaxda. qr. Sobamde II saukunidan
romis saxelmwifo wyobileba, axali socialur-ekonomikuri da politikuri faqtorebiT
ganpirobebulma, Rrma krizisma moicva. upirveles yovlisa, Zveli civitas-is administraciuli
organoebi msoflio imperiis mmarTvelobis sferoSi wamoWril moTxovnebs veRar
akmayofilebda. umaRles Tanamdebobaze xanmokle vadiT pirTa arCeva saxelisuflo struqtu-
rebs araefeqturs xdida, gansakuTrebiT maSin, roca saqme dapyrobili provinciebis samxedro
mmarTvelobas exeboda. saxelmwifos konstituciur mdgomareobaze uaryofiT zegavlenas
axdenda, erTi mxriv, Zveli senatoruli aristokratia, savaWro operaciebiT gamdidrebuli
mxedarTa wodebis da meore mxriv, optimatebisa (optimates) da popularebis (populares) urTierT-
qiSpi. primitiul agrarul ekonomikas swrafad enacvleboda monebis Sromaze damyarebuli
intensiuri latifundisturi meurneoba. gamudmebuli omebis Sedegad sakuTar miwebs kargavda
wvril mesakuTreTa fena _ jarisa da saxalxo krebebis mTavari wyaro. amis Sesaxeb mogviTx-
robs plutarqes `biografiebis~ is Tavi, romelic tiberius graqhusis moRvaweobas eZRvneba.
kerZod, etruriis velebis Semovlisas, man aRmoaCina, rom glexebis mier mitovebuli miwis
nakveTebis did nawils senatoruli aristokratiis monebi amuSavebdnen. aRniSnuli viTareba
moraluri simtkicis daqveiTebaze metyvelebda. politikuri krizisis erT-erTi mizezi
sruluflebian moqalaqeTa raodenobisa da dapyrobili teritoriebis (provinciebis) mosax-
leobis raodenobis disproporciis Seuqcevadi gazrdac iyo. krizisuli periodis sxva
epizodTa Soris Zalze mniSvnelovani aRmoCnda Zmebi graqhusebis mier SeTavazebuli agraru-
li reforma; am movlenam kidev ufro gaamwvava mZvinvare politikuri qiSpi saxelmwifoSi.
politikuri simSvidis rRvevis kidev erT mizezad SeiZleba CaiTvalos Seurigebeli dapirisp-
reba mmarTvel oligarqiasa (senatoruli nobilitas) da mxedarTa wodebas (ordo equister) Soris.
samxedro beladebsa da senats Soris dausrulebelma konfliqtma erTpirovnuli xelisufle-
bis krizisi ganapiroba. romis saxelmwifo sistema saWiroebda siaxles, politikur anu
konstituciur reformas an antikonstituciur qmedebas _ saxelmwifos gadatrialebas. am
mimarTulebiT pirveli nabiji gaius mariusma gadadga. romauli jaris SemadgenlobaSi, daqi-
ravebuli jaris nawilebis SeyvaniT man konsuloba moipova. qr. Sobamde 104-100 ww. samoqala-
qo omSi gamarjvebis Semdeg, kornelius sulam, ganusazRvreli vadiT, Tavi diqtatorad
gamoacxada da senatoruli oligarqiis reJimis aRdgena daiwyo. plebsis tribunebis gavlenis
Semcirebis mizniT, man aRadgina Zveli principi, romlis Tanaxmadac, plebsis krebis gadawyve-
tilebas kanonis Zala mxolod senatis mier damtkicebis Semdeg eniWeboda. man tribuns
CamoarTva sxva magistraturis dakavebis ufleba, xolo veto-s ufleba gaavrcela im
saCivrebze, romelsac, Seuracxyofis msxverplad qceuli an magistratis mier, sakuTari
mdgomareobis borotad gamoyenebis Sedegad, dazaralebuli moqalaqe mowinaaRmdegis mimarT
Seitanda.
sulas reformebi maleve gauqmda; saxelmwifo kvlav mwvave politikurma krizisma da samoqa-
laqo omis safrTxem moicva. Tavdapirvelad, prokonsulis sagangebo uflebamosilebani mia-
niWes pompeuss, romelmac qr. Sobamde 52 w. Tavi erTpirovnul, `kolegis gareSe~ konsulad
(consul sine collega) gamoacxada. Semdeg, keisaris, pompeusisa da krasusis paqtiT, Seiqmna pirveli
triumvirati, rac sajaro xelisuflebis gadanawilebas niSnavda. krasusis daRupvis Semdeg
Tavi iCina dapirispirebam optimatebis lider pompeussa da popularebis belad keisars Soris.
provinciaSi sakuTar legionebTan myofma keisarma konsulobas ver miaRwia. aseve ar
gaiTvaliswines misi interesebi, ris gamoc plebsis tribunebs uari eTqvaT saxalxo krebebSi
monawileobaze. am faqtma sabolood gaamwvava damokidebuleba senatsa da keisars Soris,
romelmac, demokratiuli wyobilebis aRdgenis sababiT, italiis sazRvari gadmolaxa. mis
winaaRmdeg oligarqiuli reJimis damcvelma pompeusma gailaSqra. gamarjvebis mopovebis Sem-
deg, keisarma cezalpiuri galiis, siciliisa da sxva provinciebis mkvidrT romis moqalaqeoba
uboZa, riTac maT swraf romanizacias Seuwyo xeli. ramdenime wlis ganmavlobaSi konsulad,
cenzorad, mudmiv diqtatorad arCeulma keisarma tribunis Zalaufleba (tribunicia potestas)
kanondarRveviT miiniWa. keisari grZnobda saxelmwifo reformebis gatarebis aucileblobas;
ris gamoc, moZvelebuli saxelmwifo sistemis reorganizebis mizniT, gadamWreli zomebi mii-
Ro. keisris reformebi oqtavianes gardaqmnebis dasawyisad miiCneva. romis imperiis uzenaesi
politikuri xelmZRvaneloba (gestio rei publicae) diqtatorma (dictator) igdo xelT; mTeli imperiis
76
administraciuli mmarTveloba ki italiuri modelis Sesabamisad, lex Iulia municipalis-is
safuZvleze gardaiqmna. keisrisaTvis imperator perpetuum wodebis miniWebam magistratebze, se-
natsa da saxalxo krebebze misi uzenaesi xelisufleba ganamtkica. qr. Sobamde 44 wlis
martis Tvis dResaswaulis idebis (idus) dros, keisris reformatoruli da mmarTvelobiTi
diqtatoruli xelisufleba daemxo; magram keisris mkvlelebma dasaxul mizans ver miaRwies:
warsulis dabruneba, senatoruli oligarqiis batonobis aRdgena, SeuZlebeli aRmoCnda.
markus antoniusis, oqtavianesa da lipidusis SemadgenlobiT axali triumvirati Seiqmna. qr.
Sobamde 31 wels aqciumis (Actium) koncxTan (saberZneTi), markus antoniusTan brZolaSi,
oqtavianem gadamwyveti gamarjveba moipova da safuZveli Cauyara saxelmwifos axal politi-
kur wyobas _ principats.
a) principati
Princeps (pirveli); restaurator rei publicae (respublikis amRorZinebeli); res gestiae divi Augusti
(RvTaebrivi avgustusis mmarTveloba); consensus universorum (moqalaqeTa sayovelTao Tanxmoba).
mas Semdeg, rac oqtavianem keisris mkvlelebi dasaja da sakuTari mtrebic daamarcxa, romis
istoriaSi axal politikur sistemas mieca dasabami. Zvel respublikuri politikur wyobas
axali saxelmwifoebrivi reJimi mxolod garegnulad eTanadeboda. Tanamedrove terminolo-
giis Tanaxmad, SeiZleba iTqvas, rom es iyo respublikuri wyobis ara revoluciuri damxoba,
aramed misi TandaTanobiTi reformireba. axali politikuri wesrigis damyarebisa da misi
konsolidaciis periodSi, avgustusis ZiriTadi mizani respublikis aRdgena (restaurator rei
publicae) gaxldaT. avtobiografiaSi `Res gestiae divi Augusti~ avgustusi warmogvidgeba im axal-
gazrda mxedarTmTavrad, romelmac jari sakuTari saxsrebiT daiqirava, raTa `SeTqmulTa mir
Cagruli samSoblo gaeTavisuflebina~ (avtobiografiuli xasiaTis Canawerebi ankarasa da
antioqiaSi aRmoCenilma warwerebma Semogvinaxa. xsenebuli memuarebi avgustusma sicocxlis
ukanasknel wlebSi dawera. SesaZloa, Canawerebi amotvifruli yofiliyo im marmarilos
filebze, romlebiTac marsis velze aRmarTuli misi mavzoleumi moapirkeTes). markus anto-
niusis dasamarcxeblad senatma oqtavianes pretoris imperium-i uboZa da senatSi miiRo. qr.
Sobamde 43 w. oqtaviane konsulad airCies, xolo qr. Sobamde 32 wels `italiasa da provin-
ciebSi~ SeTqmulTa winaaRmdeg sabrZolvelad (coniuratio Italiae et provinciarum) gansakuTrebuli
uflebamosilebani mianiWes. moqalaqeTa sayovelTao TanxmobiT (consensus universorum), qr.
Sobamde 31 wels mopovebuli gamarjvebis niSnad, oqtavianes respublikis amaRorZinebeli
(restaurator rei publicae) uwodes. amieridan, mas yovelwliurad irCevdnen konsulis Tanamdebo-
baze, xolo privilegiis niSnad senatSi princeps-oba (pirveli) uboZes. qr. Sobamde 27 wlis 13
ianvars, senatis sazeimo sxdomaze, oqtavianem ganacxada, rom amieridan igi daasrulebda
mSvidobismyofel misias, uars ityoda saxelmwifo saqmeebze da mTel Zalauflebas romael
xalxsa da mis senats gadascemda. senatis daJinebuli moTxovniT, oqtavianem `gulmowyaleba
gamoiCina~ da, konsulobis SenarCunebasa da gandgomili provinciebis dasamorCileblad mini-
Webul sagangebo imperium-ze, Tanxmoba ganacxada. senatma mas Augustus wodeba mianiWa, ris
Sedegad oqtavianes Imperator Caesar Augustus-s uwodebdnen. Imperator samxedro meTaurs niSnavda
(am wodebiT legionebi mxedarTmTavars mimarTavdnen). Caesar _ misi Sviladamyvanis, iulius
keisris saxeli iyo. Augustus _ romis axaldamaarsebeli, anu axali romulusi (qalaqis
daarsebasTan dakavSirebuli religiuri rituali augustum, augurium) iyo. senatis mier
miRebul politikuri gadawyvetilebebze Tavad avgustusi werda: `amieridan, sakuTari
auctoritas wyalobiT, me yvelaze maRla videqi, Tumca Cemi potestas, magistraturaSi moRvawe, ko-
legebis Zalauflebas ar aRemateboda~. swored auctoritas wyalobiT, anu yvelas mier
aRiarebuli piradi prestiJis da ara potestas, anu magistratis xelisuflebis safuZvelze,
miRweul iqna kompromisi mmarTvelobis axal, avtoritarul wessa da saxalxo-aristokra-
tiul-respublikur reJims Soris. T. momzenis mtkicebiT, principati, rogorc orxelisufle-
bianoba, iyo iseTi reJimi, romlis drosac Zalaufleba gamijnuli iyo princefssa da senats
Soris. yovelive aqedan gamomdinare, avgustuss saukeTeso wesrigis fuZemdebeli (optimi status
auctor) uwodes.
saxelmwifo xelisuflebis axali mowyobis pirobebSi princefss imperium proconsulare maius et
infinitum da tribunicia potestas mieniWa. pirveli wodebiT jaris uzenaesi mxedarTmTavroba da saim-
perio provinciebis mmarTvelobis ufleba igulisxmeboda. Tribunicia potestas-iT ki, princefss
77
magistratebis mier gamocemul nebismier aqtze, veto (intercessio) dadebis SesaZleblobas da
plebsis saxalxo krebebis mowvevis uflebas (ius agendi cum plebe) aniWebda. mogvianebiT, qr.
Sobamde 44 w. keisris mibaZviT, oqtavianem plebsis tribunis Tanamdebobaze, dadgenili
proceduris gareSe, sakuTari kandidatura wamoayena. Tumca markus antoniusis protestis
gamo, tribunis Tanamdebobaze oqtavianes uari eTqva. qr. Sobamde 36 w. oqtavianes plebsis
tribunis RvTaebrivi xelSeuvaloba (sacrosanctitas) mieniWa, xolo 30 wels _ tribunis
samisdReSio Zalaufleba (tribunicia potestas vitalicia). man tribunis uflebamosilebas SeuTavsa
prokonsulis Tanamdeboba (imperium proconsulare), riTac dairRva uZvelesi da myarad moqmedi
principi: erTi piris xelSi samoqalaqo (imperium domi) da samxedro (imperium militiae) xelisuf-
lebis SeTavsebis dauSvebloba. romSi Sesvlis dros, prokonsulebisagan gansxvavebiT, prin-
cefss jaris sardlobis uflebamosilebis moxsna ar moeTxoveboda. tiberiusis droidan
moyolebuli, princefsis tribunis xelisufleba imperiis mTel teritoriaze gavrcelda. qr.
Sobis II saukunidan tribunebs aRar irCevdnen. Tumca, cnobebi am Tanamdebobis Sesaxeb IV da
V saukuneebSi gamocemul imperatorTa konstituciebSia SemorCenili.
Sidasaxelmwifoebrivi wesrigisa da simSvidis damkvidrebis Semdeg, avgustusis moRvaweobiT,
dasabami mieca provinciebis romanizaciis xangrZliv process. egvipte man romaeli xalxis
xelisuflebas dauqvemdebara, xolo egviptis mmarTveloba sakuTar Tavze aiRo. yvelaze
mdidar provinciebs, maTi Semorigebis sababiT, princefsi uSualod sakuTar xelisuflebas
uqvemdebarebda (saimperatoro provinciebi), xolo danarCeni provinciebi senatis administra-
ciul daqvemdebarebaSi (senatis provinciebi) rCebodnen.
provinciebis pirvel saxeobas avgustusis legati-propretorebi (legati Augusti pro praetore)
marTavdnen, meore saxeobas _ prokonsulebi. Tumca, yvela maTgans Tanamdebobaze princefsi
niSnavda. municipaluri mmarTvelobis reJimsac (municipia) romauli struqtura hqonda: magist-
ratebi, senati, komiciebi. municipaluri sabWoebi (ordo decurionum) 100 wevrisagan Sedgeboda.
isini yofili magistratebis rigebidan airCeodnen. saqmianobis kolegialuri wesiT
warsamarTavad magistratebs municipiebSi erTi wlis vadiT irCevdnen.
principatis periodSi imperiuli biurokratia Camoyalibda. princefsma sakuTari uflebamosi-
lebani, ierarqiulobis mixedviT, Tanamdebobis pirebs gadasca, romlebic, saqmianobis safasu-
rad, gasamrjelos iRebdnen. yvelaze didi gavleniTa da ZalauflebiT pretorebi sargeb-
lobdnen: 1. samxedro funqciebiT aRWurvili, praefectus praetorio imperatoris pirad gvardias
sardlobda; 2. romSi policiasa da sisxlis samarTlis sasamarTlos praefectus urbi
xelmZRvanelobda; 3. Ramis saaTebSi simSvidis uzrunvelmyof samsaxurs praefectus vigilum
xelmZRvanelobda; masve eqvemdebareboda xanZarsawinaaRmdego samsaxuri; 4. sursaTiT uzrun-
velyofis samsaxuris ufross _ praefectus annonae bazrebis kontrolic evaleboda; 5. safosto
samsaxuris ufrosi praefectus vehiculorum iyo.
imperatoris piradi kancelariis (scrinia) ZiriTadi funqciebi iyo: imperatoris saxeliT
oficialuri mimowera, imperatoris qonebis gankargva, sakadro sakiTxebis gadawyveta,
princefsis iurisdiqcias daqvemdebarebul sasamarTlo davaTa ganxilva. Sesabamisad, impera-
toris kancelaria (scrinia) oTx ganyofilebad iyofoda: 1. ab epistulis _ princefsis oficialuri
korespondenciis ganyofileba; 2. a rationibus _ imperatoris qonebis marTvis ganyofileba; 3. a
cognitionibus _ princefsis iurisdiqcias daqvemdebarebuli sasamarTlo davebis ganmxilveli
ganyofileba; 4. a libellis _ arzebisa da ajebis ganmxilveli ganyofileba.
imperator adrianes mmarTvelobis dros saxelmwifo aparatis biurokratizaciis procesi
dasrulda, Seiqmna saimperatoro sabWo (consilium principis), anu gansakuTrebuli saTaTbiro or-
gano, romlis SemadgenlobaSi maRalCinosani moxeleebi da gamoCenili iuristebi Sediodnen.
amrigad, principati iyo SeniRbuli, Selamazebuli romauli imperia, romlis dros,
formalurad, ganagrZobdnen arsebobas respublikuri periodis saxelmwifo organoebi da
Tanamdebobis pirebi, Tumca realuri Zalaufleba Tavmoyrili iyo mxolod princefsisa da
misi uaxlovesi garemocvis xelSi.
axali reJimis yvelaze rTuli sakiTxi _ qveynis pirveli piris xelisuflebis memkvid-
reobiTobis problema _ verc avgustusis politikurma geniam gadawyvita da verc misi
memkvidreebis gonierebam. qarizmatulobis tradiciuli rwmenisa da rex-is dros taxtis
memkvidreobiTobis dinastiuri formisadmi romaelTa siZulvilis gamo, xelisuflebis monacv-
leobis problema kvlavac gadauWreli iyo da mudmiv politikur krizisebsa da gadatriale-
bebs uwyobda xels.
konkretuli istoriuli viTarebis gaTvaliswinebiT, saimperatoro taxtis memkvidris daniSvna
sami wesiT xdeboda: 1. imperatoris mier mis sicocxleSive memkvidris daniSvna anu cooptacia; 2.
senatis Sexedulebisamebr memkvidres daniSvna; 3. legionebis mier ama Tu im piris imperato-
78
rad gamocxadeba. rogorc wesi, princefsebi memkvidred Sviladayvanils asaxelebdnen.
b) dominati (Dominatus)
79
aseT memkvidreebs `keisrebi~ ewodebodaT. diokletiane aRmosavleT romis imperias ganagebda,
misi rezidencia nikomediaSi mdebareobda; dasavleT imperias, romlis dedaqalaqic milani
(mediolani) iyo, mmarTvelad maqsimiane daeniSna. magram xelisuflebis memkvidreobiTobis
problema verc am RonisZiebebma gadaWra. 305 w., imperator diokletianes taxtidan nebayoflo-
biT gadadgomis Semdeg, brZola xelisuflebisaTvis axali ZaliT gamwvavda.
imperatorma konstantinem, metoqis _ maqsenciusis damarcxebiT, imperia kvlav gaaerTiana. impe-
rator konstantines, romelic saxelmwifos 307-337 ww. marTavda, romaeli istorikosi amiane
marcelinusi novatorad da uZvelesi institutebis reformatorad ixseniebs. konstantines 313
wils milanis (mediolanis) ediqtiT _ `qristianuli religiis mimarT rjulSemwynareblobis
Sesaxeb~, TandaTanoboT, qristianoba imperiis oficialur religiad, xolo RvTaebrivi samar-
Tali _ monarqiis politikur sayrdenad iqca. saxelmwifos dedaqalaqi konstantinem gadaita-
na bizantionSi, romelsac mogvianebiT konstantinopoli ewoda. konstantines gardacvalebis
Semdeg, misma vaJebma imperia kvlav or nawilad gayves. 395 w., roca imperatorma Teodosius I-
ma saxelmwifos aRmosavleTi nawilis marTva Tavis erT vaJiSvils _ arkadiuss, xolo dasav-
leTi nawilisa, meore vaJs, honoriuss daavala, imperiis gayofa sabolood dasrulda. barba-
rosTa gamudmebul Semosevas ganicdida dasavleT romis imperia. 476 w. barbarosebis samxedro
beladma _ odoakrma dasaleT romis ukanaskneli imperatori romulus avgustulusi daamxo,
riTac dasavleT romis imperiis istoria dasrulda.
aRmosavleT romis _ bizantiis _ imperia kidev TiTqmis 1000 wlis ganmavlobaSi ganagrZobda
arsebobas da is daeca Turq-osmaloTa Semosavisa da, 53-dRiani alyis Sedegad, imperiis
dedaqalaqis _ konstantinopolos dakavebis Semdeg, 1453 wlis 28 maiss.
bizantiaSi viTardeboda romis samarTali, romelmac ganviTarebis mwvervals imperator ius-
tiniane I Magnus (didis) mmarTvelobis dros (527-565 ww.) miaRwia. iustiniane daibada iliriis
provinciaSi (romelmac imperias ramdenime imperatori misca) terensiumis mxareSi, glexi _
sabaciusis ojaxSi. iustiniane mTielisa da miwaTmoqmedisaTvis damaxasiaTebeli sulieri
sitkiciT gamoirCeoda. igi bizantionSi Camoiyvana da aRzarda biZam (dedis Zmam) _ iustinem,
romelic imperator anastasiosis gvardiaSi msaxurobda. anastasiosis gardacvalebis Semdeg,
taxti daikava iustinem. man TanammarTvelad disSvili daniSvna da iusitinianec uwoda. iusti-
nianem iqorwina cirkis mocekvave qal _ Teodoraze, romelsac iustinem, disSvilTan erTad,
Augusta-s tituli uboZa. iustinianes sanukvari ocneba romis imperiis Zveli didebisa da teri-
toriuli mTlianobis aRdgena iyo. iustinianes mmarTvelobis mkvidri sayrdeni qristianuli
ideologia da samarTlebrivi `klasicizmi~ iyo.
80
qr.Sobamde VII saukunis bolos (arqont drakontis kanonebi). Zvel aTenSi axali
demokratiuli konstituciis Seqmnas, rac kanonis saxalxo krebis mier miRebas gulisxmobda,
safuZveli Cauyares, qr.Sobamde VI saukuneSi ganxorcielebulma, solonisa da klisTenes
reformebma. Zvel romSi tradiciuli CveulebiTi samarTali (consuetudo) gadamuSavda da
XII dafis kanonebSi Caiwera. XII dafis kanonebis miRebac saxalxo krebis prerogativad iqca.
elinur polisebs Soris, yvelaze daxvewili samarTlis sistema Zvel aTens gaaCnda. man
mniSvnelovani gavlena moaxdina sxva qalaq-saxelmwifoebis samarTalganviTarebaze, gansakuT-
rebiT delosis kavSiris (simaqias) qveynebis samarTalze.
a) gortinis kanonebi. kunZul kretaze mdebare, uZvelesi qalaqis gortinis adgilas,
daaxloebiT 1884-1885, 1887 w.w. didi warwera iqna aRmoCenili. es warwera aRmoaCines RvTaeba
apolonis taZris _ piTonis nangrevebSi. apolonis taZari agebulia qr.Sobamde VII s. warwera
Sedgeba 12 svetisagan da daaxloebiT 17 aTas asos Seicavs. is amotvifruli iyo mrgvali
Senobis, savaraudod, sasamarTlos sxdomaTa darbazis Sida kedelze. gortinis kanonebi
Cvenamde moRweuli yvelaze vrceli Zvelelinuri sakanonmdeblo teqstia.Aam kanonebis
ZiriTadi nawili qr.Sobamde VI-V s.s. periodSia Seqmnili. Tumca, teqsti ufro adreuli xanis
warwerebsac Seicavs. gortinis kanonebSi saubaria piris statusis (samarTlebrivi
mdgomareobis) da kerZo samarTlis sxvadasxva institutebis Sesaxeb, kerZod: qonebis gayofa
ganqorwinebis an erT-erTi meuRlis gardacvalebis SemTxvevaSi, mSoblebis qonebis
memkvidrebiT miRebis Sesaxeb; sagvareulo qonebis flobis Sesaxeb; qaliSvilis memkvidered
gamocxadebis Sesaxeb; sadao qonebis Sesaxeb; Svilad ayvanis Sesaxeb; valdebulebaTa Sesaxeb.
b) arqont drakontis kanonebi. arqonti _ Tesmoteti drakontis kanonebis Sesaxeb
(gamocemulia qr.Sobamde 621 wels) mowmobs gviandeli warwera, romelic Seicavs qr.Sobamde
409-408 w.w. saxalxo krebis dadgenilebas, gaufrTxileblobiT Cadenili mkvlelobis Sesaxeb
kanonis restavraciis Taobaze da am kanonebis nawyvetebs. drakontis kanonebi gaufrTxi-
leblobiTi mkvlelobis Sesaxeb Zvel aTenSi moqmedebda qr.Sobamde III saukunemde. drakontis
kanonebis Sesaxeb cnobebs Seicaven Zveli elini filosofosebisa da istorikosebis naSromebi.
kerZod, aristoteles “aTenis politiaSi” vkiTxulobT, rom: “drakontma Tavisi kanonebi
gamoaqveyna arqont aristeqmes xanaSi. am dros saxelmwifos wyobileba da moqalaqeTa
uflebrivi mdgomareoba didad iyo damokidebuli moqalaqeTa qonebriv cenzze, xolo maRali
Tanamdebobis dakaveba mxold umaRlesi aristokratiis warmomadgenlebs SeeZloT”. drakontis
kanonebi gamoirCeoda gansakuTrebuli simkacriT, ris gamoc maT drakonul (sisxliT
daweril) kanonebad moixseniebdnen. drakontis kanonebiT, orasamde danaSaulisaTvis gaTva-
liswinebuli iyo sikvdiliT dasja. kanonebSi sanqcio-nirebuli iyo zogierTi religiuri
debuleba da CvelebiTi samarTlis normebi, riTac drakontma daawesa mkacri da odiozuri
sasjeli. sikvdiliT isjeboda ara mxolod RvTisgmoba da ganzraxi mkvleloba, aramed
bostneulis qurdoba da usaqmuri, gancxromiTi cxovreba. Tumca, gaufrTxileblobiT
Cadenili mkvlelobisaTvis kanonmdebeli iTvalis-winebda mxolod gaZeveba-mokveTas.
g) solonis refomebi. solonis reformebis Sedegad, qr.Sobamde 594 wlidan daiwyo solonis
kanonSemoqmedebiTi saqmianoba. kanonTa teqsti Cvenamde, pirvelwyaros saxiT, moRweuli ar
aris. Tumca, savaraudod, kanonebi xis an Tixis dafebze iwereboda da maT Sesaxeb cnobebs
gviandeli periodis istorikosTa naSromebSi vkiTxulobT. solonis kanonebi sakiTxTa farTo
wres exeboda: saxelmwifo xelisuflebis organizacia, axali samoqalaqo-samarTlebrivi
urTierTobebis (savalo reforma, miwaze kerZo sakuTrebis ganmtkiceba) regulireba, moqa-
laqis samarTlebrivi statusis gasazRvra.
d) likurges reformebi. Zveli spartas socialuri da politikuri wyoba, qr.Sobamde VIII-VI
s.s., ganmtkicebuli iyo e.w. retra-Ti (xelSekrulebiT), romlis Sedgenas legendarul
kanonmdebels _ likurges miaweren. likurge, rogorc istoriuli pirovneba, savaraudod, arc
ki arsebobda da misi reformatoruli saqmianobis periodic daudgenelia. iTvleba, rom
retra Sedgenilia qr.Sobamde VIII-VII s.s. xolo, sabolood, “likurges wyoba” Zvel spar-
taSi Camoyalibda qr.Sobamde VII saukunis bolosa da VI saukunis dasawyisSi. retras Semo-
Reba imdenad mniSvnelovani iyo, rom, plutarqosis azriT, likurgem gagzavna kacebi del-
fosSi, orakulTan da misgan miiRo pasuxi _ retra: “aage zevsi pelaniusisa da aTena pelanias
taZari, xalxi filad dayavi, daawese 30 wevrisagan Semdgari sabWo, romelSic Sevlen beladi
_ arqagetebi da drodadro xalxi Seikribos babikasa da knakionis Soris krebaze. kanonis
SemoTavazeba da xmebis daTvla Sen gevaleba, xolo saboloo gadawyve-tilebis miReba xalxs
miande”...
savaraudod, retra ramdenime iyo da, maTi meSveobiT, ori ZiriTadi amocana unda
gadawyvetiliyo: 1) spartiatebs Soris erTobis SenarCuneba, qonebrivi diferencirebis xelov-
nuri SeCerebis gziT; 2) spartiatebisaTvis iseTi organizaciis Seqmna, romelic uzrun-
velyofda maT batonobas dapyrobil mosaxleobaze meseniaSi, kinuriasa da lakonikaSi, anu
81
lakedemonis (spartis) saxelmwifos Seqmna. pirvel retraSi gaTvaliswinebuli iyo gerusiis
Seqmna, 28 geronisa da 2 arqagetis SemadgenlobiT: erTi arqageti evripontidebis, meore _
ageadebis warmomadgeneli unda yofiliyo. meore retraSi likurgem lakedemonis miwa, spartis
irgvliv, 30000 nawilad _ periekebisTvis, xolo spartis SigniT _ 9000 nawilad dayo,
spartiatebis ojaxebis raodenobis mixedviT. likurgem akrZala oqro-vercxli da sxva moZravi
qoneba (fufuneba). man SemoiRo rkinis zodebi, fuladi erTeulis saxiT, rac mouxerxebeli da
metad rTuli Sesanaxi iyo. mesame retraSi likurgem akrZala omi erTsa da imave
mowinaaRmdegesTan, raTa is ar miCveuliyo winaaRmdegobis gawevas da ufro meti meomruli
suliskveTebiT ar gamsWvaluliyo. meoTxe retraSi likurgem izruna qorwinebasa da STa-
momavlobis gaCenaze.
e) sxva samarTlis wyaroebi. Zvel aTenSi qr.Sobamde V-IV s.s. sakanonmdeblo saqmianobis
gaaqtiurebam vrceli sakanonmdeblo masalis dagroveba gamoiwvia. kanonebisagan gansxva-
vdebodnen, saxalxo krebis mier miRebuli, fseTizmebi _ calkeuli pirebis mimarT
gamocemuli dadgenilebani. Tumca, isini xSirad zogadsavaldebulo normebsa da kanonebsac
Seicavdnen. daskvnisaTvis, unda aRiniSnos, rom samoqalaqo da sisxlis samarTlis ZiriTadi
institutebi, Zvelelinur samarTalSi, ar iyo sakmarisi sizustiT da sisruliT SemuSavebuli
da xSirad gvarovnuli wyobis gadmonaSTebs Seicavda.
v) Zveli romis civiluri samarTali (ius civile)
romis saxelmwifos farglebSi samarTlis Tanamedrove sistemisagan gansxvavebiT, romlis
Tanaxmadac, kerZo da sajaro samarTali mkveTradaa erTmaneTisagan gamijnuli, Zveli
romaelebi samarTlis sistemas erT mTlianobad ganixilavdnen da iuridiuli institutebis
sxvadasxva aspeqts mxolod im socialuri rolis mixedviT adgendnen, Tu romelSic
samarTlis subieqtebi gamodiodnen da romel sazogadoebriv avtoritets uzrunvelyofda
adamianTa Soris tipur kavSirTa normatiuli xasiaTi. Tu saqme exeboda calkeul pirTa _
privates _ (sityvidan privus gancalkevebuli, raimes uqoneli) individualur Tu saojaxo
interesebs, maSin saxeze iyo kerZo urTierTobebi, xolo subieqtebis formalizebuli neba,
romelic maT kavSirebs gansazRvravda, kerZo kanonad (lex privata) iTvleboda. rodesac sakiTxi
romaeli xalxis, kviritebis, saerTo interesebs (Populus Romanus Quiritium) exeboda, maSin am
urTierToebebis, anu sajaro interesebis, normatiul safuZvels mTeli xalxis
formalizebuli neba _ sajaro kanoni (lex publica) warmoadgenda.
urTierTobis monawileTa Semadgenlobis mixedviT, romauli samoqalaqo Temis (civitas)
samarTali (ius civile), romaelTaTvis mkacrad erovnuli, kvirituli samarTali iyo, xolo
zogadsavaldebulo da sajarod mniSvnelobis TvalsazrisiT, kerZo samarTlebrivi urTi-
erTobis samarTlebriv safuZvlebsa da farglebs gansazRvravda. normaSemoqmedebiTi wesebi
aRniSnuli normatiuli sistemis safuZvelze regulirdeboda, romelic moicavda: religiur
ritualebs, mmarTvelobis sayovelTao-saxalxo organoebis (senati da magistratura)
saqmianobas, marTlzomieri moTxovnebis sasamarTlo dacvis formebs, ucxoelebTan
urTierTobis principebs, piris statusis Secvlis wesebs, romauli moqalaqeobisa da
qorwinebis gansazRvris normebs, moqalaqeTa Soris (rogorc sicocxleSi, ise maTi garda-
cvalebis Semdeg) qonebrivi urTierTobis (sanivTo, valdebulebiTi, memkvidreobiTi
samarTali) myar formebs.
uZveles romaul samarTals, erT-erTi mkvidri tomis kviritebis (Quiritium) saxelwodebis
mixedviT, kvirituli samarTali ewodeboda. es saxelwodeba uZveles garigebebSi terminad
damkvidrda da gansakuTrebiT im SemTxvevebSi gamoiyeneboda, rodesac saqme nivTze sakuTrebis
uflebas (sakuTreba kvirituli samarTlis mixedviT dominius ex iure Quiritium) exeboda.
mogvianebiT, samarTlis am sistemas civiluri samarTali (ius civile) ewoda, riTac xazi gaesva
romis moqalaqeTa samarTlis mkacrad erovnul xasiaTs (samarTlis viwro gagebiT).
sakanonmdeblo doneze civiluri samarTliT kerZo samarTlis viwro erovnuli sistema
regulirdeboda; farTo gagebiT ki, civiluri samarTali yvela komentars moicavda, romelic
romaelma iuristebma, XII dafis kanonTa sistemasTan erTad, Seqmes.
z)pretoruli samarTali (ius praetorium)
samarTlis civiluri sistemis Tanadroulad, TandaTanobiT samarTlis axali sistema _
pretoruli samarTali (ius praetorium), anu Tanamdebobis pirTa samarTali (ius honorarium) _
Camoyalibda. drois kvalobaze, monaTmflobeluri sistemisa da ekonomikis ganviTarebis
Sedegad, gabatonebuli socialuri fenis xelSi Tavi moiyara vaWrobiTa da mevaxSeobiT
miRebulma kapitalma, msxvilma saadgilmamulo sakuTrebam, ris safuZvelzec socialuri
dapirispireba gamwvavda. Zveli civiluri samarTlis dadgenilebebi, rogorc raodenobrivi,
ise xarisxobrivi TvalsazrisiT, axal socialur-ekonomikur pirobebs veRar pasuxobda.
aRniSnuli xarvezebi saswrafo aRmofxvras saWiroebda, romlis gamosworebac sasamarTlo
82
magistratebma _ pretorebma _ iTaves.
pretoruli samarTali Tanminmdevrulad iqmneboda, rasac Sedegad mohyva, ZiriTadad,
pretoruli ediqtebis safuZvleze Seqmnili, mTeli rigi axali institutebisa, romlebic
samarTlebrivi dacvis axali saSualebebiT aRiWurva. civiluri samarTali pretoruli
samarTlis sistemas arc cvlida da arc auqmebda, piriqiT, mis paralelurad iqmneboda da
masTan erTad arsebobda.
T) xalxis samarTali (ius gentium)
civiluri samarTali gamoiyeneboda mxolod romis moqalaqeebis mimarT. is pirebi, romlebic
romaul Tems ar ganekuTvnebodnen, mtrebad (hostes) iTvlebodnen da samarTlebriv dacvas ar
eqvemdebarebodnen. warmoebisa da sasaqonlo gacvla-gamocvlis ganviTarebis kvalobaze,
ucxoelebis ZiriTadi kerZo uflebebis (sakuTrebis ufleba, xelSekrulebis dadebis ufleba,
memkvidreobis miReba da sxva) aRiareba da dacva savaldebelo gaxda, ris safuZvelze
samarTlis axali sistema, xalxis samarTali (ius gentium) Seiqmna.
civiluri samarTali ara marto pretorul samarTals, aramed samarTlis kidev erT saxes _
xalxis samarTals _ upirispirdeboda. romis samarTlis istoriaSi es sistema yvelaze
originaluri movlena gaxldaT.
Ius gentium gaxda universaluri samarTlis sinonimi, romelic, erTi mxriv, ius civile-s, xolo,
meore mxriv, romis imperiis saqonelbrunvaSi monawile xalxis erovnuli samarTlis
sistemebs daupirispirda. vinaidan ius gentium-is normebs romaeli pretori mxolod romSi
iyenebda, es sistema, kvlav, romSi moqmed samarTlad rCeboda.
Tu pretori miiCnevda, rom modave mxaris interesebi samarTliani iyo, magram misi dacva
civiluri samarTlis normebiT ver ganxorcieldeboda, maSin pretori gascemda faqtebze
damyarebul (in factum conceptae) sasarCelo formulas, romelic saerTaSoriso vaWrobisa da
saqonelbrunvis Cveulebis princips efuZneboda. amgvarad Camoyalibda samarTlis axali
sistema, romelic srulad Seesabameboda yofiT pirobebs. is SemuSavebeli iqna, sasamarTlo
magistratebis praqtikuli saqmianobis Sedegad, miRebuli gadawyvetilebebis safuZvelze da
xSirad savaWro Cveulebebs efuZneboda.
mkacrad formaluri da naklebad mobiluri civiluri samarTlisgan gansxvavebiT, xalxis
samarTali ukeT da swrafad Seewyo mzard socialur moTxovnebs. ZirZveli tradiciebisagan
Tavisufali ius gentium-iT ganviTarebuli savaWro urTierTobebi regulirdeboda, romlis
monawile mxareebi romaelebi da sxva eris warmomadgenlebi iyvnen. amrigad, ius gentium-i
universalur samarTlad iqca im TvalsazrisiT, rom komerciuli urTierTobis
dasaregulireblad, savaWro brunvis nemismieri monawile mxaris mimarT (maTi moqalaqeobis
miuxedavad) gamoyeneba.
civiluri samarTlisa da xalxis samarTlis urTierTsapirispiro dualizmi maT Serwymas ver
ganapirobebda. samarTlis unificirebis procesiT dainteresebuli iyo romauli sazogadoeba,
romelic dapyrobili qveynebis yvela olqSi samoqalaqo da savaWro brunvis gafarToebas
eswrafoda. aRniSnuli procesis warmatebiT ganviTarebas, uSualod uwyobda xels
peregrinebisaTvis romis moqalaqeobis miniWeba. sabolood, pretoruli samarTlis,
CveulebiTi samarTalisa da, zogadad, iurisprudenciis aqtiurma Zalisxmevam, ius civile-sa da ius
gentium-is Serwyma ganapiroba.
ganviTarebuli ius civile-s mxardaWeriTa da TanadgomiT, pretoruli samarTali sazogadoebriv
yofaSi, faqtiurad, ius gentium-is principebs amkivrebda.
gansakuTrebuli simkacriTa da formalizmiT ius civile saojaxo-memkvidreobiT urTierTobebze
zemoqmedebda, rasac ver vityviT ius gentium-ze. samagierod, moZravi qonebis brunvis farTo
sfero ius gentium-is gavleniT viTardeboda. Ius gentium-is swrafi ganviTarebis maCvenelad,
romaelma iuristebma misi regulirebis sferoSi, monobis institutis Setana miiCnies. Ius
gentium-i gansakuTrebul zegavlenas saxelSekrulebo urTierTobebze axdenda, ris Sedegadac,
civiluri samarTlisagan gansxvavebuli, axali tipis xelSekrulebebi Seiqmna, romlebic,
yovelgvari sazeimo ritualebisa da formalobebis gareSe, sada, martiv SeTanxmebebs
efuZneboda. xalxis samarTlis zegavlena ius civile-ze ormxrivi iyo: 1. dadgenili institutebi
ius civile-m wrafad STanTqa, 2. amavdroulad, Zveli civiluri samarTliT gaTvaliswinebuli
normebi xalxis samarTalSi aisaxa. romauli ekonomikis ganviTarebis kvalobaze, aRniSnuli
procesi sul ufro viTardeboda; amis gamo Tavad romaelebi ius gentium-sa da ius civile-s
Tanabar mniSvnelobas aniWebdnen. Ius gentium-is Sesaxeb Teoriuli Sexedulebebis SemuSavebaze
didi gavlena moaxdena berZnuli filosofiis doqtrinam, kerZod, aristoteles moZRvrebam,
romelic erTmaneTisagan mijnavda bunebiT da kanonier (ius naturale, ius legitimum) samarTals.
romaelma iuristebma mniSvnelovani wvlili Seitanes aRniSnuli doqtrinis srulyofa-
83
ganviTarebis saqmeSi. Tumca, maTTvis ius gentium-i yovelTvis wminda romaul da ara ucxo
samarTlis sistemad miiCneoda.
Teoriulad, romaeli iuristebi samarTals or sfeord _ civilur da xalxis samarTlad _
yofdnen. am dayofas ciceronic iziarebda. samarTlis dayofis TvalsazrisiT, axali
safuZvlebi Semoitana gaiusma, romelsac civiluri samarTali kanonmdeblobis nayofad
miaCnda da igi mas bunebiTi gonis (ratio naturalis) mier Seqmnil ius gentium-s upirispirebda.
i)bunebiTi samarTali (ius naturale)
Ius gentium-is zemoaRniSnuli gageba romaelma iuristebma imdenad ganavrces, rom respublikis
xanis bolo periodSi, arsobrivad, igi ius naturale-s dauaxloves. ciceroni iyo pirveli, vinc
bunebiTi samarTali zneobis moTxovnad gansazRvra; misi mtkicebiT, samarTali bunebis mier
dadgenil ucvlel zneobasa da kanons emyareboda.
ulpianes azriT, xSir SemTxvevaSi, kerZo sakuTrebis uflebac bunebiT samarTals efuZneboda.
bunebiTi samarTlis Sesaxeb misi Sexeduleba yvelaze srulyofili iyo da farTo gagebiT
aRiqmeboda. ulpianes Tanaxmad, bunebiTi samarTlis moTxovna, zogadad, sicocxleze vrcel-
deboda, xolo xalxis samarTlis moqmedebis areali mxolod adamianebiT ifargleboda.
digestebSi vkiTxulobT: xalxis samarTali vrceldeba mTel kacobriobaze. amdenad, ioli
gasagebia, rom igi gansxvavdeba bunebiTi samarTlisagan, romelic yvela sulierze vrceldeba,
xalxis samarTali ki mxoldo adamianTa urTierTobebs moicavs. (D.1.1.1.4)
k) CveulebiTi samarTali
samoqalaqo brunvaSi mudmivad gamoyenebul samarTlis normas, romelic xalxis rwmenas
efuZneba CveulebiTi samarTali ewodeba. CveulebiTi samarTali samarTlis is saxea,
romelsac adamianebis gonivruli qcevis wesad miiCneven. cnebidan gamomdinare, CveulebiTi
samarTlis wyaro, saxelmwifo wyobilebisagan damoukidebeli, saxalxo gonia. amitom,
CveulebiTi samarTali SeiZleba ganviTardes winareistoriel xanaSi. imisaTvis rom,
CveulebiT samarTals samarTlis wyaros funqcia mieniWos da moqmedebdes rogorc samarT-
lebrivi sistema, igi sam pirobas unda akmayofilebdes: 1. garkveuli wesis xangrZlivad,
uwyvetad moqmedeba da misi dacva; 2. xalxis samarTlebrivi mrwamsi; 3. imperator konstantines
konstituciis mixedviT, arsebul (moqmed) kanons unda avsebdes, ar unda ewinaaRmdegebodes da
mxolod sakanonmdeblo xarvezs aRmofxvravdes.
wesisamebr, aseTi moTxovniT igulisxmeboda Semdegi: CveulebiTi samarTlis normebi dasaSvebi
iyo praeter legem-is da ara contra legem-is pirobebSi, anu CveulebiTi samarTlis normas unda
hqonoda supletoruli (xarvezis aRmofxvris SesaZlebloba) da ara derogaciuli Zala.
Zvel romSi Cveulebas, Cvevas mos Romanum ewodeboda. winaparTa anderZs, danabarebs _ mores
maiorum, xolo CveulebiT samarTals _ consuetudo, samarTlis normis anologiiT, erT
romelime mxareSi dadgenili CveulebiT (mos regionis) calkeuli pirebis TviTneburi qcevis
SesaZleblobas, qcevis zogadsavaldebulo standartiT zRudavda da samarTlebrivi
urTierTobis monawileTa SemTxveviTi garemoebebisagan dacvas uzrunvelyofda.
Mores maiorum-iT gaTvaliswinebuli normebi XII dafis kanonebSi ar asaxula. es faqti
samarTlebrivi urTierTobis uZvelesi formebis simtkiceze miuTiTebs (ritualebi da
institutebi). XII dafis kanonebis interpretaciiT am normaTa umravlesoba, garkveuli
cvlilebebiT, ius civile-s Semadgenel nawilad aRiqmeboda. unda aRiniSnos, rom mores-is didi
nawili XII dafis kanonebis interpretaciiT mniSvnelovnad Seicvala da amis Semdeg isini ius
civile-s Semadgenel nawilad ganixileboda.
iuridiuli TvalsazrisiT, bevrad ufro mniSvnelovania termini Cveuleba (consuetudo). qr.
Sobamde I saukuneSi moRvawe pretorebi mas CveulebiTi samarTlis _ axali normatiuli
elementis _ aRsaniSnavad iyenebdnen. Ius civile-s gagebiT, mores maiorum-s funqcia ufro
konservatiuli xasiaTisaa, consuetudo ki siaxlis wyarod, ius civile-s erTgvar saxeobad
warmoCindeba. ciceronis Tanaxmad, CveulebiTi samarTali aris dauwereli kanoni, romelic
efuZneba Cveulebas an adamianTa Soris SeTanxmebas da, TiTqmis, sayovelTao mowonebiT
sargeblobs, uwinaresad mas vicavT, rogorc winaparTa naanderZevsa da, erTgvarad, bunebiTi
samarTliT nakarnaxev kanonebs.
amrigad, CveulebiTi samarTlis erTaderTi specifikuri niSani misi dawerili formiT arar-
seboba gaxlavT.
l) Lex (leges) (kanoni) da plebiscita (plebiscitebi)
Zvel romSi samarTlis umniSvnelovanes wyaros dawerili formis kanoni warmoadgenda.
gaiusis instituciebis 1.3. Tanaxmad, lex est quod populus iubet atque constituit _ kanoni aris is, rac
xalxma brZana da daadgina.
Zveli romaelebi kanonis (lex) _ pozitiuri samarTlis uzenaesi da yvelaze srulyofili
84
formis _ kriteriumad saxalxo krebis mier mis miRebas miiCnevdnen; politikuri Tval-
sazrisiT, am aspeqtiT xalxi (populus) ganixileboda civitas-ad (suverenuli koleqtivi).
praqtikulad, kanoni damtkicebuli da dadgenili unda yofiliyo mTeli romaeli xalxis
(cives romani) warmomdgeni saxalxo krebis (comitia) mier: `...populi appellatione universi cives significatur _
saxeldebiT xalxi yvela moqalaqe igulisxmeboda (Gai.,1.3).
sakuTari interesebis dasacavad, kanonis mimRebi suverenuli uflebebiT aRWurvili xalxis
neba, kanons romis samarTlis oficialurad dadgenil (pozitivaciis) ZiriTad formad
gardaqmnida, vinaidan moqalaqeTagan (cives) momdinare samarTalad _ ius civile-d aRiqmeboda.
XII dafis kanonebis SeqmniTa da gamoqveynebiT viTareba kardinalurad Seicvala. plebsis
daJinebuli moTxovniT, qr. Sobamde 451 wels Seiqmna sakanonmdeblo komisia, romlis Semad-
genlobaSi Sevida aTi yvelaze cnobili da gavleniani romaeli (decim viri), apius klavdiusis
xelmZRvanelobiT. komisiis mizani iyo samarTlis normebis mowesrigeba da maTSi sicxadis
Setana. daaxloebiT orwliani muSaobis Semdeg, komisiam Seqmna Leges duodecim tabularum (XII
dafis kanonebi), romelTa votireba moxda centurialur komiciebSi, qr. Sobamde 449 wels.
Leges duodecim tabularum iqcnen, Semdgomi periodis, romauli samarTalganviTarebis ZiriTad
safuZvlad, «mTeli sajaro da kerZo samarTlis wyarod» (fons omnis publici privatique … iuris » _
Livius, 3,24,6). uamravi Cveuleba (mores) da kuriatuli kanoni (leges regiae) iqna sistematizirebuli
da werilobiTi formiT dafiqsirda, sayovelTao mniSvnelobis, erTgvarovan sajaro kanonSi
(lex publica). yvela norma, romelic ar Sevida kodeqsSi, CaiTvala Zaladakargulad da gauqmda.
Leges duodecim tabularum (XII dafis kanonebi) sistematizirebulia Tematuri principiT:
I-II-III dafebi awesrigeben samoqalaqo process, pirTa statusebs, ufleba da qmedunarianobis
safuZvlebs;
IV-V dafebi ixilaven saojaxo da memkvidreobiTi samarTlis sakiTxebs, mamis xelisuflebis
safuZvlebs;
VI-VII dafebi Seicaven sanivTo da valdebulebiTi samarTlis normebs;
VIII-IX dafebi awesrigeben sisxlis samarTlebriv urTierTobebs, danaSaulsa da sasjelis
dadgenis safuZvlebs;
X dafa exeboda sakraluri ritualebis mowesrigebas. Tumca, maleve gairkva, rom
kanonmdeblebma ver gaiTvaliswines, sazogadoebrivi cxovrebis yvela sferoSi, momxdari
cvlilebani da saWiro gaxda kidev ori dafis damateba. ase Seiqmna XI da XII dafebi,
romlebSic Sevida pirveli aTi dafisaTvis gaTvaliswinebuli cvlileba-damatebebi.
komisiis mier Sedgenili kanonebi, komiciebSi votirebis Semdeg, amotvifres spilenZis
dafebze (firfitebze) da gamofines forumze, sayovelTao gacnobis mizniT. am aqtiT xazi
gaesva normatiuli sistemis erTianobasa da pozitiur samarTalSi daZleul gaurkvevlobas.
Cvenamde moRweulia rogorc amonaridebi XII dafis kanonebidan, ise maT safuZvelze
Sedgenili sarCelebis formulebi. qr. Sobamde III-II saukuneebis mijnaze kanonTa teqsti da
legis actiones gamoaqveyna seqstus eliusma, romlis naSromi safuZvlad daedo Semdgomi
periodis filologiur da iuridiul komentarebs. Leges duodecim tabularum (XII dafis kanonebi)-
is Sesaxeb Cveni codna ganmtkicebulia Zveli drois mecnierTa da iuristTa naSromebiT,
kerZod: markus tulius ciceronis (Cicero), plinius ufrosis (Plinius), titus liviusis (Livius),
dionise halikarnaselis (Dionysius) da sxvebis TxzulebebiT.
Tavdapirvelad, plebsis saxalxo krebis (consilium plebis) mier miRebuli gadawyvetilebebi _
plebiscitebi (plebiscita) savaldebulo mxolod plebsisaTvis iyo (`olim patricii dicebant plebiscitis se
non teneri, quia sine auctoritate eorum facta essent _ odesRac, patriciebis mtkicebiT, maT plebiscitebiT
valdebulebebi ar ekisrebodaT, raki isini gamoicema maTi mowonebisa da mxardaWeris gareSe”
(Gai.,1.3); Tumca, qr. Sobamde 287 w., hortenziusis kanoniT, leges populi-s msgavsad, isini mTeli
romaeli xalxisaTvis savaldebulod Seiqna; hortenziusis kanonis Tanaxmad, plebiscitebi
kanonebs gauTanabres. Plebiscita gansxvavdeboda leges populi-gan mxolod misi miRebis formiT,
Tumca, Seesabameboda leges yvela arsebiTi maxasiaTebliT.
m) iuristebis moRvaweoba, rogorc samarTlis wyaro
romauli sasamarTlo procesis SejibrebiToba, mosamarTleTa da advokatTa (romlebic kerZo
pirebi iyvnen) mwiri iuridiuli ganaTleba samarTalmcodneTa avtoritets (auctoritas prudentium)
uaRresad ganadidebda; es ki imas mowmobda, rom swored iuristebis mosazrebebisa da
Sexedulebebis safuZvelze SemuSavebuli samarTali da sasamarTlo procesebze warmoTqmuli
maTi sityvebi samarTlis yvela dargis zogad nawilad (pars iuris) iqca da mas samoqalaqo
samarTali _ ius civile ewoda.
samarTalmcodneebis (prudentes) profesiuli saqmianoba sami ZiriTadi mimarTulebiT xorciel-
deboda: cavere (axali sarCelebisa da garigebebis Sedgena), agere (sasamarTloSi saqmis
85
warmoeba), respondere (pasuxebis gacema).
Cavere anu sarCelebis, garigebebisa da anderZis Sedgena. samarTalmcodneebis (prudentes) cavere
funqcia iyo magistratebisa da mosamarTleebisTvis daxmarebis gaweva. gamonaklisi iyo is
viTareba, roca axali sarCelis avtori Tavad magistrati iyo. respublikis periodSi
samarTalmcodneebi (prudentes) xSirad monawileobdnen mosamarTleTa consilium-ebze; TviTon
mosamarTleobdnen; pretoris sabWos wevrebi iyvnen da TviTon xdebodnen pretorebi.
samarTalmcodneebis (prudentes) wyalobiT mravali sasamarTlo gadawyvetileba, momavali
sasamarTlo procesebisaTvis samagaliTo iyo, xolo axali sarCeli ki ediqtTa nawilad iqca.
Agere iyo sasamarTloSi saqmis warmoeba, roca iuristi mxaris dacvis funqciebs sakuTar
Tavze iRebda da advokatad gamodioda. dialogSi `brutusi~, cicerons publius rufuss
rutiliusi (politikuri moRvawe), kvintus muciusi (pontifikosi) oratorebad hyavs
warmodgenili. mogvianebiT, samarTalmcodneebis (prudentes) agere saqmianoba advokatebisa da
profesionali oratorebisTvis pasuxis gacemiT ifargleboda.
iuriskonsultisTvis yvelaze tipuri funqcia kerZo pirebisa da maTi warmomadgenlebis mier
dasmul SekiTxvebze azris gamoTqma da pasuxebis gacema, anu `respondere~ _ gaxldaT.
sasamarTlo kamaTSi mopovebuli avtoritetiT, zogjer samarTalmcodneebis (prudentes) azri
mosamarTlis nebaze uSualo zemoqmedebas axdenda da mas zRudavda; yvelaze mTavari mainc
isaa, rom sasamarTlo sxdomebze samarTalmcodneebis (prudentes) uSualo monawileoba saval-
debulo ar iyo. avtoris auTenturobis garanti sagangebo beWedi, mosamarTlisadmi
gagzavnili iuristis piradi werili, an konsultaciis dros damswre pirTa mowmeoba iyo.
yvelaze xSirad samarTalmcodneebs (prudentes) konsultaciisaTvis orator-advokatebi mimar-
Tavdnen; aseT SemTxvevaSi, samarTalmcodneTa funqcia iyo maTTvis `hastas ministrant~ _ `Subis
miwodeba~, sityvieri paeqrobis gasamarTad. argumentaciis samarTlebriv safuZvlad mores, leges,
exempla (analogiuri SemTxvevebi praqtikidan) gamoiyeneboda. Tumca, sasamarTlosTvis Tavad
iuriskonsultis azric savaldebulo Zalis mqoned miiCneobda. sasamarTlo gadawyvetilebis
miRebis safuZvels ara marto arsebuli pasuxi (responsa), aramed adre gamoTqmuli is
mosazrebac warmoadgenda, romelic aramxolod aRiarebuli, aramed iuridiuli viTarebisTvis
nimuSad miCneuli iyo.
n) Senatusconsultum (senatuskonsulti)
Senatusconsultum (SC) xalxis (populus) monawileobis gareSe miiReboda; aqedan gamomdinare,
qmediTobis TvalsazrisiT, leges-Tan misi gaTanabreba, udavod gamoiwvevda im konceptualur
sirTules, romelic asaxulia gaiusis teqstSi: Senatusconsultum est, quod senatus iubet atque constituit:
idque legis vicem optinet quamvis fuerit quaesitum _ senatis dadgenileba aris is, rac senatma brZana da
daadgina; mas aqvs kanonis Zala, Tumca, amis Sesaxeb bevrs daobdnen (Gai., 1,4). qr. Sobis II sau-
kunemde SC-s kanonis Zala ar gaaCnda da amitom ius civile-s SeqmnaSi uSualo monawileobas ver
iRebda.
senats hqonda ori SesaZlebloba: normatiul viTarebaze SualobiTi gavlenis mosaxdenad,
sasurveli kanonis miReba daevalebina magistratisTvis, an pretorisagan _ ediqtSi
cvlilebebis Setana. zogjer senati magistratisagan sisxlis samarTlis gansakuTrebuli
sasamarTlos - quaestiones extra ordinariae _ Seqmnas iTxovda. amgvari dawesebuleba ver iqneboda
mudmivmoqmedi, misi Seqmna kanonis (lex) miRebas saWiroebda, xolo senatuskonsults kanonis
Zala ar gaaCnda. amdenad, moqalaqes yovelTvis hqonda ufleba apelaciiT miemarTa
xalxisaTvis. qr. Sobamde II saukuneSi Zvel romSi seriozuli politikuri da samarTlebrivi
krizisi warmoiSva, rac imiT iyo ganpirobebuli, rom senatma msgavsi sagangebo sasamarTlo
gadawyvetilebebis SezRudvis Tavidan acileba moisurva.
principatis periodSi, komiciebis rolis dacemis Sedegad, senatis normaSemoqmedebiTi
saqmianoba mniSvnelovnad gaizarda, xolo imperatoris xelSi senatuskonsulti pretoris
ediqtze zemoqmedebis mZlavri iaraRi Seiqna. marTalia, qr. Sobis I saukuneSi senates-
konsults, ius civile-Tan mimarTebiT, kanonis Zala jer kidev ar gaaCnda da mxolod pretorul
samarTlis (ius honorarium) Camoyalibebaze axdenda gavlenas, qr. Sobis II saukunidan misi roli
imdenad gaizrda, rom civiluri samarTlis tolfasi Sedegi miiRo, rac kanonTan mis
gaTanabrebaze metyvelebda.
o) Edicta magistratuum (magistratebis ediqtebi)
umaRlesi samxedro da sajaro xelisuflebis (imperium) mqone romael magistratebs ius edicendi
ganxorcieleba (Tanamdebobrivi uflebamosilebebis ganxorcielebis mizniT, zogad-
savaldebulo qcevis wesebis dadgena da gamocema), ediqtis (edictum) saxiT, SeeZloT.
marTlmsajulebis (iurisdictio) ganxorcielebis ufleba qr. Sobamde 242 w. q. romis
mmarTvelobaze pasuxismgebel pretorsa (praetor urbanus) da peregrinebis pretors (praetor
86
peregrinus) mieniWaT. `Ius dicere” iyo samoqalaqo sasamarTlo ganxilvis (in iure) pirveli stadia,
romlis drosac saqmis arsi dgindeboda da Sesabamisi procesualuri saSualebebi
ganisazRvreboda. sakuTari uflebis (ius, iuris dicendi) safuZvelze, pretori mosamarTles
uTiTebda im safuZvels, romlis Tanaxmadac am ukanasknels gadawyvetileba unda gamoetana.
pretoris gadawyvetileba ganisazRvreboda ius civile-s im normebiT, romlebic ama Tu im
urTierTobis dasadgenad gamoiyeneboda. sakuTari imperium-is safuZvelze, pretors dacvis
specifikuri saSualebebis gaTvaliswineba da saqmis damoukidebeli ganxilvac SeeZlo. aseTi
eqstraordinaluri procesebi xels uwyobda samarTlis sistemis ganviTarebas da ius civile-Ti
gauTvaliswinebeli urTierTobebis oficialur doneze dacvisa da aRiarebis SesaZleblobas
iZleoda. garda pretorebisa, romlebic zogadi iurisdictio-Ti sargeblobdnen, specialuri
iurisdiqcia mieniWaT kurulis edilebsac _ magistratebs, romlebic q. romSi wesrigis
dacvaze iyvnen pasuxismgebelni, gansakuTrebiT bazrebSi (cura urbis). sakuTari officium-is
farglebSi ius edicendi hqonda edilsac; igi gamoscemda ediqtebs (edicta), romlebic ara marto
marTlmsajulebis, aramed kerZo samarTlis, da gansakuTrebiT _ edicta iurisdictionis exeboda.
magistratebis ediqtebma gansakuTrebuli mniSvneloba qr. Sobamde II saukuneSi, lex Aebutia-s
gamocemiT SeiZina. damkvidrda axali saxis procesi _ per formulas, romelic legis actiones
procesTan Tanadroulad moqmedebda. aRniSnulis Sedegad, ius civile-Ti gauTvaliswinebeli
urTierTobebis dacva pretorsac SeeZlo. amisTvisac igi ara eqstraordinalur, aramed
Cveulebriv samoqalaqo-samarTlebriv saSualebebs iyenebda.
qr. Sobamde 17 w. legis actiones procesis gauqmebiT, samoqalaqo procesualuri saSualebebis
Seqmnis TvalsazrisiT, magistratebis ediqtma TiTqmis monopoluri mdgomareoba moipova.
Camoyalibda axali, gansakuTrebuli normatiuli sistema _ ius honorarium anu praetorium
(magistratebis anu pretoruli samarTali), romelsac ius civile-Tvis praqtikuli mniSvneloba
hqonda: pretoruli dacvis gansakuTrebul saSualebebs moqalaqe Tu ar gamoiyenebda, igi
civiluri samarTlis normis anabara rCeboda, xolo pretorulma samarTalma ius civile-s
institutebis modifikacias xeli materialuradac Seuwyo. Tavdapirvelad, pretorTa mier
ediqtebis Sesruleba Rirsebis (fides) sakiTxad iqca da `dignitas~-ze (tradiciul warmodgenaze)
iyo damokidebuli.
p) Constitutiones principum (imperatorebis konstituciebi)
ulpianes azriT, princefsis gadawyvetilebas kanonis Zala aqvs, radgan xalxi imperators
mTel xelisuflebas, princefsis xelisuflebis Sesaxeb gamocemuli kanoniT, gadascems.
(D.1.4.1).
am teqstSi, faqtiurad, principatis, rogorc politikuri reJimis, arsia Camoyalibebuli.
princefsi, rogorc kanonmdebeli, xalxis sinonimia da magistratis msgavsad (romelsac
xalxma garkveuli vadiT imperium-i gadasca) ki ar axorcielebs Tanamdebobriv funqciebs,
aramed saxalxo nebas samisdReSiod gamoxatavs.
ulpianes Tanaxmad, princefsis neba da xelisufleba xalxisas uTanabrdeba, imperatoris
konstitucia Tavad kanonia (legem esse constat). (D.1.4.1.1)
princefsis konstituciasa da kanons Soris gansxvaveba-Tanafardoba marcianusis teqstSia
mocemuli: `werilobiTi formiT dadgenili pirobebi, romlebic ewinaaRmdegeba imperatoris
ediqts, an kanons, an kanonis Zalis mqone aqtebs... dauwerlad iTvleba _ condiciones contra edicta
imperatorum aut contra leges aut quae legis vicem optinent scriptae… pro non scriptis habentur. . . (D.28.7.14). aseTi
damokidebuleba imperatoris konstitucias ganaxsvavebda pozitiuri samarTlis im sxva
formebisgan, romelTac SeiZleba kanonis (lex) masStabebi mivusadagoT da vivaraudoT, rom
konstitucia sakuTari Tavis kriteriumi iyo. am logikis gamoxatulebaa cnobili maqsima _
princefsi kanonisgan Tavisufalia _ princeps legibus solutus est (D.1.3.31).
formis mixedviT, imperatoris konstituciebi iyofa: 1. Edicta _ zogadi moqmedebis norma;
2. Decreta _ sasamarTlo gadawyvetileba, Cveulebriv, qveda instanciis sasamarTlo gadawyve-
tilebaze apelaciis pasuxad; 3. Rescripta _ calkeuli kazusis gadawyveta, romelic, Tavis
mxriv, subscriptiones-ad da epistulae-d iyofoda imis mixedviT, kerZo Tu Tanamdebobis piris
SekiTxvis sapasuxod iyo gacemuli.
III saukunis bolomde saimperatoro samarTalSemoqmedebis sxva formebs Soris rescripta
dominirebda.
samagierod, konstantines periodidan kerZo samarTlebrivi urTierTobis regulirebis
sferoSi mniSvnelovani roli SeiZina edicta-m da is leges generales-i gaxda. am periodSi
sasamarTlo gadawyvetilebis miRebis safuZveli swored imperatoris konstituciebi (leges)
iyo. klasikuri periodis iuristebis mosazrebas _ iura-s maSin mimarTavdnen, roca
sakanonmdeblo moTxovna ar gaaCndaT.
87
imperatoris konstituciebis kerZo krebulebis Sesaqmnelad mzardma interesma iseTi
mniSvnelovani aqtebis Seqmna ganapiroba, rogoricaa diokletianes dros Sedgenili Codex
Gregorianus da Codex Hermogenianus. 428 w. aRmosavleT romis imperiis mmarTvelma Teodosius II-
m samarTlis wyaroebis zogadi sistematizacia ganizraxa. 438 w. ZalaSi Sevida Codex
Theodosianus-i, romelSic konstantines Semdeg gamocemuli konstituciebi gaaerTianes. 528 w.
aprilSi aRmosavleT romis imperatorma iustinianem brZana SeeqmnaT axali kodeqsi Novus
Codex, romelic 529 wlis aprilSi ZalaSi Sevida. iustinianem Tavi mouyara Zvel kodeqsebs;
439 wlis Semdgom miRebuli axali konstituciebic daurTo da maT novellae constitutiones uwoda.
aRniSnulma kodeqsma Cvenamde ver moaRwia
J) iustinianes periodi (527-565 ww.)
imperator iustinianes mmarTvelobis dros iuridiuli kulturisa da iuridiuli ganaTlebis
aRorZineba, saxelmwifo mniSvnelobis doneze, imperiis aRmosavleT nawilSi SeiniSneboda.
gansakuTrebuli zrunvis sagnad, iustinianes droindeli, klasicizmi iqca. imperatori da misi
kancelaria normatiuli stabilurobis damkvidrebas cdilobdnen da maT am mizniT,
iuridiuli samecniero tradiciis gaTvaliswinebiT, aRadgines mravali klasikuri instituti,
romelTa safuZvelzec Zveli kontraverzebi da winaaRmdegobebi iqna daZleuli. iustinianes
samarTlebrivi politikisa da misi iniciativiT ganxorcielebuli samarTlis kodifikaciis
meSveobiT, evropulma kulturam klasikuri periodis romaeli iuristebis teqstebi da
imperatorebis konstituciebi SeinarCuna. mogvianebiT, kodifikaciis teqstebs _ Corpus Iuris
Civilis (samoqalaqo samarTlis krebuli) _ dasavleT evropaSi swavlobdnen. is oficialur
saxelmZRvanelos _ institutiones warmoadgenda; igi 532 wels gaiusis, florentinusis,
marcianusis, ulpianesa da sxvaTa `Institutiones~ safuZvelze iqna Sedgenili; klasikosTa
Txzulebebis anTologia _ Digesta (krebuli) 530-533 wlebSi sagangebod Seqmnilmaa komisiam
moamzada; 534 wels imperatorTa konstituciebis krebuli _ Codex ZalaSi Sevida.
Cvenamde iustinianes instituciebma IX da X saukuneebis xelnawerTa saxiT moaRwia.
pretoruli ediqtis wesis mixedviT, iustinianes kodeqsSi mocemulia adreanes droidan
moyolebuli, iustinianes mmarTvelobamde (534 w. CaTvliT) arsebuli imperatorebis konsti-
tuciebi.
konstituciebis teqsti xSir SemTxvevaSi Semcirebuli saxiTaa mocemuli, adreuli epoqis
konstituciebis teqsti gadamuSavebuli da redaqtirebulia, amoRebulia moZvelebuli an
gauqmebuli terminebi da debulebebi. teqsts erTvis SemdgenelTa mier Camatebuli SeniSvnebi
_ interpolaciebi.
kodeqsTan uSualo kavSirSia iustinianes mier, kodifikaciis Semdeg, Seqmnili axali
konstituciebi _ Novellae Constitutiones, romelTTaganac zogierTis mizani kerZo samarTlis
institutebis gardaqmnaa: magaliTad, valdebulebis Sesrulebis piradi garantia; anderZis
gareSe memkvidreoba.
iustinianes kodifikaciis yvelaze mniSvnelovani nawilia Digesta. swored am gamocemam
Semogvinaxa klasikuri iuridiuli teqstebi, ris safuZvelzec italiaSi, XI saukunidan
moyolebuli, romis samarTali evropel iuristTa mudmivi mecnieruli Seswavlis obieqtad
iqca. 530 wlis bolos, imperatorma iustinianem gamosca konstitucia _ `Deo Auctore~, romlis
Tanaxmadac, sagangebo sakodifikacio komisia Seiqmna. mas saTaveSi im drois saukeTeso
iuristi _ triboniane Caudga. komisiis wevrebi iyvnen: beriTidan, profesori doroTeusi
(Dorotheus) da konstantinopolidan, profesorebi anatoliusi (Anatolius), Teofilusi (Theophilus)
da kratinusi (Cratinus). TanaSemweebad maT 11 iuristi daeniSnaT. sami wlis ganmavlobaSi
komisiam waikiTxa da Seiswavla 1535 wigni, iuridiul TxzulebaTa teqstebiT, romelTa
safuZvelzec Seadgina 50 wignis anTologia, romelic 432 Tematur Tavad daiyo.
digestebSi mocemulia amonaridebi 38 iuristis 275 Txzulebidan, romelTaganac, TiToeul
amonaridSi, miTiTebulia Txzulebebis avtorTa saxelebi.
88
(adgilobrivi administraciuli erTeulebi) sazogadoebrivi miwebi. kerZo sakuTrebaSi
arsebuli qoneba iyofoda: “xilul” (miwa, saxli, mona) da “uxilav” (dabegvrisgan advilad
dasamali da konfiskacias daqvemdebarebuli qoneba _ fuli, Zvirfaseuloba) qonebad. miwaze
saxelmwifo da kerZo sakuTrebas Soris arsebobda organuli kavSiri: miwaze kerZo sakuTreba
dasabams iRebda saxelmwifo sakuTrebidan, xolo saxelmwifo sakuTreba kerZo sakuTrebis
formiT arsebobda. amitom, miuxedavad imisa, rom solonis droidan, sabolod damkvidrda
kerZo sakuTreba, man jer kidev SeinarCuna wina periodis koleqtiuri warmodgenebi saerTo
qonebis Sesaxeb da is saxelmwifos mier boZebul qonebad iTvleboda. amitom, arqonti,
Tanamdebobis dakavebisas, yovelwliurad acxadebda, rom moqalaqeebi inarCunebdnen kuTvnil
qonebas. TviT miwis nakveTis saxelwodeba _ klerosi sityva “wilisyridan” momdinareobda da
wilnayar, Temidan miRebul nakveTs niSnavda. kerZo mesakuTreebi did gadasaxads ixdidnen.
mdidar mesakuTreebs evalebodaT rigiTi moqalaqeebisaTvis grandiozuli dResaswaulis
(liturgiis) mowyoba. liturgiis mosawyobad gaRebuli xarjebis odenobas moqalaqis
simdidre gansazRvravda. omis dros mdidar moqalaqeebs trierarqiis _ samxedro-sazRvao xo-
maldis gamoyvana evalebodaT.
aTenis samarTalSi ganasxvavebdnen saxelSekrulebo da deliqturi (zianis miyenebidan)
urTierTobebidan warmoSobil valdebulebebs. Tanac, zianis miyeneba SeiZleba yofiliyo
nebiT an uneblie qmedebiT.
xelSekrulebis warmoSobis ZiriTad safuZvels mxareTa SeTanxmeba warmoadgenda. SeTanxmeba
ar moiTxovda gansakuTrebul formalobebs. Tumca, yvelaze mniSvnelovani xelSekruleba,
rogorc wesi, werilobiTi formiT ideboda. xelSekrulebis xasiaTidan gamomdinare, sabuTs
an orive mxare (yidva-gayidva), an erTi _ movale mxare (sesxis xelSekruleba) awerda xels.
xelSekrulebis Sesrulebis garantias girao, mesame piris Tavdeboba da be warmoadgenda
(valdebulebis uzrunvelyofis saSualebebi). solonis reformebamde sesxis xelSekrulebis
uzrunvelyofas movalis TviTdagiraveba warmoadgenda. Tu xelSekrulebis Sesrulebaze uars
ambobda myidveli, is bes kargavda, da piruku: Tu gamyidveli _ is ormagad abrunebda bes
Tanxas. Tavdebobis dros (davalebis xelSekrulebaSi), xelSekrulebis Sesrulebis mate-
rialur garantiebs mesame piri iZleoda. Zv. aTenis istoriaSi gansakuTrebuli adgili miwis
nakveTis dagiravebas _ ipoTekas ekava. ipoTekis dros dagiravebuli miwa movalis
mflobelobaSi rCeboda, Tumca, is moklebuli iyo miwis gankargvis uflebas. valdebulebis
Seusruleblobis SemTxvevaSi, movale kargavda dagiravebul miwas, kreditoris sasargeblod.
dagiravebuli moZravi qoneba kreditoris mflobelobaSi gadadioda, romelsac SeeZlo misi
gayidva, movalis mier valdebulebis Seusruleblobis SemTxvevaSi. xelSekrulebebs Soris
mniSvnelovani adgili ekava: 1) yidva-gayidvas, romelmac didi gavrceleba pova vaWrobis
ganviTarebis Sedegad, rogorc Zveli eladis polisebs, ise mezobel civilizaciebs Soris;
2) sesxis xelSekrulebas, maT Soris mevaxSeebisgan, Zalzed maRali-20% sasyidliT; 3) moZravi
(monebi) da uZravi qonebis (metekebis mier saxlebis qiravnoba) qiravnobas; 4) pirad qiravnobas
(muSa xelis daqiraveba); 5) cnobili iyo amxanagobis xelSekrulebac, romlis mixedviT,
ramdenime piri aerTianebda sakuTar qonebas, raime miznis misaRwevad (savaWro da religiuri
amxanagobebi). Aamxanagobis SigniT mogeba da wageba, mis wevrebs Soris, ise nawildeboda,
rogorc es xelSekrulebiT iyo gaTvaliswinebuli, an amxanagobaSi gaerTianebuli qonebis
wilis proporciulad.
zianis miyenebidan warmoSobili valdebuleba aRmocendeboda qonebis dazianebis (qonebis
dazianeba-ganadgureba) Sedegad. zianis miyeneba anazRaurdeboda an martivad, an ormagi
odenobiT, Tu zianis miyenebas Segnebuli, braleuli xasiaTi hqonda.Ppasuxismgebloba dgeboda
maSinac, roca zianis miyenebas sCadioda mamis an batonis xelisuflebaSi myofi piri: Svili
an mona.Aadgili hqonda dazaralebulisaTvis monis gadacemasac, miyenebuli zianis
anazRaurebis sanacvlod. pirovnebisaTvis zianis miyenebis SemTxvevaSi (zogjer qonebrivi
zianic), pasuxismgebloba dgeboda Cadenili danaSaulis gamo.
89
piris ufleba mxolod ius civile-s moqmedebis sferos ganekuTvneboda. aseTi SezRudva pirdapir
miuTiTebda kviritebis samoqalaqo Temze, romelic piris statusis gansazRvrisas, sawyisi
wertili iyo.
bunebiTi samarTliT (ius naturale) formalurad yvela adamiani Tanasworia; `samoqalaqo
samarTali ar miiCnevs monas samarTlebrivi urTierTobis subieqtad, magram bunebiTi samarT-
lis Tanaxmad, yvela adamiani Tanasworia~ (D.50.17.32).
istoriulad gansazRvruli erovnuli samarTlebrivi sistemis (ius gentium) TvalsazrisiT,
garkveuli SezRudvebi mainc moqmedebda: ius civile _ calkeuli samoqalaqo Temis samarTali _
monebisa da ucxoelebis mimarT, mainc privilegirebul samarTals warmoadgenda. am Tval-
sazrisiT, sruluflebian pirebad mxolod civitas wevrebi (cives) miiCneodnen.
romis samarTali piris sam statuss ganasxvavebda: status libertatis, status civitatis, status familiae, anu
es is romis moqalaqeebi iyvnen, romlebic im ojaxs (familia) ekuTvnodnen, romelSic daibadnen
da samive statuss flobdnen; sakuTari ojaxis ufrosis (paterfamilias) xelisuflebidan gasuli
da ojaxis miRma myofi pirebi or status, xolo Tavisufali ucxoelebi (peregrini) _ mxolod
erT statuss flobdnen. Patria potestas da patriarqaluri ojaxi _ familia _ wminda romauli
institutebia. piris sami statusis Tanadroulad, arsebobda uflebaunarianobis damcrobis
sami xarisxic: capitis deminutio maxima, media et minima (Gai.,1,158-162). D.4.5.11 digestebSi uflebauna-
rianobis damcrobis aRniSnuli xarisxebis Sesaxeb weria: `im sami mdgomareobis _
Tavisufleba, moqalaqeoba, ojaxi _ mixedviT, romelTac Cven vflobT, arsebobs ufleba-
unarianobis damcrobis sami xarisxi: sruli, nawilobrivi da minimaluri. yvela maTganis, anu
Tavisuflebis, moqalaqeobisa da ojaxis statusis dakargviT, uflebaunarianobis yvelaze
didi damcroba xdeba; moqalaqeobis dakargvisas radgan Tavisufleba SenarCunebulia, ufle-
baunarianobis saSualo damcroba xdeba; xolo Tavisuflebisa da moqalaqeobis SenarCu-
nebisas, Tu mxolod saojaxo statusi ikargeba, maSin uflebaunarianobis damcroba minimalu-
rad iTvleba~.
`Caput~ _ uflebaunarianobas niSnavda da uSualod adamianis erTiani koleqtivis wevrobaze
miuTiTebda. Tavdapirvelad, capitis deminutio-s mxolod or safexurs ganasxvavebdnen: maxima da
minima, rac uSualod Tavisuflebisa (libertas) da moqalaqeobis (civitas) institucionaluri
urTierTkavSiris pirobebs Seesabameboda. termini `capitis deminutio~ iTargmneba, rogorc `erTi
TaviT Semcireba~, da sazogadoebrivi kavSiris wevrobis Sewyvetaze miuTiTebda (cvlilebis
arsi swored es iyo).
piri, romelic gamovidoda jgufidan, statuss icvlida, radgan masze jgufuri privilegiebi
veRar gavrceldeboda. sazogadoebrivi kavSirebidan gamodevna ki, pirs jgufSi dadgenili
normebis moqmedebis miRma tovebda da mis daucvelobas ganapirobebda. uflebauunarobis ori
xarisxis arseboba or socialur kavSirze _ Temsa (civitas) da ojaxze (familia) miuTiTebda. maT-
dami kuTvnileba piris samarTlebrivi statusis sisrules uzrunvelyofda, statusTa ierar-
qia ki samoqalaqo Temisadmi ojaxis morCilebaze metyvelebda.
imavdroulad, ojaxis ufrosis (paterfamilias) gardacvalebis Semdeg, statusis Secvla capitis
deminutio minima-s gareSec SeiZleboda; ojaxis ufrosis daRmavali xazis naTesavebi (Svilebi,
cum manu qorwinebaSi myofi meuRle), TviTxelisufalni (persona sui iuris) xdebodnen da aRniS-
nul ojaxSi yvela uflebas inarCunebdnen. Tu ojaxis erTi wevri meore ojaxSi qmris xeli-
suflebaSi (conventio in manum mariti) gadasvliT, an Svilad ayvanis (adoptio) gziT, piri kvlav
xelisuflebaSi myofad (alieni iuris) rCeboda, rac misi statusis ucvlelobaze metyvelebda.
Tumca, ojaxis Secvla Zvel ojaxTan uSualod dakavSirebuli uflebebis _ memkvidreobiTi,
sameurveo da sxva uflebebis _ dakargvas niSnavda. sxva ojaxSi analogiuri uflebebis mopo-
veba mxedvelobaSi ar miiReboda. ojaxisadmi kuTvnileba ara marto dadebiT uflebamosile-
bebs uzrunvelyofda, aramed piris statussac adgenda praqikulad, es Semdegs niSnavda: sao-
jaxo solidarobas, erTi ojaxis yvela wevrTa urTierTpasuxismgeblobasa da samarTalsu-
bieqtobis erTobliobas.
romis samarTalSi `piris~ (`persona~) cnebiT, samarTlebrivi urTierTobis subieqtis tipuri,
universaluri idea aRiniSneboda. yvela SemTxvevaSi, piri (persona) urTierTobebis monawile
piris iuridiul mniSvnelobaze miuTiTebda. adamianuri arseba fizikur pirad (persona) mas
Semdeg miiCneoda, rac: 1. Cvili dedis sxeuls gamoeyofoda, 2. daibadeboda cocxali,
3. adamianis ier-saxiT da 4. fizikurad sakmarisad Camoyalibebuli.
romis samarTlis Tanaxmad, dadgenili iyo iuridiuli mniSvnelobis mqone arsebiTi xasiaTis
sxvaobebi piris mimarT; kerZod, es iyo: sqesi, asaki, janmrTelobis mdgomareoba, naTesauri
kavSiri, samoqalaqo Temisadmi kuTvnileba da sacxovrebeli adgili.
a) Sexus (sqesi)
90
romis samarTali mxolod or sapirispiro sqess _ mamrobiT da mdedrobiT _ aRiarebda.
sajaro samarTlisagan gansxvavebiT (saidanac momdinareobda qalis uunaroba sameurveo
saqmianobis TvalsazrisiT), adamianTa sqesobriv sxvaobas kerZo samarTali did mniSvnelobas
ar aniWebda. romis samarTali mxedvelobaSi iRebda qalis, SedarebiT swarf mowifulobas da
aqedan gamomdinare, qalis srulwovanebis asakad 12 wlis asaks adgenda. imavdroulad, romis
samarTliT qals SedarebiT naklebi damoukidebloba eniWeboda, radgan, sayovelTado
miRebuli azris Tanaxmad, mamakacisagan gansxvavebiT, qali naklebad icnobda samarTals, rac
mas xels uSlida sakuTari uflebebis dacvaSi. amis gamo, zogjer, qals samudamo
meurveobasac ki uwesebdnen.
b) Aetas (asaki)
romis samarTliT, adamianis qmedunarianoba, ZiriTadad, asakis safuZvelze ganisazRvreboda.
anu arasrulwlovanebis asaki (impuberes anu pupilli) da srulwlovanebis asaki (puberes). Tavis
mxriv, TiToeuli maTgani kidev or periodad dayves: 1. arasrulwlovanebis asaki (impuberes
anu pupilli) iyofoda: a) Svid wlamde asakis (infantes, qui fari non possunt) bavSvebi, romlebic
sruliad qmeduunaroni iyvnen; b) vaJebi 14 wlis asakamde da gogonebi 12 wlis asakamde (qui fari
possunt, e.w. infantia maiores, prokulianes Tanaxmad, rasac iustinianec daeTanxma). aRniSnuli
asakis orive piri raimes SesaZenad qmedunarianad, magram valdebulebebis dasadebad, qonebis
gasasxviseblad, anderZiT memkvidreobis gansakargavad qmeduunarod miiCneoda. 2. srul-
wlovanebis asaki (puberes) miiCneoda vaJebisaTvis 14, xolo gogonebisaTvis 12 wlis asaki.
Zveli romauli samarTliT, srulwlovani mamakacebi srulad qmedunarianni, qalebi ki _
nawilobriv qmedunarianni iyvnen da amitom mancipaciis (mantipatio) damoukideblad
ganxorcielebisa da anderZis datovebis ufleba ar hqondaT. mogvianebiT, 25 wlamde
srulwlovanebs (minores viginti quinque annis) zogi upiratesoba miecaT. magaliTad, restitutio in
integrum. ojaxis ufrosis (paterfamilias) xelisuflebaSi armyof arasrulovnebs (minores) ki
garkveuli saxis meurveoba (cura) an mzrunveloba (tutela) eniSneboda.
g) Sanitas (janmrTeloba)
piris qmedunarianobaze uSualo gavlenas axdenda daavadeba (farTo gagebiT, gadaxra
adamianis sxeulis normaluri ganviTarebidan). ganasxvavebdnen fizikur da sulier daavadebas:
d) Gentilitas (naTesaoba)
romis samarTali ganasxvavebda naTesaobis or saxes: bunebriv, sisxlismiersa da wmina
iuridiul naTesaobas.
1. bunebrivi naTesaobiT (naturalis cognatio an, ubralod, cognatio) igulisxmeboda sisxliT
naTesaoba, romelic warmoiSoboda sqesobrivi kavSiris Sedegad da moyveboda STamomavloba.
wminda iuridiuli TvalsazrisiT, naTesaobad miiCneoda im pirTa erToba (agnatio), romelnic
saerTo mamis _ paterfamilias _ xelisuflebas eqvemdebarebodnen. aseTi naTesaoba erTian
civilur ojaxs (familia) efuZneboda. Paterfamialia-s mis xelisuflebaSi myof pirebTan erTad
(persona alieni iuris) hqmnida ojaxs, viwro gagebiT, (familia proprio iure), xolo misi gardacvalebis
Semdeg (posthumi) ojaxis wevrebi, mogvianebiT Sobil pirebTan erTad, warmoadgendnen ojaxs,
am sityvis farTo gagebiT (familia communi iure, familia agnatorum). agnaturi naTesaoba SeiZleba
dakavSirebuli yofiliyo kognatur naTesaobasTan (kanonier qorwinebaSi Sobili da
legitimuri Svili). Tumca, zogjer, aseTi kavSiris arseboba ar SeiniSeneboda (magaliTad,
agnatio-d miiCneoda Svilad ayvana mSvilebesa (arrogator) da Svilad ayvanils (arrogatus) Soris;
aseve cognatio - paterfamilias da mis emancipirebul vaJiSvils Soris).
e) saqalaqo Temisadmi (civitas) kuTvnileba da sacxovrebeli adgili (loco habitare)
apeninis naxevarkunZulis teritoria gansazRvruli raodenobis saqalaqo Temebad (civitates
respublicae) iyofoda. qalaqi da mis garSemo mdebare sasoflo arsebuli sasoflo dasaxlebebi
politikur kavSirs qmnida. klasikuri periodis iuristebi imave principiT ganixilavdnen
romis imperiaSi Semaval provinciebsac. amrigad, erTi saxelmwifos SemadgenlobaSi Semavali
xalxi, Cveulebriv, romelime saqalaqo Temis wevric iyo.
v) Zveli romis sanivTo samarTlis ZiriTadi institutebi iyo mflobelobis ufleba,
sakuTrebis ufleba da sxvis nivTze arasruli ufleba. arsebiTad gansxvavdeboda
erTmaneTisgan sakuTrebisa da mflobelobis ufleba. mflobeloba aRiqmeboda, rogorc
nivTze faqtobrivi an warmosaxviTi (Sor manZilze) batonoba, romelsac aucileblad axasia-
Tebda nebelobiTi principi, survili aRniSnul nivTze batonobisa. sxvisi nivTiT sargeb-
lobas da misgan Semosavlis (nayofis) miRebas ki pyroba ewodeboda (pirutyvis, monebis,
satransporto saSualebebis, sacxovreblis qiravnoba da a.S.). mflobeli ar iyo nivTis
mesakuTre.
piri, nivTis mesakuTre rom gamxdariyo, mas nivTis gankargvis, anu sakuTari Sexedulebisamebr
91
nivTis samarTlebrivi bedis gadawyvetis ufleba unda hqonoda, kerZod: Cuqebis, gayidvis,
giraod micemis, memkvidreobiT gadacemisa da sxva. sakuTrebis ufleba iyo nivTze yvelaze
srulyofili, absoluturi batonobis ufleba _ nivTiT sargeblobisa da nivTis gankargvis
ufleba, mxolod im SezRudviT, rasac TviT mesakuTre, nebayoflobiTi SeTanxmebis Sedegad
(xelSekrulebiT), adgens an, romelic CveulebiTi an sxva samarTlebrivi moTxovniT aris
gaTvaliswinebuli. sakuTreba niSnavda pirdapir da sagangebo batonobas da gamoricxavda
sxvaTa Tanadroul batonobas aRniSnul nivTze. CveulebiTi normebiT dadgenili, sakuTrebis
uflebis SemzRudveli moTxovnebi aisaxa XII dafis kanonebSi, kerZod: religiuri, samSeneblo
normebis gaTvaliswinebiT, sazogadoebrivi aucileblobiT dadgenili akrZalva.
sanivTo uflebebis SeZena xdeboda mancipatio (mancipaciiT), in iure cessio (magistratis winaSe,
kvazi sasamarTlo procesze uflebis daTmobiT), traditio (sakuTrebis uflebis martivi
gadacemiT) da servitutem-iT. zogierTi nivTi amoRebuli iyo samoqalaqo (savaWro) brunvidan,
anu dauSvebeli iyo maTi SeZena-gasxviseba: haeri, zRva, gansakuTrebuli daniSnulebis miwis
fondi, anu sakraluri dawesebulebebis kuTvnili miwebi, romlebic miekuTvneboda res divini
iuris-is (RvTiuri samarTlis nivTebs) da ara res humani iuris-is (adamianuri samarTlis) kate-
gorias.
Zvel romSi arsebuli nivTebis klasifikacia moqmedebs Tanamedro kerZo samarTalSic, gansa-
kuTrebiT romanul-germanuli samarTlebrivi ojaxis qveynebSi, kerZod: moZravi da uZravi
nivTebi, sxeulebrivi da usxeulo, gvarobiTi da individualurad gansazRvruli, samoqalaqo
brunvaSi myofi da brunvidan amoRebuli da a.S. Tumca, Zvel romSi cnobili iyo nivTebis
kidev ori karegiria, romlebSic naTlad gamoixata romis ius civile-s (ius Quiritium – kvirituli
samarTlis) wminda erovnuli xasiaTi. aseTebia res mancipi da res nec mancipi, anu mancipirebadi
nivTebi, romelTa SeZena-gasxviseba, Tavdapirvelad, SeeZloT mxolod cives Romani-s,
gansakuTrebuli ritualis – mancipatio-s dacviT (monebi, italiis teritoriaze, sasoflo-
saadgilmamulo servitutebi, msxvilfexa da uRelSi Sesabmeli pirutyvi) da aramancipirebadi
– yvela danarCeni moZravi da uZravi, samoqalaqo brunvaSi arsebuli nivTebi, romelTa SeZena-
gasxviseba dasaSvebi iyo rogorc cives Romani-vis, ise ucxoelTaTvisac, traditio-s (sakuTrebis
uflebis martivi gadacemiT) saSualebiT.
sanivTo uflebis SeZenis kidev erTi gza iyo usucapio – nivTis SeZena, xandazmulobiTi
flobeloba-sargeblobis Sedegad, moZrav nivTze – minimum 1 wlis, xolo uZrav nivTze _ 2
wlis ganmavlobaSi. xandazmulobiT sanivTo ufleba ar SeiZineboda nivTis marTl-
sawinaaRmdegod dauflebis gziT.
servituti (servitutem) ewodeboda sxvisi nivTiT sruli an nawilobrivi sargeblobis uflebas,
romelic uSualod konkretul miwis nakveTs an konkretul pirs ukavSirdeboda, sargeblis
miRebis mizniT.
sityviT servitus - `nivTis mona~, `nivTiT sargebloba~ anu iseTi urTierToba aRiniSneboda,
romlis drosac nivTiT, miwis nakveTiT sargebels (praedium serviens) iRebda ara mxolod
batoni, aramed mezobeli nakveTis mesakuTrec. mesakuTris uflebas momsaxure nivTze aseve
servituti ewodeboda. SemdgomSi termini servitus mTel rig msgavs urTierTobebze gavrcelda.
momsaxure nivTis mesakuTres evaleboda Tavi Seekavebina nivTebze im garkveuli
zemoqmedebisagan, romelsac is SeuzRudavad ganaxorcielebda sakuTar nivTze im SemTxvevaSi,
Tu sxva piris sanivTo uflebebisagan Tavisufali iqneboda. kerZod, servitutiT
igulisxmeboda Tavis Sekaveba garkveuli qmedebisagan: 1. miwis nakveTis mesakuTres
ekrZaleboda dadgenil simaRleze maRali Senobis ageba; 2. mas evaleboda sxva piris iseTi
qmedebis Tmena, romelic mesakuTres SeeZlo aRekveTa, Tu nivTi servitutiT ar iqneboda
datvirTuli.
servitutebis warmoiSoboda: 1. servitutis SeZena xdeboda realuri Sedegis mqone aqtebiT:
1. mancipatio-Ti, Tu servitutiT datvirTuli iyo sasoflo-sameurneo daniSnulebis mamuli da
2. in iure cessio-Ti, Tu servitutiT saqalaqo da sasoflo miwebi iyo datvirTuli. Traditio
aRniSnuli miznebisaTvis gamousadegari iyo, radgan servituti usxeulo nivTebis (res
incorporales) kategorias ganekuTvneboda. 2. servitutis dadgenis gansakuTrebuli saSualeba
gamoiyeneboda maSin, roca miwis nakveTis gansazRvruli nawilis mesakuTris Secvla xdeboda:
gamsxvisebeli, romelsac sakuTrebis ufleba miwis nakveTis meore nawilze rCeboda (riTac
is, faqtiurad, zaraldeboda), Tavis sasargeblod servitutis dadgenas iTxovda (exceptio
(deductio) servitutis). am SemTxvevaSi, servitutis dadgena sagangebo daTqmiT _ mancipaciiT
(mancipatio) an uflebis daTmobiT (in iure cessio) _ xdeboda.
3. qr. Sobamde I saukuneSi servituti xandazmulobiT (usucapio) dgindeboda. Tumca, aRniSnuli
wesi lex Scribonia-Ti gauqmda. klasikur epoqaSi sargeblobis xandazmulobas mxolod
92
servitutis arsebobis mtkicebis mniSvnelba hqonda. iustinianem servitutebze ganavrco
xandazmulobis vada (longi temporis praescriptio), romelic servitutis dadgenidan 10 an 20 wlis
Semdeg Sedioda ZalaSi. 4. servitutis miniWeba sasamarTlos gadawyvetilebiT, TanasakuTrebis
gamoyofisas.
servitutis saxeebi iyo: saadgilmamulo (servitutes praediorum rusticorum), piradi (servitutes
personales irregulares) – usufructus (uzufruqti), surepficies (supeficiumi) da emphyteusis (emfi-
Tevzisi).
Zvel romSi, Tanamedrove gagebiT, kerZo samarTlis kidev erT Zalzed mniSvnelovan
institutad valdebulebiTi samarTali iTvleboda. valdebuleba aris samarTlebrivi
borkili, romlis ZaliT, Cven iZulebulni varT raime SevasruloT Cveni saxelmwifos
kanonebis Sesabamisad. Obligatio est iuris vinaelum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei secundum
nostrae civitatis iura” (Ins. lust. 3,13 Pap). valdebuleba ewodeba subieqtur iuridiul viTarebas,
romelic samoqalaqo brunvis (mxareebi) konkretul monawileTa pirad kavSirebs efuZneba. mis
sasargeblod, garkveuli qmedebis (miniWeba) Sesrulebis valdebulebis ZaliT, urTierTobis
erT-erTi mxare (kreditori) aRWurvilia formaluri SesaZleblobiT meore mxares (movales),
sakuTari sargebelisaTvis, mosTxovos garkveuli qmedebis (an miniWebis) Sesruleba. kredi-
toris pretenziebs (moTxovnebs) Seesabameboda movalis movaleoba, romelic ara
kreditorisadmi (rogorc calkeuli pirisadmi), aramed mTlianobaSi samarTlisadmi (rogorc
qcevis sayovelTaod aRiarebuli normebis sistemis) morCilebaSi mdgomareobs. romis
samarTalSi valdebulebaTa klasifikacia iyo imaze damokidebuli, Tu rogori xasiTi
eqneboda valdebulebis aRiarebas samarTlis sistemis mier. amis Sesabamisad, valdebuleba
iyofoda Semdeg jgufebad: 1) obligationes civiles (civiluri valdebuleba); 2) obligationes honorariae
(pretoruli valdebuleba); 3) obligationes naturales (naturaluri valdebuleba) (D. 20,1,5).
valdebuleba gadacemis (dare), Sesrulebis (facere) da miniWebis (praestare) movaleobaSi (oportere)
mdgomareobs.
1) gadacema (dare) niSnavs: raime nivTis mesakuTred qcevas an sanivTo uflebis dadgenas,
agreTve raime momsaxurebis gawevas; 2) Sesruleba (facere) niSnavs: yvela moqmedebas, romelic
garkveuli moqmedebis Sesrulebas gamoxatavs an moqmedebaze uaris Tqmas (facere an non facere),
an nivTis misi mesakuTrisaTvis gadacemas (reddare); 3) miniWeba (praestare) niSnavs: raimes
garantirebas an uzrunvelyofas da amisaTvis sakuTar Tavze pasuxismgeblobis aRebas
(marwmunebels (praedes) Seexeba). Obligatio, rogorc civiluri sarCeliT daculi, subieqturi
iuridiuli viTarebis Tavdapirveli mniSvneloba, aisaxa valdebulebaTa klasifikaciaSi, maTi
warmoSobis (wyaros) mixedviT (causa obligationem) _ piradi (valdebulebiTi) efeqtis mqone
iuridiuli faqtebi. amis Sesabamisad, valdebulebaTa wyaro iyofa: sakontraqto val-
debulebad (ex contractu) da deliqtur valdebulebad (ex delicto). gaiusis azriT, aseTi
klasifikacia aris summa divisio (valdebulebaTa mTavari dayofa). Tumca, es klasifikacia
piradi xasiaTis subieqturi iuridiuli viTarebis tipizaciis garkveul etaps asaxavs da
amitom ver iqneba amomwuravi.
Contractus et delictum, rogorc valdebulebis modeluri wyaroebis gamoyofa, dakavSirebulia
interesTa im formalizaciasTan, romelsac adgili qr.S-mde I saukuneSi hqonda. val-
debulebaTa or nairsaxeobad (species) dayofas Seesabameba actiones in personam qonebriv (rei
persecutoriae) da sajarimo (poenales) sarCelebad dayofa.
valdebulebaTa orwevriani klasifikaciis konservaciam ganapiroba misi SesaZlo srulyofa.
aRmosavluri iuridiuli skolis profesorebma ganavrces valdebulebis wyaroTa CamonaTvali
da miuTiTes, rom kontraqtebisa da deliqtebis garda, arsebobdnen kvazi kontraqtebi (quasi ex
contractu) da kvazi deliqtebi (quasi ex delicto). amrigad, gaiusisa da iustinianes SexedulebaTa
gaTvaliswinebiT, romis samarTalSi valdebulebaTa oTxwevriani dayofa damkvidrda, maTi
warmoSobis safuZvlis mixedviT; kerZod, Semdegi principis gaTvaliswinebiT: aut obligationes ex
contractu suntaux quasi ex contractu aut ex maleficio aut quasi ex maleficio. maSasadame, ganasxvaveben:
1. kontraqtebs; 2. kvazi kontraqtebs; 3. deliqtebs; 4. kvazi deliqtebs.
1.kontraqti aris valdebulebiTi xelSekruleba, romelic ukve uZveles ius civile-Si arsebobda.
kontraqtebi oTxi saxis iyo. kontraqtebis damaxasiaTebeli niSani – e. w. causa civilis _ imaSi
mdgomareobda, rom an unda warmoTqmuliyo garkveuli sityvebi (verba), an unda gamoye-
nebuliyo werilobiTi forma (literae), an kreditoris mier garkveuli qmedeba unda Sesru-
lebuliyo (res), an kontrahentebs Soris araformaluri SeTanxmeba (consensus) unda momxdariyo.
amitom, ganasxvaveben oTxi saxis xelSekrulebas: a) verbaluri – zepiri formis;
b) literaluri – dawerili formis; g) realuri – garkveuli moqmedebis (res) Sesrulebis
93
aucileblobiT; 4d konsesualuri – SeTanxmebiTi kontraqtebi.
kontraqtebis pirveli ori saxeoba formalur xelSekrulebebs, bolo ori – araformalur
anu materialur xelSekrulebebs ganekuTvneba.
a) verbaluri kontraqti ideboda im pirobiT, rom kontrahentebs SeeZloT saubari da mosmena
anu ar iqnebodnen yru-munjebi da isini erT adgilas – xelSekrulebis dadebis dros –
iqnebodnen. klasikur samarTalSi cnobilia verbaluri kontraqtis sami nairsaxeoba:
1) stipulatio, 2) dotis dictio da 3) operarum iurata promissio.
1. Stipulatio zepiri formiT ideboda. stipulatori, reus stipulatori (erTi kontrhagenti), uSualod,
zepirad usvamda SekiTxvas meore pirs _ promissor, reus promittendi (kontrhagents), romelic aseve
zepirad scemda pasuxs. Tavdapirvelad, sityvaTa warmoTqma samarTliT iyo gan-sazRvruli,
Tumca, mogvianebiT mxareebs, sakuTari Sexedulebisamebr, SeeZloT sityvebis SerCeva.
stipulaciis Sinaarsi iseTive mravalferovani iyo, rogorc saerTod valdebulebis Sinaarsi.
stipulacias SeeZlo nebismieri saxelSekrulebo valdebulebis asaxva, Tumca, im pirobiT,
rom es calmxrivi qonebrivi faseulobis mqone xelSekruleba iqneboda: fulis gadaxda, sxva
nivTebis gadacema, samuSaos Sesruleba da sxva amgvari ram.
2. littera (werilobiTi valdebuleba). “valdebuleba werilobiTi aris, Tu, magaliTad, is
Semosaval-gasavlis wignebSi Seitaneba. es Canaweri orgvarovania: an nivTidan pirisaken, an
piridan pirisaken. sabuRaltro Canawerebis Semcveli wignebi valdebulebis warmomSob
iuridiul dokumentebad iTvleboda, ris gamoc maT mimarT cenzoruli inspeqtireba
xorcieldeboda. verbalur kontraqtTan SedarebiT, literaluri kontraqtis ZiriTadi
upiratesoba swored imaSi mdgomareobda, rom xelSekrulebis dadebisas orive mxaris ad-
gilze yofna saWiro ar iyo, rac kidev ufro amartivebda savaWro brunvis ganxorcielebas.
literaluri kontraqtis Seusrulebloba iTvaliswinebda actio certi waedgenas. lite-
raluri kontraqtebi farTod gamoiyeneboda qr. S-mde I – qr. S-is I saukuneebSi da gaiusis
epoqaSi TiTqmis gamovidnen xmarebidan. Inst.Iust. (3.21) maT Sesaxeb saubroben mxolod warsul
droSi, radgan istoriul warsulad miiCnevian.
Re (realuri kontraqtebi). iustinianes samarTalma ori saxis realuri kontraqtebi icoda:
e.w. conttractus nominati et contractus innominati (Sesabamisad, saxeliani, saxelis miTiTebiT da
usaxelo xelSekrulebebi). Re kontraqtebis kategoria ganisazRvreboda maTi dadebis formis
mixedviT: mxareTa SeTanxmebis garda, valdebulebis warmoSobisaTvis, movalisaTvis nivTis
gadacema iyo savaldebulo. es moTxovna Zvel magiur warmodgenebTan iyo dakavSirebuli,
romelTa mixedviT, sxvis nivTTan TviT Sexebac ki, nivTis aRiarebuli mepatronis mimarT,
pirad damorClebas iwvevda.
Contractus nominati: zogierTi realuri kontraqti (kerZod, romlebic in genere (imave wesiT) an in
specie (kerZo, konkretul pirobebSi) raimes dabrunebisaken iyo mimarTuli. aseT kontraqtebs
ganekuTvneboda: sesxi (mutuum); commodatum (individualurad gansazRvruli nivTis
usasyidlod sesxad gadacema sargeblobis mizniT da im pirobiT, rom misi dabruneba naturiT
unda moxdes); depositum (pirisaTvis nivTis deponireba; deponentis interesebis Sesabamisad,
nivTis Sesanaxad gadacema); (pignus) giravnobis xelSekruleba, romlebic iuridiuli
garigebebis yvelaze gavrcelebul saxes warmoadgendnen.
Consensu (konsensualuri kontraqtebi). araformaluri SeTanxmebiT, uZvelesi iuscivile
ZaliT, warmoiSveboda oTxi namdvili valdebuleba: emptio-venditio _ yidva-gayidva; locatio
conductio _ qiravnoba; societas _ amxanagoba; mandatum _ davalebis xelSekruleba.
konsensualuri Setanxmebis dros, kanonieri Zalis mqone (nudas contractus) xelSekrulebis
dadebisaTvis, savsebiT sakmarisia concensis araformaluri gamoxatva. es xelSekrulebebi
(postklasikur periodSi ki – yvela savalo xelSekruleba) maTTan Serwymuli yvela
valdebulebiTurT SeiZleboda gauqmebuliyo araformaluri urTierTSeTanxmebiT (contrarius
consensus; mutuus dissensus).
mxareTa martivi SeTanxmebidan warmoSobili xelSekrulebis cneba, romelic raime saxis
formalobebs ar moiTxovda, klasikuri periodis iurisprudenciis yvelaze mniSvnelovani
monapovaria. xelSekrulebis formalobebisagan gaTavisuflebam da misi mxolod fides
principebze dafuZnebam, xelSekrulebis universaluri modelis Seqmnas Seuwyo xeli.
nebismier formaSi gamoxatuli Tanxmoba (usityvo, mxolod moqmedebiT), romelic
xelSekrulebis dadebas ganapirobebda, konsensualur xelSekrulebas (consensu) daedo
safuZvlad. Aam xelSekrulebis dadebisas aRar iyo saWiro mxareTa savaldebulo daswreba da
xelSekrulebis namdvilobisaTvis sakmarisi iyo Tanxmobis werilobiTi formiT an
warmomadgenlis meSveobiT gamoxatva.
94
Obligatio ex delicto (deliqturi valdebuleba). deliqti iseTi akrZaluli qmedeba iyo, romelic
valdebulebis warmoSobas iwvevda. yovelgvari deliqti gulisxmobda: a) marTlsawinaaRmdego
qmedebis ganxorcielebas (da ara martiv windauxedaobas); marTlsawinaaRmdego qmedeba unda
Seicavdes, zogadi wesiT, dolus (faruli, boroti ganzraxva), xolo erT SemTxvevaSi (damnum
iniuria datum) – culpa-s (gaufrTxilebloba, gaufrTxilebeli brali, gaufrTxilebeli
gadacdoma); deliqtunariani SeiZleba iyos mxolod Sesacxadi piri; b) Delictum raime adamia-
nuri sikeTis xelyofas an dazianebas gulisxmobda (sxeuli, Tavisufleba, qoneba, pativi da
Rirseba).
Delictum, rogorc kerZo xasiaTis samarTaldarRveva, dazaralebulis mxareze orgvari xasia-
Tis interess warmoSobda: zianis mimyeneblis dasjis survilsa da miyenebuli zaralis
anazRaurebis aucileblobas. cnobili iyo obligatio ex delicto oTxi nairsaxeoba: a) furtum, b) rapina,
g) damnum iniuria datum da d) iniuria.
Rapina (Zarcva)
Prudentes, Zalis gamoyenebiT, sxvisi qonebis marTlsawinaaRmdego amoRebas rapina (Zarcvas)
uwodebdnen da mas kvalificiur qurdobad miiCnevdnen: papiniane rapina-s furtum manifestum-is
Semadgenlobas miakuTvnebda (D.47,2,81,4).
Iniuria (pirovnebis Seuracxyofa). XII dafis kanonebma piradi Seuracxyofis sami hipoTeza
gamohyves:
1. Membrum, ruphum (asoTmiReba), 2. os fractum (motexili Zvali, sxeulis mZime dazianeba), 3.
iniuria _ pirovnebis nebismieri Seuracxyofa. qr. S-mde 81 w. miRebuli lex Cornelia de iniuariis
mixedviT, pirovnebis winaaRmdeg mimarTuli, gansakuTrebiT mZime samarTaldarRvevis SemTxve-
vaSi, qmedeba crimina-d (danaSaulad) miiCneoda da iudicia publica-s ZaliT idevneboda.
95
3) qorwineba da ojaxi
96
eqvemdebareboda.
iuridiulad, colis aseT uuflebo mdgomareobas is awonasworebda, rom coli qmris
memkvidre _ heres sua iyo, Tuki mas kanonieri STamomavlebi ar hyavda; Svilebis yolis
SemTxvevaSi, isic, maT msgavsad, memkvidre iyo.
Cum manu mariti tipis qorwinebis dros qmris upiratesoba imdenad didi iyo, rom mziTevi
qmris qonebas erwymoda da mis sakuTrebad iTvleboda. cols sakuTrebis ufleba ar gaaCnda
da mziTevze aranairi samarTlebrivi ufleba ar hqonda. digestebis Tanaxmad: `Constante
matrimonio dotem in bonis mariti esse _ qorwinebis ganmavlobaSi mziTevi qmris qonebaSi aris~.
qr. Sobamde III saukunidan mziTevis (dos) gacema moralur valdebulebaSi gadaizarda da
savaldebulo xasiaTi SeiZina. erTi mxriv, ekonomikis ganviTarebis kvalobaze, am periodSi
conventio in manu-s gareSe qorwinebebma imata, meore mxriv, mkveTrad gaizarda ganqorwinebaTa
ricxvic. aseT viTarebaSi mziTevis gacemis aucileblobas sazogadoeba sul ufro da ufro
uWerda mxars, radgan mziTevi ojaxis materialuri safuZvlis garanti iyo. kanonmdebelmac ar
daayovna da mziTevi, rogorc sakuTrebis erT-erTi saxeoba, kanoniT gansazRvra.
dos (mziTevi) _ qorwinebis SemTxvevaSi qmrisaTvis gadacemuli rogorc moZravi, ise uZravi
qoneba _ Cuqeba ar iyo da amitom masze Cuqebis (donatio) wesebi ar vrceldeboda.
istoriulad, romis saxelmwifos evoluciis yvela etapze, qorwineba erTi da imave
safuZvliTYwydeboda. digestebis 24-e wignSi sagangebodaa miTiTebiuli qorwinebis Sewyvetis
sami kanonieri safuZveli: ganqorwineba, erT-erTi meuRlis gardacvaleba da erT-erTi
meuRlis mier Tavisuflebis dakargva. Tumca, zogierTi teqstis Tanaxmad, romelTa
auTenturoba saeWvoa, dasaSvebad miiCneva qorwinebis SenarCunebas gaZevevis (interdictio aquae et
ignis) an gadasaxlebis (deportacio in insulam) SemTxvevaSi, rodesac piri moqalaqeobas kargavda.
mTavari iyo, rom meuRleebs affectio maritali SeenarCunebiTaT.
Tavdapirvelad, romis samarTaliT ganqorwinebis moTxovnis uflebas mxolod qmars, da isic
gansakuTrebul SemTxvevebSi, eZleoda. kerZod, Tu coli Caidenda iseT mZime danaSauls,
rogoric iyo Svilebis mowamvla, Rvinis sacavis gasaRebis aslis damzadeba an mruSoba. romis
samarTlis Tanaxmad, qorwinebis Sewyveta daiSveboda meuRleTa urTierTSeTanxmebiT da mas
divortium ewodeboda. Tumca, Tavdapirvelad, mxolod calmxrivad daiSveboda.
naTesaoba warmoiSoba aramxolod sisxlismieri kavSiriT, aramed samarTlebrivi urTierTobis
damyarebis gansakuTrebuli wesiT, romelsac Sviladayvana ewodeba. Zvelma romaelebma
icodnen Svilad ayvanis ori gza: adoptio da adrogatio. Adoptio niSnavda ojaxis Svilis (filius
familia) Svilad ayvanas, xolo adrogatio Tavisufali piris Svilebas. gaiusis Tanaxmad, adrogatio-
Ti, princefsisa da magistratis nebarTviT, mSoblis xelisuflebaSi myofi pirebis Svileba
xdeboda.
Svilad ayvanis dros aucilebeli iyo ramdenime pirobis dacva. magaliTad, ar SeiZleboda
erTze meti piris, sxvis mier gaazatebulis Svileba, aseve samoc wlamde asakis pirs an
meurves Svilebis ufleba ar hqondaT, akrZaluli iyo, rom asakiT umcross asakiT ufrosi
eSvila, sxvagan myofis an im piris Svileba, vinc Svilebaze Tanaxma ar iyo. Svilebis dros
agnati naTesavebis Tanxmoba aucilebeli ar iyo; obolis Svilebis dros misi kognati
naTesavebis Tanxmoba iyo saWiro, agreTve, daiSveboda Tavisufali qalis da brma piris
Svileba.
Svilebis Zveli forma iyo adrogatio, romlis drosac ojaxis mama sxva ojaxis mamis
xelisuflebaSi gadadioda da misi uflebamosilebac srulad xvdeboda mSvileblis xelSi.
Svilad ayvana kuriis komiciebSi tardeboda da mTeli Semadgenlobis mier mtkicdeboda.
Adoptio magistratebis nebarTviT daiSveboda da, sxvis xelisuflebaSi myofi piris, erTi
ojaxidan meoreSi gadasvlas gulisxmobda. aRniSnuli procedura pontifikosebis mier dad-
genili wesebis mixedviT tardeboda da mesame pirisaTvis sammagi mancipaciis principidan
momdinareobda.
97
ufrosi (paterfamilias), mSvilebeli sui iuris (adrogatio-s Sedegad) Svilad ayvanilis mimarT.
piris gardacvalebis Semdeg (mortis causa), universaluri memkvidreoba ius honorarium-is safuZ-
velze, ius civile-sa da bonorum possessio-is mixedviT xorcieldeboda, rasac memkvidreoba
(hereditas) ewodeboda. universaluri urTierToba (civiluri da pretoruli samarTlis safuZ-
velze) xorcieldeboda: 1. anderZiT (ex testamento), 2. anderZis gareSe (ab intestato), 3. aseve
(pretoruli samarTliT) anderZis gareSe (bonorum possessio contra tabulas).
anderZi iyo piris nebis samarTlebrivad dadgenili da sazeimo formiT Sedgenili
gadawyvetileba, romelsac savaldebulo Zala moanderZis gardacvalebis Semdeg eniWeboda.
anderZis arsi mamkvidreblis (de cuius) monacvlis garkveva iyo. mamkvidreblis gardacvalebis
SemTxvevaSi, misi qoneba ara ubdalod sxvisdeboda, aramed is Tavis magivrad asaxelebda sxva
pirs, romelic, misi amqveynad aryofnisas, mas Secvlida.
4) danaSauli da sasjeli
Zveli aTenis sisxlis samarTali icnobda: 1) saxelmwifos winaaRmdeg mimarTul danaSauls;
2) piradi interesebis xelmyof danaSauls. Tumca, maT Soris zRvari, xSirad, pirobiTi iyo.
orive SemTxvevaSi braldeba kerZo xasiaTis iyo da an TviTon dazaralebuli, an
dainteresebuli moqalaqeebi aRZravdnen saqmes, braleulis pasuxisgebaSi micemis moTxovniT.
yvelaze mZime danaSaulad saxelmwifos Ralati, xalxis motyueba, saxalxo krebaze kanon-
sawinaaRmdego winadadebis Setana, RmerTebis Seuracxyofa, RvTisgmoba, aTeizmi da sataZro
qonebis qurdoba iTvleboda. garda amisa, seriozul danaSaulad miiCneoda: mkvleloba,
sxeulis dazianeba, ciliswameba, Seuracxyofa, Svilebis mier moxuci mSoblebisadmi upativ-
cemuloba, colis Ralati, qaliSvilis motaceba. es qmedebani ganixileboda pirovnebis da
saxelmwifos interesebis winaaRmdeg mimarTuli danaSaulad. danaSaulis aRniSnul kate-
goriasTan axlos idga qonebrivi danaSauli (qurdoba, cecxlis wakideba), kerZod,
sazogadoebriv adgilebSi Cadenili qurdoba.
sasjelis xasiaTi damokidebuli iyo qmedebis simZimeze. 1) piradi interesebis winaaRmdeg
mimarTuli danaSaulisaTvis, miyenebuli zianis anazRaureba da jarima iyo gaTvaliswinebuli
(Cveulebriv, anazRaureba miyenebuli zianis ormagi odenobiT); 2) saxelmwifos winaaRmdeg
mimarTuli danaSaulisaTvis _ dgeboda uSualod sasjelis sakiTxi. yvelaze mZime
danaSaulisaTvis (Ralati, uRmerToba, ganzraxi mkvleloba) _ piri sikvdiliT isjeboda.
farTod gavrcelda jarima da qonebis konfiskacia. sxeulebrivi sasjeli gamoiyeneboda
mxolod monis mimarT.Mmonis pasuxismgebloba ufro mZime iyo, vidre Tavisufali adamianisa.
farTod gavrcelda atimia _ upatiebloba, Rirsebisa da pativis ayra, romelic
braldebulisaTvis (gansasjelisaTvis) politikuri uflebis ayras gulisxmobda (piri
kargavda uflebas monawileoba mieRo saxalxo krebis muSaobaSi da daekavebina saxelmwifo
Tanamdeboba). politikuri danaSaulis CadenaSi cru mbraldebeli (damsmeni) _sikofanti
marTlmsajulebas gadaecemoda.
Tavi III. adreuli Sua saukuneebis saxelmwifoebrivi warmonaqmnebi dasavleT evropis qveynebsa
da ruseTis teritoriaze
98
frankebma (zRvispira xalxma), romlebic im germanul tomTa kavSirSi Sediodnen, romelic
III saukuneSi galiis Crdilo-aRmosavleT sazRvarze, romis imperiis provinciaSi Seiqmna.
salikuri frankebi, beladi xlodvigis meTaurobiT, galiaSi warmatebuli omebis Sedegad,
zogjer romaelebTan kavSirSi, zogjer ki maTTan dapirispirebiT, farTo samefos hqmnian,
romelic 510 wlidan md. rainis Sua welidan, pirineebis naxevar-kunZulamde teritorias
moicavda. xlodvigi ki, romis imperatoris warmomadgenlis Tanamdebobaze ganmtkicebis
Semdeg, ara marto tomobrivi, aramed erTiani teritoriuli saxelmwifos mbrZanebeli xdeba.
Mman sakuTari kanonebis karnaxisa da adgilobrivi mosaxleobidan dagasaxadebis akrefis
uflebamosileba moipova. Ggalia ki, jer kidev didxans rCeboda aRmosavleT romis (bizan-
tiis) imperiis CrdilqveS. mxolod VIII saukuneSi frankTa mefes – Sarl dids mieniWa romis
imperatoris tituli. romis imperiisa da romis kaTolikuri eklesiis gavleniT, galia,
geografiuli daqucmacebulobis miuxedavad, saukuneebis ganmavlobaSi mainc inarCunebda
Tavisebur erTianobas da, xangrZlivi evoluciuri procesis ganmavlobaSi, im frankoniaSi
gadaiqca, romelic momavali safrangeTisa da germaniis, agreTve dasavluri qristianuli
civilizaciis teritoriul pirvelsawyisad iqca.
1) sazogadoebrivi wyoba
99
did gavlenas axdenda samxedro samsaxurisadmi kuTvnilebis, samxedro druJinaSi msaxuris,
Camoyalibebis procesSi myofi, saxelmwifo aparatisadmi damokidebulebis faqtori. es
gansxvavebebi yvelaze mkveTrad fuladi anazRaurebis sistemaSi gamoixateboda, rac calkeul
pirTa sicocxlis, qonebisa da uflebebis dacvas emsaxureboda.
monebis garda, frankebSi arsebobda pirTa gansakuTrebuli kategoria _ naxevradTavisufali
litebi, romelTa sicocxle Sefasebuli iyo Tavisufali frankis sicocxlis naxevar fasad,
anu 100 solidad. liti iyo frankTa Temis arasruluflebiani mcxovrebi, romelic, sakuTari
batonisadmi, pirad da materialur damokidebulebaSi imyofeboda. litebs SeeZloT
saxelSekrulebo urTierTobebis damyareba, sasamarTloSi sakuTari interesebis dacva, saku-
Tar batonTan erTad samxedro laSqrobebSi monawileoba. liti, monis msgavsad, Tavisuf-
lebasac moipovebda, Tumca qonebis mebatonisaTvis datovebis pirobiT. frankebis samarTali
mowmobda frankul sazogadoebaSi qonebrivi diferencirebis Sesaxeb. salikur samarTalSi
saubaria mebatonis mosamsaxureebsa an, memamulis domenSi momsaxure, monebze. Tumca, sali-
kuri samarTali mowmobs saTemo miwebis simtkiceze, im mindvrebze, saZovrebze, yamir miwebze,
romlebic saTemo sakuTrebaSi rCebodnen, meTeme glexebis Tanabar uflebebze, saTemo
miwaTmflobelobis mimarT. salikuri samarTali ar Seicavs miwaze kerZo sakuTrebis abstraq-
tul cnebas. is mxolod afiqsirebs alodis Camoyalibebas da gulisxmobs mis memkvidreobiT
gadacemas, mamrobiTi sqesis memkvidrisaTvis. alodi iyo gasxvisebadi, Tavisufal frankebSi,
memkvidreobiT gadacemadi miwaTmflobeloba, romelic miwaze saTemo sakuTrebis daSlis
procesSi Camoyalibda. alodi safuZvlad edo: 1) mebatoneTa memamuluri miwaTmflobelobis
Camoyalibebas da 2) mebatonisagan damokidebuli, glexebis mier miwis pyrobas. frankebSi,
sazogadoebis politizacia, gansakuTrebiT gamwvavda da daCqarda VI-VII saukuneebis dapyro-
biTi omebis procesSi, roca franki mefeebis, msaxureuli aristokratiisa da samefo razmis
wevrebis xelSi gadavida, CrdiloeT galiaSi ganlagebuli, provinciebis didi nawili.
msaxureulma aristokratiam, romelic, sxvadasxva formiT, mefisgan vasalur damokidebu-
lebaSi imyofeboda, xelT igdo dapyrobili miwebis gankargvis ufleba da is miwis, pirutyvis,
monebisa da kolonebis msxvil mesakuTred gadaiqca. aristokratiis es kategoria nawilobriv,
mravldeboda franki mefeebis samsaxurSi Cadgari, galur-romauli aristokratiis xarjze.
frankTa Temuri Cveulebebis da galur-romauli kerZomesakuTruli (gvianromauli) wesebis
dapirispireba, Zalzed gansxvavebuli sazogadoebrivi wyobis Tanaarseboba xels uwyobda so-
cialuri antagonizmis ganviTarebas.Uukve VII saukunis Sua xanebSi, CrdiloeT galiaSi
yalibdeba sabatono mamuli, misTvis damaxasiaTebeli, miwis or nawilad dayofis wesiT:
1) sabatono (domeni) miwa da 2) saglexo (pyroba) nakveTi. “rigiTi, Tavisufali” frankebis
diferencireba daCqarda galiis dapyrobis periodSi, radgan, am dros, saTemo zedafena wvril
memamuled iqca, saTemo miwebis miTvisebis gziT.
samxreT galiaSi VI-VII saukuneebSi, batonymobis damkvidrebis procesi ar iyo iseTi
masStaburi, rogorc CrdiloeT galiaSi. am dros samxreTSi frankTa kolonizacia
umniSvnelo iyo da SenarCunda galur-romauli didkacobis vrceli samflobeloebi, sadac
kvlav gamoiyeneboda monaTa Sroma; Tumca, Rrma socialuri Zvrebi aqac SeiniSneboda, gansa-
kuTrebiT msxvili saeklesio miwaTmflobelobis zrdis xarjze. V-VI saukuneebSi, dasavleT
evropaSi imZlavra qristianuli eklesiis ideologiurma Semotevam. aTeulobiT axlad-
Seqmnili monastrebis msaxurni gamodiodnen adamianTa Cagvris gmobis, davrdomilTa da
umweoTa mimarT, daxmarebis gawevis, sxva zneobrivi faseulobebis qadagebiT. saeklesio
miwaTmflobeloba gansakuTrebiT gafarTovda mas Semdeg, rac xlodvigma eklesias miwis didi
mamulebi gamouyo. eklesiis mzardi ideologiuri da ekonomikuri roli, arde Tu gvian, mainc
aisaxeboda mis saxelisuflo pretenziebzec. Tumca, am periodSi eklesia jer kidev ar iyo
politikuri warmonaqmni, mas ar hqonda erTiani organizacia, is ar warmoadgenda adamianTa
sulier erTobas, romlis saTaveSi episkoposebi idgnen, xolo eklesiis mamamTavrad romis
episkoposi gamodioda, romelsac, mogvianebiT, romis papis tituli eboZa. eklesiis
saqmianobaSi, ”qristes nacvlebis” saxiT, sul ufro xSirad erevian mefeebi, romlebic
sakuTari, Zalzed arastabiluri Zalauflebis ganmtkicebis mizniT, episkoposebad maTTan
daaxloebul pirebs niSnaven, iwveven saeklesio krebebsa da Tavmjdomareoben maTze, Tanac
arc RvTismetyvelebis sakiTxebze msjelobasa da sityviT gamosvlas eridebian. 511 wels
xlodvigma moiwvia orleanis saeklesio kreba, romelmac daadgina, rom arc erTi saero piri
ar daismeboda saeklesio Cinosnad, mefis Tanxmobis gareSe. momdevno, 519 wlis orleanis
saeklesio krebam, mefes ganumtkica ufleba, gaekontrolebina episkoposTa daniSvnis wesi.
swored am dros moxda saero da sasuliero xelisuflebaTa mkveTri daaxloeba da zogjer
urTiarTgadajaWvac: episkoposebi da sxva saeklesio pirebi monawileobas iRebdnen
samTavrobo organoebSi, xolo adgilebze _ samoqalaqo administracias eparqiis mmarTvelni
axorcielebdnen. TviT episkoposebi, romlebic daeuflen msxvil saeklesio qonebas, sul
100
ufro maRal adgils ikaveben aristokratiis ierarqiul kibeze, rasac didad uwyobda xels,
mRvdelmsaxurTa da saero pirTa Soris daSvebuli, qorwineba. batonymuri urTierTobebis
swrafi ganviTareba gansakuTrebiT VII-IX saukuneebSi aRiniSneba. am periodSi, frankTa
sazogadoebaSi moxda e.w. agraruli gadatrialeba _ sekularizacia, romelmac daamkvidra
msxvili sabatono miwis sakuTreba, daakargvina meTeme-glexebs miwa da Tavisufleba, xeli
Seuwyo msxvili memamuleebis Zalauflebis ganmtkicebas. amas ramdenime faqtori
ganapirobebda: 1) VI-VII ss. dawyebuli, msxvili miwaTmflobelobis Seqmnis procesi, romelsac
mudmivad Tan sdevda msxvil memamuleTa Soris brZola da dapirispireba, naTlad gamoxatavda
merovingebis dinaastiis mefeTa sisustes. samefos TiTqmis yvela kuTxeSi gaxSirda
adgilobriv warCinebulTa daumorCilebloba an mosaxleobis protesti, gazrdili gada-
saxadebis gamo. Ggarda amisa, VII saukunis bolos frankebma dakarges, md. luarasa da md.
rains Soris mdebare miwebi; 2) qveynis erTianobis SesanarCuneblad, frankTa mefeebma mimarTes
saeklesio krebis momwvevis xerxs. kreba 614 wels parizSi Catarda. Mman miiRo cnobili
ediqti, romelic krZalavda: yvela saxis amboxsa da SeTqmulebas, mefisadmi daumor-
Cileblobas, moxeleTa mxridan xelisuflebis borotad gamoyenebas an gadametebas, maT mier
adgilebze gadasaxadebis akrefis dros; Tumca, kreba adgenda samoqalaqo mosamarTleTa da
gadasaxadebis amkrefTa uflebamosilebis SezRudvas saeklesio miwebSi, riTac safuZvels
Hhqmnida eklesiis imunitetisaTvis; episkoposebi, krebis gadawyvetilebiT, momavalSi,
“sasuliero pirebisa da xalxis mier” airCeodnen, xolo mefes unarCundeboda mxolod krebis
gadawyvetilebis mowonebis ufleba. 3) frankTa mefeebis xelisuflebis Sesusteba gamowveuli
iyo maTi miwis resursebis mkveTri SemcirebiT. Mmxolod im SemTxvevaSi moxdeboda mefis
xelisuflebis ganmtkiceba da frankTa saxelmwifos centralizacia, Tu: mefe gascemda axal
miwebs, wyalobis saxiT; axal uflebebs mianiWebda memamuleebs; daadgenda axal
senioralur _ vasalur kavSirebs. swored am politikis ganxorcieleba daiwyes karo-
lingebis dinastiis frankTa mefeebma 751 wlidan.
101
Sevidoda da mis sasargeblod mTel rig gadasaxadebsa da valdebulebebs ikisrebda;
3) TviTdakabaleba _ glexebis mier pirdapir mebatonis morCilebaSi gadasvla, miwis
nakveTebis droebiT mflobelobaSi miRebisa da batonis sasargeblod gadasaxadebis gadaxdis
safasurad. am mdgomareobaSi aRmoCndnen yofili monebi da naxevradTavisufali litebi.
mfarvelobis urTierTobebis ganviTarebaze didi gavlena iqonia Zvelromaulma klienturam,
patronatis institutma.
mfarvelobisa da patronatis urTierTobebis ganviTareba frankebSi imiT iyo gamowveuli, rom
daimsxvra Zveli sagvareulo kavSirebi, SeuZlebeli gaxda damoukideblad wvrili
miwaTmflobelobis da wvrili saglexo meurneobis rentabeluri ganviTareba, rasac kidev
ufro arTulebda, aristokratebs Soris gaxSirebuli, mZarcvelobiTi omebi. mfarveloba
iwvevda, miwaTmflobeli magnatis mimarT, glexebis piradi da qonebrivi damokidebulebis
damyarebas, radgan glexebi mas gadascemdnen maT miwis nakveTebze sakuTrebis uflebas, xolo
am miwis nakveTebs pirobiT mflobelobaSi ukanve ibrunebdnen, Tumca pirobad iTvleboda
mZime gadasaxadebisa gamoReba da begaris Sesruleba mebatonis sasargeblod. dasavleT
evropaSi sabatono urTierTobebis damyarebas da msxvili miwaTmflobelebis mxridan
glexebis damorCilebas mniSvnelovnad Seuwyo xeli qristianulma eklesiam, romelic ukve
miwis umsxviles mesakuTred gadaiqca. eklesiis gabatonebuli mdgomareobis burjad didi
monastrebi iqcnen, xolo saero aristokratiis batonobas grandiozuli cixe-darbazebi
uzrunvelyofdnen. swored monastrebi da cixe-simagreebi iqcnen samamulo centrebad, sadac
ikribeboda renta glexebidan da mebatone sakuTar Zalauflebas axorcielebda daymevebul
mosaxleobaze.
1. komendaciis xelSekruleba (mfarveloba), upirveles yovlisa, gaformda eklesiasa da
glexis urTierTobebSi. komendacia yovelTvis rodi iyo dakavSirebuli komendirebulis mier
Tavisuflebisa da, miwis nakveTebze sakuTrebis uflebis dakargvasTan, rogorc amas
TviTdakabalebis xelSekrulebis dros hqonda adgili. Tumca, Tu Tavisufali glexi erTxel
mainc aRmoCndeboda aseTi mfarvelobis qveS, is TandaTanobiT kargavda pirad Tavisuflebas
da, ramdenime Taobis Semdeg mainc, yma-glexebis kategoriaSi gadadioda.
2. prekariumis xelSekruleba uSualod miwis gadacemasTan iyo dakavSirebuli. es
xelSekruleba iwvevda miwis pirobiT pyrobas, romelic glexs droebiT sargeblobaSi
gadaecemoda. prekarists, msxvili miwaTmflobelis sasargeblod, evaleboda ama Tu im
valdebulebis Sesruleba (batonis mindorSi Sroma, misTvis mosavlis nawilis gadacema).
prekaristebis saxiT yalibdeboda, yofili Tavisufali meTeme-alodistisagan, damokidebul
glexebad gadaqceuli mosaxleobis gardamavali fena. prekariumis sami forma arsebobda:
1) precaria data (,,mocemuli prekariumi~) _ miwis ijaris Taviseburi forma, romlis safuZvelze
umiwo an mciremiwiani glexi droebiT sargeblobaSi miwis nakveTs iRebda;
2) precaria remuneratoria (,,anazRaurebuli prekariumi~) xelSekrulebis ZaliT, prekaristi,
Tavdapirvelad, miwaTmflobels sakuTar miwis nakveTs gadascemda sakuTrebaSi, xolo Semdeg
_ mflobelobis uflebiT, ukan ibrunebda. prekariumis es nairsaxeoba, rogorc wesi,
warmoiqmneboda miwis dagiravebis Sedegad, valis uzrunvelyofis mizniT;
3) precaria oblata (,,naCuqari prekariumi~) xelSekrulebiT, prekaristi mebatonis (miwaT-
mflobelis) pirdapiri zewoliT, romelic miwaTmflobelisagan ekonomikur damokidebulebaSi
iyo Cavardnili, jer gadascemda batons sakuTar miwis nakveTs, Semdeg batonisgan ukan iRebda
Tavis nakveTsac da miwis damatebiT nakveTsac, Tumca _ droebiT pyrobaSi. prekariumis
mflobels mesame pirebis mimarT, Tumca ara miwaTmflobelisa, hqonda sasamarTlo dacvis
ufleba. prekariums mebatone nebismier dros ukanve daibrunebda. imis mixedviT, Tu ramdenad
swrafad izrdeboda magnatisagan damokidebuli xalxis (prekaristebis, komendirebulTa)
raodenoba, farTovdeboda mebatoneTa xelisuflebac daymevebulebis mimarT. saxelmwifo ki
yovelnairad afarTovebda da ganamtkicebda am Zalauflebas. 787 wlis kapitulariT aikrZala
romelime adamianis mfarvelobaSi miReba, Tu is sakuTari senioris nebarTvis gareSe
datovebda mis mamuls. TandaTanobiT, vasaluri kavSirebi Seexo Tavisufali mosaxleobis
yvela fenas. 808 wlidan maT moeTxoveboda omSi wasvla sakuTari senioris sardlobiT.
gviandeli ,,barbarosuli samarTlis” Zeglebi mowmoben, barbarosul sazogadoebaSi momxdari,
sxva socialuri cvlilebebis da maT Soris baton-ymuri urTierTobebis Camoyalibebis
Sesaxeb. alemanTa da bavarielTa samarTalSi (VIII s-Si) sul ufro xSirad aris kolonis
Sesaxeb saubari. koloni _ miwis mona, cnobili iyo romis samarTlisTvisac, romelic mas
arTmevda sameurneo damoukideblobas, damoukideblad xelSekrulebebis dadebisa da
sabuTebis xelmoweris uflebas. vesTguTebma V-VI saukuneebSi gadaiRes es akrZalvebi. Tumca,
osTguTebi ar cnobdnen am akrZalvebs. warmoiSva kolonatis axali sabatono forma, romelic
mas uwindelisagan imiT ganasxvavebda, rom kolonad SeiZleboda qceuliyo ara mxolod mona
102
an umiwo moijare, aramed Tavisufali glexic. alemanTa samarTliT (22,3), koloni
damoukideblad uZRveboda meurneobas, Tumca eklesias naturiT uxdida gamosaRebs, xolo
kviraSi sami dRis ganmavlobaSi _ asrulebda begaras. Seicvala monaTa samarTlebrivi
statusic. Sesustda Tavisufali piris monebTan qorwinebis mkacri akrZalva. Tu salikuri
samarTali Tavisufal qals, monasTan qorwinebis gamo, dausjelad, sikvdils uqadda,
alemanTa samarTliT _ aseTi qali Tavisufldeboda ,,mona qalis mosamsaxure” statusisagan.
da bolos, IX saukuneSi msxvilma beneficiarebma SesZles sakuTari beneficiumis, mamidan
ufrosi vaJisaTvis memkvidreobiT gadacemis uflebis mopoveba, anu beneficiumis adgils
feodi ikavebs.
3) saxelmwifo wyobileba
103
zemoqmedebis Sedegad, mefeTa sakanonmdeblo funqciebi ganmtkicda, xolo kapitularebSi,
eklesiis gavleniT, saubari iyo samefo xelisuflebis wminda xasiaTze, misi sakanonmdeblo
uflebamosilebaTa SeuzRudaobis Sesaxeb. aRsaniSnavia, rom am dros Cndeba mefis Ralatis
cneba, romelic mZime danaSaulis kategorias miekuTvneboda. Tumca, am dros mefe, upirveles
yovlisa, mxolod samxedro beladi, mxedarTmTavaria, romlis mTavar sazrunavs samefoSi
,,wesrigis” damyareba da morCilebidan gamosuli didkacobis dasja warmoadgens.
Camoyalibebis procesSi myof, saxelmwifo aparats axasiaTebda amorfuloba, ufleba-
mosilebaTa gamijvnis ararseboba, TviTdaqvemdebarebuloba da saqmiswarmoebis araorgani-
zebuloba. saxelmwifo mmarTveloba Tavmoyrili iyo mefis msaxurTa da masTan daaxloebuli
pirebis xelSi. maT Soris gamoirCeoda sasaxlis grafi, referendari, kamerari. sasaxlis
grafi, ZiriTadad, asrulebda sasamarTlo funqciebs, xelmZRvanelobda sasamarTlo
orTabrZolebs, zedamxedvelobda ganaCenis aRsrulebas.
referendari (momxsenebeli) _ samefo beWdis mcveli iyo; is adgenda samefo dokumentebs,
aformebda samefo aqtebsa da moTxovnebs. kamerari _ Tvalyurs adevnebda samefo xazinaSi
Semosavlebis Cadinebas, samefo sasaxlis qonebis xelSeuxeblobas.
VI-VII saukuneebSi samefo sasaxlis mTavar mmarTvelad, xolo Semdeg samefo administraciis
meTaurad palatis meri anu maiordomi iqca, romlis xelisufleba sul ufro ganmtkicda,
gansakuTrebiT mefis mier gauTavebeli laSqrobebis mowyobis Sedegad. xelisuflebis
adgilobrivi organoebis formireba xdeboda gvianromauli wesebis mniSvnelovani gavleniT.
merovingTa grafebi marTaven erTeulebs romaeli nacvlebis msgavsad. maT sasamarTlo,
samxedro da sapolicio funqciebi gaaCndaT. kapitularebSi tungini mosamarTled TiTqmis ar
moixsenieba. ,,grafisa” da ,,mosamarTlis” cneba identuri iyo.
VII saukunis II naxevarSi yalibdeba politikuri batonobisa da mmarTvelobis axali sistema,
e.w. ,,warCinebulTa demokratia”, romelic gulisxmobda gabatonebuli fenis uSualo
monawileobas saxelmwifos marTvaSi. im periodSi did Zalauflebas daeufla, SedarebiT adre
Seqmnili, samefo sabWo, romelic msaxureuli aristokratiisa da umaRlesi samRvdeloebisagan
Sedgeboda. sabWos Tanxmobis gareSe mefes faqtiurad arc erTi seriozuli gadawyvetilebis
miReba SeeZlo. didkacoba TandaTanobiT daeufla mmarTvelobis yvela sakvanZo poziciebs
rogorc centrSi, ise adgilebze. samefo xelifuslebis SesustebasTan erTad, did
damoukideblobas aRweven grafebi, hercogebi, episkoposebi, abatebi (msxvili miwaT-
mflobelebi), sasamarTlo da administraciuli funqciebis ganxorcielebisas. maT daiwyes
gadasaxadebis, baJis, sasamarTlo jarimebis miTviseba. ama Tu im doneze SenarCunebuli,
mefisadmi adgilobrivi didkacobis damokidebuleba sul ufro metad ganisazRvreba misi
piradi urTierTobebiT samefo xelisuflebasTan da mefisadmi (rogorc senioris) vasaluri
damokidebulebiT. VII saukunis Sua xanebidan moyolebuli, e.w. ,,zarmaci mefeebis” zeobaSi
didkacobam mTlianad daimorCila saxelmwifos mmarTveloba da mefes waarTva es funqcia.
es procesi ori mniSvnelovani movleniT dagvirgvinda _ 1) jer iyo da gaZlierda maiordomis
Tanamdebobis roli da mniSvneloba, xolo Semdeg 2) moxda TviT samefo dinastiis Secvla
frankebSi. VII saukuneSi maiordomoba xelT igdo pipinidebis dawinaurebulma sagvareulom.
erT-erTma pipinma _ Sarl martelma, faqtiurad, moaxdina saxelmwifo gadatrialeba, rac
dagvirgvinda kidec misi vaJiSvilis mier xelisuflebis saTaveSi mosvliT.
104
ideologiuri xerxis meSveobiT, kidev ufro ganemtkicebinaT samefo xelisufleba, romis
imperiis atributebis saxiT. koronaciamde karga xniT adre, Sarlma miisakuTra “qristianuli
imperiis mcvelis” tituli. 794 wels man frankfurtSi moiwvia msoflio saeklesio kreba,
romelzedac gamoacxada mniSvnelovani cvlilebebis Setana saRvTismetyvelo doqtrinasa da
saeklesio samarTalSi. Rwmenis siwmindisaTvis brZolis momizezebiT, imperatori, saxel-
mwifos sxvadasxva kuTxeebSi, misionerebs agzavnida, gamoscemda kapitularebsa da ediqtebs,
romlebic sikvdiliT dasjiT emuqrebodnen yvelas, vinc Seuracxyofda samRvdeloebasa da
qristianul rwmenas. miuxedavad Sarl didisa da eklesiis yvela Zalisxmevisa, imperia mainc
ver iqca erTian, Zlier teritoriul warmonaqmnad. matiane momwmobs masSi mimdinare xSiri
da uwyveti Sinaomebis, ajanyebebis, SeTqmulebebis Sesaxeb. imperatoris piradi Zalauflebis
(droebiT) gaZlierebas xels uwyobda, am dros, gaRrmavebuli glexTa daymevebis procesi.
VIII-IX saukuneebSi, miwebis mtacebluri miTvisebis pirobebSi, imperatori gamodioda uzenaesi
senioris (suzerenis) saxiT, romelic TviTon gankargavda miwebs, ganamtkicebda saero da
sasuliero mebatoneTa miwaTmflobelobas. Tumca, yovelive es xdeboda Temebis xarjze da,
msxvili miwaTmflobelebis interesebidan gamomdinare. Tu merovingebis xanaSi samefo
xelisuflebis dasayrdeni Tavisufali meTeme-gle-xi iyo, karolingebis realuri Zalaufleba,
ukve sul sxva Zalebs eyrdnoboda: pirdapir vasalebs _ beneficiarebs.Ees is pirebi iyvnen,
vinc mefis piradi mfarvelobis qveS imyofeboda. karolingebis xelisufleba sul ufro
senioraluri xdeboda da mas, arsebiTad, asustebdnen msxvili adgilobrivi mbrZaneblebi _
grafebi da episkoposebi. Sarl didis xelSi SenarCunebuli iqna saerTo-saxelmwifoebrivi
uflebamosilebebis mxolod garkveuli nawili, kerZod: “samefo mSvidobis” dacva,
saxelmwifo sazRvris dacva, centraluri xelisuflebisa da votCinur mbrZanebelTa
moqmedebebis koordinireba. formalurad, imperatori uzenaes apelaciasac axorcielebda.
Tumca, aqve iyo miTiTebuli, rom yvela qonebrivi dava, saboloo gadawyvetas adgilze
poulobs, grafisa da mosamarTlis meSveobiT. am funqciis ganxorcielebas miesadaga
mmarTvelobis saimperatoro aparatic: sabWo, romlis SemadgenlobaSi Sediodnen saero da
sasuliero didkacobis zeda fena, yvela im sakiTxs wyvetda, romelic “mefisa da samefos
keTildReobas uzrunvelyofda”. es aristokratiuli organo uzrunvelyofda mefisadmi
qveSevrdomTa morCilebas. Sarl didis susti memkvidreebis zeobaSi am organom TiTqmis
SeuzRudavi uflebamosilebani SeiZina. adgilobrivi administraciis saTaveSi msxvili miwaT-
mflobelebi _ gubernatorebi da grafebi idgnen, romlebic sakuTar xelisuflebas episko-
posebTan iyofdnen. mniSvnelovani iyo markgrafebis roli _ sasazRvro sagrafoebSi
gamwesebuli mxedarTmTavrebi, romlebsac saxelmwifo sazRvris dacva evalebodaT. Sarli
saxelmwifos marTavda ara imperiuli biurokratiis meSveobiT (mas sataxto qalaqic ki ar
hqonda), aramed, mTels imperiaSi mimofantuli, “saxelmwifos mociqulTa” administraciul
_ sasamarTlo aparatis meSveobiT, romlebic mowodebuli iyvnen cxovrebaSi gaetarebinaT
mefis gadawyvetilebani. “saxelmwifos mociqulebi” Sedgebodnen erTi saero da erTi sasu-
liero pirisagan, romlebsac, yovelwliurad, unda SemoevloT olqi, romlis SemadgenlobaSi
Sedioda ramdenime sagrafo. maT kompetencias warmoadgenda: samefo mamulebis movla-patro-
nobaze zedamxedveloba, religiuri wesebis swori aRsruleba, TvalTvali samefo mosa-
marTleebze _ skabinebze, adgilobrivi sasamarTlos mier mZime dana-Saulze Setanili,
saapelacio saCivrebis ganxilva. maT SeeZloT damnaSavis gacemis moTxovna, romelic saero
an sasuliero sabatonos teritoriaze imaleboda. episkoposis, abatis, grafis mxridan
daumorCileblobis SemTxvevaSi, maT didi jarima ekisrebodaT. mefis saero da sasuliero
mociqulTa tandemi, kidev erTxel, mowmobda centraluri xelisuflebis sisustesa da mis
araefeqturobaze, agreTve im garemoebaze, rom mas dasayrdeni ar hyavda teritoriul
erTeulebSi. Sarl didis gardacvalebis Semdeg, imperia misma memkvidreebma gainawiles. 987
wels gardaicvala ukanaskneli karolingi mefe _ lui V da, mis nacvlad, taxtze axali
dinaastiis warmomadgeneli _ hugo kapeti avida.
1) socialuri wyoba
105
1) sagvareulo aristokratia _ erlebi;
2) Tavisufali meTeme-glexebi _ kerlebi;
3) naxevradTavisufali _ letebi;
4) ojaxis mosamsaxure _ monebi.
,,samarTali” moixseniebs agreTve samRvdeloebasa da mefes, Tanac episkoposis sisxlis fasi
(vergeldi) mefisaze metia. VIII saukuneSi gavrcelda individualuri patronaJis praqtika,
roca yvelas unda moeZebna sakuTari mfarveli _ glafordi da ar SeeZlo misgan wasvla, am
ukanasknelis nebarTvis gareSe.
VII-IX saukuneebis ZeglebSi gansakuTrebulad aRiniSneba mefis razmelebis _ tanebis
mdgomareoba. tanebSi Sediodnen rogorc erlebi, ise kerlebi, romlebic valdebuli iyvnen
samxedro samsaxuri gaewiaT, mefis sasargeblod. am kategoriaSi mosaxvedrad erTaderT
savaldebulo kriteriumad garkveuli moculobis (5 haidi) miwis nakveTi iTvleboda.
amgvarad, TavisufalTa sxvadasxva socialur jgufebs Soris sazRvrebi jer-jerobiT ar iyo
mkveTrad gavlebuli da arc socialur karCaketilobas hqonda adgili. ingliseli glexis da
gabatobulis STamomavalsac ki SeeZlo tanad qceva, Tu is mefisgan da batonisgan miwis
nakveTs miiRebda.
amavdroulad, swrafi tempiT viTardeba baton-ymuri urTierTobebi. XI saukuneSi yvela is
piri, visac ar Seswevda unari pasuxi ego sasamarTloSi, sakuTari namoqmedaris gamo,
valdebuli iyo moeZebna glafordi (iZulebiTi komendacia). nebismier adamians, vidre is mefes
mimarTavda marTlmsajulebisaTvis, valdebuli iyo sakuTari glafordisaTvis miemarTa.
batonis sicocxle xelSeuxebeli iyo rogorc erlebisa, ise kerlebisaTvis. XI saukuneSi
ganisazRvra saadgilmamulo samuSaoebi rogorc tanebis, ise damokidebuli glexobisaTvis.
tanebi flobdnen, mefis aqtiT gansazRvrul, miwaTmflobelobas da valdebuli iyvnen
SeesrulebinaT sami ZiriTadi movaleoba: 1) monawileoba mieRoT laSqrobebSi; 2) cixe-
simagreebis mSeneblobaSi; 3) xidebis gamagrebaSi. garda amisa, mefis brZanebiT miwaT-
mflobelTa didi umravlesoba monawileobda sxva samuSaoebis SesrulebaSic: mefisaTvis
nakrZalebis gamarTva, gemebis Sekazmva, sanapiros dacva, saeklesio meaTedis gadaxda.
TandaTanobiT, tanebma samxedro fena (wodeba) Seqmnes.
gaRatakebul kerlebidan Seiqmna damokidebuli glexobis mravalricxovani kategoria _
rogorc fiqsirebuli, ise arafiqsirebuli valdebulebebiT. valdebulebebi ganisazRvreboda
mamulSi moqmedi CveulebebiT. glexis gardacvalebis Semdeg, glafordi iRebda mTel mis
qonebas. mniSvnelovnad gamoiyeneboda monaTa Sroma. eklesia mkacrad sjida, monebis mimarT,
usafuZvlo simkacresa da TviTnebobas: mona, romelsac mebatone kvira dResac amuSavebda,
Tavisufali adamiani xdeboda.
inglisuri samRvdeloeba, kenterberieli episkoposiT saTaveSi, kontinentis samRvdeloebasTan
SedarebiT, romis papis xelisuflebisagan damoukidebeli iyo. mRvdelmsaxureba adgilobriv
enaze xdeboda. samRvdeloebis warmomadgenlebi saero saqmeebis gadawyvetaSic mona-
wileobdnen, rogorc adgilobriv, ise samefo krebebSi.
inglisuri eklesia umsxvilesi miwaTmflobeli iyo _ mas inglisis miwebis 1/3 ekuTvnoda.
Tanac, samRvdeloeba ar ixdida saxelmwifo gadasaxadebs.
2) saxelmwifo wyobileba
106
uitanTa sabWo _ ,,brZenTa sabWo” _ iTvleboda. es iyo Rirseul, ,,didad mqone” kacTa kreba,
romlis SemadgenlobaSi Sediodnen: mefe, umaRlesi samRvdeloeba, saero didkacoba, maT
Soris mefis mier daniSnuli tanebi, romlebic mefisgan miwvevas iRebdnen. eduard aRmsa-
reblis dros, uitanagemotSi Sedioda normanTa mniSvnelovani nawili, romlebmac miiRes mi-
webi da Tanamdebobebi anglo-saqsebis samefoSi. agreTve, Sediodnen Sotlandiisa da uelsis
mefeebi da q. londonis warmomadgenlebi.
yvela mniSvnelovani saxelmwifo gadawyvetileba am krebis TanxmobiTa da rCeviT miiReboda.
misi ZiriTadi funqciebi iyo: mefis arCeva da uzenaesi marTlmsajuleba. IX-X sauukuneebSi
samefo xelisuflebam SesZlo witanagemot-is mcireodeni SezRudva, samefo saqmeebis mimarT,
kerZod socialuri politikis _ miwebis ganawilebis sferoSi.
inglisSi adgilobrivi mmarTveloba TviTmmarTvelobis principebze viTardeboda. anglo-
saqsebis mefis etelstanis (X s.) kanonebi asaxeleben adgilobrivi mmarTvelobis erTeulebs,
aseulebsa da aTeulebs. aseuli, romelsac centurioni edga saTaveSi, saerTo krebiT
imarTeboda. krebas TveSi erTxel iwvevdnen. aseuli 10 aTeulad iyofoda _ ojaxebad,
romlebsac mamasaxlisi marTavda. aTeulis mTavari amocana iyo wesrigis dacva da
gadasaxadebis akrefa. aseulTa saxalxo krebebSi ganixileboda yvela adgilobrivi, maT
Soris, sasamarTlo saqmeebi da weliwadSi orjer mowmdeboda aTeulebi, raTa TiToeuli
maTganSi koleqtiuri pasuxismgebloba gavrcelebuliyo da yvela samarTaldarRveva cnobili
da saTanadod dasjili yofiliyo.
amavdroulad, qveyana samxedro miznebisaTvis, 32 did olqad (sagrafod) daiyo.
sagrafos centri iyo gamagrebuli qalaqi. sagrafos krebebi, X saukunidan, weliwadSi orjer
imarTeboda da masSi sagrafos yvela Tavisufali mcxovrebi monawileobda. kreba ixilavda
yvela mniSvnelovan adgilobriv saqmeebs, maT Soris marTlmsajulebas. qalaqebsa da
navsadgurebs sakuTari krebebi hqondaT. arsebobda soflis krebac. aTeuli, aseuli da sag-
rafo sulac ar iyo adgilobrivi mmarTvelobis mkveTrad ierarqiuli sistema da, ZiriTadSi,
erTmaneTisagan damoukideblad imarTebodnen.
sagrafos saTaveSi eldormeni idga. mas mefe niSnavda, uitanagemotisa da adgilobrivi
didkacobis TanxmobiT. mis funqciebSi Sedioda sagrafos krebisa da sagrafos SeiaraRebuli
Zalebis xelmZRvaneloba. TandaTanobiT, aseulisa da sagrafos marTvaSi gaizarda mefis
piradi warmomadgenlis _ gerefas roli. gerefa _ samefo ministeriali, mefis mier
iniSneboda, msaxureuli didkacobis saSualo fenidan da, frankebSi arsebuli, grafis
msgavsad, marTavda olqs an qalaqs. X saukuneSi gerefam SeiZina mniSvnelovani sapolicio da
sasamarTlo funqciebi; is akontrolebda xazinaSi gadasaxadebisa da sasamarTlo jarimebis
Cadinebas.
107
(XIII -XV ss.) gamwvavda bizantiuri sazogadoebis politikuri krizisi, rac ganpirobebuli
iyo sabatono urTierTobebis gaRrmavebiTa da ganmtkicebiT, im dros, rodesac qveyanas
aSkarad daemuqra Turquli agresiis safrTxe. swored mesame etapze xdeba bizantiuri
saxelmwifoebriobis mkveTri dasusteba da misi faqtiuri daSla-daqucmaceba (XIII-XIV ss.),
ramac gamoiwvia misi saboloo damxoba, XV saukunis Sua xanebSi. bizantiis
saxelmwifoebriobisa da samarTalganviTarebis istoriis Seswavla mniSvnelovania imdenad,
ramdenadac man udidesi gavlena moaxdina samxreT da aRmosavleT evropisa da amierkavkasiis
qveynebis politikur da samarTlebriv evoluciaze. xangrZlivi drois ganmav-lobaSi, swored
bizantiis imperia iyo antikuri samyaros saxelmwifo da samarTlebrivi memkvidreobis
mcveli da Taviseburi xidi, Zveli droisa da Sua saukuneebis periodis civilizaciebs Soris.
misi wyalobiT da uSualo gavneliT, aRniSnuli regionis xalxi, eziara antikuri epoqis
kulturul saganZurs, vinaidan konstantinopolsa da sxva did qalaqebSi arsebuli
samecniero da saganmanaTleblo kerebi, mudam ipyrobdnen codnas mowyurebuli adamianis
yuradRebas. bizantiis imperiis gavleniT, amave regionis qveynebSi gavrcelda da, SemdgomSi,
saxelmwifo religiad gamocxadda qristianuli sarwmunoeba, riTac kidev ufro ganmtkicda
bizantiasa da misi mezobeli saxelmwifoebis politikuri, samarT-lebrivi, kulturul _
ekonomikuri kavSirebi, rac mniSvnelovnad ganapirobebda am saxel-mwifoebis progresul
ganviTarebas.
108
maT Soris Zveli aristokratiis, didi nawili.Aamavdroulad, bizantiaSi SenarCunda saxel-
mwifo sakuTrebis formebi, saTemo miwadmflobeloba da miwaze SeuzRudavi kerZo sakuTreba,
rac momdevno saukuneebSic, arsebiTad, aferxebda sakuTrebis axali baton-ymuri formis
Camoyalibebasa da bizantiuri glexobis eqploataciis ganviTarebas. mxolod X saukuneSi
damkvidrda sabatono (senioraluri) sistema, romelic daefuZna msxvili magnatebisagan
damokidebuli, glexobis sxvadasxva kategoriis SenarCunebas, Tumca saxelmwifos mkacri
kontrolis pirobebSi. rac Seexeba sabatono miwadmflobelobis ZiriTad formebs _ pirobiT
wyalobas, proniebisa da ariTmosis saxiT, _ isini sakmaod gvian, XI-XII saukuneebSi
Camoyalibdnen. kerZod, sabatono institutis yvelaze gavrcelebuli nairsaxeoba _ pronia,
XI-XII saukuneebSi iqmneba da is proniarisaTvis, saxelmwifos mxridan, miwis nakveTis
sxvadsxva saxis wyalobas niSnavda, raime samsaxuris gawevis pirobiT, Cveulebisamebr _
proniaris an imperatoris sicocxlis manZilze. sabatono urTierTobebis Senelebuli xasia-
Ti ganapirobebda bizantiuri sazogadoebis gabatonebuli fenis socialuri Semadgenlobis
Taviseburebebs, imperiis ganviTarebis meore etapze. aRniSnul periodSi, gabatonebuli fena
ramdenime wodebiT iyo warmodgenili: saero aristokrati da sasuliero maRalCinosnebi,
adgilobrivi samxedro msaxureuli zedafena da is saTemo aristokratia, romelic
gamdidrebuli glexobis rigebidan gamovida. xangrZlivi drois manZilze ver moxerxda aRniS-
nuli Zalebis konsolidacia da erTiani Caketili aristokratiuli zedafenis Camoyalibeba.
ganviTarebuli Sua saukuneebisaTvis damaxasiaTebeli, memkvidreobiTi vasalur-senioraluri
sistema, bizantiaSi mxolod XI-XII saukuneebSi iqmneba. Suasaukunovani senioraluri wyobis
SedarebiTi ganuviTarebloba ganapirobebda bizantiuri memamule _ zedafenis arsebiT
sisustes, amitom gabatonebuli fenis struqturul sistemaSi dawinaurebuli poziciebi
dedaqalaqis aristokratiasa da imperiis umaRles moxeleebs ekavaT, romlebic gaafTrebiT
ebrZodnen provinciul samxedro maRalCinosnobasa da memamuleTa wodebas. bizantiis imperiis
ganviTarebis meore etapze SenarCunebuli iqna mSromeli mosaxleobis uflebrivi mraval-
ferovneba, ris gamoc, memamulisagan damokidebuli, glexTa wodebis formireba droSi
gaiwela da ramdenime saukune moicva. imperiaSi kvlav arsebobda Tavisufali meTeme-glexebis
fena, romlebic xazinisa da imperatoris kuTvnil miwebze cxovrobdnen. glxobis orive
kategoriis eqploatacia centralizebuli wesiT xdeboda, saxelmwifo sagadasaxado sistemis
meSveobiT. saxelmwifos kuTvnil miwebze msxdomi da dabegrili glexoba, faqtiurad,
daymevebis proceduras ganicdida: moxda misi xazinisadmi miwera da mas aekrZala gadaad-
gilebis Tavisufleba. glexobas evaleboda saadgilmamulo gadasaxadis _ kanonis gamoReba,
suladobrivi gadasaxadis (saxelmwifos sasargeblod), puris rentis da, pirutyvis yolaze,
dawesebuli gamosaRebis gadaxda. glexobisaTvis yvelaze mZime tvirTad iqca, mezoblebis
amovardinili meurneobis da mitovebuli miwebis gamo, dadgenili gadasaxadis gamoReba. XI-XII
saukuneebSi mkveTrad gaizarda, kerZo mflobelobaSi arsebuli, glexobis raodenoba, rasac
xels uwyobda Tavisufali da saxelmwifos sakuTrebaSi myofi glexebis raodenobis Semci-
reba. aRniSnuli movlena imis mauwyebeli iyo, rom bizantiaSi aqtiurad mimdinareobda baton-
ymuri tipis miwadmflobelobis Camoyalibebis procesi. kerZo mflobelobaSi myof glexebs
parikebi ewodebodaT. maT ar hqondaT miwaze kerZo sakuTrebis ufleba da isini mxolod
miwis nak-veTis, memkvidreobiT mpyrobelad, ganixilebodnen. amitom parikebs, batonis sasar-
geblod, SromiTi begaris Sesruleba, naturaluri da fuladi rentis gadaxda evalebodaT.
saxelmwifo glexobisagan gansxvavebiT, parikebis daymeveba mxolod XIII-XIV saukuneebSi
moxda. bizantiuri sazogadoebrivi kibis yvelaze qveda safexurze, odidganve, monebi imyo-
febodnen. xangrZlivi drois ganmavlobaSi, monobis SenarCuneba, bizantiuri socialuri
wyobis erT _ erT Taviseburebas warmoadgenda. monaTa Sromas farTod iyenebdnen bizantiuri
aristokratiis SinameurneobaSi. konstantinopolel warCinebulebs asobiT monebi hyavdaT. X-
XI saukuneebSi monaTa mdgomareoba ramdenadme gaumjobesda, kerZod: maT moipoves, saeklesio
wesiT, qorwinebis ufleba. amavdroulad, aikrZala Tavisufali mosaxleobis damoneba. ufro
metic, monebi xSirad parikebis statuss iZendnen. XI-XII saukuneebSi ganviTarebuli tenden-
ciiT, faqtiurad moiSala samarTlebrivi zRvari monebsa da eqsploatirebuli sazogadoebis
sxva kategoriebs Soris.
109
da damcvelad miiCneoda. swored bizantiis marTlmadideblurma eklesiam itvirTa, impera-
toris usazRvro avtoritetis, ganmtkicebis roli. qristianulma eklesiam SeimuSava da
akurTxa, imperatoris xelisuflebis RvTaebrivi warmomavlobis, doqtrina. religia qadagebda
saxelmwifosa da eklesiis, saero da sasuliero xelisuflebis erTianobas _ maTi simfoniis
ideas. kaTolikuri (dasavleT _ evropuli) eklesiisgan gansxvavebiT, bizantiuri eklesia,
ekonomikurad da politikurad, ufro metad iyo damokidebuli imperatoris xelisuflebaze,
vinaidan mas arseboba uwevda Zlieri, centralizebuli saxelmwifos pirobebSi. adrebi-
zantiuri eklesia pirdapir emorCileboda imperators. gansakuTrebiT Zlieri iyo eklesiis
saqmianobaze imperatoris gavlena iustiniane I-is (Primus Magnus) dros, romelic saeklesio
maRalCinosnenbs (episkoposebsa da TviT patriarqebsac), sakuTari xelqveiTebis msgavsad
eqceoda. Tumca, unda aRiniSnos, rom IV-VII saukuneebSi imperatoris xelisufleba sulac
ar iyo TviTmpyrobeluri. imperatoris uflebamosilebani mainc izRudeboda imperiis
“saerTo kanonebiT” da, gansakuTrebiT, taxtis memkvidreobiTobis prin-cipis ararsebobiT.
yovel axal imperators irCevdnen senati, “konstantinopolis xalxi” da jari (romlis
monawileobac bizantiis imperatoris arCevnebSi ganuxrelad izRudeboda). bizantiis
saxelmwifoSi politikuri cxovrebis angariSgasawev faqtorad, aRniSnul periodSi, impera-
toris yoveli axali kandidaturisaTvis, “konstantinopolis xalxis” mier Tanxmobis micema,
iTvleboda. jer kidev IV s-Si, imperatoris brZanebiT,”konstantinopolis xalxs” _ deda-
qalaqSi mcxovrebi, mosaxleobis sxvadasxva fenebisa da dajgufebebis warmomadgenlebs _
mieniWaT ufleba TxovniT miemarTad an pretenzia gamoeTqvaT, imperatoris mimarT.
“konstantinopoleli xalxi” ipodromze ikribeboda, maTTvis miniWebuli uflebis gansaxor-
cieleblad. aRniSnuli uflebis aRsasruleblad, bizantiaSi Seiqmna e.w. saqalaqo partiebi _
dimebi (gansakuTrebuli politikuri organizaciebi). ori yvelaze msxvili dimis socialur
dasayrdens (maT, pirobiTad, “cisferebi” da “mwvaneebi” ewodebodaT), gabatonebuli fenis
sxvadasxva dajgufebebi warmoadgendnen. “cisferebs” mxars uWerda senatoruli da
municipaluri aristokratia, “mwvaneebs” _ bizantiuri qalaqebis savaWro da samrewvelo
zedafena. dimebs garkveuli or-ganizebuloba axasiaTebda da sajariso formirebebis Seqmnis
uflebac hqondaT. V saukuneSi, analogiuri organizaciebi (dedaqalaqis dimebis msgavsad)
bizantiis imperiis sxva qalaqebSic Seiqmna. droTa ganmavlobaSi, dimebma saerTo-imperiuli
organizaciebis saxe SeiZines da, rac mTavaria, mWidrod TanamSromlobdnen erTmaneTTan,
gansakuTrebiT imperiis politikur cxovrebaSi. bizantiis imperatorebi angariSs uwevdnen
erT-erTYdims da mas sakuTar politikur dasayrdenad miiCnevdnen. saxelmwifo organoTa
sistemaSi didi mniSvneloba eniWeboda bizantiuri aristokratiis organos _ senats, romelic
agreTve, arsebiTad zRudavda imperatoris TviTmpyrobelobas. senatSi ganixileboda imperiis
yve-laze mniSvnelovani Sida da sagareo-politikuri saqmeebi. senatis aseT gavlenas didad
ganapirobebda misi Semadgenloba _ masSi warmodgenili iyo bizantiuri aristokratiis yvela
wodeba. V saukuneSi senatorTa ricxvi 2000 kacs Seadgenda. senatSi saxelmwifoebrivi mniSvne-
lobis sakiTxTa ganxilva-gadawyveta da senatorTa monawileoba, yoveli axali imperatoris
arCevaSi, uzrunvelyofda bizantiuri aristokratiis did rols, imperiis marTvis saqmeSi.
swored aRniSnuli garemoeba aiZulebda adrebizantieli imperatorebis, maT Soris yvelaze
Zlevamosili _ iustiniane I-is didis damokidebulebas, sakanonmdeblo donezec ki, “didi
senatisa da xalxis“ nebisagan. VIII saukunidan iwyeba bizantiis centraluri xelisuflebis
ganmtkicebis procesi, ramac, xangrZlivi droiT, gansazRvra bizantiuri saxelmwifoebriobis
Semdgomi evolucia. IX-X saukuneebSi, bizantiis centralizaciisa da, mis mier ganxor-
cielebuli warmatebuli dapyrobiTi omebis safuZvlad, qveynis is ekonomikuri stbiluroba
miiCneva, romelic axali sabatono sakuTrebis uflebaze iyo damyarebuli. bizantiis saxel-
mwifo, romelic ganviTarebis mwvervals makedonelTa dinastiis (867-1057) mmarTvelobaSi
aRwevs, uzarmazari biurokratiuli manqanis meSveobiT, cdilobda gaekontrolebina qveynis
ekonomikuri, politikuri da kulturuli cxovrebis yvela sferoebi. imperiis mkveTrad
centralizebuli xasiaTi, arsebiTad ganasxvavebda bizantias, misi Tanamedrove, dasavleT
evropis saxelmwifoebisagan. VIII saukuneSi, imperiaSi arsebuli, yvela is politikuri
organizacia da dawesebuleba, romelic met-naklebad, zRudavda bizantiis imperatoris
TviTmpyrobelobas an arsebiTad dasustda, an saerTod gauqmda. IX saukunidan aRmoifxvra,
“konstantinopolis xalxis” mier bizantiis imperatoris nominaluri gamocxadebis rituali.
konstantinopolis senatis politikuri roli, romelic jer kidev VII saukuneSi daqveiTda,
IX saukuneSi gamocemuli imperatoris brZanebiT, saerTod daqveiTda da sakanonmdeblo
procesSi es organo veRar iRebda monawinleobas. bizantiis imperiaSi, erTaderT gavlenian
politikur Zalad qristienuli (marTlmadidebluri) eklesia rCeba, romlis avtoriteti kidev
ufro gaZlierda.K kerZod, ganmtkicda konstantinopolis patriarqis _ bizantiis eklesiis
mamamTavris _ roli imperiis sazogadoebriv-politikur cxovrebaSi. patriarqebi xSirad,
110
mcirewlovali imperatorebis mmarTvelobisas, regentobasac iTavsebdnen da uSualod
ereodnen, taxtisaTvis gaCaRebul, politikur brZolaSi. patriarqebi im upiratesobiT
sargeblobdnen, rom VII saukuneSi dakanonda `samefo taxtze dasmis~ erTaderTi procedura,
romlis mixedviT, mxolod eklesiis mamamTavars hqonda axali imperatoris kurTxevis
uflebamosileba, wminda sofios taZarSi. Tumca, am periodSic bizantiis eklesiam ver
moipova, imperatoris xelisuflebisgan, damoukidebloba. imperatori inarCunebda, saeklesio
ierarqebis mier warmodgenili sami savaraudo kandidatidan, misTvis sasurveli piris
patriarqad arCevisa da arasasurveli mRvdelmTavris gadayenebis uflebas. VIII-IX saukuneebSi
imperatoris xelisuflebis safuZvlebis ganmtkicebas Tan axlda saxelisuflo atributebis
Secvla. bizantiis imperatorebs, aRniSnuli periodidan moyolebuli, bazilevsebsa da
avtokratorebs (TviTmpyrobelebs) uwodebdnen. imperatori _ bazilevsis kultis gandideba
moxda da amieridan RvTaebrivi monarqi samyaros _ oikumenas brZaneblad moixsenieboda.
imperatoris xelisufleba SeuzRudavi gaxda: bazilevsi gamoscemda kanonebs, erTpirovnulad
wyvetda umaRlesi moxeleebis Tanamdebobaze daniSvna-gadayenebis sakiTxs, iyo saxelmwifos
uzenaesi msajuli da armiisa da flotis mTavarsardali. aRsaniSnavia is garemoeba, rom
xelisuflebis SeuzRudaoba sulac ar niSnavda misi piradi mdgomareobis absolutur
simtkices (bizantiis imperatorTa TiTqmis naxevarma taxti da xelisufleba Zalmomreobis
Sedegad dakarga). didi xnis ganmavlobaSi bizantiaSi ar arsebobda taxtis memkvidreobis
mwyobri sistema: bazilevsis vaJiSvili sulac ar ganixileboda savaldebulo kanonier
memkvidred. imperatoroba dabadebiT ki ara, “RvTaebrivi rCeulobiT” modioda (cnobilia, rom
mSobiare dedofals wiTeli xaverdiTa da atlasiT morTul oTaxSi awvendnen, samSobiarod.
amitom, axalSobils “wiTel oTaxSi dabadebuls”, anu porfirogenets uwodebdnen. am
tituliT, zogadad, moixseniebdnen bizantiis imperatorebs). swored amitom iyo, rom bazi-
levsebi farTod iyenebdnen TanammarTvelTa instituts, rac imaSi mdgomareobda, rom
imperatori, Tavisive sicocxleSi, asaxelebda sakuTar memkvidres (anu momaval imperators;
amave wess hqonda adgili Zvel romSi, principatis xanaSi). kanonieri taxtis memkvidreobis
principi bizantiis imperiaSi mxolod XI saukunidan damkvidrda. tradicionalizmi,
saukuneebis manZilze damkvidrebuli da CveulebebiT ganmtkicebuli Zveli ceremonialuri
sistema, mniSvnelovnad zRudavda imperatoris pirad SesaZleblobebsa da, mis mier, saxel-
mwifos marTvis unar-Cvevebis gamovlinebas. amis gamo, imperatoris realuri xelisufleba
arsebiTad Sesustda, rasac didad ganapirobebda axali baton-ymuri urTierTobebis
damkvidreba da, TviT sazogadoebis gabatonebuli fenis SigniT, momxdari struqturuli
cvlilebebi. baton-ymuri urTierTobebis damyareba ayalibebda bizantiis imperatorsa da
msxvil miwaTmflobelebs _ dinatebs Soris axal, bizantiuri saxelmwifoebrivi praqti-
kisaTvis ucxo, senioralur-vasalur urTierTobebs. X saukunidan moyolebuli, imperatori
iZulebulia dinatebTan dados vasaluri xelSekrulebebi da ikisros senioraluri mova-
leobebi. saxelmwifoebriobis ganviTarebis ZiriTad etapebze, bizantiis saxelmwifo
wyobilebisaTvis damaxasiaTebel movlenad iTvleba, Zalzed ganStoebuli centraluri da
adgilobrivi, biurokratiuli aparatis arseboba, romlis safuZvelSi Caido mkacri
ierarqiuli sawyisebi. bizantiuri samoxeleo sistema ramdenime rangad (titulad ) iyofoda.
rangebis sistema zedmiwevniT iyo gansazRvruli da daaxloebiT samoc tituls moicavda.
imperiis centraluri mmarTveloba saxelmwifo sabWos (konsistoriumi, mogvianebiT _ sink-
liTi) xelSi iyo. sinkliTi, imperatoris gverdiT arsebuli, uzenaesi saxelmwifo organo iyo,
romlis kompetenciaSi Sedioda yvelaze mniSvnelovani saxelmwifo saqmeebis gadawyveta.
Tumca, aRsaniSnavia is garemoeba, rom misi funqciebi ar iyo mkveTrad gamijnuli. saxelmwifo
sabWos SemadgenlobaSi saxelmwifo da sasaxlis yvelaze didi moxeleebi Sediodnen, rom-
lebic imperatoris uaxloes garemocvas warmoadgendnen. maT ricxvs miekuTvnebodnen:
pretorianelTa ori prefeqti, konstantinopolis prefeqti, sasaxlis magistrosi da qvestori,
finansebis ori komiti. imperiis maRalCinosnebs sakmaod vrceli saxelisuflo, maT Soris
sasamarTlo uflebamosilebani hqondaT. kerZod, pretorianelTa orive prefeqti axor-
cielebda adgilobrivi saxelmwifo aparatis umaRles xelmZRvanelobas; konstantinopolis
prefeqti iyo dedaqalaqis samoqalaqo mmarTveli da senatis Tavmjdomare. mniSvnelovani
funqciebiT aRiWurven sasaxlis sxva maRalCinosnebic: magistrosi iyo sasaxlis ufrosi,
xolo qvestori _ mTavari iuristi da konsistoriumis Tavmjdomare. swored maT evalebodaT
imperiis saqmeebis marTva, ganStoebuli biurokratiuli aparatis daxmarebiT. aRniSnul peri-
odSi bizantiis saimperio moxeleTa raodenoba grandiozuli iyo (ramdenime aTeul aTas kacs
iTvlida).
111
$5. kievis ruseTis saxelmwifo samarTali
kievis ruseTis socialuri struqtura rTuli iyo, Tumca ukve sakmaod mkveTrad ganisazRvra
socialuri diferencireba da baton-ymuri urTierTobebis ZiriTadi niSnebi. Camoyalibda
miwaze sabatono sakuTreba _ Sua saukuneebis periodis ekonomikuri safuZveli. TavisTavad,
mimdinareobda baton-ymobis ZiriTadi fenebis _ batonisa da yma-glexebis Camoyalibebis
procesic.Kkievis ruseTis zedafenas Seadgendnen: mTavrebi, boiarebi, qristianobis gavr-
celebis Semdeg _ eklesia, monastrebi, mTavris razmeulis wevrebi _ druJinikebi da mTavrisa
da boiarebis msaxurebi. yvelaze msxvili mebatone TviT kievis ruseTis mTavari iyo. wyaroebi
miuTiTeben, rom kievis ruseTSi arsebobda mTavris soflebi, sadac cxovrobdnen damoki-
debuli glexebi, romlebic, mTavris sasargeblod, Sromobdnen zedamxedvelTa, mouravebis,
mamasaxlisebis meTvalyureobis qveS. boiarebi sagvareulo aristokratiis is warmoma-
dgenlebi iyvnen, romlebic gamdidrdnen da dawinaurdnen glexebis eqsploataciisa da
112
mZarcvelobiTi omebis Sedegad. qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadebis Semdeg,
koleqtiur mebatoned eklesia-monastrebi iqcnen. TandaTanobiT eklesia eufleboda miwebs:
maT miaTedis saxiT _ yovelgvari Semosavlidan, erTi meaTedis odenobiT, gadasaxads _
wyalobas mTavaris uboZebda, rac kidev ufro zrdida eklesiis Semosavals. mebatoneTa
qvedafenas mTavris druJinikebi da mTavrisa da boiarTa msaxurebi Seadgendnen. am fenis
Camoyalibeba Tavisufali adamianebis, zogjer ki _ yofili monebis _ xolopebis xarjze
xdeboda. mebatonis winaSe saimedo samsaxuris safasurad, maT miwas uwyalobebdnen,
glexebianad, ris Semdeg isinic eqsploatatorebad gadaiqceodnen. mebatoneTa mTavar uflebad
da privilegiad miwaze da glexebis eqploataciaze eqskluziuri ufleba miiCneoda.
saxelmwifo icavda maT sxva uflebebsac. Mmtkiced iyo daculi mebatonis sicocxle da
janmrTeloba. sicocxlisa da janmrTelobis xelyofa mZimed isjeboda da sasjelis
diferencireba, dazaralebulis statusis Sesabamisad, xdeboda. mSromeli mosaxleobis
ZiriTad masas smerdi _ glexebi Seadgendnen. mecnierTa erTi nawili smerdebad yvela glexs
miiCnevda. meore nawilis azriT, smerdebi daymevebuli glexebi iyvnen. smerdebi TemebSi _
vervi iyvnen gaerTianebuli. vervi gvarovnuli wyobilebis gadmonaSTi iyo, Tumca kievis
ruseTSi vervs ukve ara sisxliTnaTesavuri principi, aramed sasoflo _ teritoriuli
xasiaTi hqonda. vervSi meTemeebi koleqtiuri pasuxismgeblobiT da urTierTdaxmarebis
principiT iyvnen dakavSirebuli. damokidebuli mosaxleobis meore kategorias zakupebi
Seadgendnen.zakupoba warmoiSva купа-sesxis xelSekrulebidan (an fuladi TanxiT, an naturiT),
ris gamoc zakups kreditoris (mebatonis) sasargeblod unda eSroma, valis gadaxdis safa-
surad, Tanac procentebis gaTvaliswinebiT. faqtiurad, zakubs ar SeeZlo “купа”-s
anazRaureba da is praqtikulad samudamod rCeboda mebatonis ymobaSi. Tu zakuri gaeqceoda
mebatones, is avtomaturad xolopad _ monad iqceoda. xolopobas iwvevda zakupis mier
Cadenili qurdoba. mebatones, zakupis mimarT, votCinuri (mamulSi) iusticiis ufleba gaaCnia.
Русская Правда aRniSnavda, rom batons uniaTo zakupis garozgvis uflebac hqonda (62 m).
Tumca, zakups, xolopisgan gansxvavebiT, garkveuli uflebebi gaaCnda. dauSvebeli iyo misi
usafuZvlod dasja, mas SeeZlo mosamarTlesTan eCivla mebatonisaTvis, mas xolopad ver
gayididnen da dausjelad qonebas ver CamoarTmevdnen. damokidebuli mosaxleobis kidev erT
kategorias riadoviCebi _ рядовичи Seadgendnen. Ряд-i (xelSekruleba) ideboda umiwo an
mciremiwiani glexsa da mebatones Soris, rom es ukanaskneli, glexs sakuTar mamulSi, ijariT
miscemda miwis nakveTs, mosavlis garkveuli nawilis safasurad (erTi mesamedi an naxevari).
riadoviCebi dasavleTevropeli prekaristebis analogia iyo. mravaldargovanma kievis ruseTis
meurneobam da sazogadoebrivma wyobam mosaxleobas kidev erTi damokidebuli kategoria –
“uuflebo Celiadi” (челядь) icoda. Челядь araTavisufal mamakacs _ xolops an Celiadins,
xolo araTavisufal qals – робой (roboia) ewodeboda, Tumca qalic da mamakacic челядь-is
cnebiT aRiniSneboda. Челядь-i absoliuturad uuflebo fena iyo. Русская Правда maT pirutyvs
utolebda, rac pirdapir miuTiTebda maTi, Zvel romaul da saerTod antikur, monebTan
msgavsebaze. Tumca, aRsaniSnavia, rom kievis ruseTSi холоп-ebi ar Seadgendnen mwarmoebelTa
ZiriTad masas, da monoba, upiratesad, patriarqaluri (saSinao) xasiaTis iyo. droTa ganmav-
lobaSi, xolopebi yma-glexebad iqcnen. saerTod aRsaniSnavia is garemoeba, rom glexebis
daymevebis procesi kievis ruseTSi sakmaod xangrZlivi gamodga da is erTbaSad arc
dawyebula da arc dasrulebula. kievis ruseTSi arsebobda bevri da sakmaod mraval-
ricxovani mosaxleobiT ganTqmuli qalaqebi. ukve IX-Xss. maTi ricxvi TiTqmis 25-s udrida.
momdevno saukuneebSi es ricxvi 60-mde, xolo monRolTa Semosevis droisaTvis _ 300-mde
gaizarda. qalaqis mosaxleobis zedafenas vaWrebi Seadgendnen, kerZod saerTaSoriso savaWro
operaciabSi Cabmuli pirebi. kievSi, novgorodsa da sxva diod qalaqebSi daxelovnebuli
xelosnebi cxovrobdnen. qalaqebi kulturis centrebad iqcnen. Zveli rusuli sofeli, didi
xnis ganmavlobaSi gaunaTlebeli iyo. qalaqebSi ki ganaTleba swrafad viTardeboda ara
mxolod vaWrebis, aramed xelosnebis wreebSic. amrigad, kievis ruseTSi ukve mimdinareobda
wodebebis anu adamianTa didi jgufebis Seqmna, romlebic saerTo samarTlebrivi statusiT
iyvnen erTmaneTTan dakavSirebuli da sxvebisgan gansxvavebuli. Zvel rusuli saxelmwifo _
kievis ruseTi polieTnikuri sazogadoeba iyo, Tanac SeqmnisTanave. Повесть временных лет im
tomebis CamoTvlisas, romlebmac moiwvies variagi mTavrebi, asaxelebs araslavur tomebsac _
Cudi da finebi. Crdilo-aRmosavleTiT migraciis Sedegad, slavebi aucileblad Seexebodnen
finur tomebsac. Tumca, es procesi mSvidobianad mimdinareobda da adgili ar hqonda
adgilobrivi (avtoqtonuri) mosaxleobis dapyrobas. volgis auzSi mcxovrebi, Turquli
warmoSobis xalxi, sabolood daukavSirda aq gansaxlebul slavur tomebs _ viatiCebs da
maTTan erTad moxda volgispira tomebis gaqristianeba da maTi Zvelrusul sazogadoebaSi
integrireba.
113
3) kievis ruseTis politikuri wyobileba
4) saxelmwifo meqanizmi
Zvel rusuli saxelmwifo _ kievis ruseTi marTva-gamgeobis formiT monarqia iyo. mis
saTaveSi didi mTavari idga. mTavris xelT Tavmoyrili iyo uzenaesi sakanonmdeblo da
samxedro xelisufleba. Cvenamde moRweulia ramdenime msxvili sakanonmdeblo Zegli,
romlebic gamocemuli didi mTavrebis mier da maT saxels atareben: vladimiris wesdeba,
iaroslavis samarTali. didi mTavari aRmasrulebel xelisuflebasac axorcielebda, vinaidan
administraciis meTaurad iTvleboda. didi mTavrebis umravlesoba SesaniSnavi sardlebi
iyvnen da piradad xelmZRvanelobdnen sakuTar druJinebs, sxva tomebis an sxva saxelmwi-
foebis winaaRmdeg mowyobil laSqrobebSi. magaliTad, didi mTavrebi olegi (bizantiis
winaaRmdeg ibrZoda da sakuTari fari konstantinopolis karibWeze miaWeda, gamarjvebis
niSnad), svaitoslavi igoris Ze (daiRupa paWanikebis winaaRmdeg brZolaSi, bizantiis
waqezebiT, radgan erTdroulad bizantiasac ebrZoda da paWanikebsac), iaroslav brZeni
(sakuTari Zmebis winaaRmdeg ibrZoda), vdadimir monomaxi (83 brZola hqonda gamarTuli).
sagareo funqciebis ganxorcieleba ara mxolod iaraRis ZaliT, aramed diploatiuri gziTac
xdeboda. kievis ruseTis diplomatiam mniSvnelovan warmatebebs miaRwia. man dado sxvadasxva
saerTaSoriso SeTanxmeba _ savaWro, samxedro da sisxlis samarTlis sferoebSi. saerTa-
Soriso xelSekrulebebi zepiri an werilobiTi formiT ideboda. ukve X saukuneSi kievis
ruseTma saxelSekrulebo urTierTobebi daamyara bizantiasTan, xazareTTan, bulgareTTan,
germaniasTan, ungreTTan, variagebTan, paWanikebTan. diplomatiuri molaparakebebi TviT
monarqis meTaurobiT warimarTeboda, kerZod didi mTavrina _ olRa piradad ewvia bizantias,
Zvelrusul elCobasTan erTad. didi mTavrebi sasamarTlo funqciebsac axorcielebdnen. didi
mTavris figura tomobrivi beladis Tanamdebobidan ganviTarda. Tumca, beladi maSin arCeviTi
piri iyo. mas Semdeg, rac didi mTavari saxelmwifos meTauri gaxda, misi xelisufleba
memkvidreobiT gadaecemoda, daRmavali xazis mamrobiTi sqesis warmomadgenels (mamidan vaJi-
Svils). Cveulebisamebr, didi mTvarebi mamakacebi iyvnen, Tumca gamonaklisic iyo _ didi
mTavrina olRas saxiT. miuxedavad imisa, rom didi mTavrebi monarqebi iyvnen, maT, qveynis
marTvisas, ar SeeZloT daaxloebuli pirebis gareSe, yvela funqciis ganxorcieleba. amitom
Seiqmna didi mTavris sabWo, romelic miuxedavad imisa, rom ar iyo iuridiulad gaformebuli,
mainc seriozul gavlenas axdenda didi mTavris gadawyvetilebebze. am sabWoSi Sediodnen:
mTavarTan daaxloebuli pirebi _ misi druJinis zedafena (mTavris kacebi). zogjer kievis
ruseTSi ikribeboda boiarTa yrilobebi _ msxvili mebatoneebis sakrebulo, romelic wyvetda,
mTavrebs Soris, warmoqmnil davebs da sxva mniSvnelovan sakiTxebs. swored aseT yrilobaze
114
miuRiaT iaroslaviCebis pravda _ Русская Правда-s vrceli variantis erTi nawili.
kievis ruseTSi arsebobda veCe _ Zveli saxalxo krebis modificirebuli varianti. mecnierebi
daoben imis Sesaxeb, Tu ramdenad gavleniani da qmediTi iyo veCe Zvel rusul saxelmwifoSi
(вече momdinareobs rusuli sityva _ вещать-говорить (saubari)). erTi ram udavoa: veCes aqtiu-
rad iyenebdnen novgorodis mmarTvelobaSi. Tavdapirvelad, kievis ruseTSi arsebobda mmarT-
velobis ricxobrivi sistema, aTeulebis mixedviT. es sistema ganviTarda samxedro organi-
zaciidan, roca samxedro qvedanayofebis meTaurebi _ десяцкие, сотские, тысяцкие saxelmwifos
met-naklebad msxvili rgolebis xelmZRvanelebi gaxdnen. kerZod, tisiackim SeinarCuna
mxedarTmTavris funqcia, xolo socki gaxda qalaqis sasamarTlo _ administra-ciuli Tanam-
debobis piri. mmarTvelobis aTeulobiTma sistemam jer ver moaxdina centraluri
mmarTvelobidan adgilobrivi mmarTvelobis gamoyofa. Tumca, mogvianebiT aseTi diferen-
cireba mainc moxda. centralur mmarTvelobaSi Camoyalibda e.w. votCinuri-sasaxluri mmarT-
velobis sistema, romlis arsi imaSi mdgomareobda, rom didi mTavris sasaxlis mmarTveloba
SeerTebuli iyo da gaigivda (faqtiurad) saxelmwifos marTvasTan. didi mTavris meurneobaSi
mravlad iyo sxvadasxva saxis mosamsaxureebi, romlebic sazogadoebrivi cxovrebis sxvadasxva
sferos xelmZRvanelobdnen: saxlTuxucesebi, mejinibeebi, fareSebi da sxva. mogvainebiT, didi
mTavari maT mmarTvelobis romelime sferos gadascemda da amis Semdeg didi mTavris piradi
mosamsaxure _ saxelmwifo moRvawe, administratori xdeboda. adgilobrivi mmarTvelobis
sistema Zalzed martivi iyo. calkeul samTavroTa mmarTveli _ adgilobrivi mTavrebis garda,
centraluri aparatidan teritoriul erTeulebSi igzav-nebodnen e.w. namestnikebi da
volostelebi, rogorc adgilobrivi moxeleebi. maT samsaxuris safasurad mosaxleoba e.w.
“korms”- sakvebs aZlevda. aman Seuwyo xeli e.w. кормление-s sistemis Camoyalibebas. kievis
ruseTis samxedro organizaciis safuZvels didi mTavris druJina warmoadgenda. is
profesionali meomrebisgan Sedgeboda da Tumca, mcirericxovani iyo, mainc did Zalas
warmoadgenda. monarqsa da druJinas Soris urTierTkavSiri da urTierTdamokidebuleba
arsebobda. druJina, Cveulebriv, mTavris mamulSi an mis irgvliv mdebare soflebSi
cxovrobda da nebismier dros mzad iyo salaSqrod, romelSic is nadavlis xelSi Cagdebas
lamobda. druJinikebi aramxolod meomrebi, aramed didi mTavris mrCevlebic iyvnen. ufrosi
druJina warmoadgenda didgvarovanTa zedafenas, romelic didad ganapi-robebda mTavris
politikas. didi mTavris vasalebsac hyavdaT sakuTari druJinebi, agreTve, laSqrobis dros,
gamohyavdaT sakuTari mosamsaxureebi da yma-glexebi. TiToeul mamakacs SeeZlo iaraRis
tareba, Tumca es iaraRi Zalzed martivi iyo. boiarTa da mTavarTa Svilebs ki ukve sami
wlidan aswavlidnen cxenze jdomas, xolo 12 wlis asakidan isini, mamebTan erTad,
laSqrobebSi monawileobdnen.
qalaqebi, yovel SemTxvevaSi maTi centraluri nawili, cixe-simagreebad iyo gadaqceuli,
romlebsac aucileblobis SemTxvevaSi, aramxolod mTavris druJina, aramed qalaqis mTeli
srulwlovani mosaxleoba erTad icavda. mTavrebi xSirad mimarTavdnen daqiravebuli jaris
daxmarebas _ jer variagebis, mogvianebiT _ tramalebis momTabareebis saxiT. Zvelrusul
saxelmwifoSi _ kievis ruseTSi jer kidev ar arsebobda specialuri sasamarTlo organoebi.
sasamarTlo funqciebs axorcielebdnen administraciis esa Tu is warmomadgenlebi, maT Soris
_ didi mTavari. Tumca, specialuri Tanamdebobis pirebic iyvnen, romlebic mTavars marTl-
msajulebis aRsrulebaSi daxmarebas uwevdnen. maT Soris iyvnen virnikebi, romlebsac
mkvlelobisTvis dagenili jarimis Segroveba evalebodaT. sasamarTlo funqciebis aRsruleba
eklesiebsac evaleboda. moqmedebda mamulis (votCinas) sasamarTlo _ mebatones SeeZlo
sakuTari yma-glexebis gasamarTleba, radgan mebatonis sasamarTlo uflebamosilebani misi
saimuniteto uflebebis ganuyofeli nawili iyo. saxelmwifos marTva, omebis warmoeba,
mTavrisa da misi garemocvis piradi xarjebi, didi Tanxebis mobilizebas iTxovdnen. garda
sakuTari mamulebidan (glexebis sabatono eqspluataciis Sedegad) miRebuli Semosavlebisa,
mTavrebma SemoiRes xarkisa da gadasaxadebis dadgenis gansakuTrebuli sistema. xarks win
uswrebda, tomis wevrebis mier, mTavrisa da misi druJinisaTvis nebayoflobiT mirTmeuli
saCuqrebi. mogvianebiT, am saCuqrebma savaldebulo xasiaTi miiRes da gadasaxadad iqcnen.
xolo TviT xarkis gadaxda damokidebulebis niSnad iqca. swored sityva дань (xarki)
warmoiSva rusuli termini поданный _ qveSevrdomi, xarkis qveS myofi. Tavdapirvelad, xarkis
akrefa полюдье-s gziT xdeboda, roca mTavrebi weliwadSi erTxel Semovlas awyobdnen
sakuTari samflobeloebis farglebSi da uSualod agrovebdnen Semosavals, sakuTari
qveSevrdomebisgan. didi mTavari igori sviatoslavis Ze swored aseTi poludies Segrovebas
Seewira, drevlianTa miwaSi, radgan man yovelgvar dasaSveb zRvars gadaaWarba. am aqtma
aiZula misi qvrivi _ mTavrina olRa moewesrigebina saxelmwifo gadasaxadebis akrefis
115
sistema. man daadgina e.w. погост-ebi, xarkis akrefis specialuri punqtebi. Camoyalibda
pirdapiri gadasaxadebis mravalferovani sistema, agreTve savaWro, sasamarTlo da sxva saxis
baJi. gadasaxadebs ixdidnen, ZiriTadad, bewveuliT. Tumca, es sulac ar niSnavs, rom gada-
saxads mxolod naturaluri forma hqonda. ciyvisa da kvernis bewvi garkveuli fuladi
erTeuli iyo.
Zveli rusuli sazogadoebis politikuri sistemis mniSvnelovan elementad eklesia iqca, ro-
melic mWidrod iyo dakavSirebuli saxelmwifosTan. Tavdapirvelad, vladimir sviatoslavis
Zem moawesriga warmarTuli kulti, daadgina 6 RvTaebisagan Semdgari panTeoni, romlis saTa-
veSi idga omisa da Weqa-quxilis RvTaeba _ peruni. xolo mogvianebiT, 990 wels man
gaaqristiana kievis ruseTi, SemoiRo monoTeisturi sarwmunoeba, romelic qadagebda monarqis
xelisuflebis RvTaebriv warmoSobasa da misdami upirobo morCilebas. qristianobis gavr-
celebas didi winaaRmdegoba mohyva kievis ruseTis sxvadasxva regionSi, rasac aramxolod
socialuri, aramed wminda religiuri motivic hqonda: xalxi saukuneebis manZilze mieCvia
mama-papaTa rwmenas da ar surda, seriozuli mizezis gareSe, maszed uaris Tqma. qristianuli
eklesiis saTaveSi mitropoliti idga, romelsac, Tavdapirvelad, bizantiis patriarqi, xolo
mogvianebiT _ kievis didi mTavari niSnavda. calkeul miwebSi eklesiis meTaurebad
episkoposebi iniSnebodnen.
adreuli Sua saukuneebis samarTlis Sesaxeb, yvelaze srulyofil warmodgenas e.w. `barba-
rosuli samarTlis“ Zeglebi gvaZleven. am ZeglebSi Cawerili iyo mravalricxovani
Cveulebebi, germanelTa Soris gavrcelebuli sasamarTlo gadawyvetilebis nimuSebi. samarT-
lis Zeglebs Soris yvelaze Zveli `salikuri samarTali“ iyo, romelic xlodvigis mier iqna
Sedgenili, V-VI saukuneebis mijnaze, agreTve “ripuarTa samarTali” _ sxva frankTa tomebis
samarTali, romelic, ZiriTadSi, VI saukuneSi Camoyalibda; Tumca, cnobilia misi mxolod
VII saukunis redaqcia.
kidev erTi samarTlis wyaro vesTguTebis samarTali iyo, romlis pirveli sruli redaqcia
VI-VII saukuneebSi Seiqmna. mis safuZvelSi devs vesTguTebis mefis _ erixis (466-489 ww.) ka-
nonTa krebuli. es, is erixia, romelmac sakuTari samflobeloebi gaafarTova galiaSi da
romis imperatorisagan damoukidebloba moipova. vesTguTebis Semdeg, sakuTari samarTali
burgundebmac Seqmnes. am samarTlis Seqmnisas, burgundebi mimarTavdnen ara mxolod praq-
tikul miznebs, aramed politikur-simboluri Sedegis miRwevas cdilobdnen; kerZod, romis
imperatoris xelisuflebidan gaTavisuflebul teritoriaze, sakuTari batonobis ganmtki-
cebis demonstrireba surdaT. mogvianebiT, VIII saukuneSi, alemanTa da bavarielTa samarTali,
xolo VIII saukunis bolosa da IX saukunis dasawyisSi _ saqsonelTa da Tiurin-gelTa sa-
marTali Seiqmna. “barbarosuli samarTli” iqmneboda mefeebis mier, yvelaze “cnobili”
(episkoposebi, hercogebi, grafebi) admianebisa da “Sekrebili xalxis” Tana-monawileobiT,
rogorc amis Sesaxeb weria alemanTa samarTalSi. Yyvela samarTlis wigni, romelic salikuri
samarTlis Semdeg, ori-sami saukunis dagvianebiT Seiqmna, mTeli maTi arqaulobis miuxedavad,
imaze momwmobs, rom maTSi asaxuli iyo sabatono urTierTobebis axali etapi. Tu salikuri
samarTali frankTa sazogadoebis ganviTarebis im periods miekuTvneba, roca gvarovnuli
kavSirebis procesi jer kidev ar iyo dasrulebuli, ar iyo damkvidrebuli miwaze sabatono
sakuTreba, ufro gviandeli periodis samarTlis wignebSi dafiqsirda alodis _ rogorc
miwis gasxvisebadi sakuTrebis, Camoyalibeba; ufro mkveTrad aris gamoxatuli socialuri
diferencireba, TavisufalTa Soris damokidebulebis urTi-erTobebi da sxva. Tanac, yvela es
samarTlis Zegli ganicdida romisa da saeklesio samarTlis mniSvnelovan gavlenas.
“barbarosuli samarTlis“ ZeglebTan Sinaarsobrivi msgavseba gaaCniaT anglo-saqsuri Cveu-
lebiTi samarTlis normebis werilobiT krebulebs, kerZod: etelbertis samarTali (VI s.),
ines samarTali (daax. 690w.), etelstanis samarTali (Xs.), alfred didis samarTali (IX s.).
gansakuTrebuli adgili ekuTvnis osTguTebis mefis _ Teodorixis kanonTa (ediqtebis)
krebuls, romelic V saukuneSia dawerili. Mmisi Sinaarsi asaxavs im mniSvnelovan cvli-
lebebs, romlebic ganxorcielda apeninebis naxevarkunZulze, osTguTebis samefos Seqmnis
gansakuTrebuli pirobebis arsebobisas. am samarTlis Zeglis arsebiTi niSani is aris, rom,
“barbarosuli samarTlis“ ZeglebisaTvis damaxasiaTebeli (saerTo), moqmedebis personaluri
principisgan gansxvavebiT, ediqti Tavis moqmedebas yvela im adamianze avrcelebda, romelic
116
samefos teritoriaze cxovrobda, anu, osTguTebsa da romaelebs Soris, Tanabrad awesrigebda
urTierTobebs. romis mimarT loialurobis damtkicebis mizniT, mefe moiTxovda, rom ediqtis
mixedviT, ”mdidari da gamoCenili” adamianebis mimarT sasamarTloebs unda exelmZRvanelaT
ediqtis normebiT. savaraudod, ediqtis SeqmnaSi monawileobdnen osTguTebisa da romaelTa
warCinebulni. ediqti, rogorc odesRac XII tabulis kanonebi, brinjaos dafebze iyo
dawerili da moedanze gamoifina, sayovelTao gacnobis mizniT.
aRsaniSnavia, rom eklesiac aqtiurad ereoda samarTalSemoqmedebiT saqmianobaSi da gav-
lenas axdenda saero “barbarosuli samarTlis” Zeglebis Sinaarsze. Aam mxriv, metad sainte-
resoa anglo-saqsTa mefis _ alfred didis samarTali, romelSic miTiTebulia daTqma
moses sjulze, kerZod _ qristianuli mcnebis iseT debulebaze, rogoricaa “Raribisa da
mdidrisaTvis, megobrisa da mtrisTvis Tanabari samarTalis micema da sasa-marTlos ga-
marTva”. aqve aRsaniSnavia, rom saeklesio da saero kanonSemoqmedeba, sakuTar debulebebs bib-
liidan (Zveli da axali aRTqma) iRebda.
daskvnisaTvis: 1) “barbarosuli samarTlis” Zeglebi, sakuTar TavSi, asaxaven Zveli
gvarovnuli urTierTobebis gadmonaSTebs da gamoxataven jer kidev germanelTa tomobriv
TviTSegnebas; 2) am ZeglebSi pirovneba ar aris Camocilebuli koleqtivs, piris ufleba-
unarianoba ganisazRvreboda gvaris, Temisadmi kuTvnilebiT. am koleqtivis farglebs gareT
adamians araviTari uflebebi ar gaaCnda. Temidan, gvaridan, ojaxidan mokveTa yvelaze
mZime sasjelad iTvleboda, salikuri samarTlis mixedviT; 3) pasuxismgeblobac pirs ekisre-
boda, ama Tu im samarTaldarRvevisaTvis, ara individualurad, aramed im socialluri
jgufis gaTvaliswinebiT, romelsac is miekuTvneboda; 4) barbarosTa tomobriv SegnebasTan
dakavSirebuli iyo normebis moqmedebis personaluri xasiaTi, rac pirdapir iyo dafiq-
sirebuli `barbarosuli samarTlis~ ZeglebSi: salikuri frankebi xelmZRvanelobdnen mxo-
lod sakuTari `salikuri samarTlis~ normebiT, xolo ripuariebi _ sakuTari ripuaruli,
bavarielebi _ bavarielTa, alemanebi _ alemanebis samarTliT.
bizantiur sasamarTloebSi iustinianes kodifikaciis gamoyeneba xSirad did winaaRmdegobebs
xvdeboda. kodifikaciis rigi debulebani moZvelda, Tumca mTavari is aris, rom maTi udidesi
nawili Zalzed rTuli da miuwvdomeli iyo imperiis mosaxleobis didi nawilisaTvis. amis
gamo, VI-VII saukuneebSi bizantielma iuristebma praqtikuli miznebisaTvis Seadgines
iustinianes kanonmdeblobis gamartivebuli komentarebi berZnul enaze parafrazebis (moTxro-
bebis), indeqsebis (miTiTebebis), sqoliebis (saswavlo SeniSvnebis) saxiT. farTo gavrceleba
moipoves iustinianes instituciebis parafrazebma, romlebic Seadgina Teofanem berZnul enaze
studenti iuristebisaTvis, agreTve stefanes sqoliebma, romlebSic Sevida iustinianes
digestebis cnobis indeqsebi. iustinianes kodifikaciidan amoRebuli amonaridebis safuZvelze
bizantielma iuristebma Seadgines praqtikuli krebulebi, romlebic Seicavdnen xelSek-
rulebebis CamonaTvalsa da nimuSebs, sarCelebis formulirebas.
117
eklogis mimarT aRtaceba”, aramed saqmiT unda damtkicebuliyo uqonelTa da RaribTa daxma-
rebis survili. ekloga specialur (VIII) tituls uZRvnis monobas. masSi gaTvaliswinebulia
Tavisufali adamianebis monadqcevis SemTxvevebi (dezertirebi), Tumca, ZiriTadad, aqcenti
gadatanilia monaTa gaTavisuflebis axal xerxebze (maTi gaazateba eklesiaSi gaSvebiT), rac
pirdapir asaxavda Sua saukuneebis periodSi sabatono urTierTobis Camoyalibebas. eklogaSi,
sruli moculobiT gamovlinda qristianuli religiisa da zneobis debulebebis gamoyeneba da
amitom saxarebis calkeuli dogmebi asabuTebda samarTlebrivi debulebebis moTxovnebs.
gansakuTrebiT siRrmiseuli iyo qristianuli ideebis gavlena saojaxo samarTlis normebze
(I-VII titulebi).
Tumca, eklogas ukiduresma simcirem, masSi mniSvnelovani institutebis ararsebobam
(sakuTrebis uflebis SeZena da gasxviseba, xandazmuloba) sagrZnoblad Seaferxa misi gamo-
yenebis SesaZlebloba sasamarTloebSi, ris gamoc xSirad mimarTavdnen uSualod iustinianes
kodifikacias. amitom eklogas zogierT nusxaSi Sesulia damatebebis saxiT saadgilmamulo,
sazRvao da samxedro kanonebi. maT Soris yvelaze didi mniSvnelobisaa saadgilmamulo
kanoni, romelic Tavisi arsiT emsgavseboda dasavleT-evropul ,,barbarosuli samarTlis”
Zeglebs. is avsebda eklogis arsebiT xarvezs: awesrigebda sasoflo TemebSi Camoyalibebul
urTierTobebs, romlebic did rols TamaSobdnen VIII saukunis bizantiuri sazogadoebis
cxovrebaSi.
ganasxvavebdnen saadgilmamulo kanonis or ZiriTad versias (redaqcias): adreulsa (yvelaze
faseuli rogorc CveulebiTi samarTlis wyaro) da gviandels, romelic asaxavda socialuri
diferencirebis ufro Rrma xarisxs. adreuli versiis Sedgenis dro da adgili sadaoa.
zogierTi mkvlevari maT miakuTvnebs VII saukunis bolos, sxvebi ki amtkiceben, rom is
Sedgenilia samxreT italiaSi. Tumca, gabatonebulia is azri, rom saadgilmamulo kanoni Sed-
genilia konstantinopolSi isavrieli imperatorebis periodSi VIII saukunis 20-an wlebSi,
TiTqmis eklogis SeqmnisTanave, rogorc misi danarTi, rac iwvevda mis xSir gadaweras.
saadgilmamulo kanoni iyo kerZo kompilacia, Tumca mogvianebiT man moipova oficialuri
aRiareba. kanonis adreuli redaqcia Sedgeboda 85 muxlisgan da mas ar axasiaTebda
Sinastruqtura (CveulebiTi samarTlis ZiriTadi Tavisebureba). saadgilmamulo kanoni
bizantiaSi moqmedebda mTeli misi istoriis manZilze. eklogis sxva danarTebidan didi
mniSvneloba hqonda sazRvao kanons, romelsac dasavleT evropaSi icnobdnen rodosis
sazRvao kanonis saxelwodebiT. am krebulis Sedgena moxda VII-VIII saukuneebSi. masSi
Tavmoyrilia CveulebiTi samarTlis normebi, romlebic Camoyalibda antikuri da Sua
saukuneebis periodis sazRvao vaWrobis praqtikaSi da nawilobriv gadamuSavebuli iyo romae-
li iuristebis mier. sazRvao kanoni Seicavda wesebs, romlebic exeboda gemebis marTvas, tvir-
Tis gadazidvasa da mgzavrebis gadayvanas, zRvaSi tvirTis gadayras saSiSroebis SemTxvevaSi,
gemTmflobelsa da tvirTis mepatrones Soris gadaziduli tvirTidan miRebuli mogebisa da
zaralis ganawilebas. am krebulis calkeuli normebi gamoiyeneboda saerTaSoriso vaWrobaSi
TviT XV saukunemde.
bizantiuri samarTlis Semdgomi ganviTareba dakavSirebulia makedonelTa dinastiis
imperatorTa sakanonmdeblo saqmianobasTan, kerZod basili I da leon VIII-Tan. maT gaauqmes
ekloga, romelic Sedgenili iyo maTi politikuri mowinaaRmdegeebis (xatTmebrZoli impera-
torebis) mier. basili pirvelma brZana kvlav gadaemuSavebinaT iustinianes krebuli, kerZod
misgan amoiRes moZvelebuli debulebebi, axsnes rTulad gasagebi iuridiuli terminebi da
Targmnes isini berZnulad. am sakanonmdeblo saqmianobis Sedegi iyo 879 wels gamocemuli
proxironi, romelic momdevno saukuneebSic iyo bizantiuri samarTlis yvelaze avtori-
tetuli wyaro. proxironi, eklogasTan SedarebiT, iyo ufro vrceli kanonTa krebulia
(damatebiT masSi Seitanes 17 tituli), Tumca misi iuridiuli teqnika (samarTlebrivi masalis
ganlagebis sistematiuroba da redaqcia) CamorCeboda eklogas. proxironis SesavalSi weria,
rom ekloga aris ara ,,rCeuli”, aramed ,,Seryvnili” kanonebi, Tumca, basili I-ma misgan
gadmoiRo sisxlis samarTlis mTeli rigi debulebani. proxironSi Setanili cvlilebebi ar
iyo arsebiTi, xolo kerZo samarTlis sakiTxebSi is sul ufro metad iustinianes kanon-
mdeblobisaken ixreboda _ Cuqeba qmarsa da cols Soris, mziTvis reJimi, gaazatebulTa
anderZi. Tumca, proxironma asaxa IX saukunis bizantiuri sazogadoebis ganviTarebis axali
pirobebi. masSi ufro dawvrilebiTaa ganxiluli saxelSekrulebo samarTali (amxanagobis
xelSekrulebis SemuSaveba, pirdapir akrZala sesxis sasyidliani xelSekruleba), saojaxo
samarTalSi (SemoiRes winasaqorwino saCuqari) Sesuli cvlilebebi.
proxironis Sedgenidan cota xanSi (884-886w.w.) imperator basili I-isa da misi TanammarTveli
vaJebis saxeliT gamoica axali saxelmZRvanelo samarTlisaTvis, romelsac agreTve hqonda
mizani ,,ganewmindaT Zveli kanonebi” da SeemsubuqebinaT im samarTliT sargebloba, romelic
Camoyalibebuli iyo iustinianes kodifikaciaSi. am saxelmZRvanelom moipova epanagogas (anu
118
gadamuSavebuli gameorebis) saxelwodeba. struqturis mixedviT, epanagoga misdevda iusti-
nianes digestebs, imeorebda proxironisa da eklogas mraval debulebas. epanagogas kompi-
laciurobis miuxedavad, is ufro zustad asaxavda, xolo zogierT detalSi axleburad aya-
libebda kerZo samarTlis sakiTxebs. Tumca, yvelaze arsebiTi iyo is cvlilebebi, romlebic
epanagogam Seitana sajaro samarTlis sferoSi. Camoyalibda axali debulebebi patriarqis
xelisuflebis, samRvdeloebis uflebebis Sesaxeb, romlebSic aisaxa saero da sasuliero
xelisuflebis (marTlmadidebluri eklesiisa da saxelmwifos) urTierT-damokidebulebis
sakiTxi.
119
memkvidreobiTi samarTali. salikur samarTalSi, romelic asaxavda antagonisturi sazoga-
doebis yvelaze adreuli socialur-ekonomikuri da politikuri procesebis ganviTarebas jer
kidev ver vxvdebiT sakuTrebis uflebis abstraqtul cnebas.
moZrav nivTebs, romlebic miekuTvneboda calkeuli pirebisa da ojaxebis sakuTrebas, aRniS-
navdnen terminiT sakuTari ,,suus~, gansxvavebiT terminisa ,,sxvisi” (,,alienus~). frankebi moZrav
qonebas SeuzRudavad gankargavdnen, gadascemdnen memkvidreobiT gardacvlilis ojaxis erT-
erT wevrs an dedisa da mamis mxridan axlo naTesavs. salikuri samarTlis mravali norma
exeba kerZo sakuTrebis uflebis dacvas moZravi nivTebis sxvadasxva saxeze. es wyaro mraval
normas uTmobs msxvilfexa saqonlis qurdobis, aseve wvrilfexa saqonlis, ZaRlebis,
mtredebis, futkrebis mitacebis sxvadasxva faqtis dawvrilebiT ganxilvas.
mesaqonleobas ekava umTavresi adgili germanelTa meurneobaSi. saqoneli iTvleboda ojaxis
keTildReobis simbolod, es iyo ojaxis is simdidre, romelic mas SeeZlo Tan waeRo uecari
gadasaxlebis, an gaqcevis dros. saqonels (pirutyvs) iyenebdnen gacvlis saSualebad, fuladi
angariSsworebis eqvivalentad. ori-sami solidi Rirda frankebSi ,,janmrTeli, rqosani Zroxa”.
sxvagvarad ganamtkicebs salikuri samarTali im miwaze uflebebs, romelic ganekuTvneboda
ojaxs. ganasxvavebdnen miwis nakveTebis Semdeg nairsaxeobebs: sakarmidamo nakveTi, saxnavi,
saZovari da tye. ZeglebSi xSirad meordeba Semoraguli nakveTi da is mniSvnelovani jarima,
romelic ekisreboda Robis momSlels an misTvis cecxlis wamkidebels.
sacxovrebels, ezos teritorias, sakarmidamo nakveTs, rogorc saojaxo sakuTrebas didi
mniSvnelobas aniWebda ss-ic. aq modioda kreditori, raTa moeTxova vali movalisaTvis,
gamoeZaxa mopasuxe sasamarTloSi. maRali jarima iyo dadgenili ara marto qurdobisaTvis
saxlis an ezos farglebSi, aramed am teritoriaze ubralod daukiTxavad gadasvlisaTvis
mzis Casvlis Semdeg.
qurdoba, romelsac Tan sdevda karmidamoze Tavdasxma, mcveli ZaRlebis daxocva, urmiT an
marxiliT saojaxo qonebis didi nawilis gataceba isjeboda vergeldiT 200 solidis ode-
nobiT, rac udrida Tavisufali frankis mkvlelobisaTvis dadgenil gadasaxads.
saxnavi miwis nakveTis (alodis) kerZo mflobelobaSi gadasvlis Sesaxeb metyvelebs salikuri
samarTali. gansxvavebulia damokidebuleba im saxnavi miwis, mindvrebis, saZovrebis, tyeebis
mimarT, romlebic jer kidev saTemo sakuTrebaSi rCeboda. salikuri samarTali sjida TviT
saxnavi nakveTis, saxl-karis mepatronis Tanxmobis gareSe gadakveTis faqts. xolo, Tu ucxo
piri Sevidoda gamoyofil saTemo mindorSi an gaTibavda iq balaxs, es ar iTvleboda
danaSaulad da is mxolod kargavda moTibul balaxs.
salikur samarTalSi araferia naTqvami miwis yidva-gayidvaze. miwis memkvidreobiT gadacemis
instituti mxolod Canasaxis mdgomareobaSia. miwa gardacvlilis mamrobiTi sqesis memkvidres
gadaecema. titulSi ,,alodis” Sesaxeb saerTod araferia naTqvami imis Sesaxeb, Tu vis
gadaecemoda saxnavi, Tu gardacvlils ar darCeboda vaJiSvilebi. savaraudod, es saxnavi
gamocxaddeboda beiTalman qonebad da gadadioda gvaris saerTo sakuTrebaSi. sxvagvarad
wydeboda aRniSnuli sakiTxi VI saukuneSi. mefe hilperikis ediqtiT, miwis memkvidreobiT
gadacema daiSveboda gardacvlilis vaJiSvilebsa da qaliSvilebze, aseve mis debsa da Zmebze.
amave dros iwyeba saZovrebisa da tyis masivebis gadasvla calkeul pirTa alodialur sakuT-
rebaSi.
imis Sesaxeb, rom frankebSi jer kidev SenarCunebulia saTemo sakuTreba miwaze, mowmoben ss-
is sxva titulebic, kerZod, gadasaxlebulTa Sesaxeb. gadasaxlebisaTvis saWiro iyo yvela
meTemis Tanxmoba. Tu erTi maTganic uars ityoda, gadmosaxlebuli tovebda nakveTs da Tems.
aRsaniSnavia, rom grafi, romelic aRasrulebda saTemo samarTlis gadawyvetilebas gadmosax-
lebulis Temidan gaZevebis Sesaxeb, midioda ara mis saxlSi, aramed mis mier dakavebul
sakarmidamo nakveTSi. Tumca ss-ma icoda am wesidan gamonaklisic: Tu erTi weli da erTi dRe
piri icxovrebda Temis teritoriaze da mas ar eyoleboda Temidan mowinaaRmdege, maSin is
samudamod rCeboda Temis teritoriaze Sedavebis uflebis gareSe.
mogvianebiT, kerZo miwaTmflobelobam moipova farTo xasiaTi. alemanTa da bavarielTa
samarTali adasturebs farTod gavrcelebul saeklesio miwaTmflobelobas. saCuqrad miRe-
buli miwa samudamod rCeboda eklesiis sakuTrebaSi. bavarielTa samarTali dabejiTebiT da
xazgasmiT aRniSnavs, rom samomavlod veravin daarRvevs eklesiisaTvis naCuqar miwis nakveTze
sakuTrebis uflebas da orive Zegli kategoriulad ukrZalavs mCuqeblis memkvidreebs gaasa-
Civron Cuqebis aqti.
kerZo sakuTrebaSi gadadis ara marto mindori, saTibi, aramed tyec, romelic gamoeyofa
konkretul ojaxs. germanuli samarTali saerTod ar cnobs anderZiT memkvidreobas. sava-
raudod, gardacvlilis sakuTreba ekuTvnoda ojaxs, gvars. salikur samarTalSi am xarvezis
aRmosafxvrelad gamoiyeneboda e.w. aTatomiis instituti _ Cuqebis Taviseburi xelSekruleba,
romelic mesame piris sasargeblod ideboda. aTatomiis arsi imaSi mdgomareobda, rom mesa-
120
kuTre Tavis qonebas an mis nawils gadascemda ndobiT aRWurvil pirs, romelic ar iyo misi
naTesavi, im pirobiT, rom is 1 wlis Semdeg am qonebas gadascemda daniSnul memkvidres. aTa-
tomia xorcieldeboda sajarod _ aseulis krebis msvlelobisas, tunginis TavmjdomareobiT,
simboluri proceduris mkacri dacvis pirobebSi (memkvidreebisaTvis qonebis gadacemiT) da
mefis winaSe, an sasamarTlos sxdomaze _ ficis dadebiT, sul mcire sami mowmis mier.
TandaTanobiT anderZiT memkvidreobam mainc moikida fexi, gansakuTrebiT mefe Teodorihis
ediqtis ZaliT.
qristianobis damkvidrebis Semdeg gardacvlilis qoneba gadaecemoda eklesias, ,,saRvTo
saqmeebisa da gardacvlilis sulis mosaxseneblad”. es Cuqeba sikvdilis Semdeg (post obitum)
farTod gavrcelda frankebsa da anglo-saqsebTan, Tumca ar iyo anderZi sityvis sruli
gagebiT.
saxelSekrulebo urTierTobebi: _ ver moipoves farTo gavrceleba frankebTan, rac, zogadad,
damaxasiaTebelia germanuli sazogadoebis samarTlisaTvis, romelSic cnobilia mciremiwiani
naturaluri saglexo meurneobis arseboba, sasaqonlo-fuladi urTierTobebis susti ganvi-
TarebiT. ss-Si ar gvxvdeba miTiTeba xelSekrulebis namdvilobis zogad pirobebze, Tumca
Tavisufali nebis gamovlineba mxareebis mier savaldebuloa iseTi xelSekrulebebis dadebis
dros, rogorebicaa: nasyidoba, gacvla, Senaxvis xelSekruleba, giravnoba, sesxi, Cuqeba. nebis
gamovlena xdeboda meore pirisaTvis karebis gadacemiT saxlis yidvis dros. faqtobrivi
mflobeli valdebulia daamtkicos, rom man moZravi nivTi iyida an gadacvala, winaaRmdeg
SemTxvevaSi isjeba, rogorc qurdi. xelSekrulebis darRveva iwvevda movalis ara marto
qonebriv, aramed pirad pasuxismgeblobas. movale xdeboda kreditoris mona. bavarielTa
samarTliT, kreditoris mona xdeboda movalis coli, an Svilebi.
121
vla Zalzed martivi da yvelasaTvis advilad gasagebi qmedebaa, kanonma saWirod ar CaTvala
misi samarTlebrivi mowesrigeba.
memkvidreobiTi samarTals axasiaTebda aSkara socialuri uTanasworobis principi, rac
Tavidanve kanonmdeblis mier iyo dadgenili. kerZod, boiarebisa da druJinikebis qonebis
memkvidreobaze ufleba maT qaliSvilebsac eniWebodaT, xolo smerdis qonebis memkvidreobis
ufleba mxolod maT vaJiSvilebs hqondaT. uZeod gadavardnili smerdis qoneba amovardnilad
(beiTalman) qonebad cxaddeboda da mTavris xazinaSi Cairicxeboda. mecnierTa Soris sadaoa
sakiTxi kievis ruseTSi anderZiT memkvidreobis arsebobis Sesaxeb. mecnierTa erTi nawili
samarTlianad miiCnevs, rom anderZiT memkvidreobas namdvilad hqonda adgili kievis ruseTSi,
amasve miuTiTebs kanonmdeblobac da sasamarTlo praqtikac. anderZi, rasakvirvelia, zepiri
formiT ideboda.
kanonismieri memkvidreobis dros (anderZis ar arsebobisas), upiratesoba gardacvlilis
vaJiSvilebs eniWebodaT. Tu vaJiSvilebi saxeze iyvnen, qalebs araferi ergebodaT.
memkvidreebi movaleni iyvnen uzrunvelyoT gasaTxovari debis gaTxoveba da maTTvis mziTevis
micema. samkvidro masa Tanabrad iyofoda; Tumca, umcross Zmas upiratesoba eniWeboda _ is
mamis kar-midamos memkvidre xdeboda. qorwinebis gareSe Sobili bavSvebi moklebuli iyvnen
samemkvidreo uflebebs. xolo, Tu maTi deda mona-qali (mxevali) _ роба-наложница iyo,
bavSvebi dedasTan erTad gaazatebas eqvemdebarebodnen. kanonmdeblobaSi araferia naTqvami
aRmavali xaziT naTesavebis samemkvidreo uflebebze (mSoblebi Svilebis mier datovil
samkvidroze), agreTve _ gverdiTi xazis memkvidreebis Sesaxeb (debi, Zmebi). sxva wyaroebi
iZlevian safuZvels, rom aRmavali xazis naTesavTa memkvidreoba saerTod gamoiricxos, xolo
gverdiTi xazisa _ daiSvas. kanoni arafers ambobs, qmris mier, colis qonebis memkvidreobis
Sesaxeb; Tumca, aRsaniSnavia, rom arc coli iyo qmris memkvidre, miuxedavad imisa, rom qals
SeeZlo saerTo qonebis gankargva manam, vidre ar moxdeboda Svilebs Soris samkvidro masis
ganawileba. Tu qoneba gaiyofoda memkvidreebs Soris, qvrivad darCenili coli iRebda
garkveul Tanxas, sarCos saxiT. Tumca, meored gaTxovebis SemTxvevaSi, mas aRaraferi erge-
boda pirveli qmris qonebidan.
`barbarosuli samarTlis~ mixedviT, ojaxi _ patriarqaluria. mis saTaveSi dgas mama, ojaxSi
wevrebad Sedian daRmavali, gverdiTi xazis naTesavebi, RviZli da naxevar da-Zma, maTi co-
lebi. ojaxSi erT WerqveS cxovrobdnen am ojaxis mosamsaxureebi da maTi SeiaraRebuli dac-
vac ki. Tumca, mamis xelisufleba sulac ar iyo iseTi farTo, rogorc romSi: is gvagonebda
mkacr da mudmiv meurveobas colze, qaliSvilsa da vaJiSvilze. vaJiSvilze meurveoba mTavr-
deboda, mis mier 12 wlis asakis miRweviT.
qorwinebas win uswrebda, sapatarZlos da sasiZos mSoblebs Soris, SeTanxmeba. qaliSvilis an
gaTxovili qalis motaceba isjeboda jarimiT.
gauTxovari qali germanelebSi sargeblobda garkveuli damoukideblobiT. Tumca qvriv qals
ar SeeZlo meored gaTxoveba sasamarTlos Tanxmobis gareSe da garkveuli Tanxis (reipus) ga-
dauxdelad gardacvlili qmris naTesavebis sasargeblod, winaaRmdeg SemTxvevaSi is ixdida
jarimas _ 63 solids.
VII-IX saukuneebSi qristianobam, 744 wels Sarl didis kapitulariT akrZala ganqorwineba,
romelic salikuri samarTlisTvisac ucnobia, Tumca Tavisufali iyo germanuli Cveulebebis
mixedviT. ganqorwinebisaTvis ar iyo saWiro naTesavebis Tanxmoba da arc sxva formaluri
safuZveli. qorwineba qristianobam wminda saidumlod gamoacxada. qorwineba xdeboda mxolod
eklesiaSi da ar daiSveboda ganmeorebiTi qorwineba.
kievis ruseTSi saojaxo samarTali ganviTarda, kanonikuri samarTlis mixedviT. saojaxo
samarTlis evolucia or etapad unda ganvixiloT: a) warmarTul periodSi da b) qristianobis
saxelmwifo religiad gamocxadebis Semdeg. warmarTobis dros xdeboda colis motaceba;
dasaSvebi iyo mravalcolianoba. Повесть временных лет-i saubrobs imis Sesaxeb, rom qmars
erTdroulad 2-3 colis hyolac SeeZlo. didi mTvari vladimir sviatoslavis Ze ganTqmuli
iyo imiT, rom erTdroulad xuT colisa da ramdenime aseuli mxevalis batoni iyo.
gaqristianebis Semdeg dadginda saojaxo samarTlis axali principebi: monogamia, gan-
qorwinebis garTuleba, qorwinebis gareSe Sobili bavSvebis uufleboba, da bizantiidan
Semosuli mkacri sasjeli mruSobisa da siZvis gamo. bizantiuri samarTlis gavleniT,
dadginda qorwinebis asaki: 12 -13 weli sapatarZlosaTvis, 14-15 weli _ sasiZosaTvis. rusul
praqtikaSi qorwineba ufro adreul asakSic xdeboda. amitom, saWiro iyo mSoblebis Tanxmoba,
122
qorwinebaSi SemsvlelTaTvis. qorwinebas win uswrebda niSnoba, romelsac savaldebulo
mniSvneloba da iuridiuli Sedegebi hqonda. qorwineba saeklesio wesiT xdeboda da eklesiSi
registrirdeboda. saeklesio registracias eqvemdebareboda samoqalaqo mdgomareobis sxva
aqtebic: adamianis dabadeba da gardacvaleba, rac mniSvnelovnad zrdida eklesiis
Semosavlebs da adamianebze gavlenis mopovebis arsebiTi saSualebac iyo. Tumca, unda
aRiniSnos, rom bizantiurma samarTalma kievis ruseTis saojaxo urTierTobebze didi
gavlenis mopoveba ver SesZlo.
meuRleebs Soris qonebrivi urTierTobebis sakiTxis gadawyveta mTlad naTlad ar momxdara.
savaraudod, cols garkveuli qonebrivi damoukidebloba mainc hqonda SenarCunebuli. yovel
SemTxvevaSi, kanoni uSvebda meuRleebs Soris qonebrivi davebis gadawyvetis SesaZleblobas.
coli sakuTrebis uflebas inarCunebda mziTevze da SeeZlo mziTevi SvilebisaTvis memkvid-
reobiT gadaeca. Svilebi mSoblebis, gansakuTrebiT mamis, xelisuflebaSi Sediodnen. mamas
maTze SeuzRudavi Zalaufleba hqonda.
123
racxyofasa da upativcemulobas, eklesia moiTxovda “RvTis SiSis damkvidrebas”. alemanTa da
bavarielTa samarTalSi gamoyofilia danaSaulis mTeli jgufi, maT Soris mkvleloba,
romlis mTavari makvalificirebeli niSani iyo, eklesiis SigniT an mis ezoSi danaSaulis
Cadena. es danaSauli “eklesiis Seuracxyofis” kategoriad miiCneoda da didi jarimis gadax-
das iwvevda, ara dazaralebulis an misi naTesavis mimarT (romlebmac ukana planze
gadainacvles), aramed TviT eklesiis sasargeblod. salikur samarTalSi, sasjelze
msjelobisas, unda aRvniSnoT, rom jarima TiTqmis mTlianad cvlis, gvarovnuli wyobilebis
dros, damkvidrebuli sasjelis Zvel sistemas. jarimas unda aRmoefxvra TviTgasworeba,
gaWianurebuli urTierTdapirispireba. salikuri samarTlis zogierTi muxli pirdapir krZa-
lavda TviTvgasworebas. amave ZegliT, cnobilia sasjelis iseTi saxe, rogoric iyo Temidan
mokveTa-gaZeveba, anu adamianis kanongareSe gamocxadeba. aseT adamians veravin miscemda
sakvebs, TavSesafars, TviT meuRle an mSoblebic ki jarimdebodnen, misTvis daxmarebis
gawevis gamo. TviTgasworebis aRmofxvra yvela “barbarosul samarTalSi” Tanmimdevrulad da
mkveTrad rodi moxerxda, kerZod “bavarielTa samarTalSi”, savaraudod, XII tabulis kano-
nebis normebis sityva-sityviT gadmoweris Semdeg, dasaSvebi iyo qurdis adgilze mokvla, Tu
mas “danaSaulis adgilze waaswrebdnen Ramis saaTebSi.” sikvdiliT dasja CamoxrCobiT, bor-
balze dakvriT xdeboda da, salikuri samarTlis mixedviT, ZiriTadad, monebis mimarT gamoi-
yeneboda. gvaris koleqtiuri pasuxismgebloba SenarCunebuli iyo Temis koleqtiuri pasuxis-
mgeblobis gverdiT. xangrZlivi drois ganmavlobaSi, sasjelis ZiriTad saxed jarima gamoi-
yeneboda (wyenis an zianis miyenebisaTvis), romelic, mogvianebiT, transformacias ganicdis (an
mas damatebuli aqvs). jarima damatebuli hqonda iseT sasjels, rogoricaa sikvdiliT dasja,
joxiT cema, qonebis konfiskacia, gadasaxleba, romlebsac Tavisufali adamianebis mimarT
iyenebdnen.
“barbarosuli samarTlis” kazuisturi xasiaTi gamoricxavda im mkveTri, zogadi debulebebis
formirebis SesaZleblobas, romlebic miesadageba yvela danaSaulebriv qmedebas. Tumca,
mTeli rigi danaSaulis konkretuli Semadgenlobis analizis wyalobiT, SesaZlebeli gaxda
Semdegi daskvnis gakeTeba: “barbarosul samarTalSi” ukve icnobdnen bralis formebs _
ganzraxvasa da gaufrTxileblobas, danaSaulis mcdelobas, Tanamonawileobas, danaSaulis
Semamsubuqebeli da damamZimebeli garemoebebis arsebobas. sasjelis simZime, yvela
“samarTlis” mixedviT, damnaSavisa da dazaralebulis socialur statusze iyo damokidebuli:
Tavisufali an mona, warCinebuli an mdabio, mdidari an Raribi.
124
lebis mimarT sapirispiro mosazrebac arsebobs. Русская Правда-m Tanamonawileobis cnebac
icis. es problema martivad wydeboda: yvela Tanamonawile Tanabrad isjeboda da maT Soris
funqciebis gadanawileba jer kidev ar SeiniSneboda. Русская Правда, pasuxismgeblobis dife-
rencirebas, danaSaulis subieqturi mxaris Sesabamisad axdenda. masSi ar ganasxvavebdnen
ganzraxvasa da gaufrTxileblobas, Tumca icodnen ganzraxvis orive saxis arseboba _ pir-
dapiri da iribi ganzraxva, romelsac mkvlelobis danaSaulis dros hqonda adgili: yaCaRobis
dros Cadenili mkvleloba isjeboda umaRlesi sasjeliT _ поток и разграбление-Ti, xolo
свoда-Si (CxubSi) Cadenili mkvleloba _ mxolod miyenebuli zianis anazRaurebiT _ вира-Ti.
rac Seexeba danaSaulis Semadgenlobis obieqtur mxares, danaSaulis absoluturi umrav-
lesoba swored moqmedebiT xdeboda. mxolod ramdenime SemTxvevaSi SeiZleba adgili hqonoda
danaSaulebriv umoqmedobas (napovnis dafarva, valis xangrZlivi droiT ar dabruneba _
boroti ganzraxviT, valauvaloba). Zvelrusuli samarTlis socialuri bunebis naTeli
gamovlinebaa, danaSaulebrivi xelyofis obieqti. pasuxismgebloba mkveTrad gansxvavebulia,
dazaralebulis socialuri kuTvnilebis mixedviT. kerZod, Tavisufali adamianis mkvle-
lobisaTvis dadgenilia vira (вира) 40 grivnis (fuladi erTeuli) odenobiT. aristokratiis
warmomadgenelTa sicocxle ormagi вира-Ti fasdeba da 80 grivnasa Seadgens. damoki-
debulebaSi myofi adamianebis sicocxle mxolod 12-15 grivna Rirda, romelsac saerTod ar
uwodebdnen вира-s. Русская Правда-m icis mxolod danaSaulis orgvarovani obieqti: adamianis
pirovneba da qoneba. swored es garemoeba ganapirobebda danaSaulis mxolod ori nair-
saxeobis arsebobas; Tumca, TiToeuli nairsaxeoba sakuTar TavSi Seicavda danaSaulis
sxvadasxva saxes. pirovnebis winaaRmdeg mimarTuli danaSaulidan cnobili iyo: mkvleloba,
sxeulis dazianeba, cema, gvema, moqmedebiT Seuracxyofa. mTavris wesdebebi icnobda sityvier
Seuracxyofas, gansakuTrebiT qalis mimarT. vladimir sviatoslavisa da iaroslav brZenis
wesdebebSi gaTvaliswinebuli iyo sasjeli sqesobrivi danaSaulisa da saojaxo urTi-
erTobebis siwmindis winaaRmdeg mimarTuli qmedebisaTvis, romlebic saeklesio marTl-
msajulebis gansjadobas eqvemdebarebodnen: TviTneburi ganqorwineba, mruSoba, qalis
motaceba, gaupatiureba. qonebrivi danaSaulis ramdenime saxe iyo cnobili. yvelaze mZime
danaSaulad qurdoba-татьба iTvleboda. Татьба-s yvelaze mZime nairsaxeoba cxenis parva iyo,
radgan cxeni warmoebis mniSvnelovan saSualebad da sabrZolo qonebad iTvleboda. cnobilia
sxvisi qonebis danaSaulebrivi ganadgureba, cecxlis wakidebiT, rac поток и разграбление-Ti
isjeboda. cecxlis wakidebisaTvis mkacri sasjelis daweseba sami garemoebiT iyo
ganpirobebuli: cecxlis wakideba yvelaze xelmisawvdomi da, Sesabamisad, qonebis yvelaze
advilad gasanadgurebeli xerxi iyo; xSirad cecxlis wakidebas, glexebis mxridan, sakuTari
mebatonis mimarT, SurisZiebis saSualebad (brZolis xerxad) iyenebdnen; da bolos, cecxlis
wakidebas mometebuli socialuri safrTxis efeqtic hqonda, radgan kievis ruseTSi
nagebobaTa umravlesoba xisgan iyo nagebi da erTi saxlis dawva, mTeli soflis an qalaqis
gadawvas iwvevda. zamTarSi ki am danaSauls adamianTa masobrivi ganadgureba mohyveboda,
vinaidan xalxi usaxlkarod da aucilebeli sagnebis gareSe rCeboda. mTavrebis wesdebebSi
gaTvaliswinebuli iyo eklesiisa da ojaxuri urTierTobebis winaaRmdeg mimarTuli dana-
Saulic. eklesia, qorwinebis axali formis damkvidrebiT, gaafTrebiT ebrZoda warmarTobis
gadmonaSTebs.
kievis ruseTSi sasjelis sistema Zalzed martivi iyo, xolo sajeli _ sakmaod msubuqi.
sasjelis umaRlesi zoma iyo поток и разграбление, romlis arsi arc Tu mTlad naTelia _
sxvadasxva dros is niSnavda: msjavrdebulis mkvlelobasa da misi qonebis pirdapir
datacebas, zogjer _ msjavrdebulis gaZevebasa da misi qonebis konfiskacias, zogjer _ xo-
lopad gayidvas. simZimis mixedviT, sasjelis meore saxe вира iyo., romelsac mxolod
mkvlelobis gamo ufardebdnen damnaSaves. Tu damnaSavis magivrad am sasjels misi вервь _
Temi ixdida, вира velur virad (дикая вира) gadaiqceoda. XI saukunis meore naxevridan mkvle-
lobisaTvis SurisZiebas (sisxlis aRebas) iyenebdnen, romelic iaroslaviCebis mier iqna
Secvlili, Русская Правда-s mixedviT. danaSaulis umravlesoba isjeboda продажа-Ti (jarimiT,
rogorc sisxlis samarTlis sasjeliT). misi moculoba danaSaulis simZimis Sesabamisi iyo.
Вира da продажа-s gadaxda xdeboda dazaralebulis an misi ojaxis sasargeblod. saeklesio
marTlmsajulebis gansjadobas daqvemdebarebuli danaSaulisaTvis, dadgenili iyo speci-
fikuri saeklesio sasjeli _ epitimia (uziarebloba).
125
Zebna, mopasuxis sasamarTloSi gamoZaxeba, mowmeTa moyvana TviT dazaralebulis movaleobaSi
Sedioda. germanul sazogadoebaSi, sasamarTlos mniSvnelovani roli, ganapirobebda, TviT
sasamarTlo procesSi, ara mxolod mxareebis, aramed mowmeebis, saqmis irgvliv, gansa-
kuTrebul adgils. salikuri samarTali jarimas uwesebda mopasuxesa da mowmes, Tu isini
arasapatio mizeziT uars ityodnen sasamarTloSi gamocxadebaze. sapatio mizezad iTvleboda:
mefis samsaxurSi yofna, avadmyofoba, naTesavis sikvdili, xanZari saxlSi. crumowmeoba mkac-
rad isjeboda, iseve rogorc mowmis uari sasamarTlos misces Cveneba, saqmis irgvliv. aseTi
mowme kanongareSe cxaddeboda da jarimdeboda. salikurma samarTalma Tanamoficrobac
icoda. Tanamoficrebi _ erT-erTi mxaris naTesavebi, megobrebi, mezoblebi iyvnen, romlebic
mas icavdnen, daxmarebas uwevdnen sasamarTloSi da mowmeobdnen mis sasargeblod, Tanac
amtkicebdnen, rom maTi gamosvlis safuZveli ara saqmis garemoebaTa codna, _ aramed bral-
debulis an sxva pirebis keTilsindisiereba, patiosneba da sazogadoebrivi avtoriteti iyo.
mtkicebulebeTa ararsebobis SemTxvevaSi, sasamarTlo ordaliebis _ RvTis msjavris gamo-
yenebas mimarTavda (mduRriT gamocda).
kievis ruseTSi samarTalwarmoeba jer kidev ar iyo mkveTrad diferencirebuli sisxlis sa-
marTlis da kerZo samarTlis saqmeebs Soris, Tumca zogierTi procesualuri moqmedebani
mxolod sisxlis samarTlis saqmeebze gamoiyeneboda (гонение следа, свод). procesi nebismier
saqmeze SejibrebiTobiTi iyo da mxareTa Tanasworobas gulisxmobda. procesis orive mxares
mosarCele ewodeboda. Русская Правда-m icis preiudiciuri procesualuri formebic: гонение
следа, свод. Гонение следа kvalSi CadgomiT, damnaSavis povna iyo. kanoni gulisxmobda am proce-
sualuri moqmedebis specialur formebsa da misi Catarebis wesebs. Tu kvali migviyvanda
konkretuli adamianis saxlTan, damnaSavec is iqneboda. Tu kvali mxolod sofelSi mig-
viyvanda, pasuxismgebloba Tems (вервь) ekisreboda. Tu kvali ikargeboda Saragzaze, damnaSavis
Zebna Sewydeboda. Tu arc dakarguli nivTi, arc gamtacebeli napovni ar iqneboda, daza-
ralebuls izRa darCenoda, rom закличь-Tvis miemerTa da ganecxadebina savaWro moedanze
dakarguli nivTis Sesaxeb, im imediT, rom vinme SesZlebda misi dakarguli nivTis amocnobas.
adamians, romelsac aRmoaCndeboda dakarguli nivTi, SeeZlo ganecxadebina, rom man es nivTi
marTlzomieri gziT SeiZina, kerZod iyida. maSin iwyeboda свод-i. nivTis mflobels unda
daedasturebina nivTis SeZenis keTilsindisiereba, anu mieTiTebina is piri, visganac SeiZina
aRniSnuli nivTi. Tanac, saWiro iyo ori mowmis Cveneba an мытник-is (savaWro baJis amkrefis)
mxridan, dadastureba. kanoni gulisxmobda mtkicebulebaTa garkveuli sistemis arsebobasac.
mtkicebulebaTa Soris yvelaze mniSvnelovani iyo mowmis Cveneba. Zveli rusuli samarTali
ganasxvavebda mowmeTa or kategorias: видок da послух. Видок-i _ mowme, faqtis TviTmxilveli
iyo. Послух-i _ ufro rTuli kategoriaa, romelmac faqtis Sesaxeb vinmesgan gaigona da
monacemebi arapirdapiri gziT moipova. Zvel rusul samarTlaSi Cndeba formalur mtki-
cebulebaTa _ ordalebis mTeli sistema. maT Soris unda aRiniSnos sasamarTlo orTabrZola
_ поле. RvTis msjavris meore saxeoba rkiniTa da wyliT gamocda iyo. rkiniT gamocdas maSin
hqonda adgili, roca sxva mtkicebuleba ar arsebobda, Tumca, ufro, mZime saqmeze, vidre adgi-
li hqonda wyliT gamocdis faqts. mtkicebulebis gansakuTrebuli saxe fici _ рота iyo. is
maSin gamoiyeneboda, roca ar arsebobda sxva mtkicebuleba, Tumca _ mcire Rirebulebis saqme-
ebze. saeklesio samarTalSi gamoiyeneboda samZebro (inkviziciuri) procesi, yvela misi
atributiT, maT Soris _ wamebiT.
126
urTierTobebma, romlebmac ukve sayovelTao xasiaTi SeiZina. miwaze TavadaznaurTa mono-
poluri uflebis damkvidrebiT, gaqra Tavisufali saglexo miwaTmflobeloba. amavdroulad,
naturaluri meurneobis gabatonebis pirobebSi, grZeldeboda msxvili senioruli samflo-
beloebis daqucmaceba da axali sabatonoebis warmoqmna, rac sabolood uTxrida Zirs qveynis
politikur erTianobas da iwvevda misi teritoriis calkeul samflobeloebad daSla-
daqucmacebas.
TavadaznaurTa gabatonebuli fenis Camoyalibeba uSualod aris dakavSirebuli miwaze
mebatoneTa sakuTrebis uflebasa da vasaluri urTierTobebis rTuli sistemis Camoya-
libebasTan. msxvili Tavadoba uars ambobs vrceli mamulebis SenarCunebaze, uSualo
sakuTrebaSi, vinaidan maTi politikuri Zala da wona sulac aRar aris damokidebuli msxvil
miwaTmflobelobaze, aramed maTTvis, gacilebiT mniSvnelovania vasalTa didi odenobis
yola, raTa, maTi meSveobiT, moxdes politikuri gavlenisa da Zalauflebis ganmtkiceba.
amitom, Tavadoba uars ambobs uSualo sakuTrebaSi miwis did farTobze da mas urigebs
sakuTar vasalebs. maT sakuTrebaSi rCeba mxolod sagvareulo mamuli da maszed arsebuli
cixe-simagre. danarCeni miwebi ki urigdeba Tavadis vasalebs.
miuxedavad imisa, rom urTierToba vasalsa da seniors Soris damyarebuli iyo
xelSekrulebaze, mxareebi am xelSekrulebaSi ar iyvnen Tanasworuflebiani, samarTlebrivi
mdgomareobis aspeqtSi. vasaluri xelSekruleba Seicavda ierarqiulobasa da erTis mier meo-
ris daqvemdebarebis elementebs, vinaidan fiofa _ wyalobis (feodi) mimRebi valdebulebuli
iyo eRiarebina senioris (siuzerenis) uzenaesoba. vasaluri xelSekrulebis didi ekonomikuri
da politikuri mniSvneloba gaxda imis sawindari, rom am xelSekrulebas debdnen sajarod
da zedmiwevniT SemuSavebuli sazeimo ritualis gziT. am ritualSi mTavari iyo vasalis,
miwis samflobeloSi, oficialuri Seyvana (investitura) da misgan seniorisaTvis, sazeimod,
erTgulebis ficis micema (omanJi). senioraluri xelSekrulebebi naTlad afiqsirebdnen
mxareTa valdebulebebs. seniori, feodis uSualod gadacemis garda, valdebulebas iRebda
daecva sakuTari vasalis interesebi da misTvis gadacemuli miwis nakveTi. vasalis mova-
leobas, upirveles yovlisa, Seadgenda samxedro samsaxuri senioris sasargeblod. XI sau-
kuneSi dadginda aseTi samsaxuris vada _ weliwadSi 40 dRe. vasals unda mieRo monawileoba,
senioris meTaurobiT ganxorcielebul, TavadaznaurTa sasamarTlo sxdomebsa da sxva saxis
sakrebuloebSi. vasals daudgines mkacrad gansazRvruli fuladi gadasaxadebi: senioris
tyveobidan gamosyidva, misi ufrosi vaJiSvilis raindad kurTxevisa da ufrosi qaliSvilis
gaTxovebisas gamosaRebi saCuqrebis mirTmeva. Tavdapirvelad, vasaluri xelSekruleba ide-
boda mxolod mxareTa sicocxlis manZilze anu atarebda personificirebul xasiaTs. Tumca,
maleve, am xelSekrulebiT gaTvaliswinebulma valdebulebebma, miiRo samemkvidreo xasiaTi.
Sesabamisad, memkvidris mier seniorisTvis dadgenili anazRaurebis _ reliefis gadaxdis
Semdeg, igi memkvidreobiT iRebda miwis mflobelobasac. amrigad, XI s-Si damkvidrda feodi _
samemkvidreo sagvareulo wyaloba, romelic Sua saukuneebSi gaxda miwis sakuTrebis ZiriTadi
forma. Tu vasali arRvevda erTgulebis fics da ar asrulebda sakuTar movaleobas, mas
seniorisaTvis unda daebrunebina feodi. Tumca, seniorsa da vasals Soris davebis
gadawyvetis iuridiuli meqanizmi (senioris sasamarTloSi), rogorc wesi, naklebefeqturi iyo,
vinaidan msxvili vasalebi, romlebsac TviTonve hyavdaT damoukidebeli Zlieri samxedro
Zalebi, ar emorCilebodnen sasamarTlos gadawyvetilebebs, rasac qveyana mravalricxovan
Sinaomebamde mihyavda. XI s-Si sazogadoebis zeda fenaSi momxdarma ekonomikurma cvlilebebma
da miwis Tanmimdevrulma gadacemam vasalebisaTvis, gamoiwvia TavadaznaurTa wodebis rTuli
struqturis Camoyalibeba, romelic Sedgeboda ara marto seniorsa da vasalisagan, aramed
sxvadasxva safexurze mdgari qvevasalebisgan (arier-vasalebi). TavadaznaurTa ierarqiuli
kibis yvelaze qveda safexurze idgnen raindebi _ Sevalie, romlebsac ar hyavdaT sakuTari
vasalebi da iyvnen mxolod sakuTari glexebis seniorebi. kibis saTaveSi idga mefe da masTan
erTad msxvili Tavadoba _ hercogebi da grafebi, romlebic Tavs mefis Tanasworad
miiCnevdnen da, faqtiurad, uars ambobdnen mis winaSe valdebulebebis Sesrulebaze. mefis
sisuste _ IX-XI ss-Si imaSic mdgomareobda, rom mis mowodebaze, SeesrulebinaT nakisri
samsaxuri, cxaddebodnen mxolod misi uSualo vasalebi, romlebsac miwebi miecaT mefis
uSualo samflobeloSi _ mefis domenSi da romlis farTobic mniSvnelovnad naklebi iyo,
vidre msxvili vasalebis mamulebisa. arier-vasalebis didi nawili arc mefes, arc msxvil
Tavadebs emorCileboda, rac Seesabameboda princips _ Cemi vasalis vasali, Cemi vasali ar
aris.
XII s-is Sua xanebidan, qveyanaSi mimdinare ekonomikurma winsvlam da qalaqebis raodenobis
zrdam, romlebic gamodiodnen mefis bunebriv mokavSireebad, mniSvnelovnad Secvala Tavad-
aznaurTa wodebis Sida struqtura. mefeebma miaRwies imas, rom maT uSualo daqvemdebarebaSi
gadavida arier-vasalTa didi nawili da am process imediatizacia ewoda. amave droidan Sei-
127
zRuda miwis samflobeloebis daqucmacebis procesic. TavadaznaurTa samflobeloebma
SeiZines sagvareulo xasiaTi. warCinebulTa wreSi axali wevrebis Sesvla SeizRuda. mxolod
mefis xelisufleba ganagrZobs miwebis darigebas im vasalebisaTvis, romlebmac aRiares mefis
uzenaesoba, xolo mefem miwebi miitaca SinaomebSi TandaTanobiTi warmatebis Sedegad.
amrigad, XIII s-dan Camoyalibda mkacrad Sekruli da Caketili TavadaznaurTa wodeba.
Tavadaznaurobis Camoyalibebis meore gzaa _ IX-XII ss.-Si ganviTarebuli saeklesio
miwaTmflobloba, romelic Zalzed swrafi tempiT viTardeboda, mefis da sxva msxvili
Tavadebis mier miwebis wyalobiT gadacemis xarjze. vinaidan eklesia mRvdelmsaxurTagan
moiTxovda qorwinebaSi Sesvlis akrZalvas, maTi samarTlebrivi statusi ar gadaicemoda
memkvidreobiT. xSirad saeklesio warCinebulTa rigebSi Sediodnen saero aristokratiis
warmomadgenelni. safrangeTSi kaTolikuri eklesiis farglebSi Camoyalibda rTuli ierar-
qiuli sistema, Tanac saeklesio qonebiT sargeblobis ufleba dakavSirebuli iyo saeklesio
Tanamdebobis (Cinis-Cifis) dakavebasTan. saero da sasuliero aristokratebs Soris (agreTve
saero TavadaznaurTa rangebs Soris) arsebobda Seurigebeli winaaRmdegoba, rasac Seiara-
Rebul brZolamdec ki mihyavda sazogadoeba.
IX-XI s-Si sazogadoebis dabali fenis _ yma glexobis Camoyalibeba moxda. glexoba
yalibdeboda soflis mosaxleobis mravalricxovani kategoriebidan, romlebic cnobili iyo
jer kidev frankTa imperiaSi _ Tavisufali meTeme-glexebi, litebi, monebi. glexobis udidesi
umravlesoba gadaiqca servebad (garda saeklesio glexebis, normandiisa da pikardiis
mosaxleobisa), romelTa samarTlebrivi statusi maT monebisgan gadmoecaT memkvidreobiT.
servebs ganixilavdnen rogorc miwis ubralo sakuTvnebels. servebi ixdidnen suladobriv
gadasaxads (SevaJs), yovelwliur xarks, asrulebdnen sabatono samuSaos _ begaras (kviraSi
sam dRes). servs ar SeeZlo eqorwina batonis Tanxmobis gareSe, gamxdariyo mRvdelmsaxuri,
mowmed gamosuliyo sasamarTlo procesze an mieRo monawileoba sasamarTlo orTabrZolaSi,
vinaidan iTvleboda, rom man ar unda gariskos sakuTari sicocxliT, romelic mas ki ara,
mebatones ekuTvnis. Tumca, servebis piradma damokidebulebam ver gamoiwvia maTi daymeveba.
maTi valdebulebis moculoba, rogorc wesi, ganisazRvreboda CveulebiTi samarTlis
normebiT. servs SeeZlo gaeyida misi miwis nakveTi an ubralod mietovebina seniori, radgan
safrangeTSi ar arsebobda gaqceuli glexebis saerTo-saxelmwifoebrivi Zebnis sistema.
damokidebuli glexebis meore jgufs Seadgendnen vilanebi. isini iyvnen piradad damou-
kidebuli, mebatonis kuTvnili miwis mpyrobelni. vilanebi mebatones uxdidnen senioris
gadasaxads (talias), romlis zomac ganisazRvreboda CveulebiTi normebiT, Tumca servebTan
SedarebiT, naklebi odenobis. rogorc soflis yvela mosaxleoba, vilani mebatonisagan
iRebda nebarTvas (faqtiurad ixdida gamosasyids) qorwinebisaTvis _ formariaJs. XII s-dan vi-
lanTa didi nawili gaTavisuflda am movaleobisagan, Tumca ixdida erTjerad gamomsasyid
fass. glexoba valdebuli iyo daecva miwis mesakuTreobis Tavadaznauruli monopolia _
banaliteti: senioris sacxobSi gamoecxo puri, daewura yurZeni mis maranSi. am mova-
leobisagan gaTavisufleba glexs SeeZlo mxolod im SemTxvevaSi, Tu gadaixdida mis mier
nawarmoebi produqciis nawils senioris sasargeblod. mebatone inarCunebda glexebis mimarT
`pirveli Ramis uflebas” (ius primae nostic).
XI-XII s-Si qalaqebis swrafi zrda iwvevda, Sua saukuneebis epoqisaTvis damaxasiaTebeli,
sazogadoebis kidev erTi fenis _ qalaqis mosaxleobis _ biurgerTa samarTlebrivi statusis
Camoyalibebas. moqalaqeTa samarTlebrivi statusi ar iyo universaluri, aramed dakav-
Sirebuli iyo konkretul saqalaqo asociaciasTan. amitom am statusis mopoveba, principSi, ar
SeeZlo Tavadaznaurobas, samRvdeloebasa da servebs. Tumca, servi, Tu is mudmivad
cxovrobda qalaqSi, iZenda pirad Tavisuflebas. maSinac ki, roca qalaqi inarCunebda mefis an
sxva msxvili senioris uSualo iurisdiqcias, moqalaqeTa movaleobani, senioris mimarT, iyo
mkacrad gansazvruli da zustad fiqsirebuli. iZulebiTi samuSaoebi da banaliteti ikrZa-
leboda. dadginda sasamarTlo baJisa da jarimebis myari odenoba. saqalaqo cxovrebam
Tavidanve SeiZina wodebriv-korporaciuli xasiaTi da xeli Seuwyo xelosanTa amqrebis da
vaWarTa gildiebis Camoyalibebas.
128
inter pares) da ara rogorc saxelwmifos realur mbrZanebels. faqtiurad, mefis xelisufleba
vrceldeboda mxolod mis sakuTar domenze (mamulze), Tumca, arc iq iyo misi xelisufleba
SeuzRudavi da mas gamudmebiT uxdeboda brZola urC vasalebTan. samefo domenis farglebs
gareT, realur Zalauflebas ganagebdnen, mefis mowinaaRmdege msxvili mi-waTmflobelebi
(burgundiisa da normandiis hercogebi, flandriis, tuluzis, Sampanis grafebi da sxva).
amrigad, sabatono saxelmwifos monarqiuli marTva-gamgeobis im formas, romelSic, monarqsa
da sazogadoebis pirvel da meore wodebas Soris, urTierTobebi emyareba suzereniteti _
vasalitetis princips, ewodeba senioraluri monarqia. aseT saxelmwifoSi politikuri
Zalaufleba, faqtiurad, gadanawilebulia mefesa da sxvadasxva rangis meba-toneebs Soris,
romlebic erTmaneTTan dakavSirebuli arian im senioralur _ vasaluri urTierTobebiT,
romlebic atareben kerZosamarTlebriv xasiaTs.
IX-XII ss. senioraluri monarqiis Camoyalibeba niSnavda centraluri saxelmwifo xeli-
suflebis mkveTr daqveiTebas, qveynis Sinagani erTianobis moSlas; misi sagareo-politikuri
mdgomareobis mkveTr gauaresebas. Tumca, franguli Suasaukunovani sazogadoebis ganviTarebis
aRniSnul etapze, saxelmwifos senioraluri monarqia zustad asaxavda realur socialur-
politikur viTarebas. ekonomikuri da politikuri decentralizaciis pirobebSi, calkeuli
mebatoneebi, ufro efeqturad, axorcielebdnen saxelmwifoebriv funqciebs, vidre amas
SesZlebda samefo xelisufleba.
miuxedavad amisa, senioralur monarqias sulac ar ganixilaven, rogorc politikuri regresis
gamovlinebas. mmarTvelobis xsenebuli forma, uSualod gamomdinareobda im urTi-
erTobebidan, romlebic dakavSirebuli iyo naturalur meunreobasa da miwaze sabatono
sakuTrebis uflebasTan, romelTa farglebSic, Senelebuli tempiT, mimdinareobda qveynis eko-
nomikuri ganviTareba. Tumca, politikurma decentralizaciam mainc ver Seaferxa franguli
sazogadoebis Tanmimdevruli ganviTareba. roca, XII-XIII saukuneebSi, TandaTanobiT ganviTarda
saqalaqo cxovreba, sasaqonlo-fuladi urTierTobebi da, maTTan dakavSirebuli, axali
ekonomikuri moTxovnebi, politikuri separatizmi nel-nela Sesustda da man gza dauTmo
sapirispiro tendencias _ mefis xelisuflebis ganuxrel ganmtkicebas. XIII saukuneSi,
gansakuTrebiT lui IX-is reformebis Sedegad, politikuri Zalauflebis centri, senioralur
monarqiaSi TandaTanobiT, mefis sasargeblod ixreba, romelic ukve gvevlineba safrangeTis
yvela mebatonis suzerenad.
IX_XI saukuneebSi, roca samefo xelisufleba iyo gansakuTrebiT susti, mefes irCevda saero
da sasuliero mebatoneTa zedafena, Tumca, dinastiuri principis dacviT. 987 wels, mefed
airCies hugo kapeti, riTac arseboba Sewyvita karolingebis orsaukunovanma dinastiam.
pirveli kapetingebis zeobaSi, SenarCunebuli iyo mefis arCeviToba; Tumca, momaval mbrZa-
nebels asaxelebdnen, mefisave sicocxleSi, misi TanammarTvelis saxiT. Tavdapirvelad, samefo
xelisuflebis funqciebi Zalzed SezRuduli iyo, miuxedavad imisa, rom, formalurad, mefe
inarCunebda tradiciul privilegiebs. is axorcielebda franguli jaris meTaurobas, kanon-
mdeblobda, msajulobda. amave periodSi, faqtiurad, gauqmda samefo kanonmdebloba
(kapitularebis gamocema); danarCeni samefo uflebamosilebanic, mxolod Teoriulad da ara
praqtikulad, ganagrZobdnen arsebobas. mefes ekisreboda "samefosa da eklesiis dacvis",
agreTve, qveyanaSi "mSvidobis damyarebis" movaleobebi; Tumca, mas ar gaaCnda realuri Zala-
ufleba aRniSnuli movaleobebis gansaxorcieleblad. mefis sasamarTlo xelisufleba
vrceldeboda mxolod misi domenis farglebSi.
XII saukunidan mefis mdgomareoba TandaTanobiT icvleba, zogierT funqcias is aRasrulebda
ufro aqtiurad. kerZod, aRdga, mefis mier sakanonmdeblo aqtebis gamocemis praqtika. Tumca,
amisaTvis saWiro iyo msxvili mebatoneebis Tanxmoba (didi sabWo). XIII saukuneSi aRiarebuli
iqna, rom, vasalebis mier ficiT ganmtkicebuli, samefo aqtis moqmedeba savaldebulo iyo,
ficis dadebis dros, adgilze armyofi mebatoneebisaTvis; gafarTovda mefis sasamarTlo
iurisdiqcia.
129
jarebis mTavarsardlad da saxelmwifos notariusad. seneSalis Tanamdeboba gadaecemoda
safrangeTis erT-erT yvelaze warCinebul da didgvarovan ojaxs. droTa ganmavlobaSi, man
iseTi Zalaufleba da gavlena moipova, rom mefe filipe II-e avgustusis dros, gadawyda
vakanturi adgilis daukmayofilebloba da is maleve saerTod gaauqmes. samxedro saqmeebSi,
seneSalis Semdeg, meore piri iyo konetabli _ samefo mxedrobis ufrosi, romelsac
TanaSemweobas uwevda marSali, xolo XIII saukuneSi _ samefo admirali. samefo xazinasa da
saxelmwifo arqivs ganagebdnen samefo xazinadari da misi TanaSemwe _ kamergeri. Tumca,
XIII saukuneSi samefo xazinadaris funqciebi arsebiTad SeizRuda, radgan xazina samarTavad
gadaeca tamplierebis sasuliero-raindur ordens. samefo kancelarias xelmZRvanelobda
kancleri, romelic redaqtirebas ukeTebda samefo aqtebs, warudgenda maT xelmosawerad
mefes, Semdeg _ amowmebda samefo beWdiT. kancleris gavlena imdenad gaZlierda, rom, samefo
xelisuflebis ganmtkicebis Semdeg, XIII saukunidan, xangrZlivi drois ganmavlobaSi, es
Tanamdebobac iyo vakanturi (1315 wlamde). Tavdapirvelad, ministerialebad (mefis mosam-
saxureebi) xdebodnen, mefis domenidan gamosuli, saero didkacoba da samRvdeloeba.
XIII saukunidan, mmarTvelobis centralur organoebSi, Tanamdebobebs ikaveben qalaqis war-
momadgenlebi, wvrili da saSualo aristokratebi (mefis raindebi _ Sevalie), agreTve
iuristebi _ legistebi.
sabatono urTierTobebis ganviTareba aisaxa mefis vasalTa sakrebulos _ mefis kuriis
sxdomebze. es organo warmoiSva karolingebis xanaSi. kapetingebis zeobaSi samefo kuriam
TiTqmis dakarga sakuTari mniSvneloba, radgan safrangeTis perebi da sxva sagvareulo aris-
tokratebi uars ambobdnen mis muSaobaSi monawileobis miRebaze. samefo kuria iyo mefis
saTaTbiro organo, romelic mefes aZlevda rCevebs politikur, safinanso da sasamarTlo
sakiTxebze. kuriis Tanxmoba iyo saWiro samefos sakanonmdeblo aqtebis misaRebad. XIII sau-
kuneSi, kuriis sxdomebze, rTuli samarTlebrivi sakiTxebis gadawyvetisas, mTavari roli eni-
WebodaT legistebs.
d) adgilobrivi mmarTveloba
130
bazis ganmtkicebaSi, vinaidan akontrolebdnen gadasaxadebis, sabaJo mosakreblis, sasamarTlo
jarimebis Cadinebas samefo xazinaSi. samefo xazinaSi Semosavlebis mobilizebis mniSvnelovan
wyarod iTvleboda samefo fuladi erTeulis moWra, samefo gadasaxadis _ samefo taliis
Segroveba, savaWro gadasaxadebisa da sasamarTlo jarimebis akrefa, samefo domenis farg-
lebSi.
131
Tanac ara didi da erT adgilas ganlagebuli masivebis, aramed sxvaTa samflobeloebs Soris
moqceuli, mcire nakveTebis saxiT. dampyroblebma inglisSi daamkvidres mkacri `satyeo
samarTali~, romlis ZaliT SesaZlebeli iqneboda tyeebis didi nawilis samefo nakrZalebad
gamocxadeba da misi sazRvrebis darRvevisaTvis mkacri sasjelis daweseba. garda amisa, mefem
Tavi gamoacxada mTeli miwis fondis uzenaess mesakuTred da moiTxova, rom yvela Tavisufal
miwaTmflobels daedo misTvis erTgulebis fici. aseTma taqtikam yvela ingliseli lordi,
faqtiurad da iuridiulad, mefis vasalad aqcia, romlis movaleobas, upirveles yovlisa,
Seadgenda mefis sasargeblod samxedro samsaxuri. amrigad, kontinentur evropaSi damkvid-
rebuli principi: `Cemi vasalis vasali, Cemi vasali ar aris~ inglisSi ver ikidebs fexs. yvela
ingliseli lordi or did kategoriad daiyo: gvirgvinis uSualo vasali, romelTa
SemadgenlobaSi Sediodnen msxvili miwaTmflobelebi (grafebi, baronebi) da meore safexuris
vasalebi (qvevasalebi), romlebic Seadgendnen saSualo da wvril aristokratias.
samRvdeloebis didi nawili, mefis sasargeblod, axorcielebda igive samsaxurs, rac eva-
leboda saero vasalebs.
amrigad, inglisSi sazogadoebis warCinebulma fenam, ver moipova is privilegiebi da
imuniteti, romlebiTac sargeblobdnen aristokratebi kontinentze. mefis uzenaesi sakuTrebis
ufleba miwaze aZlevda mas saSualebas, sakuTari Sexedulebisamebr, gadaenawilebina miwis
nakveTebi vasalebs Soris da Careuliyo miwaTmflobelTa urTierTobebSi, riTac man
daamkvidra mefis marTlmsajulebis uzenaesoba, yvela rangis lordis sasamarTlosTan
mimarTebaSi.
sagadasaxado politikis mowesrigebisa da qveynis mosaxleobis socialuri Semadgenlobis
gansazRvris mizniT, 1086 wels ganxorcielda qveynis miwis fondisa da mosaxleobis
sayovelTao aRwera, romlis Sedegebi Sevida e.w. `saSineli samsjavros wignSi~ (Domesday book).
aRweris SedegebiT moxda glexobis nawilis daymeveba. axla isini iTvlebodnen piradad-
damokidebul, lordis miwebis samemkvidreo mpyrobelebad _ vilanebad, Tumca daniuri
samarTlis qveyanaSi (aR. inglisi) da sxva adgilebSic SenarCunebul iqna Tavisufali gle-
xobis da, masTan mdgomareobiT miaxloebuli, sokmenebis fena, romlebzec vrceldeboda
mxolod manoris lordis sasamarTlo xelisufleba. Tavisufali saglexo mosaxleoba
XI-XII saukuneebSi imyofeboda urTierTsawinaaRmdego faqtorebis zegavlenis qveS. erTi mxriv,
samefo xelisufleba xels uwyobda glexobis uRaribesi nawilis aqtiur daymevebas da vila-
nebad gadaqcevas, xolo, meore mxriv, XII s-is bolodan qveyanaSi bazris warmoqmnam da
savaWro urTierTobebis swrafma ganviTarebam, gamoiwvia mdidari glexobis fenis warmoSoba,
romelsac samefo xelisufleba miiCnevda sakuTar politikur mokavSired, baronuli sepa-
ratizmis winaaRmdeg brZolaSi. mefis sasamarTlo xSirad gadawyvetilebebs iRebda aseTi
glexebis sasargeblod, lordebis TviTnebobis aRkveTis mizniT.
qveynis SedarebiTi erTianoba, normandiasa da safrangeTTan arsebuli kavSirebi xels uw-
yobda inglisSi vaWrobisa da xelosnobis ganviTarebas. samefo xelisuflebis centra-
lizaciis pirobebSi inglisurma qalaqebma ver moipoves iseTi avtonomia, rogoric hqondaT
qalaqebs kontinentis samxreT nawilsa an germaniaSi da amitom isini iZulebuli iyvnen
SeeZinaT (eyidaT) samefo qartiebi, riTac maT eniWebodaT zogierTi savaWro privilegiebi.
132
kratizacia, romlebmac xeli Seuwyves inglisis centralizaciasa da uryevobas, dakavSi-
rebulia, ZiriTadad, mefe henri II_is mier (1154_1189 ww.) gatarebul reformebTan. es reformebi
pirobiTad sami ZiriTadi mimarTulebiT ganxorcielda:
I. samefo iusticiis sistemaSi moyvana da misi sistemis ufro meti srulyofa: a) procesis
formebis daxvewa, b) tradiciuli da Sua saukuneebis periodis sasamarTloebTan konkuren-
tunariani, mefis gamsvleli marTlmsajulebisa da mudmivmoqmedi centraluri sasamarT-
loebis sistemis Camoyalibeba;
II. armiis reformireba, romlis arsic mdgomareobda, daqiravebuli jarisa da adgilobrivi
rekrutebis Tanaarsebobis xarjze Seqmnili, armiis formirebaSi;
III. mosaxleobis axali gadasaxadebiT dabegvris sistemis Camoyalibeba.
samefo xelisuflebis sasamarTlo, samxedro da safinanso funqciebis ganmtkiceba iuri-
diulad gaformda mTeli rigi samefo brZanebulebebis gamocemiT: didi, klarendonis (1166 w.),
norThemptonis (1176 w.) asizebiTa da `SeiaraRebis Sesaxeb~ (1181 w.) asiziT.
sasamarTlo-administraciuli sistemis gardaqmnisas, henri II-m gamoiyena iSviaT SemTxvevebSi
ganxorcielebuli anglo-saqsuri, normandiuli da saeklesio dadgenilebani.
adreuli SuasaukuneebisaTvis tipiurma _ gamsvleli mmarTvelobis praqtikam, inglisSi, ufro
Tanmimdevruli da daxvewili xasiaTi miiRo. am periodidan moyolebuli, inglisSi myarad
damkvidrda gamsvleli sasamarTloebis saqmianobac _ samefo sasamarTloebis gamsvleli
sesiebi. Tu 1166 w. dainiSna mxolod 6 mosamarTle gamsvleli sasamarTlo sxdomis
Casatareblad sagrafoSi, 10 wlis Semdeg ukve arsebobda 6 gamsvleli olqi da gamsvlel mo-
samarTleTa ricxvi 20-30 mosamarTlemde gaizarda. am sasamarTloebis mosamarTleTa daniSvna
xdeboda mefis brZanebiT, saerTo sasamarTlos gamsvleli sesiis mowyobis Sesaxeb. amave
brZanebiT, mosamarTles eniWeboda gansakuTrebuli uflebebi (ara marto sasamarTlo, aramed
administraciuli da safinanso uflebamosilebanic).
amavdroulad, mowesrigda samefo brZanebebis sistema da dakanonda specialuri procedura
saadgilmamulo davebisa da danaSaulis saqmeebis gamoZiebisaTvis. aseTi procedura miiCneoda
`wyalobad~ da `privilegiad~ yvela Tavisufali adamianisaTvis, romelsac iyenebdnen mxolod
samefo sasamarTloebSi. aseTi proceduris dasawyebad savaldebulo iyo samefo kancelariis
specialuri gankargulebis Sesyidva. aseT gankargulebas ewodeboda brZaneba uflebis
Sesaxeb, romlis gareSec SeuZlebeli iyo samoqalaqo sarCelis wardgena an sisxlis
samarTlis saqmeze saCivris Setana samefo sasamarTloSi. mxolod amis Semdeg moxdeboda
saqmis gamoZieba gamsvleli mosamarTleebis an Serifebis mier, nafici msajulebis _ aseulis
12 sruluflebiani moqalaqis monawileobiT, romlebic fics debdnen an mowmeebis, an
mbralmdeblis saxiT. saqmis gamoZiebis aRniSnuli wesi aadvilebda saqmis obieqtur
gamoZiebasa da gadawyvetilabis miRebas, vidre es xdeboda senioris (lordis) sasamarTloSi,
ordalebisa da sasamarTlo orTabrZolis gamoyenebis pirobebSi. samarTaldarRvevaTa saq-
meebze samefo sasamarTloSi saCivris Setana vilansac ki SeeZlo. Serifi uflebamosili iyo,
senioris uflebebis gaTvaliswinebis gareSe, Sesuliyo mis samflobeloSi, raTa daekavebina
damnaSave da Seemowmebina urTierTpasuxismgeblobis aRsruleba manoris mosaxleobaSi.
amrigad, XII s-is II naxevarSi henri II-em Seqmna samefo marTlmsajulebis specialuri meqanizmi,
romelic ixilavda samoqalaqo davebsa da sisxlis samarTlis saqmeebs da romelmac aamaRla
samefo sasamarTloebis avtoriteti da gaafarTova misi iurisdiqciis farglebi.
XII s-is Sua xanebidan iwyeba centraluri mmarTvelobis umaRlesi organos _ samefo kuriis
struqturisa da misi kompetenciis mowesrigeba. funqciaTa specializaciis procesSi da, kuris
Semadgenlobidan, mTeli rigi gansakuTrebuli uwyebebis gamoyofis Semdeg, sabolood Camoya-
libda samefo kancelaria, romelsac xelmZRvanelobda kancleri. agreTve, Seiqmna mefis
centraluri (`piradi~) sasamarTlo da xazina. 1175 wlidan, roca mefis `piradi~ sasamarTlos
SemadgenlobaSi Sevidnen mudmivmoqmedi sasuliero da saero mosamarTleebi, samefo
sasamarTlos rezidenciad iqca vestminsteri da mas TandaTanobiT gamoeyo saerTo ajebis,
saCivrebis sasamarTlo. am sasamarTlo sxdomebze savaldebulo ar iyo mefis daswreba
rogorc adgilze, ise gamsvleli sxdomebis Catarebis dros. saerTo davebis (saCivrebis)
sasamarTlos saqmianobam gadamwyveti roli iTamaSa inglisSi `saerTo samarTlis~ sistemis
Camoyalibebis saqmeSi.
ufro rTulad mimdinareobda urTierTobebis garkveva samefo xelisuflebasa da inglisur
eklesias, saero da saeklesio marTlmsajulebas Soris. normandielTa batonobis damyarebis
Semdeg, saero da saeklesio sasamarTloebi gaiyo, Tanac saeklesio iurisdiqciaSi Sevida
yvela sasuliero da saero saqmeebis (qorwineba, anderZi) garkveuli nawili. Tumca, samefo
xelisufleba akontrolebda eklesias. normandieli mefeebi TviTon niSnavdnen episkoposebs,
gamoscemdnen inglisisa da normandiis mosaxleobisaTvis savaldebulo saeklesio
dadgenilebebs, iRebdnen Semosavlebs vakanturi eparqiebidan. mogvianebiT, romis papis
133
xelisuflebis ganmtkicebisa da romSi kaTolikuri centris gadatanis Semdeg, inglisis
gvirgvini sul ufro xSirad da mkveTrad upirispirdeboda eklesiis winaaRmdegobas da
inglisSi `eklesiis Tavisuflebis~ sakiTxma, samomavlod, safuZveli Cauyara Zalzed Rrma da
dramatul brZolas romis papebsa da inglisis saero xelisuflebas Soris.
normandielTa gabatonebam, faqtiurad, ar Secvala inglisSi adgilobrivi mmarTvelobis
struqtura. SenarCunebul iqna qveynis dayofa sagrafoebad da aseulebad. sagrafoebSi mefis
administraciis warmomadgenlebi iyvnen Serifebi, aseulebSi ki Serifebis TanaSemweebi _
beilifebi. Serifi axorcielebda umaRles samxedro, safinanso da sapolicio xelisuflebas,
sagrafos mTel teritoriaze. masve evaleboda mefis kancelariis yvela brZanebis ZiriTadi
aRsruleba. Serifi sakuTar administraciul-sasamarTlo funqciebs ganaxorcielebda sag-
rafosa da aseulis krebebTan mWidro TanamSromlobis pirobebSi, Tanac Serifi ufleba-
mosili iyo moewvia es krebebi da yofiliyo maT sesiebze Tavmjdomare. es dawesebulebebi
SenarCunebul iqna inglisSi momdevno periodSic, Tumca, TandaTanobiT, gadaiqca centraluri
xelisuflebis iaraRad _ adgilebze. inglisis adgilobrivi mmarTvelobis sistemis erT-erT
Taviseburebad iTvleba mosaxleobis monawileoba samefo samarTalwarmoebaSi.
henri II-is samxedro reforma SemdegSi mdgomareobda: mefem samxedro valdebuleba (begara)
gaavrcela qveynis mTel Tavisufal mosaxleobaze. nebismieri Tavisufali: mebatone, glexi,
qalaqis mosaxleoba valdebuli iyo SeeZina iaraRi, romelic Seesabameboda mis qonebriv
mdgomareobas. miuxedavad imisa, rom jars hqonda sakuTari aRWurviloba, armiis Senaxva kvlav
xdeboda saxelmwifo xazinis xarjze, romlis Semosavlebi ganuxrelad izrdeboda.
pirvelyovlisa, dakanonda piradi samxedro begaris Secvla e.w. `faris fulis~ gadaxdiT. am
gadasaxads krefdnen ara marto mebatoneebis, aramed damokidebuli mosaxleobidan. am Ronis-
Ziebam saSualeba misca mefes Seeqmna raindTa daqiravebuli jari.
134
deboda sakmaod araTanabrad. gvarovnul-tomobrivi gadmonaSTebis roli jer kidev didi iyo,
kerZod, saqsoniaSi, romelic mtkiced icavda sakuTar avtonomias, mosaxleoba inarCunebda to-
mobriv Cveulebebs.
135
tomobrivi sahercogoebidan, SeeqmnaT erTiani saxelmwifoebrivi gaerTianeba. Tumca, eTnikuri
erTobis ararseboba, calkeul sahercogoebs Soris susti ekonomikuri kavSirebis arseboba
mniSvnelovnad asustebda am saxelmwifos realur erTobas.
am dros moxda germanuli saxelmwifos teritoriis mniSvnelovani gafarToeba. italiis
nawilis, burgundiis, CexeTisa SemoerTebisa da brandenburgis, aRmosavleTisa da sxva
markebis SeqmniT warmoiqmna vrceli imperia. germanelma mefeebma X s-dan miiRes `saRvTo
romis imperiis~ imperatorTa tituli. samefo xelisuflebis droebiT ganmtkicebas xeli
Seuwyo oto I-is mefobam, romelic hercogebis winaaRmdeg brZolaSi eyrdnoboda saeklesio
miwaTmflobelobasa da saeklesio dawesebulebebs. misma RonisZiebebma adgilobrivi eklesiis
mimarT, miiRo `otos privilegiebis~ saxelwodeba. oto I-ma SezRuda hercogTa uflebebi
eklesiis mimarT; hercogebis funqciebi, nawilobriv, gadasca episkoposebs; olqebSi Seqmna
imunitetiT aRWurvili, damoukidebeli saepiskoposo teritoriebi, maTTvis samarTavad
sahercogo miwebis an maTi nawilis gadacemis xarjze. sasuliero aristokratia daemorCila
mxolod samefo xelisuflebas. mefis uzenaesoba saeklesio saqmeebSi imiT iyo
uzrunvelyofili, rom Cinosnebs ekrZalebodaT qonebis memkvidreobiT gadacema. am dros
imperiaSi moqmedebda samefo investitura (saeklesio Cinis miniWeba xdeboda saero
xelisuflebis mier). oto I-is `saepiskoposo sistema~ saSualebas aZlevda mas TviTneburad
daeniSna episkoposebi, Seeqmna eparqiebi, ganekarga saeklesio miwebidan mirebuli Semosavlebi.
es Semosavlebi Seadgendnen, SedarebiT Zlieri, samefo xelisuflebis materialur safuZvels,
iseve, rogorc sxva, uSualod da mxolod mefis xelisuflebidan gamomdinare, uflebebidan
miRebuli Semosavlebi _ regaliebi, romelTa Soris umniSvnelovanesi iyo uzenaesi
marTlmsajulebis ganxorcilebea. germaneli mefe uzrunvelyofda samarTlianobas,
gamoscemda saimperatoro kanonebsa da zogjer saeklesio kanonebsac. oto I-is droidan,
germaneli imperatorebi gankargavdnen italiis saepiskoposo kaTedrebsac, papebis taxtze
dasmis an gadayenebis sakiTxebs, akontrolebdnen maT arCevas. Tumca, XI s-is bolodan
gaZlierebulma papis xelisuflebam TandaTanobiT gaiTavisufla Tavi germaneli impera-
torebis meurveobisgan da, maTTan brZolaSi, moipova pirveloba.
136
sasamarTlo sistemam SeiZina sakmaod rTuli da mravalsafexuriani xasiaTi. mebatoneebi,
romlebic, Tavdapirvelad, asamarTlebdnen mxolod sakuTar yma-glexebs, mogvianebiT,
iurisdiqcias avrceleben sakuTari samflobeloebis mTel mosaxleobaze. Tavisufali
mosaxleobisaTvis arsebobda wodebrivi sasamarTloebi, romlebic moqmedebdnen Semdegi
principis safuZvelze: `TanasworTa sasamarTloebi~ _ samTavro, sagrafo, saSefeno.
damokidebul qalaqebSi sasamarTlo imyofeboda sakuTari senioris warmomadgenlis xelSi,
xolo gaTavisuflebul qalaqebSi iqmneboda qalaqis sasamarTloebi, romlebic
marTlmsajulebas axorcielebdnen saqalaqo samarTlis normebis safuZvelze. sakuTari
sasamarTloebi hqonda saeklesio korporaciebsac.
kievis ruseTis, erT dros didi da sakmaod Zlieri, Zvelrusuli saxelmwifo XII saukunis
bolodan ganicdis imave procesebs, rac dasavleT evropis qveynebis umetesobisaTvis iyo
damaxasiaTebeli _ iwyeba e.w. senioraluri monarqiis epoqa. imis Sesaxeb, Tu rogor
mimdinareobda kievis ruseTis saxelmwifoebriobis daSla da mis nangrevebze mcire zomis,
Tanac, mmarTvelobis formis mixedviT, gansxvavebuli warmonaqmnebis Seqmna, dRemde gansxva-
vebuli, zogjer urTierTsapirispiro da urTierTgamomricxavi, mosazrebebi arsebobs. mec-
nierTa erTi nawili miiCnevs, rom Zveli rusuli saxelmwifos daSla-daqucmacebis mTavari
mizezi mTavarTa taxtis memkvidreobis wesis SecvlaSi mdgomareobda. meoreTa azriT, daSlis
procesSi igive garemoebani aisaxa, rac, zogadad, damaxasiaTebeli iyo dasavleT evropis
kontinenturi nawilis qveynebis umetesobisaTvis. kerZod, XII saukuneSi adgilobrii mTavrebi
da maTi boiarebi imdenad gaZlierdnen, rom didi mTavris daxmarebis gareSec SeeZloT
mezoblebTan warmatebuli brZola d mdabioTa gaafTrebuli winaaRmdegobis daZleva. Tanac,
XI s. bolodan kievis ruseTis saxelmwifos teritoriis farglebi imdenad gafarTovda, rom
didi survilis SemTxvevaSic ki, didi mTavrebi veRar SesZlebdnen, ukidegano qveynis, ganapira
provinciebSi mcxovrebi, qveSevrdomebis saTanado dacvas da urCi vasalebis morCilebaSi
moyvanas, Tu maT aRar surdaT kievis taxtisadmi morCileba. garda amisa, zogad niSnad
miiCneva meurneobis naturaluri, karCaketili xasiaTi, riTac, obieqturad, ganpirobebuli iyo
calkeuli samTavroebis TviTizolacia da maTi mbrZaneblebis ltolva damoukideblobisaken,
miTumetes, rom maT Tavisuflad SeeZloT sakuTar samflobeloebSi gadasaxadebis gawera da
akrefa, mdabioTa gasamarTleba da dasja, sakuTari razmebis Sekreba da maTi iaraRiTa da
sarCo-sanovagiT uzrunvelyofa, meurneobis martivi dargebis ganviTarebisaTvis xelis
Sewyoba.
vladimir monomaxis vaJiSvilebis mefobaSi dawyebuli, daqucmacebulobis procesi imdenad
gaRrmavda, rom XII s. bolosaTvis Zveli ruseTis teritoriaze ukve 15-mde msxvili
damoukidebeli samTavro warmoiqmna. maTi teritoriuli farglebi, TiTqmis zustad, asaxavda
uZvelesi tomTa kavSirebis gansaxlebis areals aRmosavleT slavebSi.
a) vladimir-suzdalis samTavro
137
daniSna. eparqiebSi mogzaurobisas, kirile mitropoliti upiratesobas mxolod Crdilo-
aRmosavleT ruseTs aniWebda. xolo momdevno mitropoliti _ maqsime, 1299 w., veRar `uZlebda
ra monRolTa batonobas kievSi~, gadavida vladimirSi da, pirveli mitropolitTa Soris,
eufleba `sruliad ruseTis~ mitropolitis tituls; d) unda aRiniSnos, rom vladimir-
suzdalis samTavro mcire drois ganmavlobaSi inarCunebda erTianobasa da saxelmwifoebriv
simtkices. misi ayvavebis periodi modis vsevolod iuris Zis (didi bude) didimTavrobis
xanaze, xolo misi memkvidreebis mmarTvelobaSi iwyeba (XIII s.) misi daqucmaceba.
samTavros ekonomikuri ganviTareba moxda XII s. II naxevarsa da XIII s. dasawyisSi, roca didi
mTavris taxtze andrei bogoliubski da vsevolod iuris Ze (didi bude) isxdnen. amis Sesaxeb
naTel warmodgenas iZleva ori didebuli taZris mSenebloba vladimirSi XII s-is II naxevarSi
_ miZinebisa da dimitris taZrebi.
rusuli mosaxleoba, romelic samxreTuli miwebidan saxldeboda vladimir-suzdalis
samTavroSi, im adgilebs ikavebs, romlebic ZvelTaganve finuri tomebiT iyo dasaxlebuli.
Tumca, rusul mosaxleobas ar ganudevnia am miwebidan uZvelesi mosaxleoba da maT Soris,
ZiriTadad, mSvidobiani urTierTobebi damyarda. saqmes ufro aadvilebda is garemoeba, rom
finelebs ar hqoniaT sakuTari qalaqebi, xolo slavebi am miwebSi cixe-qalaqebis aSenebiT
ganamtkicebdnen sakuTar usafrTxoebas.
vladimir-suzdalis samTavroSi gabatonebuli socialuri fenis struqtura, TiTqmis
arafriT, gansxvavdeboda kievisagan. Tumca, ukve gaCnda didgvarovanTa ufro wvrili
kategoria _ e.w. boiarTa Svilebi da XII s. Cndeba axali termini _ дворяне _ aznauroba.
gabatonebuli fenis SemadgenlobaSi samRvdeloebac Sedioda. rusul miwebSi samRvdeloeba
mowyobili iyo wminda vladimirisa da iaroslav brZenis mier dadgenili wesebis mixedviT.
monRol-TaTrebma, rusuli qalaqebis dangrevisa da ruseTis dapyrobis Semdeg, TiTqmis
xeluxleblad datoves marTlmadidebluri eklesiis organizaciuli sistema, ramac kidev
ufro gaaadvila dapyrobili xalxis marTva. eklesiis privilegirebul mdgomareobas
ganamtkicebda yaenis mier gacemuli iarliyebi (sigelebi), romelTa Soris uZvelesi iyo didi
yaenis menRu-Temiris (1266-1267) iarliyi. iarliyebis Tanaxmad, rusul eklesias garantirebuli
hqonda rwmenis xelSeuxebloba, rusul eklesiaSi RvTismsaxurebisa da saeklesio pirTa
saeklesio iurisdiqciis xelSeuxebloba, garda iseTi danaSaulisa, rogoric iyo yaCaRoba da
mkvleloba, gadasaxadebis, gamosaRebisa da begarisagan gaTavisuflebis saqmeebi.
2. politikuri sistema
138
ganagebdnen da `волостель~-ebis _ soflebSi. mmarTvelobis organoebis funqciebSi Sedioda
samoqmedo teritoriebSi marTlmsajulebis aRsrulebac, anu administraciuli da sasamarTlo
funqciebi jer ar iyo erTmaneTisgan gamijnuli.
vidre vladimir-suzdalSi mitropolitis kaTedras gadmoitandnen, am samTavroSi ramdenime
eparqia arsebobda, romelTa saTaveSi episkoposebi an mTavarepiskoposebi idgnen. eparqiebi
iyofoda olqebad, romelTa saTaveSi saeklesio aTmeTaurebi idgnen. saeklesio ierarqiis
qveda erTeuls samrevlo Seadgenda, romelsac mRvdeli meTaurobda. ruseTSi ukve arsebobda
e.w. `Savi samRvdeloeba~ (monazoni da berebi), romlebsac monastris winamZRvari meTaurobda.
ruseTis Crdilo-dasavluri miwebi dRemde did interess iwveven mkvlevarTa mxridan, radgan
maTi Seswavla mniSvnelovnad aris gamartivebuli sakvlevi masalis simravlis gamo. es
regioni, SedarebiT naklebad, iyo dazaralebuli monRol-TaTarTa Semosevebisa da rusi
mTavrebis Sida omebis Sedegad. amitom aq marTlac mravlad aris SemorCenili pirdapiri
werilobiTi wyaroebi, rac novgorodis miwebis SeswavlisarTvis saucxoo mecnieruli
literaturaa. Sua saukuneebis periodis didi rusuli respublika unikaluri movlenaa
imdroindel samyaroSi, radgan mas imdenad vrceli teritoriuli farglebi ekava, rom maszed
Tavisuflad ganTavseboda safrangeTis saxelmwifo. aseT vrcel teritoriaze ki, maSindel
pirobebSi, respublikuri mmarTvelobis formis damkvidreba, obieqturad, did sirTules
warmoadgenda. TaviseburebiT xasiaTdeba am miwis samarTalic. miuxedavad imisa, rom am
saxelmwifom mWidro savawro urTierTobebi daamyara dasavlur kompaniebTan, savaraudod,
evropuli samarTlis sistemis gavlena arasakmarisi iyo am regionze. arc ufro gviandeli
periodis moskovis saxelmwifom SeiTvisa novgorodis miwebis samarTali. Tumca, arc imis
Tqma SeiZleba, rom novgorodsa da danarCen rusul samTavroebs Soris, kavSiri saerTod
moSlili iyo. piriqiT, novgorodi, miuxedavad misi Taviseburebebisa, rusuli saxel-
mwifoebriobis Semadgeneli nawilia da misi Seswavla mxolod am konteqstSi aris
mizanSewonili.
139
rCeul mTavars, novgorodi mainc uaryofda mis damoukideblobas da mxolod maSin daTanxmda
fskovis gamoyofas, roca novgorods SvedeTis mxridan dapyroba daemuqra. fskovi daexmara
novgorods da am ukanasknelma aRiara mezoblis damoukidebloba, riTac Seiqmna fskovis
respublika. adgilmdebareobisa da geografiuli pirobebis Taviseburebani did gavlenas
axdendnen fskovis respublikaSi arsebul socialur da politikur wyobaze. agresiul
mezoblebTan siaxlove ganapirobebda fskovSi mTavris Zlieri xelisuflebis arsebobas,
xolo miwebis simwire gamoricxavda boiarTa msxvil miwaTmflobelobas, riTac Sesustda
boiarTa roli fskovis politikur cxovrebaSi. fskovis damoukideblobis dacema dakav-
Sirebuli iyo, moskovis irgvliv, rusuli miwebis SemokrebasTan. 1510 wels fskovis miwebi
moskovis saxelmwifos SeuerTda.
2. sazogadoebrivi wyoba
novgorodsa da fskovSi, sxva rusuli miwebis msgavsad, socialuri wyoba warmodgenili iyo
saero da sasuliero aristokratiiT da mdabio mosaxleobiT. gabatonebul fenas Seadgendnen
saero da sasuliero didkacoba. sasuliero aristokratias warmoadgendnen monastrebi da
umaRlesi sasuliero ierarqiis wevrebi: mTavarepiskoposi, episkoposebi da monastrebis
winamZRvrebi. samonastro miwaTmflobeloba Zalzed swrafad viTardeboda. saero aristo-
kratia xSirad sakuTar miwebs monastrebs uanderZebda, sulis mosaxseneblad, zogjer
monastrebi miwebs yidulobdnen, zogjer _ itacebdnen kidec (saTemosa da upatronos).
amavdroulad, TiTqmis gamoricxuli iyo samonastro miwebis gasxviseba; gamonaklisi iyo
monastrebis mier miwebis Taobaze garigebebis dadeba. gamoiricxeboda saeklesio miwebis
daqucmaceba, rac, zogadad axasiaTebda saero miwaTmflobelobas. novgorodis eparqia did
Semosavals iRebda, rac xels uwyobda samRvdeloebis Cabmas savaWro urTierTobebSi.
Eeklesia, novgorodsa da fskovSi, vaWrobis mfarvelad iqca.
saero didkacobas miekuTvnebodnen boiarebi, Jitie xalxi (anu gamdidrebuli xalxi). maTve
unda mivakuTvnoT agreTve svoezemcebi (zemcebi fskovSi). novgorodis eparqiis mniSvnelovani
Semosavlebis didi nawili samRvdeloebis mier savaWro brunvaSi iyo Cabmuli. eklesiam
novgorodsa da fskovSi sakuTari Tavi vaWrobis mfarvelad gamoacxada. eklesiam ikisra
zomisa da wonis etalonebis mfraveloba, isve amowmebda saerTaoSoriso savaWro xel-
Sekrulebebs. aqedan gamomdinare, eklesia da samRvdeloeba didi avtoritetiT sargeblobda
orive respublikaSi.
saero didkacobas warmoadgendnen boiarebi, Jitii xalxi (anu gamdidrebuli), romelTa ricxvs
miekuTvnebodnen svoezemcebi (zemcebi _ fskovSi). novgorodisa da fskovis Tavisebureba iyo:
1) samTavro domenis ararseboba da 2) saqalaqo Temis miwaTmflobelobis arseboba.
novgorodisa da fskovis Taviseburebas warmoadgenda samTavro domenis ararseboba. mis
nacvlad aq fexi moikida saqalaqo Temis miwaTmflobelobam. didkacobis yvelaze gavlenian
jgufs boiarebi _ sagvareulo warCinebulTa STamomavlebi warmoadgendnen. maTi politikuri
siZliere simdidriT iyo ganpirobebuli. Tavdapirvelad, boiarebi sargeblobdnen novgorodis
saTemo miwaTmflobelobidan miRebuli SemosavlebiT da koleqtiur mebatoned gamodiodnen.
Tumca, XIV s. Camoyalibda individualuri sabatono miwaTmflobeloba. garda amisa, nov-
gorodeli boiarebi vaWrobasa da mevaxSeobasac misdevdnen. boiarebi TavgamodebiT icavdnen
sakuTar privilegias respublikis organoebSi, maRali Tanamdebobis dakavebis aspeqtSi
(posadniki, konCanis starosta). Jitii xalxisTvis, miuxedavad maTi mdgomareobisa, am
Tanamdebobis dakaveba akrZaluli iyo.
fskovSi msxvili miwaTmflobeloba ar iyo ganviTarebuli, ris gamoc boiarTa ekonomikuri
batonoba ar iyo iseTi Zlieri, rogorc novgorodSi. Tumca, amave mizeziT, fskovSi ufro
didi roli mTavarsa da veCes eniWeboda.
novgorodis sasamarTlo sigelSi (судная грамота) naxsenebi iyo, boiarTa gverdiT, житьи люди
(Jitii xalxi). maTac hqondaT glexebiT dasaxlebuli miwebi, Tumca isini, boiarebis msgavsad,
qalaqelebad rCebodnen. Jitii xalxi vaWrobaSic iRebdnen monawileobas. swored miwaT-
mflobeloba gansazRvravda maT statuss. Jitii xalxi, mebatonoobis miuxedavad, boiarebTan
SedarebiT, SezRuduli uflebebiT sargeblobdnen. dauSvebeli iyo maTi maRal saxelmwifo
Tanamdebobebze arCeva; XIV saukunemde Jitii xalxidan airCeoda tisiacki. Tumca, mogvianebiT
es Tanamdebobac boiarTa mier iqna uzurpirebuli.
cnobili iyo miwaTmflobelTa iseTi kategoriac, rogoric iyo svoezemcebi (своеземцы)
(zemcebi). gamokvlevebma daadastures, rom svoezemcebis umravlesoba mcire da saSualo
miwaTmflobelebi iyvnen da glexebisagan, am TvalsazrisiT, TiTqmis ar gansxvavdebodnen.
140
svoezemcebis umravlesoba qalaqebSi cxovrobda. mecnierTa nawili svoezemcebs mesakuTre-
glexebad miiCnevs. Tanamedrove gamokvlevebiT, svoezemcebi _ wvrili feodalebi iyvnen.
sasoflo TemSi isini ar Sediodnen, aramed sargeblobdnen saqalaqo Temis wevris upira-
tesobiT. arsebobs mosazreba, rom svoezemcoba _ gaRatakebuli boiarebis STamomavlobaa.
sabatono respublikebSi miwaTmflobelobis mTavar Taviseburebas is warmoadgenda, rom
miwaTmflobelTa mTavar jgufs swored qalaqis mosaxleoba, qalaqelebi warmoadgendnen.
saqalaqo Temis wevrebi gansakuTrebul uflebas flobdnen im mamulebis SesaZenad, romlebic
qalaqis zols emijneboda. veCe gansazRvravda am miwebis reJims. qalaqis winaSe gansakuT-
rebuli damsaxurebis SemTxvevaSi, veCes miwis wyalobac SeeZlo, kerZod qalaqis sabatono
votCinebis mimarT: es iyo suzereniteti _ vasalitetis urTierTobebisgan Tavisufali
miwaTmflobeloba; memamule inarCunebda kavSirs mxolod sakuTar saqalaqo TemTan. amrigad,
novgorodsa da fskovSi rTulia erTmaneTisgan mkveTrad gavmijnoT mebatone da qalaqis
mosaxleoba, memamule da vaWari. Tumca, ase Tu ise, vaWrebi am respublikaSi did rols
TamaSobdnen. vaWrebis ZiriTadi saqmianoba iyo saSinao da sagareo vaWroba. magram, maT
miwaTmflobeloba ekrZalebodaT. vaWrebi sazogadoebebSi, korporaciebSi erTiandebodnen.
korporaciebis centrebad, ZiriTadad, eklesiebi gamodiodnen.
novgorodSi gvxvdeba e.w. Savi, mcire xalxi (молодище люди), romelTa rigebSi erTiandebodnen
ostatebi, Segirdebi, xelosnebi da daqiravebuli muSebi. rogorc saqalaqo Temis wevrebi,
isini garkveuli upiratesobiT sargeblobdnen; kerZod, maT SeeZloT qalaqis mezoblad mde-
bare miwebis yidva, isini adgilobrivi TviTmmarTvelobis wevrebi iyvnen, maT sagadasaxado
imunitetic icavda.
damokidebuli mosaxleoba respublikebSi warmodgenili iyo glexebis, menaxevre
moijareebisa da monebis (холоп) saxiT. glexobis udidesi nawili TviT saxelmwifos
damokidebulebaSi imyofeboda. dokumentebSi glexobas smerdebi ewodebaT. smerdi begaras da
gadasaxadebs saxelmwifos sasargeblod ixdida. `sigelebSi~ smerdebs boiarTa ymebad ar
moixsenieben. zogierT dokumentSi samonastro glexebi oblebad (сирота) moixsenieba. Tumca,
Tanmimdevrulad izrdeba mebatoneTa ymebis raodenoba. sabatono miwaTmflobeloba sxvadasxva
gzebiT viTardeboda. yvelaze gavrcelebuli gza 1) glexebis miwebis TviTneburi mitaceba iyo;
2) zogjer mebatone yidulobda im meTemis miwis nakveTs, romelic saglexo Temidan iyo
gamosuli.
fskovis sasamarTlo sigelSi (Псковская судная грамoта _ ПСГ) didi adgili eTmoba menaxevre
moijares, anu im adamians, romelic miwis mepatrones emsaxureboda mosavals naxevris
safasurad. fskovSi menaxevre-polovinkebi iyofodnen: izornikebad, romlebic Tavis mxriv
iyvnen _ mxvnelebi, mebaReebi da meTevzeebi (кочетник). maT is aerTianebdaT, rom arasakuTar,
aramed mebatonis miwaze cxovrobdnen. kanoni adgenda yvela izornikis mebatonisagan wasvlis
wess: weliwadSi erTxel, gvian Semodgomaze da yvela valis gadaxdis Semdeg. Tumca, arc
mebatones SeZlo izornikis gaZeveba weliwadis sxva dros. aRsaniSnavia, rom izorniki ar iyo
qmeduunaro, imis miuxedavad, rom is mebatonis miwaze iyo mijaWvuli.
cnobilia, rom novgorodsa da fskovSi xolopebic (холоп) (monebi) iyvnen. istoriul
dokumentebSi miTiTebulia gaqceuli monis mebatonisaTvis dabrunebis aucileblobis Sesaxeb.
ПСГ saubrobs mebatonis pasuxismgeblobis Sesaxeb, Tu misi холоп-i Caidenda iseT danaSauls,
romelic kerZo braldebis wesiT idevneboda. am SemTxvevaSi холоп-is mepatrone jarimas
maSinac ixdida, Tu danaSauli xolopobis warmoSobamde iqna Cadenili. novgorodis
respublikaSi xolopebis Sroma sabatono mamulebis miwebis dasamuSaveblad gamoiyeneboda.
3. saxelmwifo wyobileba
mas Semdeg, rac novgorodma kievis didi mTavris xelisuflebisgan damoukidebloba moipova
(am mdgomareobis aRsaniSnavad), is baton did novgorodad iwodeboda. fskovis mier
damoukideblobis mopovebis Semdeg, isic baton fskovad moixsenieba. orive respublikaSi
xelisuflebis umaRlesi organo veCe iyo, Tumca mTavar qalaqebSi am funqcias asrulebda
saqalaqo Temis mosaxleobis sakrebulo. veCeSi monawileobis miReba ar SeeZlo glexobas.
gadamwyveti xmis ufleba arc sxva qalaqebis mosaxleobas SeeZlo, Tumca maTi novgorodisa
da fskovis veCes krebebSi monawileoba mainc iyo dafiqsirebuli.
veCes rolis, misi Semadgenlobis Sesaxeb istoriul dokumentebSi erTiani azri ar aris.
Tradiciulia mosazreba, rom veCes muSaobaSi monawileobis miReba SeeZlo qalaqis yvela
Tavisufal mamakacs. krebaze xalxs veCes zarebis rekviT iwvevdnen: novgorodSi _ qalaqis
savaWro nawilis iaroslavis ezoSi an soflis moedanze; fskovSi _ samebis taZris win
141
mdebare moedanze. Zeglebi mowmoben mravalricxovani Setakebebis Sesaxeb, romlebic veCes
dros xdeboda, novgorodelebs Soris. zogjer azrTa sxvaoba imdenad didi iyo, rom ori veCe
erTdroulad imarTeboda: sofios mxaresa da savaWro mxareze da Semdeg orive modave mxare
erTmaneTisken modioda da did xidze, romelic mdinare volxovze iyo gadebuli, xelCarTul
brZolas awyobda (muStebiT). mxolod samRvdeloebis CareviT Tu moxdeboda sisxlisRvris
Tavidan acileba. savaraudod, veCes moedani mxolod 50 kacs itevda da, Sesabamisad, veCeze
daswreba SeeZloT mxolod orive nawilis (qalaqis orive kides) 100 warmomadgenels.
XIV s. boiarebma moaxdines, veCes muSaobaSi, “Savi xalxis” monawileobis uflebis uzurpireba.
savaraudod, novgorodis respublikis arsebobis adreul etapze, veCe, romelic saqalaqo
Temis yvela fenis interesebs warmoadgenda da icavda, iseT politikas awarmoebda, romelic
xels uwyobda mTavris xelisuflebis SezRudvas. TandaTanobiT, boiarTa xelisufleba
ganmtkicda, veCe sul ufro naklebad warmomadgenlobiTi xdeba da XV s. im organod iqca,
romlis meSveobiT boiarTa oligarqia sakuTar gadawyvetilebebs asxamda xorcs. garkveuli
Taviseburebebi axasiaTebda fskovis veCes. respublikaSi msxvili boiaruli miwaT-
mflobelobis ararseboba, boiarebs nakleb uflebebs aniWebda da maT ver SesZles mTeli
politikuri xelisuflebis mitaceba. Tanac, fskovi mudmivad ganicdida samxedro safrTxes,
rac fskovisaTvis savaldebulod xdida mTavris xelisuflebis arsebobas, riTac kidev ufro
sustdeboda boiarTa gavlena. amitom fskovis veCe ufro meti saqalaqo Temis warmomad-
genlobiTi organo iyo, vidre es man novgorodSi SesZlo.
veCes funqciebi mravalferovnebiT xasiaTdeboda: veCe wyvetda omisa da zavis sakiTxebs,
irCevda umaRlesi Tanamdebobis pirebs, maT Soris mTavarepiskopossac. arCevnebi wilisyriT
xdeboda. SemorCenilia cnobebi mTavarepiskoposis Sesaxeb. sami kandidatis saxels cal-calke
wilze werdnen da novgorodis sofios taZris sakurTxevelze debdnen. ori wili brma an
patara biWunas unda aeRo. darCenil wilze miTiTebuli kandidati arCeulad iTvleboda.
veCeze wydeboda mTavris mowvevis sakiTxi da misTvis `gzis miTiTebac~. veCe zogjer
sasamarTlos funqciebsac asrulebda. igi kanonebs iRebda. veCes ar iwvevdnen regularulad.
Cveulebriv misi mowveva xdeboda umaRlesi Tanamdebobis pirebis iniciativiT. maTve
evalebodaT dRis wesrigis da gadawyvetilebis proeqtis SemuSaveba, maTze iyo damokidebuli
veCes yvela gadawyvetileba. im kolegias, romelic veCes amzadebda da mimdinare saqmeebs
xelmZRvaneleboda, ewodeboda ospoda anu batonTa sabWo _ novgorodSi da gospoda anu
boiarTa sabWo _ fskovSi. ospodaSi Sediodnen umaRlesi arCeviTi Tanamdebobis pirebi:
posadniki, tosiacki, Sediodnen mTavari, posadniki, sockebi.
respublikis mmaTvelobaSi did rols TamaSobdnen is pirebi, romlebsac irCevda veCe. orive
respublikis umaRles Tanamdebobis pirebs warmoadgendnen posadnikebi. novgorodSi meore
piri iyo tisiacki. fskovSi tisiackis nacvlad kidev erT posadniks irCevdnen. tisiackis
Tanamdeboba, romelic mmarTvelobis Zveli ricxviTi sistemis gadmonaSTi iyo, qalaqSi 10
aseulis arsebobas gulisxmobda. fskovSi ki 10 aseuli ar ikribeboda. posadnikisa da
tisiackis TanamdebobaTa movaleobebis mkveTri gamijvna ver xerxdeba: posadnikis funqciebSi
iseTi movaleobac Sedioda, rasac tisiackic asrulebda.
posadniki airCeoda warCinebuli aristokratiuli gvarebidan. vidre posadniki Tanamdebobaze
imyofeboda, is `xarisxianad~ (`xarisxze~ mjdomad, veCes tribunaze mjdomad) iTvleboda. roca
axal posadniks irCevdnen, uwindels Zveli ewodeboda. posadniki manam ikavebda Tanamdebobas,
vidre ar Seewireboda, boiarTa gvarebs Soris arsebul, dapirispirebas. posadniki _
faqtiurad respublikis meTauri _ Tavmjdomareobda veCes, awarmoebda saerTaSoriso
urTierTobebs, monawileobda sasamarTloSi, akontrolebda mTavars, saomar mdgomareobaSi
sardlobda legionebs. tisiacki, upirveles yovlisa, samxedro mobilizacias (laSqars)
meTaurobda. tisiackis saqmianoba, agreTve, vaWrobasTan iyo dakavSirebuli. is meTaurobda
savaWro sasamarTlos, romelic posadnikisagan damoukidebeli iyo. TandaTanobiT, tisiackis
Tanamdeboba xelT igdes boiarebma. posadnikisa da tisiackis sasargeblod dadgenil saad-
gilmamulo gadasaxads _ поралье ewodeboda.
Taviseburi iyo novgorodis mTavarepiskoposis Tanamdebobac. novgoredelebma imas miaRwies,
rom am Tanamdebobis pirs mitropoliti ki ar niSnavda, aramed veCe irCevda. mitropoliti
mxolod amtkicebda mTavarepiskoposs, veCeze arCevis Semdeg. mRvdelmTavari aramxolod
novgorodis eparqiis mmarTveli iyo, aramed mas saero funqciebic evaleboda: icavda xazinasa
da arqivs, xelmZRvanelobda diplomatiur molaparakebebs.
sbatono respublikebSi gansakuTrebuli adgili mTavars ekuTvnoda. mas xelSekrulebis
ZaliT moiwvevdnen. xelSekruleba adgenda misi samsaxuris pirobebs. mTavari meTaurobda
mmarTvelobasa da sasamarTlos, Tumca posadnikis kontrolis qveS da masTan SeTanxmebulad.
mas evaleboda miwebis dacvis organizeba. novgorodSi mTavari ver daiTxovda arCeviT
Tanamdebobis pirebs. mTavars, posadnikis nebis gareSe, ar SeeZlo piris araarCeviT
142
Tanamdebobaze daniSvnac. xelSekrulebaSi dawvrilebiT iyo aRwerili mTavris gasamrjelos
zoma da wyaro, kerZod, saCuqrebi volostebidan, sasamarTlo da sasazRvro baJi. calke
moTxovnad iwereboda akrZalva, rom mTavars da mis cols ar SeeZloT novgorodSi miwebis
yidva da xalxis daymeveba. mas ekrZaleboda, novgorodeli vaWrebis gverdis avliT,
saerTaSoriso vaWrobis warmoeba.
novgorodis sabatono respublika Suasaukuneebis evropis erT-erTi udidesi saxelmwifo iyo.
novgorodi 5 kided iyofoda. es administraciul-teritoriuli erTeulebi iyo, romlebic im
dasaxlebebis safuZvelze iqmneboda, romelTa mosaxleobss boiarebi da maTze damokidebuli
xalxi Seadgenda. kideebsac hqondaT sakuTari veCes sakrebulo. mmarTvelobis Zveli,
aTeulobiTi, sistema Caewera axal administraciul-teritoriul mowyobaSi: kideSi ori
aseuli Sedioda. aseulebs sakuTari sakrebuloebi hqondaT da irCevdnen asisTavebs. samxedro
mdgomareobis dros ikribeboda novgorodis laSqari. kideebi quCebad iyofoda, quCebis
saTaveSi quCis veCe da maszed arCeuli mamasaxlisi idga.
novgorodisa da fskovis sasamarTlo organoebis sistema metad Taviseburi iyo. mas
axasiaTebda marTlmsajulebis ganxorcielebaSi veCes, posadnikis, tisiackis, samRvdeloebis
monawileoba. Usasuliero pirebi ixilavdnen im saqmeebs, romlebic eklesiis iurisdiqciaSi
Sedioda. ПСГ icoda saZmos sasamarTloc, romelic Zveli Temuri wyobilebis gadmonaSTi iyo.
mis gansjadobas eqvemdebareboda wvrilmani qurdoba, nadimze qurdoba.
143
SesZlo Zlevamosili galicieli da volineli boiarebis damarcxeba da 1238 wels
triumfatorad Sevida galiCSi. sabatono opoziciasTan brZolaSi, mTavris xelisufleba
daeyrdno sakuTar druJinas, qalaqis zedafenasa da msaxureul aristokratias. daniilis
gamaerTianebelma politikam moipova xalxis masebis mxardaWera. 1239 wels galiC _ volinis
jarma kievi daikava, Tumca es warmateba xanmokle aRmoCnda.
daniil romanis Ze cdilobda moepovebina evropel liderTa mxardaWera, oqros urdos
winaaRmdeg brZolaSi, ris gamoc galiC-volinis mTavari daTanxda romis papis _ inokenti III-
is winadadebas, korolis titulis miRebis Taobaze. koronacia Sedga 1253 wels, litvelebis
winaaRmdeg mowyobili laSqrobis dros, patara qalaq dorogoCinSi, samTavros dasavleTi
sazRvris axlos. romis kuriam yuradReba miaqcia galiciasa da volins, raTa imedi hqonda,
rom am regionSi gaavrcelebda kaTolicizms. 1264 wels q. xolmSi gardaicvala daniil
romanis Ze. misi gardacvalebis Semdeg daiwyo galiC _ volinis samTavros daqveiTeba da,
sabolood, moxda misi oTx nawilad _ удел-ad dayofa.
XIV saukuneSi galicia daipyro poloneTma, xolo volini _ litvam. 1569 wlis lublinis
uniiT, galiciisa da volinis miwebi Sevidnen polonur-litvuri saxelmwifos _ reC-pos-
politas SemadgenlobaSi.
2. sazogadoebrivi wyoba
144
msxvili sabatono miwaTmflobelobis zrda da mebatoneTa socialuri fenis Camoyalibeba
ganapirobebda glexobis eqspluataciis gamkacrebasa da sabatono rentis warmoSobas.
XI-XII saukuneebSi moqmedi SromiTi begara, Seicvala naturaluri rentiT, romlis mocu-
lobasa da nairsaxeobas TviTneburad adgendnen mebatoneebi. glexebis gamkacrebuli
eqspluatacia aRrmavebda socialur antagonizms da xels uwyobda saglexo ajanyebebis
mowyobas, mebatoneTa winaaRmdeg. gansakuTrebiT aRsaniSnavia 1159 wlis saglexo ajanyeba,
romelmac miiRo masobrivi areulobis xasiaTi.
galiC-volinis samTavroSi SenarCunda xolopoba, Tumca, xolopebis raodenoba mkveTrad
Semcirda, radgan maTi umravlesoba yma-glexebad aqcies da miwaze miamagres.
galiC-volinSi mkeTrad gaizarda qalaqebis raodenoba. maTi ricxvi 80-s aRwevda. yvelaze
msxvil qalaqebad iTvlebodnen berestie (mogvianebiT, bresti), vladimiri, galiCi, lvovi,
lucki, peremiSli, xolmi. qalaqis mosaxleobis yvelaze mravalricxovan jgufs Seadgendnen
xelosnebi, romlebic dakavebuli iyvnen saiuveliro, samWedlo saqmiT, meTuneobiTa da
ministaris warmoebiT. xelosnebi sakuTar nawarms amzadebdnen rogorc dakveTiT, ise saSinao
da sagareo bazris moTxovnaTa gaTvaliswinebiT. didi Semosavali mohqonda marilis rewvas.
galiCi swrafad iqca msxvil savaWro-samrewvelo qalaqad da maRalganviTarebuli kulturis
centrad, sadac Seiqmna cnobili galiC _ volinis matiane da XII-XIII s.s. sxva werilobiTi
wyaroebi.
3. saxelmwifo wyobileba
145
saxelmwifo moxeleebi. boiarTa saTaTbiros struqtura, uflebamosilebani da kompetencia ar
iyo zuatad gansazRvruli. boiarTa saTaTbiros mowveva, Cveulebisamebr, boiarebze iyo
damokidebuli. mTavars ekrZaleboda sabWos mowveva, sakuTari iniciativiT; mas arc romelime
saxelmwifo aqtis miReba SeeZlo, sabWos Tanxmobis gareSe. sabWo mtkiced icavda boiarTa
interesebs, uxeSad ereoda mTavris saojaxo saqmeebSic. miuxedavad imisa, rom aRniSnuli
organo, formalurad, ar iTvleboda xelisuflebis umaRles organod, faqtiurad, swored is
axorcielebda samTavros marTvas, anu vinaidan sabWos SemadgenlobaSi Sediodnenis boiarebi,
romlebsac ekavaT umaRlesi administraciuli Tanamdebobebi, maT, faqtiurad, emorCileboda
mmarTvelobis, TiTqmis mTeli, saxelmwifo aparati.
drodadro, sagangebo viTarebis pirobebSi, galiC-volinis mTavrebi, sakuTari xelisuflebis
ganmtkicebis mizniT, iwvevdnen veCes, romelmac SeinarCuna formaluri mniSvneloba. veCes
sxdomebs eswrebodnen wvrili vaWrebi da xelosnebi. Tumca, veCes gadawyvetilebis miRebaSi
upiratesoba eniWeboda mebatoneTa zedafenas.
galiC-volinis mTavrebi aqtiurad monawileobdnen saerTo-rusuli sabatono yrilobebis
muSaobaSi. iSviaTad, magram mainc moiwveoda galiC _ volinis samTavros mebatoneTa
yrilobebi.
galiC-volinis samTavroSi, sxva rusul miwebTan SedarebiT, ufro adre Camoyalibda
mmarTvelobis sasaxlur-votCinuri sistema, romelSic mniSvnelovan rols asrulebda saxlT-
uxucesi _ дворецкий, дворский. saxlTuxucesi wyvetda yvela sakiTxs, romelic exeboda mTav-
ris sasaxles; mas evaleboda calkeuli legionebis sardloba; laSqrobis dros is icavda
mTavris sicocxles. sasaxlis Cinosnebs Soris, aRsaniSnavia beWdis mcvelis, mesufris,
monadireTuxucesis, mefutkreTuxucesis, fareSTuxucesis Tanamdebobani. beWdis mcveli
ganagebda mTavris kancelarias, romelic, amavdroulad, iTvleboda mTavris arqivadac. mesuf-
res evaleboda mTavris sufris meTauroba, batonis momsaxureba sufrasTan da is pasuxs
agebda sakvebisa da sufris xarisxze. mefutkreTuxucesi ganagebda veluri Taflis fuRu-
roebidan amoRebasa da yovelgvari sasmeliT mTavris sufris momaragebas. monadireTuxucesi
brZaneblobda mxecebze mowyobil nadirobas. fareSTuxucesis mTavari amocana iyo mTavris
safareSos momsaxureba. aRniSnuli Tanamdebobis pirebis meTaurobiT, sasaxlis karze saqmia-
nobdnen mTavris mravalricxovani mneebi. TandaTanobiT, saxlTuxucesis, beWdis mcvelis,
mesufris, fareSTuxucesisa da sxvaTa Tanamdebobani gadaiqcnen sasaxlur Cinosnebad.
galiC-volinis samTavros teritoria, Tavdapirvelad, iyofoda aTaseulebad da aseulebad. mas
Semdeg, rac aTasisTavi da asisTavi, sakuTari mmarTvelobis aparatiT, TandaTanobiT,
SeuerTdnen mTavris sasaxlur-votCinur aparats, warmoiSva voevodasa da volostelis
Tnamdebobani. Sesabamisad, samTavros teritoria daiyo savoevodoebaTa da volostebad.
TemebSi irCevdnen mamasaxlisebs, romlebic ganagebdnen wvril administraciul da
sasamarTlo saqmeebs.
mTavris uflebamosilebis sferos ganekuTvneboda qalaqis mmarTvelis _ posadnikis daniSvna.
posadnikebi ganagebdnen qalaqis mmarTvelobas, samxedro saqmes, aRasrulebdnen marTl-
msajulebasa da uzrunvelyofdnen mosaxleobidan xarkisa da baJis akrefas.
146
asaxva pova ramdenime ajanyebaSi (kerZod, 1356-58 wlebis parizis ajanyeba da, gansakuTrebiT,
1358 wlis Jakeria). mniSvnelovani cvlilebebi moxda TviT mebatoneTa (saero da sasuliero
aristokratias) SigniT, rac pirdapir iyo dakavSirebuli samefo xelisuflebis ganmtkicebasa
da mis dapirispirebasTan, qveynis gaerTianebis procesis mowinaaRmdege, feodalur
oligarqiasTan. aswliani omis periodSi moxda qveynisa da mefis moRalate msxvil memamuleTa
miwebis konfiskacia, romelTa udidesi nawili daurigda, mefis xelisuflebis aqtiurad damc-
vel, saSualo da wvril Tavadaznaurobas.
XIV-XV saukuneebSi safrangeTSi dasrulda wodebrivi wyobilebis gardaqmna, ramac xeli
Seuwyo, wodebaTa SigniT, konsolidaciis saqmes. miuxedavad imisa, rom, faqtiurad,
Camoyalibda sami wodeba, jer kidev arsebiTi iyo is gadmonaSTebi, romlebic axasiaTebda
senioraluri monarqiis periods, aristokratiis ierarqiuli mowyobis saxiT. Tumca, radgan
aristokratias ufro metad awyobda sakuTari poziciebis ganmtkiceba, is iZulebuli gaxda
uari eTqva zogierT tradiciul senioralur privilegiasa da adrindel damoukideblobaze.
wodebrivi wyobis konsolidacia ki niSnavda, TandaTanobiT, uaris Tqmas gamanadgurebel
Sinaomebze, rac xels uwyobda, aristokratiis SigniT, arsebuli konfliqtebis mogvarebis axa-
li meqanizmebis SemuSavebas.
safrangeTSi pirvel wodebas warmoadgenda sasuliero aristokratia. yvela mRvdelmsaxuris
erT wodebad gaerTianebas xeli Seuwyo iman, rom jer kidev XIV saukuneSi, samefo xeli-
suflebam miaRwia principul gamarjvebas romis papis xelisuflebaze. aRiarebuli iqna, rom
franguli samRvdeloeba iyo frangi eris Semadgeneli nawili da mas unda ecxovra franguli
samefos kanonebis Sesabamisad. amave dros, moxda im zogierTi saeklesio prerogativis
SezRudva, romelic pirdapir uSlida xels qveynis politikur gaerTianebasa da mefis
xelisuflebis uzenaesobis aRiarebas. kerZod, mkveTrad Semcirda im pirTa wre, romlebic
eqvemdebarebodnen saeklesio iurisdiqcias. samRvdeloebis erTiani samarTlebrivi statusis
gansazRvra, xels uwyobda misi umniSvnelovanesi wodebrivi privilegiebis ganmtkicebas;
samRvdeloeba kvlav iRebda e.w. meaTed wils, inarCunebda sagadasaxado da sasamarTlo
imunitets; mas aTavisuflebdnen nebismieri saxelmwifo samsaxurisa da begarisagan. Tumca, es
sulac ar niSnavda imas, rom mefes ar SeeZlo maTi gamoyeneba, mniSvnelovani politikuri
gadawyvetilebebis miRebis dros, rogorc uaxloesi mrCevlebisa, romlebsac ekavaT Zalzed
maRali Tanamdebobebi samefos administraciaSi.
safrangeTis saxelmwifos meore wodeba iyo saero aristokratia, romelic XIV-XV sau-
kuneebSi wamyvan rols TamaSobda qveynis socialur-politikur cxovrebaSi. am wodebam
gaaerTiana saero Tavadaznauroba, romelsac axla ganixilavdnen ara mxolod, rogorc mefis
vasalebs, aramed mis mosamsaxureebs. saero Tavadaznauroba (samRvdeloebisgan gansxvavebiT)
iyo Caketili da memkvidreobiTi wodeba. Tavdapirvelad, am wodebis mopoveba SeeZloT qalaqis
aristokratiisa da mdidari glexobis warmomadgenlebs. Tumca, sagvareulo aristokratiam
miaRwia imas, rom, Tavadaznaurobis kasturobis SenarCunebis mizniT, arakeTilSobili
warmoSobis pirebs, ekrZalebodaT TavadaznaurTa wodebis mopoveba, miuxedavad imisa, rom maT
qoneba SeiZines gaRatakebuli da gakotrebuli aristokratebisagan.
aristokratiis gansakuTrebul privilegias warmoadgenda sakuTrebis eqskluziuri ufleba
miwaze da memkvidreobis ufleba yovelgvar uZrav qonebasa da rentis meRebaze.
Tavadaznauroba gaTavisuflebuli iyo saxelmwifo gadasaxadisagan; maTTvis dawesebuli iyo
erTaderTi movaleoba _ samxedro samsaxuris gawevis saxiT, mxolod mefisa da ara kerZo
senioris sasargeblod. Tumca, Tavadaznauroba ar iyo erTgvarovani wodeba. titulebian
warCinebulTa rigebs Seadgendnen: hercogebi, grafebi, markizebi, vikontebi da baronebi,
romelTa mxridan mudmivad xdeboda zewola samefo xelisuflebaze; mxolod maTi rigebidan
iqmneboda saxelmwifo aparati da armiis maRalCinosnoba. TavadaznaurTa ZiriTad masas
Seadgenda saSualo da wvrili aristokratia, romelic kmayofildeboda, SedarebiT mokrZa-
lebuli mdgomareobiT. aristokratiis am nawilis keTildReoba uSualod iyo dakavSirebuli
glexobis eqspluataciis gaRrmavebasTan da amitom isini energiulad uwyobdnen xels samefo
xelisuflebis gaZlierebas, raTa mxolod Zlieri samefo xelisufleba iyo glexebis morCi-
lebaSi yofnis sawindari.
XIV-XV saukuneebSi, ZiriTadSi, dasrulda e.w. ,,mesame wodebis” Camoyalibeba, romlis rigebSi
intensiurad gadadiodnen qalaqis mosaxleobisa da glexi-cenzitariusebis warmomadgenlebi.
es wodeba, Semadgenlobis mxriv, Zalzed Wreli iyo da, praqtikulad, sakuTar TavSi
aerTianebda mSromel masebsa da, Camoyalibebis procesSi myof, burJuazias. am wodebis
warmomadgenlebs ganixilavdnen, rogorc ,,arakeTilSobilebs” _ mdabioebs. maT ar hqondaT
piradi da qonebrivi uflebebi. es pirebi mudmivad ganicdidnen TviTnebobas, samefo
administraciisa da calkeuli mebatoneebis mxridan. mesame wodeba iyo, safrangeTSi
gadasaxadebisa da gamosaRebis, erTaderTi gadamxdeli da mxolod mis mxrebze gadadioda ma-
147
terialuri dovlaTis Seqmnis simZime. mesame wodebis organizacia atarebda sabatono-
korporaciuli gaerTianebis xasiaTs da, upirveles yovlisa, gamodioda rogorc saqalaqo
asociaciaTa erToblioba. am periodSi, jer kidev, ar iyo Camoyalibebuli mesame wodebis
wevrTa Tanasworobisa da interesTa sayovelTaobis idea da isini ar ganixilavdnen sakuTar
Tavs erTian erovnul Zalad.
XIV saukunis dasawyisSi, safrangeTSi senioraluri monarqia icvleba, Sua saukuneebis perio-
disaTvis damaxasiaTebeli, saxelmwifo mmarTvelobis axali formiT _ wodebriv-warmo-
madgenlobiTi monarqiiT. am qveyanaSi wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis Camoyalibeba
mWidrod aris dakavSirebuli iseT progresul movlenebTan, rogoric iyo: 1. mimdinare poli-
tikuri centralizaciis procesi (XIV saukunis dasawyisisaTvis qveynis teritoria
gaerTianda); 2. mefis xelisuflebis gaZliereba da calkeuli saTavadaznauros separatizmis
daZleva.
aristokratiis senioralurma Zalauflebam, arsebiTad, dakarga damoukidebeli politikuri
xasiaTi. mefeebma maT waarTves gadasaxadebis akrefisa da sakuTari politikuri miznebis dak-
mayofilebis ufleba. XIV saukuneSi dadginda, rom senioraluri gadasaxadis (taliis) akrefi-
saTvis, savaldebulo iyo mefis xelisuflebis Tanxmoba. XV saukuneSi, mefe Sarl VII-em saer-
Tod aukrZala calkeul mebatoneebis taliis akrefis ufleba da waarTva maT axali, ara-
pirdapiri gadasaxadebis SemoRebis ufleba, riTac xeli Seuwyo aseTi gadasaxadebis sabo-
lood gaqrobas. mefe lui XI-em aukrZala mebatoneebs sakuTari fulis moWra, xolo XV sau-
kunidan, safrangeTSi, brunvaSi Semovida mxolod erTiani samefo fulad-sakredito sistema.
mefeebma waarTves seniorebs maTi tradiciuli privilegia _ kerZo omebis warmoebis ufleba.
XVI saukuneSi mxolod ramdenime msxvili aristokrati inarCunebda sakuTar damoukidebel
armias, rac jer kidev metyvelebda maT nawilobriv politikur damoukideblobaze (burgundia,
bretani, armaniaki). TandaTanobiT, gaqra senioraluri kanonmdebloba. gafarTovda im saqmeTa
wre, romlebic eqvemdebarebodnen samefo iurisdiqcias, riTac, faqtiurad, arsebiTad Seiz-
Ruda senioraluri sasamarTlo xelisufleba. XIV saukunidan dawesda, calkeuli mebatonis
mier gamotanil nebismier sasamarTlo gadawyvetilebaze, apelaciis Setanis ufleba parizis
parlamentSi, riTac sabolood daimsxvra principi, romlis mixedviT senioraluri
iurisdiqcia sargeblobda suverenitetiT. Tumca, qveynis gaerTianebisa da sakuTari xeli-
suflebis ganmtkicebis gzaze, safrangeTis mefeebisaTvis seriozul politikur mowi-
naaRmdeged iTvleboda romis kaTolikuri eklesia; franguli samefo gvirgvini arasdros
eTanxmeboda papebis pretenzias msoflio batonobaze. Tumca, vinaidan ver grZnobda auci-
lebel politikur mxardaWeras, qveynis SigniT moqmedi politikuri Zalebis mxridan, mefe
erideboda, romis papis winaaRmdeg, Ria konfrontaciis wamowyebas.
aseTi mdgomareoba usazRvrod ver gagrZeldeboda da, XIII saukunis bolosa da XIV sau-
kuneebSi gaZlierebuli samefo xelisufleba, veRar iqneboda, romis papis xelisuflebis mier
gatarebuli politikis morCili. mefe filipe IV-e lamazma Ria brZola gamoucxada romis paps
_ bonifacius VIII-es da moiTxova, franguli samRvdeloebisgan, flandriis winaaRmdeg
warmoebuli omis subsidireba da sakuTari iurisdiqciis gavrceleba klirosis yvela privi-
legiaze. 1301 wels, mefis moTxovnaTa sapasuxod, papma gamosca bula, romelSic igi
emuqreboda mefes anaTemiT. es konfliqti damTavrda saero (samefo) xelisuflebis ga-
marjvebiT samRvdeloebaze. papebis rezidencia, TiTqmis 70 wlis ganmavlobaSi, gadatanil iqna
safrangeTis qalaq avinionSi. es movlena istoriaSi cnobilia ,,papebis avinionSi tyveobis”
saxelwodebiT. zemoxsenebuli procesebis Tanmdevi movlena iyo samefo xelisuflebis avto-
ritetisa da politikuri wonis amaRleba. am procesis iuridiul dasabuTebaSi didi roli
iTamaSes legistebma, romlebic icavdnen, sasuliero xelisuflebasTan mimarTebaSi, samefo
xelisuflebis primats da uaryofdnen safrangeTSi samefo xelisuflebis RvTaebriv war-
moSobas.
romis samarTlis principebze dayrdnobiT, legistebi amtkicebdnen, rom mefe TviTon aris
uzenaesi kanoni, Sesabamisad, masve _ sakuTari nebiT _ SeuZlia Seqmnas kanonebi. amitom,
kanonSemoqmedebiTi saqmianobisas, mefes SeuZlia aRar moiwvios vasalebis kreba an miiRos
samefo kuriis Tanxmoba. swored XIV saukunis dasawyisSi, sabolood Camoyalibda, politikur
kompromisebze damyarebuli da amitom naklebadmyari, mefisa da sxvadasxva wodebebis (maT
Soris mesame wodebis) kavSiri. am kavSiris politikuri gamoxatuleba iyo, gansakuTrebuli
wodebriv-warmomadgenlobiTi dawesebulebebis _ generaluri Statebisa da provinciuli
Statebis Seqmna, romelSic monawileobas iRebdnen sxvadasxva mxareebi, da romelTac gaaCndaT
148
sakuTari specifikuri interesebi.
g) generaluri Statebi
149
mefis uaxloesma mrCevelma. kancleri kvlav xelmZRvanelobda samefo kancelarias. is adgenda
mravalricxovan samefo aqtebs, niSnavda pirebs mosamarTlis Tanamdebobaze, Tavmjdomareobda
samefo kuriisa da sabWos sxdomebs, mefis aryofnis dros. qveynis Semdgomi centralizacia
imaSi gamoixata, rom centraluri mmarTvelobis sistemaSi mniSvnelovani adgili daikava,
samefo kuriis bazaze Seqmnilma, ,,didma sabWom”, romlis SemadgenlobaSi Sediodnen
legistebi da umaRlesi saero da sasuliero warCinebulTa 24 warmomadgeneli (princebi,
safrangeTis perebi, mTavarepiskoposebi). sabWo ikribeboda TveSi erTxel. Tumca, misi
uflebamosilebani mxolod saTaTbiro xasiaTis iyo. samefo xelisuflebis ganmtkicebis
Semdeg, mefe xSirad iwvevda e.w. saidumlo sabWos, romelic Sedgeboda mefis Sexedu-
lebisamebr mowveuli pirebisagan. amave periodSi gaCnda axali Tanamdebobebic, romlebic
SeirCeoda legistebisa da, mefis erTguli, wvrili da arakeTilSobili aznaurebisagan _
klerkebi, mdivnebi, notariusebi. am Tanamdebobis pirebs yovelTvis ar hqondaT mkveTrad gan-
sazRvruli funqciebi da arc organizaciulad warmoadgendnen mmarTvelobis erTian aparats.
prevo da bali, romlebic Zvelad iTvlebodnen adgilobrivi administraciis ZiriTad orga-
noebad, XIV saukuneSi kargaven sakuTar funqciebs, kerZod, jaris Sekrebis uflebas, rac
gamowveuli iyo aristokratiuli jaris gauqmebiT.
150
fuladi gadasaxadi iqca.
XIII-XIV saukuneebSi, moqalaqeTa, iseve rogorc mosaxleobis sxva fenebs Soris, gaZlierda
socialuri diferencireba. Tumca, diferencirebis paralelurad, mimdinareobda saqalaqo
wodebis konsolidacia, mTeli qveynis masStabiT. inglisis qalaqebi, londonis garda, arc Tu
didi dasaxlebebi iyo. saqalaqo korporaciebma, iseve rogorc qalaqma mTlianobaSi, inglisSi
ver moipoves damoukidebloba, rac qalaqebs, zogadad, garantirebuli hqondaT kontinentze.
151
akrefis sferoSi. Sesabamisad, unda gansazRvruliyo am ,,saerTo” sabWos (muxli 14-e)
Semadgenloba, romelic warmodgenili iyo mxolod mefis uSualo vasalebiT. damaxasiaTebeli
movlena iyo is, rom am sabWos SeeZlo sabatono urTierTdaxmarebis gadasaxadi q.
londonisTvisac daewesebina. gadasaxadebisa da gamosaRebis danarCeni saxeobani, maT Soris
yvelaze mZime saqalaqo gadasaxadi _ talia, mefes damoukideblad SeeZlo daedgina da
erTpirovnulad gadaewyvita misi akrefa. 21-e da 34-e muxlebi mimarTuli iyo gvirgvinis
sasamarTlos prerogativis Sesustebisaken. 21-e muxli gulisxmobda vasalebisa da baronebis
gansjadobas ,,TanasworTa sasamarTlosaTvis” da maT saqmeebs aRar uqvemdebarebda samefo
sasamarTloebis iurisdiqcias, nafici msajulebis monawileobiT.
muxli 34-e krZalavda sasamarTlo brZanebis erT-erTi saxeobis gamoyenebas (kerZod,
mosarCeles uflebebSi dauyovneblivi aRdgenisa da mopasuxis sasamarTloSi gamocxadebis
Sesaxeb), riTac samefo gvirgvini veRar Caereoda msxvili mebatoneebisa da maTi vasalebis
davebSi, Tavisufali samadlobeloebis Taobaze. es imiT iyo motivirebuli, rom qartia
zrunavda ,,Tavisufal adamianebze” da unarCunebda maT sakuTar sasamarTlo kuriebs. Tumca,
termini ,,Tavisufali adamiani” am SemTxvevaSi mxolod baronTa moTxovnebs gulisxmobda.
ufro mokrZalebuli adgili eTmoba qartiaSi im muxlebs, romlebic asaxavdnen konfliqtis
sxva mxareebis interesebs. raindobis interesebi, uzogadesi saxiT, asaxulia me-16 da me-60
muxlebSi, sadac saubaria, rainduli wyalobis pyrobisaTvis dadgenili samsaxuris gawevis
aucileblobasa da imis Sesaxeb, rom qartiis debulebani mefesa da misi vasalebis
urTierTobebis Sesaxeb, vrceldeba baronebisa da maTi vasalebis urTierTobebze.
Zalzed mwiria qartiaSi is debulebebi, romlebic qalaqis mosaxleobisa da vaWrebis
uflebebs awesrigeben. 13-e muxli unarCunebda qalaqis mcxovrebT Zvel Tavisuflebasa da
Cveulebebs, xolo 41-e muxli nebas rTavda vaWrebs Tavisuflad da usafrTxod gadaadgi-
lebuliyvnen da evaWraT. agreTve, aRuTqvamda maT pirobas ukanono sabaJo gadasaxadebisagan
gaTavisuflebis Sesaxeb. bolos, 35-e muxli adgenda, vaWrobis ganviTarebisaTvis Zalzed
mniSvnelovan, zoma-wonis erTian sistemas.
didi mniSvneloba hqonda im mravalricxovan muxlebs, romlebic mimarTuli iyo samefos
sasamarTlo-administraciuli aparatis saqmianobis mowesrigebisaken. muxlebis (18-e, 20-e, 38-e,
39-e, 40-e, 45-e da sxva) aRniSnuli jgufi adgenda da ganamtkicebda, XII saukuneSi Camoya-
libebuli, sasamarTlo-administraciuli da samarTlebrivi institutebis moqmedebis prin-
cipebs, zRudavda samefo Cinovnikebis TviTnebobas centrsa da adgilebze. kerZod, 38-e muxli
moxeles ukrZalavda pasuxisgebaSi romelime piris micemas, mxolod zepiri gancxadebis
safuZvelze, mowmis CvenebiT dadasturebis gareSe; 45-e muxliT, mefe pirobas debda
mosamarTlis, konsteblis, Serifis, beilifis (sasamarTlo moxele, aseulis meTauri da
Serifis TanaSemwe) Tanamdebobaze ar daeniSna is pirebi, vinc ar iyo ganswavluli qveynis
kanonmdeblobasa da nebayoflobiT ar surda misi dacva; 40-e muxliT, qartia krZalavda,
TviTneburad SemoRebuli da aragonivrulad gansazRvruli, sasamarTlo baJis akrefas; gansa-
kuTrebulad gaiTqva saxeli 39-e muxlma, romlis ZaliT, ikrZaleboda Tavisufali adamianebis
dapatimreba, sapyrobileSi moTavseba, maTTvis samflobelos CamorTmeva, kanongareSe
gamocxadeba, gaZeveba an ,,sxvagvarad gaubedureba”, Tu ara TanasworTa kanonieri ganaCenisa da
qveynis kanonis safuZvelze. XIV saukuneSi qartiis 39-e muxli, parlamentis mier, mravalgzis
iqna Sesworebuli da redaqtirebuli, radgan is garantias iZleoda yvela Tavisufali ada-
mianis uflebebis dasacavad.
amrigad, TavisuflebaTa didi qartia asaxavda XIII saukunis dasawyisSi inglisSi arsebul
socialur-politikur ZalTa Tanafardobas da, pirvelyovlisa, inglisis mefisa da baronebs
Soris miRweul kompromiss. qartiis politikuri muxlebi imaze mowmobdnen, rom baronebi
cdilobdnen SeenarCunebinaT maTi saimuniteto uflebebisa da privilegiebis nawili. Tanac,
maT surdaT centraluri xelisuflebis calkeuli prerogativebi sakuTari kontrolis qveS
daeyenebinaT an SeezRudaT mainc. qartiis bedma TvalnaTliv daanaxa sazogadoebas, rom
baronTa pretenziebi uperspeqtivo iyo, xolo inglisis mefis xelisuflebis centralizaciis
procesi _ Seuqcevadi. konfliqtis amowurvidan ramdenime TveSi, mefe jon umiwawylom, papis
daxmarebiT, uari Tqva qartiis muxlebis Sesrulebaze, xolo 1216, 1217, 1225, 1297 wlebSi
inglisis mefeebi araerTxel adasturebdnen qartiis muxlebis moqmedebas, Tumca maT, baro-
nebze zewolis Sedegad, amoiRes 12-e, 14-e da 61-e muxlebi.
g) parlamentis Seqmna
152
konfliqti. 1258 wels oqsfordSi Sekrebili SeiaraRebuli baronebi, sabWos sxdomaze, kvlav
iyeneben Tavisufali mosaxleobis farTo fenebis ukmayofilebas, mefis politikis mimarT da
aiZuleben mefes miiRos e.w. oqsfordis proviziebi, romelSic gaTvaliswinebuli iyo, rom
qveynis mTeli aRmasrulebeli xelisufleba gadaecemoda, 15 baronisagan Semdgar, sabWos.
aRmasrulebeli sabWos garda, mniSvnelovani sakiTxebis gadasawyvetad, weliwadSi 3-jer an
ufro xSirad unda Sekrebiliyo 27 wevrisagan Semdgari magnatebis didi sabWo, rac niSnavda
baronTa oligarqiis Seqmnis kidev erT mcdelobas. oqsfordis proviziebs mohyva, 1259 wels
miRebuli, vestminsteris proviziebis miReba, romelic iTvaliswinebda wvrili miwaT-
mflobelebis dacvis garantiebs, msxvili seniorebis TviTnebobisagan. Tumca, raindTa mo-
Txovna, qveynis centralur mmarTvelobaSi monawileobis Sesaxeb, dakmayofilebuli ar iyo,
ris gamoc baronTa erTi nawili simon de monforis meTaurobiT, (romelic raindebTan
daaxloebas cdilobda) gamoeyo oligarqiul jgufs da gaerTianda raindobasa da qalaqis
mosaxleobasTan (damoukidebeli banaki), mefisa da misi momxreebis winaaRmdeg sabrZolvelad.
opoziciis banakSi momxdari ganxeTqilebiT isargebla mefem da uari Tqva oqsfordis
proviziebis Sesrulebaze. 1263 wels inglisSi daiwyo samoqalaqo omi da misi msvlelobisas
de monforma SesZlo mefis momxreTa ramdenjerme damarcxeba. 1264 wels de monfori gaxda
qveynis uzenaesi mmarTveli da cxovrebaSi gaatara raindTa moTxovna saxelmwifos
mmarTvelobaSi monawileobis Sesaxeb. samoqalaqo omis mniSvnelovani Sedegi iyo, pirvelad
inglisis istoriaSi, wodebriv-warmomadgenlobiTi organos _ parlamentis (1265) Seqmna . misi
wevrebi, baronebisa da sasuliero aristokratiis garda, raindebi da udidesi qalaqebis
warmomadgenlebic iyvnen. XIII saukunis bolos samefo xelisufleba sabolood darwmunda
kompromisis aucileblobaSi da wavida yvela rangis aristokratiasa da qalaqis zedafenasTan
politikuri SeTanxmebis miRwevaze, raTa saxelmwifoSi stabiluroba da politikur-socia-
luri ganviTareba ar Seferxebuliyo. am SeTanxmebis Sedegad dasrulda wodebriv-warmomad-
genlobiTi organos Seqmna. parlamentis SemadgenlobaSi, mefis mier mowveuli umsxvilesi
saero da sasuliero baronebis garda, Sediodnen or-ori warmomadgeneli 37 sagrafodan
(raindebi) da aseve or-ori warmomadgeneli didi qalaqebidan. parlamentis Seqmnam gamoiwvia
saxelmwifos formis Secvlac da Seiqmna wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqia. rogorc
parlamentis SigniT, ise mis farglebs gareT socialur-politikuri Zalebis Tanafardoba da
maTi struqturuli Taviseburebani ganapirobebdnen Suasaukunovani inglisuri parlamentis
rogorc struqturas, ise mis kompetencias. XIV saukunis Sua xanebamde yvela wodeba erTad
ikribeboda. Tumca, Semdeg parlamenti or palatad gaiyo. amis Sedegad, raindoba (sagrafoebis
warmomadgenlebi) qalaqebis warmomadgenlebTan erTad, gamoeyvnen umsxviles magnatebs da erT
palatad, TemTa palataSi ikribebodnen, xolo umsxvilesi baronebi meore _ lordTa
palataSi gaerTiandnen. inglisuri sasuliero aristokratia ar iTvleboda wodebrivi
warmomadgenlobis calkeul elementad. umaRlesi samRvdeloeba _ lordTa palataSi, xolo
umdablesi _ TemTa palataSi ikribeboda. Tavdapirvelad, parlamentSi arCevisaTvis ar iyo
dawesebuli saarCevno cenzi. 1430 wlis statutiT dadginda, rom parlamentSi mosaxvedrad,
sagrafos krebebSi arCeuli kandidatebisaTvisac, minimaluri qonebrivi cenzi iyo 40 Silingi
(wliuri Semosavali). SeqmnisTanave, parlamenti ar iyo iseTi dawesebuleba, romelic, arse-
biTad, moaxdenda gavlenas mefis xelisuflebaze. Tumca, TandaTanobiT man moipova sami
umTavresi uflebamosileba: a) kanonebis SemuSavebaSi monawileobis ufleba _
kanonSemoqmedebiTi saqmianoba; b) samefo xazinis sasargeblod, mosaxleobis gadasaxadebiT
dabegvris sakiTxebSi monawileobis ufleba; g) umaRless Tanamdebobis pirebze kontrolis
dawesebisa da, zogierT SemTxvevaSi, gansakuTrebuli sasamarTlo organos saxiT, gamosvlis
uflebamosileba. XIV saukunis parlamentma, TandaTanobiT, moipova safinanso sakiTxebis
gadawyvetis uflebamosileba da impiCmentis proceduris SemoRebis kompetencia.
XIII saukunis ganmavlobaSi viTardeboda axali aRmasrulebeli organo _ samefo sabWo. mis
SemadgenlobaSi Sedioda, mefesTan daaxloebuli, mrCevelTa Zalzed viwro wre. samefo
sabWos xelSi gaerTianda uzenaesi aRmasrulebeli da sasamarTlo xelisufleba. am jgufSi
Sediodnen: mefe, kancleri, xazinadari, umaRlesi mosamarTleebi, mefesTan daaxloebuli
ministerialebi (raindobidan). umaRlesi vasalebisagan Semdgari, didi sabWo kargavs Tavis
funqciebs da isini parlaments gadaeca.
153
funqciebi axal Tanamdebobis pirebsa da axali saxis gamsvlel sasamarTlo organoebs
gadaeca. XIII-XV saukuneebSi sagrafoebis krebebi, ZiriTadad, im mizniT moiwveoda, rom
aerCiaT, parlamentisa da adgilobriv organoebSi, Tanamdebobebis dasakaveblad misaRebi
kandidatura. am organoebis sasamarTlo funqciebi Semoifargla mcire Rirebulebis _ 40
Silingamde davebis ganxilviT. XIII saukuneSi, adgilebze, samefo administraciis meTaurobas
ganagrZobda Serifi da misi TanaSemwe _ beilifi. maT garda, adgilobriv administracias
axorcielebdnen koroneri da konstebli, romlebsac adgilobriv krebebze irCevdnen.
koroneri iZiebda mkvlelobis saqmeebs, xolo konstebli aRiWurva sapolicio funqciebiT.
Serifis SeuzRudavi Zalaufleba, adgilze, mis mimarT, mefis xelisuflebis undoblobas
iwvevda da XIII saukunis Sinaomebis Semdeg am funqcias mniSvnelovnad zRudaven jer
Tanamdebobis dakavebis vadiT, Semdeg _ kompetenciis sferoSi. kerZod, Serifs CamoarTves
marTlmsajulebis funqcia. XIII saukunis bolodan, sagrafoebSi, adgilobrivi miwaT-
mflobelebis rigebidan niSnavdnen e.w. momrigebel mosamarTleebs anu “mSvidobis mcvelebs”.
Tavdapirvelad, maT mxolod sapolicio da sasamarTlo uflebamosilebani eniWebodaT, xolo
droTa ganmavlobaSi, daekisraT, adgilobriv mmarTvelobaSi, umniSvnelovanesi ufleba-
mosilebani.
XIII-XIV saukuneebSi izrdeba mefis sasamarTloebis raodenoba da iwyeba maTi specializacia.
Tumca, unda aRiniSnos, rom jer kidev ar iyo gamijnuli, yvela saxelmwifo dawesebulebis
mier, administraciuli da sasamarTlo funqciebis Sesruleba. inglisSi ,,saerTo samarTlis”
uzenaes sasamarTloebad iTvlebodnen: samefo taxtis sasamarTlo, saerTo davebis sasa-
marTlo, xazinis sasamarTlo.
umaRlesi samefo sasamarTloebis saerTo sistemidan, samoqalaqo brunvis ganviTarebasTan
erTad, gamoiyo e.w. lord-kancleris sasamarTlo, romelic saqmeebs iZiebda da gadawyvetda
e.w. ,,samarTlianobis” safuZvelze. am sasamarTlos moRvaweobasTan aris dakavSirebuli
procesis axali formebisa da samarTlis axali normebis (samarTlianobis samarTlis) Seqmna.
154
germanul qalaqebSi mimdinare socialurma diferencirebam, xeli Seuwyo, sami
urTierTgansxavebuli, jgufis Camoyalibebas: 1) qalaqis didkacobas _ patriciats, romelic
ganagebda, memkvidreobiT miRebul, saqalaqo Tanamdebobebs. imperatoris qalaqebis burgo-
mistrebi, romlebsac patriciatis rigebidan irCevdnen, qalaqebs raixstagSi warmoadgendnen.
patriciatis opozicias hqmnida mosaxleobis ori jgufi: 2) biurgeroba _ qalaqis saSualo
fena, sruluflebiani ostatebi da 3) qalaqis plebsi _ Raribi moqalaqeebi. XIV saukunis
germaniaSi gamoiyo sami raioni, romlis mdabio mosaxleoba _ glexoba gansxvavebul mdgo-
mareobaSi imyofeboda: 1) saqsoniaSi gavrcelda glexebis umiwod ymobidan gaTavisuflebis
praqtika. glexebs miwa ijariT gadaecemoda, mebatonis sasargeblod saijaro rentis gadax-
dis pirobiT; 2) germaniis samxreT raionebSi sabatono begara Seicvala fuladi rentiT; 3) aR-
mosavleTSi mdebare, dapyrobil (slavur) miwebSi germanelma glexebma moipoves miwis
mniSvnelovani samflobeloebi da maT gaufarTovdaT ekonomikuri damoukidebloba da
ganumtkicdaT piradi Tavisufleba. es glexoba batonebs uxdida zomier, winaswar fiqsirebul
gadasaxads. Tumca, XIV saukunis meore naxevridan swored aq gavrcelda baton-ymobis uReli,
moxda saTemo miwebis mitaceba, rac imasTan iyo dakavSirebuli, rom mebatoneebi cdilobdnen
damatebiTi Semosavlis wyaros Seqmnas im pirobebSi, roca kontinentur evropaSi ganviTarda
sasaqonlo-fuladi urTierTobebi. germaniis Semdgom ganviTarebaze didi gavlena moaxdines
reformaciam, 1525-1527 ww. saglexo omma da am omiT gamowveulma, 1618-1648 ww., ocdaaTwlianma
omma. reformaciam kidev ufro daaqucmaca germania da, axla ukve, qveyana or, ideologiurad
gansxavebul da urTierTdapirispirebul regionad, gaiyo: CrdiloeTSi gavrcelda
protestantizmi, saxreTSi _ kaTolicizmi, sadac mkacrad idevneboda yovelgvari gansxva-
vebuli religiuri mrwamsi.
155
ki ar hyavda. am e.w. umefobis xanaSi gvirgvinma dakarga is regaliebi, romlebic jer kidev
SerCenili hqonda imperatoris xelisuflebas. es regaliebi mTavrebis xelSi gadavida.
momavalSi, 1356 wlidan moyolebuli, imperatoris tituli rig-rigobiT gadadioda ramdenime
dinastiis xelSi, vidre 1438 wlidan, is sabolood ar miisakuTra habsburgTa sagvareulom.
imperatori ganagrZobda saxelmwifos meTaurobas, ganasaxierebda imperiis erTianobas, Tumca,
moklebuli iyo realur xelisuflebas. mis kompetenciaSi Sedioda, ZiriTadad, samxedro da
saerTaSoriso saqmeebis koordinireba. es mdgomareoba iuridiulad ganamtkica, 1356 wels,
germaniis imperatorisa da CexeTis mefis _ karlos IV-is mier, gamocemulma “oqros bulam”.
“oqros bulam” ganamtkica, istoriulad Camoyalibebuli, praqtika, romlis mixedviT, germaniis
mmarTveloba, faqtiurad, Tavmoyrili iyo Svidi kurfiurstis: sami mTavarepiskoposis _
maincis, kiolnis, triris mTavarepiskoposebis da oTxi saero mTavris _ brandenburgis
markgrafis, CexeTis mefis, saqsoniis hercogisa da rainis pfalcgrafis xelSi. amomrCeveli
mTavrebi, xmaTa umravlesobiT, gansazRvravdnen imperatoris arCevas. “oqros bula” dawvri-
lebiT awesrigebda, kurfiurstebis mier, imperatoris arCevis proceduras. xmebis Tanabrad
ganawilebis SemTxvevaSi, gadamwyveti xmis uflebiT sargeblobda maincis mTavarepiskoposi. is
bolos ebmoda xmis micemis procesSi, iyo kurfiurstebis kolegiis Tavmjdomare da,
Sesabamisad, masve evaleboda mTeli kolegiis krebis mowveva, maincis frankfurtSi. maincis
mTavarepiskoposs SeeZlo eTxova sxva kurfiurstebisaTvis Tanxmobis micema, ama Tu im
kandidaturis mimarT. bula kurfiurstTa kolegiis, saxelmwifo mmarTvelobis mudmivmoqmed
organod, gadaqcevasac iTvaliswinebda. kolegias imperatoris gasamarTlebisa da misi
taxtidan Camogdebis ufleba hqonda. “oqros bula” aRiarebda kurfiurstebis srul
politikur damoukideblobasa da maT imperatorTan Tanasworobas. am aqtma ganamtkica
kurfiurstebis teritoriuli uzenaesoba, daadgina sakurfiurstoebis erTianoba da
mTlianoba, maTi memkvidreobiToba. kurfiurstebi inarCunebdnen, maT mier mitacebul,
regaliebs, kerZod: sakuTrebis uflebas miwis wiaRiseulze da mis eqspluataciaze, sabaJo
gadasaxadebis akrefisa da fulis moWris uflebas; maT miisakuTres uzenaesi marTl-
msajuleba, sakuTar samflobeloebSi; vasalebs ekrZalebodaT omis warmoeba seniorebis
winaaRmdeg, qalaqebs ki _ kurfiurstebis winaaRmdeg kavSiris Seqmna. amrigad, germaniaSi
iuridiulad gaformda ramdenime umsxvilesi mebatones oligarqia, romelic, faqtiurad,
“oqros bulas” miRebamde iyo Seqmnili. sakurfiurstoebi, mxolod imperatoris winaSe
qveSevrdomobis formaluri aRiarebiT, Tu iyvnen gaerTianebuli da maT ekrZalebodaT damou-
kideblad omis warmoeba da ucxo saxelmwifoebTan sazavo xelSekrulebis dadeba (es
imperatoris prerogativa iyo). mogvianebiT, kurfiurstebma imasac miaRwies, rom yoveli axali
imperatori, arCevis dros, Tanxmobas acxadebda im pirobebze, romlebic mTavrebis mier iyo
SemuSavebuli, imperatoris xelisuflebis SezRudvis mizniT. am pirobebs XIV saukuneSi
e.w. saarCevno kapitularebi ewoda.
XIV-XV saukuneebSi, germaniaSi, garda imperatoris xelisuflebisa, arsebobda ori saerTo-
imperiuli dawesebuleba _ raixstagi da imperiis sasamarTlo. raixstagi iyo saerTo-
imperiuli yriloba, romelsac XIII saukunidan moyolebuli, regularulad iwvevda impe-
ratori. misi struqtura sabolood XIV saukuneSi Camoyalibda. raixstagi sami kolegiisagan
Sedgeboda: 1) kurfiurstTa kolegia; 2) mTavrebis, grafebisa da Tavisufali mebatoneebis
kolegia; 3) imperatoris qalaqebis warmomadgenelTa kolegia. imperiul wodebaTa warmo-
madgenlobis xasiaTi gansxvavdeboda sxva dasavleTevropuli saxelmwifoebis sami wodebis
warmomadgenlobisagan. upirveles yovlisa, raixstagSi ar Sedioda wvrili aznaurobisa da
araimperatoris qalaqebis biurgerTa warmomadgenloba. meorec, samRvdeloeba raixstagSi ar
hqmnida calke kolegias da pirveli an meore kolegiis Semadgeneli nawili iyo, vinaidan
umaRlesi samRvdeloeba mTavarTa wodebis wevri iyo. zogjer, erTad mxolod kurfiurstebisa
da mTvrebis palatebi ikribebodnen. amrigad, raixstagi gamodioda ara rogorc wodebaTa
warmomadgenlobiTi, aramed mxolod calkeuli politikuri erTeulebis warmomadgenlobiTi
organo: kurfiurstebi warmoadgendnen sakuTari saxelmwifoebis interesebs, mTavrebi _
samTavroebis, xolo imperatoris qalaqebisas _ burgomistrebi, sakuTari Tanamdebobis
farglebSi. raixstagis kompetencia ar iyo zustad gansazRvruli. imperatori Tanxmobas
iTxovda samxedro, saerTaSoriso da safinanso sakiTxebis gadawyvetis dros. raixstags
sakanonmdeblo iniciativis ufleba hqonda; imperatoris mier, gofratis wevrebTan
(imperatoris sabWo) erTad, gamocemuli brZanebulebebi, raixstags dasamtkiceblad
gadaecemoda xolme. raixstagis aqtebs savaldebulo Zala ar eniWebodaT, maT mxolod
imperatorisaTvis micemuli rekomendaciebis xasiaTi hqondaT.
156
teritoriul samflobeloebSi, mTavrebisaTvis miniWebuli umaRlesi iurisdiqcia im mniSvne-
lovan instrumentad iqca, romelmac sabolood ganamtkica maTi damoukidebloba, ekonomikuri
da politikuri Zalaufleba. germaniaSi, centraluri xelisuflebis sisustis pirobebSi,
mniSvnelovnad ganviTarda calkeuli korporaciebis _ qalaqebis, maTi mokavSireebis,
religiuri gaerTianebebis politikuri avtonomia. gansakuTrebuli politikuri uflebebiT
sargeblobdnen Crdilogermanuli qalaqebis gaerTianeba _ hanzas kavSiri (XIV-XVI s.s.), rainis
qalaqebis kavSiri (1254w.), Svabiis kavSiri (XVI s.), agreTve TevTonTa samxedro-religiuri
ordeni (XII-XVI s.s.). imperiaSi, uflebrivi TvalsazrisiT, yvelaze privi-legirebul
korporaciebad e.w. saimperatoro da Tavisufali qalaqebi iqcnen. imperatoris qalaqebi _
imperatoris uSualo vasalebi _ iRebdnen imperatoris regaliebis did nawils (uzenaesi
marTlmsajuleba, fulis moWra, SeiaraRebuli Zalebis Seqmnis ufleba). imperatoris winaSe
maTi movaleobebi ganisazRvreboda erTgulebis ficis dadebiTa da, imperatorisa da misi
saxlis mimarT, pativiscemis gamoxatviT. XVI saukuneSi imperatoris qalaqebs (lubeki, bremeni,
hamburgi, augsburgi, niurnbergi) sakuTari mudmivi warmomadgenlobac hqondaT raixstagSi.
rac Seexeba Svid Tavisufal qalaqs (mainci, vormsi, triri, kiolni da sxva), maT privilegiebs
aniWebda rogorc imperatori, ise maTi mflobeli _ sasuliero mTavari. es qalaqebi
gaTavisufldnen gadasaxadebisa da samxedro samsaxurisagan da eparqiebis centrebad iqcnen.
isini, erTdroulad, axorcielebdnen eparqiisa da samTavros sasuliero da saero
mmarTvelobas. XII-XV saukuneebSi am qalaqebs TviTmmarTvelobis ganxorcielebac SeeZloT,
burgomistrebisa da qalaqis sabWos wevrTa arCevis meSveobiT. xolo maTi mmarTveli wreebi
aRiWurven adgilobrivi sakiTxebis gadawyvetis, sisxlisa da samoqalaqo samarTalwarmoebis
uflebiT. sasuliero mTavrebi inarCunebdnen am qalaqebze iuridiul kontrols, qalaqis
mTavari moxeleebis daniSvnis gziT (kerZod, burgrafi, prefeqti romlebic marTlmsajulebis
ganxorcielebas xelmZRvanelobdnen).
germaniis imperatoris qalaqebi, Tavisufal qalaqebTan erTad, xSirad kavSirebsac qmnidnen,
romlebic damoukidebel politikas axorcielebdnen da ar iTvaliswinebdnen imperatoris, an
mTavrebis xelisuflebis interesebs.
XV saukuneSi, calkeuli samTavro-saxelmwifoebi wodebriv-warmomadgenlobiT monarqiebad
iqcnen, romlebic didi mravalferovnebiT gamoirCeodnen. saxelmwifoTa umravlesobaSi Camo-
yalibda sami Caketili kuria _ sasuliero, raindoba da qalaqis mosaxleoba _ biurgeroba. am
saerobo Cinosnebis krebebs, samTavroebis SigniT, landtagebi ewodeboda.Llandtagebi,
samTavros SigniT, ramdenadme zRudavdnen mTavris xelisuflebas da sakuTari struqturiT
ufro waagavdnen safrangeTis wodebriv-warmomadgenlobiT organoebs, vidre raixstags. Tumca,
xSir SemTxvevaSi, landtagebi ar sargeblobdnen gadamwyveti xmis uflebiT, saolqo da
saxelmwifoebrivi mniSvnelobis sakiTxebis gadawyvetis dros. aRsaniSnavia isic, rom maTi
Tanxmoba savaldebulo iyo safinanso sakiTxebis mogvarebisas da, am SemTxvevaSic, mTavars
SeeZlo sasurveli gadawyvetilebis miReba im ori wodebis daxmarebiT, romelic gaTavi-
suflebuli iyo gadasaxadebis gadaxdisgan, Tumca aqtiurad monawileobda Semosavlebis
moxmarebaSi _ samRvdeloeba da raindoba.
XVI-XVIII saukuneebSi, religiuri omebis Sedegad, roca damoukidebel saxelmwifoTa ricxvi
samas aWarbebda, germaniaSi ganmtkicda e.w. mTvarTa absolutizmi, romelic arsebiTad
gansxvavdeboda centralizebuli absoluturi monarqiebisgan, romlebsac adgili hqondaT
dasavleT evropis sxva qveynebSi: 1. is Camoyalibda ara mTeli qveynis masStabiT, anu imperiis
sazRvrebSi, romelic decentralizebul qveynad rCeboda, aramed mxolod calkeul samTav-
roebis SigniT; 2. absolutizmis damkvidreba samTavroebSi iyo ara memamuleebsa da
burJuaziis ZalTa Soris droebiTi Tanafardobis (samarTlebrivi Tanasworobis) Sedegi,
aramed mTavrebis absolutizmi iyo aristokratiul-konservatiul ZalTa gamarjveba
burJuaziul moZraobaze da susti germanuli burJuaziis damorCileba, mTavrebis
Zalauflebisadmi. amitom SemTxveviTi ar aris, rom absolutizmi yvelaze adre (XVIII saukunis
I-l mesamedSi) swored ekonomikurad CamorCenil bavariaSi Camoyalibda. mTavrebis
absolutizmma uaryofiTi roli Seasrula, radgan man, xangrZlivi droiT, SeinarCuna
germaniis politikuri da ekonomikuri daqucmacebuloba.
157
4) ruseTi wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis periodSi (XVI saukunis Sua xana _ XVII
saukunis Sua xana)
a) sazogadoebrivi wyoba
158
Webuli uflebiT da weliwadSi erTxel e.w. iuris dRes (Юрьев день) erTi mebatonisagan
meoresTan gadasuliyo. krizisis wlebSi glexebis gaCanageba imdenad mkveTri iyo, rom isini
iwyeben masobriv ayrasa da sakuTari miwebidan gaqcevas. glexobis migraciis winaaRmdeg
brZolis saSualebad maTi sruli daymeveba iqca. 1580 wels gamoica brZanebuleba iuris dRis
gauqmebisa da glexobis daymevebis Sesaxeb. Semdeg wels Catarda glexobis saerTo aRwera,
romelic 1592 wlamde grZeldeboda. aRweris Sedegad, Seiqmna iuridiuli safuZveli gaqceuli
glexobis moZiebisa da sakuTar mebatonesTan ukan dabrunebisaTvis. SemoRebuli iqna e.w.
урочные лета, anu sasarCelo xandazmulobis vadebi, gaqceuli yma-glexebis gamo warmoSobili
davebis mimarT. Tavdapirvelad, aseT vadad xuTi weli gamocxadda, xolo 1649 wlis aleqsi
mixeilis Zis Соборное Уложение _ Zeglisdebam daadgina gaqceuli glexobis moZiebis
uvadooba, anu glexebis moZebna nebismier dros iyo SesaZlebeli, miuxedavad maTi adgil-
samyofelisa. jer kidev arsebobda xolopebis kategoria, Tumca maTi raodenoba, adrindelTan
SedarebiT, Semcirda. maTTan daaxloebuli iyo damokidebuli mosaxleobis axali kategoria _
кабальные люди (dakabalebuli xalxi). es kategoria Tavisufali, Tumca miwadakarguli
adamianebisgan yalibdeboda. imisaTvis, rom adamiani dakabalebulad qceuliyo savaldebulo
pirobad, momsaxure kabaluri sigelis gaformeba iTvleboda, romelSic ganmtkicebuli iyo
dakabalebulis samarTlebrivi statusi. kabaluri sigelis Sesadgenad savaldebulo iyo
garkveuli pirobebis dacva: a) dasakabalebeli piris asaki; b) baton-ymobidan gaTavisufleba;
g) saxelmwifo samsaxuridan gaTavisufleba. miwaze mimagrebul xolopebs страдник-ebi ewo-
debodaT. isini begaris SesrulebiT uzrunvelyofdnen mebatonis miwis damuSavebas. strad-
nikebs, romlebsac arc sakuTari meurneoba hqondaT da arc sakuTari Sromis nayofierebisadmi
interesi, mebatone iSviaTad avalebda SromiT begaras. am movaleobas ZiriTadad yma-glexebs
akisrebdnen. swored aRniSnuli periodidan sabolood damkvidrda SromiTi begara da
naturaluri an fuladi gadasaxadi, rogorc Suasukunovani ruseTis sagadasaxado sistema.
g) posadis xalxi. XVI-XVII saukuneebSi grZeldeboda qalaqebis raodenobis zrda da maTSi
xelosnobisa da vaWrobis ganviTareba. mniSvnelovnad izrdeba posadis mosaxleobis rao-
denoba. posadis xalxi XVII saukuneSi miajaWves posads (saqalaqo tipis dasaxlebas). izrdeba
vaWarTa is fena, romelic mTeli rigi privilegiebiT sargeblobda, kerZod Tavisufali iyo
gadasaxadebis gadaxdisgan. SeiniSneba qalaqis mosaxleobis or fenad gaTiSva: vaWrebad da e.w.
“Sav adamianebad”, romelTa jgufs xelosnebi da wvrili vaWrebi Seadgendnen. garda “Savi”
slobodebisa, arsebobda e.w. “TeTri” sloboda (ezo), romlis mflobelni ar asrulebdnen,
mefis winaSe, raime movaleobebs, rac “Savi” xalxis mxridan did protests iwvevda. 1649 wlis
Zeglis debiT gauqmda “TeTri” sloboda.
g) saxelmwifo wyobileba
159
saxelmwifoSi Seiqmna, principulad axali, umaRlesi organo _ saerobo krebebi (земские
соборы). maTi meSveobiT, mefem saxelmwifos marTvaSi CarTo aznaurobis garkveuli wreebi da
posadis mosaxleobis warmomadgenloba. saerobo krebebi monarqisaTvis savaldebulo orga-
noebad iqca, radgan mas esaWiroeboda maTi Tanxmoba mniSvnelovani RonisZiebebis
gasatareblad (omis gamocxadeba, axali gadasaxadebis SemoReba da sxva). saerobo krebebis
meSveobiT, mefem SesZlo sasurveli politikis gatareba, miuxedavad boiarTa saTaTbiros
winaaRmdegobisa. pirveli kreba _ Собор, romelsac Serigebis kreba ewoda, mefem da
aristokratiam erTblivad moiwvies, 1549 wels. krebis meSveobiT, gabatonebulma zedafenam
droebiT SesZlo mdabioTa gamZafrebuli politikuri ukmayofilebis dacxroma. iqmneboda
warmodgen, rom saxelmwifos marTva-gamgeobaSi Cabmuli iyo ara mxolod boiarTa da
aznaurTa wodeba, aramed mosaxleobis sxva fenebic.
saerobo krebebSi monawileobas iRebdnen: mefe, boiarTa saTaTbiro, samRvdeloebis zeda fena
_ mTeli SemadgenlobiT, rac e.w. ganaTlebul krebas hqmnida. isini, TiTqos, zeda palatis
wevrebi iyvnen, romlebsac ki ar irCevdnen, aramed Tanamdebobaze, sakuTari mdgomareobis
Sesabamisad, niSnavdnen. qveda palata warmodgenili iyo arCeuli aznaurebisa da posadis
xalxis zedafeniT (vaWrebi da msxvili vaWrebi). qveda palataSi arCevnebi yovelTvis rodi
tardeboda. zogjer krebis sagangebo mowvevisas, mis wevrebs mefe an adgilobrivi Tanam-
debobis pirebi TviTon niSnavdnen. saerobo krebebSi gansakuTrebul rols asrulebdnen
aznaurebi da didi vaWrebi, gansakuTrebiT maSin, roca fulad-sakredito sakiTxebis gadawyve-
tas hqonda adgili. saerobo krebebis xangrZlivoba damokidebuli iyo garemoebebsa da
gadasawyveti sakiTxebis arsze. rig SemTxvevaSi saerobo krebebi ramdenime wlis ganmavlobaSi
uwyvetad funqcionirebdnen.
XVII saukunis 20-ani wlebidan saerobo krebebi iSviaTad moiwveoda, xolo XVII saukunis
meore naxevarSi isini sabolood gauqmda. saerobo krebebis raodenobrivi Semadgenloba
arsebul viTarebaze iyo damokidebuli. yvelaze mravalricxovani iyo is saerobo kreba,
romelic 1613 wels, interventebis (Svedi da poloneli) gandevnis Semdeg, iqna mowveuli. es
iyo is erTaderTi kreba, romelSic warmodgenili iyo jaris, kazakebis, “Savi volostelebis”
da glexobis deputacia. am krebaze wydeboda mefis arCevis wesi _ boiarebs surdaT TviTon
emarTad qveyana da amitom maT marioneti mefe airCies. yvela saerobo kreba, pirobiTad, oTx
ZiriTad jgufad iyofoda: a) krebebi, romlebsac mefe sakuTari iniciativiT iwvevda;
b) krebebi, romlebsac mefe wodebaTa iniciativiT iwvevda; g) krebebi, romlebsac wodebebi
iwvevdnen, an krebis mowveva maTi iniciativiT xdeboda, mefis aryofnis SemTxvevaSi, an Tu
kreba mefis winaaRmdeg iyo mimarTuli; d) krebebi, romlebic irCevdnen mefes. upiratesiba
krebebis pirvel jgufs eniWeboda. krebebis meore jgufis magaliTi iyo 1648 wlis kreba,
romelic mefem moiwvia wodebaTa moTxovniT. krebis mesame jgufs, mefis sawinaaRmdegod
moqmedi, sakrebuloebi miekuTvneboda (1611-1613 w.w. xelisuflebas gankargavda poloneli
ufliswuli). XVI saukunis Sua xanebSi dasrulda sasaxlur-votCinuri mmarTvelobis
principis aRmofxvra da mis nacvlad damkvidrda mmarTvelobis prikazuli sistema.
TandaTanobiT, Camoyalibda prikazebis ganStoebuli aparati. prikazuli sistemis Camoya-
libebis periodSi wamyvani roli samxedro-administraciul prikazebs miekuTvnaT. am dros
moxda armiis reorganizaciac. mis birTvs aznaurTa mxedroba da strelcebi _ msrolelebi
Seadgendnen. strelcebis jari Seiqmna ivane IV-is reformebis Sedegad, rac cecxlsasroli
iaraRis ganviTarebiT iyo ganpirobebuli. strelcebis samarTavad Seiqmna specialuri prikazi.
rusuli saxelmwifos axali mmarTvelobiTi sistemis winaaRmdeg aqtiurad ibrZodnen msxvili
memamule _ boiarebi, romlebic miCveulni iyvnen laSqrobebSi sakuTari jariT gamosvlas
(brZolis velze adgilsac TviTneburad irCevdnen da sakuTar laSqarsac TviTon sard-
lobdnen). samefo kanonmdeblobam savaldebulo samxedro samsaxuris principi gaavrcela
memamuleTa yvela kategoriaze. yvela aznauri _ помещик da boiari valdebuli iyo mieRo
monawileoba samefo laSqrobebSi, sakuTari xalxiTa da iaraRiT, vinaidan ruseTis Tavi-
seburebad is iTvleboda, rom armiis formireba xdeboda ar daqiravebuli jaris, aramed
sakuTari qveSevrdomebis xarjze. samsaxuris gawevis movaleoba ruseTSi ekisreboda “mamulis
mimarT mosamsaxure adamianebs” (mTavrebi, boiarebi, aznaurebi, boiarTa Svilebi) da “xelobis
mimarT mosamsaxure adamianebs” (strelcebi, qalaqis kazakoba, meTofe _ mezarbazneebi).
boiarTa da aznaurTa mxedruli razmebis pirad Semadgenlobas ganagebda Разрядный приказ-i
(rigobiTi prikazi). Tanamdebobaze daniSvna-gaTavisufleba xdeboda местничество-s (gvarov-
nulobis) principis Sesabamisad. mosamsaxure aznaurisaTvis nawyalobev miwaT-mflobelobas
(поместье) gankargavda Поместный приказ-i, romelic ganagebda sakiTxs, samxedro samsaxuris
sanacvlod, aznaurebis miwis nakveTebiT uzrunvelyofis Sesaxeb. Seiqmna Казачий приказ-i
(kazakuri jaris ganmkargavi organo). am periodSi gaCnda specialuri teritoriuli prikazebi,
160
romlebic ganagebdnen ruseTis mier dapyrobili teritoriebis saqmeebs, kerZod: yazanisa da
cimbiris prikazebi.
wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis periodSi safuZveli Caeyara centralur sapolicio
organos. jer moqmedebda boiarTa saTaTbiros komisia sayaCaRo saqmeebis (разбойные дела)
Sesaxeb, Semdeg Seiqmna Разбойный приказ-i, romelic adgilobrivi organoebisaTvis adgenda
brZanebulebebs, zogadad, sisxlis samarTlis samarTaldarRvevis winaaRmdeg brZolis
sakiTxebze da adgilebze niSnavda Sesabamis Tanamdebobis pirebs. mefisa da misi ojaxis
piradi moTxovnebis dasakmayofileblad Seiqmna specialuri sasaxluri prikazebi, kerZod:
didi sasaxlis prikazi (ganagebda sasaxlis miwebs), sajinibo prikazi (ganagebda samefo
sajinibos), sanadiro da Sevardenis prikazebi, sawolis (ganagebda mefis sawols) prikazi.
XVII saukunis bolos iqmneba sasamarTlo prikazebis sistema (moskovis, vladimiris,
dmitrovis, yazanis), romlebic asrulebdnen uzenaesi sasamarTlo organoebis funqciebs.
momavalSi, aRniSnuli prikazebi erTian sasamarTlo prikazSi (Судный) gaerTiandnen. rusuli
saxelmwifos saqmianobaSi didi mniSvneloba eniWeboda saelCo prikazs (Посольский приказ),
romelic ganagebda mravlferovani saerTaSoriso-politikuri sakiTxebis gadawyvetas. am
prikazis Seqmnamde, ruseTis saxelmwifos sagareo politikas mravali organo ganagebda.
saelCo saqmeebis erTiani centris ar arseboba bevr uxerxulobas hqmnida. boiarTa
saTaTbiros uSualo monawileoba sagareo-politikuri sakiTxebis gadawyvetaSi mizanSewonili
ar iyo. am saqmeebis gadawyveta, mxolod pirTa SezRuduli wris monawileobiT unda
momxdariyo, raTa ar gaxmaurebuliyo saxelmwifo saidumloeba. mefe Tvlida, rom sagareo
politikis ZiriTadi sakiTxebi, Tanac operatiulad, mas piradad unda gadaewyvita. saelCo
prikazis ZiriTadi movaleoba iyo ucxo saxelmwifos warmomadgenlebTan molaparakebis
warmarTva. am funqcias wyvetda TviT prikazis ufrosi.
XVI saukunis meore naxevarSi Seiqmna specialuri centraluri dawesebuleba, romelic
ganagebda xolopebis saqmeebs. mas xolopTa prikazi (Холопьи приказ) ewodeboda, romlis
mTavar movaleobad iTvleboda, kabaluri Canawerebis gansakuTrebul wignebSi xolopebis
registracia. wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis Seqmnam arsebiTi xasiaTis cvlilebebi
gamoiwvia adgilobrivi mmarTvelobis sistemaSi. kormlenies sistema adgils uTmobs axal,
TviTmmarTvelobis principze damyarebul, mmarTvelobas. XVI saukunis Sua xanebidan
kormlenSCikebis _ nacvlebis magivrad, daadgines sagubo organoebi (губные органы). maT
irCevdnen mosaxleobis garkveuli fenebidan. aznaurebi da wvrili boiarebi irCevdnen sagubo
organos Tavkacs _ sagubo mamasaxliss, romelsac Tanamdebobaze amtkicebda sayaCaRo prikazi.
sagubo organoebi, rogorc wodebriv-warmomadgenlobiTi dawesebulebebi im SemTxvevaSi
SesZlebdnen sakuTari funqciebis warmatebiT Sesrulebas, Tu moxdeboda mebatoneTa imuni-
tetis Zireuli aRmofxvra. 1551 wels asisTavis kreba (Стоглавный собор) gadawyvetilebas iRebs
Tarxanebis _ mebatoneebisaTvis privilegiebisa da gansakuTrebuli uflebebis _ gauqmebis
Sesaxeb (sasamarTlo ufleba, rigi gadasaxadebis dadgenis ufleba da movaleobebis
savaldebulo Sesruleba). garda sagubo organoebisa, iqmneboda TviTmmarTvelobis saerobo
organoebi, romelTa Seqmnis sakiTxs wyvetda is asisTavis kreba (1551 w.), romelmac moiwona
mefis winadadeba, qveynis mTel teritoriaze arCeviTi mamasaxlisebis, asisTavebisa da
ormocdaaTis Tavebis Tanamdebobis SemoRebis Sesaxeb. msxvil teritoriul erTeulebs meTau-
robdnen e.w. voevodebi, romlebsac Tanamdebobaze niSnavda sagareo prikazi, boiarTa da
aznaurTa wridan. maT Tanamdebobaze amtkicebda mefe, boiarTa saTaTbirosTan SeTanxmebiT.
kormlenSCikebisgan gansxvavebiT, voevoda samsaxuris sanacvlod iRebda gasamrjelos da aRar
SeeZlo adgilobrivi mosaxleobis gaRvlepa.
1) franguli absolutizmi
161
sakuTrebis ufleba miwaze; 3. seriozul dabrkolebad sazogadoebrivi progresis gzaze iyo
is arqauli wodebrivi wyoba, romelic arsebiTad ewinaaRmdegeboda qveyanaSi kapitalisturi
urTierTobebis ganviTarebas; 4. XVI saukuneSi safrangeTis monarqiam SesaZlo, faqtiurad,
gaeuqmebina wodebriv-warmomadgenlobiTi dawesebulebebi, Tumca SeinarCuna sakuTari
wodebrivi buneba, anu franguli monarqia kvlav pirveli da meore wodebis (sasuliero da
saero aristokratiis) monarqia iyo.
rogorc Zvelad, saxelmwifoSi pirveli wodeba samRvdeloeba iyo, romelic daaxloebiT
130 000 kacs (qveynis 15 000 000-ani mosaxleobidan) Seadgenda. Tumca, maT xelSi iyo
saxelmwifos miwis fondis 1/5 nawili. samRvdeloeba mTlianad inarCunebda sakuTar
tradiciul ierarqias da didi nairferovnebiT gamoirCeoda. eklesiis zeda fenasa da
samrevlo mRvdlebs Soris mwvave winaaRmdegobebi warmoiSva. samRvdeloeba erTianobas
mxolod im sakiTxTan dakavSirebiT inarCunebda, romelic maT Seuwyobda xels, raTa
SeenarCunebinaT sakuTari wodebrivi privilegiebi. ufro mWidro kavSiri daamyara
samRvdeloebam samefo xelisuflebasTan. 1516 wels, francisk I-sa da romis paps Soris daido
konkordati, romlis ZaliT, mefem moipova saeklesio Tanamdebobaze sasurveli pirebis
daniSvnis ufleba. yvela umaRlesi saeklesio Tanamdeboba (Cifebi), romelic did simdid-
resTan iyo dakavSirebuli, mxolod umaRlesi aristokratiis warmomadgenlebiT iyo
dakompleqtebuli. rogorc wesi, am Cifebs aristokratTa umcrosi vaJiSvilebi ikavebdnen.
Tavis mxriv, samRvdeloebis warmomadgenlebi, safrangeTSi umaRles Tanamdebobes ikavebdnen
saxelmwifo mmarTvelobaSi (riSelie, mazarini).
amrigad, pirvel da meore wodebas Soris, Zveli uTanxmoebis miuxedavad, axla ufro myari
politikuri da piradi kavSirebi damyarda.
b) franguli sazogadoeba
162
servaJi, formariaJi, `pirveli Ramis ufleba~. sasaqonlo-fuladi urTierTobebis gavrce-
lebiT, soflad moxda socialuri diferencirebis gaRrmaveba da glexobas gamoeyo
gamdidrebuli fermeroba, kapitalisturi moijareni, sasoflo-sameurneo muSebi. Tumca,
glexobis umravlesoba kvlav cenzitariusebi iyvnen, anu senioris miwis mpyrobelni. aqedan
gamomdinare, maT evalebodaT tradiciuli sabatono valdebulebebis Sesruleba. cenzi-
tariusebi, am droisaTvis, TiTqmis mTlianad gaaTavisufles begarisgan, Tumca, Tavad-
aznauroba mudmivad zrdida cenzisa da sxva saadgilmamulo gadasaxadebs, maT Soris
inarCunebda banalitetsa da mebatonis uflebas, enadira glexis miwaze. glexobisaTvis
Zalzed mZime da gamCanagebeli iyo pirdapiri da iribi gadasaxadebis mTeli sistema, romelTa
akrefa xSirad, samefo xelisuflebis mxridan, ZaladobiT mTavreboda. Aarc Tu iSviaTad
gadasaxadebis akrefis uflebas, samefo xelisufleba ganasxvisebda, bankirebisa da mevaxSeTa
sasargeblod, romlebic gansakuTrebuli mondomebiT asrulebdnen sakuTar movaleobebs da
kanonier, Tu ukanonod dadgenil gadasaxadebs sastiki meTodebiT krefdnen, rac glexobis
ukmayofilebis mizezi xdeboda. glexebi iZulebuli iyvnen gaeyidaT sakuTari nagebobebi,
samuSao inventari da qalaqebSi gadasaxlebuliyvnen, sadac afarToebdnen daqiravebuli
muSebis, umuSevarTa da lumpen-proletariatis rigebs.
163
d) samefo xelisuflebis gaZlireba
164
centralur mmarTvelobaSi did rols TamaSobda jer finansebis superintendanti, xolo
Semdeg finansebis generaluri kontoliori.
xSir gadraqmnas eqvemdebareboda mefis sabWoebis sistema, romelsac saTaTbiro funqciebi
ekisreboda. 1661 wels lui XIV-em Seqmna: 1. didi sabWo, romlis SemadgenlobaSi Sediodnen:
safrangeTis hercogebi da perebi, ministrebi, saxelmwifo mdivnebi, kancleri, romelic, mefis
aryofnis SemTxvevaSi, Tavmjdomareobda sabWos sxdomebs. es sabWo ganixilavda umniSvne-
lovanes saxelmwifoebriv sakiTxebs (eklesiasTan urTierTobebs), ixilavda kanonproeqtebs.
zogjer, iRebda administraciul aqtebsa da axorcielebda uzenaes marTlmsajulebas.
sagaero politikuri sakiTxebis gadasawyvetad ikribeboda, SemadgenlobiT ufro, mcire 2. ze-
da sabWo, romlis sxdomebze moiwveodnen sagareo da samxedro saqmeebis saxelmwifo mdivnebi
da ramdenime saxelmwifo mrCeveli. 3. depeSebis sabWo ixilavda Sida mmarTvelobis sakiTxebs,
iRebda gadawyvetilebebs administraciis saqmianobasTan dakavSirebiT. 4. finansebis sakiTxTa
sabWos evaleboda safinanso sakiTxebis SemuSaveba da saxelmwifo Tanxebis (Semosavlebis)
mobilizeba.
adgilobrivi mmarTveloba xasiaTdeboda didi sirTuliTa da qaoturobiT. SenarCunebuli
iqna zogierTi Zveli Tanamdeboba _ bali, Tumca, misi roli daqveiTda. adgilebze gaCnda
uamravi specializirebuli samsaxuri: sasamarTlo mmarTveloba, safinanso mmarTveloba,
gzebze zedamxedveloba. am samsaxurebis teritoriuli farglebi da maTi funqciebi ar iyo
zustad gansazRvruli, rac iwvevda mravalricxovan davebsa da saCivrebs. XVI saukunis da-
sawyisSi, adgilebze centraluri xelisuflebis politikis ganmaxorcielebel organod
gubernatorebi iqcnen. maTi daniSnva-gaTavisuflebis sakiTxs mefe wyvetda. Tumca, mogvianebiT
es Tanamdebobda yvelaze didi sagvareuloebis xelSi gadavida. XVI saukuneSi, adgilebze
mefe niSnavs komisrebs, sxvadasxva droebiTi davalebiT, Tumca mogvianebiT, komisrebi
mudmivmoqmed Tanamdebobis pirebad iqcnen da inspeqtirebas uwevdnen sasamarTlos, qalaqis
administraciasa da finansebs. maT intendantebis tutili ewodaT.
centralizacia Seexo saqalaqo mmarTvelobasac. municipaluri mrCevlebi _ eSvenebi da merebi
aRar airCeodnen, aramed mefis mier iniSnebodnen (garkveuli safasuris gadaxdiT). soflebSi,
mudmivi samefo administracia ar moqmedebda da aq, udablesi administraciuli da
sasamarTlo funqciebis Sesruleba, saglexo da saTemo sabWoebs daevalaT.
v) sasamarTlo sistema
z) saxelmwifo finansebi
samefo xazinaSi fuladi Semosavlebis wyaro iyo gadasaxadebis sistema, romelSic yvelaze
didi mniSvneloba eniWeboda talias. aranakleb mniSvnelovani iyo kapitacia _ suladobrivi
gadasaxadi, romelic, Tavdapirvelad, daadgina lui XIV-em, samxedro xarjebis dafarvis
mizniT. yvela gadasaxadi ekisreboda mxolod mesame wodebis warmomadgenlebs, maSin roca,
umaRlesi wodebebi _ qveynis umdidresi mosaxleoba, saerTod gaTavisuflebuli iyo
gadasaxadebisgan.
samefo xazinis Sevsebis arsebiT wyarod iTvleboda sxvadasxva saxis iribi gadasaxadi,
romelTa ricxvi mudmivad izrdeboda. gansakuTrebiT, mZime gadasaxadad miiCneoda gabeli _
marilze SemoRebuli baJi, samefo monopoliebidan Semosuli saxsrebi (safosto, TuTunis da
sxva). farTod iyenebdnen saxelmwifo dakreditebis sistemas. gazrdili Semosavlebi mainc
arasakmarisi iyo, radgan saxelmwifo biujeti mudmivad mcirdeboda, im grandiozuli xar-
jebis gamo, rasac moiTxovda mudmivi armiisa da ganStoebuli biurokratiuli aparatis
165
Senaxva.
T) armia da policia
166
dauaxlovda burJuaziis miswrafebebs. swored am fenam Seqmna e.w. axali inglisuri
Tavadaznauroba _ jentri, romlis mTavari damaxasiaTebeli niSani iyo meurneobis kapita-
listur sawyisebze mowyoba. erTiani erovnuli bazris ganviTarebam gaamwvava socialuri
antagonizmi. axali Tavadaznauroba da qalaqis burJuazia dainteresebuli iyvnen centraluri
xelisuflebis Semdegomi ganmtkicebaSi.
kapitalis dagrovebis sawyis etapze gaZlierda, okeanis gaRma teritoriebis, kolonizaciis
procesi: Tiudorebis dros, CrdiloeT amerikaSi Seiqmna pirveli inglisuri kolonia _
virjinia (1607 w.), xolo XVII saukunis dasawyisSi Camoyalibda ost-induri kompania, romelic
aqtiurad Caeba kolonizaciis procesSi.
inglisSi absoluturi monarqia, iseve rogorc evropis sxva qveynebSi, Camoyalibda Sua
saukuneebis sazogadoebis rRveva-daqveiTebis da kapitalisturi sawarmoo urTierTobis
Camoyalibebis procesSi. amavdroulad, inglisuri absolutizmi, mTeli rigi, iseTi Tavise-
burebebiT xasiaTdeboda, ramac ganapiroba misi e.w. `dausrulebel absolutizmad~ Seracxva.
inglisis pirobebSi, moxda iseTi politikuri institutebis SenarCuneba, romlebic
damaxasiaTebeli iyo wina epoqisaTvis. agreTve inglisSi ar gvxvdeba mTeli rigi elemen-
tebisa, romlebic tipiuri iyo absolutizmis klasikuri franguli nimuSisaTvis.
inglisuri absolutizmis mTavari Tavisebureba iyo is, rom Zlieri samefo xelisuflebis
gverdiT, ganagrZobda arsebobas parlamenti.
kidev erT Taviseburebad SeiZleba miviCnioT adgilobrivi TviTmmarTvelobis SernarCuneba.
inglisSi, kontinentisagan gansaxvavebiT, ar arsebobda centralizebuli da biurokratiuli
saxelmwifo aparati; inglisSi ver Sieqmna mudmivi da Zlieri armia. absolutizmis periodSi
inglisSi, xelisuflebisa da mmarTvelobis centraluri organoebi iyo: a) mefe; b) saidumli
sabWo; g) parlamenti. Tumca, realuri xelisufleba mTlianad mefis xelSi iyo Tavmoyrili.
saidumlo sabWo, romelic sabolood swored absolutizmis periodSi Camoyalibda, Sed-
geboda saxelmwifos umaRlsi Tanamdebobis pirebisagan: lord-kancleri, lordi-xazinadari,
lordi-samefo beWdis mcveli da sxva. gaZlierebulma samefo xelisuflebam ver SesZlo
parlamentis gauqmeba. misi simtkice iyo jentrisa da burJuaziis kavSiris Sedegi, xolo am
kavSiris safuZvlebi jer kidev wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis periodSi yalib-
deboda. swored am kavSiris wyalobiT, samefo xelisuflebam ver SesZlo centrsa da adgi-
lebSi warmomadgenlobiTi dawesebulebis gauqmeba, wodebaTa Soris uTanxmoebis miuxedavad.
parlamentis mimarT, gvirgvinis upiratesoba samarTeblivad gaformda 1539 wlis statutiT,
romelmac, sabWoSi gamocemuli mefis brZanebulebebi, gauTanabra parlamentis mier gamocemul
kanonebs. miuxedavad imisa, rom 1617 wels parlamentma, formalurad, gaauqma es statuti,
gvirgvinis parlamentze faqtiuri upiratesoba mainc SenarCunda.
arainglisuri teritoriebis swrafi kolonizaciis pirobebSi, inglisuri mmarTvelobis sis-
tema TandaTanobiT gavrcelda britaneTis kunZulebze. 1536-1542 ww. inglisis saxelmwifos
SemadgenlobaSi sabolood Sevida uelsi.
absolutizmis periodSi sabolood ganmtkicda samefo xelisuflebis uzenaesoba, inglisuri
eklesiis mimarT. samefo xelisuflebisadmi damokidebuli eklesiis Seqmnis mizniT, inglisSi
ganxorcielda reformacia, romelsac Tan sdevda saeklesio miwebis sekularizacia da maTi
saxelmwifo sakuTrebaSi gadacema. inglisis parlamentma, henri VIII-is dros, 1529-1536 ww.
miiRo mTeli rigi kanonebi, romlebic mefes inglisuri eklesiis meTaurad acxadebda da mas,
umaRlesi saeklesio Tanamdebobaze, kandidatTa wamoyenebis uflebas aniWebda. XVI saukunis
bolos, sakanonmdeblo wesiT, dadginda axali eklesiis Sesaxeb moZRvrebis Sinaarsi, agreTve
mRvdelmsaxurebis wesi. amrigad, e.w. anglikanuri eklesia aRar iyo damokidebuli romis
papisgan da saxelmwifo aparatis Semadgenel nawilad iqca. qveynis umaRlesi saeklesio
organo iyo umaRlesi komisia. mis SemadgenlobaSi, garda saeklesio pirebisa, Sediodnen
saidumlo sabWos wevrebi da sxva Tanamdebobis pirebi.
komisiis kompetencia sakmaod farTo iyo: is iZiebda im saqmeebs, romlebic dakavSirebuli iyo
saeklesio saqmeebSi samefo xelisuflebis uzenaesobis Sesaxeb, kanonebis moqmedebasTan,
agreTve `sasuliero da saeklesio xasiaTis uwesrigobasTan~. komisiis mTavari amocana iyo
reformirebuli eklesiis mowinaaRmdegeebTan brZola _ kaTolikeebisa da protestantebis
Zalzed radikaluri da demokratiuli mimarTulebebis mimdevrebTan (kerZod, SotlandiaSi
damkvidrebuli presviterianeloba). komisiis sami nebismieri wevri, Tu maT Soris erTi iyo
episkoposi, uflebamosili iyo sasjeli Seefardebina im pirisaTvis, romelic ar dadioda
167
eklesiaSi, aRekveTa eretikosoba, CamoeqveiTebina pastorebi. umaRlesi komisiis ganmgeblobaSi
Sedioda wminda saero xasiaTis sakiTxebis gansjadoba _ londonSi moxetialeebis winaaRmdeg
brZola da cenzuris Sesaxeb gadawyvetilebis miReba. reformirebuli eklesia, miuxedavad
imisa, rom man SeinarCuna kaTolicizmis bevri Tviseba, ara mxolod struqturis, aramed
mRvdelmsaxurebis TvalsazrisiT, im organod iqca, romlis erT-erT mTavar amocanas, samefo
xelisuflebis RvTaebrivi warmoSobis Sesaxeb, Teoriis propagandireba warmoadgenda.
absolutizmis damyarebasTan erTad, adgilobrivi mmarTvelobis organoTa sistema ufro
mwyobri gaxda, gaizarda misi damoukidebuleba xelisuflebis centraluri organoebisagan. am
periodis adgilobriv mmarTvelobaSi momxdari ZiriTadi cvlilebebi exeba lord-
leitenantis Tanamdebobis dawesebas da axali adgilobrivi administraciuli erTeulis –
saeklesio samrevlos dadgenas. lord-leitenants, sagrafoSi, uSualod mefe niSnavda. is
meTaurobda adgilobriv moxaliseTa jars, xelmZRvanelobda momrigebeli mosamarTleebisa
da konsteblebis saqmianobas. samrevlo warmoadgenda yvelaze dabali rgolis TviT-
mmarTvelobiT erTeuls, romelSic gaerTianebuli iyo adgilobrivi saeklesio da
teritoriuli mmarTvelobis funqciebi. gadasaxadebis gadamxdelTa kreba wyvetda
gadasaxadebis ganawilebis, gzebisa da xidebis remontis sakiTxebs. Ggarda amisa, kreba
irCevda samrevlos Tanamdebobis pirebs (saeklesio mamasaxlisebs, Raribebze zedamxedvelebsa
da sxva). samrevloSi saeklesio saqmeebs xelmZRvanelobda samrevlos winamZRoli. misi
saqmianoba mTlianad emorCileboda momrigebeli mosamarTleebis kontrols, xolo maTi
meSveobiT _ sagrafosa da centraluri mmarTvelobis organoTa sistemas .
absolutizmis periodSi, sabolood Camoyalibda centraluri vestminsteris sasamarTloebis
struqtura da iurisdiqcia, maT Soris samarTlianobis sasamarTlosa da uzenaesi
saadmiralos sasamarTlos struqtura da iurisdiqcia.
Tumca, maT garda Seiqmna sagangebo sasamarTloebi: varskvlavTa palata da sasamarTlo
sabWoebi `ajanyebul~ sagrafoebSi. varskvlavTa palata, saidumlo sabWos specialuri
ganyofilebis saxiT, samefo xelisuflebis mowinaaRmdegeebis mimarT brZolis saSualeba iyo.
MmasSi samarTalmwarmoeba, ZiriTadad, inkviziciur xasiaTs atarebda, xolo mis mier
gamotanili gadawyvetilebebi, mosamarTleTa Sexedulebisamebr miiReboda. absolutizmis
periodSi gafarTovda momrigebel mosamarTleTa sasamarTlo kompetencia. sisxlis samarTlis
yvela saqmeebis ganxilva moeTxovebodaT gamsvlel da momrigebel mosamarTleebs mas Semdeg,
rac didi Jiuri daamtkicebda sabraldebo daskvnas. nafici msajulebi Sediodnen
sasamarTlos SemdegenlobaSi. Jiuris organizaciis ZiriTadi principi umniSvnelod Seicvala.
inglisSi, kvlavindeburad, ar arsebobda mudmivi armia.
168
1655 wels Seqmnili, mudmivi armiis organizebasa da SeiaraRebis saqmeebs ganagebda. prusiis
armia evropaSi yvelaze mravalricxovani iyo da saxeli gaiTqva umkacresi discipliniTa da
gauTavebeli samwyobro varjiSebiT. prusiaSi, XVIII saukunis saxelmwifoebrivi wyobilebis
ganviTarebis ZiriTadi tendenciebi iyo: 1. saxelmwifo aparatis Semdgomi centralizacia da
militarizacia; 2. samoqalaqo organoebze samxedro-mmarTvelobiTi sistemis gabatoneba.
saidumlo sabWos uflebamosilebaTa mniSvnelovani nawili gadavida generaluri samxedro
komisariatis xelSi. moxda yvela direqtoriaTa Serwyma erTian samxedro-safinanso organoSi,
romlis saTaveSi idga prezidenti _ mefe. adgilebze moqmedi saerobo mrCevlebi (landratebi),
romlebsac mefe niSnavda aznaurTa krebebis rekomendaciiT, centraluri xelisuflebis
mkacri kontrolis qveS moeqcnen da maT farTo samxedro-sapolicio uflebamosilebanic mie-
niWaT. gauqmda qalaqebis TviTmmarTveloba. saqalaqo sabWoebi Siecvala mefis mier daniSnuli
kolegiebiT. mTel saxelmwifo aparatze gavrcelda samxedro wodebebi, samxedro
subordinaciis principi da disciplina. prusiis monarqiis politikuri reJimi xasiaTdeboda,
rogorc samxedro-sapolicio saxelmwifo. masSi farTod gavrcelda xelisuflebis
TviTneboba, cenzura da qveSevrdomTa cxovrebis yvela sferos wvrilmani reglamentacia. pru-
siaSi gabatonebuli iyo erTi religia _ protestantizmi (luTenaroba) da erTi eri _ pru-
sieli germanelebi. daskvnisaTvis, prusiaSi Camoyalibda e.w. samxedro-policiuri
absolutizmi, anu adgili hqonda, erTdroulad politikuri da samxedro-policiuri
struqturebis formirebas da maTi meSveobiT samefo xelisuflebis centralizaciasa da
absolutizacias.
avstria, prusiisagan gansxvavebiT, ar iyo centralizebuli saxelmwifo. is mravalerovani
(polieTnikuri) qveyana iyo. avstriaSi gabatonebuli iyo kaTolicizmis sarwmunoeba. Tumca,
amavdroulad, avstriaSi mcxovrebi erebi: slavebi _ kaTolikeebic da marTlmadideblebic
iyvnen, xolo samxreTi slavebis, bosnielebisa da bulgarelebis nawili, agreTve xorvatebi _
islamsac misdevdnen. XV saukuneSi avstriis mefeebi germaniis imperatorebis tituls iRebd-
nen da avstria maT domenad iTvleboda. avstriaSi centraluri organoebis sistema ar iyo
mkacrad mowesrigebuli da mudmiv gardaqmnas ganicdida. xelisuflebis umaRles organod da
mmarTvelobis sferos meTaurad, mefesTan erTad, saidumlo sabWo iTvleboda. mogvianebiT, is
Seicvala konferenciiT, romelic XVIII saukunis dasawyisidan mudmivmoqmed dawesebulebad
iqca. samxedro saqmeebs ganagebda karis samxedro sabWo. 1760 wels, mmarTvelobis yvela
dargis gaerTianebis Semdeg, dawesda saxelmwifo sabWo. avstriis monarqiis provinciebis
saTaveSi idgnen nacvlebi. kerZod, avstria Sedgeboda ori samefos _ avstriasa da ungreTis
samefoebisgan. maTi mefeebis arCeva xdeboda adgilobrivi wodebriv-warmomadgenlobiTi
dawesebulebebis mier da maT Tanamdebobaze amtkicebda imperatori. avstriis SemadgenlobaSi
Sesul saxelmwifoebs sakuTari seimebi _ wodebrivi dawesebulebebi _ sakrebuloebi hqondaT.
qalaqebis mmarTvelobas ganagebdnen arCeviTi qalaqisTavebi da burhomistrebi. imperatrica
mariam-terezias dros (1740-1780 w.w.), umniSvnelovanesi uflebamosilebani gadavida mefis
moxeleebis xelSi da arCeviTi organoebis saqmianoba, mTavrobis mxridan, kontrols
daeqvemdebara. XVIII saukunis II naxevarSi, avstriaSi Camoyalibda e.w. ganaTlebuli abso-
lutizmi. kerZod, gatarda garkveuli burJuaziauli gardaqmnebi, rac ise ganixileboda,
rogorc mefeTa megobroba frang ganmanaTleblebTan. Tumca, am politikis arsi im iZulebis
Sedegi iyo, rac moitana burJuaziuli sazogadoebis interesebis gaTvaliswinebis
aucileblobam, raTa ar momxdariyo Tavadaznaurobisa da TviTmpyrobelobis safuZvlebis
arsebiTi rRveva revoluciuri qartexilis Sedegad.
169
gadarCenisa da sakuTari usafrTxoebis uzrunvelyofis erTaderT saSualebas. 2) rusuli
absolutizmis meore Tavisebureba is aris, rom aq kapitalisturi urTierTobebis
Camoyalibeba Zalzed gvian _ XVII saukunis bolos da XVIII saukunis dasawyisSi moxda da
Tanac ara qalaqebSi (iq farTod gavrcelebuli samrewvelo da safinanso sferoebSi), aramed
soflebSi; calkeuli miwaTmflobelni qiraobdnen sakuTar ymebs, xSirad fuladi
anazRaurebis xarjze, raTa moexdinaT Sromis nayofierebis stimulireba da amiT xeli
SeewyoT saglexo mewarmeobasa da glexebis kapitalizaciisaTvis. daqiravebul Sromas
mrewvelobaSic vxvdebiT; XVIII saukunidan aqtiurad viTardeba mZime mrewvelobis dargebi:
rkinis metalurgiuli manufaqturebi, spilenZis Camomsxmeli manufaqturebi, gemTmSenebloba _
CrdiloeTis mdinareebze, tyavis gadamamuSavebeli manufaqturebi da sxva. ukve XVII saukuneSi
SeiniSneba warmoebis martivi kapitalisturi kooperacia da iqmneba pirveli manufaqturebi.
3) rusuli absolutizmis ganviTareba didad iyo damokidebuli, qveynis SigniT, ekonomikuri
da, gansakuTrebiT, savaWro kavSirebis ganviTarebaze, romlebmac mTeli qveynis sivrce moicva
da xeli Seuwyo saerTo-rusuli bazris Seqmnis process. qveynis ekonomikur cxovrebaSi
gansakuTrebuli roli mieniWaT savaWro kapitalsa da msxvil vaWrebs.
170
resebma mainc gaimarjves da glexoba xSirad Tavisufldeboda batonymobidan. glexoba Semdeg
kategoriebad iyofoda: saxelmwifo, ekonomikuri, sasaxluri, sabatono morCilebaSi myofi.
Caketili wodeba iyo qalaqis mosaxleobac, romelic, glexobis msgavsad, ramdenime jgufad
iyofoda da es dayofa kidev ufro kontrastuli iyo.
Caketilobisaken midrekileba axasiaTebda samRvdeloebas, romelic or jgufad iyofoda: e.w.
TeTri samRvdeloeba, anu mRvdelmsaxurni, romelTa Tanamdebobebi memkvidreobiT dagaecemoda
da e.w. Savi samRvdeloeba _ anu ber-monazvnebi, romelTa wreSi moxvedra Zalzed
garTulebuli iyo. jer kidev petre I-li Seecada Savi samRvdeloebis ricxvis mkveTr Semci-
rebas, radgan mas yovelmxriv esaWireoboda adamianuri resursis mobilizeba, sazogadoebrivi
cxovrebis sxvadasxva sferos aRorZinebis mizniT. XVIII saukuneSi wodebrivi wyobis
ganviTarebas axasiaTebda Sualeduri fenebis gaqroba da maTi Serwyma sxvadasxva wodebis
warmomadgenlebTan. wodebrivi wyobis gaformeba SeuZlebeli iyo saTanado kanonmdeblobis
gareSe. 1725-1801 wlebSi, glexobis Sesaxeb gamoica 2253 sxvadasxva Sinarsiis samarTlebrivi
aqti, Tumca maTi kodificirebis gareSe. ruseTis umaRles wodebad XVIII saukuneSi
Tavadaznauroba rCeboda, romlis samarTlebriv reJims awesrigebda “manifesti TavadaznaurTa
Tavisuflebis Sesaxeb”. Tavadaznauroba _ saxelmwifos mTavari wevri, iyofoda memkvidreobiT
da piradad gaaznaurebul kategoriebad. Tavadaznaurobas miekuTvna miwis da maszed
dasaxlebuli glexebis gankargvis monopoluri ufleba, anu man SeiZina, praqtikulad, ufaso
muSaxeli. glexebis eqspluatacia iyo mebatoneTa keTildReobisa da Semosavlis miRebis
mTavari wyaro. Tumca, XVIII saukuneSi Semosavlis legalur wyarod iqca samxedro da
samoqalaqo samsaxuris samacvlod gacemuli xelfasi _ gasamrjelo. Tavadaznaurobis
mTavari movaleoba iyo saxelmwifo samsaxuri, romlisgan Tavis daRwevas is aqtiurad
cdilobda, rasac miaRwia kidec “TavadaznaurTa Tavisuflebis Sesaxeb” manifestis gamocemis
Semdeg. Tavadaznaurobis samsaxuridan gaTavisufleba ar arTmevda mas saxelmwifo Tanam-
debobis dakavebis upirates uflebas, miTumetes, rom saxelmwifoc mudmivad zrunavda imaze,
raTa samoqalaqo samsaxurSi, armiasa da samxedro flotSi sameTauro postebi daekavebina
mxolod Tavadaznaurobas.
g) politikuri wyoba
d) saxelmwifo meqanizmi
171
pirebi. Tumca, absolutizmze gadascla ar iyo dakavSirebuli mefis gaTavisuflebasTan misi
SemzRudveli Zalebisgan, da, ufro metad, saxelmwifo aparatis gardaqmnas da misi
saqmianobis axali principis damkvidrebas gulisxmobda. Tavadaznauruli saxelmwifos
rekonstruqciasTan dakavSirebuli, dadebiTi RonisZiebebis Catareba da saxelmwifo orga-
noebis axal viTarebasTan morgeba swored XVIII saukuneSi moxda, e.i. petre I-sa da ekaterine
II-is zeobaSi. yvela RonisZieba miznad isaxavda sabatono saxelmwifos gaZlierebas da, misi
meSveobiT, sabatono urTierTobebis SenarCunebas, TavadaznaurTa interesebis Sesabamisad.
absolutizmisaTvis damaxasiaTebeli, monarqis xelisuflebis ganmtkiceba im garegnul
atributebSic aisaxa, romalTa Soris umniSvnelovanesi iyo mefis imperatorad gamocxadeba.
es tituli senatma uboZa mefe petre I-s, CrdiloeTis omSi ruseTis gamarjvebis Semdeg. es
tituli memvkvidreobiT gadaecemoda da mas aRiarebdnen rogorc qveynis SigniT, ise saerTa-
Soriso arenaze. ruseTSi monarqis xelisuflebis uzenaesobas mudmivad ewinaaRmdegeboda
Tavadaznauroba, razec metyveleben uamravi sasaxluri gadatrialebebi. mefis xelisuflebis
ganmtkiceba ver moxerxdeboda misi politikuri da Teoriul-mecnieruli dasabuTebis gareSe.
wina periodSi gabatonda Teologiuri Teoria: ar aris xelisufleba, Tu ara _ RvTisgan
boZebuli, xolo mefe _ RvTis mier mironcxebuli. rusma moZRvarma Teofane prokopoviCma
ganaviTara saero-saxelSekrulebo Teoria: mefis xelisufleba emyareba xalxis nebas,
romelmac sakuTari bedi uboZa mefes, Tanac samudamod da am xelSekrulebaze uaris Tqmis
uflebis gareSe. amrigad, samxedro artikulis me-20 muxlis Tanaxmad, dadginda formula
monarqis TviTmpyrobelobisa da pasuxismgeblobidan gaTavisuflebis Sesaxeb.
petre I-is dros, 1711 wels Seiqmna senati, romelic asrulebda kanon-saTaTbiro, admi-
nistraciuli da sasamarTlo organos funqciebs. masve evaleboda imperatoris Secvla, Tu
TviTmpyrobveli dedaqalaqSi ar imyofeboda, raime mizeziT. petre I-is dros arsebiTad
gardaiqmna centraluri mmarTvelobis organoebi. prikazebis rTuli, mouqneli da qaoturi
sistemis nacvlad, Seiqmna kolegiebis mwyobri sistema. arsebiTad, kolegiebi iyo dargobrivi
mmarTvelobis pirveli organoebi. TiToeuli kolegia ganagebda mmarTvelobis gansazRvrul
sferos: sagareo saqmeebs, sazRvao saqmeebs, saxelmwifo Semosavlebs da sxva. Tavdapirvelad,
iyo mxolod cxra, Semdeg _ Tormeti da bolos _ ToTxmeti kolegia. garda mmarTvelobis
centraluri organoebisa, cvlileba ganicada adgilobrivi mmarTvelobis sistemam. perte I-ma
Secvala Zveli administraciul-teritoriuli dayofa da am erTeulebis saTaveSi daayena
axali Tanamdebobis pirebi. didi administraciul-teritoriul erTeulebs ewodeboda
guberniebi, xolo maT saTaveSi mdgom pirebs _ gubernatorebi, romlebsac mianiWaT Zalzed
vrceli uflebamosilebani. gubernatorebi uSualod eqvemdebarebodnen senats da kolegiabs.
guberniebsa da provinciebSi daadgines didi raodenobiT Tanamdebobis pirebi, romlebic
ganagebdnen mmarTvelobis calkeul sakiTxebs. perte I-is dros Seqmnili, ZviradRirebuli da
sakmaod rTuli, adgilobrivi mmarTvelobis sistema, faqtiurad, gauqmda ekaterine II-is re-
formebis Sedegad. am reformiT gubernatorma SeiZina farTo administraciuli
uflebamosilebani, agreTve aRiWurva garkveuli sasmarTlo funqciebiT, maT Soris senatTan
SeTanxmebiT, guberniaSi nebismieri Tanamdebobis piris gadayenebis uflebiT. gubernatoris
gankargulebaSi iyo guberniis teritoriaze ganlagebuli samxedro garnizonebi. sagangebo
mdgomareobis dros (ajanyeba), gubernators evaleboda gadamWreli RonisZiebis Catareba,
miuxedavad centraluri xelisuflebidan miRebuli miTiTebis da brZanebis droulobisa.
gubernators eqvemdebareboda adgilobrivi organos yvela dargobrivi uwyeba, maT Soris
sabaJo, sasazRvro da sxva samsaxurebi. mas evaleboda gzebsa da xidebze zrunva, yaCaRebTan
brZola, anu gubernatori, sakuTar guberniaSi, lamis mini-monarqi iyo. gubernators, sakuTari
funqciebis Sesasruleblad, eZleoda mcire kancelaria, xolo 1775 wlis sagubernio
reformis Sedegad, gubernatorTan dawesda guberniis mmarTvelobis organo, romelic iyo
saTaTbiro xasiaTis dawesebuleba. dawesda vice-gubernatoris Tanamdeboba, romelic iyo
gubernatoris TanaSemwe da meTaurobda e.w. saxazino palatas _ safinanso mmarTvelobis
adgilobriv organos. ekaterine II-is dros, mmarTvelobis adgilobrivi organoebis saqmianoba
moeqca TavadaznaurTa TviTmmarTvelobis gavlenis qveS. TviTmmarTvelobis organoebad
iqcnen guberniisa da samazro TavadaznaurTa klubebi. maT SemadgenlobaSi Sediodnen Tavad-
aznaurebi, asakobrivi da qoberivi cenzis mixedviT. absolutizmze gadasvlisas, mniSvnelovani
reformebi Catarda qalaqebis mmarTvelobis sferoSi, kerZod: petre I-ma daawesa axali
organoebi _ burmistrebis palata, anu ratuSa _ moskovSi, xolo sxva qalaqebSi _ saerobo
qoxebi. am organoebSi pirebs irCevdnen savaWro-samrewvelo wodebis warmomadgenlebisagan.
absolutizmis periodSi Seiqmna sapolicio mmarTvelobis organoebi. 1718 wels petre I-ma
peterburgSi daawesa general-policmaisteris Tanamdeboba. konkretul quCebs ganagebdnen
mamasaxlisebi. yoveli aTi ezo Sedioda aTeulis meTauris gamgeblobaSi. ekaterine II-m
daxvewa es sistema da dedaqalaqSi sapolicio funqciebi daakisra ober-policmaisterebs,
172
xolo sxva qalaqebSi _ gorodniCebs. 1782 wlidan iqmneba axali sapolicio organo _ Управа
благочиния. es organo iqmneboda yovel qalaqSi da sakuTar funqciebs asrulebda kole-
giurad. mas meTaurobdnen ober-policmaisteri da gorodniCi.
absolutizmis xanaSi garkveuli cvlilebebi ganicada sasamarTlo organoebis sistemam. maTi
mowyoba mniSvnelovan cvlilebebs ganicdida. Tumca, es reforma ar Sexebia rusuli
sasamarTlos wodebriv-socialur Sinaarss. sasamarTlo kvlav rCeboda antagonisturi urTi-
erTobebis regulirebis meqanizmad da gabatonebuli fenis interesebis damcvelad. Tumca,
sasamarTlom mainc ganicada erTi mniSvnelovani cvlileba: sasamarTlo gamoeyo
administracias. am mimarTulebiT, pirveli nabiji gadadga petre I-ma, roca daawesa,
administraciisgan gamoyofili, ramdenime specialuri sasamarTlo organo. mTlianad
reformirebul iqna sasuliero sasamarTlo. pirveli instanciis sasuliero sasamarTlos
saxiT, dadgenil iqna sasuliero saqmeTa mmarTveli, meore instancia ki iyo _ eparqiis ar-
qieli. sasamarTlo funqciebis Sesruleba daevala specialur dawesebulebas _ konsistorias.
xolo saeklesio sasamarTlos uzenaes instancias warmoadgenda sinodi. petre I-is reformebma
ver gamoiRo sasurveli Sedegi. ufro Tanmimdevruli iyo ekaterine II-is saqmianoba, romlis
drosac sabolood dasrulda sasamarTlos administraciisgan gamoyofis procesi. amasTanave,
mis mier Seqmnili, sasamarTlo organoebi moewyo mkveTrad wodebrivi principis Sesabamisad:
calke aznaurTa sasamarTlo, calke _ moqalaqeebisaTvis, calke _ saxelmwifo glexebisaTvis
Seqmnili sasamarTlo. imperiis uzenaesi sasamarTlo iyo senati. guberniebis yvela sasamarT-
loebis uzenaesi instancia iyo ori palata: samoqalaqo da sisxlis samarTlis sasamarT-
loebi.
petre I-is dros Seiqmna prokuratura. man daawesa senatis general-gubernatoris Tanamdeboba,
xolo kolegiebsa da qveda instanciis sasamarTloebSi _ prokurorebis Tanamdebobebi.
petre I-is samxedro reformis mTavari Sedegi iyo regularuli armiis Seqmna, romelic
rekrutirebis gziT axdenda jariskacTa mobilizacias. es iyo ukve profesiuli armia. Aarmias
iyofoda Semdeg qvedanayofebad: legioni, batalioni, aseuli.
173
Sua saukuneebis epoqis franguli samarTlis umniSvnelovanes wyarod, saocari siWrelis
mqone, Cveuleba gvevlineba. X saukuneSi safrangeTSi, praqtikulad gauqmda salikuri
samarTali da sxva barbarosuli samarTlis Zeglebi, romelTa mTavar niSans, maTi moqmedebis
personificirebuli, partikularuli principi warmoadgenda. aRniSnuli Zeglebis nacvlad,
sabatono separatizmisa da daqucmacebulobis pirobebSi, fexi moikida teritoriulma
CveulebiTma samarTalma _ kutiumebma, romelTa mTavar Taviseburebas, moqmedebis arealis
gaTvaliswinebiT, saocari siWrele da xSirad urTierTsapirispiro efeqtic ki warmoadgenda
(mag., normandiis, anJus, bretanis kutiumebis krebulebi). rogorc ukve aRiniSna, gansakuTebiT
did rols kutiumebi CrdiloeT safrangenTSi asrulebdnen, ris gamoc qveynis am nawils
kutiumebis qveyanac ki ewoda. Cveuleba zepiri formiT dgindeboda (amitom, CrdiloeT
safrangeTs dauwereli samarTlis qveynadac moixseniebdnen); Cveuleba im Cvevebis,
tradiciebis safuZvelze yalibdeboda, romlebic garkveuli teritoriis farglebSi,
adgilobrivi an regionaluri masStabiT, Taobidan Taobas gadaecemoda da sayovelTao
aRiarebas poulobda. CveulebiTi samarTlis moqmedebis Zalasa da avtoritets is faqtori
ganapirobebda, rom masSi asaxuli iyo sabatono sazogadoebis teritoriuli koleqtivis
realuri moTxovnebi da misi formireba, rogorc wesi, iyo kompromisis Sedegi da ara
saxelmwifo xelisuflebis daufaravi TviTneboba. swored sayovelTao kompromisi
ganapirobebda kutiumebis nebayoflobiTi Sesrulebis faqts, miuxedavad imisa, rom maT maleve
SeiZines sayovelTaod-savaldebulo Zala, rac, Tavis mxriv, sasamarTlo xelisuflebiT iyo
ganmtkicebuli da uzrunvelyofili. imisaTvis, rom kutiumebs sasamarTloSi aRiareba moepo-
vebinaT, savaldebulo moTxovnad, maTi uxsovari droidan, anu sul mcire ormoci wlis win
dadgena miiCneoda. XII saukunidan moyolebuli, moxda calkeuli kutiumebis Cawera, xolo
XIII saukunis Sua xanebSi, normandiaSi Seiqmna CveulebiTi samarTlis sakmaod vrceli
krebuli – normandiis didi kutiumi, romelsac aqtiurad iyenebdnen sasamarTlo praqtikaSi.
am droidan moyolebuli, gaCnda adgilobrivi CveulebiTi samarTlis kerZo krebulebi,
romelTa Sedgena samefo mosamarTleebma da legistebma iTaves. kutiumebis erT-erT adreul
Canawers megobrebisadmi rCeva (1253 weli) warmoadgens, romelic pier de fontenis mieraa
Sedgenili. Tumca, Suasaukunovani periodis safrangeTis yvelaze cnobil da popularul
CveulebiTi samarTlis krebulad bovezis kutiumebi (daax. 1283 weli) iTvleba, romelTa
avtori samefo bali _ filip de bomanuari gaxldaT. miuxedavad imisa, rom bovezis kutiumebi
klermontis sagrafos (safrangeTis Crdilo-dasavleTi) sasamarTlo olqis kutiumebis Cana-
wers efuZneboda, filip de bomanuarma, sakuTar TxzulebaSi, moaxdina CveulebiTi samarTlis
normebis farTo analizi da ganzogadeba, radgan mis krebulSi implementirebuli iqna sxva
sasamarTlo olqebis kutiumebi, kanonikuri da romis samarTlis sxvadasxva instituti.
bovezis kutiumebi Sedgeba prologisa da samocdaaTi Tavisagan, romlebSic samarTlebrivi
masala, raime mwyobri sistemis dacvis gareSea ganlagebuli. krebuli Seicavs, samarTlis
sxvadasxva institutis mixedviT, Camoyalibebul kutiumebs, kerZod: masSi saubaria
sasamarTlo organizaciisa da sasamarTlo procesis, pirTa sxvadasxva kategoriis
samarTlebrivi statusis, miwaTmflobelobis iuridiuli reJimis Sesaxeb. bovezis kutiumebi
adgendnen CveulebiTi samarTlis normebis, upirobod savaldebulo Zalas ara mxolod
adgilobrivi mosaxleobis, aramed saxelmifo xelisuflebis mimarTac.
bovezis kutiumebis Semdeg Seiqmna, mTeli rigi msgavsi Sinarsis, kutiumebisa: tuluzis
kutiumebi (1296), bretanis uZvelesi kutiumi (1330); sasamarTloebSi gansakuTrebuli
avtoritetiT sargeblobda, 1389 wels Sedgenili, safrangeTis didi kutiumi.
vinainad CveulebiTi samarTlis kerZo krebulebi iyo arasrulyofili aqtebi, garTulda maT
safuZvelze sasamarTloebSi mtkicebulebaTa warmodgenisa da maTi samarTlebrivi Semowmebis
procedura, radgan Tu romelime Cveuleba badebda eWvs, an sadao xdeboda, mosamarTle
specialur gamoZienas atarebda, romlis dros daikiTxeboda adgilobrivi Cveulebis mcodne
aTi piri mainc. maT erTxmad unda daedasturebinaT miTiTebuli kutiumebis arseboba da maTi
Sinaarsi. aseTi procedura warmoSobda mraval sasamarTlo davas da ar uzrunvelyofda
iuridiuli sirTuleebis Tavidan acilebas.
1454 wels mefe Sarl VII-em, specialuri ordonansiT, yvela balisgan moiTxova, maTi
sabaliaJos farglebSi moqmedi, kutiumebis erT krebulad gaerTianeba da parizis
parlamentisaTvis gagzavna, kutiumebis Sinaarsisa da moqmedebis sferos ganzogadebis mizniT.
mefis moTxovnis Sesabamisad, moxda kutiumebis samoci didi da orasamde mcire krebulis
jer Sedgena, Semdeg _ redaqtireba. im pirobebSi, roca jer kidev ar iqna aRmofxvrili
CveulebiTi samarTlis siWrele, kutiumebis krebulis Sedgena xels uwyobda maT kon-
servacias. redaqtirebuli kutiumebi kanonebis Tvisebebs iZendnen: garkveulobas, stabi-
lurobas, ucvlelobas. miuxedavad imisa, rom kutiumebi, formalurad, ar ganixileboda kano-
nad, maTi redaqtireba samefo xelisuflebis brZanebiT, faqtiurad, saxelmwifos mxridan maT
174
sanqcionirebas niSnavda.
samxreT safrangeTSi, TandaTanobiT, samarTlis yvelaze mniSvnelovan wyarod iqca romis
samarTali, romelsac, aRniSnul regionSi, gadgmuli hqonda sakmaod Rrma istoriuli fesvebi.
galiaSi romis samarTlis damkvidreba gaius iulius keisris laSqrobebTan iyo
dakavSirebuli. romis samarTalma myari poziciebi SeinarCuna, romis imperiis dacemis
Semdegac; Tumca, ufro zusti iqneba, Tu vityviT, rom es ufro transformirebuli galur-
romauli samarTali iyo, romelic iustinianes kodifikacias ki ar efuZneboda, aramed
iTvaliswinebda, Teodosius II-is kanonmdeblobis gamartivebul versiasa da vesTguTebis mefis
_ alarihis mier Sedgenil, romis samarTlis barbarosul krebuls. is frangi iuristebi,
romlebic komentirebas ukeTebdnen romis samarTlis aRniSnul Zeglebs da, amisTvis
glosirebis msgavs, meTodebs iyenebdnen, sakuTar moRvaweobas, glosatorTa saxelganTqmuli
italiuri skolis dafuZnebamde, gacilebiT adre iwyeben. safrangeTSi, romis samarTlis
renesansis epoqa, XIII saukuneze modis, roca qveynis samxreT nawilSi gaCaRda glosatorTa
samarTalSemoqmedebiTi saqmianoba da gza gaexsna, iustinianes mier kodificirebuli, romis
samarTlis ZiriTad debulebebs. glosatorTa skolis erT-erT TvalsaCino warmomadgenlad
placentinusi iTvleboda, romelmac XIII saukunis dasawyisSi, monpelies universitetSi
daamkvidra romis samarTlis (upirveles yovlisa, iustinianes digestebis) swavleba.
mogvianebiT, iuridiuli fakultetebi gaixsna safrangeTis sxva universitetebSic. frangi
profesori-glosatorebi kvlevis imave meTodebs iyenebdnen, romlebiTac am skolis italieli
fuZemdeblebi sargeblobdnen. isini komentirebas ukeTebdnen iustinianes digestebis teqsts
da masSi axdendnen komentarebisa da ganmartebebis (glosebis) CarTvas. Tavis mxriv,
komentarebi da glosebic Seswavlasa da ganzogadebas eqvemdebarebodnen. maSasadame,
glosatorebis mier, aRniSnuli wesiT Seswavlili da ganmartebuli, romis samarTali
safrangeTSi “mecnierTa samarTlad” (doqtrinad) iqca da mas araferi akavSirebda samefo
sasamarTloebis samarTalSemoqmedebiT saqmianobasTan.
Tavdapirvelad, safrangeTis samefo xelisuflebis damokidebuleba, romis samarTlis mimarT,
ar iyo erTgvarovani. erTi mxriv, samefo xelisuflebis ganmtkicebisa da saxelmwifo
aparatis srulyofis mizniT, mefe da misi legistebi aqtiurad iyenebdnen romis sajaro
samarTlis mraval debulebas. Tumca, meore mxriv, romis samarTlis dakanoneba niSnavda,
romael-germaneli imperatoris (germaneli eris saRvTo romis imperiis imperatoris)
uzenaesobis aRiarebas. Aamitom, mefe filipe avgustusma saerTod akrZala parizis
universitetSi romis samarTlis swavleba, Tumca es procesi mainc ar Seferxebula, samefo
domenSi ganlagebul, sxva universitetebSi. sabolood, 1679 wels, mefe lui XIV-m brZana
romis samarTlis swavlebis aRdgena parizis universitetSic. miuxedavad imisa, rom
safrangeTis mefeebma aRiares romis samarTlis doqtrinuli mniSvneloba, maT, arsebiTad
SezRudes misi praqtikuli gamoyeneba. lui wmindanma (XIII s.) daadgina, rom romis samarTali
ar iyo safrangeTis samefosaTvis samarTlis savaldebulo sistema. filipe mamacma ki sa-
erTod aukrZala praqtikos iuristebs romis samarTliT sargebloba, CveulebiTi samarTlis
qveyanaSi. rac Seexeba samxreT safrangeTs, aq, romis samarTlis aRiarebis TvalsazrisiT,
gamosavali imaSi iqna napovni, rom, aRniSnul samarTlis sistemas ewoda “dawerili Cveu-
lebis” Taviseburi nairsaxeoba. amitom, Tu samxreT safrangeTs, Tavdapirvelad, ewodeboda
CveulebiTi samarTlis qveyana, XIV saukunidan igi sabolood aRiares “dawerili samarTlis
qveynad”.
Tumca, imis mtkiceba, rom safrangeTis CrdiloeTi da samxreTi nawilebi, mkveTrad da
absoluturad zustad iyo erTmaneTisgan gamijnuli da maT Soris gadaulaxavi samarT-
lebrivi zRude arsebobda, gadaWarbebuli da, rac mTavaria, mecnierulad dausabuTebelia.
TandaTanobiT, samxreT safrangeTSi aRmoifxvra CveulebiTi samarTali, xolo, iustinianes
kanonmdeblobiT dadgenilma romis samarTalma SeiZina saerTo samarTlis roli da
sasamarTlo praqtikaSic aqtiurad SeiWra. XIV-XV ss. romis samarTlis gavrcelebis procesma
moicva dauwereli samarTlis qveyanac. miuxedavad imisa, rom am regionSi romis samarTals
aRiqvamdnen dawerili gonisa (ratio scripta) da samarTlis damatebiTi wyaros saxiT, man mainc
moaxdina gavlena kutiumebis redaqtirebisa da Caweris procesze, rasac xels uwyobda
parlamentis saqmianoba, romelSic, aRniSnul periodSi, didi avtoritetiT sargeblobdnen
postglosatorebi (bartolistebi) _ italieli postglosatoris bartolas mimdevrebi.
XIV saukuneSi, safrangeTSi Camoyalibda romis samarTlis sakuTari skola, romelsac ewoda
humanistebis skola. am skolis warmomadgenlebi, aRorZinebis (rinaSimento _ renesans)
ideebidan gamomdinare, uaryofdnen sqolastikisa da deduqciis meTodebs, romlebsac sakuTar
saqmianobaSi aqtiurad iyenebdnen postglosatorebi. Tu bartolistebi romis samarTlis
Seswavlas praqtikuli aucileblobiT xsnidnen, humanisti-iuristebi romis samarTals
175
swavlobdnen, rogorc samarTlis sistemas (rogorc aseTs) da amisTvis iyenebdnen mxolod
istorizmis meTods. samarTlis Seswavlis aRniSnuli meTodi safrangeTSi daamkvidra
italielma profesorma alciatusma. humanistma iuristebma safrangeTis q. burJes univer-
sitetSi Camoayalibes inteleqtualuri centri, romelSic moRvaweobdnen antikuri
filologiis, istoriis, natifi xelovnebis specialistebi. aRniSnuli centris damsaxurebaa
iustinianes kodifikaciis, XII tabulis kanonebisa da sxva Zvelromauli iuridiuli Sinaarsis
Txzulebebis Rrma mecnieruli Seswavla. burJes inteleqtualuri centris yvelaze cnobil
warmomadgenlad iTvleba Jak kuaciusi (1522-1590), romelsac metsaxelad romanistTa mTavaric
ki uwodes. misi naSromebi, ZiriTadad, im romaeli iuristebis naSromTa komentarebsa da
fragmentebs exeba, romlebic warmodgenili iyo iustinianes kodifikaciaSi. humanistma
iuristebma gavlena ver moaxdines sasamarTlo praqtikaze, ris gamoc maT, XVII-XVIII ss., kvlav
dauTmes asparezi bartolistebis skolis warmomadgenlebs. Tumca, humanistebis naSromebma
niadagi moumzades romis samarTlis konstruqciis gamoyenebas, postrevoluciuri safran-
geTis kanonmdeblobaSi. maSasadame, daskvnis saxiT, SeiZleba iTqvas, rom romis samarTali
safrangeTSi iyo ara mxolod moqmedi samarTlis yvelaze mniSvnelovani wyaro, aramed,
Camoyalibebis procesSi myofi, erovnuli samarTlebrivi kulturis Semadgeneli elementic.
safrangeTis mTel teritoriaze, Tanabrad moqmed kidev erT samarTlis wyarod iTvleboda
kanonikuri samarTlis normebi. eklesiis is ufleba, rom Seeqmna sakuTari iuridiuli sistema,
romelsac gamoiyenebdnen eklesiis saSinao saqmeebis regulirebisaTvis, aRiares jer romis
imperiam da frankebis saxelmwifom, _ Semdeg, am ukanasknelTa gavleniT, kanonikuri
samarTali farTod gavrcelda safrangeTis saxelmwifoSic. saeklesio samarTlis ganvi-
Tarebis mwvervali modis XII-XIII saukuneebze, roca sagrZnoblad gafarTovda saeklesio
tribunalebis kompetencia, kerZod, maTi iurisdiqcia vrceldeboda ara mxolod kleri-
kosebze, aramed saero urTierTobis mraval institutze. momdevno saukuneebSi, safrangeTis
samefo xelisuflebasa da romis kurias Soris gamwvavebuli brZolis Sedegad, kanonikuri
samarTlis moqmedebis sfero arsebiTad izRudeba, qveynis mTel terotoriaze. 1539 wlis
samefo ordonansiT, saeklesio sasamarTloebs aekrZalaT saero pirTa sasamarTlo davebis
ganxilva. amave periodSi damkvidrda debuleba, rom mefe erTpirovnulad ganagebs xeli-
suflebas, mTeli samefos farglebSi, amitom romis papis dekretaliebi da saeklesio krebebis
dadgenilebebi ar iyo savaldebulo frangebisaTvis. kanonikuri samarTlis moqmedebis
SezRudva gagrZelda absolutizmis damkvidrebis periodSi, roca mefes mieniWa ufleba,
ganesazRvra kanonikuri samarTlis normebis savaldebulo Zala.
Sua saukuneebis safrangeTSi samarTlis mniSvnelovan wyaros warmoadgenda saqalaqo
samarTali. mas ganixilavdnen CveulebiTi samarTlis kidev erT nairsaxeobad. franguli
saqalaqo samarTali didi mravalferovnebiT xasiaTdeboda, Tumca mas bevri saerTo niSanic
hqonda. saqalaqo samarTlis mTavari wyaro iyo, qalaqebis mier miRebuli qartiebi. maT
hqondaT normatiuli xasiaTi da isini im kompromisis Sedegi iyo, romelic miRweuli iqna
qalaqis mosaxleobasa da mefes an calkeul siuzerens Soris. saqalaqo qartiebsa da, maT
safuZvelze Seqmnil, Sida reglamentebSi gaTvaliswinebuli iyo mSvidobiani cxovrebisa da
marTlwesrigis dacva, sabatono CveulebiTi samarTlis miRma darCenili, moqalaqeTa
uflebebisa da Tavisuflebebis aRiareba (moqalaqeTa sicocxlisa da qonebis xelyofis
akrZalva, sacxovrebeli adgilis xelSeuxebloba), savaWro-saxelosno saqmianobis regla-
mentacia.
qveyanaSi SidasavaWro kavSirebis ganmtkicebam da, gansakuTrebiT, saerTaSoriso savaWro
brunvis gafarToebam, gamoaSkarava saqalaqo samarTlis arsebiTi naklovanebebi, vinaidan am
samarTlis wyaros uaryofiT Tvisebas warmoadgenda misi partikularuli xasiaTi. swored
xsenebuli naklis aRmofxvriT iyo ganpirobebuli, vaWrobis sferoSi, saerTaSoriso da
sazRvao samarTlis normebis aRiareba. franguli saerTaSoriso savaWro da sazRvao
samarTali, am TvalsazrisiT, daesesxa italiur da espanur qalaqebSi (piza, barselona)
damkvidrebuli, sazRvao Cveulebebisa da savaWro Cvevebis krebulebs, romelTa analogi,
droTa ganmavlobaSi, Seiqmna safrangeTSic. aseTi krebulebidan sayovelTaod aRiarebuli
iyo, XIII saukuneSi, qalaq oleronSi Sedgenili, savaWro da sazRvao Cvevebis reestri, romlis
debulebebi Tanabrad savaldebulo Zalis mqone iyo, safrangeTisa da inglisis saporto
qalaqebisaTvis.
samefo xelisuflebis ganmtkicebam, xeli Seuwyo mefeTa sakanonmdeblo aqtebisaTvis
samarTlis wyaros miniWebas, riTac maT saTanado adgili daimkvidres, samarTlebrivi
urTierTobebis regulirebis procesSi. samefo kanonmdeblobis aqtebi iyo: dadgenilebani,
ordonansebi, ediqtebi, brZanebebi, dekretaliebi. mefe filipe IV-e lamazis droidan
moyolebuli (XIII saukunis bolo _ XIV saukunis dasawyisi) samefo aqtebs, ufro xSirad,
ewodebodaT ordonansebi. XVII saukunis meore naxevramde, samefo kanonmdeblobas ar axa-
176
siaTebda raime saxis sistematizacia da masSi Semavali samarTlebrivi masalis klasifikacia.
ufro xSirad, aseTi ordonansebi xasiaTdebodnen mravalprofilianobiT (mag., 1566 wlis
mulenis ordonansi, romelic Seicavda ipoTekis, sasamarTlo mtkicebulebebis, provinciis
gubernatorTa saxelisuflo kompetenciis maregulirebel normebs). samefo kanon-
mdeblobisaTvis damaxasiaTebeli iyo deklaraciuloba da misi gamoyeneba mniSvnelovnad
arTulebda marTlmsajulebis ganxorcielebas. XVI saukunis Sua xanebisaTvis, samefo
ordonansebis raodenoba imdenad gaizarda, rom generaluri Statebi iZulebuli gaxdnen,
mefisgan moeTxovaT, maTi kodificireba, raTa aRmofxviriliyo samarTlis normaTa kolizia
da sakanonmdeblo xarvezi. amasTan dakavSirebiT, cnobilma iuristma brisonma moamzada
vrceli kompilacia, romelsac safuZvlad daedo moqmedi samefo kanonmdebloba. aRniSnuli
kompilacia, mefe anri III-is kodeqsis saxelwodebiTaa cnobili da igi 1587 wels gamoica,
rogorc kerZo Txzuleba, romelic, imdroindel safrangeTSi, didi avtoritetiT sargeb-
lobda. XVII saukunis meore naxevarsa da XVIII saukunis ganmavlobaSi, gansakuTrebiT mefe
lui XIV-is zeobaSi, sakodifikacio saqmianoba ufro maRal safexurze avida, kerZod:
kolberis xelmZRvanelobiT, Seiqmna sakanonmdeblo reformis ganmaxorcielebeli, specialuri
sabWo. aRniSnul periodSi gamoica samefo kanonebis mTeli seria (e.w. didi ordonansebi),
romlebic, faqtiurad, axdendnen im samarTlis normebis kodificirebas, romalTa meSveobiT
regulirdeboda sisxlis samarTlis da sisxlis samarTlis saproceso, savaWro da sazRvao
samarTlis, memkvidreobiTi samarTlis ZiriTadi institutebi. Tumca, unda aRiniSnos is
garemoeba, rom samefo kanonmdeblobiT mowesrigda sazogadoebrivi urTierTobebis mxlolod
is viwro wre, romelic sajaro wesrigis uzrunvelyofas emsaxureboda da man, arsebiTad, ver
Camoayaliba franguli samarTlis mwyobri sistema.
franguli Suasaukunovani samarTlis damatebiT da, SedarebiT umniSvnelo wyarod parla-
mentebis, kerZod – parizis parlamentis sasamarTlo praqtika iTvleba. mag., kutiumebis
gamoyenebis Sesaxeb, parlamentis dadgenilebebs mieniWa normatiul-savaldebulo Zala.
177
sxvadasxvagvari gadasaxadebis dawesebisa da akrefis gziT. seniori ki, inarCunebda miwis
uzenaesi mesakuTris statuss, adgenda administraciul-sasamarTlo wesebs da axorcielebda,
vasalisaTvis gadacemuli nakveTis gankargvaze kontrols. amrigad, subinfeodacia anu feodis
nawilis, qvevasalebisaTvis gadacemis rituali, XI saukunidan moiTxovda uzenaesi senioris
(siuzerenis) Tanxmobas. mogvianebiT, subinfeodacias vasalebi damoukidebladac axor-
cielebdnen, Tumca CveulebiTi samarTlis normebiT dadgenili, SezRudvebis dacviT.
aRsaniSnavia is garemoeba, rom XIII saukunidan moyolebuli, jer seniori, Semdeg ki mefec
krZalavda miwis nakveTebis eklesiisaTvis gadacemas, radgan aseTi qmedeba iwvevda “lenis
(sabatono mamulis) mokvlas”: miwis uzenaesi mesakuTre samudamod kargavda aseT mamuls,
radgan eklesia, romelic ar iyo samxedro samsaxuris gawevis valdebulebiT datvirTuli,
“mkvdari xeliT” pyrobda misTvis gadacemul sabatono mamuls. uZrav qonebasTan mimarTebaSi,
miwaze sakuTrebis ufleba araindividualur, aramed saojaxo-sagvareulo xasiaTs atarebda,
ris gamoc sagvareulo mamulis gankargvaze swored sanaTesao axorcielebda kontrols.
aseTi mamulebis gankargvaze naTesavebis Tanxmoba aucilebel pirobad rCeboda, TiTqmis
XIII saukunemde. mogvianebiT, es moTxovna Semsubuqda, Tumca naTesavebma SeinarCunes saojaxo
qonebis gamosyidvis ufleba (retraqtis ufleba), mamulis gasxvisebidan erTi wlisa da erTi
dRis vadaSi. Tu ojaxis ufrosi uSvilod gardaicvleboda, saojaxo qoneba imave xazs
ubrundeboda, ra xaziTac, gardacvlilma mesakuTrem, moipova aRniSnuli qoneba. saadgil-
mamulo uflebebis gansakuTrebuli konstruqcia, SemuSavebuli iyo CveulebiTi samarTlis
qveyanaSi, sadac kutiumebisaTvis saerTod ucnobi iyo miwaze sakuTrebis ufleba da
aRiarebuli iyo mxolod mflobelobis ufleba (sezina). sezina warmoadgenda, seniorisagan
damokidebul, miwis pyrobas, romelic aRiarebuli iyo CveulebiTi samarTlis normebiT da,
rogorc sakuTreba, eqvemdebareboda sasamarTlo dacvas. faqtiurad, sezina iZenda feodis
formas da vasals is, investituris meSveobiT, gdaecemoda. miwis mpyrobelis uflebebis
ganmtkiceba xdeboda pyrobis xandazmulobis vadis safuZvelze, kerZod: Tu, Tavdapirvelad,
CveulebiTi samarTali adgenda sakmaod mcire xandazmulobis vadas _ erTi weli da erT dRe,
mogvianebiT es vada aTidan ocdaaT wlamde gaizarda. miwaze sabatono sakuTrebis uflebis
erT-erT Taviseburebad is garemoeba iTvleboda, rom es sakuTrebis ufleba uSualod
ukavSirdeboda, miwaze, glexebis mflobelobis uflebas, romelic SezRudul, Tumca mudmiv
uflebas warmoadgenda. Tavdapirvelad, glexs ar SeeZlo, senioris nebarTvis gareSe,
sakuTari miwis nakveTis gasxviseba, iseve, rogorc seniors ekrZaleboda, TviT piradad
damokidebuli servebis, TviTneburi ayra da gandevna, maT mflobelobaSi arsebuli miwis
nakveTebidan. XIII saukunidan cenziva iqca miwis saglexo mflobelobis ZiriTad formad.
cenzitariusi Tavisufldeboda piradi begarisagan da ufro met Tavisuflebas iZenda, miwis
nakveTebis gasxvisebis dros. Tumca, miwaze saglexo ufleba, kvlav, senioris saadgilmamulo
sakuTrebis uflebisgan nawarmoeb uflebad iTvleboda, ris gamoc saglexo meurneoba
datvirTuli iyo mravalferovani sabatono gadasaxadebiT.
rac Seexeba seniorebs, isini mudmivad cdilobdnen saglexo gadasaxadebis gazrdas, raSic
maT samefo xelisuflebac uwyobda xels. amitom, mebatoneebi cdilobdnen gaefarTovebinaT
cenzitariusebis mflobelobis uflebebi. glexebma (gansakuTrebiT, absolutizmis xanaSi)
moipoves sakuTari cenzivas gamosyidvis, gaCuqebis, dagiravebis an sxvagvarad gadakeTebis
ufleba, Tumca erTi pirobiT _ mebatone, rogorc yovelTvis, dadgenil vadasa da
gansazRvruli odenobiT miiRebda kuTvnil gadasaxads _ cenzs. fiskaluri mosazrebebidan
gamomdinare, samefo iuristebma SesZles im Tezisis dasabuTeba, rom cenziva TiTqmis
srulyofili sakuTrebaa, radgan, formalurad, mxolod sakuTrebis uflebis obieqtis
dabegvraa SesaZlebeli samefo gadasaxadiT _ taliiT. Tumca, amavdroulad, maT ar
aviwydebodaT im gansxvavebis danaxva, romelic namdvilad arsebobda sabatono sakuTrebasa da
cenzivas Soris, kerZod: senioris samisdReSio ufleba cenzisa da sxva gadasxadebis miRebaze,
anu sabatono rentis miRebis SeuzRudavi ufleba.
1789 wlis revoluciamde, safrangeTSi, miwaze sabatono sakuTrebis uflebis gverdiT,
Tanaarsebobas ganagrZobda saTemo-saglexo miwaTmflobelobis elementebi, saTemo saZovrebis,
saTemo tye-parkis saxiT, romelTa mimarT sargeblobis ufleba Tanabrad ekuTvnoda Temis
yvela wevrs.
XVI saukunidan, kapitalis Tavdapirveli dagrovebis procesma, didad ganapiroba saTemo
miwaTmflobelobis Semdgomi bedi. franguli Tavadaznauroba, rasakvirvelia, aqtiurad Caeba
sasaqonlo-fuladi urTierTobebis ganviTarebaSi, Tumca inglisSi mimdinare movlenebisgan
gansxvavebiT, maT ar SeeZloT cenzitariusebis sakuTari miwis nakveTebidan TviTneburi ayra-
gandevna. amitom, Tavadaznauroba aqtiurad axorcielebda saTemo savargulebis datacebas. Tu,
Tavdapirvelad, samefo xelisufleba krZalavda saTemo miwaTmflobelobis xelyofas,
178
mefe lui XIV-is droidan moyolebuli, triaJis Sesaxeb ediqtis safuZvelze, Tavadaznaurobas
mieca ufleba, saxelmwifo xazinaSi Sesabamisi Tanxis gadaxdis Semdeg, miesakuTrebina
saglexo Temebis kuTvnili savargulebis erTi mesamedi. Ffaqtiurad, glexobas waerTva saTemo
miwebis or mesamedze meti odenobis farTobi. rac Seexeba saqalaqo-saadgilmamulo
sakuTrebis uflebas, is, ZiriTadSi, Tavmoyrili iyo patriciul-biurgeruli zedafenis xelSi
da, romis samarTlis konstruqciis Sesabamisad, xSir SemTxvevaSi, miaxlovebuli iyo
SeuzRudav sakuTrebis uflebasTan. swored aRniSnuli mizeziT, safrangeTSi moqmedi amqrebis
sistema, miuxedavad imisa, rom mas samefo aqtebiT mieniWa damatebiTi privilegiebi, nel-nela
daqveiTda da, sabolood, adgili dauTmo manufaqturul warmoebas. safrangeTSi
manufaqturebis swraf ganviTarebas xels uwyobda, absolutizmis xanaSi ganxorcielebuli,
merkantilizmisa da proteqcionizmis politika, raSic igulisxmeba saxelmwifos aqtiuri
Careva sameurneo cxovrebis sxvadasxva sferoSi. gansakuTrebiT farTo xasiaTi, pro-
teqcionizmis politikam XVII saukunis meore naxevarSi SeiZina, roca safrangeTis saxel-
mwifos pirvel ministrad dainiSna J. kolberi. saxelmwifo Semosavlebis gazrdis mizniT,
kolberi krZalavda safrangeTSi ucxouri warmoebis produqciis imports, qveynidan ned-
leulis gatanas, waaxalisebda mza produqciis eqsports, ramac safrangeTSi xelsayreli
pirobebi Seuqmna meurneobis ganviTarebas. saxelmwifos proteqcionizmiT Seqmnili samefo
manufaqturebi, xSir SemTxvevaSi, wamgebiani iyvnen, Tumca isini aqtiurad uwyobdnen xels,
safrangeTSi kapitalisturi urTierTobebis damkvidrebas.
saerTaSoriso komerciul saqmianobaSi monawile, zogierTi savaWro kompania (ost-induri,
vest-induri, levantiuri), Seiqmna saxelmwifo kapitalis monawileobiT. Ees kompaniebi, mogebis
garkveul nawils, saxelmwifo xazinaSi ricxavdnen. absolutisturi mTavroba, drodadro,
iyenebda saxelmwifo sesxis sistemas da, garkveuli procentis mqone, saxelmwifo
obligaciebsac uSvebda. am fasiani qaRaldebis SemZeni, upirveles yovlisa, mevaxSeobis
mimdevari burJuazia gaxldaT, romelic mefisaTvis sesxis micemiT, cdilobda sakuTari
interesebis dakmayofilebas.
vaWrobisa da mrewvelobis samarTlebrivi regulirebis, wminda sabatono meTodebi, aisaxa
absolutizmis sagadasaxado politikaSic, kerZod, mniSvnelovnad gaizarda iribi gada-
saxadebis (aqcizebis) raodenoba: marilisa da Rvinis gayidvisaTvis dawesebuli gadasaxadi.
sagadasaxado wesebi mZime tvirTad daawva saglexo meurneobebs. amavdroulad, gazridli
gadasaxadebi dabrkolebas uqmnida, safrangeTSi, savaWro-samrewvelo kapitalis Camoyalibebis
process, Tumca xelsayreli garemo eqmneboda mevaxSeobasa da burJuaziis safinanso wreebis
saqmianobas. gamomsyidvelTa specialuri kompaniebi (mevaxSeebisa da bankirebisgan Semdgari),
samefo xazinaSi msxvili fuladi Tanxis Setanis sanacvlod, iZendnen, garkveul teritoriaze,
saxelmwifo gadasaxadebis akrefis uflebas. aRniSnul kompaniebs gadasaxadebis amkrefTa
sakuTari Static hyavdaT. saxelmwifo iZulebis gamoyenebiT, isini cdilobdnen mo-
saxleobidan, dadgenil gadasaxadebze meti odenobis Tanxis amoRebas, miuxedavad imisa, rom,
formalurad, aRniSnuli praqtika ukanonod iTvleboda. rig SemTxvevebSi, samefo xeli-
sufleba iZulebuli iyo sasamarTlo procesic ki gaemarTa, skandaluri reputaciis mqone
saqmosnebis winaaRmdeg, romlebic xalxSi “sisxlismsmelTa” saxeliT iyvnen cnobili. zogjer
samefo xelisufleba saerTod krZalavda amgvari kompaniebis saqmianobas, Tumca gamomsyid-
velTa saqmianoba SenarCunebuli iqna, TviT 1789 wlis revoluciamde.
vaWrobisa da samrewvelo warmoebis saxelmwifo reglamentacia iqca ekonomikuri ganviTarebis
muxruWad, riTac kidev ufro gamwvavda, frangul sazogadoebaSi arsebuli, socialuri
konfliqti da daCqarda 1789 wlis revoluciuri movlenebi.
179
xSirad, erTgvarovani formulebis saxes atarebda. Tu, Tavdapirvelad, nasyidobis
xelSekrulebis namdvilobisaTvis savaldebulo iyo ara mxolod mxareTa Soris SeTanxmebis
miRweva, aramed, xelSekrulebis sagnad qceuli, nivTis gadacema, XIII saukunidan, savaWro
brunvis ganviTarebasTan erTad, damkvidrda wesi, rom nasyidobis xelSekruleba ZalaSi
Sesulad iTvleboda, mxareTa Soris, SeTanxmebis miRwevis momentidan da xelSekrulebis
obieqti, SesaZlebelia, momavali nivTic gamxdariyo. gansakuTrebul reglamentirebas
eqvemdebareboda miwis nakveTebis yidva-gayidva, CveulebiTi samarTlis qveyanaSi. seniori
aRiWurva upiratesi Sesyidvis uflebiT, misi vasalis mier mamulis gayidvis SemTxvevaSi.
garda amisa, seniors, gamyidvelis naTesavebis msgavsad, kutiumebiT dadgenil vadaSi, SeeZlo
vasalis mier ukve gayiduli mamulis gamosyidva. mogvianebiT, uZravi qonebis gayidvisas,
notariusebma moiTxoves gamyidvelis ojaxis im wevrTa savaldebulo daswreba, romlebic,
xelSekrulebis dadebis momentSi, ToTxmeti wlis asaks iyvnen miRweuli. aRniSnuli
moTxovnis mizani iyo, samomavlo saojaxo mtrobis prevencia. saTavadaznauro senioriebisa da
saglexo miwaTmpyrobelobis (cenzivis) gayidva Cveulebriv movlenad iqca, kapitalisturi
urTierTobebis Casaxvisa da sabatono meurneobis krizisis periodSi. XVII saukunidan, bur-
Juazia aqtiurad yidulobda TavadaznaurTa miwebs, gansakuTrebiT didi qalaqebis irgvliv
mdebare soflebSi, Tanac ara im mizniT, rom daenergaT meurneobis ganviTarebis axali
meTodebi da saSualebebi, aramed imisaTvis, rom SesaZlebloba hqonodaT advilad aekrifaT
sabatono renta (gadasaxadi). xSirad yidva-gayidvis obieqtad ara TviT miwis nakveTi, aramed,
masTan dakavSirebuli, sarento uflebebi xdeboda.
X-XI saukuneebSi, roca qonebis yidva-gayidva sakmaod iSviad movlenad iTvleboda da, xSir
SemTxvevaSi, ewinaaRmdegeboda TavadaznaurTa Rirsebis Sesaxeb warmodgenebs, ganviTarda
Cuqebis xelSekruleba. arc Tu iSviaTad, Cuqebis xelSekrulebis qveS, SeniRbuli iyo
nasyidobis xelSekruleba, romelic, faqtiurad, iyo ormxrivi da sasyidliani garigeba.
naCuqari qonebis SemZeni valdebulebas kisrulobda mCuqeblisaTvis, madlierebis niSnad,
gadaeca garkveuli qoneba (iaraRi, cxeni). Cuqebis xelSekrulebas maSinac iyenebdnen, roca
surdaT gverdi aevloT, kutiumebiT dadgenili SezRudvisaTvis, anderZiT memkvidreobis
mimarT. Tavis mxriv, CveulebiTi samarTali garkveul SezRudvas uwesebda mCuqebelsac,
gansakuTrebiT saerTo-sagvareulo qonebis gaCuqebasTan dakavSirebiT. 1731 wlis specialuri
samefo ordonansiT Cuqebis Sesaxeb, mowesrigda da kodificirebuli iqna CveulebiTi
samarTlis normebi, riTac aikrZala Cuqeba, gamCuqeblis gardacvalebis Semdeg (SeniRbuli
anderZi), Tu is ar iyo specialurad gaTvaliswinebuli saqorwino kontraqtSi.
absolutizmis xanaSi, safrangeTSi farTod gavrcelda miwis qiravnobis (ijaris) xel-
Sekruleba, ramac didad ganapiroba soflad kapitalisturi urTierTobebis damkvidreba.
XVI-XVIII saukuneebSi Tavadaznaurobis didma nawilma miatova sakuTari meurneoba, uari Tqva
saxnav-saTesi miwebis did nawilze da ijariT gasca isini, fiqsirebuli gadasaxadis an
miRebuli mosavlis garkveuli odenobis sanacvlod. Tavdapirvelad, ijaris xelSekruleba
ideboda mxolod erTi wlis vadiT, mogvianebiT _ is mniSvlenovnad gaxangrZlivda (moijaris
erTi, ori an meti sicocxlis vadiT). glexobis eqspluataciis aRniSnuli forma,
TavadaznaurobisaTvis ufro momgebiani aRmoCnda, radgan saijaro gadasaxadis odenoba
(cenzebisgan gansxvavebiT) ar iyo CveulebiTi samarTliT gansazRvruli da, droisa da
viTarebis kvalobaze, gadasinjvas (gazrdas) eqvemdebareboda. garda amisa, cenzivasgan gansxva-
vebiT, ijariT gacemuli miwis nakveTi, xelSekrulebis vadis amowurvisTanave, senioris
gankargulebaSi brundeboda.
revoluciamdel periodSi, miwis nakveTebis moklevadian ijaras (xuTi-aTi wliT) aqtiurad
iyenebda burJuazia, romelmac wina periodSi SeiZina TavadaznaurTa mamulebi. saijaro
urTierTobebma qonebis Zalzed farTo sfero moicves. arc Tu iSviaTad, gamdidrebuli
glexoba da burJuazia Tavadaznaurobidan, moklevadiani ijariT da garkveuli saijaro
gadasaxadis sanacvlod, iZenda banalitetis uflebas (saadgilmamulo mesakuTreTa sabatono
monopolia) an sabatono rentis sxva formebs.
Sua saukuneebis frangul samarTalSi didi mniSvneloba eniWeboda sesxis xelSekrulebas.
XII-XIII saukuneebis savalo dokumentebSi gamoyenebuli iqna sesxis romauli formula
(mutuum, mutuidatio), Tumca, man ver moipova farTo gavrceleba. kanonikuri samarTali,
formalurad, krZalavda sasyidliani sesxis garigebebs, magram, vinaidan Sua saukuneebis
safrangeTSi, yvelaze msxvil kreditorad TviT qristianuli eklesia iqca, manve SemoiRo
damkvidrebuli akrZalvidan Tavis daRwevis xerxebi. rig SemTxvevebSi, movale kreditors
uxdida winaswar dadgenil Tanxas (valis TiTqmis 25%-mde), romelic ar iTvleboda
procentad. sxva SemTxvevaSi, movale valdebulebas kisrulobda, eklesiisaTvis gadaexada
fiqsirebuli renta, miRebuli Semosavlis garkveuli odenobis saxiT. droTa ganmavlobaSi,
sesxis xelSekrulebaSi, sul ufro xSirad, iyenebdnen e.w. “mkvdar giraos”, romlis drosac
180
movale agiravebda miwis nakveTs, xolo miwidan miRebuli Semosavali iricxeboda kreditoris
angariSze da mas ar iyenebdnen ZiriTadi valis dafarvisaTvis.
XIV-XV saukuneebSi, safrangeTSi, ZiriTad kreditorad iqca qalaqis burJuazia (mevaxSeebi),
romelic miwis giraos an rentis akrefis uflebis sanacvlod, fuls asesxebda seniorebs da
TviT mefesac ki. absolutizmis periodSi mevaxSeobam imdenad farTo xasiaTi miiRo, xolo
dagiravebuli senioriebis ricxvi imdenad gaizarda, rom aRniSnulma garemoebam
TavadaznaurTa sayovelTao ukmayofileba gamoiwvia.
XVIII saukuneSi gamocemuli, samefo ordonansiT ikrZaleboda qonebis dagiraveba, Tu mas Tan
axlda dagiravebuli miwis nakveTis kreditorisaTvis gadacema. Tumca, jer kidev XII sau-
kunidan, gansakuTrebiT eklesiis mier mevaxSeobis gamoyenebis procesSi, sesxis xel-
Sekrulebis garantiad iyenebdnen ipoTekas. ipoTeka gulisxmobda, dagiravebuli miwis
nakveTis, movalis mflobelobaSi darCenas, Tumca am ukanasknelis mier, dadgenili rentis
gadaxdis pirobiT.
savaWro da mevaxSeTa kapitalis gazrda, sabanko operaciebis gafarToveba, moiTxovda vaWarTa,
bankirTa, da maklerTa profesiuli saqmianobis specialur reglamentacias. Camoyalibebuli
saerTaSoriso savaWro praqtikis gaTvaliswinebiT, 1673 wels gamoica vaWrobis Sesaxeb samefo
ordonansi, romelic atarebda misi Semdgenelis saxels da mas ewodeboda savaris kodeqsi,
xolo 1681 wels – kidev erTi – sazRvao vaWrobis Sesaxeb ordonansi gamosces. aRniSnuli
aqtebiT, ganisazRvra vaWrebis samarTlebrivi statusi da savaWro amxanagobebis Seqmnis wesi;
isini Seicavdnen specialur normebs, romlebic im institutebs awesrigebdnen, romlebSic
gaTvaliswinebuli iyo saerTaSoriso da sazRvao vaWrobis praqtikis moTxovnebi: Tamasuqi,
gakotreba da dazRveva.
Sua saukuneebis periodSi, safrangeTSi moqmedi samarTlis sabatono xasiaTi gamovlinda
vaWrobisa da samrewvelo warmoebis mravalricxovan SezRudvebSic. meurneobis am dargebis
warmoSoba, istoriulad, dakavSirebuli iyo, samefo qartiebsa da saqalaqo samarTlis
normebSi asaxul, saqalaqo cxovrebis wodebriv-korporaciul organizaciasTan. saxelosno
amqrebsa da savaWro gildiebisaTvis privilegiebis miniWebiT, Sua saukuneebis samarTali ga-
daulaxav winaRobvas awesebda kerZo meurneobis ganviTarebisaTvis da zRudavda Tavisufali
nebis gamovlenas, saxelSekrulebo urTierTobebis sferoSi. safrangeTSi, wvrilmani samarT-
lebrivi reglamentacia gavrcelda ara mxolod amqrebisa da vaWrebis saqmianobaze, aramed
warmoebis Sidaorganizaciasa da gamoyenebul teqnologiur procesebze, ramac asaxva pova
nedleulis saxeobisa da misi gadamuSavebis wesebis detalur gansazRvraze, sawarmoo
procesis, mza produqciis kalkulaciasa da xarisxis dadgenaze.
xelosnobisa da vaWrobis ganviTarebis pirvel etapze, gansakuTrebiT sabatono TviTnebobis
pirobebSi, samrewvelo da savaWro saqmianobisaTvis zusti samarTlebrivi CarCoebis dadgena,
xels uwyobda ara mxolod maT mowesrigebas, aramed samarTlebrivi dacvis uzrunvelyofas.
Tumca, droTa ganmavlobaSi, dawvrilmanebuli reglamentaciiT, samrewvelo gaerTianebebi da
savaWro monopoliebi gadaulaxav winaRobas awydebodnen, maTi Semdgomi ganviTarebis Tval-
sazrisiT.
181
Soris arsebuli, qonebrivi urTierTobebi. CveulebiTi samarTlis qveyanaSi mSoblis
xelisufleba ganixileboda, rogorc Taviseburi meurveoba, romelic SenarCunebuli iyo
Svilebis srulwlovanebamde. qveynis imave nawilSi, xangrZlivi drois ganmavlobaSi, romis
samarTlis gavleniT, Camoyalibda Svilebze mamis Zlieri xelisufleba, Tumca aqve moqme-
debda qmrisa da colis qonebis gancalkevebuli reJimi.
gvianSuasaukuneebis periodSi, romis samarTlis normebis gavleniT, Semcirda colis
qonebrivi samarTalsubieqtobis moculoba. samxreT safrangeTSi, qmris unebarTvod dadebuli
yvela garigeba baTilad iqna miCneuli. xolo, CrdiloeTSi, piruku, gauqmda qonebis
TanamesakuTruli reJimis savaldebuloba da TiToeul meuRles mieniWa meti Tavisufleba,
raTa urTierTSeTanxmebiT gadaewyvitaT qonebrivi sakiTxebi. aRniSnuli periodis safran-
geTSi, kidev ufro ganmtkicda mSoblebis Zalaufleba Svilebis mimarT da, romis samarTlis
gavleniT, am ukanasknelT ekrZalebodaT raime garigebis dadeba, mSoblebis (gansakuTrebiT
mamis) nebarTvis gareSe. samefo administraciam mamas uflebac ki mianiWa urCi Svili
sapyrobileSi moeTavsebina.
franguli memkvidreobiTi samarTlis damaxasiaTebel instituts warmoadgenda maiorati, anu
saadgilmamulo qonebis memkvidreobiT gadacema, gardacvlili mamkvidreblis ufrosi
vaJiSvilisaTvis. maioratis principiT Tavidan iqna acilebuli sabatono senioriebisa da
saglexo meurneobebis xelovnuri daqucmaceba. memkvidres evaleboda umcros (arasrul-
wlovan) da-Zmebze zrunva da gasaTxovari debis gamziTva. samxreT safrangeTSi, romis
samarTlis gavleniT, farTod gavrcelda anderZismieri memkvidreoba. am institutis
damkvidrebas aqtiurad uwyobda xels kaTolikuri eklesiac, radgan mamkvidreblis ukanask-
neli nebis aRmsruleblebad gamodiodnen swored samRvdeloebis warmomadgenlebi da, Tanac
mamkvidrebeli, eklesiis sasargeblod, xSirad adgenda legats (saanderZo danakisrs).
eklesiis gavleniT, anderZiT memkvidreoba CveulebiTi samarTlis qveyanaSic ikidebs fexs.
Tumca, CrdiloeT safrangeTSi, memkvidreobis es saxe arsebiTad izRudeboda, kanonismieri
memkvidreebis sasargeblod. qveynis am nawilSi moqmedebda wesi, rom kanoniT memkvidres,
saanderZo gankargulebiT, ver datovebdnen samkvidros miRma, Tu mamkvidrebels saamisod ar
eqneboda seriozuli mizezi.
182
wels, mefe lui IX-m gamosca ordonansi, romelic specialur sasjels awesebda
RvTismgmobelTaTvis. amavdroulad, gaCnda danaSaulis ramdenime Semadgenloba, romelic
dakavSirebuli iyo “misi udidebulesobis” Seuracxyofis cnebasTan. danaSaulis, rogorc
“kerZo saqmis” Sesaxeb warmodgena sabolood aRmoifxvra 1357 wlis “martis didi
ordonansiT”, romelic gulisxmobda, danaSaulis sanacvlod, fuladi kompensaciis dawesebas.
wodebaTa moTxovniT, mefes aekrZala, mZime danaSaulSi braldebuli pirebis Sewyaleba. 1789
wlis revoluciamde, ama Tu im piris mimarT dadgenili sisxlis samarTlis pasuxismgebloba,
ganisazRvreboda piris wodebrivi kuTvnilebis Sesabamisad. Tavadaznaurobis mimarT,
sxeulebrivi sasjelis gamoyeneba daiSveboda mxolod iSviaT SemTxvevaSi da maT, ZiriTadad,
sasjelis saxiT ufardebdnen jarimis gadaxdas da qonebis konfiskacias; amavdroulad,
mosamarTleebs ekrZalebodaT Tavadaznaurebis sikvdiliT dasja CamoxrCobiT. Tumca, aRsa-
niSnavia is garemoeba, rom saglexo ajanyebis CaxSobis dros, saerTod ugulebelyofili iyo
kanonierebis cneba, sasamarTlo da preiudiciur dasjas Soris arsebuli gansxvavebani. Aamis
magaliTad gamodgeba cnobili Jakeria _ 1358 wlis saglexo omi, romlis Sedegad,
sasamarTlos gareSe, sikvdiliT daisaja 20 aTasze meti adamiani.
Suasaukunovan frangul samarTalSi daiSveboda obieqturi Seracxva, anu bralis gareSe
sisxlis samarTlis pasuxismgeblobis daweseba. kerZod, samefo kanonebi iTvaliswinebdnen
saqalaqo korporaciebis wevrebisa da im pirTa ojaxis wevrebis koleqtiur pasuxismgeblobas,
romlebic politikuri danaSaulis CadenaSi iyvnen braldebulni. Kkanonmdebloba da
kutiumebi icnobdnen Seracxaobis cnebas, anu adamianis unars, gaeTvaliswinebina sakuTari
qmedebis mniSvneloba, fsiqikuri mdgomareobis Sesabamisad. Tumca, mTeli rigi danaSaulis
gamo, sisxlis samarTlis pasuxismgebloba, Wkuasustebisa da mcirewlovanTa mimarT iyo
Sefardebuli (mag.,”misi udidebulesobis pirovnebis SeuracxyofisaTvis”). sisxlis
samarTlebriv devnas eqvemdebareboda damnaSavis gvami, agreTve is cxovelebi da usulo sag-
nebi, romlebic, SesaZloa, gamxdariyo adamianis sikvdilis mizezi.
absolutizmis epoqis kanonmdeblobam sakmaod detalurad gansazRvra im danaSaulis Semad-
genloba, romelic Cadenili iyo mefis, safrangeTis saxelmwifosa da kaTolikuri eklesiis
winaaRmdeg. amasTan dakavSirebiT, arsebiTad gafarTovda “misi udidebulesobis Seu-
racxyofis” cnebis mniSvneloba. yvelaze mZime danaSaulad iTvleboda mefis, misi ojaxis
wevrebis Seuracxyofa da qveynis winaaRmdeg ajanyebisa da SeTqmulebis mowyoba.
XVII saukuneSi, riSelies dros, Seiqmna “misi udidebulesobis Seuracxyofis” danaSaulis
“meore safexuri”, romelic gulisxmobda mefis ministrebis, samefo jarebis meTaurTa,
provinciebis gubernatorTa da sxva samefo maRalCinosanTa winaaRmdeg SeTqmulebas, omis
dros _ Ralats, dezertirobas, jaSuSobas, mefis Tanxmobis gareSe, samxedro cixe-simagris
mSeneblobis akrZalvas. sakmaod mravalferovani iyo religiuri danaSaulis wre: RvTisgmoba,
mkrexeloba, misnoba-jadoqroba, eretikosoba. eretikosobisa da sxva religiuri danaSaulis
cneba Zalzed bundovani iyo da viTardeboda franguli saxelmwifoebriobis evoluciis
Sesabamisad. 1547 wels, mefe anri II-m gamosca ediqti, romelmac saTave daudo eretikosebis
masobriv devnas, rac kidev ufro gamwvavda reformaciis periodSi. eretikosebis masobrivi
devnis kulminaciad iqca 1572 wlis 18 agvistos cnobili “barTolomes Rame”, roca, sasa-
marTlos gareSe, amoxoces 2 aTasze meti kalvinisti _ hugenoti. amave ediqtis safuZvelze,
hugenotebis masobrivi represiebi grZeldeboda XVI-XVII saukuneebis ganmavlobaSi, vidre
1628 wels, riSelies brZanebiT, ar iqna dangreuli hugenotebis ukanaskneli dasayrdeni _ la-
roSelis cixe-simagre.
kapitalizmis ganviTarebis adreul etapze, roca adgili hqonda glexebis masobriv
gaRatakebas da lukma puris saSovnelad maTi soflebidan qalaqebSi gandevnas, samefo
xelisuflebam gaatara sisxlis-samarTlebrivi represiebis specialuri RonisZiebani im miz-
niT, rom, mawanwala da maTxovrobiT mcxovrebTagn, Seqmniliyo daqiravebuli Sromis iafi
muSa-xeli. revoluciamdel periodSi, samefo kanonmdeblobam SemoiRo wesi, romlis Tanaxmad,
is pirebi, romlebsac ar hqondaT saarsebo minimumi da maTxovrobiT irCendnen Tavs, iZulebis
wesiT, igzavnebodnen galerebze (katorRul samuSaoze).
danaSaulis msgavsad, samefo kanonmdebloba awesebda, sakmaod vrceli da gaurkveveli
Sinaarsis mqone, sasjelis saxeebs. sasjelis Sefardeba da misi saxeobis SerCeva damo-
kidebuli iyo sasamarTlos nebaze, romelic aucileblad iTvaliswinebda braldebulis
wodebriv kuTvnilebas. sasjelis mizani iyo damnaSavis da, zogadad, sazogadoebis daSineba
da SurisZieba. sasamarTlos mier gamotanili ganaCenis aRsruleba sajarod xdeboda, raTa
msjavrdebulis tanjva-wamebas gamoewvia damswreTa daSineba. sasjeli iTvaliswinebda
sikvdiliT dasjis odiozur wesebs: damnaSavis cocxlad koconze dawva, danawevreba,
cxenebsSua Cabma da gaxleCa. Zalzed mravalferovani iyo asoTmiRebiTi da sxeulebrivi
sasjelis saxeebi: enis, kidurebis mokveTa, gaxurebuli maSebiT xorcis mogleja da sxva.
183
farTod iyenebdnen sapatimro sasjelsac, romelsac, adreul periodSi, mxolod saeklesio
sasamarTloebi ufardebdnen damnaSaves. ZiriTadi da damatebiTi sasjelis saxiT,
gaTvaliswinebuli iyo qonebis konfiskaciac. sasjelis aRniSnuli saxe samefo xelisuflebis
interesSi Sedioda, gansakuTrebiT maSin, roca saqme exeboda burJuaziis did qonebas.
frangul sisxlis samarTalSi mkveTrad gamovlinda, Sua saukuneebisaTvis damaxasiaTebeli,
iseTi specifikuri niSani, rogoricaa, Cadenil danaSaulsa da misTvis gaTvaliswinebul
sasjels Soris, Seusabamoba, rasac kidev ufro amZafrebda samefo sasamarTloebis
TviTneboba, romlebic borotad sargeblobdnen iseTi sasjelis gamoyenebiT, rogoric iyo
qonebis konfiskacia, rac msxvili burJuaziis ukmayofilebas iwvevda da, ris gamoc revo-
luciamdeli sisxlis samarTlis kanonmdebloba kritikis qar-cecxlSi gaatares, am
ukanasknelis mowinave nawilis ideologebma.
XII saukunis bolomde franguli sasamarTlo procesi inarCunebda sabraldebo xasiaTs. didi
gavrceleba pova sasamarTlo orTabZolam, romlis ganxorcieleba xdeboda rogorc mxareTa
TanxmobiT, ise erT-erTi mxaris moTxovniT, roca procesis romelime monawile eWvmitanili
iyo cru braldebaSi. CveulebiTi samarTali detalurad awesrigebda sasamarTlo orTa-
brZolis Catarebis wesebs.
senioralur sasamarTloSi, glexebis mier Cadenili samarTaldarRvevis saqmeebze, jer kidev
XI saukunidan, tradiciuli mtkicebulebebis gverdiT, farTod gamoiyeneboda wamebiT Cvenebis
miReba, ris gamoc sasamarTlo procesi kargavda SejibriTobiT xasiaTs da iZenda inkvi-
ziciuri (samZebro) procesis Tvisebebs. inkviziciuri procesi, Tavdapirvelad, moqmedebda
romis kaTolikuri eklesiisadmi daqvemdebarebul sasamarTloebSi, xolo XIII saukunidan mas
farTod iyenebdnen samefo da senioralur sasamarTloebSic. XV saukunis bolomde procesis
samZebro da sabraldebo formebi Tanaarsebobdnen TiTqmis paralelurad. Tumca, sabraldebo
procesi TandaTanobiT gauqmda, radgan xmarebidan gamovida misTvis damaxasiaTebeli, mtki-
cebulebis saxe _ e.w. RvTis msjavri _ ordalebis sistema da sasamarTlo orTabrZola.
samZebro procesis saboloo damkvidreba moxda absolutizmis xanaSi, rasac xeli Seuwyo
samefo aqtebis gamocemam: 1498 wlis ediqtma, 1539 wlis ediqtma da 1670 wlis didma sisxlis-
samarTlebrivma ordonansma. marTalia, Tavdapirvelad, samZebro process ewodeboda eqstra-
ordinaluri, magram, droTa ganmavlobaSi, misi gamoyeneba iZenda sayovelTao xasiaTs, gansa-
kuTrebiT mniSvnelovani sisxlis-samarTlebrivi saqmeebis mimarT.
normandiuli dinastiis pirveli mefeebis politika mimarTuli iyo "Zveli da keTili anglo-
saqsuri Cveulebebis" dacvisa da SenarCunebisaken. am periodSi, savaraudod, ukve Camoyalibda
inglisuri samarTlis myari istoriuli memkvidreobiTobis tradicia, xolo misi normebis
dacvis mTavari garantis roli mieniWa Zlier samefo xelisuflebas, romelic aqtiurad
uwyobda xels saerTosa-xelmwifoebrivi samefo sasamarTloebis sistemis Seqmnas.
XII saukuneSi, mefe henri II-is zeobaSi, safuZveli eyreba gamsvleli samefo sasamarTloebis
saqmianobas, romlebic pirdapir iyo dakavSirebuli qveynis e.w. "saerTo samarTlis" (Common
Law) CamoyalibebasTan. "saerTo samarTlis" safuZvelze, gamsvleli samefo sasamarTloebi,
upirveles yovlisa, ganixilavdnen "samefo (gvirgvinis) davebs", anu iseT saqmeebs, romlebic
uSualod ukavSirdeboda samefo xazinaSi Semosavlebis mozidvas, kerZod: monarqis sabatono
uflebebis Sesaxeb, ganZis aRmoCenis Sesaxeb, saeWvo sikvdilisa da samefo mSvidobis
darRvevis Sesaxeb, samefos Tanamdebobis pirebis mier, xelisuflebis borotad gamoyenebis
Sesaxeb samarTal-darRvevebs. garda amisa, gamsvleli sasamarTlo sesiebi ganixilavdnen
"saerTo davebs", anu "xalxis davebsac" im arzebis Sesaxeb, romliTac xalxi mefes mimarTavda
da moiTxovda mefis marTlmsajulebas. swored aseTi "saerTo davebis" ganmxilvel, pirvel
centralur samefo sasamarTlod iqca, 1180 wels Seqmnili, "saerTo davebis" sasamarTlo.
XIII saukunis dasawyisSi, mefisaTvis wardgenili saCivrebis ganxilvis funqcia gadaeca
"samefo skamis sasamarTlos". gamsvlelma sasamarTloebma daiwyes adgilobrivi CveulebiTi
samarTlis normebis unificireba da, samefo kancelariis meSveobiT, Camoayalibes "saerTo
samarTali". amasTanave, samefo kancelaria gamoscemda brZanebebs (write) (rogorc wesi,
184
dazaralebuli mxaris gancxadebis safuZvelze), romelic Seicavda, mopasuxis an Serifis
mimarT moTxovnebs, raTa am ukanasknels Seesrulebina an aRmoefxvra momCivanis darRveuli
uflebebi. mogvianebiT, gamoica specialuri sasamarTlo brZanebebi, romelTa moTxovnebi,
uSualod, mopasuxis mimarT iyo gamoTqmuli, kerZod: "gamocxaddi CvenTan an, vestminsterSi,
Cveni mosamarTleebis winaSe da gaeci pasuxi aRniSnul saCivarze", anu aRiare an uareyavi sxva
piris darRveuli ufleba. droTa ganmavlobaSi, brZanebebSi naTlad iqna Camoyalibebuli
moTxovnis, sarCelis saxe; moxda brZanebebis klasificireba, samarTaldarRvevaTa saxeebis
mixedviT. mosarCele namdvilad rwmundeboda, rom Tu misi uflebis darRveva, romelic
iqneboda Sesabamiss brZanebaSi gamoxatuli, sasamarTloSi dadasturdeboda, is moigebda
sadao saqmes. aRniSnuli amocanis gadaWras emsaxurebodnen, henri II-is asizebi (asiza iyo
henri II-is sakanonmdeblo aqtebi da sarCelTa formebi), romlebmac daadgines miwis Sesaxeb,
samoqalaqo davebis ganxilvis, erTgvarovani wesebi. asizebs Soris yvelaze cnobili da
upiratesi Zalis mqone iyo e.w. "didi asiza" (romelic gulisxmobda miwaze, samarTlebrivi
titulis dadgenis Sesaxeb, sarCelis gansakuTrebul formas), klarendonis (1166 weli) da
northemptonis (1176) asizebi, romlebic gamoica rogorc gamsvleli sasamarTlos saqmianobis
instruqcia.
vinaidan "saerTo samarTlis" ganviTarebis adreul etapze, samefo brZanebebi gamoicemoda
yoveli konkretuli saqmis irgvliv, ukve XIII saukunis dasawyisisaTvis, maTi raodenoba imde-
nad gaizarda, rom SeuZlebeli gaxda maTi Sinaarsis garkveva, ris gamoc, amave periodSi
"saerTo samarTlis" irgvliv, gamoica e.w. brZanebaTa reestrebi (Taviseburi sarCevebi),
romlebSic brZanebebi fiqsirdeboda sarCelTa nimuSebis saxiT, anu maT miecaT mkacrad
iuridiuli forma. am droidan moyolebuli, mxareebs aekrZalaT sakuTari uflebebis
Tavisufali dasabuTeba da isini valdebuli iyvnen, damorCilebodnen brZanebaTa nimuSebs,
rac, Tavis mxris, aucileblad gamoiwvevda brZanebaTa sistemis konservacias da sasarCelo
moTxovnaTa axali formulebis Seqmnis Seferxebas . asec moxda. Tu samefo kancelariis
meTauri _ lord-kancleri, sakuTari iniciativiT, moisurvebda raime brZanebis gamocemas,
mosamarTleebs SeeZloT mis aRsrulebaze uaris Tqma. axali brZanebis gamocemis SezRudva
aisaxa 1258 wels gamocemul e.w. oqsfordis proviziebSi, anu maSin, roca gamwvavda
dapirispireba msxvil miwaTmflobelebs (baronebs _ lend-lordebs) da mefes Soris. mefis
saxelze Semosuli da dakmayofilebis gareSe darCenili saCivrebis nakadi imdenad didi iyo,
rom inglisis mefe iZulebuli gaxda 1285 wels gamoeca e.w. vestminsteris statuti, romlis
ZaliT, "brZanebaTa reestris" mcveli lord-kancleri ganavrcobda "saerTo samarTlis"
moqmedebis sferos, analogiis xerxis gamoyenebiT da axali brZanebebis gamocemis gziT.
"brZanebaTa reestri" Seivso e.w. universaluri sarCeliT, romlis gamoyeneba SesaZlebeli
iyo "yoveli mocemuli SemTxvevisaTvis". Tumca, esec droebiTi RonisZieba iyo da misi
meSveobiT SeuZlebeli iqneboda yvela cxovrebiseuli viTarebis gaTvaliswineba. "Common
Law" ganagrZobda konservacias. XV saukunidan moyolebuli, kancleri aRar adgenda brZanebis
formulas; maT werda TviTon mosamarTle, Tumca is aucileblad miarTmevda brZanebis
formulas mefes, sarCelis samefo beWdiT damowmebis mizniT.
"Common Law"-s normebis Seqmnis meore wyaros warmoadgenda TviT gamsvleli samefo
sasamarTlo sesiebis sasamarTlo praqtika. sasamarTlo saqmeebis irgvliv Canawerebis
warmoeba (jer mxareTa mokle gancxadebis, Semdeg davis dawvrilebiTi aRwerisa da sasa-
marTlo gadawyvetilebis motivaciis formiT) iwyeba TviT gamsvleli sasamarTloebis
institutis Seqmnis dRidan. XIII saukunis dasawyisidan, sasamarTlo oqmebis gamoqveyneba moxda
e.w. "davebis gragnilebis" formiT. maTSi Sesuli muxlebi (sarCelis dakmayofilebis
motivacia) adasturebda, ama Tu im, Cveulebis arsebobas da is, samomavlo precedentis saxiT,
gamosadegi xdeboda Semdgomi sasamarTlo praqtikisaTvis. Tumca, Canawerebis qaoturi xasiaTi
mniSvnelovnad urTulebda mosamarTles, misTvis saWiro monacemebis moZiebas. XIII saukunis
Sua xanebidan moyolebuli, mosamarTleebi, yvelaze mniSvnelovani sasamarTlo saqmeebis
Sesaxeb, cnobebs iRebdnen oficialuri angariSebis "yovelwliuri krebulebidan". 1553 wlidan
am krebulebis nacvlad, SemoiRes, kerZo Semdgenelis mier Seqmnili, sistematizirebuli
sasamarTlo angariSebi. sasamarTlo saqmeebis masalebis gamoqveynebis Semdeg, Camoyalibeba
daiwyo sasamarTlo precedentis Teoriam, romelic jer kidev ar iyo dasrulebuli. wina
periodis samefo sasamarTloebis gadawyvetilebebSi ganmtkicebuli, saxelmZRvanelo principi
garkveuli samarTlebrivi sakiTxebis Sesaxeb, TandaTanobiT, iZenda nimuSis Zalas, Tu adgili
eqneboda, samomavlod, analogiuri Sinaarsis sakiTxis ganxilvas.
XIV saukuneSi, inglisSi swrafad viTardeba sabazro, kerZomesakuTruli urTierTobebi, Tumca
isini adekvatur asaxvas ver pouloben "saerTo samarTlis" normebSi, romelTa formalizmi
pirdapir uSlida xels am urTierTobebis mowesrigebas. maSin ismis SekiTxva: ratom ver
185
moxerxda, rom kerZosamarTlebrivi urTierTobebis mowesrigeba, inglisSi ganxor-
cielebuliyo romis samarTlis mza receptebiT? pasuxi unda veZioT, upirveles yovlisa,
inglisuri sasamarTloebis formirebis istoriaSi. normandiulma dapyrobam inglisi
miuaxlova kontinenturi evropis inteleqtualur cxovrebas. uiliam konkvereris dapyrobiTi
eqspediciis Semdeg, maleve, boloniis universitetSi, iustinianes digestebis Sesaxeb,
leqciebis kiTxvas iwyebs cnobili iuristi irneriusi, xolo mogvianebiT, kidev erTi iuristi
_ gracianusi hqmnis sakuTar "dekretebs", romlebic safuZvlad daedo kanonikur samarTals.
romisa da kanonikuri samarTlis saswavlo kursebi ikiTxeba oqsfordSi, xolo kanonikuri
samarTlis skolebi iqmneba eklesia-monastrebSi.
pirveli ingliseli mosamarTleebi, anu klasikosebi da moxeleebi, ar iyvnen moklebuli
romis samarTlebrivi kulturis miRwevebs. Tumca, XIII saukunis bolodan, eduard I-is zeobis
xanaSi, mosamarTleebad iniSnebian profesionalebi. swored am periodidan yalibdeba mosa-
marTleTa Caketili korporaciebi, romlebsac gaaCndaT sakuTari samflobeloebi. aRniSnul
samflobeloebSi mimdinareobda mosamarTleTa da samarTaldamcavTa (baristerebi da soli-
siterebi) momzadeba. ingliselma mosamarTleebma moaxdines inglisuri marTlwesrigis
monopolizacia, riTac isini icavdnen sakuTar profesiul interesebs da gamodiodnen
"saerTo samarTlis" apologetebad; Tanac, amkvidrebdnen mis upirobo upiratesobas romis
samarTlis winaSe. aRniSnuli periodis ingliseli samarTalmcodneebis mtkicebiT, isini
samaraTals ki ar hqmnidnen, aramed, kidev erTxel, adasturebdnen misi normebis mudmiv
arsebobas. amrigad, "saerTo samarTlis" TviTmyobadma sistemam, ukve XIV saukuneSi, myarad
daimkvidra adgili mTeli qveynis masStabiT da iqca, saxelmwifoSi, samarTlebrivi
urTierTobebis mTavar regulatorad.
"saerTo samarTlis" zogadi uunarobis, formalizmis, siZviris da mouqnelobis Sedegad,
XIV saukunis Sua xanebSi, inglisSi yalibdeba "samarTlianobis sasamarTlo" da kidev erTi
samarTlis sistema _ "samarTlianobis samarTali"(aequity). "samarTlianobis samarTlis"
sayovelTaod aRiarebuli cneba asocirdeba samarTlis iseT niSanTan, rogoricaa misi
"bunebrivi samarTlianoba".
Tu dazaralebuli piri mefes "RvTiuri mowyalebis" TxovniT mimarTavda da samarTals ver
"miiRebda" "saerTo sasamarTloSi", lord-kancleri gascemda brZanebas, raTa xelmyofi
gamocxadebuliyo kancleris sasamarTloSi, winaaRmdeg SemTxvevaSi mas emuqreboda
dajarimeba. kancleris sasamarTloSi saqmis ganxilva da gadawyvetilebis gamotana xdeboda
yovelgvari formalobis gareSe. Tu sasamarTlo gadawyvetilebis aRsruleba Wianurdeboda,
msjavrdebulis mier, an is saerTod uars ambobda mis Sesrulebaze, mas emuqreboda patimroba,
kancleris specialuri brZanebis safuZvelze, sasamarTlos mimarT upativcemulo
damokidebulebis gamo. XIV saukunis dasawyisSi, mefe eduard II-is zeobaSi, lord-kancleris
aparati sabolood iqca "samarTlianobis sasamarTlo organod", romelic ar iyo SeboWili
"saerTo samarTlis" normebiT da xelmZRvanelobda mxolod "samarTlianobis samarTliT".
"samarTlianobis samarTals" ar gaaCnda mkacri determinireba da mravali sakiTxis gadawyveta
mosamarTlis nebaze iyo damokidebuli, rac uTuod gamoiwvevda, mTeli rigi iseTi
SezRudvebisa da principebis SemuSavebas, romlebic gamoyenebuli iqneboda "samarTlianobis"
instrumentad.
"samarTlianobis samarTlis" ZiriTadi principebi, romelTa nawili saTaves iRebda "saerTo
samarTlis" normebidan, XIV saukuneSi Camoyalibda garkveuli sistemis saxiT. aRniSnulma
principebma dRemde SeinarCunes Zala. "samarTlianobis samarTlis" ZiriTadi principebia:
1) "samarTlianobis samarTali" aris "mefis wyaloba", da ara dazaralebulis upirobo
ufleba; 2) "samarTlianobis samarTlis" gamoyeneba dauSvebelia yvela samarTaldarRvevis
SemTxvevaSi, vinaidan is atarebs diskreciul xasiaTs anu damokidebulia sasamarTlos
Sexedulebaze; 3) "samarTlianobis samarTlis" miniWeba ar unda arRvevdes im pirTa uflebebs,
romlebsac icavs "saerTo samarTali", Tu aRniSnuli pirebi ar Caidenen iseT samarTal-
darRvevas, romlis Sedegadac, maTi interesebis dacva, pirdapir ewinaaRmdegeba
samarTlianobis cnebas; 4) Tu "samarTlianobis samarTlisa" da "saerTo samarTlis" normebs
Soris warmoiSveba kolizia, upiratesoba eniWeba am ukanasknels; 5) Tu kolizia warmoiSveba
"samarTlianobis samarTlis" normebs Soris, upiratesoba eniWeba im uflebebs, romelTa
warmoSoba, drois mixedviT, ufro adre moxda; 6) Tanasworoba _ samarTlianoba, anu is, vinc
samarTlianobas eZebs, TviTon unda moiqces samarTlianad; 7) "samarTlianobis samarTali"
aRiarebs kanonis upiratesobas, Tumca dauSveblad miiCnevs kanonze miTiTebas, uRirsi
qmedebis Cadenis an gamarTlebis mizniT.
"samarTlianobis samarTali" imisTvis ar Seqmnila, rom Seecvala "saerTo samarTali", aramed
- imisaTvis, rom am ukanasknelisaTvis meti efeqturoba mieca da gaeTavisuflebina is Zveli
formebisagan, raTa daculi yofiliyo, sazogadoebrivi urTierTobis monawileTa, darRveuli
186
an daucveli uflebebi da interesebi, romelTa gaTvaliswineba ver moxerxda, "saerTo
samarTlis" normebis mixedviT. Tu, Tavdapirvelad, "samarTlianobis samarTali" mxolod
avsebda "saerTo samarTlis" normebs, droTa ganmavlobaSi, istoriuli garemoebebis Secvlis
kvalobaze, maT Soris warmoiSva mkveTri dapirispireba, rasac didad Seuwyo xeli 1616 wlis
movlenebma, kerZod: "saerTo davebis" sasamarTlos mosamarTlem e. kokma, vestminsterSi,
eWvqveS daayena "samarTlianobis sasamarTlos" kompetencia, "saerTo samarTlis" sasamarTlos
gadawyvetilebis mimarT. konfliqturi viTarebis gamwvavebas inspirirebda kancleris
sasamarTlos brZanebebi, romlebic pirdapir krZalavdnen, "saerTo samarTlis" sasamarTlos
zogierTi gadawyvetilebis aRsrulebas. inglisis boloswina absolutma mefem _ jeims I-ma,
aRniSnuli konfliqti gadaWra "samarTlianobis sasamarTlos" sasargeblod, vinaidan misi
mosamarTleebi mxars uWerdnen monarqis absolutur da SeuzRudav xelisuflebas, mis
SesaZleblobas, "sakuTari moxeleebis meSveobiT", Careuliyo marTlmsajulebis aRsrulebaSi.
mefem gamosca brZanebuleba, romlis ZaliT, "saerTo samarTlis" da "samarTlianobis
samarTlis" normebs Soris, koliziis arsebobis SemTxvevaSi, upiratesoba eniWeboda am uka-
nasknelT, ramac mniSvnelovnad ganamtkica, isedac sakmaod avtoritetuli, samarTlis
sistemis qmediToba, samarTlebrivi urTierTobebis mowesrigebis aspeqtSi.
precedentuli samarTlis ganviTarebis gansakuTrebuli xasiaTi moiTxovda ingliseli
samarTalmcodneebis naSromTa gulmodgine Seswavlas, miTumetes, rom ingliseli mecnierebi,
Tavidanve, aqtiurad monawilebdnen, orive samarTlis sistemis irgvliv samecniero Txzu-
lebebis SemuSavebaSi.
samarTlis Sesaxeb pirveli inglisuri traqtati, Cndeba jer kidev XII saukuneSi. misi avtori
gaxldaT, mefe henri II-is iusticiari _ glenvili. aRniSnuli traqtati warmoadgenda samefo
sasamarTloebis brZanebaTa komentarebs. "saerTo samarTlis" normebis Zalzed dawvrilebiTi
ganmartebebi mocemulia "samefo skamis" mosamarTlis _ braqtonis (XIII s.) naSromSi, romelSic
gamoyenebuli iyo iustinianes digestebis xuTasamde amonaridi, Tumca _ maTi pirdapiri
dasaxelebis gareSe.
XV saukunidan Cndeba samecniero traqtatebi, samarTlis Zalzed rTuli da mniSvnelovani
problematikis irgvliv, kerZod: statuturi samarTlis normebi, romelTa mniSvneloba, drois
kvalobaze, sul ufro mzardi iyo. XVII saukunis dasawyisSi, xsenebulma e. kokma Seqmna
"inglisis kanonebis instituciebi", romlebic Sedgeboda oTxi wignisagan. pirveli wigni
exeboda ingliseli mecnieris liTltonis naSromis "saadgilmamulo uZravi qonebis pyrobis
Sesaxeb" komentarebs, meoreSi _ asaxuli iyo yvelaze mniSvnelovani statutebi, mesame _
eZRvneboda sisxlis samarTlis normebs, xolo meoTxe _ sasamarTlo mowyobasa da
samarTalwarmoebis sakiTxebs. inglisuri sasamarTloebis praqtikaSi gaxSirda, yvelaze gamo-
Cenili mecnieri-iuristebis naSromebis mixedviT, saqmeebis gadawyveta, ramac, arsebiTad,
ganapiroba inglisuri samarTlis kidev erTi wyaros _ doqtrinuli samarTlis Camoyalibeba.
Sua saukuneebis periodSi, inglisur samarTalSi precedentuli normebis batonobis
pirobebSi, gansakuTrebiT gardamaval periodebSi, sakmaod didi mniSvneloba eniWeboda samefo
kanonmdeblobasa da statutur samarTals. samefo kanonSemoqmedeba gansakuTrebiT gafar-
Tovda postnormandiul periodSi, kerZod _ uiliam konkvereris zeobaSi. mefe uiliamis
pirveli kanonebi exeboda, samefo xelisuflebasa da qristianul eklesias Soris, urTi-
erTobebis mogvarebas. 1114 wlidan Cndeba samefo kanonmdeblobis pirveli krebuli.
samefo kanonebs ewodeboda asizebi, qartiebi, Tumca maT ufro xSirad moixseniebdnen
ordonansebad da statutebad. parlamentis daarsebamde, ufro zustad mefe eduard II-is
zeobamde, ar SeiniSneboda gamsxavevaba samefo ordonansebsa da statutebs Soris. Tanda-
TanobiT, statuti ewoda im aqts, romelic parlamentis mier iqna miRebuli da mefis mier
damowmebuli. statuti _ saparlamento aqti, Suasakunovani inglisuri samarTlis sxva
wyaroebisagan imiT gansxvavdeboda, rom misi kanoniereba ver gaxdeboda sasamarTlo gansjis
sakiTxi, gansxvavebiT misi axsna-ganmartebis sakiTxisa. Tavdapirvelad, statuti im adgilis
saxelwodebas iZenda, sadac xdeboda misi Seqmna (mag., 1235 wlis mertonis statuti, 1276 wlis
glosteris statuti). Tumca, Tanamedrove saparlamento aqtisadmi miaxlovebuli, statutis
cneba Cndeba 1327 wlidan.
am droidan moyolebuli, sakanonmdeblo aqtebis erTi nawili gamoicema "mefisa da sabWos"
urTierTSeTanxmebiT, xolo meore nawili _ "parlamentis TanxmobiT". parlamentma daadastura
mefis ufleba, "sabWosTan SeTanxmebiT", gamoeca brZanebulebebi da manve daadgina, rom
mxolod statuts ZaluZs adrindeli statutis Sinaarsis Secvla. samefo kanonmdeblobis
mimarT, SemoRebuli yvela saparlamento SezRudva, uaryofili iqna absoluturi monarqiis
periodSi, roca, faqtriurad, mxolod mefis brZanebulebebiT xdeboda yvelaze mniSvnelovani
saxelmwifoebrivi sakiTxebis mowesrigeba, xolo parlamenti, xSirad, TviTonve aniWebda mefes
iseTi brZanebulebebis gamocemis uflebamosilebas, romlebic cvlidnen saparlamento sta-
187
tutis Sinaarss. faqtiurad, dadgenili kanonSemoqmedebiTi saqmianobis delegirebis praqtika,
ganmtkicda 1539 wlis statutiT, romlis ZaliT, mefes mieniWa ufro farTo ufleba-
mosilebani, proklamaciebisa da brZanebulebebis gamocemis TvalsazrisiT, maSin, roca "ar
tardeboda parlamentis sxdomebi, xolo saWiro iyo, viTarebidan gamomdinare, gadaudebeli
RonisZiebebis gatareba". inglisuri Common Law da Statute Law erToblivad hqmnidnen e.w.
Substantive Law.
Sua saukuneebis inglisuri samarTlis wyaroTa Soris, gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeboda
savaWro da kanonikuri samarTlis normebs. "saerTo samarTlis" konservatiuli formalizmi
xels uSlida sabazro urTierTobebis Camoyalibeba-ganviTarebas, ramac didad ganapiroba
inglisur samarTalSi iseTi savaWro da kanonikuri normebis adaptireba, romlebic iqneboda
saxelmwifoTaSorisi xelSekrulebebis safuZvelze. mravalricxovani savaWro gaerTianebebis
Seqmna pirdapir iyo dakavSirebuli inglisuri savaWro sasamarTloebis saqmianobasTan,
romelTa samarTlebrivi kompetencia, xSirad, ganmtkicebuli iyo samefo statutebiT. saqme
imaSi mdgomareobda, rom inglisis saporto qalaqebSi, romlebic XIII saukunis bolodan,
saerTaSoriso vaWrobis mniSvnelovan centrebad iqcnen, Saleulis, maudis, liTonis gasaRebis
sabiTumo bazrobebTan erTad, iqmneba specialuri sasamarTloebis mTeli qseli (court of the
stefle). XIV saukuneSi, sabiTumo vaWrobis wesebis damcveli sasamarTloebi moqmedebda
inglisis 614 qalaqSi. inglisis mefeebi mSvenivrad acnobierebdnen, rom saerTaSoriso
vaWroba, saxelmwifos xazinisaTvis, metad sarfiani saqmianoba iyo da, amis gamo, cdilobdnen
waexalisebinaT ara mxolod vaWrebis saqmianoba (ramac asaxva pova Magna Carta-s 41-e muxlSi),
aramed savaWro sasamarTloebis moRvaweoba. savaWro sasamarTloebSi Camoyalibda savaWro
samarTlis iseTi institutebi, rogoric iyo konvertirebadi Tamasuqi, sadazRvevo polisi,
sazRvao sesxi, tvirTis giravnobis uzrunvelyofiT gacemuli sesxi da sxva. aRniSnuli
sasamarTloebis gadawyvetilebaTa saapelacio instanciad gamodiodnen rogorc samefo, ise
kancleris sasamarTloebi. xolo 1353 wels miRebuli statuti, modave mxareebs, pirdapir
miuTiTebda savaWro samarTlis normebis gamoyenebaze, riTac sabolood dadginda, rom
savaWro sasamarTloebSi saqmis ganxilva xdeboda mxolod savaWro samarTlis da ara
"saerTo samarTlis" safuZvelze.
Sua saukuneebis inglisSi, saeklesio samarTlisa da saeklesio sasamarTloebis roli da
mniSvneloba xan izrdeboda, xan ki mcirdeboda, rac pirdapir iyo dakavSirebuli im rTul da
gamudmebul brZolasTan, romelic mimdinareobda saero da sasuliero xelisuflebebs Soris,
sakuTari iurisdiqciis gafarTovebis mizniT. "yoveli, vinc iqneba dadanaSaulebuli
saeklesio mSvidobis darRvevaSi", _ uiliam qonqvereris kanonis Tanaxmad, _ "valdebulia
gamocxaddes, episkoposis mier miTiTebul adgilze da iq aanazRauros miyenebuli ziani,
rogorc amas moiTxovs ara aseulis (adgilobrivi mmarTvelobis organo) Cveuleba, aramed
kanonikuri samarTali da saeklesio sasamarTlo”. saeklesio iurisdiqcia ar kmayo-
fildeboda mxolod saeklesio sakuTrebis xelyofis, saojaxo urTierTobebis, anderZis
datovebasTan dakavSirebuli sakiTxebis gadawyvetisa da religiuri danaSaulis dasjiT
(eretikosoba, RvTisgmoba, jadosnoba da sxva) da is sakuTar interesebs iCenda, wminda saero
xasiaTis, urTierTobebis mimarTac, kerZod, cdilobda sakuTari gavlena moexdina
saxelSekrulebo urTierTobebis sferozec: "dapirebis darRvevis gamo" Setanili sarCeliT,
cdilobda imis damtkicebas, rom adgili hqonda "borotad gamoyenebuli ndobis" codvas, ris
gamoc saqme unda gansjiliyo kanonikuri samarTlis normebiT. saeklesio iurisdiqciis
gafarTovebis winaaRmdeg mkveTrad gailaSqra mefe henri II-m. misi mefobis dasawyisSi, samefo
sasamarTloebma, saeklesio sasamarTloebs pirdapir aukrZales warmoebaSi iseTi sarCelebis
miReba, romlebic exeboda qonebisa da valebis Sesaxeb davebs. mefe eduard I-is 1285 wlis
statuti saeklesio sasamarTloebs ukrZalavda, "dapirebis darRvevis Sesaxeb" saqmeebis war-
moebaSi miRebas im motiviT, rom saqmeTa aRniSnuli kategoria ar ganekuTvneboda "im
saeklesio saqmeebis CamonaTvals, romelic saWiroebda zneobriv ganwmendas".
miuxedavad amisa, XVI saukunemde, anu henri VIII-is mier, anglikanuri eklesiis damkvidrebamde,
aravin ayenebda eWvis qveS papis iurisdiqciis kanonierebas iseTi sakiTxebis mimarT,
rogoricaa “rwmenisa da RvTismsaxurebis orTodoqsaluroba, zneobis siwminde, qorwinebis
kanoniereba, kanonieri Svilebis statusi, anderZis Sedgena da Senaxva”. Tumca, imave XVI sau-
kuneSi, saparlamento aqtiT dadginda, rom inglisSi SenarCunebuli iqneboda kanonikuri
samarTlis normebis moqmedeba, Tu, momavalSi, ar moxdeboda aRniSnuli normebis moqmedebis
gadaxedva, rac, saboloo jamSi, ganuxorcielebeli darCa. kanonikuri samarTlis moqmedebis
gadaxedvasTan dakavSirebiT, miRebuli iqna mxolod erTi kanoni, kerZod: kenterberiisa da
iorkis saeklesio krebebis dadgenilebebi, romlebic ZalaSi Sevida henri VIII-is dros,
("letters of bisness") saxelwodebiT. aRniSnuli kanonis Tanaxmad, kanonikuri samarTlis normebis
188
moqmedeba maSin aris mizanSewonili, Tu isini Seesabameba samefo kanonebs, an "gvirgvinis
prerogativas" da "ar ewinaaRmdegeba, an ar arRvevs maT". amasTanave, aRsaniSnavia, rom kano-
nikuri samarTlis normebis axsna-ganmarteba kanoniTa da anderZiT memkvidreobis Sesaxeb,
Seadgenda "saerTo samarTlis" sasamarTloebis kompetencias.
b) sakuTrebis ufleba
189
sakuTrebis flobis, misiT sargeblobis, misi gankargvis da maszed kontrolis dawesebis
urTierTobebSi.
esTeiTis cnebac ganicdida istoriul evolucias. inglisuri samarTlis istoria, Sua
saukuneebSi, uSualod iyo dakavSirebuli ingliseli baronebis brZolasTan mamulis
Tavisuflad gankargvis Taobaze, vinaidan maT mier samflobeloebis miReba, moiTxovda
garkveuli samsaxuris savaldebulo Sesrulebas. 1290 wels gamoica "Quia Emptores" statuti,
romlis ZaliT, lords miwis gasxvisebis ufleba mxolod im pirobiT hqonda, rom mis axal
SemZenze mTlianad gadadioda samsaxurebrivi movaleobebi. amave statutiT ganmtkicda is
moTxovna, rom, eklesiis "mkvdar xelSi", sastikad ikrZaleboda mamulebis nebismieri gziT
gadacema. aRniSnuli xasiaTis akrZalva imiT iyo ganpirobebuli, rom miwaTmflobeloba,
iZulebiTi wesiT, unda amoricxuliyo sabatono brunvidan, radgan arc mefes da arc uwindel
lords, Tu mas memkvidre ar darCeboda, eklesiis mflobelobidan aRar SeeZloT miwis ukan
gamoTxova. sabatono miwaTmflobelobis uflebrivma gafarTovebam, Sua saukuneebis inglisSi,
Camoayaliba Tavisufali miwaTmflobelobis yvelaze prestiJuli forma _ (estates in fee simple),
romelic, mflobelobis uflebis TvalsazrisiT, yvelaze farTo moculobis iyo da TiTqmis
utoldeboda kerZo sakuTrebis uflebas. misi kerZo sakuTrebis uflebisgan gansxvaveba,
mxolod imaSi mdgomareobda, rom memkvidreTa aryofnis SemTxvevaSi, mamuli beiTalman
qonebad (amovardnili ojaxis qoneba) ki ar cxaddeboda, aramed gadadioda uwindeli lordis
an misi, Tundac, Soreuli naTesavis xelSi.
absoluturad gansxvavebuli samarTlebrivi statusi hqonda e.w. "nakrZalis miwebs" (anu estate
in fee tail _ uZrav qonebas). miwebis aRniSnuli kategoria gadadioda mxolod mflobelis
kanonieri memkvidris xelSi, kerZod _ ufrosi vaJiSvilis. 1285 wlis statutiT uZravi qonebis
Sesaxeb, "nakrZali miwebi" CaiTvala im saojaxo sakuTrebad, romelsac icavda "saerTo
samarTli" da maszed pretenziis gancxadeba ekrZaleboda kreditorebsac. am statutis
SemqmnelTa mizani iyo ar daeSvaT, masakuTris mier, aRniSnuli qonebis gasxviseba an misi
datvirTva, memkvidreebis interesebis sawinaaRmdegod, Tundac _ mesakuTris sicocxleSi.
Tumca, es akrZalva maleve miiviwyes da uZravis qonebis mflobels unda gadaetana, Zalzed
ZviradRirebuli fiqtiuri, sasamarTlo procesi, raTa moepovebina sakuTari mamulis, rogorc
"martivi sakuTrebis" gankargvis ufleba.
mflobelobiTi uflebebis moculobis aspeqtSi, Tavisufali pyrobis Semdegi ori forma iyo
cnobili: 1) samisdReSio mflobeloba (estate for life) da 2) vadiani mflobeloba (garkveuli
vadiT – for yares). For life uZrav qonebaze ufleba pirs aRmoucendeboda ara mxolod misi
cxovrebis vadiT, aramed _ mesame piris, mag., misi colis sicocxlis vadiTac. miwaze
aRniSnuli ufleba iTvleba, "saerTo samarTlisaTvis" cnobil, yvelaze Zvel uflebad. For life
miwis mpyrobels, for simple mpyrobelze naklebi uflebebi hqonda, Tumca misi uflebebi
aRemateboda for year mpyrobelis uflebebs (for year mpyrobels utoldeboda moijarec). For life
mpyrobels hqonda, ara mxolod miwis zedapiris, aramed misi wiaRiseulis gankargvis uflebac,
radgan is iyo miwis wiaRis in fee simple mflobelic (mesakuTre). Tumca, for life mpyrobels,
uZravi qonebis vadiani moijaris msgavsad, ekisreboda miwisaTvis miyenebuli zianis anaz-
Raurebis valdebuleba. is piri, romelic sakuTar miwaze _ uZrav qonebaze daadgenda
samisdReSio sakuTrebis tituls, kvlav rCeboda aRniSnuli qonebis mesakuTred. masve
ekuTvnoda, aRniSnul qonebaze, "gamosacdeli sakuTrebis ufleba", riTac is moipovebda
qonebaze sakuTrebis ufelbas, Tu sxva pirs daekargeboda am qonebaze samisdReSio sakuTrebis
ufleba.
miuxedavad miwis ijaris vadis xangrZlivobisa, Sua saukuneebis iuristebi mainc ar Tvlidnen
miwis ijaras realur sakuTrebad (real property), anu im uflebad, romlis aRdgena SesaZlebeli
iyo realuri sarCelis safuZvelze. "samarTlianobis samarTali", gansakuTrebul SemTxvevaSi,
moiTxovda ukanonod mitacebuli saijaro miwis ukan dabrunebas im fiqciis safuZvelze, rom
miwis saijaro mflobeloba Tumca ki ar aris, pirdapiri gagebiT, realuri sarCelis obieqti,
magram misi aRdgena SesaZlebelia sasamarTlos meSveobiT, "warTmevis Sesaxeb" realuri
sarCelis safuZvelze (action of the ejectment). saijaro uflebebis anomaluri principi,
aRiniSneboda aseTive anomaluri cnebiT _ chattels real, rac niSnavda moZrav realur sakuT-
rebas.
Suasaukunovani inglisuri samarTali ar icnobda miwaze giravnobis instituts im saxiT,
romelic dadgenili iyo romis (an Tanamedrove) samarTalSi, anu sakuTrebis uflebidan
gamocalkevebuli, sanivTo uflebebis gansakuTrebuli nairsaxeoba, romelic uzrunvelyofs,
kreditoris mier gacemuli, valis ukan dabrunebas, dagiravebuli qonebis Rirebulebis
xarjze. Tumca, valis uzrunvelyofis problemam, inglisSi ZvelTaganve iCina Tavi da,
praqtikulad, Zalzed mwvave xasiaTi miiRo, jer kidev XII saukuneSi. movales, valis
190
uzrunvelyofis mizniT, SeeZlo kreditorisaTvis gadaeca miwa e.w. fiducialuri garigebis
safuZvelze (ndobaze damyarebuli garigeba), romlis ZaliT, kreditori xdeboda
dagiravebuli qonebis mesakuTre, Tumca valdebuli iyo, ndobis sruli dacviT, daebrunebina
uZravi qoneba movalisaTvis, am ukanasknelis mier valdebulebis Sesrulebis Semdeg. Tu
savalo valdebuleba ar iqneboda Sesrulebuli daTqmul vadaSi, kreditori iZenda upirobo
sakuTrebis uflebas, dagiravebuli miwis mimarT. XIII-XIV saukuneebSi damgiraveblis ufle-
bebs icavda "saerTo samarTlis" sasamarTlo, romlis moTxovnis Sesabamisad, movales
ubrundeboda dagiravebuli miwa, Tu is dadgenil vadaSi asrulebda nakisr valdebulebas.
kidev ufro Sors wavida kancleris sasamarTlo, romelmac XIV saukuneSi daawesa principi,
romlis ZaliT, yoveli dagiravebuli mamuli unda gaTavisuflebuliyo giraosgan,
"samarTliani gamosyidvis" safuZvelze da SeRavaTian vadebSi. dagiravebuli miwis
gaTavisufleba unda momxdariyo kreditoris xelSi (dagiravebul qonebaze) sakuTrebis
uflebis gadasvlis Semdeg, sasamarTlos gadawyvetilebis gamotanamde. kreditors "ekrZa-
leboda", giraos amoRebis Sesaxeb, sasamarTlo davis gagrZeleba, rac miTiTebuli iyo e.w.
inquntion brZanebaSi.
sanivTo samarTlis wminda inglisur institutad iqca e.w. trasti _ trust (ndobaze
damyarebuli sakuTreba). ingliseli iuristebi, mag., f. meiTlendi (1850-1906), am institutis
Sesaxeb aRfrTovanebiT saubrobdnen da amtkicebdnen, rom trust iyo ingliselTa yvelaze didi
miRweva, iurisprudenciis sferoSi. ndobaze damyarebuli sakuTrebis institutis Seqmna
dakavSirebuli iyo sabatono miwaTmflobelobis TaviseburebebTan, romelTa ricxvs miekuTv-
neboda: 1) miwaze memkvidreTa wris SezRudva da 2) eklesiisaTvis, monastrebsa da religiuri
ordenebisaTvis, gansakuTrebiT e.w. Rataki ordenebisaTvis (mag., wm. franciskis ordeni) miwis
miyidvis SezRudva, radgan, am ukanasknelT, saerTod ar hqondaT miwaTmflobelobis ufleba.
ndobaze damyarebuli sakuTrebis arsi SemdegSi mdgomareobda: erTi piri _ sakuTrebis
damdgeni (settler of trust) meore pirs _ ndobiT aRWurvil mesakuTres (trustee) gadascems sakuTar
qonebas, im mizniT, rom am ukanasknels emarTa marwmuneblis (meore piris) sargeblis mimRebis
(beneficiaris) qoneba, mogebis miRebis (rac Tavdapirvel mesakuTresac SeeZlo) an sxva
miznebis gansaxorcieleblad (mag., qvelmoqmedeba). gadacemuli qoneba miznobrivi
daniSnulebiT, miwaTsargeblobisaTvis, unda yofiliyo gamoyenebuli. aRniSnuli praqtika
Caisaxa jer kidev XII saukuneSi da farTod gavrcelda jvarosnuli laSqrobebis periodSi,
riTac naTesavebisaTvis miwaTmflobelobis gadacema, swored ndobis safuZvelze xdeboda,
raTa maT emarTad trastuli qoneba mesakuTris dabrunebamde an misi vaJiSvilebis mier
srulwlovanebis miRwevamde. trastma sasasrCelo dacva moipova mxolod XIV saukunis bolos,
kancleris sasamarTlos meSveobiT, rdagan sarCelSi davis sagans warmoadgenda darRveuli
ndoba da samarTlianobis uaryofa. swored am droidan moyolebuli, ndobaze damyarebulma
sakuTrebam SeiZina equitebel ownership-is saxelwodeba, riTac is, arsebiTad, gansxvavdeboda,
"saerTo samarTliT" daculi legal ownership-isagan. ndobaze damyarebuli sakuTrebis
institutis sakanonmdeblo ganmtkiceba pirvelad moxda 1375 wels. XV saukuneSi, ndobaze
damyarebuli sakuTrebis ufleba gavrcelda miwis mniSvnelovan masivebsa da uZravi qonebis
did nawilze. inglisuri eklesiis reformirebisas, mefe henri VIII-em moaxdina saeklesio
miwebis konfiskacia, Tumca igi aRmoCnda mniSvnelovani problemis winaSe, kerZod: miuxedavad
imisa, rom eklesia-monastrebi, faqtiurad, uzarmazari qonebis mflobelebi iyvnen, maT,
formalurad, ar ekuTvnodaT aRniSnul simdidreze sakuTrebis ufleba. imisaTvis, rom
momxdariyo saeklesio miwebis sekularizacia, 1535 wels inglisurma parlamentma miiRo
statuti sargeblobis Sesaxeb (statut of uses), romlis Sesabamisad dadginda, rom, im SemTxvevaSi,
Tu erTi piri meore piris sasargeblod, flobda qonebas, miwis faqtiur mesakuTred is piri
miiCneoda, visi interesebis gaTvaliswinebiT xdeboda miwaTmflobeloba. sargeblobis Sesaxeb
statutma, garkveuli droiT, Seaferxa trastis institutis Semdgomi ganviTareba, Tumca mainc
ver SesZlo misi gauqmeba. rTuli iuridiuli konstruqciis _ "sargeblobis ufleba,
sargeblobis mimarT" meSveobiT, sasamarTloebma warmatebiT daZlies 1535 wlis statutis
SezRudvebi da swored e.w. "meoradi sargeblobis" instituts, saboloo jamSi, mieniWa
trastis anu, sakuTriv ndobaze damyarebuli sakuTrebis, statusi, romelsac icavda
kancleris sasamarTlo.
Trust-is farTo gavrceleba moxda reformaciis Semdeg, roca saero xelisuflebam, arsebiTad,
SezRuda saeklesio miwaTmflobeloba da, faqtiurad, gaauqma saeklesio qvelmoqmedeba.
elisabed I-is zeobaSi, 1601 wels, miRebuli iqna statuti "qvelmoqmedebiTi sargeblobis
Sesaxeb", romlis safuZvelze Seqmna specialuri saparlamento komisiis umaRlesi moxelis
Tanamdeboba, romlis movaleobaSi Sedioda qvelmoqmedebiTi saCuqrebis kontroli da maTTan
dakavSirebuli, sxvadasxva samarTaldarRvevis (xelisuflebis borotad gamoyeneba,
191
uflebamosilebis gadameteba, TaRliToba) aRkveTa. statutis preambulaSi CamoTvlili iyo
qvelmoqmedebiTi saqmianobis yvelaze gavrcele-buli saxeebi. Tu trastis dadgenisas, mkacrad
iqneboda daculi misi dadgenis mizani da, es ukanaskneli, Seesabameboda statutis pream-
bulaSi Sesul CamonaTvals, sasamarTloebi aRniSnul trasts aniWebdnen qvelmoqmedebis
statuss.
g) valdebulebiTi samarTali
192
yairaTianobis" ararsebobiT. saxelSekrulebo samarTlis Semdgomi evolucia dakavSirebuli
iyo, "sakuTar Tavze aRebis Sesaxeb" sarCelis, SeqmnasTan, romelic, Tavdapirvelad, ar icav-
da yvela araformalur SeTanxmebas, aramed exeboda im urTierTobas, sadac zianis miyeneba
xdeboda mxolod erTi piris braleulobiT, xelSekrulebis Sesrulebis TviT faqtidan
gamomdinare. Tanac, daucveli rCeboda is xelSekruleba, romelic momavalSi unda
Sesrulebuliyo. zianis miyeneba SeiZleba gamowveuli yofiliyo erTi mxaris qmedebiT, Tu is,
xelSekrulebis Sesrulebis molodinSi, gaiRebda raime xarjebs. "saerTo samarTlis"
sasamarTloebma gaiTvaliswines es garemoeba da gaafarToves, "sakuTar Tavze aRebis Sesaxeb"
sarCelTa, gamoyenebis sfero, risTvisac, pasuxismgeblobis simZimis centri, gadaitanes TviT
dapirebis darRvevis faqtze da miznad daisaxes xelSekrulebis (rogorc aseTis) dacvis
aucilebloba. TandaTanobiT, "saerTo samarTlis" sasamarTloebma SeimuSaves "Sesagebeli
moTxovnis" doqtrina, romelic iqca nebismieri araformaluri xelSekrulebis aRiarebis
aucilebel pirobad. amavdroulad, inglisurma sasamarTloebma mniSvnelovani gamocdileba
SeiZines im sarCelebis gamoyenebis mxriv, romlebic dakavSirebuli "iyvnen im wminda calmxriv
garigebebTan, romlebic atarebdnen naxevradsaxelSekrulebo xasiaTs (mag., Cuqeba) da hqondaT
"beWeddartymuli dokumentis" saxe. saxelSekrulebo ganviTarebis Semdegi etapi iyo iseTi
mniSvnelovani wesis damkvidreba, romelic yvela xelSekrulebidan moiTxovda mxolod
werilobiTi formis dacvas _ "beWeddasmuli dokumentis" saxiT, winaaRmdeg SemTxvevaSi,
saxeze unda yofiliyo "Sesagebeli dakmayofileba", romelic gulisxmobda movalis mier
miRebul, garkveul mogebas (sargebels), an kreditoris mier mogebis gareSe (dazaraleba an
pasuxismgeblobis dadgoma) darCenas, rac iqneboda xelSekrulebiT gamowveuli. inglisuri
saxelSekrulebo samarTlis ganviTarebaSi sakuTari wvlili Seitana samefo kanonmdeblobam,
romelic efuZneboda savaWro sasamarTloebis praqtikas da, ganviTarebis TvalsazrisiT,
bevrad uswrebda win "saerTo samarTlis" samarTalwarmoebas, sabazro urTierTobebis
regulirebis sferoSi. kerZod, valauvalobis problemam Tavidanve gamoiwvia samefo
Tavdebobis praqtikis damkvidreba, rac gulisxmobda mefis mier gacemul Ria werilebs,
romlebSic mefe, kreditoris winaSe, Suamdgomlobda sakuTar qveSevrdomebs, sasurveli
kreditis miRebis mizniT. valauvalobis daZlevis qmediTi saSualebebis moZiebis mizniT,
1283 wels gamoica specialuri statuti "vaWrebis Sesaxeb", romlis safuZvelze kreditori
valad gascemda fuls an saqonels, Tu sasesxo garigebas eswreboda qalaqis meri da garigeba
fiqsirdeboda qalaqis xelmZRvanelobis oqmebSi. Tu movale ver SesZlebda valis gadaxdas,
mers, yovelgvari sasamarTlo gadawyvetilebis gareSe, SeeZlo valauvali piris moZravi
qonebis gayidva, valis Tanxis dafarvis mizniT, an martivad moeTxova movalisagan,
kreditorisaTvis gadaeca qonebis Sesabamisi nawili. 1285 wels gamoica "vaWrebis Sesaxeb"
meore statuti, romlis ZaliT, movale, romelic gadaacilebda valis gadaxdis vadas,
eqvemdebareboda dapatimrebas. valauvali movale valdebuli iyo, sami Tvis vadaSi, gaeyida
sakuTari qoneba da daefara savalo Tanxa. Tu movale ar Seasrulebda dakisrebul
moTxovnas, Serifi, Sesabamisi sasamarTlo brZanebiT "qonebis gayidviT amoRebuli fulis
Sesaxeb", axdenda movalis qonebis realizebas, kreditorisaTvis valis dabrunebis mizniT.
XIV saukuneSi miRebuli iqna gansakuTrebuli kanoni, riTac dadginda is savaldebulo
sanqcia, romelic gulisxmobda valauvali movalis qonebis proporciul gadanawilebas, misi
kreditorebis sasargeblod. Tu, Tavdapirvelad, savaldebulo sanqcia gamoiyeneboda mxolod
savaWro sasamarTloebSi, vaWrebis mimarT, XVI saukunidan aRniSnul sanqcias iyenebdnen yvela
movalis mimarT. 1571 wels kanonma neba darTo kreditorebs, rom valauvali piris mimarT,
gakotrebulad gamocxadebis gareSec, gaeuqmebinaT movalis is qonebrivi gankargulebebi,
romlebic gakeTebuli iyo "savalo gadasaxadebis gadavadebis, an kreditorisaTvis xelis
SeSlis mizniT, an maTi motyuebis ganzraxviT".
mosamarTleebi gavrcobilad ganmartavdnen aRniSnul kanons da, mTel rig SemTxvevebSi, uars
ambobdnen "motyuebis ganzraxvis" mtkicebulebaTa ganxilvaze, raTa movalisaTvis aRekveTad,
kreditoris interesebis sazianod, sakuTari qonebis gankargvis SesaZlebloba. maleve,
1585 wlis statutiT, aikrZala miwis nebayoflobiTi usasyidlo gadacema, maT Soris kredi-
torTa SesaZlo moTxovnebis dakmayofilebis mizniT, Tu es keTdeboda SesaZlo SemZenTa
sazianod. sasamarTloebi Zalzed mkacrad icavdnen am statutis moTxovnebs.
Trespass sarCeli, rogorc feloniaSi (mZime danaSaulSi) braldebuli mimarT, Setanili
sarCelis alternativa, maSinac gamoiyeneboda, roca adgili eqneboda uZravi, moZravi qonebisa
da pirovnebis mimarT, uSualo da Zaladobrivi gziT, zianis miyenebis faqts. Tavis mxriv,
trespass on the case sarCeli iTvaliswinebda, zianis miyebisgan dacvas, maSin, roca adgili hqonda
araZaladobriv, an arapirdapiri gziT aRmoCenil, an SemdgomSi aRmoCenil zianis miyenebis
faqts. ufro metic, moZravi an uZravi qonebis mflobelobis mciredi xelyofac ki, iTvleboda
193
"mflobelobis darRvevis Sesaxeb" sarCelis safuZvlad, miuxedavad imisa ganicada Tu ara
mflobelma, aRniSnuli xelyofis Sedegad, realuri zarali .
194
warmoadgenda "saerTo samarTlis" Sesabamisi normebis realizacias, samarTalSefardebiT
procesSi (met-naklebad Secvlili saxiT). samarTalwarmoebis procesSi, arsebiT sirTules
warmoadgenda danaSaulis da kerZo xasiaTis samarTaldarRvevaTa diferencireba araimdenad
marTlsawinaaRmdego qmedebaTa bunebis (Sinaarsis) gaTvaliswinebiT, ramdenadac maTi
ganxilvis procesis xasiaTis mixedviT. erTi da igive qmedeba SeiZleba dakvalificirebuliyo
rogorc samoqalaqo deliqti, da rogorc sisxlis samarTlis danaSauli, vinaidan samarTali
dasaSvebad miiCnevda sarCelis orive formis arsebobas da, am ukanasknelis mixedviT,
samoqalaqo an sisxlis samarTlis procesis dadgenas (Sesabamisad, garkveuli uflebis
dacvis an aRdgenis mizniT, an samarTaldamrRvevis mimarT, sasjelis Sefardebas, mis mier
Cadenili sisxlis-samarTlebrivi qmedebis gamo).
I. danaSauli
195
Suasaukunovan inglisur sisxlis samarTalSi Camoyalibda danaSaulis klasifikacia sam
ZiriTad jgufad da aRniSnulma dayofam miiRo tradiciuli xasiaTi: Ralati (treason),
felonia (felony) da misdiminori (misdimeanour). danaSaulis kidev erTi klasifikacia atarebda
wminda procesualur xasiaTs. es danaSaulis Semdegi kategoriaa: 1) idevneboda sabraldebo
aqtiT da misi ganxilva xdeboda nafic msajulTa sasamarTloSi (pleas of the Crown an indictable
offences); 2) naklebad mniSvnelovani samarTaldarRveva (petty offences), romelic ganixileboda
jamuri wesiT (summari coviction). Tavdapirvelad, XIII saukuneSi, Camoyalibda feloniis cneba,
romlisTvisac sikvdiliT dasjis garda, gaTvaliswinebuli iyo qonebis konfiskaciac, razec
mowmobs TviT termini (felony: fee - sabatono mamuli, lon - fasi). felonias miekuTvneboda mZime
danaSaulis sxva saxeebic: a) ganzrax mZime mkvleloba (murder), b) martivi mkvleloba
(manslaughter), Zaladobrivi gziT, Ramis saaTebSi sxvis saxlSi SeRweva, feloniis Cadenis
mizniT (burglary), g) qonebis mitaceba (larceny) da sxva. yvelaze mZime danaSaulad iTvleboda
Ralati (treason), romelic XIV saukuneSi gamoeyo danaSaulis sxva saxeebs. Ralatis Cadena
xdeboda "saerTo samarTlis" normebis darRveviT, anu: 1) mefis winaSe, qveSevrdomis mier,
erTgulebis ficis gatexviT (didi Ralati), 2) an qvemdgomi adamianis mier, sakuTari batonis
mimarT, erTgulebis ficis gatexviT (mcire Ralati). mcire Ralatad kvalificirdeboda
mxolod zemdgomi piris mkvlelobis faqti, mag., vasalis mier _ sakuTari senioris, an
colis mier _ qmris, an samRvdelo piris mier _ episkoposis ganzrax mkvleloba.
did RalatSi dadanaSauleba qmediTi iaraRi iyo Zlieri samefo xelisuflebis xelSi da mas
farTod iyenebdnen, ganmdgari didgvarovnebis (baronebis) winaaRmdeg brZolis dros. am
danaSaulSi braldebuli piris mimarT, iyenebdnen ara mxolod sikvdiliT dasjas, aramed
misi qonebis srul konfiskacias, rac mefisaTvis Semosavlis mniSvnelovani wyaro iyo,
vinaidan CamorTmeuli qoneba _ miwaTmflobeloba ar gadaecemoda damnaSavis memkvidreebs da
gadadioda mefis gankargulebaSi. swored aRniSnuli sasjelis gamo, Ralatis cneba,
arsebiTad, gafarTovda samefo sasamarTloSi. Tumca, arc inglisuri parlamenti aRmoCnda
pasiuri damkvireblis rolSi da, politikuri koniuqturis gaTvaliswinebiT, gamoscemda iseT
statutebs, romelTa mixedviT, "did Ralatad" Seiracxa bevri iseTi qmedeba, romelsac ar
hqonda raime saerTo mefis winaSe "erTgulebis ficis gatexvasTan" (mag., mravalcolianoba
miiCneoda gasakicx da, Sesabamisad, ukanono qmedebad, Tumca mas Semdeg, rac mefe henri VIII-em
araerTgzis iqorwina, es qmedeba aRiares kanonis Sesabamisad).
samefo sasamarTloebisa da inglisuri parlamentis mxridan, mdgomareobis borotad
gamoyenebis SezRudvas mravalgzis ecada sabarono aristokratia, Tumca misi cda mxolod
droebiT warmatebad SeiZleba CaiTvalos (1351 wlis, mefe eduard III-is statutis miRebis
Semdeg, roca Ralatis cnebis ganmarteba moaqcies garkveul CarCoebSi). ingliseli iuristis
e. kokis azriT, 1351 wlis statutma "sulac ar Secvala "saerTo samarTlis" debuleba, aramed
mas mianiWa kanonieri gamoxatuleba".
"didi Ralatis" cneba unda yofiliyo Svidi formiT SezRuduli: 1) mefis, misi dedoflis, an
maTi ufrosi vaJisvilis da memkvidris ganzrax mkvleloba (Tanac, "ganzraxvis" cneba Seicavda
ara mxolod pirdapir ganzraxvas, aramed iseTi qmedebis arsebobas, romelic ivaraudebda
ganzraxvis arsebobas); 2) mefis meuRlis, mefis ufrosi gasaTxovari qaliSvilis an misi
ufrosi vaJiSvilisa da memkvidris meuRlis gaupatiureba, Tundac qalis TanxmobiT (ris
safuZvelzec sikvdiliT dasja Seeracxa, mefe henri VIII-is meore cols _ ana boleins,
romelic, Tavis droze, gaxldaT dedoflis - ekaterine aragonelis freilina); 3) mefis
winaaRmdeg omis warmoeba, romelic Seicavda, samefo xelisuflebis winaaRmdeg, xalxis didi
jgufis amboxs da Zaladobis demonstrirebas, am ukanasknelis mxridan; 4) mefis mtrebis
mxareze gadasvla, missave samefos farglebSi, "mtrebisaTvis daxmarebis gawevis gziT";
5) kancleris, mTavari xazinadaris an mefis mosamarTlis ganzrax mkvleloba. aRniSnuli
CamonaTvali ganivrco, "saerTo sasamarTlosaTvis" cnobili, usafrTxoebis winaaRmdeg
mimarTuli, sxva danaSaulis miTiTebiT: janyisadmi mowodeba (sedition), uwesrigobisa da
masobrivi areulobis mowyobis mizniT, ukanono Tavyrilobis organizeba, TanaSedgoma,
ganzrax danaSaulSi monawileobisaTvis (conspiration), ori an meti piris marTlsawinaaRmdego
da ganzrax SeTanxmeba. TanaSedgomis cnebis gaurkveveli da bundovani Sinaarsi farTod
gamoiyeneboda yvela im piris dasasjelad, vinc ukmayofilebas gamoTqvamda arsebuli reJimis
mimarT, an ubralod Caidenda kerZo deliqts (torty), an xelSekrulebas daarRvevda im
garemoebebSi, "romlebic SeiZleboda miCneuliyo sazogadoebisaTvis sazianod".
misdiminori, TandaTanobiT, ganviTarda im samarTaldarRvevidan, romelic, Tavdapirvelad,
mxolod kerZo-samarTlebrivi wesiT miyenebuli zianis anazRaurebas iwvevda. drois
kvalobaze, misdiminoris jgufSi Seiyvanes iseTi mZime qmedebanic, rogoric iyo TaRliToba,
yalbi sabuTebis damzadeba, yalbi fulis moWra, rac, faqtiurad, Slida zRvars feloniasa
196
da misdiminors Soris da rac xels uwyobda, danaSaulis Cadenis SemTxvevaSi, sarCelis
Sesabamisi formis SerCevas. kerZod, Tu dazaralebuli mxare Seitanda sarCels feloniis
Sesaxeb, im danaSaulis mimarT, romelic dakavSirebuli iyo sxeulebrivi zianis miyenebasTan,
damnaSaves sikvdiliT sjidnen, xolo, Tu mosarCele mxolod ganacxadebda "uflebaTa
darRvevis" Sesaxeb, danaSauli kvalificirdeboda misdiminorad da iwvevda sapatimro
sasjelis an jarimis Sefardebas.
qonebrivi danaSaulis CamonaTvalSi, Tavidanve, mZime kategoriad miiCnies cecxlis wakideba
da sxvis saxlSi, Zaladobrivi gziT, SeRweva, romlebic kvalificirdeboda feloniad. amis
mizezi ki iyo, ingliselebis mxridan, sakuTari saxlisadmi sakraluri damokidebuleba. saxli
im cixe-simagred iTvleboda, romelic mas icavda raime zianis miyenebisagan (aqedan wamovida
gamoTqma: Cemi saxli _ Cemi cixe-simagre). swored amitom, saxlisaTvis cecxlis wakideba,
isjeboda TviT damnaSavis cocxlad dawviT.
sakmaod originaluri iyo mitacebis danaSaulis ganmarteba, romelic miekuTvneba inglisel
iurists braqtons: larseni ara mxolod martivi qurdoba, aramed "yovelgvari boroti
ganzraxviTi mopyroba iyo, sxvisi qonebis mimarT, mesakuTris nebis sawinaaRmdegod, am qonebis
misakuTrebis mizniT". Tu mefe eduard I-is dros, nebismieri qurdoba, feloniis msgavsad,
iwvevda sikvdiliT dasjas, mefe eduard III-is (XIV s.) zeobaSi, wvrilmani qurdobis feloniad
dakvalificireba ukve iwvevda protestis grZnobas, amitom "wvrilman qurdobas", formalurad,
mainc feloniad miiCnevdnen, Tumca gadahyavdaT misdiminoris kategoriaSi da an sapatimro, an
sajarimo sasjeliT kmayofildebodnen. danaSaulis erTi saxis, meoreSi gadayvanis mcdeloba,
ar iyo erTaderTi Tavisebureba, rac, zogadad, axasiaTebda Suasaukunovan inglisur sisxlis
samarTals. Tavisebur anomaliad SeiZleba miviCnioT is dausabuTeblad mkacri sasjeli,
romelsac iyenebdnen usaxlkaro moxetialeebisadmi da rac ganmtkicda sakanonmdeblo doneze,
mefe henri VII-is (1457-1509) da dedofal elisabed I-is (1533-1603) zeobis wlebSi. moxetialeTa
kategorias miakuTvnebdnen umuSevrebs (erTi Tvis manZilze); im mosamsaxureebs, romlebmac
TviTneburad miatoves sakuTari mebatone; mowyalebis molodinSi myof mamakacebs (garda
Sromis uunaro xeibrebisa da, kancleris specialuri TanxmobiT, universitetidan daTxovili
studentebisa). maT mimarT, Cveulebisamebr, iyenebdnen sikvdiliT dasjas, sapatimro sasjels,
monadgayidvas, garozgvas, daSanTvas.
197
v) Suasaukunovani inglisuri sasamarTlo procesis ganviTarebis Taviseburebani
198
Sesusteba ganapirobebda, Sua saukuneebis periodis, germenuli samarTalganviTarebis
partikularizms, rac imas niSnavda, rom, formaluri TvalsazrisiT, germaniaSi XII-XIII sau-
kuneebSi saerTod ar arsebobda “saerTo germanuli samarTali”, Tu mxedvelobaSi ar
miviRebT zogadimperiul kanonmdeblobas, calkeuli sakiTxebis mimarT. ZiriTadSi ki,
samarTali viTardeboda calkeul teritoriul erTeulebSi, maT Soris, damoukidebel da
saimperataro qalaqebSi. b) Sua saukuneebis germanuli samarTlis sistema xasiaTdeboda
samarTlis normaTa im kompleqsis gankerZoebiT, romlebic awesrigebdnen uzenaesi sabatono
wodebis samarTlebriv mdgomareobas, anu saqme exeba e.w. lenrexts. kerZod, Tu inglisSi da
nawilobriv safrangeTSi, XIII saukunidan moyolebuli, moqmedebda vasalur-lenuri urTi-
erTibebis momwesrigebeli iseTi normebi, romlebsac mWidro kavSiri hqondaT sabatono
samarTlis sxva normebTan, germaniaSi tradiciad iqca samarTlis sistemis dayofa miwebis
(calkeuli terotoriebis) samarTalsa _ e.w. landrexti da mamulis (sabatono urTierTobebis
momwesrigebeli) mamulis samarTals _ e.w. lenrexts Soris. germaniis lenuri, miwebis,
saqalaqo da kanonikuri samarTali awesrigebda erTgvarovan urTierTobebs (mamulis Taobaze,
qonebriv, saojaxo-saqorwino, memkvidreobiT urTierTobebs) sxvadasxvagvarad, anu imis
mixedviT, Tu romeli socialuri fenis warmomadgeneli iyo samarTlis subieqti da romel
teritoriaze (romel miwaSi) cxovrobda igi. xSir SemTxvevaSi, samarTlis subieqtis “sakuTar
uflebas” mxolod sasamarTlo Tu gansazRvravda. g) Sua saukuneebis samarTali, zogadad, da
kerZod, germanuli samarTali gansakuTrebul erTgulebas iCenda im sasamarTlo
procedurebis mimarT, romelTa gamoyenebis Sedegad, adamians SeeZleboda “sakuTari
samarTlis gamoyeneba”. miuxedavad amisa, SeuZlebelia vuaryoT is faqti, rom germaniaSi
SemuSavebuli iqna is zogadi institutebi da principebi, romlebic nebayoflobiT aRiares,
gansxvavebuli statusis mqone, politikurma erTeulebma da, romlebmac germaniis “saerTo
samarTals” Cauyares safuZveli. aRniSnuli principebi iqmneboda rogorc germanelTa
CveulebiTi samarTlis universaluri normebis safuZvelze, ise XII-XIII saqmianobis Sedegad.
Tumca, es procesi xanmokle aRmoCnda da maleve Sewyda. misi ganaxleba daiwyo mxolod XVI
saukuneSi. d) germanuli samarTlis ganviTarebaSi didi roli Seasrula CveulebiTi
samarTlis normebis adgilobrivma sistematizaciam, romelic agreTve Seicavda saimperio
kanonmdeblobis debulebebsa da sasamarTlo praqtikas (“saqsoniis sarke”, “Svabiis sarke”,
“frankoniis sarke”).
199
daaTi dRis ganmavlobaSi, raime Sesvenebis gareSe. ocdaaTdRiani vadis amowurvis Semdeg,
amomrCevlebi “ mxolod wyliTa da puriT ikvebebodnen da ufleba ar hqondaT daetovebinaT
qalaqi”, vidre ar iqneboda arCeuli “qristiani xalxis” axali mmarTveli. vinaidan
amomrCeveli mTavrebis raodenoba iyo mxolod Svidi, sakiTxis gadawyveta unda momxdariyo
xmaTa ubralo umravlesobiT. upirveles yovlisa, romis imperatorad axladarCeuli
kurfiursti, movale iyo daedasturebina yvela amomrCeveli mTavrisaTvis (saero da
sasuliero mmarTvelebisaTvis), rom is erTguli rCeboda “yvela im privilegiis, sigelisa da
ufleba-Tavisuflebis, wyalobis, Zveleburi Cveulebebis, agreTve sapatio titulebis, rac maT
hqondaT boZebuli, miRebuli imperiisagan da rasac isini flobdnen arCevnebis dRisaTvis”.
yvelaferi es axladarCeul mmarTvels unda daedasturebina, kidev erTxel, mas Semdeg, rac
moxdeboda misi saimperatoro gvirgvinis kurTxeva. arCeuli imperatori unda yofiliyo
kurfiurstTa kolegiis warmomadgeneli – Svideulis wevri. vakansiis warmoSobis SemTxvevaSi,
amomrCeveli mTavrebis mowvevis uflebamosileba eniWeboda maincis mTavrepiskoposs,
romelsac, amavdroulad, hqonda amomrCevelTa azris gamokiTxvis ufleba, Semdegi Tan-
mimdevrobiT: pirveli xmas aZlevda triris mTavarepiskoposi; mas mosdevda kiolnis
mTavarepiskoposi, romelic axladarCeul imperators Tavze adgamda saimperatoro gvirgvins;
mesame iyo bohemiis (CexeTis) mefe, Semdeg modiodnen rainis pfalcgrafi, saqsoniis hercogi
da brandenburgis markgrafi. romelime amomrCeveli mTvaris gardacvalebis Semdeg, misi
“ufleba, xma da xelisufleba arCevnebis dros”, uciloblad da daubrkoleblad gadae-
cemoda”, gardacvlilis pirmSo Zes, romelic aucileblad unda yofiliyo saero wodebisa”.
amomrCevelTa kolegiaSi Semavali pirebi, sxva mniSvnelovani specialuri, sasmaxurebrivi –
saxelisuflo privilegiebis mflobelebic iyvnen, vinaidan isini warmoadgendnen umaRles
Tanamdebobis pirebs da iTvlebodnen germaniis imperatoris upirveles mrCevlebad. impe-
ratori, kolegiis wevrebs, maT samflobeloebSi, gadascemda yvela umaRles administraciul
da samxedro uflebamosilebas. kerZod, kiolnis, tririsa da maincis eparqiis qveSevrdomebi
“samudamod” eqvemdebarebodnen mxolod aRniSnuli eparqiebis iurisdiqcias da dauSvebeli
iyo maTi sxva sasamarTlo organoebSi gasamarTleba. aRniSnuli movlena ki, triris, kiolnis
da maincis mTavarepiskoposebisaTvis niSnavda sasamarTlo imunitetis miniWebas. rainisa da
saqsoniis amomrCeveli mTvarebic sargeblobdnen sasamarTlo privilegiiT da maT SeeZloT
daubrkolebliv esargeblaT saqsoniis an frankoniis sakanonmdeblo krebulebiT, agreTve
eklesiisaTvis beneficiumis miniWebis uflebiT, gadasaxadebisa da mosakreblis amoRebis
uflebiT, Cveulebrivi lenebis gacemis uflebiT (anu maT gaaCndaT yvelaze farTo saxis
saimuniteto privilegiebi). imperatoris aryofnis SemTxvevaSi, maT eniWebodaT ufleba mieRoT,
“saRvTo romis imperiis” erTgulebaze, dadebuli fici.
kurfiurstebs Soris gadanawilda saerToimperiuli da sasaxlis karze arsebuli yvela
umaRlesi Tanamdeboba, kerZod: maincis mTavarepiskoposi iyo germaniis kancleri, kiolnisa –
italiis kancleri, tririsa – arlsis samefos kancleri, CexeTis mefe – umaRlesi
mTavarsardali, rainis pfalcgrafi – mestumre, saqsoniis hercogi – marSali, xolo
brandenburgis markgrafi – imperatoris mesawole. kurfiurstebis dadgenilebebi miiReboda,
xmaTa umravlesobiT. bula ukrZalavda vasalebs, siuzerenis winaaRmdeg saomrad gamosvlas.
omi mxolod im SemTxvevaSi iTvleboda kanonierad, Tu mis dawyebamde sami dRiT adre,
sazeimo viTarebaSi moxdeboda omis gamocxadeba, mowinaaRmdege mxarisaTvis. Bbula qalaqebsac
ukrZalavda erTmaneTTan kavSirebis dadebas, Tumca qalaqebi mainc ver Seurigdnen am
akrZalvas. kerZod, Svabiis qalaqebma Seqmnes, 89 qalaqisgan Semdgari, kavSiri, romelsac
mogvianebiT ewoda rainis qalaqTa kavSiri.
b) `saqsoniis sarke~
200
samarTals da mxolod iSviaTad axsenebda kanonikuri samarTlisa da sxva miwebSi moqmed
samarTlis normebs. saqsoniis sarkem gavrceleba pova germaniis ramdenime miwasa da qalaqSi
da mas xSirad iyenebdnen TviT 1900 wlamde. krebulis leqsad daweril prologSi (daax. 1230
wels) mocemulia saqsoniis sarkis saxelwodebis ganmarteba, romelic damaxasiaTebeli iyo,
zogadad, Suasaukunovani Zeglebisa da, kerZod, germanuli samarTlis wyaroebisaTvis:
“saxelwodeba misi dae iyos saqsoniis sarke, imis gamo, rom masSi samarTalia dadebuli, da
rom man marTlad asaxos, iseve, rogorc sarke qalis saxes ireklavs”. krebuli warmoadgens,
XIII saukunis dasawyisisaTvis, aRmosavleT saqsoniaSi Camoyalibebuli CveulebiTi samarTlis
Canawerebs, romelTa Sedgena ganaxorciela am Cveulebebis didma mcodnem, Sefenma eike fon
rephaum, romelic iyo, erTdroulad, krebulis Semdgenelic da misi ganmmartebelic. fon
rephau, garkveuli politikuri poziciebidan, gamoTqvams ukmayofilebas adamianis
araTavisufali mdgomareobis – monobisa da yma-glexobis gamo. avtori mouwodebda Sina
omebisa da politikuri daqucmacebulobis aRkveTisaken da Zlieri saimperatori xeli-
suflebis Seqmnisaken, romelsac kidev ufro ganamtkicebda erTguli maRali Tanamdebobis
pirebis saqmianoba; rephaus surda, rom mtkiced yofiliyo daculi adamianis uflebebi, raTa
ezeima samarTlianobas, ara mxolod mdgomareobiT “TanasworTa Soris”, aramed damoki-
debulebis sxvadaxva formebSi, myofi pirebis mimarT: anu monarqsa da mis qveSevrdomebis,
batonsa da mis vasalebis Soris urTierTobebSi. samarTlianoba mimarTuli iyo muSakis
uflebaTa dacvisaken, raTa mas, gaweuli SromisaTvis, garantirebuli hqonoda anazRaureba;
samarTlianobis uzrunvelyofa unda momxdariyo sabatono gadasaxadebis mkveTrad gan-
sazRvruli normebiT. samarTlianobis dacvis sakmaod uCveulo variantad, aRniSnuli
xasiaTis urTierTobebSi, miiCneoda usamarTlobis winaaRmdeg brZolis ufleba, romelic
gulisxmobda mis yvelaze mkverT formas – SeiaraRebul brZolas, maT Soris, sakuTari
movaleobebis damrRvevi, monarqis, Tanamdebobis piris, Tu calkeuli mebatonis winaaRmdegac
ki. samarTlianobis uzrunvelyofis aRniSnuli variantebi, sxvadasxva dros, mxardaWeriT
sargeblobda da pirdapir gamoiyeneboda, gansxvavebuli politikuri orientaciis mqone,
Zalebis mier, kerZod: humanistebisa da demokratebis, monarqistebisa da konservatorebis
ideologTa SexedulebebSi. msgavsi xasiaTis konfrontaciaSi, pirvel adgilze gamodioda
saqsoniis sarkis is debulebebi, romlebic yvelaze zustad da adeqvaturad asxavdnen
qonebrivi xasiaTis urTierTobebis regulirebas, agreTve exebodnen saojaxo da memkvid-
reobiTi samarTlis sakiTxebs. kerZod, saqsoniis sarke iTvaliswinebda mtkicebulebaTa
mopovebis sastiki xerxebis SezRudvas: eWvmitanilis gamocdas cecxliTa da sxva sastiki
saSualebebiT, araadamianur wamebas, qalis (gansakuTrebiT _ qvrivi dedisa da misi Svilebis)
Rirsebis sasamarTlo dacvis sakiTxebis mogvarebas; agreTve, did mniSvnelobas aniWebda,
germanuli da slavuri warmoSobis glexobis mimarT, Tanasworobis aRiarebas, ris dasturad
gamodgeba, germanuli enis armcodne braldebulisaTvis uflebis miWebas, sasamarTlo
sxodemebze, esargebla Tarjimnis momsaxurebiT. krebulis Tavisebur nawils Seadgenen,
meurneobis racionalurad marTvis, wesebi da moTxovnebi: miwaTmoqmedebis, mesaqonleobis,
mSeneblobis, wiaRiseulis mopovebis, wyliT sargeblobis da sagzao transportis gamoyenebis
wesebma, agreTve nakrZalebiT da sxva bunebrivi simdidreebiT sargeblobis moTxovnebma.
I. krebulis struqtura
krebuli Sedgeba ori msxvili nawilisgan: landrexti (miwebis samarTali _ sami wigni) da
lenrexti (saadgilmamulo samarTali _ sami Tavi; Tanac meore da mesame Tavebi Seicaven
sakanonmdeblo dadgenilebebs, samarTalwarmoebisa da saqalaqo mamulebis Sesaxeb). land-
rexti Seicavs debulebebs wodebrivi dayofis Sesaxeb. Tavisufali mosaxleoba iyofoda
keTilSobilebad da mdabioebad (romlebsac agreTve moixseniebdnen Sefenebis wodebis saxiT).
araTavisufali, damokidebuli mosaxleoba iyofoda ymobaSi da damokidebul mdgomareobaSi
myof xalxad, romlebsac evalebodaT gadasaxadis gadaxda: CinSis gamoReba, an moijaris
statusSi _ letebad yofna. samarTlis Zeglis Tanaxmad, yvelaze sasurveli statusi iyo
Tavisufali adamianis mdgomareoba. de bomanuaris msagavsad, fon rephauc miiCnevda, rom
qristiani adamiani, bunebiTi samarTliT, Tavisufalia, Tumca moqmedi samarTlis sistemiT,
sul sxva principi batonobs: erTi adamiani, SesaZlebelia, ganicdides meore adamianis
batonobas da misi sakuTrebac ki iyos.
lenrexti dawvrilebiT aRwers da ganmartavs lemur (sabatono) urTierTobebs: lenis miRebis,
pyrobisa da dakargvis pirobebs, ganmartavs lenebis saxeebs, maT Soris _ saqalaqo lens da
lenuri yofa-cxovrebis da zne-Cvevebis Taviseburebebs.
TviT krebuli Sedgenilia sasamarTlo ganxilvis, kazuistur praqtikasTan, sruli Sesa-
bamisobiT (Sefenebis monawileobiT, pativsacemi adamianebis arCevis aucileblobiT, raTa maT
201
monawileoba miiRon sasamarTlo ganxilvebSi). garda saadgilmamulo urTierTobebis
mowesrigebisa, didi mniSvneloba eniWeboda “sakuTrebis winaaRmdeg, borotmoqmedebis”
aRkveTis RonisZiebebs, romlebic gulisxmobdnen, sakmaod mkacri, sasjelis Sefardebas. aseTi
sasjeli iTvaliswinebda ara mxolod tradiciuli jarimisa da vergeldis dadebas, aramed
asoTmiRebiT sasjels da sikvdiliT dasjis kvalificiur saxeebs: Tvalis amowvas, sarze
Camocmas, cocxliv gatyavebas, miwaSi cocxliv damarxvas, borbalze dakvras, koconze
cocxliv dawvas, CamoxrCobas, Tavis mokveTas.
202
memkvidred iTvleboda, gardacvlili qmris, mdedrobiTi xazis uaxloesi naTesavi. rac Seexeba
dilis saCuqarsa da colis sasursaTo wils (romlis dadgena qorwinebis Sewyvetisa, an
ojaxis ufrosis gardacvalebis, an samkvidros gaxsnis Semdeg xdeboda), isini unarCundeboda
cols, samisdReSio sarCos saxiT.
lenrexti gulisxmobda erTi memkvidris princips, anu mamis leni gadaecemoda mxolod erT
vaJiSvils. erTmemkvidreobis principi ar vrceldeboda landrextze, radgan is
iTvaliswinebda, yvela vaJiSvilis mxridan, samkvidros, sxvadasxva wesebiT, memkvidreebad qce-
vas.
lenis miRebis uflebas da, lenrextis mixedviT, dacvis uflebas moklebuli iyvnen, Semdegi
kategoriis pirebi: samRvdeloeba, qalebi, glexebi (naxevradTavisufali letebi, CinSis xalxi
da moijareebi), vaWrebi, “uflebaCamorTmeulebi,”, “kanongareSe Sobilni”, “ararainduli
wodebis pirebi” (romelTa mamebi da didi winaprebi raindis wodebas arasodes flobdnen)
(lenrxtis pirveli Tavis me-4 muxli).
valdebulebaTa urTierTobis sferoSi, yvelaze didi yuradReba eqceoda zianis miyenebidan
aRmocenebul valdebulebebs, naklebi _ saxelSekrulebo valdebulebebis regulirebas, rac
ganpirobebuli iyo sasaqonlo-fuladi urTierTobebis ganuviTareblobiT.
lenuri sistemis safuZvels warmoadgenda, batonsa da mis vasals Soris, erTgulebis Sesaxeb
dadebuli xelSekruleba. lenis mflobels, misi mebatonisaTvis, unda daedo cnobili
erTgulebis fici, romelic orive mxarisaTvis, Tanabrad, savaldebulo iyo. amrigad, lenis
mflobeli, sakuTari mebatonisaTvis _ suzerenisaTvis xelqveiTi piri xdeboda, vinaidan
vasali suzerenisagan iRebda lens (1.8). lenis mflobels hqonda sami ZiriTadi movaleoba:
erTguleba, samsaxuri suzerenis sasargeblod da senioris sabatono kuriaSi monawileobis
miReba. suzerensac hqonda, sakuTari vasalis mimarT, garkveuli movaleobebi: ar daetvirTa
vasali usazRvrod mZime samsaxuriT, ar eTqva misTvis uari marTlmsajulebaze, ar gadaeyvana
vasali ufro dabal rangSi, ar CamoerTmia misTvis leni, marTlsawinaaRmdego wesiT. Tu
lenis mflobelsa da mis suzerens Soris warmoiSveboda dava, mowmed dakiTxvis ufleba
hqonda mxolod vasalis mier dasaxelebul pirebs. suzerenis mier gamoTqmuli braldebebi,
vasals SeeZlo uareyo, ficis dadebiT.
ramdenime wamyvani qalaqis samarTlis Zeglebs farTod iyenebdnen sxva germanul qalaqebSic,
kerZod: magdeburgis kanonebi moqmedebda 80-ze met qalaqSi, franqfurtisa _ 49 qalaqSi,
lubekisa _ 43-Si, miunxenisa _ 13 qalaqSi. sayovelTaod ganTqmuli iyo q. magdeburgis
samarTlis normebi, romlebic 1261 wels gaigzavna qalaq breslauSi (64 muxli), xolo 1304
203
wels _ q. herlicSi (140 muxli). XIV saukuneSi, sistematizirebuli magdeburgi _ breslaus
samarTali gamoica xuT wignad da masSi Sevida xuTasamde muxli. pirveli wigni eZRvneboda,
qalaqSi moRvawe, mosamarTleebs, maTi Tanamdebobaze gamwesebis rigs, mosamarTleTa
kompetenciasa da ufleba-movaleobebs. meore wigni Seicavda samarTalwarmoebis sakiTxebs,
mesame _ sxvadasxva sarCelebs, meoTxe _ saojaxo-memkvidreobiT samarTals, mexuTe (daus-
rulebeli) eZRvneboda, sxva wignebSi gauTvaliswinebel gadawyvetilebebs.
XIV-XVI saukuneebSi germaniaSi moxda samarTlis unifikacia, rasac didad Seuwyo xeli romis
samarTlis recefciam. XV saukunis bolos, iustinianes digestebis, drois Sesabamisad,
gadamuSavebuli varianti miCneuli iqna uzenaesi saimperio sasamarTloebisaTvis samarTlis
mTavar saxelmZRvanelo wyarod. XVI saukuneSi romauli pandeqturi samarTali iZens
saimperio kanonmdeblobis avtoritets da, germaniis "saerTo samarTlis statusiT",
ganagrZobs arsebobas, vidre 1900 wels ar iqna miRebuli germanuli samoqalaqo sjuldeba.
204
mniSvnelobis, sasamarTlo Cveulebebis mowesrigeba (consuetudo generalis).
Zeglisdeba Sedgenilia, imperatorisadmi miZRvnili, didaqtikuri moZRvrebis JanrSi, romelic
karlos V-is TxovniT, Seqmnes mecnier-iuristebma, mTeli imperiis farglebSi, samarTlebrivi
urTierTobebis mosawesrigeblad. Tu mosamarTleebs raime eWvi gauCndebodaT, maT eZleodaT
rekomendacia "miTiTebebi eTxovaT zemdgomi sasamarTloebisaTvis, romlebic ukeT erkveodnen
rTul Zvelebur CveulebebSi". Zeglisdebis 119-e muxlSi pirdapir iyo ganmartebuli, Tu sad
(ra adgilas) da visgan unda mieRoT Sesabamisi miTiTeba.
a) karolinas struqtura
Zeglisdeba _ "reestri" Sedgeba Semdegi qveTavebisagan: 1) sasamarTlos Semadgenloba,
mosamarTleTa, Sefenebis da mweral-mdivnebis fici ("fici gasamarTldnen sisxlis Sesaxeb"),
damswre pirebi da dapatimrebis safuZvlebi (m.m. 1-32); 2) mtkicebulebani (m.m. 33-47);
3) sasamarTlos sxdoma (m.m. 48-103); 4) sasjeli (m.m. 104-129); 5) ganzrax mkvlelobis CamdenTa
dasja (m.m. 130-156); 6) qurdobis Sesaxeb (m.m. 157-192); 7) ganaCenis gamotana (m.m. 193-219).
karlos V-is Zeglisdeba, samasi wlis ganmavlobaSi, iyo moqmedi samarTali. misi
dRegrZeloba, didad ganapiroba, Sinaarsisa da praqtikuli daniSnulebis Taviseburebebma:
1) karolina iyo mosamarTleebisa da SefenebisaTvis praqtikuli saxelmZRvanelo (es
ukanasknelni sasamarTloSi monawileobisaTvis airCeodnen, oTxidan ocdaxuT kacamde,
raodenobiT). misi mizani iyo samarTalwarmoebis erTgvarovani wesebis dadgena da, Tanac,
moZvelebuli, "ugunuri Cveulebebis" gaiqmeba, samTavroebsa da germanul miwebSi. Tumca,
kurfiurstebsa da mTavrebs unarCundebodaT, "ZirZveli memkvidreobiT SeZenili da
samarTliani Cveulebani". karolinas miRebamde, danaSaulis Semadgenloba fiqsirdeboda an
CveulebiTi samarTlis Canawerebis saxiT, an samTavroebis dadgenilebebSi, mag., "miwebis
mSvidobis Sesaxeb" dadgenilebani; 2) ZeglisdebaSi ganmtkicebulia, zogierTi axali, momenti
marTlmsajulebis organizaciasa da danaSaulis Semadgenlobis axsna-ganmartebis aspeqtSi.
karolina afiqsirebda kerZo (sabraldebo-SejibriTobiTi) procesidan samZebro (sabraldebo-
sagamoZiebo) procesze gadasvlis etaps. ZeglisdebaSi Sesulia, danaSaulebrivsa da dasjadis
Sesaxeb, kanonmdeblobis axali zogadi principebi: pasuxismgeblobis aRiareba mxolod
bralis arsebobis SemTxvevaSi (ganzrax an gaufrTxileblobiT). Tumca, amavdroulad, keT-
deboda gamonaklisic: bralis gareSe pasuxismgeblobis aRiareba, zogierTi danaSaulis
SemadgenlobisaTvis,"obieqturi Seracxvis" principidan gamomdinare (samarTaldamrRvevis
cudi reputacia); sakuTari braleulobis aRireba, wamebis gamoyenebis dros (rac
braleulobis sakmaris mtkicebulebad iTvleboda). garda amisa, karolina Seicavda
pasuxismgeblobis gamomricxavi (marTlzomieri mogerieba), Semamsubuqebeli, damamZimebeli
garemoebebis CamonaTvals; 3) yuradRebas iqcevs is garemoeba, Tu ramdenad xSirad SeuZlia
mosamarTles gadawyvitos sasamarTlo saqme, Sinagani rwmeniT da sakuTari Sexedulebisamebr:
mosamarTlis ufleba, daniSnos erTi an ramdenime sasjeli erTdroulad, mxedvelobaSi
miiRos adgilobrivi Cveulebebi, ganmartebisaTvis mimarTos kanonmcodneebs, farTod
gamoiyenos dasaSinebeli xasiaTis sasjeli (sikvdiliT dasja borbalze dakvriT, winaswar,
kidurebis Zvlebis damsxvreviT; koconze cocxlad dawviT, danawevrebiT; asoTmiRebiTi
sasjelis Sefardeba); 4) kanonTa krebuli cnobili iyo, masSi farTod gaTvaliswinebuli,
religiis da mmarTvelobis wesis winaaRmdeg, mimarTuli danaSaulis simravliT: yalbi fulis
moWra, "miwebis mSvidobis" xelyofa, janyi da Ralati, SurisZieba, yaCaRoba; 5) Zeglisdeba
Seicavda uamrav siaxles, romelic exeboda, braleulobis damtkicebis mizniT, wamebis
gamoyenebas. bralis aRiareba iqca "mtkicebulebis dedoflad", rac iwvevda wamebis SeCerebas.
sasamarTlosaTvis wardgenili monacemebi advilad gadasamowmebeli unda yofiliyo. wamebis
dros miRebuli Cveneba gadamowmebas eqvemdebareboda (wamebis saknis gareT Catarebuli),
ganmeorebiTi dakiTxvis dros. wamebisgan gaTavisufleba exeboda avadmyofebs, invalidebs,
moxucebs da mcirewlovan bavSvebs, agreTve _ umaRlesi wodebis pirebs, Tu maTi moqmedeba
miiCneoda msubuqi xasiaTis samarTaldarRvevad.
b) sasamaTlo procesi, "karolinas" mixedviT
kriminaluri samarTalwarmoebis saerTo formula Semdegnairad iyo warmodgenili: marTl-
msajuleba unda ganxorcieldes "samarTalsa da samarTlianobasTan srul SesabamisobaSi",
raTa "yvela da TiToeul qveSevrdoms ("Cvenebidan da imperiidan") SeeZlo emoqmeda, "sisxlis
samarTlis saqmeebis mniSvnelobisa da saSiSroebis gaTvaliswineba-gaazrebiT, aRniSnuli
dargebis sruli SesabamisobiT saerTo germanul samarTalTan, samarTlianobasa, sanimuSo
ZirZveli Cveulebebis mixedviT..."
mosamarTleebis, msajulebisa da sasamarTlo moxeleebis Sesaxeb kari gvamcnobs: "amrigad,
Cven, upirveles yovlisa, vadgenT, vbrZanebT da visurvebT, rom yvela sisxlis samarTlis
sasamarTlo iyos Sevsebuli mosamarTleebiT, Tanac iseTebiT, romlebic RvTismosavi,
Rirseuli, keTilgonieri da gamocdili, yvelaze qveli da saukeTeso iqneba im adamianebs
205
Soris, vinc gvyavs an SesaZloa miviRoT TiToeuli adgilidan... amisTvis ki unda movixmoT
aznauroba da mecnierebi.., raTa sisxlis samarTlis sasamarTlom aravis miayenos
usamarTloba, vinaidan aRniSnuli umniSvnelovanesi saqmeebi, exeba adamianis Rirsebas,
sxeuls, sicocxlesa da qonebas da amitom saWiroa am saqmeebis guldasmiT Seswavla da
gonivrulad gadawyveta".
mowmis ficSi ("fici sisxlis gansjis Sesaxeb") iyo naTqvami: me (aseTi da aseTi) vficav, rom
movale var da msurs aRvasrulo marTlmsajuleba, ganvsajo da ganaCeni gamovatanino
sisxlis samarTlis saqmeze, Raribisa da mdidrisaTvis Tanabar pirobebSi da am moTxovnas ar
gadauxvio arc siyvarulis, arc siZulvilis, arc safasis, arc saCuqris da arc sxva raime
mizezis gamo..."
g) procesis Taviseburebani
sabraldebo procesis niSnebi karolinaSi, zogjer, Sejerebuli iyo inkviziciur (sagamoZiebo-
samZebro) procesTan. samarTalwarmoeba mimdinareobda werilobiTi formiT da iyo faruli
xasiaTis. procesi Seicavda sam stadias: 1) mokvleva, 2) zogadi gamoZieba da 3) specialuri
ganxilva.
1) mokvleva gulisxmobda, danaSaulisa da damnaSavis Sesaxeb, faruli informaciis
mogrovebas; 2) zogadi gamoZieba warmoadgenda dapatimrebulis mokle dakiTxvas, saqmis
garemoebaTa irgvliv. amave stadiaze moqmedebda, dasakiTxi piris, "arabraleulobis
prezumpciis" principi; 3) specialuri ganxilva Seicavda braldebulisa da mowmeebis
dawvrilebiT dakiTxvasa da mtkicebulebaTa saerTo Segrovebas, damnaSavis saboloo
gamoaSkaravebisaTvis, agreTve _ misi Tanamzraxvelebis dasadgenad. es iyo procesis ga-
damwyveti stadia. saboloo gansjadoba xdeboda mxolod TviTaRiarebisa an braldebulis
Cvenebis safuZvelze. aseTi Cvenebis mosapoveblad saWiro iyo ramdenime pirobis dacva-
Sesruleba: wameba unda ganxorcielebuliyo mosamarTlis, ori msajulisa da mdivnis
TandaswrebiT.
sasamarTlo sxdoma mTavrdeboda ganaCenis gamocxadebiT da misi sisruleSi moyvaniT.
d) danaSauli da sasjeli
Zeglisdeba gulisxmobda ramdenime danaSaulebriv qmedebas, romelTa klasificireba
SesaZlebeli iyo xelyofis obieqtis mixedviT: 1) morwmuneTa da RvTismosavi adaminebis
uflebebisa da Cveulebebis darRveva (RvTisgmoba, misnoba, ficis gatexa); 2) sakuTrebis
uflebis xelyofa (qurdoba, Zarcva, cecxlis wakideba); 3) adamianis piradi uflebebis,
sicocxlis, Rirsebis da privilegiebis winaaRmdeg Cadenili danaSauli (mkvleloba,
asoTmiReba, gaupatiureba, ciliswameba, Seuracxyofa); 4) zneobis moTxovnaTa darRveva
(orcolianoba, colqmruli erTgulebis darRveva, garyvnili qmedeba, incesti, mcirewlovanTa
garyvna, maWankloba); 5) marTlmsajulebis wesebis darRveva (cru fici, crumowmeoba
sasamarTlos winaSe); 6) saxelmwifos mmarTvelobis dadgenili wesis xelyofa (Ralati,
xelisuflebis winaaRmdeg janyi, "saero mSvidobis darRveva", yalbi fulis moWra, yaCaRoba);
7) vaWrobis wesebis darRveva (zomasa da wonaSi motyueba).
mTeli rigi garemoebani uwyobda xels, bralisa da Sesabamisi sasjelis, Semsubuqebas, kerZod:
boroti ganzraxvis ararseboba (ugergiloba, qarafSutoba, daudevroba). ufro mraval-
ricxovani iyo bralis damamZimebeli garemoebani: danaSaulis sajaro da SebRalviTi xasiaTi,
danaSaulis ganmeorebiT Cadena (recidivi), miyenebuli zianis didi odenoba, damnaSavis "cudi
reputacia", danaSaulis Cadena pirTa jgufis mier (TanamonawileobiT), sakuTari batonis
sakuTrebis winaaRmdeg Cadenili danaSauli.
danaSaulis kvalifikaciis dros, ukve ganasxvavebdnen mis calkeul stadiebs anu, Cadenil
danaSaulTan, damnaSavis kavSiris xarisxs. mcdeloba isjeboda damTavrebuli danaSaulis
msgavsad. mcdelobis qveS igulisxmeboda ganzraxi danaSaulebrivi qmedeba, romelic ver
ganxorcielda, damnaSavis nebis sawinaaRmdegod. danaSaulSi damxmared is piri iTvleboda,
vinc damnaSaves daexmareboda: danaSaulis Cadenamde, danaSaulis dasrulebis Semdeg,
danaSaulis Cadenis adgilze. aucilebeli mogeriebis dros, qmedebis marTlzomierebis
mtkicebis tvirTi awva mkvlels.
i) miuxedavad imisa, rom germanuli samarTlis unificirebis pocesi mimdinareobda sakmaod
aqtiurad, unda aRiniSnos, rom "saerTo germanuli samarTlis" normebs mainc hqondaT
sarekomendacio xasiaTi da maTi aRiareba mTlianad iyo damokidebuli calkeuli miwis
mmarTvelis neba-survilze. amitom, SegviZlia davaskvnaT, rom samarTlis sistemis Camoya-
libebis procesi, upiratesad, mimdinareobda calkeuli germanuli miwebis _ saxelmwifoebis
SigniT, maTi politikuri, kulturuli da socialur-ekonomikuri ganviTarebis gaTva-
liswinebiT.
XII saukunidan, germaniaSi, gafarTovda samTavroTa kanonSemoqmedebiTi saqmianoba. samTavroTa
kanonmdebloba zRudavda Cveulebebis moqmedebas da Seicavda sisxlis samarTlis,
206
memkvidreobiTi da savaWro samarTlis im axal normebs, romelTa moqmedeba vrceldeboda
yvela Tavisufal qveSevrdomze. samTavroebSi, sakuTari samarTlebrivi sistemebis Seqmnis
procesi, dakavSirebuli iyo, XVII-XVIII saukuneebSi ganxorcielebul, adgilobrivi samarTlis
kodifikaciasTan, anu e.w. "samTavroTa absolutizmis" epoqis kanonSemoqmedebiT saqmianobasTan.
kerZod, XVIII saukunis Sua xanebSi Seiqmna bavariis sisxlis samarTlis sjuldeba da
samoqalaqo kodeqsi, xolo 1768 wels, avstriaSi, gamoica sisxlis samarTlis sjuldeba _
tereziana. 1787 wels moxda misi ganaxleba. saqveynod cnobili iyo, 1784 wels gamocemuli, e.w.
"prusiis miwis sjuldeba", romlis wyaroebi iyo: saqsoniis sarke, romis samarTali,
magdeburgisa da lubekis samarTali, berlinis uzenaesi sasamarTlos praqtika. sjuldeba
Sedgeboda ori nawilisagan: pirveli nawili eZRvneba kerZo samarTlebriv urTierTobebs;
meore nawili, ZiriTadad, Seicavda saxelmwifo da sisxlis samarTlis normebs, agreTve
wodebebis, skolebis da eklesiis mdgomareobis Sesaxeb, debulebebs. sjuldeba iyo
"ganaTlebuli absolutizmisadmi" Tayvanis cemis nimuSi, da masSi Sevida, sakuTrebis da
adamianis "bunebiTi uflebebisadmi" miZRvnili, Tanamedrove moZRvrebis mniSvnelovani
elementebi. Tumca, prusiis samarTalSi upiratesoba eniWeboda iseT principebs, rogoric iyo
prusiis mefeTa SeuzRudavi xelisufleba, sazogadoebrivi da kerZo cxovrebis, yvela sferos,
wvrilmani reglamentacia, yma-glexebisa uufleboba, Tavadaznaurobis privilegirebuli
mdgomareoba. kodeqsi gajerebuli iyo moralisturi debulebebiT, iuridiuli
formulirebebis gaurkvevlobiT, sasjelis moZvelebuli saxeebiT.
d) saerToimperiuli kanonmdebloba
207
axorcielebda TviT imperatori. iusticiarTan, gaTvaliswinebuli iyo specialuri notariusis
Tanamdebobis SemoReba, romelsac daikavebda saero piri da romlis kompetenciaSic Sedioda
saCivrebisa da gancxadebebis miReba-Senaxva, saimperatoro sasamarTloSi gadawyvetilebis
Cawera da oqmebis Sedgena. gansakuTrebiT mkacrad icavdnen moTxovnas iseTi sadao saqmis
Caweris Taobaze, sadac savaldebulo iyo im adgilis miTiTeba, romlis Cveulebis Tanaxmadac
unda gadawyvetiliyo aRniSnuli saqme.
amrigad, gadaidga nabiji iseTi mudmivmoqmedi kancelariis Seqmnisaken, sadac moxdeboda
miwebis Cveulebebisa da sasamarTlo gadawyvetilebebis Senaxva, sistematizacia da Seswavla,
rac, arsebiTad, ASeuwyobda xels samarTalwarmoebas, "saerTo" germanuli samarTlis
safuZvelze.
sasjelis principebi ganisazRvreboda danaSaulis xasiaTiT da damnaSavis pirovnebis
gaTvaliswinebiT. mxedvelobaSi miiReboda danaSaulis "simZime, utifroba da recidivi".
qonebrivi samarTaldarRveva iwvevda miyenebuli zianis anazRaurebas. Tanamonawileebi
isjebodnen damnaSavis darad. gansakuTrebuli daTqma exeboda, imperatoris mier, adamianis
"kanongareSed gamocxadebas", rac misTvis niSnavda Rirsebis ayras da yvela uflebis
CamorTmevas. im pirs, vinc Segnebulad Seifaravda "kanongareSed" gamocxadebuls, sjidnen
damnaSavis msgavsad. sastikad uswordebodnen im qalaqebsac, sadac "kanongareSed" gamocxa-
debuli piri afarebda Tavs: aseT qalaqebs arbevdnen, xolo mis moqalaqeebs sdevnidnen,
sisxlis samarTlis wesiT.
mSvidobis statutebi iyo saimperatoro samarTlis nawilebi. isini gankuTvnili iyo, imperiis
SemadgenlobaSi Semavali, sakuTriv germanuli miwebisaTvis. rac Seexeba italias, misTvis
gamoicemoda ufro vrceli da kargad damuSavebuli sakanonmdeblo krebulebi, romelTa
moqmedeba unda gavrcelebuliyo normandielTa siciliuri samefos centralizebul
dawesebulebebze.
sxvadasxva danaSaulis Tavidan acilebisa da prevenciuli RonisZiebebis gatarebis Sesaxeb,
saimperatoro kanonmdebolobis tradicia aRdga XVI saukuneSi, anu karolinas gamocemis
Semdeg, romelSic gaTvaliswinebuli iyo sisxlis samarTlis zogadi principebi, agreTve
CamoTvlili iyo danaSaulisa da sasjelis mravali saxe. aRniSnuli kanoni Seiqmna Sefe-
nebisaTvis, rogorc maTTvis gankuTvnili praqtikuli saxelmZRvanelo, samarTalwarmoebis
sferoSi da is ar Seicavda sisxlis samarTlisa da sisxlis samarTlis saproceso normebis
mkveTr sistemasa da am normebis Tanmimdevruli gamijvnis moTxovnebs. karolinasaTvis cno-
bili iyo sisxlis samarTlis iseTi zogadi cnebebi, rogoric iyo ganzraxva,
gaufrTxilebloba, pasuxismgeblobis gamomricxavi, Semamsubuqebeli da damamZimebeli
garemoebebi, danaSaulis mcdeloba, Tanamonawileoba. Tumca, es cnebebi yovelTvis rodi iyo
zustad Camoyalibebuli da mxolod danaSaulisa da sasjelis calkeuli saxeebis gamoyenebis
mimarT, Tu iqneboda ganmartebuli. karolinas mixedviT, danaSaulis CadenisaTvis pasuxis-
mgebloba dgeboda, rogorc wesi, bralis (ganzraxvis an gaufrTxileblobis) arsebobis
SemTxvevaSi. Tumca, germaniis Sua saukuneebis sisxlis samarTali pasuxismgeblobas xSirad
adgenda bralis gareSec, sxva adamianis braleuli qmedebis (obieqturi Seracxva) gamo. garda
amisa, braleulobis dadgenis arsebuli meTodebi, xSirad iwvevda udanaSaulo adamianis
dasjasac. pasuxismgeblobis gamomricxavi garemoebani dawvrilebiTaa aRwerili karolinaSi,
mkvlelobis danaSaulis magaliTze. kerZod, mkvlelobisaTvis pasuxismgebloba ar dgeboda
aucilebeli mogeriebis, "mesame piris sicocxlis, janmrTelobis, qonebis dacvis dros",
damnaSavis dakavebisas, samsaxurebrivi movaleobis Sesrulebis dros da zogierT sxva
SemTxvevaSi. aucilebeli mogeriebis mdgomareobaSi Cadenili mkvleloba iTvleboda marTl-
zomier qmedebad, Tu Tavdamsxmels, misi ganadgurebis momentSi, xelSi iaraRi ekeva an, Tu
momgeriebels sxvagvarad ar SeeZlo misi Tavdasxmis mogerieba. aucelebel mogeriebaze
miTiTeba gamoiricxeboda, kanonieri Tavdasxmis dros (damnaSavis dakavebis dros) da
Tavdasxmis Semdeg Cadenili mkvlelobisas, agreTve Tavdamsxmelis devnisas. samarTlis wigni
moiTxovda, rom aucilebeli mogeriebis yvela konkretuli SemTxveva, zedmiwevniT zustad,
yofiliyo gamoZiebuli, vinaidan misi marTlzomiereba unda emtkicebina TviT mkvlels, xolo
aramarTlzomieri qmedebis SemTxvevaSi _ pasuxismgebloba gardauvali iyo.
karolina iTvaliswinebda pasuxismgeblobis Semamsubuqebeli garemoebis arsebobas, kerZod:
ganzraxvis ararseboba ("ugergiloba, qarafSutoba, gauTvaliswinebloba, gauazrebloba"),
danaSaulis Cadena "ganrisxebisa da Zlieri aRelvebis" dros, qurdobis danaSaulis Cadenisas,
damnaSavis mcirewlovnoba (14 wlamde asakis piri) da "pirdapiri SimSili".
gacilebiT mravalricxovani iyo pasuxismgeblobis damamZimebeli garemoebebis CamonaTvali:
danaSaulis sajaro, utifari, "borotganzraxviTi" da RvTisgmobiTi xasiaTi, danaSaulis
recidivi, zaralis didi moculoba, damnaSavis "cudi saxeli", danaSaulis Cadena pirTa
jgufis mier, sakuTari batonis winaaRmdeg da sxva. samarTlis wigni icnobda danaSaulis
208
Cadenis ramdenime stadias, kerZod, gamoiyofoda: danaSaulis mcdeloba, romelic ganixi-
leboda iseT ganzrax qmedebad, romelic ganxorcielda, miuxedavad damnaSavis nebisa. dana-
Saulis mcdeloba isjeboda damTavrebuli danaSaulis msgavsad. Tanamonawileobis
ganxilvisas, ZeglisdebaYYyvelaze xSirad axsenebda damnaSavis damxmares. aRniSnuli periodis
kanonmdeblebi icnobdnen sami saxis daxmarebas: danaSaulis Cadenamde gaweuli daxmareba;
danaSaulis Cadenis adgilze gaweuli daxmareba (Tanabraleuloba); danaSaulis Cadenis
Semdeg gaweuli daxmareba. am ukanasknel SemTxvevaSi, erTmaneTisagan ganasxvavebdnen "anga-
rebiT Tanamonawileobas" da "sibralulis gamo damnaSavis dafarvas" (bolo SemTxvevaSi sas-
jeli iyo ufro msubuqi). adamianis samarTlebrivi statusi ganisazRvreboda misi wodebrivi
kuTvnilebiT. “aravis SeuZlia sxva uflebis mopoveba, garda dabadebiTi kuTvnilebisa”, _
Cawerili iyo “saqsoniis sarkeSi”. amasTanave, avtori hkicxavs batonymur urTierTobebs,
vinaidan “misi gonebisaTvis gaugebaria, Tu rogor SeuZlia vinmes iyos sxvisi sakuTreba”.
batonymuri mdgomareoba, misi azriT, momdinareobda im usamarTlo Cveulebidan, romelsac
imdroisaTvis hqonda SeZenili samarTlis statusi.
e) miwebis samarTalSi
209
Sedegad, gamyidveli da SesaZlo momavali SemZeni, valdebuli iyvnen Tavdapirveli
mesakuTrisaTvis gadaexadaT nakveTidan miRebuli Semosavlebis nawili. moZravi nivTebis
yidva-gayidvis garigeba iTvaliswinebda keTilsindisieri SemZenis uflebebis dacvas. Tanac,
romis samarTlisgan gansxvavebiT, ufro SezRuduli iyo nivTis mesakuTris uflebebi.
mesakuTre, romelic sakuTar nivTs miandobda sxva adamians da is ki – nivTs mesame pirze
gayidida, uflebas kargavda sarCeli waredgina, nivTis SemZenis mimarT. mas ufleba hqonda
mxolod gamoeTxova misTvis moparuli nivTi. germanuli samarTlis aRniSnuli principi
gamoixateboda Semdegi formuliT: “xeli xels unda icavdes”.
miwis samarTalma mSvidobis statutebidan gadmoiRo mxolod yvelaze mZime danaSaulis
Semadgenloba, romelic, ZiriTadad, ar iyo sistematizirebuli da, kvalificirebuli formiT,
sikvdiliT dasjas iTvaliswinebda, ganzraxvis da “Tavxedobis” arsebobis SemTxvevaSi.
gaufrTxileblobiT Cadenili danaSauli ki ar iTvaliswinebda sikvdiliT dasjas an
sxeulebrivi sasjelis Sefardebas; is gulisxmobda mxolod vergeldis gadaxdas.
droTa ganmavlobaSi, calkeul germanul miwebSi moxda, sisxlis samarTlis wesiT dasjadi,
samarTaldarRvevis nairsaxeobaTa raodenobis zrda. zogjer es dakavSirebuli iyo kerZo
deliqtisa da danaSaulis erTmaneTisagan mkveTri gamijvnis aucileblobasTan. SemoRebuli
iqna danaSaulis dayofa “Rirseul” da “uRirs” qmedebebad. mag., Cveulebrivi mkvleloba an
sxeulis dazianeba iTvleboda “Rirseul” danaSaulad, xolo qurdoba, Ralati, TaRliToba –
uRirs qmedebad. Sesabamisad, “uRirs danaSaulSi” braldebuli piri, romelic brals
imZimebda motyuebis codviT, isjeboda mowamebrivi sikvdiliT; “Rirseuli” danaSaulis Camdeni
_ mxolod zianis anazRaurebiT an gadasaxadis gadaxdiT.
XVI saukunis germaniaSi, sxvadasxva samTavros sisxlis samarTali, iseve, rogorc iuridiuli
doqtrina mTlianobaSi, daefuZna karolinas principebs. misi Semdgomi ganviTareba didad iyo
dakavSirebuli marTlSegnebis evoluciasTan, sasjelis Sesaxeb warmodgenebTan, romlebic
axla ganixileboda rogorc damnaSavis gamosworebis saSualeba, maT Soris iZulebiTi Sromis
meSveobiT. amasTan dakavSirebiT, izrdeba sasjelis iseTi saxis gamoyeneba, rogoric iyo iZu-
lebiTi samuSaoebi, gamawbilebeli sasjeli an gamasworebel saxlebSi damnaSavis moTavseba.
saqsoniis sarkis periodis ladnrexti iTvaliswinebda, sisxlisa da samoqalaqo samarTlis
saqmeebze, SejibriTobiTi procesis arsebobas. TiToeul mxares SeeZlo, “sarCelis Setana imis
Sesaxeb, rac mas azaralebda” da mopasuxis sasamarTloSi gamoZaxeba. Cveulebriv, mosarCele
da mopasuxe procesSi monawileobdnen warmomadgenlis (“molaparake”) meSveobiT, romelic
warmoTqvamda procesualur formulebs, vinaidan formulis SecdomiT warmoTqma, iwvevda
saqmis wagebas. sasamarTloSi gamoucxadebloba mkacrad isjeboda da dasaSvebi iyo mxolod
oTxi kanonieri mizezis gaTvaliswineba: sapatimroSi yofna, avadmyofoba, imperatoris
sasamrgeblod samsaxuris gaweva an jvarosnul laSqrobebSi monawileoba.
sasamarTloSi ZiriTad mtkicebulebad iTvleboda mowmis Cveneba da fici. sisxlis samarTlis
saqmeebze daiSveboda “RvTis msjavric”, sasamarTlo orTabrZolis saxiT, Tu aRniSnulze
Tanxmobas ganacxadebdnen Sefenebi. sasamarTlo orTabrZolis gamarTva izRudeboda wodeb-
rivi Tanasworobis principiT, agreTve _ im procesulauri wesebiT, romlebic dawvrilebiT
iyo aRwerili saqsoniis sarkeSi. orTabrZolis Sedegebis mixedviT, damarcxebuli mopasuxe
eqvemdebareboda marTlmsajulebas da miiCneoda danaSaulSi braldebul pirad; xolo
orTabrZolaSi gamarjvebuli mopasuxe Tavisufldeboda braldebisgan, jarimis gadaxdisgan
da mosamarTlisa da sasamarTlosaTvis gasamrjelos anazRaurebisgan.
XV-XVI saukuneebSi, SejibriTobiTi procesis inkviziciuriT (samZebroTi) Secvlam, gamoiwvia
absoluturad axali wesebisa da formis damkvidreba, romlebic gaiTvaliswina karolinam.
miuxedavad amisa, XVIII saukunis meore naxevridan, sasamarTloebSi SeizRuda wamebis gamo-
yeneba.
v) tereziana
terezianaSi (1768 weli) pirdapir miuTiTebdnen im wamebis iaraRze, romelic mxolod uzenaesi
sisxlis samarTlis sasamarTlos mier unda yofiliyo gaTvaliswinebuli da, Tanac im
danaSaulze, romlisTvisac gaTvaliswinebuli iyo sikvdiliT dasjis Sefardeba. am SemTxve-
vaSi, wamebis gamoyeneba SesaZlebeli iyo sxva mtkicebulebebis ararsebobisas. wamebisgan
Tavisufldebodnen avadmyofebi, invalidebi, moxucebi da mcirewlovani pirebi, agreTve
umaRlesi wodebis warmomadgenlebi, im pirobiT, Tu maT mier Cadenili danaSauli ar
atarebda gansakuTrebiT mZime xasiaTs.
210
4) rusuli samarTalganviTareba Sua saukuneebis periodSi
a) samarTlis wyaroebi
samarTlis wyaroebs Cvenamde TiTqmis ar mouRwevia, Tumca udavoa, rom aq iarsebebda saerTo-
erovnuli sakanonmdeblo krebulebi, romlebic jer kidev kievis ruseTis periodSi Seiqmna.
samarTlis sistema warmodgenili iyo saero da saeklesio samarTlis ZeglebiT. samarTlis
umniSvnelovanes Zeglad kvlav Русская Правда iTvleboda, romelmac Cvenamde moaRwia im
mravalricxovani xelnawerebis saxiT, romlebic swored vladimir-suzdalis samTavroSi
iwereboda. aqve moqmedebda is mravalricxovani saerTorusuli wesdebebi, romlebsac qris-
tiani mTavrebi iRebdnen _ mTavar vladimiris wesdeba desiatinas _ aTeulis, saeklesio sasa-
marTloebis da saeklesio glexebis Sesaxeb, iaroslav brZenis wesdeba saeklesio sasa-
marTlos Sesaxeb.
novgorodisa da fskovis samarTlis Sesaxeb msjeloba SesaZlebelia, ZiriTadad, novgorodisa
da fskovis sasamarTlo sigelebis (Новгородская судная грамота, Псковская судная грамота -
Sesabamisad: НСГ da ПСГ) safuZvelze, agreTve mxedvelobaSi misaRebia saerTaSoriso
xelSekrulebebi da sxva Cvenamde moRweuli dokumentebi. aRsaniSnavia, rom is dokumentebic
ki, romlebmac Cvenamde moaRwia met-naklebad srulyofili saxiT, an arsebiTad naklulia, an
iseT xarvezebs Seicavs, rom mTlad sarwmuno wyarod ver gamodgeba, kerZod: НСГ-dan
SemorCenilia mxolod mciredi nawyveti, romelic 42 muxls Seicavs da ПСГ-dan SemorCenili
teqsti, Tumca mTlianad aris moRweuli, imdenad xarvezovania, rom maszed dayrdnoba,
istorizmis principis arsebiT Selaxvad CaiTvleba. sadaoa orive dokumentis daTariRebac.
Cveulebisamebr, maT XI s. bolos Sedgenilad miiCnevdnen.
novgorodsa da fskovSi moqmedebda sxva samarTlis krebulebic: upirveles yovlisa, Русская
Правда, Мерило Праведное, Кормчая Книга. Tu Русская Правда, ZiriTadad, sisxlis samarTlisa
da procesualuri samarTlis wyaroa, НСГ da ПСГ im xarvezebs awesrigebda, romlebic uxvad
gvxvdeboda kerZo-samarTlebriv urTierTobebSi, gansakuTrebiT, sasaqonlo-fuladi urTi-
erTobebis ganviTarebis Sedegad. arc galiC-volinis samarTlis sistema gansxvavdeboda,
senioraluri monarqiis periodis, sxva rusul miwebSi moqmedi samarTlis sistemebisagan.
ganagrZobdnen moqmedebas, nawilobriv Secvlili, Русская Правда-s normebi. Tumca, galiC-
volinis mTavrebi gamoscemdnen sakuTar sakanonmdeblo aqtebs. maT Soris Rirebul wyarod
iTvleba, mTavris _ ivane rostislavis Ze berladnikis mier, 1134 wels gamocemuli sigeli,
romelic awesrigebda galiCis samTavros ekonomikur kavSirebs CexeTis, ungreTisa da sxva
qveynebis vaWrebTan. aRniSnuli sigeli adgenda SeRavaTebs ucxoeli vaWrebisaTvis. daaxloe-
biT 1287 wels gamoica mTavris _ vladimir vasilkos Zis xeldeba, romelic awesrigebda
memkvidreobiTi samarTlis normebs vladimir-volinis samTavroSi. dokumentSi saubaria
mTavari vladimiris mier, sakuTari memkvidreebisaTvis sabatono ymobaSi myofi, glexebis
gadacemis Sesaxeb. garda amisa, sigeli gvamcnobs soflisa da qalaqis mmarTvelobis wesebs.
daaxloebiT 1289 wels, gamoica mTavris _ mstislav danilis Zis sawesdebo sigeli, romelic
awesrigebda, samxreT-dasavleT ruseTSi, daymevebuli glexebis dabegvras.
a) kerZo samarTalSi ganmtkicda: sanivTo samarTlis ZiriTadi institutebi, kerZod, uflebebi
nivTze, romelTa Soris centraluri iyo sakuTrebis ufleba. sakanonmdeblo doneze pirvelad
mowesrigda TviT moZravi qonebis aRmniSvneli termini _ живот. ПСГ-Si gvxvdeba uZravi
qonebis aRmniSvneli terminic _ отчина. kanoni did yuradRebas uTmobs miwas, rogorc
sakuTrebis uflebis obieqts. ПСГ-Si xSirad axseneben moZrav qonebas, romelSic calke
igulisxmeba pirutyvic. sakuTrebis uflebis SeZenis xerxebs Soris, ПСГ-Si naxsenebia,
mflobeloba xandazmulobiT. es uZvelesi saSualeba ganmtkicebulia saxnavi miwisa da wyal-
satevis saTevzao monakveTis mimarT. amavdroulad, kanoni CamoTvlis im aucilebel pirobebs,
romelTa dacvis gareSe xandazmulobiT sakuTrebis uflebis SeZena SeuZlebeli iqneboda.
sakuTrebis uflebis SeZenis ZiriTadi saSualebebi ki xelSekruleba da memkvidreoba iyo.
ПСГ-m, agreTve, icoda napovari da nayofi (namati). ufleba sxvis nivTebze warmodgenili iyo
ПСГ-Si `кормля~-Ti, anu sxvisi uZravi qonebiT sargeblobis samisdRemSio uflebiT. qoneba
кормля-Si gadadioda, rogorc wesi, mesakuTris gardacvalebis Semdeg. gardacvlili meuRlis
anderZis safuZvelze miwa gadadioda cocxlad darCenili meuRlis samisdRemSio кормля-Si.
Kормля-s gayidva ikrZaleboda.
b) kerZo samarTlis kidev erTi instituti iyo valdebulebiTi samarTali, romlis
ganviTareba ganpirobebuli iyo sasaqonlo-fuladi urTierTobebis ganviTarebiT. sameurneo
211
cxovrebis garTulebam gamoiwvia xelSekrulebis dadebis wesebis srulyofa. iseTi xel-
Sekrulebebis nacvlad, romelTa dadeba moiTxovda Zalzed rTuli, ritualebiT ganmtki-
cebuli da mowmeebiT dadasturebuli pirobebis dacvas, Cndeba mxolod werilobiTi formiT
dadebuli mravalferovani garigebani. xelSekrulebis dadebis ZiriTad saSualebad Canaweri
_ werilobiTi dokumenti xdeba, romlis asli (beWdiT damowmebuli), arqivs bardeboda .
CanaweriT iyo gaformebuli miwis yidva-gayidvis, Senaxvis, did safasurad gacemuli sesxis
xelSekrulebebi, izornikoba da Tavdeboba; werilobiTi formiT ideboda anderZi. Canaweris
gakeTeba sakmaod rTuli saqme iyo, Tumca am dokumentis gasaCivreba ar daiSveboda. mcire
Tanxebze dawerili dokumenti (sesxi erTi maneTis odenobiT) dafebze iyo gaformebuli da es
iyo araformaluri werilobiTi dokumenti. Tumca, dafis, rogorc mtkicebulebis gasaCivreba,
SesaZlebeli iyo. SenarCunebuli iyo garigebis dadebis zepiri forma, romelic ufro xSirad
soflebSi gamoiyeneboda. am SemTxvevaSi saWiro iyo 4-5 mowmis daswreba: seriozuli
yuradReba eqceoda valdebulebis Sesrulebis uzrunvelyofas. ПСГ-Si arsebiTi mniSvneloba
eniWeba Tavdebobasa da giraos, rogorc valdebulebis uzrunvelyofis saSualebebs.
Tavdeboba gamoiyeneboda maSin, roca sesxis odenoba 1 maneTs ar aRemateboda. dasaSvebi iyo
moZravi da uZravi qonebis dagiraveba. uZravi qonebis dagiravebisas, ar iyo saWiro qonebis
kreditorisaTvis gadacema, xolo moZravi qoneba, piruku, kreditoris xelSi gadadioda.
novgorodisa da fskovis kanonmdebloba da praqtika xelSekrulebis ufro met nairsaxeobas
icnobda, vidre Русская Правда. yvelaze gavrcelebuli iyo yidva-gayidvis xelSekruleba.
moZravi qonebis yidva-gayidva pirdapir bazarSi xdeboda, yovelgvari formalobis gareSe.
xelSekruleba zepiri formiT ideboda, mowmeTa daswreba savaldebulo ar iyo.
keTilsindisier SemZens kanoni icavda. Tu nivTs faruli nakli aRmoaCndeboda, xelSekruleba
moiSleboda. miwis yidva-gayidva werilobiT formdeboda. miwis yidva-gayidvis xelSekrulebis
subieqtebi iyvnen axlo naTesavebi. garigebis gaformeba xdeboda orive mxaris mowmeebis
TandaswrebiT da mowmdeboda mTavarepiskoposis an misi nacvlis beWdiT.
arsebiTi TaviseburebebiT gamoirCeoda ucxoel vaWrebTan dadebuli yidva-gayidvis
xelSekruleba. kanonierad miiCneoda ara nivTis gayidva, aramed gacvla: saqoneli saqonelze
icvleboda, xolo sesxis garigeba ikrZaleboda. kanoni adgenda, rom germanel vaWars mowme
unda hyoloda (mas sami dRe SeeZlo eTvalierebina nivTi). saqonlis gadacema aucileblad
germanul ezoSi unda momxdariyo.
Cuqebis xelSekrulebis dadeba (gansakuTrebiT maSin, roca saqme miwas exeboda) sigeliT
formdeboda da mas mowmeebis daswreba da beWdiT damowmeba moeTxoveboda. rogorc wesi, am
formiT xdeboda monastrisaTvis qonebis Cuqeba, sulis mosaxsenieblad. Tumca, zogjer
Cuqebis xelSekrulebis dadeba gamartivebuli wesiTac xdeboda. ПСГ-e nebas rTavda Cuqebis
xelSekruleba gaformebuliyo saxlis pirobebSic, Tu mas daamowmebdnen samRvdeloebis
warmomadgeneli da is mowmeebi, romlebic ar iyvnen mxareTa naTesavebi. savaraudod, es wesi
daiSveboda maSin, roca mxare avad iyo an Tu mCuqebeli ver SesZlebda (sapatio mizeziT)
saxlis datovebas. garigeba namdvili iyo maSin, Tu Cuqeba naTesavis da ara gareSe piris
mimarT xorcieldeboda.
sesxis xelSekruleba kargad iyo cnobili Zveli rusuli samarTlisaTvis. ПСГ-e, sesxis
aRsaniSnavad, iyenebs terminebs: `заем~_ `ссуда~. xelSekrulebis gaformebis wesi damokidebuli
iyo sesxis odenobaze. erTi maneTis odenobis sesxi ar moiTxovda werilobiT gaformebas,
xolo meti Rirebulebis sesxi aucileblad, werilobiTi formiT, unda yofiliyo dadebuli,
garda vaWrebs Soris dadebuli sesxis xelSekrulebisa.
arsebiTi yuradReba ПСГ-Si eqceva Senaxvis xelSekrulebas. is aRar aris megobruli
daxmareba da misi dadebis wesi mkacrad formaluri xdeba. Senaxvis xelSkruleba mxolod
werilobiTi formiT ideba, sadac CamoTvlili unda iyos yvela is faseuloba, romelic
Sesanaxad gadaicema. mxolod ramdenime, gansakuTrebul SemTxvevaSi, daiSveba nivTis gadacema
Canaweris gareSe, Tumca am SemTxvevaSi daiSveboda iseTi mtkicebuleba, rogorc iyo fici an
orTabrZola.
qonebrivi sesxi cnobilia ПСГ-Si, Tumca is ucnobi iyo Русская Правда-saTvis.
Taviseburebad miiCneva e.w. izornikoba. izorniki menaxevreTa erT-erTi saxeoba iyo. is
garigebas debda im pirobiT, rom miwiT sargeblobisaTvis _ valdebuli iyo mepatronisaTvis
gadaeca mosavlis naxevari an ufro meti wili. amave dros izorniki xSirad iRebda покрута-s
_ Русская Правда-saTvis cnobili, купа-s nairsaxeobas. xelSekrulebis cnobili saxeoba iyo
piradi qiravnoba. xelSekruleba zepiri formiT ideboda, Tumca arc werilobiTi forma iyo
ucxo. kanoni orive mxares Tanabar pirobebSi ayenebda da, uflebas aZlevda maT, Tanabrad
daecvaT sakuTari interesebi.
g) memkvidreobiTi samarTali icnobda memkvidreobis orive saxes: kanoniT da anderZiT
212
memkvidreobas. kanoniT memkvidreebi iyvnen gardacvlilis naTesavebi, romlebic masTan erTad
uZRvebodnen meurneobas. am SemTxvevaSi igulisxmeboda memkvidreobis Sesaxeb warmoqmnili
davis gadawyvetis martivi wesi: werilobiTi mtkicebuleba saWiro ar iyo da sakmarisi iyo
miukerZoebeli mowmeebis Cveneba. aseTi samkvidro, garda ukiduresi saWiroebisa, naTesav
memkvidreebs Soris ar iyofoda.
anderZiT memkvidreoba werilobiTi formiT dgeboda da mas рукописание _ xelwera ewodeboda.
anderZis damowmeba evaleboda samRvdeloebas da mas mowmeebi adasturebdnen.
d) mkvlevarTa umravlesoba, mas Semdeg, rac daiTvala ПСГ-s muxlebis umravlesoba,
darwmunda, rom maTi umetesoba sisxlis samarTals eZRvneba. es muxlebi ganavrcoben
danaSaulis im zogad cnebas, romelic Русская Правда-Si iyo mocemuli. axla danaSaulad
iTvleboda yvela is qmedeba, romelic sisxlis samarTlis normiT ikrZaleboda, miuxedavad
imisa, ayenebda Tu ara es qmedeba uSualo zians romelime konkretul pirs _ adamians. kanoni
ar Seicavs normebs, romlebic gansazRvraven danaSaulis subieqtTa wres. savaraudod, am
wreSi mxolod xolopebi ar Sediodnen. ПСГ-e pasuxismgeblobidan gaTavisuflebis safuZv-
lad, zianis arabraleulad miyenebas miiCnevda. danaSaulis axal cnebasTan SesabamisobaSi,
icvleba danaSaulis sistemac. pirvelad rusul samarTalSi Cndeba saxelmwifos winaaRmdeg
mimarTuli danaSauli, kerZod, Ralati (измена) _ `перевет~-i. saSiS danaSaulad iTvleboda
cecxlis wakideba, rac faqtiurad, Ralats utoldeboda.
Русская Правда-saTvis cnobili qonebrivi danaSauli ufro farTovdeba da icvleba kidec.
am danaSaulis qveS igulisxmeba: yaCaRoba, Zarcva, mixtoma, daketil sacavSi Cadenili
qurdoba. ПСГ-m icis kvalificiuri qurdoba _ mesamed Cadenili qurdoba. ПСГ-s teqsti ver
asxvavebs erTmaneTisagan yaCaRobasa da Zarcvas.
gacilebiT naklebadaa (vidre Русская Правда) warmodgenili pirovnebis winaaRmdeg mimarTuli
danaSauli: mxolod mkvleloba.
sasjelis sistema ПСГ-Si martivia: cnobilia mxolod ori saxis sasjeli _ sikvdiliT dasja
da jarima. sikvdiliT dasjis konkretuli saxe kanonisaTvis ucnobia. matianeSi naxsenebia,
rom qurdebs CamoxrCobiT sjidnen, cecxlis wamkideblebs _ koconze dawviT, moRalateebs
brbo uswordeboda, mkvlelebs Tavs kveTdnen, cnobili iyo wyalSi daxrCobac.
jarimebis (продажа) gadaxda mTavris sasargeblod xdeboda. Tanxis nawili fskovis xazinaSi
iricxeboda. jarimis gadaxdasTan erTad, braldebuli anazRaurebda miyenebul zians.
novgorodsa da fskovSi ganagrZobda moqmedebas SejibriTobiTi procesi. Tumca, viTardeba
samZebro, inkviciziuri procesis forma. orive respublika icnobda saqmis winaswari
momzadebis instituts _ свод. procesi dasaSvebad miiCnevda mxareTa warmomadgenlobas. sigeli
krZalavda Tanamdebobis pirebis uflebas, yofiliyvnen mxareTa warmomadgenlebi. procesi
iwyeboda mosarCeles mier sarCelis wardgeniT. polovniki da misi batoni sakuTari davis
gadawyvetas iwyebdnen, savaWro moedanze sakuTari pretenziis sajaro gancxadebiT _ zakliCi
(заклич). mniSvnelovani etapi iyo mopasuxis sasamarTloSi gamoZaxeba, rac sajarod xdeboda
saeklesio moedanze, samRvdeloebis TandaswrebiT. Tu mopasuxe 5 dRis ganmavlobaSi ar
gamocxaddeboda sasamarTloSi, mas iZulebis wesiT moiyvandnen. kanoni did yuradRebas
uTmobs mtkicebulebebs.
mtkicebulebebidan mTavari iyo: werilobiTi dokumenti. maT Soris, pirvel adgilze iyo
Canaweri. calkeul SemTxvevaSi, mtkicebulebad martivi xelwerilic _ рядница da `доска~
gamoiyeneboda. Mmtkicebulebad, aRiarebac miiCneoda (sisxlis samarTalSi). did rols Tama-
Sobda mowme. ganasxvavednen gareSe pirTa, mezoblebis послух-ebis (araTviTmxilvelis), Tumca
_ procesis aqtiuri monawileebis Cvenebas. Послух-i, mopasuxes winaaRmdeg micemul Cvenebas,
orTabrZoliT icavda. Tu послух-i sasamarTloSi ar gamocxaddeboda, is mxare, romelic mis
Cvenebaze dayrdnobiT agebda braldebas, avtomaturad, wagebulad iTvleboda. kanoni garkve-
ul formalizms awesebda послух-is CvenebaTa SefasebaSi: Tu mosarCelesa da misi Cveneba ar
emTxveoda erTmaneTs, saqme wagebulad iTvleboda. qurdobis saqmeSi mtkicebulebad
iTvleboda e.w.` поличное~ _ naqurdali nivTi, romelsac qurdobaSi eWvmitanil pirTan
aRmoaCendnen. `Поличное~-s aRmoCena SesaZlebeli iyo Cxrekis dros, romelsac пристав-i _ is
Tanamdebobis piri axorcielebda, romelTan erTad mosarCelec daiSveboda.
ПСГ-e adgens ordalebis axal saxeobas _ sasamarTlo orTabrZolas, mindors. is ficis
alternativad gamoiyeneboda.
procesi zepiri formiT tardeboda, Tumca gadawyvetilebas werilobiTi formiT iRebdnen,
sasamarTlo baJis gadaxdis Semdeg. sasamarTlo gadawyvetilebis aRsruleba evaleboda
mTavris specialur mosamsaxures.
wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis periodis ruseTSi samarTlis mniSvnelovani wyaro
213
iyo 1551 wlis samarTlis wigni, romelsac “samefos” saxelwodebiT icnoben. man asaxa is
cvlilebebi, romlebic rusulma kanonmdeblobam ganicada 1497 wlidan 1550 wlamde. 1551 wlis
asisTavis krebam miiRo e.w. asisTavi _ Стоглав, romelic Seicavda saeklesio normebs, aseve
sisxlis samarTlis da kerZo samarTlis zogierT instituts.
Tumca, wodebriv-warmomadgenlobiTi monarqiis yvelaze mniSvnelovan sakanonmdeblo aqtad
1649 wlis Zeglisdeba (Соборное Уложение) iTvleba. am aqtis miRebis uSualo sababad
miCneulia, 1648 wels, moskovSi momxdari posadis xalxis ajanyeba. posadelebma mefes TxovniT
mimarTes, Seemsubuqebina maTi mdgomareoba da daecva maTi interesebi. amavdroulad, mefes
sakuTari moTxovnebi aznaurebmac wauyenes, radgan Tvlidnen, rom maT boiarebi arsebiTad
aviwroebdnen. mefem daamarcxa ajanyebuli posadelebi, Tumca iZulebuli gaxda gadaevadebina
zogierTi gadasaxadis akrefa da ramdenadme Seemsubuqebina posadis xalxis mdgomareoba. 1648
wlis ivlisSi, mefem brZana axali kanonproeqtis SemuSaveba, romelsac momavalSi Zeglisdeba
ewoda. Zeglisdebis miReba ganapiroba socialuri antagonizmis gamwvavebam. mefe da
gabatonebuli fenis zeda nawili, romlebic daSindnen posadis xalxis ajanyebiT,
cdilobdnen xalxis mdgomareobis Semsubuqebas. kanonmdeblobis Secvlaze didi gavlena
moaxdina aznaurebis mier mefisaTvis mirTmeulma ajam, romelSic isini iTxovdnen gaqceuli
glexebis uvado da SeuzRudav Zebnas. 1649 wlis Zeglisdeba _ udidesi warmatebaa, wina
periodis kanonmdeblobasTan SedarebiT. am kanoniT, mowesrigebuli iyo sazogadoebrivi
urTierTobebis ara calkeuli mxareebi, aramed im periodis sazogadoebriv-politikuri
cxovrebis yvela sfero. 1649 wlis ZeglisdebaSi aisaxa samarTlis sxvadasxva dargis normebi,
kazuisturi principis gaTvaliswinebiT.
absolutizmze gadasvla, ruseTSi, gamoirCeoda farTo sakanonmdeblo saqmianobis
gavrcelebiT. xSirad kanonebis avtorebad gamodiodnen monarqebi. gansakuTrebul interess,
sakanonmdeblo saqmianobis mimarT, iCendnen petre I-li da ekaterine II-e. mecnierebi saub-
robdnen Eekaterine II-is legislomaniis, anu kanonSemoqmedebisadmi siyvarulis Sesaxeb.
samxedro wesdebaze petre I-li erTi weli muSaobda, xolo sazRvao wesdebaze _ xuTi weli.
Tanamdebobis pirTa uflebebisa da movaleobebis ganmsazRvreli, generaluri reglamenti
Tormetjer iqna gadamuSavebuli. petre pirvelis droindel kanonmdeblobas axasiaTebda
naklebi kazuisturoba, ufro meti ganzogadeba, mkveTri sqematuroba da Tanmimdevruloba.
petre I-li moiTxovda Seqmnili kanonebis ganuxrel dacvas. mas TviTon, upirobod, swamda
kanonis yovlisSemZleobisa, saxelmwifo xelisuflebis uzenaesobisa, romelic mowodebuli
iyo, raTa moewesrigebina qveSevrdomTa cxovreba. petre I-is dros Sedgenili sakanonmdeblo
aqtebi gajerebuli iyo ucxouri, xSirad, rusebisTvis gaugebari terminologiiT. kerZod,
saxelmwifo samsaxuris Sesaxeb kanons ewoda “rangebis (Tanrigebis) Sesaxeb tabeli (tabula)”;
xolo samxedro- sisxlis samarTlis kodeqss _ samxedro artikuli, glexebis gadasaxadebiT
dabegvris Sesaxeb kanons _ plakati da sxva. viTareba Seicvala ekaterine II-is dros. is _
eTnikurad germaneli, yvela rusze ufro meti rusi _ cdilobda yvela ucxouri terminis
gadmoTargmnas. XVII saukunis meore naxevramde, yvela mniSvnelovani sakanonmdeblo aqti
dargTaSorisi iyo da kanonTa Tavisebur krebulebs ufro waagavda. aseTebi iyo: Русская
Правда, ПСГ, НСГ, Соборное Уложение. absolutizmis periodis rusul kanonmdeblobas
axasiaTebda dargobrivi diferencireba. swored am principis mixedviT, xdeboda samarTlis
sistematizacia. petre I-ma, mTavar mimarTulebad, airCia dargobrivi kodeqsebis Seqmna.
upirveles yovlisa, kodificireba Seexo samxedro samarTals, ris Sedegad Seiqmna samxedro
artikuli _ ruseTis istoriaSi pirveli sisxlis samarTlis, ufro zustad ki _ samxedro
sisxlis samarTlis kodeqsi. am kodeqsis Seqmnas mohyva samxedro wesdeba da sazRvao wesdeba
_ aseve kodificirebuli kanonebi, Sesabamisi sferoebis regulirebisaTvis. kodeqsis
mniSvneloba hqonda, 1714 wels Seqmnil, erTiani memkvidreobis Sesaxeb brZanebulebasac.
sakuTrebis uflebis institutis ganviTarebam, XVIII saukunis ruseTSi, xeli Seuwyo TviT
terminis _ sakuTrebis Camoyalibebas. kanonmdebloba, ZiriTadad, awesrigebda uflebas uZrav
qonebaze, kerZod _ miwaze. 1714 wels votCinasa da pomesties reJimi gauTanabrda erTmaneTs da
maT aRsaniSanavad damkvidrda erTiani cneba _ недвижимое имение. uZrav qonebas warmoadgenda
ezo da savaWro jixurebi, rac vaWrebis qonebrivi uflebebis zrdis maCvenebeli iyo. Ees ki
imaze metyvelebda, rom saxelmwifo xelisuflebac, maT mimarT, did yuradRebas iCenda.
214
votCinasa da pomesties reJimebis gaigiveba sulac ar niSnavda, sabatono miwis sakuTrebaze,
yovelgvari SezRudvis moxsnas. miwaze sabatono sakuTreba rCeboda sakuTrebad, misi
gankargvis SeuzRudavi uflebiT. imave brZanebulebiT, erTiani memkvidreobis Sesaxeb,
izRudeboda uZravi qonebis gankargva da uZravi qonebis memkvidreobiToba.
qveynis ekonomikurma ganviTarebam asaxva pova valdebulebiTi samarTlis institutebis
ganviTarebaSi da, upirveles yovlisa, xelSekrulebis samarTlebriv regulirebaSi. vaWrobisa
da mrewvelobis ganviTarebam, xeli Seuwyo qonebis dagiravebas. qonebis qiravnobis
xelSekrulebis sagani iyo rogorc moZravi, ise uZravi qoneba. farTod gavrcelda piradi
qiravnoba, ramac gaamartiva piradi qiravnobis dadebis wesi. gavrceleba pova Senaxvis
xelSekrulebam, romlis dadebis wesic gamartivda, yovelgvari werilobiTi aqtis gareSe.
cnobili iyo da farTod gavrcelda amxanagobis xelSekruleba, romelic pirTagan moiTxovda
erTmaneTis kapitalis gaerTianebas da erTobliv moqmedebas, saerTo sameurneo miznis
misaRwevad, mag., fabrikis asaSeneblad. didi gavrceleba pova nardobis da miwodebis
xelSekrulebam. nardobis xelSekruleba gulisxmobda menardis valdebulebas, raime samuSao
Seesrulebina, damkveTis sasargeblod, mag., saxlis mSenebloba.
samoqalaqo brunvis ganviTareba, sagareo da saSiano vaWrobis gaRrmaveba ganapirobebda,
sakredito urTierTobebSi, axali movlenebis Camoyalibebas, kerZod _ sesxis xelSekrulebis
Semdgom daxvewas da misi dadebis proceduris gamartivebas. 1729 wels gamoica pirveli
wesdeba Tamasuqis Sesaxeb, romelic awesrigebda Tamasuqis moZraobas, Sida da saerTaSoriso-
savaWro brunvaSi.
215
miuxedavad imisa, rom petre I-is droindeli kanonmdebloba uaryofda kanonikuri samarTlis
normebs, kerZod _ bizantiur saojaxo kanonmdeblobas, praqtikaSi, mainc adgili hqonda
saqorwino asakis Semcirebas. 1774 wels, sinodis dadgenilebiT, saqorwino asakad mamaka-
cisaTvis dadginda _ 15 weli, qalisaTvis _ 13 weli, anu moxda petre I-is droindeli
kanonmdeblobis sruli ignorireba. XVIII saukuneSi, ganagrZobda arsebobas qorwinebaSi
Sesvlis maqsimaluri asaki: qalisaTvis _ 60 weli, rac Svilosnobis unaris dakargviT iyo
ganpirobebuli. XVIII saukuneSi, kvlav Seicvala damokidebuleba im vadis mimarT, romelic
dadginda niSnobisa da jvrisweris periods Soris. Tu, Tavdapirvelad, petre I-ma aseT vadad
erTi weli daadgina, SemdegSi es vada eqvs kviramde Semcirda, xolo 1775 wlidan niSnoba da
jvriswera erTdroulad xorcieldeboda. garkveuli SezRudvebi dadginda qorwinebaSi
SemsvlelTa mimarT: aikrZala WkuasustebTan, wera-kiTxvis ucodinar TavadaznaurebTan,
meTauris Tanxmobis gareSe _ oficrebTan qorwineba. gakicxvis sagnad miiCneoda im pirTa
Soris qorwineba, romlebsac erTmaneTisagan didi asakobrivi zRvari aSorebda; Tanac, mniSvne-
loba ar hqonda imas, Tu romeli fenis warmomadgenlebi iyvnen isini: Tavadaznaurobisa, Tu
glexobis.
ramdenadme gafarTovda colis qonebrivi uflebebi. is inarCunebda sakuTrebis uflebas
mziTevsa da keTilmonageb qonebaze, maT Soris _ uZravi qonebis gankargvis uflebaze.
SenarCunebuli iqna, Svilebis mSoblebisadmi upirobo morCilebis Zveli principi. Tumca,
dakonkretda is SemTxvevebi, roca mSoblebs SeuzRudavad SeeZloT Svilebis dasja: gaTvalis-
winebuli iyo urCi Svilebis garozgva, xolo ekaterine II-is dros _ morCilebis saxlebSi
ganTavseba. XVIII saukuneSi, zedmiwevniT iqna reglamentirebuli meurveobis instituti,
romelic ruseTSi ZvelTaganve gavrcelda. „guberniis mmarTvelobis dawesebulebebSi“
gaTvaliswinebuli iyo meurveobis organoTa sistemis Seqmna, Tumca _ mkacrad wodebrivi
principis dacviT.
Zalzed garTulebuli iyo ganqorwinebis procedura. XVIII saukuneSi miiRes kanoni, romelSic
gaTvaliswinebuli iyo qorwinebis Sewyveta: politikuri sikvdili, samudamo katorRaze
gadasaxleba. amave kanoniT dadginda ganqorwinebis safuZvlebic: erT-erTi meuRlis ber-
monazvnad aRkveca, ugzo-ukvlod dakargva.
XVIII saukunis rusulma sisxlis samarTalma ganicada arsebiTi cvlilebebi, rac ramdenime
garemoebiT aixsneba: socialuri antagonizmis gaRrmaveba (zogadad, axasiaTebs absolutizms)
da samarTlebrivi kulturis donis saerTo amaRleba. sisxlis samarTlis sferoSi,
gansakuTrebuli adgili uWiravs petre I-is droindel kanonmdeblobas, kerZod _ mis samxedro
artikuls. swored, petre I-is dros dadginda, sisxlis samarTlis samarTaldarRvevis
aRmniSvneli, Tanamedrove termini _ danaSauli. mniSvnelovnad ganviTarda moZRvreba
danaSaulis Semadgenlobis Sesaxeb. samxedro artikulSi saubari iyo mcirewlovanTa
pasuxismgeblobis Sesaxeb, Tumca _ SedarebiT msubuqi formiT. dasaSvebi iyo maTi pasuxis-
mgeblobidan gaTavisuflebac. analogiurad wydeboda sakiTxi, Seuracxadi pirebis mimarT.
Zeglisdebisgan (1649) gansxvavebiT, samxedro artikuli simTvraleSi Cadenil danaSauls ar
miiCnevs paxusixsmgeblobis Semamsubuqebel garemoebad, aramed mas, principSi, pasuxis-
mgeblobis damamZimebel safuZvlad ganixilavs. kanoni icnobs Tanamonawileobis gansxvavebul
formebs, Tumca _ Tanamonawileni Tanabrad isjebian. petre I-is droindeli kanonmdebloba
Seicavs moZRvrebas danaSaulis subieqturi mxaris Sesaxeb: masSi gaTvaliswinebulia
ganzraxi, gaufrTxileblobiTi da SemTxveviTi qmedebani. Tumca, jer kidev ar iyo dad-
genili specialuri terminologia: samxedro artikuli, xSirad, erTmaneTSi urevda gaufrTxi-
leblobiT da SemTxveviT Cadenil qmedebas. kanoni saubrobs danaSaulebrivi qmedebis
ganviTarebis sxvadasxva stadiis Sesaxeb. Tumca, sasjeli danaSaulis momzadebis, mcdelobis
da damTavrebuli danaSaulis gamo, Cveulebriv, erTnairi iyo.
ufro mwyobri gaxda danaSaulis sistema. kvlavindeburad, pirvel adgilze idga eklesiis
winaaRmdeg mimarTuli danaSauli. ganviTarda saxelmwifos winaaRmdeg mimarTuli danaSauli
sistemac. danaSaulis es saxe, ruseTSi, Tavidanve iyo cnobili. petre I-is dros danaSaulis
am saxeobas miekuTvna samxedro danaSauli (dezertiroba, samsaxurSi gamoucxadebloba,
mSvidobiani mosaxleobis winaaRmdeg Cadenili sisastike da Zaladoba). ganviTarda samoxeleo,
qonebrivi danaSaulisa da pirovnebis winaaRmdeg Cadenili danaSaulis sistema.
kived ufro garTulda sasjelis sistema. gaCnda sasjelis axali mizani _ msjavrdebulTa
usasyidlo Sromis gamoyeneba. am mizans emsaxureboda sasjelis axali saxe _ 1699 wels
216
SemoRebuli, katorRa, romelsac mZime danaSaulis CadenisaTvis ufardebdnen msjavrdebuls.
katorRa SeiZleba yofiliyo: samudamo, uvado da vadiani. vadiani katorRa 10-dan 20-mde
grZeldeboda. samudamo katorRaze gadasaxlebulis daSanTva xdeboda. katorRaze asax-
lebdnen rogorc msjavrdebuls, ise misi ojaxis wevrebs (dausaxlebeli adgilebis aTvisebis
mizniT). katorRul samuSaoebs iyenebdnen valauvali movalis mimarTac. rusul sisxlis
samarTalSi sasjelis gavrcelebul saxes warmoadgenda sxeulebrivi sasjeli. petre I-ma
SemoiRo am sasjelis axali saxeoba _ Spicrutenebi, anu wvetiani wkepliT cema, rac naklebad
mtkivneuli iyo, vidre garozgva. Tumca, msjavrdebuls ramdenime aTasi dartymis gaZleba
uxdeboda, rac, saboloo jamSi, mis dasaxiCrebas an ufro metic _ sikvdilis dadgomas
iwvevda. Cveulebisamebr, aseTi saxis sasjels jariskacebis mimarT iyenebdnen, rac or mizans
emsaxureboda: TviT damnaSavis wamebas da danarCeni jariskacebis gafrTxileba-daSinebas,
radgan damnaSaves jariskacTa rigebs Soris atarebdnen da ise awamebdnen. XVIII saukunis
bolos gafarTovda sasjelis iseTi saxis gamoyeneba, rogoric iyo Tavisuflebis aRkveTa,
sapatimro adgilebSi moTavsebis gziT.
217
romelic auqmebda gamoZiebas da procesis erTaderT formad miiCnevda sasamarTlos. petre I-
is droindeli procesualuri samarTlis evoluciaze msjelobisas, SeiZleba davaskvnaT, rom:
sasamarTlo process axasiaTebda usistemoba, gaugebari terminologiiT gajereba, zogjer
urTierTgamomricxavi garemoebis arseboba.
sasamarTlo procesis ganviTarebis TvalsazrisiT, mniSvnelovani nabiji gadaidga, ekaterine
II-is dros gamocemuli, “guberniis mmarTvelobis dawesebulebebSi” Camoyalebebuli normebis
mixedviT. ekaterine II-is dros Seiqmna wodebrivi sasamarTloebis rTuli, Tumca sakmaod
mwyobri sistema. amavdroulad, ganisazRvra maTi saqmianobis zusti reglamenti. kanoni
amomwuravad awesrigebda ganaCenisa da gadawyvetilebis gasaCivrebis mravalinstanciur
sistemas. uzenaes sakasacio instanciad rCeboda senati. ufro mkveTri gaxda samoqalaqo da
sisxlis samarTlis samarTalwarmoebis gamijvna. Seiqmna specialuri sisxlisa da samoqalaqo
saqmeTa sasamarTlo organoebi. umaRles saerobo sasamarTloSi, guberniis magistratSi da
zeda gasworebaSi nagulisxmevi iyo ori departamentis arseboba: sisxlisa da samoqalaqo
saqmeTa. guberniis sasamarTlo sistemis saTaveSi idga sisxlis samarTlis da samoqalaqo
samarTlis saqmeTa sasamarTlo palatebi. sisxlis samarTlis saqmis aRZvra yovelTvis
xdeboda pirveli instanciis sasamarTloSi, anu samazro sasamarTloSi, saqalaqo magistratSi
an qveda gasworebaSi. am organoTa sasamarTlo qvemdebarebidan amoiRes iseTi danaSaulis
ganxilva, romelic isjeboda sikvdiliT an savaWro sikvdiliT, agreTve pativis ayriT. aRniS-
nul saqmeebze marTlmsajulebas axorcielebdnen meore instanciis sasamarTloebi. xolo,
pirveli instanciis sasamarTloebi gamodiodnen sagamoZiebo organoebis saxiT.
Tavi VI. amerikis SeerTebuli Statebis saxelmwifo da samaTali XVII _ XVIII ss.
aSS-is adreuli istoria, mTeli 170 wlis (1607-1776) manZilze, aris CrdiloeT amerikaSi
inglisuri koloniebis istoria. pirveli inglisuri dasaxleba Cr. amerikaSi _ jeimsTaunis
saxelwodebiT, daarsda 1607 w. Tavdapirvelad, is iyo londonis _ virjiniis kompaniis mier
daarsebuli savaWro posti, e.w. samefo sazRvari, raTa aRkveTiliyo espanelTa SemoWra
kontinentis CrdiloeT nawilSi. virjiniis Semdgomi ganviTareba dakavSirebulia TuTunis
vrceli plantaciebis SeqmnasTan, radgan misi eqsporti iyo mosaxleobis keTildReobis
mTavari wyaro, miTumetes, rom misi ricxvi, kontinentis CrdiloeT nawilSi, Zalzed swrafad
izrdeboda. Crdilo-amerikuli teritoriebis kolonizaciis politika, axali samyaros
aTviseba, mTlianad ganisazRvreboda inglisis mefis nebis Sesabamisad da misi gankargulebiT.
Tumca, CrdiloeT amerikaSi pirvel evropel mosaxleTa uSualo miznebi, socialuri
Semadgenloba da is gzebi, rasac isini iyenebdnen kontinentis asaTviseblad, Zalzed
mravalferovani iyo, miTumetes, rom am mosaxleTa Soris arsebuli, seriozuli gansxvavebebi
saSualebas gvaZlevs movaxdinoT maTi diferencireba sam jgufad: pirvel jgufs mie-
kuTvnebodnen, ZiriTadad, saaqcio kompaniebis warmomadgenlebi, romlebic amerikaSi
Camovidnen mxolod gamdidrebis mizniT da maT surdaT axali gasaRebis bazrebis, nedleulis
wyaroebis moZieba da mogebis miReba; meore jgufi _ konfesiuri _ warmodgenili iyo
protestantebiT da maTi mizani iyo, cxovrebaSi gaetarebinaT sakuTari religiuri da eTikuri
miznebi, Tundac axal miwebze; principulad gansxvavebuli iyo mesame jgufi _ inglisuri
aristokratia, romelic axal miwebze cdilobda vrceli da ayvavebuli latifundiebis _
sabatono samflobeloebis Seqmnas. amerikis miwis uzarmazari nawilebi maT sakuTrebaSi
gadadioda an mefisgan saCuqris saxiT, an simboluri fasis gadaxdis Sedegad. am uzarmazari
samflobeloebis dasamuSaveblad, maT daiqiraves ingliseli uRaribesi masa _ e.w. serventebi
(fauferebi, patimrebi), romlebic, faqtiurad, `TeTri monebis~ kabalur mdgomareobaSi
imyofebodnen. muSa xelis simcirem, Tavidanve ganapiroba am miwebze monuri urTierTobis
gavrceleba, anu farTod gamoiyeneboda Savi (zangi) monebis Sroma, romlebsac didi odenobiT
itacebdnen afrikis kontinentze, sadac am dros monebiT vaWroba hyvaoda. pirveli Savi monebi
virjiniaSi jer kidev 1619 w. Camoiyvanes, xolo XVII s. 60-iani wlebidan jer aq, merilendis
koloniaSi, xolo Semdeg _ TiTqmis yvelgan monobam memkvidreobiTi xasiaTi SeiZina.
monoba iyo amerikuli koloniebis socialur-ekonomikuri mdgomareobis erT-erTi Tavise-
bureba. meore Taviseburebad is miiCneva, rom aq sabatono urTierTobebi ver ganviTarda,
vinaidan koloniebis ekonomikuri ganviTareba mimdinareobda, XVII s-Si ukve Camoyalibebuli,
218
SedarebiT mowinave da efeqturi, kapitalisturi sazogadoebisaTvis damaxasiaTebeli, piro-
bebis gaTvaliswinebiT. mesame Taviseburebad miiCneva is garemoeba, rom amerikul koloniebSi,
evropis saxelmwifoebTan SedarebiT, naklebi simkveTre axasiaTebda socialur antagonizmsac.
amerikuli sazogadoebis mravalferovneba, kidev erTi, mniSvnelovani TaviseburebiT xasiaT-
deboda. kerZod, rogorc samxreTSi, ise CrdiloeTSi mcxovrebi socialuri jgufebi, romelTa
gansaxlebis areali SesaZlebelia ganisazRvros alehanis mTebiTa da mdinare potomakiT,
yofda amerikis teritorias Semdeg nawilebad: 1) samrewvelo Crdilo-aRmosavleTi, romlis
mosaxleobis didi nawili warmodgenili iyo burJuaziuli elementebiT _ vaWrebi, gemT-
mflobelebi, Tavisufali wvrili fermerebi, xelosnebi; 2) monaTmflobeluri, plantaciuri
samxreTi, romelic, TandaTanobiT, Caeba progresirebad kapitalistur bazarSi da
3) `veluri dasavleTi~, romelic indielTa mravalricxovani tomebiT iyo dasaxlebuli da,
romlebsac kolonistebi, sul ufro metad, aviwrovebdnen da dasavleTis ukacrieli terito-
riebisken mierekebodnen.
amerikuli sazogadoebis 4) kidev erT Taviseburebas warmoadgenda konfesiuri siWrele.
aqauri eklesia dayofili iyo mravalricxovan urTierTmebrZol seqtebad da mimdevrobad.
5) koloniebi ar warmoadgendnen erTian saxelmwifoebriv warmonaqms (1607 w. Mmoyolebuli, 75
wlis ganmavlobaSi, maTi ricxvi 13-mde gaizarda), radgan maT Soris mkveTri gansxvaveba iyo,
politikur-samarTlebrivi mdgomareobis TvalsazrisiTac, rasac mravali istoriuli faqtori
gansazRvravda: a) koloniebis Seqmnis xerxebi da gzebi; b) mefis mier gamocemuli qartiebiT,
maTTvis boZebuli Tavisuflebis moculoba; g) kolonistebs Soris, gabatonebuli zomieri an
demokratiuli ideologia; d) maTi mmarTveli organoebis samarTlebrivi statusi; e) kolo-
niebSi moqmedi kongregacionalisturi (protestantuli) eklesiis saqmianoba; v) koloniebSi
monobis gavrcelebis done, xarisxi da sxva.
6) koloniebis Seqmnas, rogorc wesi, adasturebda mefis qartia, romliTac kolonistebs mefe
uboZebda im zogierT uflebebsa da Tavisuflebebs, romlebic moqmedebdnen mitropoliaSi.
yvela koloniaSi, garda koloniuri mmarTvelobis meTauris – gubernatorisa, moqmedebdnen
adgilobrivi legislaturebi – warmomadgenlobiTi sakanonmdeblo organoebi. uSualod
gvirgvinis koloniebSi, gubernatorebs mieniWaT am krebebis mowvevisa da daTxovnis ufleba,
agreTve maT gadawyvetilebebze absoluturi vetos dadebis ufleba. am koloniebSi guberna-
torebi qmnidnen sasamarTloebs da niSnavdnen mosamarTleebs, maT miitaces amnistiisa da
Sewyalebis ufleba, isini niSnavdnen kolonialur maRalCinosnebs, meTaurobdnen samxedro da
sazRvao Zalebs, samxedro safrTxis SemTxvevaSi. Tumca, maTi saxelisuflo ufleba-
mosilebani SezRuduli iyo, inglisis mefis mier, romelsac ekuTvnoda ara mxolod kolo-
niebis gubernatorTa daniSvna-daTxovnis SeuzRudavi ufleba, aramed koloniebis legisla-
turebis gadawyvetilebebis gauqmebisa da, saerTod, koloniebis cxovrebisa da saqmianobis
mowesrigebis uSualo ufleba, mis mier `sabWoSi” gamocemuli, “samefo brZanebulebis~ an ing-
lisis parlamentis dadgenilebis meSveobiT.
Tumca, Crdilo-amerikuli koloniebis istoriaSi, am adreul etapze, cnobilia ramdenime,
SedarebiT demokratiuli wesrigis mqone, koloniis arsebobac. kerZod, saubaria e.w `Rrmad
mivardnil sasoflo regionebze~, sadac ganTavsebuli iyo mcire moculobis religiuri
Temebi (axali inglisi), romelTa Soris, amerikis politikis istoriaSi, erT-erTi yvelaze
gamorCeuli adgili niu-plimuTs ekuTvnis, romlis magaliTze moxda rod-ailendisa da
koneqtikutis koloniebis marTva. axali inglisis koloniebSi demokratiuli principebis
damkvidreba ganpirobebuli iyo im SeTanxmebiT, romelic 1620 wels, xomald `meiflauerze~
daido da romelsac Tanxmoba ganucxades puritanebma (piligrimebma), inglisidan gamoqcevisas.
am SeTanxmebis safuZvelze, kolonistebi `gaerTiandnen erTian mTlianobaSi, erTian
atlantikur da samoqalaqo meqanizmSi, raTa daemyarebinaT da daecvaT wesrigi~ da saerTo
miznebisaTvis mieRwiaT: daecvaT `yvelasaTvis Tanabari samarTlianoba da Tanasworoba
kanonis winaSe~. es xelSekruleba, mogvianebiT, aSS-Si miCneuli iqna `kacobriobis istoriaSi
erTaderT TviTmyobad da praqtikuli sazogadoebrivi xelSekrulebis magaliTad~, sxvadasxva
filosofosis mier Camoyalibebuli, efemeruli debulebebisagan gansxvavebiT.
sxva koloniebisgan gansxvavebiT, rod-ailendi da koneqtikuti iZenen, faqtiurad, TviTm-
marTveli respublikebis statuss, romlebSic mmarTvelobis yvela organo iqmneboda
arCevnebis gziT. maTi TviTneburi uflebebi, Tavdapirvelad, ar iqna aRiarebuli inglisis
mefis mier, da mxolod 1661-1663 ww. am koloniebs man uboZa qartia, romliTac aRiarebuli
iqna maTi unikaluri mmarTvelobis sistemis xelSeuxebloba. amrigad, amerikuli istoriis
adreul etapze, manam, vidre ar gamkacrda, mitropoliis mxridan, koloniuri damoki-
debulebisa da TviTnebobis wesebi, ris Sesaxebac ase mkveTrad iyo naTqvami 1776 w. damou-
kideblobis deklaraciaSi, CrdiloeT amerikaSi Caisaxa da ganviTarda e.w. `demokratiuli
elitizmis~ mmarTvelobis sistema, romelsac, erTi mxriv, axasiaTebda mmarTvelobis organoTa
219
demokratiuli meqanizmebis Camoyalibeba da, meore mxriv, _ kolonialuri xelisuflebis
ganxorcieleba elitaruli, oligarqiuli wreebis mier (gansakuTrebiT, samxreTis kolo-
niebSi, sadac gavrcelda monoba da msxvil latifundiebSi gamoiyeneboda Savi monuri Sroma).
demokratiuli elitizmi aSS-Si xelisuflebis gabatonebul formad iqca. Tumca, manac
ganicada garkveuli cvlilebebi, amerikuli sazogadoebis ganviTarebis Semdgomi istoriuli
pirobebis Sesabamisad – oligarqiuli da demokratiuli Zalebis poziciebis ganmtkicebis
gavleniT, agreTve qveyanaSi mimdinare politikuri pluralizmisa da sxva politikuri
procesebis gaTvaliswinebiT.
amerikuli revolucia, romelic XVIII saukunis meore naxevarSi daiwyo, atarebda antiko-
loniuri moZraobis xasiaTs da is, pirobiTad, sam periods moicavda: 1) SedarebiT zomieri
moZraoba (XVIII s. 60-iani wlebidan 70-iani wlebis dasawyisamde); 2) radikaluri moqmedebebis
periodi (70-iani wlebis I naxevari) da 3) sakuTriv, revoluciuri periodi (XVIII saukunis 70-
iani wlebis II naxevari). es revolucia gansxvavdeboda inglisisa da safrangeTis demok-
ratiuli revoluciebisagan imiT, rom mimarTuli iyo ara Zveli, Suasaukuneobrivi – sabatono
urTierTobebis, aramed, pirvel yovlisa, kapitalizmis sawinaaRmdego koloniuri ganviTarebis
dasamsxvrevad, rasac xelovnurad icavda da ganamtkicebda inglisis samefo taxti da,
amrigad, is erTdroulad antikoloniuri da demokratiul-kapitalisturi moZraoba iyo.
XVIII saukunis 60-iani wlebis mzardi saprotesto moZraoba, romelmac warmoSva revoluciur
movlenaTa mTeli jaWvi, dakavSirebuli iyo im kardinalur cvlilebebTan, romlebic, am
droisaTvis, moxda kolonialuri sazogadoebis cxovrebaSi. mitropoliis winaaRmdeg brZola
daiwyo, Camoyalibebis procesSi myofma, amerikelma erma, romelic ara monebisa da
fauferebis, aramed Tavisufali, axal miwaze damkvidrebuli, sakmaod ganaTlebuli, saSualo
mesakuTreebisagan Sedgeboda. isini sakuTar Tavs patriotebs uwodebdnen da, pirvel yovlisa,
ibrZodnen sakuTari qveynis ekonomikuri keTildReobisaTvis, agreTve _ sakuTari demokra-
tiuli uflebebisa da Tavisuflebebis aRiarebisaTvis. aRsaniSnavia is garemoeba, rom 1765 w.
Seiqmna kolonistebis pirveli antibritanuli organizacia `Tavisuflebis Svilni’’, romelic
Sedgeboda ara amerikuli sazogadoebis qveda fenebis, aramed amerikuli burJuaziis
warmomadgenlebisagan. mis safuZvelze yalibdeboda `kavSiris komitetebi~, romlebmac
ganaxorcieles araerTi antikoloniuri xasiaTis Ria aqcia, maT Soris _ saxelganTqmuli
`bostonis Cais sma~, roca 1773 w. dekemberSi, ost-induri kompaniis mier, bostonis
navsadgurSi gadmosatvirTi, gansabaJebeli Cais didi partia zRvaSi iqna gadayrili, radgan am
kompaniis mier, mudmivad ilaxeboda kontrabandisti-movaWreebisa da gadamyidvelTa inte-
resebi. es aqcia gaxda, Taviseburi, naperwkali da man sabolood aanTo kolonistebSi,
Tavidanve diskriminaciuli xasiaTis, kanonmdeblobis winaaRmdeg brZolis CiraRdani. swored
am kanonebiT (fulis mimoqcevis Sesaxeb, samxedroebis mSvidobian mosaxleobaSi ganTavsebis
Sesaxeb, sagerbo mosakreblis Sesaxeb, sabaJo ganacxadebis Sesaxeb) ilaxeboda kolonistebis
ekonomikuri interesebi. koloniuri damokidebulebis gamkacrebis reJimi imaSic gamoixata,
rom sul ufro SeizRuda koloniuri asambleebis uflebamosilebani da, TiTqmis gauqmda,
kolonistebisaTvis miniWebuli, demokratiuli uflebebi da Tavisuflebebi, romlebic
ganmtkicebuli iyo samefo qartiebSi (aRmsareblobis Tavisufleba, nafic msajulTa sasa-
marTloSi sarCelis Setanis ufleba, pirovnebisa da sacxovrebeli adgilis xelSeuxeblobis
garantiebi da sxva). ganmaTavisuflebeli brZolis dasawyisSi, kolonistebis moTxovnaTa
zomieri xasiaTi (romlebic Tavs inglisis mefis qveSevrdomebad Tvlidnen) imiT iyo ganpi-
robebuli, rom maT jer kidev hqondaT rwmena da morCilebis SegrZneba, inglisis konsti-
tuciisa da koloniuri qartiebis mimarT, romlebsac isini sakuTari uflebebisa da
Tavisuflebebis wyaroebad miiCnevdnen. am moTxovnaTa dasabuTebis zogad konteqstSi, Caisaxa
e.w. homrulis idea, anu koloniebis TviTmmarTveloba, radgan isini sakuTar Tavs britaneTis
imperiis sruluflebian nawilad miCnevdnen. xolo am nawilebSi _ uzenaesi sakanonmdeblo
xelisufleba adgilobriv warmomadgenlobiT-sakanonmdeblo organoebs ekuTvnoda. amav-
droulad, inglisis mefe aRniSnuli provinciebis SemakavSirebel rgolad miiCneoda, radgan
misi xelisuflebidan CamoSoreba ara imperiuli kavSirebis reformirebas, aramed imperiis
daSlas niSnavda.
koloniebis politikuri elitisa da inglisis gvirgvins Soris winaaRmdegobebis
gaRrmavebasTan erTad, rac gansakuTrebiT gamZafrda mas Semdeg, rac inglisis samefo karma
miiRo represiuli kanonebi da moisurva `bostonis Cais smis~ monawileTa dasja, yalibdeba
220
kolonistebis organizaciuli erToblioba. 1774 wels kolonistebis miswrafebebis gaerTia-
nebis mizniT, raTa miRweuli yofiliyo saerTo amocanebi, virjiniis sakanonmdeblo krebis
winadadebiT, filadelfiaSi moiwvies pirveli kontinenturi kongresi. garda tradiciuli
moTxovnisa _ `ar daiSveba gadasaxadi, warmomadgenlobis gareSe~, romelic ganmtkicda 1774
w. miRebuli `koloniebis uflebebisa da saWiroebebis deklaraciaSi~, inglisis mefisadmi
daumorCilebloba gamoiTqva e.w. `sufoklis rezoluciiT~, romelic daumorCileblobis ideas
asabuTebda `bunebis kanonebiTa~ da sazogadoebrivi xelSekrulebis TeoriiT. kontinenturi
kongresis mier miRebuli dokumentebis Sinaarsi, romelic iTvaliswinebda im mravalricxovan
darRvevebs da Zalauflebis borotad gamoyenebas, rasac adgili hqonda metropoliis mxridan,
mainc metyvelebda seriozul uTanxmoebaze, damswreTa radikalur da zomier warmomad-
genlobaSi. gansakuTrebuli gansxvavebani SeiniSneboda koloniebis politikuri momavlis
sakiTxSi da maT, metropoliasTan urTierTobebis mogvarebasTan dakavSirebiT. kongresma
miiRo gadawyvetileba, rom is mTlianad eTiSeboda inglisTan savaWro urTierTobebs, Tumca
irwmuneboda, rom inglisis gvirgvinisadmi inarCunebda erTgulebasa da morCilebas. mTlia-
nobaSi, pirveli kontinenturi kongresi, romelic warmoiqmna, rogorc sakonsultacio
asamblea da politikuri tribuna, maleve gadaiqca mzardi ganmaTavisuflebeli moZraobis
aqtiur opoziciur Zalad. kongresis mier miRebuli gadawyvetilebebi, miuxedavad maTSi
sanaxevrod gamoTqmuli xasiaTisa, did rols TamaSobdnen ganmaTavisuflebeli moZraobis
gaRrmavebis saqmeSi. miuxedavad imisa, rom misma zomierma frTam, kolonistebis yvela ufle-
bebis wyarod, inglisis konstitucia da konstituciuri qartiebi aRiara, misi tribunidan
gaisma maTi moTxovnebis axali radikaluri dasabuTeba, bunebiTi samarTlis ideologiisa da
adamianis bunebiTi da ganusxvisebeli uflebebis aspeqtSi.
gacilebiT ufro mniSvnelovani da, SeiZleba iTqvas, gadamwyveti mniSvnelobis mqone, aRmoCnda
1775 w. maisSi mowveuli meore kontinenturi kongresi, romelsac win uswrebda, ingliselebis
winaaRmdeg, kolonistebis pirveli sabrZolo gamosvla, 1775 w. aprilSi leqsingTongTan,
romelmac safuZveli Cauyara erovnul-ganmaTavisuflebel oms. meore kontinenturi kongresi,
romelic arCeuli iyo ara koloniuri asambleebis zomieri warmomadgenlobiT, aramed
saxalxo revoluciuri konventebiTa da kongresebiT, iqca Tavisebur revoluciur
saxelmZRvanelo Stabad da man miiRo `iaraRis xelSi aRebis mizezTa da aucileblobis
deklaracia~ (1775 wlis ivlisi), romelSic mowodebuli iqna Ria SeiaraRebuli brZolis
dawyeba, ramac xeli Seuwyo, jorj vaSingtonis sardlobiT, amerikuli kontinenturi armiis
Seqmnas. homrulis moTxovna kongresze ufro radikalur xasiaTs iZenda imis wyalobiT, rom
masTan daakavSires `bunebis kanonebi~ da adamianis bunebiTi da ganusxvisebeli uflebebi.
kongresis wevrTa umravlesobam aseT uflebebad miiCnia: 1) ekonomikuri uflebebi da,
upirveles yovlisa, sakuTrebis Tavisufleba, xolo 2) politikur uflebebSi gamohyo:
sazogadoebrivi xelSekrulebis, rogorc saxelmwifoebriobis Seqmnis mTavari saSualebis
dadebis ufleba, sajaro xelisuflebis mowyobis da, misgan gamomdinare, despotiz-misaTvis
winaaRmdegobis gawevis saerTo-saxalxo bunebiTi ufleba. kolonistebs Soris revoluciuri
ganwyobis zrda, antikoloniuri brZolis mesame etapze, mniSvnelovnad ganapiroba, 1776 w.
ianvarSi, Tomas peinis mier gamoqveynebulma pamfletma _ `Tavisufali azri~, romelSic man
mkveTrad gaakritika inglisis konstitucia da Tanmimdevrulad ganavrco ori revoluciuri
doqtrina: 1) CrdoloeT amerikaSi damoukidebeli amerikuli saxelmwifos Seqmna, qveynis
SigniT mimdinare Sidapolitikuri revoluciuri gardaqmnebis xarjze da 2) mmarTvelobis
demokratiuli respublikuri formis damkvidreba, sayovelTao saarCevno uflebiT da
qonebrivi da sxvagvari cenzebis gauqmebis gziT. T. peinis ideebma Staagones `virjiniis
Statis uflebaTa deklaraciis~ avtorebi. maT mier Seqmnili deklaracia 1776 w. 12 ivniss
mowonebuli iqna adgilobrivi konventis mier. es deklaracia iqca (garda revoluciaze
udidesi gavlenisa), msoflio istoriaSi pirvel dokumentad, romelSic, sakanonmdeblo
doneze, ganmtkicda adamianis bunebiTi da ganusxvisebeli uflebebi, romlebzec kolonistebi
uars arasodes ityodnen. am uflebebis ricxvs miekuTvneboda: 1) `sicocxliTa da
TavisuflebiT datkbobis ufleba, romelic miiRweoda sakuTrebis SeZeniTa da flobiT~,
agreTve 2) `bednierebisa da usafrTxoebis mopovebisaken ltolva~.
amrigad, moixsna is ideologiuri barieri, romelic xels uSlida amerikuli koloniebis,
metropoliasTan saxelmwifoebriv-konstituciuri erTianbobis moSlis marTlzomierebis
aRiarebisa da, maT mier, sruli damoukideblobis mopovebis samaTlebriv dasabuTebas.
221
$3. 1776 wlis 4 ivlisis damoukideblobis deklaracia
CrdiloeT amerikis istoriis saetapo movlenad iqca, 1776 wlis mesame kontinenturi kongresi,
romelmac cxovrebaSi gaatara yvela winmswrebi deklaraciuli gancxadebebi, amerikul
koloniebSi damoukideblobis gamocxadebis Sesaxeb.
1776 wlis 4 ivlisis damoukideblobis deklaracia ar iyo sakanonmdeblo aqti. is arc 1787
wlis aSS-is konstituciis, oficialurad aRiarebul, nawilad iqca. Tumca, Znelia gadaafaso
misi mniSvneloba ara mxolod amerikuli konstituciis liberalur-demokratiul principebis,
aramed, mTlianad, msoflio politikur-samarTlebrivi azris mimarT. Sinaarsoblivad,
deklaracia, pirobiTad, sam nawilad SeiZleba daiyos. I _ Sesavali nawili eZRvneba yvela im
mizezebis ganmartebas, romlebmac aiZula amerikuli koloniebi gaewyvitaT kavSiri
metropoliasTan da maTTvis `damoukidebeli da Tanaswori adgili~ ganesazRvra, msoflios
saxelmwifoTa Soris. es mizezi, bunebiT-samarTlebrivi ideologiis Sesabamisad, dasabu-
Tebulia `bunebiTi kanonebiT~, yvela adamianis Tanasworobis Sesaxeb; vinaidan yvela
adamiani, dabadebidanve, aRWurvilia ganusxvisebeli uflebebiT, maT Soris `sicocxlis,
Tavisuflebisa da bednierebisaken ltolvis~ uflebiT. am dokumentis politikuri
doqtrinis safuZvelSi devs sazogadoebrivi xelSekrulebis Teoria, romlis Sesabamisad,
sakuTari bunebiTi uflebebis uzrunvelyofis mizniT, `adamianebi hqmnian mTvarobebs~, xolo
am uflebebis gamanadgurebeli mTavrobebi – tiranulad cxaddeba. xalxs ara Tu SeuZlia,
aramed evaleba kidec aseTi mTavrobis Secvla da is uflebamosili da valdebulia
daaweesos mmarTvelobis iseTi formebi, romlebic `yvelaze ukeT miesadageba am xalxis
usafrTxoebis da keTildReobis uzrunvelyofas~. virjiniis Statis uflebaTa deklara-
ciisgan gansxvavebiT, damoukideblobis deklaracia, bunebiTi uflebebis CamonaTvalSi,
arafers ambobs sakuTrebis uflebis Sesaxeb. es ar iyo SemTxveviTi movlena, vinaidan
amerikuli revoluciis yvelaze demokratiul moazrovneTa (T. jefersoni da b. franklini)
SexedulebiT, romlebic amerikis mosaxleobis yvelaze `qveda~ fenebis interesebs gamoxa-
tavdnen, kerZo sakuTreba – rogorc `istoriuli ganviTarebis Sedegi~, ar iTvleboda bunebiT
uflebad. es ki gulisxmobda saxelmwifosa da samoqalaqo sazogadoebis uflebis SezRudvas,
amerikelebs Soris qonebrivi uTanasworobis udides gamwvavebas. damoukideblobis
deklaraciis meore nawili eZRvneba, inglisis mefisa da parlamentis mxridan, `Zaladobisa da
mdgomareobis borotad gamoyenebis “grZeli CamonaTvlis aRweras, romlebic, patriotTa
mtkicebiT, miznad isaxavda, qveyanaSi, `SezRuduli despotizmis~ damkvidrebas. mdgomareobis
borotad gamoyenebis CamonaTvalTa didi nawili, homrulis koncefciis gavleniT, eZRvneba
adgilobrivi legislaturebis uflebamosilebaTa darRvevs uamrav faqts, romelTa kanonebi
miiReboda kolonistebis interesebis da keTildReobis uzrunvelyofis mizniT~, guberna-
torebis mxridan am kanonebis cxovrebaSi gatarebaze uaris Tqmas an mxolod im pirobiT maT
aRiarebas, Tu koloniebi uars ityodnen warmomadgenlobis uflebaze; mSfoTvare
legilaturebis ukanono daTxovnas, maT mowvevas uxerxul, Znelad misadgom adgilebSi da
sxva. deklaraciaSi mkveTrad iyo gakritikebuli metropoliis sasamarTlo politikac,
romelic aRiarebda koloniuri marTlmsajulebis mxolod mefis nebisgan gansakuTrebul
damokidebulebas, mefis mier gansakuTrebuli sagangebo mimarTulebis dawesebas,
sazogadoebis mxridan, mZime danaSaulis Cadenis dausjelobas, nafic msajulTa
sasamarTloze uaris Tqmas, habeas corpus-is Sesabamisi procedurebisa da garantebis
daucvelobas. deklaracia marTlmsajulebis xarvezebs im Cinovnikebis xrovas ukavSirebda,
romelic sdevnida da aviwrovebda xalxs. Ggarda amisa, koloniebSi marTlmsajulebis
darRveva aixsneboda, arasaomar viTarebaSi, adgilobrivi legislaturebis Tanxmobis gareSe,
mSvidobian mosaxleobaSi jarebis CayenebiT.
mdgomareobis borotad gamoyenebis vrceli CamonaTvali, deklaraciis mixedviT, pirdapir an
iribad dakavSirebuli iyo mesakuTreTa interesebis dacvis mTavar amocanasTan, koloniebis
uflebasTan Tavisufal ekonomikur ganviTarebaze, rac uSualod iyo ganmtkicebuli moTxov-
niT _ `araviTari gadasaxadi warmomadgenlobis gareSe~, anu vaWrobis Tavisufleba da,
Sesabamisad, samewarmeo saqmianobisaTvis xelisSewyoba. deklaraciis Tavdapirvel variantSi
T. jefersoni, inglisis mefisa da parlamentis mier Cadenil 8 danaSaulis CamonaTvalSi,
mkveTrad ilaSqrebda monobis winaaRmdeg. Tumca, mogvianebiT, es braldeba moixsna, radgan
mis winaaRmdeg gamovidnen samxreT karolina da jorjia.
damoukideblobis deklaraciis bolo – mesame nawilSi gancxadebulia, rom `keTili xalxis
saxeliTa da davalebiT~, romlis warmomadgenlebic Seikribnen saerTo kongresze da
sazeimod Tqves, rom: `SeerTebuli koloniebi uflebrivadac unda iyvnen Tavisufali da
damoukidebeli Statebi, rom isini unda gaTavisufldnen britanuli gvirgvinis mxridan,
yovelgvari damokidebulebisagan da maTsa da britanul saxelmwifos Soris yovelgvari
222
politikuri kavSiri unda iqnas gawyvetili~. damoukideblobis deklaraciis analizi imaze
mowmobs, rom mis debulebebSi garkveuli winaaRmdegobebi gvxvdeba, rac dakavSirebuli iyo,
radikalur da zomier politikur Zalebs Soris, mkveTri dapirispirebis arsebobasTan.
kerZod, im gancxadebis miuxedavad, rom `yvela adamiani dabadebiT Tavisufalia~, deklaraciam
ara Tu xeluxlebeli datova monobis instituti, aramed Tanasworobis principi mxolod
TeTrkanian mamakacebze – mesakuTreebze gaavrcela da am uflebas (Tanasworoba) CamoaSora
CrdileoT amerikis avtoqtonuri mosaxleoba – indielebi, romlebic, formalurad,
Tavisuflebi iyvnen. metropoliis TviTnebobis mkveTri kritikis miuxedavad, yuradRebas
iqcevs deklaraciis zogierTi debulebis gawonasworebuli xasiaTi, romelic gamoricxavda
Seurigebel mowodebas `Zmebis~ _ ingliselebis winaaRmdeg Zaladobrivi moqmedebisaken.
metropoliasTan urTierTobis gawyveta iyo iZulebiTi nabiji, romelic patriotebma
gadadges, ingliselebis mxridan sxvadasxvagvari borotmoqmedebis grZeli jaWvis gavleniT,
vinaidan `keTilgoniereba~ _ deklaraciis azriT, moiTxovda, rom Zveli droidanve dadgenili
mTavroba ar icvlebodes araarsebiTi mowodebis gamo. deklaraciaSi gaisma, koloniebisaTvis,
erTiani saxelmwifoebriobis Seqmnis idea. es idea gancxadebuli iyo `13 SeerTebuli
koloniis~ saxeliT, romlebic “Tavisufal da damoukidebel Statebad iqcnen da romlebmac
gancalkevebuli da Tanaswori adgili unda daikavon dedamiwis derJavaTa Soris, rac maT
bunebis kanonebmac mianiWa~ (`bunebiTi da RvTiuri kanonebi~).
223
SeenaxaT, agreTve `brunvaSi myofi fulis raodenobisa~ da misi kursis gansazRvra. Tumca, am
uflebaTa realizaciisaTvis saWiro iyo Statebis mTeli raodenobis ori mesamedis Tanxmoba,
rac kidev erTxel xazgasmiT aRniSnavda am damoukidebeli saxelmwifoebis statuss.
konfederaciis kompetenciidan gamoiricxa samxedro moqmedebebze Tanxmobis gacemis ufleba,
Tu `Stati mowinaaRmdegis mxridan Tavdasxmas ganicdida, an Tu is gaigebda, romelime
indieli tomis mxridan mis teritoriaze SeWris ganzraxvis Sesaxeb~ (m. 6-e). kongresis
`gansakuTrebul~ uflebaTa CamonaTvlidan amoiRes, samokavSireo urTierTobebis simtkicis
ganmsazRvreli, yvelaze mniSvne-lovani uflebamosilebani. swored am urTierTobebs ewoda
`qviSis Toki~. kongresi, rogorc kavSiris sakanonmdeblo organo, moklebuli iyo iseT
mniSvnelovan uflebamosilebas, rogoric iyo gadasaxadebisa da baJis damoukidebeli
dadgenis ufleba, Statebs Soris vaWrobis regulireba, rac Statebs Soris, SesaZlo, savaWro
omis mizezad iqceoda. kongress arc sakuTari gadawyvetilebebis Sesrulebisadmi iZulebis
efeqturi saSualebani hqonda, imis miuxedavad, rom is mowodebuli iyo, emsaxura saapelacio
instanciad yvela im davasa da gaugebrobaSi, romelic SesaZloa warmoqmniliyo or an met
Stats Soris, maTi sazRvrebis iurisdiqciisa da sxva raime sagnis mimarT (m. 9-e).
`konfederaciisa da mudmivi kavSiris muxlebi~ ar iTvaliswinebda prezidentis Tanamdebobas,
an sxva aRmasrulebeli organos arsebobas. Statebis komiteti, romelSic 13 adamiani Sedioda
– yoveli Statidan TiTo delegati _ uflebamosili iyo garkveuli funqciebi Seesrulebina
kongresis sxdomaTa Sewyvetis dros, ara umetes 6 Tvis vadisa da mxolod im sakiTxze,
romelic mas pirdapir mianiWa kongresma (9-e da 10-e muxlebi). Tumca, `konfederaciis muxlebi~
ar aris mxolod saerTaSoriso xelSekrulebis martivi nairsaxeoba. am dokumentiT iqmneboda
is saxelmwifoebrivi warmonaqmni, romelic sakavSiro saxelmwifoebriobis gardamavali forma
iqneboda, da romelSic safuZveli Caeyara momavali amerikuli federaciis ekonomikur,
politikur da fsiqologiur kavSirebs.
224
dokumentebSi, kerZod, damoukideblobis deklaraciaSi (1776 w.) da Statebis konstituciebSi:
adamianis bunebiTi da ganusxvisebeli uflebebi, sazogadoebrivi xelSekrulebis Teoria,
xalxis ufleba SeiaraRebul ajanyebaze da sxva. da es ar iyo SemTxveviTi garemoeba, aramed
ganpirobebuli iyo rTuli politikuri da socialuri viTarebiT. konstitucia mowodebuli
iyo uzrunvelyo socialuri mSvidoba da wesrigi, saimedod daecva TeTrkaniani umciresobis
eknomikuri da politikuri interesebi. amrigad, aSS-is konstituciis fuZemdebluri principi
gaxda ara saxalxo suvereniteti, aramed xelisuflebaTa danawileba da urierTSejerebisa da
gawonasworebis (chek and balances) meqanizmi.
xelisuflebaTa danawilebis saprezidento modelis Sesabamisad, saxelisuflebo funqciebi
da saxelisuflebo funqciaTa sagnebi mkveTrad iyo ganawilebuli xelisuflebis sami Stos
mier: sakanonmdeblo, aRmasrulebeli da sasamarTlo. swored am sakiTxebs exeboda aSS-is
konstituciis pirveli sami muxli. I-li muxlis pirvel ganyofilebaSi naTqvami iyo, rom
`sakanonmdeblo uflebamosilebani, aRniSnuliT dadgenilia, ekuTvnoda aSS kongress,
romelic Sedgeboda senatisa da warmomadgenelTa palatisagan~. Tu warmomadgenelTa palata
iqmneboda im deputatebisagan, romlebsac, or weliwadSi erTxel, irCevda calkeuli Statis
xalxi, senatis formireba xdeboda orsafexuriani arCevnebis gziT, `TiToeuli Statidan or-
ori senatoris SemadgenlobiT, romlebsac adgilobrivi legislaturebi 6 wlis vadiT
irCevdnen. isini rotacias eqvemdebarebodnen 1/3 raodenobiT, yovel or weliwadSi erTxel.
amave pirveli muxliT, Camoyalibda sxvadasxva saarCevno cenzebi, romelTa dacva
moeTxoveboda kongresis orive palatis deputatebs. kerZod, warmomadgenelTa palatis wevri
SeiZleba yofiliyo 25 wlis asakis aSS-is moqalaqe, romelic 7 wlis ganmavlobaSi cxovrobda
im StatSi, sadac iyrida kenWs. xolo senatori SeiZleboda gamxdariyo, 30 wlis asaks
miRweuli aSS-is moqalaqe, romelic 9 wlis ganmavlobaSi cxovrobda im StatSi, sadac iyrida
kenWs. konstituciis II muxlis I karis mixedviT, aRmasrulebeli xelisufleba ekuTvnoda aSS-
is prezidents, romelsac, vice-prezidentTan erTad, 4 wlis vadiT, iribi arCevnebis gziT,
faruli kenWisyriT irCevda amomrCevelTa kolegia. am kolegiis wevrebs TiToeuli Stati im
wesis mixedviT niSnavda, romelic dadgenili iyo misi legislaturiT. aSS-is prezidentis
Tanamdebobaze airCeoda, 35 wlis asaks miRweuli, dabadebiT aSS-is moqalaqe, an is piri,
romelic aSS-is moqalaqe iyo konstituciis miRebis momentisaTvis da am qveyanaSi cxovrobda
sul mcire 14 wlis ganmavlobaSi. prezidents Zalzed vrceli uflebamosilebani mieniWa, ris
gamoc mas demokratebma `arCeviTi monarqi~ uwodes. prezidenti iyo: armiisa da flotis
mTavarsardali; calkeuli Statebis policiis meTauri; mas amnistiis da Sewyalebis ufleba
mieniWa; mas `senatis TanxmobiT~, xelSekrulebis dadebis ufleba hqonda, im pirobiT, rom
xelSekrulebas moiwonebda senatis Semadgenlobis 2/3; Tanamdebobaze niSnavda elCebs,
konsulebsa da sxva oficialur warmomadgenlebs, uzenaesi sasamarTlos mosamarTleebs da
aSS-is sxva Tanamdebobis pirebs. mas, sagangebo mdgomareobisas an sxva saWiroebisas, SeeZlo
kongresis orive an erT-erTi palatis mowveva, kavSiris saqmeebze amomwuravi informaciis
miReba~ da sxva.
aSS-is prezidentis aseTi Zlieri erTpirovnuli xelisuflebis Seqmnis Sesaxeb konventis
gadawyvetilebaze didi gavlena iqonia im garemoebam, rom prezidentobis yvelaze realuri
kandidati swored j. vaSingtoni iyo.
konstitucia Zalze mcire adgils uTmobda sasamarTlo sistemis organoTa Seqmnisa da
funqcionirebis sakiTxebs. maTi dawesebis ufleba kongress mieniWa, romelic uflebamosili
iqneboda Seeqmna nebismieri sasamarTlo, romelic uzenaesi sasamarTlos qvemdgomi instancia
iqneboda (kari 8, muxli 1; kari I, m. III). konventSi eWvi gamoiTqva saerTo federaluri
sasamarTlo organos Seqmnis mizanSewonilobis Taobaze. Tumca, es eWvi maleve gaifanta, roca
gaixsenes, Tu ramdenad araqmediTi iyo konfederacia, romlis sisuste didad ganapiroba
saerTo-saxelmwifoebrivi sasamarTlo organoebis ararsebobam. konstituciis III muxlis 2 ka-
ris ZaliT, federaluri sasamarTlo xelisufleba gavrcelda 5 kategoriis saqmeebze:
1) yvela saqme, romelic TviT aSS-is konstituciis, federaluri kanonebisa da saerTaSoriso
xelSekrulebebis safuZvelze iyo aRmocenebuli; 2) yvela saqme, romelic elCebs, konsulebs
da sxva oficialur warmomadgenlebs exeboda; 3) saadmiralosa da sazRvao iurisdiqciis
saqmeebi; 4) yvela davebi, romlis erT-erTi mxare aSS-bi iqneboda; 5) or an met Stats Soris
aRmocenebuli davis saqmeebi, romelime Statisa da sxva Statis moqalaqes Soris, sxvadasxva
Statebis moqalaqeebs Soris, romlebic uflebebs acxadeben sxva Statebis mier daTmobil
miwebze.
federaluri sasamarTlos specialur kompetencias, specialurma kanonmdeblobam miakuTvna
saqmeebi `sasamarTlos upativcemlobisa~ da is saqmeebi, romlebic dakavSirebuli iyo
federaluri sasamarTloebis mier, sxvadasxva sasamarTlo brZanebebis gamocemasTan, sakuTari
uflebebis realizaciasTan da maT mier am brZanebis nebismieri Statis qvemdgomi instanciis
225
sasamarTloSi wargzavnasTan (brZaneba `habaes corpus~, amkrZalavi brZaneba `iniunction~,
mavalebeli brZaneba `mandatus~ da sxva). konstituciaSi pirdapir ar iyo naTqvami mosa-
marleTa Seucvlelobasa da daTxovnis akrZalvis Sesaxeb, Tumca miTiTebuli iyo, rom `isini
manam ikavebdnen Tanamdebobas, vidre maTi qceva umwikvlo iyo~. ganmtkicebuli iyo
mosamarTleTa materialuri garantiebi, kerZod, mosamarTlis ufleba sakuTari samsaxuris
Rirseuli anazRaurebiT, romlis moculobis Semcireba dauSvebeli iyo, misi samsaxurSi
yofnis mTel periodSi.
xelisufalTa danawilebis amerikuli koncefciaa – ara mxolod xelisuflebis sxvadasxva
Stoebs Soris, saxelisuflebo funqciebisa da kompetenciis saganTa gamijvna da maTi
damoukidebloba, aramed am kompetenciis udavo da, ufro metic, ZiriTadi nawili
`urTierTSekavebisa da gawonasworebis~ sistema, Semakavebeli kontroli da xelisuflebaTa
dabalanseba im dros, Tu safrTxe Seeqmneba maT Soris urTierTgawonasworebasa da
warmoiqmneba saxifaTo disbalansi. nebismier normalurad moqmed saxelmwifo meqanizmSi,
xelisuflebis yvela Sto erTmaneTTan TanamSromlobs da urTerTzemoqmedebas axdens. Tumca,
aseTi urTierTzemoqmedeba, ZalTa Soris Tanasworobis SenarCunebis SemTxvevaSic ki, ar
gamoricxavs maT Soris Sinagani daZabulobis SemTxvevebs. swored am daZabulobisa da
disbalansis moxsnas, xelisuflebis calkeul Stoebs Soris, unda emsaxurebodes `urTierT-
Sekavebisa da gawonasworebis~ sistema, romlis dros xelisuflebis TiToeul Stos
SesaZlebloba eZleva winaaRmdegoba gauwios, meore saxelisuflebo Stos mxridan, uzur-
patoruli miswrafebebis ganxorcielebas. es sistema sulac ar niSnavda, rom romelime Sto
TviTneburad Caereoda meoris uflebamosilebaSi, aramed axorcielebda da uzrunvelyofda
Stoebis urTierT sakonstrolo funqciebs da amisaTvis aniWebda maT garkveul saSualebebsa
da xerxebs, romlebic organizaciul-proceduruli da uflebamosilebiTi xasiaTisa iyo.
aSS-is konstituciis mixedviT, kongresis Semadgeneli rgoli aSS-is prezidentia, romelic
vetos uflebis gamoyenebiT, zemoqmedebs kongresis mier miRebul kanonproeqtebze. sapre-
zidento veto SeiZleba daZleuli iqnas, Tu moxdeba imave kanonproeqtis ganmeorebiTi
ganxilva da mis damtkiceba warmomadgenelTa palatisa da senatis wevrTa 2/3-is mier. aSS-is
prezidentis Semakavebelia senati, romelic am uflebas axorcielebs, `saxelmwifo
meTaurisaTvis~ `rCevebisa da Tanxmobis micemis~ meSveobiT. konstituciaSi aRniSnula, rom
kongresi, saxelmwifos meTaurTan erTad, monawileobs prezidentis mier sagareo da saSinao
politikis umniSvnelovanesi uflebamosilebebis ganxorcielebis procesSi, kerZod: saerTa-
Soriso xelSekrulebebis dadebisas, savaldebulo iyo, rom maTi mowoneba-damtkicebaSi
monawileoba mieRo, sxdomaze damswre senatorTa 2/3-s mainc. imis miuxedavad, rom prezidenti
SeiaraRebuli Zalebis mTavarsardali iyo, mas ar SeeZlo omis gamocxadeba, vinaidan am
uflebiT mxolod kongresi iyo aRWurvili. mxolod kongresis saxeliT da misi mxridan
arsebiTi kontrolis qveS, prezidents SeeZlo sagangebo mdgomareobis SemoReba qveyanaSi da
SeiaraRebuli Zalebis gamoyeneba. federaluri kongresi, aSS-is prezidentisa da uzenaesi
sasamarTlos mosamarTleebis mimarT, maTi mxridan uxeSi amoraluri saqcielis Cadenis
SemTxvevaSi, iTxovda maTi Tanamdebobidan vadamde gadayenebas, impiCmentis proceduris wesiT.
Tavis mxriv, uzenaesi sasamarTlo axorcielebs kongresis da aSS-is prezidentis Sekavebas,
sakuTari konstituciuri kontrolis uflebebis meSveobiT, radgan amowmebs am organoebis
mier miRebuli aqtebis konstituciasTan Sesabamisobis sakiTxs.
1787 wlis aSS-is konstitucia ganamtkicebda aSS-is saxelmwifo wyobilebis federaciul
formas, imis miuxedavad, rom konstituciis teqstSi ar iyo gamoyenebuli `federaciis~ cneba.
mis safuZvelSi Caido dualizmis (orgvaroba) principi, romelic gansazRvravda kavSiris
sagnobriv kompetencias da ara StatebisaTvis mikuTvnebul uflebamosilebaTa sferos.
kerZod, konstituciaSi Setanili X Sesworeba (1791) azustebda formulas `Statebis narCeni
uflebis Sesaxeb~ da adgenda, rom, aRniSnuli konstituciiT, aSS-is `miuniWebeli ufleba-
mosilebani~ da is funqciebi, romelTa Sesruleba ar ekrZalebaT calkeul Statebs,
SenarCunebuli aqvT am Statebs an mTlianad amerikis xalxs. konstitucia ganamtkicebda
nebismieri tradiciuli saxelmwifosa da konstituciis aucilebel pirobas _ federaluri
samarTlis uzenaesobis (supremaciis) princips, romelic aisaxa konstituciis VI muxlSi; aSS-
is konstituciaSi cvlilebebisa da damatebebis Sesatanad saWiro iyo StatebSi specialuri
konventebis mowveva da maTi mowoneba legislaturebis an Statebis konventebis sul mcire
3/4-is mier.
filadelfiis konventis mier damtkicebuli, federaluri konstitucia mxolod im SemTxvevaSi
Sevidoda ZalaSi, Tu mis ratifikacias moaxdenda 13-dan 9 Stati mainc.
konstituciis proeqtis mimarT iyo garkveuli SeniSvnebic: 1) masSi ar iyo gaTvaliswinebuli
is principi, romlis mixedviT is Zalaufleba, romelic konstitucias ar miuniWebia aSS-is
226
kongresisaTvis, Statebs unda SenarCunebodaT; 2) konstituciaSi araferi iyo naTqvami imis
Sesaxeb, rom Statebs unarCundebodaT suvereniteti im farglebSi, romelic ar hqonda
mikuTvnebuli federacias; 3) konstitucia ar Seicavda calke kars moqalaqeTa uflebebisa
da Tavisuflebebis Sesaxeb. Tumca, unda aRiniSnos, rom konstituciaSi mainc iyo
ganmtkicebuli zogeirTi uflebebi da maTi dacvis konstituciuri garantiebi: a) habeas corpus-
s _ brZanebis gacemis ufleba; b) kanonis ukuqceviTi Zalis akrZalva; g) sasamarTlos gareSe,
devnisa da dasjis Sesaxeb, bilis gacemis ufleba; d) nafic msajulTa sasamarTlos
garantireba; e) raime saxis privilegiebis dawesebis akrZalva, Tanamdebobaze daniSvnis dros;
vinaidan aikrZala yovelgvari Tavadaznauruli tituli da wodeba; v) konstituciaSi mkacrad
ganisazRvra iseTi danaSaulis definicia, rogoric iyo saxelmwifos Ralati.
227
Tavi VII. XVII-XVIII saukuneebis evropuli revoluciebis periodis saxelmwifo da
samarTali
228
maTgani cdilobda sakuTari socialur-politikuri interesebis dacvas da ganasaxierebda im
ganxeTqilebas, rasac adgili hqonda inglisel erSi, saxelmwifo da saeklesio mowyobis
sakiTxebTan dakavSirebiT.
"Zveli", Sua saukuneebis periodis, inglisur Tavadaznaurobas, anglikanuri da kaTolikuri
eklesiis samRvdeloebis warmomadgenlebs ewodebodaT roialistebi (anu kavalerebi) da isini
warmoadgendnen mefisa da anglikanuri eklesiis dasayrdens. am jgufis yvelaze orTo-
doqsaluri nawili mxars uWerda, Camoyalibebuli "konstituciis" konservatiul axsna-
ganmartebas, romelic iqneboda kanonebiT SezRuduli da romlis dacva mefis "keTil nebaze"
iqneboda damokidebuli. nebismieri pretenzia, monarqisgan damoukidebeli xelisuflebis
ganxorcielebis Sesaxeb, maT mier ganixileboda, rogorc TviT RmerTis mier dadgenili
wminda dawesebulebis damxoba da, maSasadame, unda yofiliyo mkacrad dasjili da aRkveTili.
roialistebs Soris, yvelaze didi popularobiT sargeblobda, saxelmwifoebriobis Seqmnis,
patriarqaluri Teoria, romelSic mefe gamodioda eris mamad da mas, sakuTari qveSevrdomebis
mimarT, hqonda miniWebuli mamis uflebebi. parlamenti ki, roialistebis azriT, unda yofi-
liyo mxolod mefesTan arsebuli saTaTbiro dawesebuleba.
arsebuli reJimis opoziciis banakSi, erTi saxelwodebis qveS _ puritanebi gaerTiandnen is
Zalebi, romlebsac surdaT burJuaziuli gardaqmnebis ganxorcieleba, anglikanuri eklesiis
kaTolicizmisgan "gaTavisuflebis" (ganwmendis) egidiT, revoluciis dasruleba da axali
eklesiis Seqmna, romelic damoukidebeli iqneboda mefis xelisuflebisa da episkoposebisgan.
puritanizmi, rogorc kalvinizmis adgilobrivi nairsaxeoba, religiuri reformaciis
ideebidan gamomdinareobda da asabuTebda xalxis uflebas, winaaRmdegoba gaewia tiranii-
saTvis, agreTve mxars uWerda sazogadoebrivi xelSekrulebis koncefcias da qveynis marTvas
kanonebis safuZveze, saerTo sargeblianobis kriteriumebis gaTvaliswinebiT. revoluciis
ideuri momzadebis saqmeSi, didi roli iTamaSes inglisel iuristTa da filosofosTa (f.
bekoni, T. hobsi, j. loki da sxvebi) naSromebma, romlebSic aramxolod xazgasmuli iyo
parlamentis gansakuTrebuli roli Sua saukuneebis inglisur "konsti-tuciaSi" da
samarTlebrivi reformebis aucilebloba, aramed dasabuTebuli iyo xelisuf-lebis, rogorc
qveSevrdomTa keTildReobis uzrunvelyofis saSualebis, uzenaesoba da misi movaleoba,
marTos saxelmwifo gamoqveynebuli kanonebis Sesabamisad.
XVII saukunis 20-ian wlebSi, inglisis parlamentSi, opoziciis gafarTovebas Tan sdevda Zal-
zed mniSvnelovani politikur-samarTlebrivi dokumentebis miReba, romlebmac Seqmnes ideuri
da samarTlebrivi baza, rogorc momavali revoluciuri, ise Semdgomi periodis kanon-
mdeblobisaTvis.
1621 wels, TemTa palatis mier, miRebuli iqna e.w. protestacia, romliTac mefes waredgina
miTiTeba imis Sesaxeb, rom parlamentis Tavisuflebebi, privilegiebi da uflebamosilebani
arian inglisis mefis qveSevrdomTa uZvelesi da, upirobod, Tandayolili uflebebi. aseTi
uflebebis ricxvs miekuTvneboda, parlamentis mier, yvela politikurad mniSvnelovani
sakiTxis ganxilvis Tavisufleba, gansakuTrebiT _ sityvis Tavisufleba parlamentSi da
deputatebis dapatimrebis akrZalva.
1628 wlis 7 ivniss miRebul iqna "peticia uflebaTa Sesaxeb" (qveSevrdomTa sxvadasxva
uflebebisa da Tavisuflebebis Sesaxeb peticia). masSi Camoyalibebuli iyo mTeli rigi
moTxovnebisa, romlebsac unda daedasturebinaT parlamentis tradiciuli uflebebi,
qveSevdromTa uflebebi da Tavisuflebebi da mefis mxridan maTi pativiscema. peticiaSi
CamoTvlili iyo, samefo administraciis mxridan, mdgomareobis borotad gamoyenebis faqtebi
da 1215 wlis "TavisuflebaTa did qartiaze", eduard I-is da eduard II-is kanonebze
dayrdnobiT, parlamenti mefisgan moiTxovda: 1) aravin iyo, iZulebis wesiT, valdebuli mefis
xazinaSi gadaexada sesxi, Sesawiri da sxvagvari gamosaRebi "sayovelTao Tanxmobis gareSe"; 2)
arc erTi adamiani agebda pasuxs, ar daeqvemdebareboda raime saxis devnas, maT Soris ar
Seefardeboda sapatimro sasjeli da sapatimro dawesebulebaSi ganTavseba, im motiviT, rom
pirma uari Tqva gaurkveveli gadasaxadis gadaxdaze; 3) dauSvebeli iyo armiis ganlageba
mSvidobiani mosaxleobis binebSi, Tundac samxedro viTarebis dros; 4) araviTari piri
aRiWurveboda gansakuTrebuli sasamarTlo uflebamosilebiT, samxedro drois kanonebis
Sesabamisad da, am kanonebis safuZvelze, dauSvebeli iyo qveSevrdomTa sikvdiliT dasja,
qveynis kanonebisa da TavisuflebaTa Sesabamisad. gansakuTrebiT aRiniSna is moTxovna, rom
mefes, yvela uwindeli gadawyvetileba da moqmedeba, romelic "xalxis uflebaTa
dasaknineblad" miiReboda, unda gamoecxadebina Zaladakargulad (samomavlod) da, mis safuZ-
velze, veRar Camoyalibdeboda precedenti. Carlz I-ma peticias upasuxa sakuTari
rezoluciiT, romelSic, zogadi formiT, moisurva, rom samefos kanonebi da Cveulebebi,
saTanado wesiT, Sesrulebuliyo da miuTiTa, rom sakuTar Tavs movaled Tvlida daecva
qveSevrdomTa samarTliani uflebebi da Tavisuflebebi imave moculobiT da saxiT, rogo-
229
riTac is icavda sakuTar prerogativas. miuxedavad amisa, Carlz I-ma daiTxova parlamenti da
11 wlis ganmavlobaSi, 1640 wlamde, mas aRar mouwvevia warmomadgenlobiTi organo.
politikuri krizisis gamZafrebisa da monarqiis socialuri bazis Seviwroebis Semdeg, mefis
opoziciis banakSi sabolood Camoyalibda sami ZiriTadi politikuri mimdinareoba:
presviterianelebi, independentebi da levelerebi.
a) presviterianelTa politikuri programa, romelsac mxars uWerda, ZiriTadad, "axali
Tavadaznaurobis" zedafena da msxvili burJuazia, gulisxmobda inglisuri eklesiis
gawmendas kaTolicizmis gadmonaSTebisagan; saeklesio-administraciuli olqebis saTaveSi,
arCeviTi uxucesebis _ presviterebis damtkicebas; samefo TviTnebobis SezRudvas; mefesa da
parlaments Soris, "saxelisuflo balansis "aRdgenas, rac yvela politikuri Zalis Tanafar-
dobis safuZvelze unda momxdariyo. es dajgufeba, miuxedavad imisa, rom, garkveulwilad,
amarTlebda mefis xelisuflebis SezRudvas, mainc uaryofiTad afasebda tradiciuli
"konstituciisa" da saerTo samarTlis farglebs gareT gasvlas da maT mkarc dacvas
moiTxovda. presviterianelebma xelT igdes da SeinarCunes Zalaufleba parlamentSi, samoqa-
laqo omis damTavrebamde, vidre 1648 wels independentebma ar moaxdines saxelmwifo
gadatrialeba.
b) independentebi, romelTa politikuri lideri iyo oliver kromveli, ZiriTadad,
warmoadgendnen saSualo da wvrili aznaurebisa da qalaqis saSualo burJuaziuli
elementebis interesebs. mosaxleobis aRniSnuli fena moiTxovda, saxelmwifo sistemaSi,
parlamentis damoukidebeli rolis ganmtkicebas. independentebis programa gulisxmobda,
qveSevrdomTa ganusxvisebeli uflebebisa da Taviseflebebis aRiarebasa da dacvas, upirveles
yovlisa, protestantebisaTvis _ sindisis Tavisuflebasa da sityvis Tavisuflebas.
independentebi gamoTqvamdnen centralizebuli saxelmwifoebrivi eklesiis gauqmebisa da
adgilobrivi religiuri Temebis Seqmnis ideas, romelic damoukidebeli iqneboda
administraciuli aparatis gavlenisgan. revoluciis independenturi etapi (1649-1660 )
dakavSirebuli iyo monarqiis gauqmebisa da respublikis damyarebasTan, romelic momavalSi
gadaizarda samxedro diqtaturaSi.
g) inglisis revoluciis msvlelobisas, independentur mimdinareobas gamoeyvnen e.w.
levelerebi, romlebmac moipoves xelosnebisa da glexebis didi mxardaWera. 1647 wels maT
gamosces manifesti _ "saxalxo SeTanxmeba", romelSic gamoiTqva levelerTa Sexedulebebi,
samarTliani politikuri organizaciis Sesaxeb. es organizacia unda dafuZneboda saxalxo
suverenitetis ideas. isini moiTxovdnen demokratiuli respublikis damyarebas, erTpalatiani
parlamentiT saTaveSi, xelisuflebaTa danawilebas sakanonmdeblo, aRmasrulebeli da
sasamarTlo organoebis saxiT, mamakacebisaTvis sayovelTao saarCevno uflebis miniWebas,
dawerili konstituciis SemuSavebas, referendumis institutis SemoRebas, samarTlis
radikalur reformirebas. levelerebi moiTxovdnen Semoraguli miwebis TemisaTvis
dabrunebas da saeklesio meaTedis gauqmebas. Tumca, maT uaryofiTi damokidebuleba hqondaT,
sayovelTao socialuri Tanasworobis mimarT da maT uyuradRebod datoves inglisuri
glexobis mTavari moTxovna, kopiholdis gauqmebisa da lend-lordebis xelisuflebis
gauqmebis Taobaze.
d) levelerebis yvelaze radikalur frTas Seadgendnen digerebi (mTxrelebi), romlebic
gamoxatavdnen qalaqisa da soflis uRaribesi fenebis interesebs. maTi moTxovna iyo miwaze
kerZo sakuTrebis gauqmeba. digerebi gamodiodnen independentebis respublikis wesebisa da
dadgenilebebis mkveTri kritikiT.
1640 wlis Semodgomaze mowveuli iqna e.w. xangrZlivi parlamenti (1640-1653), romlis muSaobis
dros, mefe waawyda opoziciis organizebul winaaRmdegobas. opozicias xelmZRvanelobdnen
zomieri presvitarianelebi. TemTa palatis liderebi mSvenivrad acnobierebdnen, rom
parlaments ar gaaCnda mkveTrad Camoyalibebuli uflebebi da privilegiebi da, rom is ver
SesZlebda mefis politikisaTvis realuri winaaRmdegobis gawevas, Sua saukuneebis
kanonmdeblobaze dayrdnobiT, ris gamoc maT wamoayenes axali kanonebis miRebis moTxovna im
sferoebSi, sadac arsebobda "mniSvnelovani gaurkvevloba da bundovani ganmartebebi".
amavdroulad, TemTa palatam moiTxova im Zveli samarTlieni kanonebis ganuxreli dacva,
romlebic exeboda im pirTa dasjas, romlebic pasuxismgebelni iyvnen am kanonebis darRve-
visaTvis. garda amisa, TemTa palatis liderebma, qveyanaSi arsebuli yvela ubedurebis
230
mizezad, mefis "ugunuri mrCevlebis" saqmianoba miiCnies da 1641-1642 wlebSi imas miaRwies, rom
TemTa palatis iniciativiT, dapatimrebuli da saxelmwifos Ralatis braldebiT iqnen
gasamarTlebuli, mefe Carlz I-is mTavari mrCevlebi: T. uenTvorTi, grafi strafordi da
kenterberieli mTavarepikoposi _ u. lodi. am aqtiT, kidev erTxel, dadasturda parlamentis
ufleba, sisxlis samarTlebrivi devna gaevrcelebina saxelmwifos umaRles Tanamdebobis
pirebze, sxvadasxva saparlamento procedurebis gamoyenebis gziT. parlamentisave moTxovniT,
mefem cvlileba Seitana mosamarTleTa dapatentebis wesSi da daadgina, rom mosamarTle manam
iqneboda Tanamdebobaze, vidre is kargad moiqceoda da ara manam, vidre "is sasurveli
iqneboda mefisaTvis".
1641 wlis 15 Tebervals miiRes "samwliani aqti", romlis mixedviT, mefes unda moewvia
parlamenti sam weliwadSi erTxel mainc, xolo, Tu mefe ar iqneboda Tanaxma parlamentis
mowvevaze, am ukanasknels mainc moiwvevdnen sxva pirTa iniciativiT (lord-kancleri, perebi,
Serifebi), an damoukideblad. garda amisa, dadginda, rom parlamentis daTxovna an misi
saqmianobis SeCereba dauSvebeli iyo misi sxdomebis dawyebidan, ormocdameaTe dRemde mainc.
1641 wlis maisSi, samwlian aqtSi damatebis Setanis saxiT, miRebuli iqna kanoni, romelic
krZalavda parlamentis konkretuli Semadgenlobis sxdomebis Sewyvetas, misi sxdomebis
gadavadebas an mis daTxovnas, Tu ara _ am parlamentis Semadgenlobis mier gamocemuli aqtis
safuZvelze. amrigad, ikrZaleboda arasaparlamento mmarTvelobis damyarebis SesaZlebloba
da izRudeboda gvirgvinis tradiciuli prerogativa, riTac es ukanaskneli axorcielebda
parlamentis mowvevasa da daTxovnas, sakuTari aqtebis safuZvelze.
1641 wlis ivlisSi, miRebuli iqna ori aqti, romlebiTac izRudeboda saidumlo sabWos
ufleba-mosileba, marTlmsajulebisa da samarTalwarmoebis sferoSi da uqmdeboda sagangebo
saxelmwifo tribunalebis sistema, kerZod, "varskvlavT palatisa" da "maRali komisiis"
saqmianoba. 1641 wlis ivniss-agvistoSi miRebuli aqtebis seria zRudavda gvirgvinis uflebas,
ukontrolod da uvadod, aekrifa zogierTi gadasaxadi (tonobiTi da girvanqobiTi), iZulebis
wesiT, raindobaSi Sesvlis, samefo "tyeebis sazRvrebis gafarTovebis", e.w. "gemis fulis"
saxiT.
xangrZlivma parlamentma daamtkica zogierTi sakuTari procedura _ privilegia, romelTa
Soris nagulisxmevi iyo saqmeTa ganxilvis rigiTobis damoukidebeli dadgena, saparlamento
angariSebisa da sakuTari rezoluciebis gamoqveynebis uflebamosileba. parlamentSi gansa-
kuTrebuli diskusia gamoiwvia iseTi dokumentis miRebam, rogoric iyo, 1641 wlis 1 dekembers
gamocemuli, didi remonstracia. mas hqonda xalxisadmi mimarTvis forma da igi Seicavda im
antisaxelmwifoebrivi qmedebebis CamonaTvals, romlebsac hqonda adgili samefo administ-
raciis mxridan, sagareo da saSinao politikis sferoSi. kerZod, saubari iyo imis Sesaxeb,
rom parlamentma gaauqma monopoliebi, gadasaxadebis TviTneburi dadgena, parlamentis
saqmianobaSi gaumarTlebeli Sesvenebebi, misi TviTneburi daTxovnis SesaZlebloba, saidumlo
sabWos uflebamosilebis SezRudva da sagangebo tribunalebis gauqmeba. ganxorcielda
sasamarTloebisa da samarTalwarmoebis mowesrigeba. amavdroulad, dokumenti adgenda axal
moTxovnebs imis Sesaxeb, rom mefe, samomavlod, Tanamdebobaze daniSnavda mxolod im pirebs,
romlebsac ndobas gamoucxadebda parlamenti, ris gareSec dadebiTad ver gadawydeboda
sakiTxi mefisaTvis subsidiebis gamoyofis Sesaxeb. es winadadeba mefem miiCnia misi samefo
prerogativis SezRudvad, ris gamoc uari Tqva didi remonstraciis damtkicebaze.
1641 wlis saparlamento aqtebis mizanic mefis xelisuflebis SezRudva iyo da maT unda
daefuZnebinaT konstituciuri monarqiis garkveuli forma. Tumca, am periodSi konstituciuri
monarqia ver damkvidrda, orxelisuflebianobis damyarebis gamo, rac SemdgomSi gadaizarda,
mefisa da parlamentis momxreebs Soris, samoqalaqo omSi. 1642 wlis ianvarSi, mas Semdeg, rac
mefem ganaxorciela TemTa palatis liderebis dapatimrebis uSedego mcdeloba, is
iZulebuli gaxda dae-tovebina londoni da gadasaxlda oqsfordSi. amis Semdeg inglisSi
damkvidrda ori mowinaaRmdege da, faqtiurad, erTmaneTisagan damoukidebeli xelisufleba,
romelic akontrolebda inglisis samefos sxvadasxva teritorias da TiToeulSi sargeb-
lobda SeuzRudavi sakanonmdeblo da administraciuli uflebamosilebiT. am dapirispirebam,
romelsac ewoda "qaRaldebis omi", gastana TiTqmis 1642 wlis zafxulamde. Tumca, mas ar
gamouwvevia SeiaraRebuli konfliqti. orive mxare kvlav ganagrZobda samarTlebrivi davebis
reJimSi yofnas da cdilobda molaparakebas, kompromisis miRwevis mizniT. amave dros,
xdeboda sakuTari SeiaraRebuli Zalebis Seqmna da mobilizacia. 1642 wlis Teberval-martSi,
parlamentma ramdenjerme daadastura, mefis mier uaryofili ordonansi saxalxo laSqris
Sesaxeb, romlis ZaliT, aRniSnuli laSqris meTaurad iniSneboda is piri, vinc moipovebda
parlamentis ndobas da pasuxismgebeli iqneboda mxolod parlamentis winaSe. 1642 wlis maisis
TveSi, parlamentis mier miRebuli deklaraciis Tanaxmad, parlamenti uaryofda gvirgvinis
uflebas absoluturi vetos gamoyenebis Taobaze, parlamentis mier miRebuli bilebis mimarT.
231
1642 wlis 2 ivniss miRebuli iqna protestacia, romelSic Sevida, mefisaTvis wayenebuli
moTxovnebis maqsimaluri CamonaTvali da romelic cnobilia "19 winadadebis" saxelwodebiT.
es CamonaTvali Seicavs Semdeg moTxovnebs: yvela umaRlesi Tanamdebobis pirisa da mefis
Svilebis aRmzrdelTa daniSvna unda moxdes mxolod parlamentis TanxmobiT; yvela saqmis
gadawyveta unda ganxorcieldes mxolod im mrCevlebTan SeTanxmebiT, romlebic daniSnulia
parlamentis mier; Tanamdebobebi mxolod im pirebs unarCundebaT, romlebic "kargad iqcevian";
dacvisa da jaris yola SesaZlebelia mxolod kanonis moTxovnaTa Sesabamisad. mas Semdeg,
rac mefem uari ganacxada am winadadebis miRebaze, daiwyo pirveli samoqalaqo omi. ukve omis
msvlelobisas, 1645 wels, parlamentma miiRo "aqti jaris axali modelis Sesaxeb", romelic
gulisxmobda axali profesiuli mudmivi armiis Semqnas, nacvlad saxalxo laSqrisa. misi
Senaxva evaleboda saxelmwifos. jaris rigiTi Semadgenloba ikribeboda glexebisa da
xelosnebis xarjze. oficerTa Tanamdebobis dakaveba xdeboda mxolod sakuTari SesaZleb-
lobebis da ara warmomavlobis mixedviT. am RonisZiebebis Sedegad, parlamentis armia iqca
brZolisunarian da politikurad organizebul Zalad, romelmac daamarcxa jer mefis armia,
xolo Semdeg _ gadamwyveti roli iTamaSa, revoluciis Semdgom ganviTarebaSi.
samoqalaqo omis periodSi, xangrZlivi parlamentis mier, gatarebuli iqna ramdenime
mniSvnelovani, socialur-ekonomikuri xasiaTis, reforma. vinaidan 1643 wels gauqmda
episkopati da SemoRebuli iqna eklesiis presviterianuli mowyoba, moxda saxelmwifos mier,
episkoposebisa da roialistebis kuTvnili miwebis, konfiskacia da maTi sajaro gasxviseba,
ris Sedegad miwebis didi nawili gadavida burJuaziisa da jentris xelSi. yvela feodi iqca
saerTo samarTlis Tavisufal pyrobad, anu, faqtiurad, feodaluri gadasaxadebisgan
Tavisufal, kerZo sakuTrebad. Tumca, kopiholdi, rogorc damokidebuli saglexo pyrobis
forma, kvlav ganagrZobda arsebobas. glexebis didi nawili ver iZenda miwas, vinaidan maT
uwevdaT Zalzed maRali fasis gadaxda. parlamentma daadastura da SeinarCuna saglexo
miwebis Semoragvis kanoniereba.
1647 wels, xuTwliani samoqalaqo omis damTavrebam da mefis datyvevebam, daZaba urTierToba
presviterianelebsa da saparlamento independenturi armiis warmomadgenlebs Soris. mas
Semdeg, rac presviterianelebi Seecadnen mefesTan gaemarTaT molaparakebebi da mieRwiaT
kompromisisaTvis, gaCaRda meore samoqalaqo omi da moxda armiis revoluciuri moTxovnebis
radikalizacia. 1648 wlis dekemberSi, xangrZlivi parlamentis daTxovnis moTxovnam, gamoiwvia
misi "gawmenda" yvelaze aqtiuri presviterianelebisagan. "xangrZlivi parlamentidan" "monar-
qistebis" gandevnis Semdeg, mis SemadgenlobaSi darCa mxolod oTxmoc wevramde, "mdabioTa"
deputaciis saxiT. politikuri Zalaufleba gadavida independentebis xelSi. 1649 wlis 4 ian-
vars gamoica TemTa palatis dadgenileba, romliTac is sakuTar Tavs uwodebda inglisis
saxelmwifos uzenaes xelisuflebas. yvela kanonieri xelisuflebis wyarod gamocxadda
mxolod ingliseli xalxi, xolo is, rac kanonad iyo dadgenili an gamocxadebuli, miiCneoda
(TemTa palatis mier) kanonis Zalis mqoned da xalxisaTvis savaldebulod, "mefisa da
lordebis Tanxmobis gareSe". mefis gasamarTlebisa da 1649 wlis 30 ianvars sikvdiliT
dasjis Semdeg (rac aramxolod yovelgvari iuridiuli formalobis dacvis gareSe, aramed
monarqis xelSeuxeblobis Sesaxeb saerTo samarTlis principebis sruli ugulebelyofiT
ganxorcielda), 1649 wlis martSi, parlamentis aqtebis safuZvelze, gauqmda samefo tituli
da lordTa palata. saxelmwifos respublikuri marTva-gamgeobis formis konstituciuri
gaformeba dasrulda, 1649 wlis 19 maiss gamoqveynebuli, inglisis Tavisufal saxelmwifod
gamocxadebis Sesaxeb aqtiT, romelSic inglisi cxaddeboda respublikad da Tavisufal
saxelmwifod, xolo uzenaesi xelisuflebis aRmsruleblad iqcnen, parlamentSi warmod-
genili, xalxis rCeulni. aRmasrulebeli xelisuflebis umaRlesi organo iyo saxelmwifo
sabWo, romelic pasuxismgeblobas ixsnida parlamentis winaSe. Tumca, saxelmwifo sabWos
faqtiur meTaurobas axorcielebda samxedro sabWo, romlis saTaveSic idga oliver
kromveli.
1649-1652 wlebis revoluciuri kanonmdebloba kidev erTxel adasturebda, saadgilmamulo
urTierTobebSi momxdar cvlilebebs da xels uwyobda mewarmeobis ganviTarebas. kerZod, 1651
wels miRebuli iqna sanavigacio aqti (savaWro flotis gadidebisa da ingliseli eris zRva-
osnobis waxalisebis Sesaxeb aqti), romelic gulisxmobda proteqcionisturi RonisZiebebis
gatarebas, inglisis koloniebidan saqonlis Semotanis mimarT. Tumca, politikur da reli-
giur cxovrebaSi, respublika amkvidrebda mkacr da radikalur puritanul msofl-
mxedvelobas. 1650 wlidan samarTalwarmoeba xorcieldeboda mxolod inglisur enaze. 1652
wels miRebuli iqna aqti irlandiis mowyobis Sesaxeb, romelic gulisxmobda yvela im piris
sikvdiliT dasjas an gaZevebas, qonebis konfiskaciiT, vinc gamovidoda inglisis parlamentis
winaaRmdeg, xolo im kaTolikeebis mimarT, vinc "inglisis saxelmwifos interesebis mimarT,
Tavdadebuli erTguleba ver daadastures", revoluciis periodSi, gamoiyeneboda qonebis
232
mesamedis konfiskacia.
respublikis damkvidrebam ver Seasusta gamwvavebuli socialuri brZola. roialistebis miwe-
bis axalma konfiskaciam, samefo miwebis gayidvam da irlandiis winaaRmdeg, 1649-1653 wlebSi,
parlamentis armiis monawileobiT gamarTulma omma, gamdidrebuli independentebis didi
nawili miwis msxvil mesakuTreebad aqcia, romlebsac aRar surdaT revoluciis gagrZeleba
da isini gamodiodnen revoluciis Sewyvetis moTxovniT. meore mxriv, gaRrmavda, axla ukve
dauZlurebuli, xangrZlivi parlamentis e.w. "mefis kudebad" qceuli, deputatebis
ukmayofileba, independenturi respublikis mier gatarebuli socialuri da konfesiuri
politikiT, ris gamoc 1653 wlis gazafxulze oliver kromvelma, armiis zedafenis
daxmarebiT, gareka xangrZlivi parlamentis aRniSnuli deputacia da daamyara proteqtorati
_ piradi Zalauflebis reJimi.
1653 wlis bolos, oficerTa sabWo amzedebs mmarTvelobis axali, droebiTi formis Sesaxeb
aqts, romelsac ewoda "mmarTvelobis iaraRi". aqtis pirveli muxlis Tanaxmad, inglisSi,
Sotlandiasa da irlandiaSi sakanonmdeblo xelisufleba Tavmoyrili iyo xalxisa da lord-
proteqtoris xelSi. xalxi warmodgenili iyo erTian saerTo-britanul parlamentSi.
parlamentis wevrTa arCevis ufleba (aqtiuri saarCevno ufleba) eniWebodaT, 21 wlis asaks
miRweul, "RvTismoSiS da keTilad aRzrdil" mamakacebs, romelTac sakuTrebis uflebiT
ekuTvnodaT 200 girvanqa sterlingis Rirebulebis uZravi da moZravi qoneba, rac, faqtiurad,
niSnavda Zveli, revoluciamdeli qonebrivi cenzis aRdgenas. saarCevno uflebas moklebuli
iyvnen kaTolikeebi da is pirebi, romlebic ibrZodnen mefis mxareze, revoluciis periodSi.
proteqtoratis periodis erTpalatiani parlamenti unda mowveuliyo sam weliwadSi erTxel
mainc. misi daTxovna dauSvebeli iyo parlamentis wevrTa Tanxmobis gareSe, pirveli
sxdomidan xuTi Tvis ganmavlobaSi. parlamentis mier miRebuli da lord-proteqtoris mier
uaryofili bilebi ZalaSi Sevidoda, Tu 20 dRis ganmavlobaSi lord-proteqtori ar
daadasturebda sakuTar mosazrebas, bilis uaryofis Sesaxeb. aseT bils aRar esaWiroeboda
lord-proteqtoris Tanxmoba. Tumca, araferi iyo naTqvami im kanonproeqtebis Sesaxeb, rom-
lebic dasabuTebulad iqneboda uaryofili proteqtoris mier. savaraudod, am SemTxvevaSi
lord-proteqtoris veto miiCneoda absoluturad. dadginda, rom kanonebis Secvla, SeCereba
an gauqmeba, parlamentSi xalxis Tanxmobis gareSe, iseve rogorc axali kanonebis miReba da
axali gadasaxadebis dadgena yovlad dauSvebeli iyo. am wesidan mniSvnelovan gamonakliss
warmoadgenda is yovelwliuri mosakrebeli, romelic daadgina mmarTvelobis iaraRma. es mo-
sakrebeli gankuTvnili iyo armiisa da flotis Sesanaxad. garda amisa, am gadasaxads
iyenebdnen im xarjebis dasafarad, romlebic esaWiroeboda samTavrobo da sasamarTlo
organoebis saqmianobas. Sesabamisad, am gadasaxadis zoma gansazRvruli iyo da misi gauqmeba
an Secvla dauSvebeli iyo, lord-proteqtoris Tanxmobis gareSe. mmarTvelobis iaraRSi
aisaxa revoluciuri kanonmdeblobis erT-erTi ZiriTadi moTxovna: umaRlesi Tanamdebobis
pirebis daniSvna (kancleri, xazinadari da sxva) xdeboda mxolod parlamentis TanxmobiT.
mmarTvelobis iaraRi xSirad ganixileba, rogorc, inglisis istoriaSi pirveli da
erTaderTi, Tanac respublikuri, dawerili konstitucia. man asaxa independentebis zedafenis
mier, ZalTa "Tanafardobis" optimaluri formis moZiebis mcdeloba, romelic SesZlebda
parlamentis SeuzRudavi Zalauflebis Sesustebas da, amavdroulad, xels ar SeuSlida
Zlieri, erTpirovnuli xelisuflebis ganxorcielebas. Tanac, proteqtoratis periodis
politikuri rejimi iyo samxero diqtatura. samxedro meTaurebi axorcielebdnen sazoga-
doebrivi cxovrebis mkacr reglamentacias; maT aRadgines cenzura, SemoiRes sanqciebi urwmu-
noTa da RvTismgmobelTa winaaRmdeg. mas Semdeg, rac 1657 wels, lord-proteqtori aRiWurva
memkvidris daniSvnis uflebiT, aRdga parlamentis bikameraluri struqtura, Tanac e.w. sxva
palatis wevrebs niSnavda TviT lord-proteqtori. kromvelis vaJiSvilis _ riCardis mmarTve-
lobis periodSi (1658-1660 ww. gazafxuli) mefis "kudebma" (deputatebma) miiRes gadawyvetileba
parlamentis TviTdaTxovnisa da taxtze, sikvdiliT dasjili mefis _ Carlz I-is vaJiSvilis _
Carlz II-e stuartis mefed mowvevis Sesaxeb.
233
yofiliyo SezRuduli (konstituciuri) monarqiuli mmarTveloba da mas unda mieca
revoluciis mTavari monapovarisaTvis xelSeuxeblobis garantiebi. marTlac, 1660 wlis 1
aprilis e.w. bredis deklaraciis Tanaxmad, mefe Carlz II-e pirobas debda, rom armiis
Senaxvis, roialistTa miwebis, revoluciis monawileTa partiebis, rjulSemwynareblobis
Sesaxeb sakiTxebis gadawyveta, moxdeboda mxolod parlamentis TanxmobiT. momdevno ramdenime
wlis ganmavlobaSi, marTlac, miRebuli iqna aRniSnul moTxovnaTa damadasturebeli aqti.
Tumca, qveyanaSi, politikur ZalTa gadanawilebam, xeli Seuwyo monarqiuli reaqciis
gamwvavebas. daiwyo revoluciis monawileTa devna, likvidirebuli iqna presviterianelebisa
da independentebis organizaciebi. anulirebuli iqna xangrZlivi parlamentis mier miRebuli
is aqtebi, romlebmac, Tavis droze, ver moipoves mefis mowoneba, agreTve respublikisa da
proteqtoratis periodis kanonmdebloba. amavdroulad, aRdga anglikanuri eklesia, Zveli
saarCevno sistema, saidumlo sabWo da sxva revoluciamdeli saxelmwifo organoebi da maTi
formirebis Zveli wesebi. Tumca, ar ganxorcielda, mefis momxreTa sasargeblod, miwebis
xelaxali masobrivi gadanawileba, risac yvelaze metad eSinoda opozicias. Tanac, Tu Carlz
II-is mefoba iyo Zalzed moqnili da kompromisuli, misi memkvidre _ jeims II-e Riad da
daufaravad miemxro kaTolicizms da gaamwvava, isedac mZime sagareo da saSinao politikuri
viTareba, ramac qveyanaSi gamoiwvia sayovelTao ukmayofileba. 1680 wlis dasawyisSi, sam-
wliani aqtis darRvevam, umaRlesi komisiis aRdgenam da opoziciis warmomadgenelTa
sikvdiliT dasjam, parlamenti kvlav aqcia politikuri brZolis arenad da erTmaneTs
daupirispira mefisa da opoziciis momxreebi. am periodSi parlamentSi Camoyalibda ori
politikuri dajgufeba: mefis momxreTa _ Tori da opoziciuri _ vigebi; miuxedavad imisa,
rom orive dajgufeba jer kidev, organizaciulad, ar iyo Camoyalibebuli, maTi politikuri
urTierTobebi, samomavlod, didad ganapirobebdnen qveynis Semdgom ganviTarebas.
234
pasuxismgeblobas habeas corpus brZanebis moTxovnaTa SeusruleblobisaTvis: maRal jarimebsa,
dapatimrebulis sasargeblod da Tanamdebobidan daTxovnas.
1679 wlis Habeas corpus Act-i, 1215 wlis Magna Carta Libertatum-s garda, inglisSi iZenda erT-
erTi konstituciuri dokumentis mniSvnelobas, romelic ASeicavda samarTliani da
demokratiuli marTlmsajulebis mTel rig principebs: arabraleulobis prezumpcia,
eWvmitanilis dakavebisas kanonierebis dacva, swrafi da operatiuli sasamarTlo procesis
Catareba, "saTanado sasamarTlo proceduris" safuZvelze, samarTaldarRvevis Cadenis
adgilis mixedviT (sasamarTlo qvemdebareba). Tumca, kanonis moqmedeba SesaZlebeli iyo
parlamentis dadgenilebiT.
jeims II-is politikam, romelic hqmnida burJuaziisa da jentris mier mitacebuli miwebis
gadanawilebis axal safrTxes, gamoiwvia vigebisa da Toris droebiTi gaerTianeba, ris
Sedegad, 1688 wels, moxda saxelmwifo gadatrialeba, romelic miznad isaxavda jeims II-is
Secvlas ufro "sasurveli" monarqiT. es saxelmwifo gadatrialeba istoriaSi Sevida "saxe-
lovani revoluciis" saxelwodebiT. man, ZiriTadSi, daasrula kompromisis damkvidreba,
ekonomikurad gabatonebul burJuaziasa da, oficialurad mmarTvel, saadgilmamulo aristo-
kratias Soris. safuZveli Caeyara myar konsensuss mowinave politikur Zalebs Soris, qveynis
socialur-politikuri ganviTarebis fuZemdebluri sakiTxebis mimarT, rac iqca inglisuri
politikuri kulturis umniSvnelovanes niSnad. amieridan, aRniSnul Zalebs Soris,
uTanxmoeba aRar unda atarebdes principul xasiaTs, ris gamoc, SesaZloa, inglisur
sazogadoebaSi darRveuliyo arsebuli Tanxmoba da politikuri stabi-luroba. vigizmis
politikuri ideologiis mizani iyo SezRuduli monarqiis Seqmna da misi dacva, rac
SesaZlebeli iqneboda kanonierebis safuZvelze da iarsebebda sakanonmdeblo xelisuflebis
uzenaesobis pirobiT da xelisuflebaTa urTierTSekavebis sistemis safuZvelze. 1688 wlis
gadatrialebis kompromisuli xasiaTi aisaxa jon lokis (1632-1704) klasikur liberalur
doqtrinaSi, sadac dasabuTebuli iqna inglisSi, XVIII saukunis mijnaze, Seqmnili konsti-
tuciur-monarqiuli mmarTvelobis ZiriTadi niSnebi.
inglisSi, konstituciuri monarqiis damkvidreba gaformda, parlamentis mier miRebuli, ori
aqtis safuZvelze: 1689 wlis Bill of rights da 1701 wlis aqti mowyobis Sesaxeb (taxtis
memkvidreobis Sesaxeb). xelisuflebaTa danawilebis ZiriTadi principebis safuZvlebi
gaTvaliswinebuli iyo 1689 wlis 13 Tebervals miRebul bilSi uflebaTa Sesaxeb (Bill of rights),
romelmac gansazRvra parlamentis mdgomareoba saxelmwifo organoTa sistemaSi da mefis
xelisuflebis ganxorcielebis farglebi, warmomadgenlobiT organosTan urTierTobis
aspeqtSi. am kanonSi gaTvaliswinebuli iyo tradiciuli miTiTebebi lordTa da TemTa
palatis Zvel uflebebze da mTeli rigi debulebebisa, romlebic daadgina, jer kidev, 1628
wlis peticiam uflebaTa Sesaxeb. garda amisa, dadginda, rom samefo taxtis dakaveba
SeuTavsebeli iyo kaTolikur sarwmunoebasTan. sakanonmdeblo xelisuflebisa da safinanso
politikis sferoSi parlamentis uzenaesobis aRiarebasTan erTad, bili miiCnvda arakano-
nierad: 1) mefis xelisuflebis mxridan, kanonebis SeCerebas an maTi Sesrulebis moTxovnas
(e.w. suspenziuri xelisufleba), parlamentis Tanxmobis gareSe; 2) mefis xelisuflebis
mxridan, kanonebis Secvlas an maTi debulebebis gauqmebas, mefis brZanebiT (e.w. dispensiuri
xelisufleba); 3) gadasaxadebis akrefas, gvirgvinis sasargeblod da gankargulebaSi, TiTqos
da prerogativis momizezebiT, parlamentis Tanxmobis gareSe an sxva raime wesiT, romelic ar
iqneboda parlamentis mier dadgenili; 4) mefisadmi TxovniT mimarTvis gamo, piris dakavebas
da devnas; 5) mSvidobianobis pirobebSi, mudmivi jaris Sekrebas da rCenas samefos
teritoriis farglebSi, parlamentis Tanxmobis gareSe; 6) bili acxadebda, parlamentis
wevrTa arCevis Tavisuflebas, parlamentSi sityviT gamosvlisa da kamaTSi monawileobis
Tavisuflebas; 7) is adgenda, rom yvelaferi, rac xdeba parlamentSi, ar unda gaxdes sababi
parlamentis wevris devnisa an sasamarTloSi dabarebisa aRniSnuli sakiTxis ganxilvisaTvis,
garda TviT parlamentisa; 8) dauSvebeli iyo usazRvrod gaberili gadasaxadebis dadgena,
aragonivrulad gazrdili jarimebis dakisreba, odiozuri da uCveulod mkacri sasjelis
Sefardeba; 9) bili Seicavda specialur miTiTebas, rom parlamenti, sakmaod xSirad, unda
moiwveodes. Tumca, mogvianebiT, es debuleba dazustda da parlamentis uflebamosilebaTa
vada ganisazRvra jer "samwliani aqtiT" (1694 w.) _ sami wliT, xolo Semdeg "Svidwliani
aqtiT" (1716 w.) _ Svidi wliT.
mowyobis Sesaxeb aqti (qveSevrdomTa uflebebisa da Tavisuflebebis ukeT uzrunvelyofisa da
Semdgomi SezRudvebis Sesaxeb aqti) miRebuli iqna 1701 wlis 12 ivniss. igi cnobilia taxtis
memkvidreobis Sesaxeb aqtis saxelwodebiT. mis safuZvelze dadginda taxtis memkvidreobis
wesi da dazustda aRmasrulebeli xelisuflebis prerogativa. kanoni pirdapir miuTiTebda,
rom samefo xelisufleba valdebuli iyo emoqmeda mxolod (mkacrad) kanonis Sesabamisad da
235
damorCileboda mxolod kanonis moTxovnebs. inglisis samefo taxtze abrZanebuli piri
aucileblad unda yofiliyo anglikanuri eklesiis mimdevari. samefo prerogativis Semdgomi
SezRudva gamoixata mosamarTleTa, aRmasrulebeli xelisuflebisgan, damoukideblobis
principis ganmtkicebaSi: mefis mier daniSnuli mosamarTleebi, sakuTar Tanamdebobas
inarCunebdnen manam, vidre "kargad iqceodnen" da Tanamdebobidan maTi gadayeneba dasaSvebi
iyo mxolod parlamentis orive palatis wardginebis safuZvelze. imisaTvis, rom Seemci-
rebinaT gvirgvinis gavlena parlamentis saqmianobaze, parlamentis wevrebs aekrZalaT, TemTa
palatis wevrobasTan, samefo ministris Tanamdebobis SeTavseba. mniSvnelovan dadgenilebad
miiCneva mefisaTvis, sakuTari ministrebis mimarT, Sewyalebis uflebis CamorTmeva, Tu
ministrebis dadanaSauleba momdinareobda TemTa palatis mxridan, impiCmentis wesiT. unda
aRiniSnos, rom ramdenime wlis Semdeg miRebuli mTeli rigi aqtebis mixedviT (1705-1707 w.w.),
taxtis memkvidreobis Sesaxeb aqtis ramdenime muxli gauqmda, kerZod: daiSveboda parlamentis
wevrobasTan ministris Tanamdebobis SeTavseba, ris gareSec inglisSi ver damkvidrdeboda
"pasuxismgebeli mTavrobis" sistema.
1716 wls miRebuli Svidwliani aqti adgenda parlamentis mowvevisa da daTxovnis, agreTve
misi sasesio muSaobis principebsa da wesebs. Sedegad, dasrulda parlamentis, rogorc
mudmivmoqmedi organos mowvevis proceduris sakanonmdeblo regulireba. ufro adre, 1670-an
wlebSi, TemTa palatam miiRo ramdenime rezolucia, romelTa Tanaxmad, lordTa palatas ar
SeeZlo gadasaxadebis gaweris moculobisa da wesis Secvla, Tu isini miRebuli iyo TemTa
palatis mier, agreTve _ sakanonmdeblo iniciativis uflebis ganxorcieleba, safinanso
bilebis mimarT. amrigad, ganmtkicda arCeviTi TemTa palatis upiratesi ufleba, araarCeviTi
lordTa palatis mimarT, safinanso sakiTxebis regulirebis sferoSi. ZiriTadSi, dadginda
da gaimijna mefisa da parlamentis, parlamentis qveda da zeda palatebis prerogativebi
safinanso sakiTxebSi.
maSasadame, XVII-XVIII s.s. mijnaze, inglisSi gaformda parlamentis uzenaesoba (TemTa palatis
liderobiT) sakanonmdeblo xelisuflebis sferoSi, aRiarebuli iqna parlamentis
gansakuTrebuli ufleba, votireba moexdina armiis formirebis sakiTxze da misi biujetis
SemuSavebis sferoSi, agreTve mosamarTleTa Seucvlelobis principTan dakavSirebiT.
SenarCunebuli iqna xelisuflebaTa dualizmi. amitom, XVII-XVIII saukuneebis inglisis
saxelmwifo wyobileba ganisazRvra rogorc dualisturi monarqia. mefe inarCunebda
absoluturi vetos uflebas im kanonproeqtebis mimarT, romlebsac iRebda parlamenti.
amavdroulad, is flobda SeuzRudav uflebas mTavrobis Seqmnis da misi politikis ganxor-
cielebis mimarT. ucvleli rCeboda parlamentisa (orive palatiTurT) da mefis erTianobis
Sesaxeb warmoadgena. mefe ar iyo parlamentis winaSe pasuxismgebeli, iseve rogorc misi
"udidebulesobis mTavroba" (saidumlo sabWo) da e.w. kabineti (romelic gamoeyo saidumlo
sabWos), romlis SemadgenlobaSi Sedioda xuTi an Svidi yvelaze gavleniani ministri.
236
evoluciis Sedegi. safrangeTis revolucia, arsebiTad, iyo gardauvali, vinaidan franguli
sazogadoebis Semdgomi ganviTareba, baton-ymuri warmodgenebisa da institutebis arsebobis
pirobebSi, CixSi Sevida da ganicdida regress. burbonebis samefo dinastiam, romelic ukve
veRar gamoxatavda saerTo-erovnul interesebs, veRar SesZlo, ganuxrelad mzardi, ekono-
mikuri, socilauri da politikuri krizisis Tavidan acileba. XVIII saukunis bolosaTvis
franguli absolutizmi, romelmac, erT dros, mniSvnelovani roli iTamaSa qveynis
ekonomikur, kulturul da socialur ganviTarebaSi, axla iqca Suasaukunoebrivi reaqciis
mTavar politikur damcvelad. am droisaTvis saxelmwifos samoxeleo da samxedro-sapolicio
aparati, rogorc absoluturi saxelmwifos safuZveli, sul ufro xSirad da Tanac
daufaravad, gamoiyeneboda gaxSirebuli saglexo ajanyebebisa da, mefis xelisuflebis winaaR-
mdeg mebrZoli, burJuaziis gamosvlebis CasaxSobad. TviT Tavadaznauroba da samRvdeloebac
ukmayofilo iyo samefo saxlis avtoritaruli politikiT, vinaidan absolutizmi niSnavda,
maTTvis sasurveli da tradiciuli ufleba-privilegiebis dakargvas (duelebis, Sinaomebis
akrZalva, sakuTari samxedro amalis yolaze uaris Tqma).
XVIII saukunis bolo mesamedSi, sul ufro naTeli gaxda absolutizmis krizisuli
mdgomareoba, rac gansakuTrebuli simkveTriT gamovlinda mefis mTavrobis safinanso politi-
kaSi. saxelmwifo xazinidan uzarmazari Tanxebi miedineboda, TviT samefo ojaxis grandio-
zuli xarjebis dasafarad, Tavadaznaurobisa da samRvdeloebis zedafenis gamosakvebad, same-
fo karis garegnuli brwyinvalebis SesanarCuneblad. miuxedavad imisa, rom mesame wodebidan
akrefili gadasaxadebi da gamosaRebi ganuxrelad izrdeboda, samefo xazina iyo mudmivad
carieli, xolo saxelmwifo vali aRwevda astronomiul Tanxebs.
amrigad, XVIII saukunis safrangeTis didi revolucia yalibdeboda da mimdinareobda, misi
winamorbedi revoluciebisgan principulad gansxvavebul pirobebSi. mesame wodebis
konfrontaciam absolutizmTan, Tavadaznaurobasa da gabatonebul kaTolikur eklesiasTan,
SeiZina gacilebiT ufro mkveTri formebi, vidre amas hqonda adgili, saukunenaxevris win,
britaneTis kunZulebze, inglisis revoluciis periodSi. franguli burJuazia, acnobierebda
ra sakuTar mzard ekonomikur Zalas, ufro mtkivneulad reagirebda sakuTar Cagvrasa da
politikur uuflebobaze. mas aRar surda Serigeboda baton-ymur da absolutistur wyobas,
romlis pirobebSi mesame wodebis warmomadgenlebi Camocilebuli iyvnen, saxelmwifo saqmeeb-
Si monawileobas da samarTlebrivadac daucvelobas ganicdidnen, qonebis ukanono konfis-
kaciis dros da mefis moxeleTa TviTnebobis pirobebSi.
franguli burJuaziis ganwyoba didad iyo ganmtkicebuli axali ideologiuri mrwamsiT,
romelic cnobilia XVIII saukunis franguli ganmanaTleblobis saxelwodebiT. didi frangi
ganmanaTleblebi (volteri, monteskie, ruso, didro, enciklopedistebi, holbaxi da
helveciusi), sakuTar naSromebSi mkveTrad akritikebdnen "Zveli reJimis" naklovanebebs. "bune-
biTi samarTlis" skolis poziciebidan gamomdinare, maT damajereblad daamtkices am reJimis
"ugunuroba". garda amisa, frang revolucionerebs SeeZloT gaeziarebinaT ingliseli da
amerikeli Tanamoazreebis Teoriuli da praqtikuli gamocdileba. maT gankargulebaSi
arsebobda, sakmaod kargad gaazrebuli, konstituciuri saxelmwifoebrivi wesrigis mowyobis
programa. revolucionerebma aitaces is politikuri lozungebic ("Tavisufleba, Tanasworoba,
Zmoba"), romlebic aamoZravebdnen mesame wodebas, anu, praqtikulad, franguli sazogadoebis
farTo masebs da CarTavdnen maT absolutizmis winaaRmdeg ukompromiso brZolaSi. mesame
wodebis politikuri programa aisaxa abati sieiesis cnobil broSuraSi _ "ra aris mesame
wodeba?" absolutizmis winaaRmdeg gamosulma sieiesma, darwmunebiT da amomwuravad, gasca
mkiTxvels pasuxi erTi sityviT: "yvelaferi". aranakleb kategoriuli iyo avtoris pasuxi
kidev erT kiTxvaze, romelic exeboda, mesame wodebis monawileobas, qveynis saxelmwifoebriv
cxovrebaSi: "ra iyo is aqamde, politikur wyobaSi? _ araferi". sieiesi da mesame wodebis sxva
politikuri liderebi upirispirdebodnen samRvdeloebisa da Tavadaznaurobis wodebriv
privilegiebs da qadagebdnen erovnuli erTobisa da erovnuli suverenitetis ideas.
1780-ian wlebSi Seqmnili revoluciuri viTareba pirdapir ukavSirdeboda franguli saxelmwi-
fos finansur kraxs, im samrewvelo-savaWro da sasoflo-sameurneo kriziss, damSeuli
mosaxleobis ajanyebebs, romlebic aiZulebdnen mefis xelisuflebas gaetarebina arsebiTi
xasiaTis reformatoruli RonisZiebani. mefe iZulebuli gaxda, mTavrobaSi moexdina gark-
veuli gadaadgilebani (Seicvala finansebis ramdenime generaluri kontroliori) da moewvia
generaluri Statebi, romelTa arseboba ar gaxsenebiaT 1614 wlidan moyolebuli.
mefe da qveynis uzenaesi aristokratia sabolood daSordnen frangul sazogadoebas. isini,
TiTqmis, veRar aRiqvamdnen qveyanaSi Seqmnil Sida da sagareo-politikur viTarebas da maT ar
icodnen sakuTari qveSevrdomebis WeSmariti mdgomareoba. mefe da misi garemocva, finansuri
da politikuri krizisidan gamosvlis erTaderT imedad, miiCnevdnen generaluri Statebis
mowvevas. Tanac, maT dasaSvebad miiCnies mesame wodebis warmomadgenlobis gazrda (600-mde
237
deputati) generalur StatebSi, maSin, roca mosaxleobis ori procentis ideebisa da intere-
sebis gamomxatveli deputatebis ricxvi (Tavadaznauroba da samRvdeloeba), kvlavindeburad,
300-300 wevrs Seadgenda. deputatebis raodenobriv SemadgenlobaSi momxdari cvlilebebis
neitralizeba, SesaZlebeli iqneboda xmis micemis Zveli wesis SenarCunebis gziT (TiToeuli
wodeba cal-calke uyrida kenWs, wamoyenebul winadadebas). Tumca, 1789 wlis maisSi,
generaluri Statebis gaxsnis Semdeg, mesame wodebis deputaciam, romelTa rigebSi Sevidnen
sxva wodebis warmomadgenlebic, mefes gamoucxada daumorCilebloba. maT moiTxoves ara
wodebrivi, aramed erToblivi sxdomebis Catareba da generaluri Statebis yvela deputatis
mier gadawyvetilebis miReba, xmaTa umravlesobiT. am proceduruli konfliqtis miRma, rom-
lis drosac mesame wodebis deputatebma uari Tqves daTmobaze wasuliyvnen, mefis xelisuf-
lebis mimarT, imaleboda, absolutizmisadmi, mkveTri da Seurigebeli winaaRmdegoba.
jer kidev, sieiesis broSuraSi iyo saubari safrangeTSi konstituciuri (ZiriTadi) kanonebis
miRebis aucileblobaze. abuntebulma deputatebma, romlebic sakuTar Tavs Tvlidnen mTeli
eris warmomadgenlebad, jer erovnul krebad (1789 wlis 17 ivnisi), xolo Semdeg _
damfuZnebel krebad (1789 wlis 9 ivlisi) gamoyofa da mowyoba gadawyvites, riTac xazi gaesva
saerToerovnuli da arawodebrivi organos dafuZnebis aucileblobas, romlis mizani iyo,
safrangeTSi, axali konstituciuri wyobis Seqmna. mesame wodebis beladTa gadamwyveti moqme-
debebi warmatebiT dasrulda, radgan isini gamoxatavdnen qveynis mosaxleobis absoluturi
umravlesobis interesebs da, kritikul momentSi, xalxma daxmareba gauwia sakuTar winamZRo-
lebs. mefe lui XVI-m gadawyvita damfuZnebeli krebis garekva, ramac gamoiwvia parizis
mosaxleobis sayovelTao ajanyeba 1789 wlis 12-14 ivliss, romlis Sedegad ajanyebulebma
gaanadgures, franguli absolutizmis mTavari simbolo da burji _ bastiliis cixe-simagre.
14 ivlisis ajanyeba iyo revoluciis dasawyisi da, amavdroulad, mravalsaukunovani monar-
qiuli mmarTvelobis dasasruli. mTeli qveynis masStabiT, ajanyebuli xalxi auqmebda samefo
administraciis organoebs da maT nacvlad hqmnida axal arCeviT instituciebs _
municipalitetebs, romelTa SemadgenlobaSi Sediodnen mesame wodebis yvelaze avtoritetuli
warmomadgenlebi.
revoluciis pirvel etapze (14 ivlisi 1789 weli _ 10 agvisto 1792 weli) safrangeTSi, mTeli
Zalaufleba, faqtiurad, gadavida yvelaze aqtiuri da, liberalurad ganwyobili, deputatebis
_ o. mirabo, a. lameTi, a. diupori, J. - J. munie, S. taleirani, generali m. lafaieti, abati
sieiesi _ xelSi, romlebic gamodiodnen, jer generalur StatebSi, xolo Semdeg _ erovnul
(damfuZnebel) krebaSi mTeli frangi xalxis da revoluciis saxeliT. obieqturad, isini
gamoxatavdnen msxvili burJuaziis (mewarmeebisa da bankirebis) da, liberalurad ganwyobili,
Tavadaznaurobis interesebs da cdilobdnen monarqiis SenarCunebas, risTvisac Zveli da
saZirkvelgamoclili saxelmwifoebrivi meqanizmis safuZvelSi, surdaT axali konstituciuri
wyobis damyareba. aRniSnuli moTxovnebis gamo, mesame wodebis am beladebs, damfuZnebel
krebaSi ewodaT konstitucionalistebi. maTi mTavari mizani iyo mefis xelisuflebasTan
kompromisis miRweva. Tumca, amavdroulad, isini mudmivad ganicdidnen "quCis" _ revolu-
ciurad ganwyobili, masebis zemoqmedebas.
maSasadame, revoluciis pirveli periodis mTavari Sinaarsi iyo, damfuZnebeli krebis
daZabuli da xangrZlivi brZola mefis xelisuflebasTan, konstituciuri wyobis
dasamyareblad da tradiciuli samefo prerogativis Sesakvecad. mosaxleobis revoluciurad
ganwyobili, farTo masebis zemoqmedebiT, kontitucionalistebma, damfuZnebeli krebis
meSveobiT, ganaxorcieles mTeli rigi antibaton-ymuri gardaqmnebisa da SeimuSaves
demokratiuli doqumentebi.
238
XVIII saukunis frangulma ganmanaTleblobam, aSS-is "damoukideblobis deklaraciam" da
"virjiniis Statis uflebaTa deklaraciam". franguli deklaraciis avtorebi (mirabo,
lafaieti da diupori) adamians ganixilavdnen im pirad, romelic bunebisgan iyo
dajildoebuli bunebiTi da ganusxvisebeli uflebebiT da amtkicebdnen, rom "yvela adamiani
ibadeba Tavisufali da uflebebSi Tanaswori" (muxli I). swored, "adamianis uflebebis
miviwyeba da maTi ugulebelyofa", deklaraciis avtorTa azriT, iyo "yovelgvari
sazogadoebrivi ubedurebisa da mTavrobaTa mankierebis mizezi". adamianis bunebiTi
uflebebis CamonaTvalSi (aSS-is damoukideblobis deklaraciis gaTvaliswinebiT) Setanili
iqna: Tavisufleba, kerZo sakuTreba, usafrTxoeba, Cagvrisadmi winaaRmdegobis gawevis ufleba
(muxli II). deklaracia pirvel adgilze ayenebda Tavisuflebasa da kerZo sakuTrebas da amiT
man cxovrebaSi gaatara, volteris cnobili gamonaTqvami: "Tavisufleba da sakuTreba _ ai,
bunebis kivili". bunebiTi uflebebis koncefciaSi, romlebsac pretenzia hqondaT adamianis
bunebis universalur gamovlinebaze, realizebuli iqna, ara mxolod frangi xalxis
zogaddemokratiuli miswrafebani, aramed burJuaziis specifikuri interesebi (masSi
ganmtkicda, Camoyalibebis procesSi myofi, kapitalisturi sazogadoebis umniSvnelovanesi
urTierTobebi). kerZod, Tavisuflebis cneba, romelic Camoyalibda IV muxlSi, im dros
gabatonebuli individualisturi koncefciis Sesabamisad, gagebuli da aRqmuli iqna, rogorc
im “yvelafris keTeba, rac ar miayenebs sxvas zians”. Tavisuflebis idea, deklaraciaSi,
udaod, iyo yvelaze mTavari demokratiuli monapovari. is ar iyo dayvanili, mxolod
politikuri Tavisuflebis donemde. praqtikaSi, Tavisuflebis cnebaSi Setanili iqna misi
iseTi gamovlinebac, rogoric iyo mewarmeobis Tavisufleba, gadaadgilebis Tavisufleba,
religiuri mrwamsis Tavisufleba da sxva. deklaraciis avtorebi, abstraqtul-individua-
listuri sulikveTebiT, ganixilavdnen sakuTrebis cnebasac. maTi azriT, sakuTreba _ is
erTaderTi bunebiTi uflebaa, romelic am dokumentSi cxaddeba "xeluxlebel da wminda"
uflebad. kerZo sakuTrebis xelSeuxebloba iyo garantirebuli: aravis SeiZleba is
CamoerTvas, Tu ara kanoniT dadgenili, utyuari sazogadoebrivi aucileblobiT, Tanac
"mxolod samarTliani da winaswaranazRaurebadi" pirobebis dacviT (muxli 17). moqalaqeTa
qonebrivi interesebis dacvis miswrafeba aisaxa me-13 da me-14 muxlebSi, romlebic krZa-
lavdnen samefo gadasaxadebis TviTnebur SemoRebas (maT Soris, SeiaraRebuli Zalebis
Sesanaxad) da adgendnen sagadasaxado sistemis zogad principebs (zogadi mosakreblis
Tanabari gadanawileba da misi akrefa, mxolod TviT mosaxleobis, an misi warmomadgenlis
TanxmobiT). deklaraciaSi ganxorcielda "saxelmwifo xelisuflebis," Taviseburi, naciona-
lizacia, romelic axla ganixileboda "ara mefis pirad uflebaze damyarebulad", aramed is
ganimarta, rogorc im erovnuli suverenitetis gamovlineba, romlis wyaroc efuZneba "eris
arsebobas" (muxli 3). saxelmwifoSi nebismieri xelisufleba, maT Soris mefisac, mxolod am
wyarodan unda momdinareobdes da ganixilebodes, rogorc mxolod eris nebidan nawarmoebi.
sazogadoebas mieniWa ufleba, moeTxova pasuxi TiToeuli Tanamdebobis pirisagan, misTvis
"mindobili mmarTvelobis nawilis" ganxorcielebis Taobaze (muxli 15). kanoni ganixileboda
saerTo nebis gamovlinebad (muxli 6), da moqalaqeebs ufleba hqondaT, piradad an warmomad-
genlebis meSveobiT, monawileoba mieRoT mis dadgenaSi. aqve gamocxadda, rom yvela
moqalaqes, "misi unaris Sesabamisad", Tanabar pirobebSi, SeeZlo yvela saxelmwifo Tanam-
debobis dakaveba. arsebiTad, es niSnavda, rom saxelmwifom uari Tqva, saxelmwifo aparatis
aristokratiul, Caketil principze da gza gauxsna mesame wodebis warmomadgenlebsac, radgan
dasabuTebuli iyo, saxelmwifo Tanamdebobebis dakavebis SesaZlebloba yvela moqalaqisaTvis,
"maTi kanonis winaSe, Tanasworobis" principis Sesabamisad. deklaraciam gamoacxada,
demokratiuli wyobis Sesabamisi, moqalaqis upirvelesi uflebebi da Tavisuflebebi: azris
Tavisuflad gamoTqma, weriTi da beWvdiTi sityvis Tavisufleba (muxli 11); "sakuTari
mosazrebebis, maT Soris, religiuri mrwamsis Tavisufleba"(muxli 10). 1789 wlis deklaraciis
yvelaze mniSvnelovan da, dRemde fasdaudebel, idead iTvleba kanonierebis principi. samefo
xelisuflebis TviTnebobis winaaRmdeg brZolisas, konstitucionalistebi sakuTar Tavze
iRebdnen valdebulebas, aeSenebinaT is axali wesrigi, romelic "mkacrad daefuZneboda
kanonis moTxovnebs". absolutizmis epoqaSi moqmedebda principi, romelsac SeeZlo pirovnebis
daTrgunva da damorCileba, anu "mxolod is aris dasaSvebi, rac nebadarTulia". deklaraciis
me-5 muxli adgenda: "dasaSvebia yvelaferi, rac ar ikrZaleba kanoniT". aravin SeiZleba
daisajos imisaTvis, rac ar aris gaTvaliswinebuli kanoniT.
damfuZnebeli krebis deputatebs naTlad hqondaT warmodgenili, rom Tu ar iqneboda Semu-
Savebuli pirovnebis xelSeuxeblobis garantiebi, saubari usafrTxoebaze _ adamianis erT-erT
ZiriTad bunebiT uflebasa da, maSasadame, sakuTari qonebiTa da politikuri uflebebis
Tavisuflad sargeblobaze, fuWi da usargeblo iqneboda. swored amitom, me-8 muxlSi mkveT-
rad Camoyalibda axali sisxlissamarTlebrivi politiks ZiriTadi principebi: "kanons
239
SeuZlia daadginos mxolod ukiduresad saWiro da udaod aucilebeli sasjeli da aravin
SeiZleba daisajos im kanonis moTxovnis gareSe, romelic, saTanado wesiT, iqna gamocemuli
da gamoqveynebuli, samarTaldarRvevis Cadenamde". es principebi, mogvianebiT, ganmtkicda
klasikur formulebSi: "ar aris danaSauli da sasjeli, amis Sesaxeb kanonSi miTiTebis
gareSe" (nullum crimen, nulla poena sine lege) da "kanons ar aqvs ukuZala". saxelmwifos movaleoba,
uzrunvelyos sakuTari moqalaqeebis usafrTxoeba, gansazRvravda pirovnebis procesualuri
dacvis formebsac. "aravin SeiZleba iqnas braldebuli an dapatimrebuli, kanoniT
gaTvaliswinebuli formebisa da SemTxvevis, mkacri dacvis gareSe" (muxli 7). me-9 muxlSi
miTiTebuli iyo, rom nebismieri piri arabraleulad iTvleba manam, vidre ar dadgindeba
sapirispiro ram. amrigad, deklaraciam daadgina arabraleulobis prezumpcia imis
sawinaaRmdegod, rac ASua saukuneebSi moqmedebda, eWvmitanilis codvilobisa da braleu-
lobis Sesaxeb warmodgenis saxiT. meore mxriv, yvela moqalaqe, romelic "dakavebuli
iqneboda kanonis Sesabamisad valdebuli iyo, usityvod, damorCileboda kanonis moTxovnebs".
am SemTxvevaSi mkacrad isjeboda winaaRmdegobis gaweva, xelisuflebis warmomadgenlis
mimarT. kanonierebis idea ganmtkicda im zogadi principebis saxiT, romlebic exeboda
saxelmwifo xelisuflebis organizebasa da, pirvelyovlisa _ xelisuflebaTa danawilebis
princips: "sazogadoeba, romelSic ar aris uzrunvelyofili uflebebiT sargebloba da ar
momxdara xelisuflebaTa danawileba, ar flobs konstitucias" (muxli 16).
1789 wlis adamianis da moqalaqis uflebaTa deklaracias didi mniSvneloba hqonda ara
mxolod safrangeTisaTvis, aramed man udidesi gavlena iqonia msoflios Semdgom ganviTa-
rebaze. Tumca, unda aRiniSnos, rom mas ar mieniWa normatiuli aqtis Zala. is ganixileboda
rogorc, mxolod im revoluciuri xelisuflebis sawyisi dokumenti, romelsac surda
konstituciuri wyobis damyareba. deklaraciis debulebebze dayrdnobiT, konstitu-
cionalistebma, mas Semdeg, rac xelT igdes saxelmwifo xelisufleba, frangi xalxis
gavleniT, ganaxorcieles mTeli rigi antibaton-ymuri, demokratiuli gardaqmnebi.
damfuZnebelma krebam, saglexo revoluciis zemoqmedebiT, 1789 wlis 4-11 agvistos dekretebis
safuZvelze, sazeimod ganacxada, rom "sabolood auqmebda Suasaukunoebriv wyobas". Tumca,
usasyidlod gauqmda mxolod glexebis piradi da batonymuri valdebulebebi da
meorexarisxovani Tavadaznauruli institutebi, kerZod: nadirobisa da glexebis miwebze
bocverebis gaSenebis senioraluri ufleba. sabatono valdebulebebis ZiriTadi nawili
glexebs unda gamoesyidaT (mudmivi saadgilmamulo rentebi, naturaluri da fuladi
gadasaxadebi). deklaraciis miRebis Semdeg dadgenili sakanonmdeblo aqtebis safuZvelze (1789
wlis 24 dekembris dekretiT), damfuZnebelma krebam moaxdina saeklesio qonebis da samRvde-
loebis miwebis nacionalizacia, ris Sedegad maTi didi nawili Seisyida qalaqisa da soflis
burJuaziam. franguli kaTolikuri eklesia gamoeyo vatikans da axali samoqalaqo mowyoba
SeiZina. samRvdeloebam erTgulebis fici dado franguli saxelmwifos winaSe da mis
kmayofaze gadavida. eklesiam dakarga samoqalaqo mdgomareobis aqtebis registraciis
tradiciuli ufleba. damfuZnebelma krebam gaauqma wodebrivi dayofa da amqruli sistema,
agreTve memkvidreobis Suasaukunoebrivi wesi (maioratis principi). manve gaauqma Zveli
aristokratiuli sazRvrebi da, safrangeTis masStabiT, daadgina ergvarovani administ-
raciul-teritoriuli mowyoba, departamentebis, distriqtebis, kantonebis, komunebis saxiT.
konstitucionalistebi, romelTa mizani iyo mefe lui XVI-esa da TavadaznaurobasTan kompro-
misis miRweva da politikuri zomierebis dacva, ar eridebodnen mkacri sakanonmdeblo aqtebis
miRebas, romlebic iTvaliswinebdnen, revoluciurad ganwyobili masebis dasjas. kerZod, maT
gamoaqveynes ramdenime dekreti "uwesrigobisa da anarqiis" Sesaxeb, agreTve kanonebis mimarT
daumorCileblobis wamqezebelTa winaaRmdeg mimarTuli aqti (1791 w. 18 ivnisis dekreti). 1791
w. seqtemberSi maT miiRes dekreti, romelic iTvaliswinebda im Tanamdebobis pirTa dasjas,
romlebic gamoscemdnen, raime saxis, antikonstituciur peticias, agreTve moqalaqeTa da maTi
qonebis usafrTxoebis damcveli specialuri saqalaqo policiis Seqmnas.
gansakuTrebuli interesi gamoiwvia, 1789 w. 22 dekembris dekretma, romelic, Tanasworobis
ideis sapirispirod, adgenda frangebis dayofas " aqtiur da pasiur" moqalaqeebad. mxolod"
aqtiur " moqalaqeebs eniWebodaT arCevnebSi monawileobis miRebis ufleba, " pasiurebi " ki _
moklebulni iyvnen aRniSnul statuss. Tanac, " aqtiuri " moqalaqeebisaTvis dadgenili iyo
Semdegi cenzebi: 1. moqalaqeoba _ frangoba; 2. asakobrivi qveda zRvari _ 25 weli; 3. binad-
robis cenzi, minimum 1 weli, garkveuli kantonis teritoriaze; 4. pirdapiri gadasaxadis
gadaxda, mocemul adgilze, sami dRis xelfasis odenobiT; 5. "gasamrjelos miRebiT",
mosamsaxured yofnis akrZalva.
frangebis absoluturi umravlesoba ver akmayofilebda aRniSnul kvalificiur moTxovnebs,
ris gamoc Sedioda "pasiuri" moqalaqeebis kategoriaSi. konstitucionalistebis mmarTvelobis
periodSi, miRebuli iqna Zalzed arademokratiuli kanonebic, kerZod: 1791 w. 14 ivniss,
240
deputati le Sapelies mier warmodgenili da damfuZnebeli krebis mier maSinve damtkicebuli,
dekreti, romelic mimarTuli iyo, formalurad, Suasaukunoebrivi korporaciebisa da
amqrebis, xolo, faqtiurad ki, muSaTa kavSirebisa da mewarmeTa gaerTianebebis, agreTve
nebismieri formiT, saqmianobos ganmaxorcielebeli politikuri klubebis winaaRmdeg. le
Sapelies kanonis damrRvevT emuqreboda mkacri sasjeli _ jarima, erTi aTasi livris
odenobiT, "aqtiuri" samoqalaqo uflebis CamorTmeva, erTi wlis vadiT da sapatimroSi
gamweseba.
revoluciis pirveli etapisa da damfuZnebeli krebis saqmianobis mTavari Sedegi iyo 1791
wlis konstituciis miReba. misi saboloo teqsti Sedgenili iyo im mravalricxovani sakanon-
mdeblo aqtebis safuZvelze, romlebic miRebuli iqna 1789-1791 wlebSi da romlebsac hqondaT
konstituciuri mniSvneloba. 1791 wlis zafxulSi, varenis krizisis pirobebSi, konstituciuri
komitetis muSaobisas, warmoiqmna azrTa sxvaoba aRmasrulebeli xelisuflebis mowyobis
sakiTxTan dakavSirebiT, vinaidan, mefisa da misi ojaxis dedaqalaqidan faruli gaqcevis
gamo, komitetis wevrebma es SemTxveva Seafases, rogorc Ralati revoluciis saqmisadmi da
aucileblobad miiCnies mmarTvelobis respublikuri formis damyareba. agvistos Tvis
boboqari debatebis periodSi, konstituciis proeqtSi Setanili iqna mTeli rigi, arsebiTi
xasiaTis, Sesworebebisa. kerZod, damfuZnebeli kreba daTanxmda, Sesworeba Seetana qonebrivi
cenzis sakiTxSi. mefes mieniWa armiis sardlobis ufleba da, mis mimarT aRiarebuli iqna
eris winamZRolis memkvidreobiTi statusi, romelic ar eqvemdebareboda gadayenebas da
sasamarTlo gansjadobas. konstituciis farglebs gareT, gatanili iqna eklesiis samoqalaqo
mowyobisa da samRvdeloebis samarTlebrivi mdgomareobis sakiTxebi. mefis mxdridan mkveTri
winaaRmdegobis gamo, pirveli franguli konstitucia damtkicebuli iqna mxolod 1791 wlis 3
seqtembers. ramdenime dRis Semdeg, mis erTgulebaze daifica safrangeTis mefem. konstitucia
gamoqveynda, 1789 wlis adamianis da moqalaqis uflebaTa deklaraciasTan erTad. Tumca, es
ukanaskneli ar ganixileboda rogorc, sakuTriv, konstituciuri teqsti. imgvari praqtika,
roca konstituciis Tanmdevad gamodis uflebaTa deklaracia, Cveulebad iqca aramxolod
franguli, aramed msoflio konstitucionalizmisTvisac. amavdroulad, sakuTriv konsti-
tuciis teqsts, win uswrebda mokle Sesavali _ preambula. preambulaSi dakonkretebuli iqna
da Semdgomi ganviTareba pova ramdenime antibaton-ymurma debulebam, romlebsac iTvalis-
winebda 1789 wlis deklaracia. kerZod, gauqmda wodebrivi gansxvavebani da Tavadaznauruli
titulebi, amqrebi da xelosanTa korporaciebi, saxelmwifo Tanamdebobebis yidvisa da
memkvidreobiT gadacemis sistema da sxva Suasaukunovani institutebi. preambulaSi asaxva pova
"Tanasworobis" ideamac: "eris arc erTi nawilisaTvis, arc erTi individisaTvis ar daiSveba
raime gansakuTrebuli ufleba, an samarTlebrivi gamonaklisis miniWeba, romelic
sayovelTaoa yvela frangisaTvis".
konstituciaSi, 1789 wlis deklaraciisgan gansxvavebiT, gafarTovda piradi da politikuri
uflebebisa da Tavisuflebebis wre. kerZod, konstituciam daadgina, qveynis SigniT,
gadaadgilebis Tavisufleba, iaraRis gareSe da sapolicio moTxovnaTa dacviT, Sekrebebis
Tavisufleba, saxelmwifo xelisuflebisadmi individualuri peticiebiT mimarTvis ufleba.
konstitucia iTvaliswinebda ramdenime socialuri uflebis arsebobas, rac Seesabameboda,
revoluciis wlebSi, safrangeTSi farTod gavrcelebuli egalitarul (socialistur)
ideologias. kerZod, deklarirebuli iyo sayovelTao, nawilobriv ufaso, saxalxo ganaTleba,
specialuri mmarTvelobis Seqmna, romelic uzrunvelyofda "upatronod mitovebuli bavSvebis
aRzrdas da maTze zrunvas, umuSevarTaTvis da upovarTaTvis samuSaosa da daxmarebis
gacemas".
Semdgomi ganviTareba pova erovnuli suverenitetis koncefciam, romelic "iyo erTiani,
ganuyofeli da ganusxvisebeli". xazi gaesva ideas, rom eri iyo yoveli xelisuflebis
erTaderTi wyaro da xelisuflebis ganxorcieleba unda momxdariyo mxolod
warmomadgenlobis meSveobiT, riTac, konstituciis safuZvelze, praqtikaSi ganxorcielda,
imdroisaTvis mowinave, xelisufelbis warmomadgenlobiTi organoebis Seqmnis idea.
konstituciis kompromisuli xasiaTi, romelSic aisaxa axali burJuaziuli da Zveli baton-
ymuri Zalebis politikuri kavSiris tendenciebi, upirveles yovlisa, gamoixata mmarTvelobis
monarqiuli formis SenarCunebaSi. xelisuflebaTa danawilebis doqtrina, romelic jer kidev
1789 wlis deklaraciaSi gamocxadda da, sakmaod Tanmimdevrulad, gatarda cxovrebaSi 1791
wlis konstituciis mier, SesaZleblobas hqmnida, raTa organizaciulad momxdariyo, ori
241
politikurad gabatonebuli, jgufis interesebis gamijvna da maTi monawileobis uzrun-
velyofa saxelmwifo xelisuflebis ganxorcielebaSi; kerZod, erTi jgufi gamoxatavda
franguli sazogadoebis umravlesobis, xolo meore _ Tavadaznaurobis politikur interess.
arCeviTi sakanonmdeblo da sasamarTlo xelisufleba gadavida, gamarjvebuli mesame wodebis,
warmomadgenelTa xelSi, xolo, konstituciis Tanaxmad, aRmasrulebel xelisuflebas
axorcielebdnen mefe da, mis mier, daniSnuli ministrebi, rac miiCneoda Tavadaznauruli
wreebis politikur dasayrdenad. amrigad, 1791 wlis konstituciiT, safrangeTSi sabolood
damarcxda absolutizmi da Seiqmna kontituciuri monarqia. konstituciam xazi gausva
debulebas, rom mefe mefobda mxolod "kanonis ZaliT", ris gamoc nagulisxmevi iyo, mefis
mxridan, "erisa da kanonis winaSe" erTgulebis ficis, savaldebulo wesiT, dadeba, romlis
darRvevis SemTxvevaSi dadgeboda sakiTxi mefis taxtidan gadayenebis Taobaze. SedarebiT
mokrZalebulad JRerda TviT mefis titulatura: "frangTa mefe" da ara "RvTis wyalobiT,
mefe". samefo xarjebi izRudeboda e.w. civiluri baraTiT, romelsac amtkicebda sakanon-
mdeblo xelisufleba. Tumca, konstituciis Tanaxmad, mefis pirovneba cxaddeboda "xel-
Seuxebel da wmidaTa-wmindad" da mas mieniWa mniSvnelovani uflebamosilebani. mefe
ganixileboda saxelmwifos uzenaes meTaurad da aRmasrulebeli xelisuflebis Tavad, masve
ekisreboda valdebuleba sazogadoebrivi wesrigisa da usafrTxoebis uzrunvelyofis
sferoSi. mefe iyo SeiaraRebuli Zalebis umaRlesi mTavarsardali, is niSnavda umaRles
samxedro, diplomatiur da sxva maRalCinosnebs, awarmoebda diplomatiur molaparakebebs,
wyvetda omisa da zavis sakiTxebs. mefe, erTpirovnulad, niSnavda da aTavisuflebda
ministrebs da xelmZRvanelobda maT saqmianobas. Tavis mxriv, mefis brZanebulebebis
namdvilobisaTvis, saWiro iyo, Sesabamisi ministris mxridan, kontrasignaciis (xelmowera-
dadastureba) ganxorcieleba, rac xels uwyobda mefis gaTavisuflebas politikuri
pasuxismgeblobisgan da aseTi pasuxixmgeblobis dakisrebas mTavrobisaTvis. mefe aRiWurva
vetos uflebiT, rac aZlevda mas saSualebas ar daTanxmeboda sakanonmdeblo korpusis
gadawyvetilebebs. Tumca, es ar iyo absoluturi vetos ufleba da misi daZleva, SesaZlebeli
iyo im SemTxvevaSi, Tu sakanonmdeblo korpusis ori momdevno Semadgenloba mxars dauWerda
imave Sinaarsis kanonproeqts. mefis veto ar vrceldeboda, safinanso da konstituciuri
xasiaTis, sakanonmdeblo aqtebze.
sakanonmdeblo xelisufleba xorcieldeboda, ori wlis vadiT arCeuli, nacionaluri
sakanonmdeblo krebis mier. xelisuflebaTa danawilebis principidan gamomdinare, mefes ar
hqonda misi daTxovnis an garekvis ufleba. konstitucia Seicavda iseT debulebebs,
romlebiTac garantirebuli iyo deputatebis mowveva da krebis muSaobis dawyeba.
sakanonmdeblo krebis deputatebs unda exelmZRvanelaT Semdegi principiT: "an vicxovroT
Tavisuflebma, an davixocoT". dauSvebeli iyo maTi devna, zepiri an werilobiTi azris, an
moqmedebis gamo, vidre isini imyofebodnen Tanamdebobaze da axorcielebdnen warmomad-
genlobiT funqciebs.
konstitucia Seicavda sakanonmdeblo krebis uflebamosilebaTa da movaleobaTa vrcel
CamonaTvals. gansakuTrebulad aRiniSna, misi uflebamosileba, saxelmwifo gadasaxadebis
dadgenisa da, ministrebis mxridan, saxelmwifo xarjebis gankargvis Semowmebis sakiTxSi,
riTac ministrebi, garkveulwilad, daeqvemdebaren sakanonmdeblo xelisufelabs. krebas
SeeZlo, ministrebis samarTalSi micemis mizniT, maT winaaRmdeg aReZraT sisxlis samarTlis
saqme, "sazogadoebrivi usafrTxoebisa da konstituciis darRvevis" danaSaulis gamo. mxolod
sakanonmdeblo kreba aRiWurva sakanonmdeblo iniciativisa da omis gamocxadebis uflebiT.
konstituciis safuZvelze, ganisazRvra sasamarTlo xelisuflebis mowyobis ZiriTadi
principebi, romelTa "ganxorcieleba ar SeeZlo arc sakanonmdeblo, arc aRmasrulebel
xelisuflebas da arc mefes". dadginda, rom marTlmsajulebas axorcielebdnen, baJis
gadaxdis gareSe, mxolod garkveuli vadiT xalxis mier arCeuli da mefis mier
damtkicebuli, mosamarTleebi. mosamarTleTa gadayeneba an daTxovna SesaZlebeli iyo,
mxolod kanoniT mkacrad gansazRvruli, wesis Sesabamisad, maT mier danaSaulis Cadenis
SemTxvevaSi. Tavis mxriv, sasamarTloebsac ekrZaleboda sakanonmdeblo xelisuflebis
saqmianobaSi Careva, kanonis moqmedebis SeCereba, mmarTvelobis organoTa saqmianobis sferoSi
SeWra. konstituciam gaiTvaliswina, safrangeTSi manamde ucnobi, nafic msajulTa institutis
SemoReba. nafic msajulTa monawileoba gaTvaliswinebuli iyo ara mxolod braldebisa da
samarTalSi micemis, aramed qmedebis faqtobrivi Semadgenlobisa da, mis irgvliv, ganaCenis
gamotanis stadiazec. dauSvebeli iyo nafic msajulTa, kanonieri SemadgenlobiT,
gamarTlebuli piris "kvlav, erTi da imave saqmis gamo, ganmeorebiT pasuxisgebaSi micema".
konstituciam sabolood ganamtkica, revoluciis periodSi Seqmnili, safrangeTis axali
administraciul-teritoriuli mowyoba, departamentebis, distriqtebis (olqebis), kantonebis
242
saxiT. adgilobrivi administracia iqmneboda arCevnebis gziT. Tumca, samefo xelisuflebam
SeinarCuna, adgilobrivi organoebis gakontrolebis, mniSvnelovani ufleba, kerZod:
departamentebis administraciis gankargulebebis gauqmebisa da misi moxeleebis
Tanamdebobidan gadayenebis uflebamosileba.
miuxedavad aRniSnuli progresuli RonisZiebebisa, saxelmwifo xelisuflebis mowyobis
sakiTxSi, konstituciam SeinarCuna mTeli rigi konservatiuli institutebi, romlebic Camoya-
libda, jer kidev, damfuZnebeli krebis muSaobis pirvel TveebSi. misi liderebis politikuri
zomierebis naTeli dadasturebaa is debuleba, romelmac ganamtkica, jer kidev 1789 wlis 22
dekembers miRebuli, dekretis dadgenileba, safrangeTis moqalaqeebis "aqtiur" da "pasiur"
moqalaqeebad dayofis Sesaxeb. konstituciam mxolod "aqtiur" moqalaqeebs mianiWa
umniSvnelovanesi politikuri ufleba _ monawileoba mieRoT sakanonmdeblo krebis
arCevnebSi. garda am dekretiT gaTvaliswinebuli kvalificiuri moTxovnebis SenarCunebisa,
konstituciam "aqtiuri" moqalaqeebisaTvis SemoiRo ori damatebiTi moTxovna: a) munici-
palitetis erovnuli gvardiis rigebSi Caricxva da b) samoqalaqo ficis dadeba.
"aqtiuri" moqalaqeebis pirveladi krebebi irCevdnen amomrCevlebs, romlebic monawileobas
iRebdnen departamentis krebebSi, sadac xdeboda sakanonmdeblo krebis deputatTa arCeva.
amrigad, arCevnebi atarebda orsafexurian xasiaTs. amomrCevlebisaTvis gaTvaliswinebuli iyo
kidev ufro maRali qonebrivi cenzis dadgena. simdidris privilegia gansazRvravda
sadeputato adgilebis gadanawilebasac. sakanonmdeblo krebis deputatebis erTi mesamedi
airCeoda, teritoriis moculobis Sesabamisad, meore mesamedi _ "aqtiuri" moqalaqeebis
raodenobis proporciulad, mesame mesamedi ki _ gadaxdili gadasaxadebis moculobis
gaTvaliswinebiT, anu sakuTrebisa da Semosavlebis mixedviT.
konstituciis araTanmimdevruli xasiaTi imaSic gamoixata, rom miuxedavad Tanasworobis
ideis gamocxadebisa, is ver vrceldeboda safrangeTis koloniebze, sadac arsebobas
ganagrZobda monoba.
1791 wlis konstituciaSi miTiTebuli iyo, rom "eri flobs sakuTari konstituciis Secvlis
ganusxvisebel uflebas". amavdroulad, masSi gaTvaliswinebuli iyo, konstituciaSi
cvlilebebisa da damatebebis Setanis, Zalzed rTuli procedura, rac konstitucias xdida
metad mtkice da, swrafad mimdinare, cvlilebebisadmi rTulad adaptirebad dokumentad.
243
iakobinelTa klubis mowodebiT, gamxnevebuli parizis mosaxleoba ajanyda 1792 wlis 10
agvistos da daamxo mefis xelisufleba. am movleniT daiwyo revoluciis meore etapi (1792
wlis 10 agvisto - 1793 wlis 2 ivnisi), romelic xasiaTdeboda masebis politikuri aqtiurobiT
da saxelmwifo xelisuflebis gadasvliT Jirondistebis xelSi.
revoluciurad ganwyobili xalxis zewoliT, sakanonmdeblo krebam, romelSic umravlesoba
ekuTvnoda Jirondistebs, gaauqma "aqtiur" da "pasiur" moqalaqeebad dayofa da daniSna erov-
nuli damfuZnebeli konventis arCevnebi, romelsac unda SeemuSavebina safrangeTis axali
konstitucia.
1792 wlis 22 seqtembers gamocemuli dekretiT, konventma gaauqma mefis xelisufleba da
safuZveli Cauyara safrangeTSi respublikuri mmarTvelobis formas. konventis Semadgenloba
asaxavda, qveyanaSi Camoyalibebuli politikuri Zalebis im rTul sistemas, romelmac
gansazRvra franguli saxelmwifoebriobis ganviTareba revoluciis meore etapze. am periodSi
mowinave poziciebi xelT igdes Jirondistebma, romlebic, miuxedavad sadeputato mandatebis
umciresobisa, sargeblobdnen e.w. "Waobis" _ centristi daputatebis _ mniSvnelovani mxarda-
WeriT da axorcielebdnen aRmasrulebel xelisuflebas, konventis aRmasrulebeli komitetis
meSveobiT. "Waobis" frTa flobda Sualedur mdgomareobas, Jirondistebsa da iakobinelTa
Soris, romlebic, revoluciis dawyebis Semdeg, ufro metad gaemijnen erTmaneTs.
Jirondistebi gamoxatavdnen burJuaziis zomierad-radikaluri sazogadoebis interesebs,
agreTve franguli sazogadoebis im nawilis Sexedulebebs, romlebic daiRalen revolu-
ciisgan da aRar surdaT misi Semdgomi gaRrmaveba. Jirondistebi cdilobdnen SeeCerebinaT
xalxis masebis mRelvareba. amitom gasakviri ar aris, rom 1792 wlis zamTarSi, parizis
revoluciur banakSi kvlav gaZlierda daZabuloba, romlis Sedegad Jirondistebi gairicxes
iakobinelTa klubidan. masSi ganmtkicda montaniarTa _ "WeSmariti" iakobinelebis (dantonis,
robenspieris, maratis) gavlena, romlebic sargeblobdnen parizis qveda fenebis farTo
mxardaWeriT. iakobinelTa zewoliT, Jirondistebma miiRes mTeli rigi radikaluri zomebisa:
1792 wlis seqtemberSi miRebul iqna dekreti axali revoluciuri welTaRricxvis Sesaxeb,
romelic saTaves iRebda safrangeTSi respublikuri mmarTvelobis damyarebis Sedegad;
saerTaSoriso intervenciisa da monarqistuli amboxis safrTxis gamo, romlebic respublikis
arsebobas pirdapir emuqrebodnen, Jirondistulma konventma daafuZna sazogadoebrivi usafr-
Txoebis komiteti (1792 wlis 2 oqtombers, parizis sisxlis samarTlis sagangebo tribunali
(1793 wlis 10 marts) da sazogadoebrivi xsnis komiteti (1793 wlis 6 aprils).
1792 wlis 10 dekembers, monarqiuli reJimis mimarT politikuri emociebis da dagrovili
siZulvilis gavleniT, konventma inicireba gaukeTa, mefe lui XVI-is winaaRmdeg gamarTul
sasamarTlo process. sasamarTlos Catarebis dros, damxobili monarqis winaaRmdeg inkrimi-
nirebuli iyo revoluciis moRvaweTa da erovnuli krebis deputatebis mosyidva, emigrant-
tebTan saidumlo kavSirebi, avstriisa da prusiisaTvis samxedro saidumlos gadacema.
1793 wlis 14 ianvars is damnaSaved cnes, eris Tavisuflebis winaaRmdeg mowyobil SeTqmu-
lebasa da saxelmwifos usafrTxoebis xelyofaSi. 21 ianvars mefe sajaroT iqna gilioti-
nirebuli revoluciis moedanze.
1792 wlis 25 agvistos, konventis mowvevamde, Jirondistulma mTavrobam sakanonmdeblo krebas
miaRebina kanoni, Tavadaznauruli reJimis narCenebis mospobis Sesaxeb, romelmac gaauqma
glexebis mier sabatono gadasaxadebis gamosyidvis wesebi. faqtiurad, am kanonma daadgina is
mdgomareoba, romelic ukve Camoyalibda agraruli revoluciis Sedegad. agreTve, miRebuli
iqna dekreti, emigrantebisaTvis CamorTmeuli miwebis gadanawilebis da glexebisaTvis maTi
gadacemis Sesaxeb, uvado ijaris an miyidvis gziT. Tumca, am miwebis udidesi nawili aRmoCnda
ara glexebis, aramed soflis burJuaziis xelSi. 1793 wlis maisSi, iakobinelTa moTxovniT,
konventma daadgina marcvleulze myari fasebis SemoReba.
Tumca, Jirondistebis mTavari mizani iyo politikuri mdgomareobis stabilizacia da revo-
luciis periodSi, Camoyalibebuli mesakuTruli urTierTobebisa da axali ekonomikuri, wes-
rigis SenarCuneba.
miuxedavad aRniSnuli RonisZiebebisa, Jirondistulma mTavrobam ver SesZlo parizis mosax-
leobis revoluciuri ganwyobis SeCereba da misi gakontroleba.
1793 wlis gazafxulisaTvis Jirondistebis gavlena xalxis masebze daeca da maT mier ganxor-
cielebuli demokratiuli reformebis nusxac amoiwura. meore mxriv, swored maT ekisreboda
pasuxismgebloba, revoluciis periodSi, parizSi mosaxleobis gaRatakebul mdgomareobaze,
sagareopolitikur krizisa da marcxze, vinaidan isini gadagebdnen konventSi xelisuflebas.
Jirondistebis mdgomareoba mniSvnelovnad gauaresda ekonomikuri krizisis gamwvavebis piro-
bebSi. maTi politikuri poziciebic arsebiTad Seirya, gansakuTrebiT, qalaqis qvedafenebis
beladis _ J.-p. maratis winaaRmdeg arSemdgari sasamarTlo procesis mowyobisa da misi 1793
244
wlis ivlisSi veraguli mkvlelobis, agreTve Jirondistebis liderebsa da parizis komunas
(iakobinelTa dasayrdeni) Soris gamwvavebuli konfliqtis Sedegad. Jirondistebis
avtoritetis Selaxvas imanac Seuwyo xeli, rom 1791 wlis konsituciis gauqmebis Semdeg, maT
safrangeTs ver Seuqmnes axali respublikuri konstituciuri doqumenti. 1792 wlis 11 oq-
tombers Seqmnilma konventis konstituciurma komisiam, ver ikisra mkveTri da gadamwyveti
RonisZiebebis gatareba. aRniSnul mdgomareobas, kidev ufro, amwvavebda roialisturi revan-
Sis safrTxe, riTac respublika, faqtiurad, daRupvis piras aRmoCnda.
5) iakobinelTa diqtatura
1793 wlis 31 maisis _ 2 ivnisis saxalxo ajanyebis Sedegad, romelsac parizis komunis
ajanyebis komiteti meTaurobda, konventidan ganidevnen Jirondistebi da damyarda iakobi-
nelTa mmarTvelobis periodi. am droidan iwyeba revoluciis mesame etapi: 1793 wlis 2 ivnisi
_ 1794 wlis 27 ivlisi. saxelmwifo xelisufleba konventSi gadavida iakobinelTa xelSi.
iakobinelebi iyvnen axalgazrda da pativmoyvare politikuri moRvaweebis mcirericxovani
jgufi, romlebic moiTxovdnen revoluciis mkveTr da ukompromiso ganviTarebas. iakobinelTa
zurgs ukan idga revoluciur-demokratiuli Zalebis farTo wre (wvrili vaWrebi, xelosnebi,
soflisa da qalaqis uRaribesi fenebi). am jgufebSi wamyvan rols TamaSobdnen montaniarebi
(robespieri, sen-Jiusti, dantoni da sxvebi), romelTa gamosvlebi asaxavdnen xalxis masebis
egalitarul da mSfoTvare ganwyobas.
revoluciis iakobinelTa etapze, kulminacias aRwevs politikur brZolebSi mosaxleobis
sxvadasxva fenebis monawileoba. swored iakobinelTa moRvaweobis Sedegad, safrangeTSi
aRmoifxvra Tavadaznauruli sistemis bolo gadmonaSTebi, gatarda radikaluri politikuri
reformebi, Tavidan iqna acilebuli saerTaSoriso intervencia da monarqiis restavraciis
safrTxe. mciremiwianma glexobam, SeRavaTian fasebSi, Seisyida emigrantebisaTvis CamorTmeuli
miwebi da sxva.
safrangeTis revoluciisa da saxelmwifoebriobis istoriaSi, am periodma gaiTqva saxeli
Semdegi Taviseburebebis gamo: a) iakobinelebi ar gamoirCeodnen, politikur mowinaaRm-
degeebTan brZolaSi, patiosani xerxebisa da saSualebebis SerCeviT da b) xSirad, gamarjvebis
mopovebas cdilobdnen, Zveli "reJimis" momxreebisa da sakuTari "mtrebis" winaaRmdeg,
gaumarTlebeli ZaladobiT. kerZod, zogierTi cnobiT, iakobinelebis mier ganxorcielebuli
teroris Sedegad, daiRupa an dazaralda 35-40 aTasi udanaSaulo adamiani, maT Soris
revoluciuri tribunalebisa da sagangebo sasamarTloebis ganaCeniT, sikvdiliT daisaja
daaxloebiT 17 aTasi, xolo yovelgvari gasamarTlebis gareSe, vandeaSi, lionsa da tulonSi
daixvrita daaxloebiT 12 aTasi adamiani. anu iakobinelTa mmarTvelobis periodi iyo Ria
samxedro-politikuri diqtatura, romelic sakuTar Zalauflebas inarCunebda, mxolod
terorisa da mowinaaRmdegeTa daSineba-iZulebis gziT. iakobinelTa diqtaturis periodSi
ganadgurda da daingra kulturisa da xelovnebis uamravi Zegli, sasaxle, eklesia, muzeumi,
ramdenime sofeli da qalaqic ki. miuxedavad imisa, rom iakobinelebi, romlebic gamodiodnen
sakuTrebis arsebuli urTierTobebis SenarCunebis momxreebad, isini ver akmayofilebdnen
glexebis yvela moTxovnebs (TavadaznaurTa miwebis konfiskaciis, maTi gaTanabrebadi da usas-
yidlod gadanawilebis Sesaxeb gamocemuli aqtebi), konventis agraruli kanonmdebloba mainc
gamoirCeoda yvelaze meti radikalurobiT da mas, Tavisi droisaTvis, hqonda Sors mimavali
socialur-politikuri Sedegebi, radgan is xels uwyobda im samarTlebrivi bazis, romelic
glexebis farTo masas gadaaqcevda, mebatoneebisgan Tavisufal, wvril mesakuTreebad. 1793
wlis 7 seqtembers gamoica konventis dekreti, romelmac daadgina, rom "verc erTi frangi
isargeblebda mebatonis uflebiT, romelime sferoSi, radgan mas emuqreboda moqalaqis yvela
uflebis dakargva".
erT-erTi Tavisebureba iyo isic, rom, qalaqis proletariatTan mWidro kavSiris gamo,
iakobinelebs xSirad uwevdaT, Tavisufali vaWrobisa da kerZo sakuTrebis xelSeuxeblobis
principis darRveva, gansakuTrebiT _ sagangebo mdgomareobis gamo, radgan, arc Tu iSviaTad,
adgili hqonda fasebis zrdasa da, qalaqis sursaTiT momaragebaSi, xelovnurad Seqmnil
sirTules. 1793 wlis ivlisSi konventma sikvdiliT dasja SemoiRo im pirTa mimarT, vinc
iqneboda braldebuli pirveladi moxmarebis sagnebiT spekulaciur gasaRebaSi. 1794 wlis
Teberval-martis TveSi miRebul iqna e.w. vantozis dekretebi, romlebic gulisxmobdnen, uqo-
neli patriotebisaTvis, im qonebis usasyidlod gadacemas, romelic CamoerTvaT revoluciis
mtrebs. Tumca, vantozis dekretebi, romlebsac enTuziazmiT Sexvda qalaqis lumpen-perole-
taliati, ver ganxorcielda, radgan maT winaaRmdeg gamovidnen is politikuri Zalebi, rom-
245
lebic Tvlidnen, rom Tanasworobis idea ar unda ganxorcieldes radikaluri RonisZiebebiT.
1794 wlis maisSi iakobinelTa konventma SemoiRo RatakTa, invalidebis, oblebisa da moxu-
cebis saxelmwifo finansirebis sistema da koloniebSi gaauqma monoba.
246
irCevdnen erovnuli krebis deputatebi im kandidatebidan, romlebmac miiRes rekomendacia
pirveladi krebebisa da departamentebisgan. aRmasrulebeli sabWo valdebuli iyo
"ganexorcielebina saerTo mmarTvelobis xelmZRvaneloba da maszed zedamxedveloba" (konst.,
muxli 65). kreba pasuxismgebeli da angariSvaldebuli iyo erovnuli krebis winaSe, "kanone-
bisa da dekretebis Seusruleblobis da agreTve borotad gamoyenebis SemTxvevaSi" (konst.,
muxli 72).
247
kontrrevoluciis winaaRmdeg brZolisas, specialuri organoebis Seqmna, romlebic sakuTar
saqmianobaSi iyenebdnen revoluciuri teroris meTodebs. iakobinelTa reJimis
mowinaaRmdegeebTan brZolis organizebaSi, mniSvnelovan rols TamaSobda sazogadoebrivi
usafrTxoebis komiteti. 1793 wlis 4 dekembris dekretiT, mas daevala gansakuTrebuli zeda-
mxedvelobis ganxocieleba yvela im sakiTxze, rac exeboda "pirovnebasa da policias". is ar
emorCileboda sazogadoebrivi xsnis komitets da yvela moxseneba da angariSi unda
Caebarebina, uSualod, konventisaTvis. "respublikis mtrebis saqmeTa "da kontrrevoluciuri
saqmianobis gamoZiebis, dapatimrebisa da samarTalSi micemis uflebiT aRWurvili, sazoga-
doebrivi usafrTxoebis komiteti, xSirad, borotad sargeblobda sakuTari ZalauflebiT da
iakobinelTa diqtaturis sadamsjelo organoTa sistemaSi, is iqca erT-erT mniSvnelovan
dawesebulebad. distriqtebsa da komunebSi, sadamsjelo politikis ganxorcielebaSi, gansa-
kuTrebul rols TamaSobdnen aRniSnuli revoluciuri komitetebi, romlebsac uSualo
kavSiri hqondaT sazogadoebrivi usafrTxoebis komitetTan, romelic maT avalebda dapatim-
rebuli pirebis siebisa da mopovebuli mtkicebulebebis gadagzavnas. revoluciuri komite-
tebis funqciebi arsebiTad gafarTovda, 1793 wlis 17 seqtembers miRebuli "saeWvo pirebis
Sesaxeb" dekretis safuZvelze, romlis mixedviT, Zalzed gafarTovda im pirTa wre, rom-
lebic miiCneodnen eWvmitanilad da eqvemdebarebodnen dapatimrebas.
iakobinelTa diqtaturis organoTa sistemaSi, sagangebod, aqtiuri rolis Sesruleba daevala
revoluciur tribunals, romelic, Tavdapirvelad, iakobinelTa moTxovniT, Seqmna Jirondis-
tulma konventma. Tumca, is iakobinelTa xelSi iqca revoluciuri teroris qmediT iaraRad,
swored 1793 wlis 5 seqtembers Catarebuli, reorganizaciis Sedegad. konventi niSnavda
revoluciuri tribunalis mosamarTleebsa da damcvelebs. TviT sasamarTlo procedura, iyo
Zalzed swrafi da gamartivebuli, rac saSualebas aZlevda tribunals, mizanmimarTulad ebr-
Zola revoluciuri mTavrobis politikur mowinaaRmdegeebTan _ roialistebTan, Jiron-
distebTan, ucxo qveynis jaSuSebTan.
revoluciuri armiis samxedro warmatebebma da respublikis mdgomareobis ganmtkicebam,
iakobinelTa blokis SigniT, gamoiwvia yofili erTianobis daSla da Sinagani ganxeTqilebis
gaZliereba. socialur-ekonomikurma kanonmdeblobam, romelic xels uwyobda Suasaukunovani
CamorCenilobis saboloo aRmofxvras, obieqturad, xeli Seuwyo kapitalisturi urTi-
erTobebis ganviTarebas, axali mdidrebisa da socialuri uTanasworobis warmoSobas, riTac
gauaresda qalaqisa da soflis Rataki mosaxleobis socialuri mdgomareoba.
iakobinelTa terori Seexo aramxolod im memarjvene Zalebs, romlebic ar iziarebdnen iako-
binelTa beladebis maqsimalizms, aramed iakobinelTa memarcxene frTis liderebs, romlebic
gamoxatavdnen qalaqisa da soflis uRaribesi fenebis interesebs ("cofianebi", ebertistebi).
iakobinelTa Ria politikuri represiebi aSinebda maT yofil momxreebs, rac iwvevda maTi
avtoritetis dacemas da aviwroebda maTi xelisuflebis socialur bazas. faqtiurad,
iakobinelTa beladebi, reJimisa da sakuTari mdgomareobis gadarCenis, erTaderT gzad
miiCnevdnen Ria Zaladobasa da terors. amitom, brZola demokratiuli idealebisaTvis,
gamZafrebuli teroris pirobebSi, sul ufro emsgavseboda piradi ZalauflebisaTvis
trivialur brZolas. robespieri da sxva beladebi swrafad kargavdnen popularobas, mosax-
leobis TiTqmis yvela fenebSi. 1794 wlis zafxulisaTvis, iakobinelTa reJimisaTvis
damaxasiaTebeli, Sinagani winaaRmdegobani gaxda imdenad mkveTri da gadauWreli, rom
safrTxe daemuqra TviT safrangeTis saxelmwifos arsebobas. im pirobebSi, roca mmarTveli
bloki TiTqmis daiSala, konventSi momwifda, "Waobisa" da montaniarTa jgufis mier,
momzadebuli SeTqmuleba (barasi, fuSe, karno, bilo-vareni). SeTqmulebi, TviTgadarCenis
mizniT, gamodiodnen iakobinelTa teroris da Zaladobis winaaRmdeg, vinaidan iakobinalTa
beladebma amowures sakuTari revoluciuri aqtiurobis maragi da maT aRar SeeZloT xalxis
masebze dayrdnoba. iakobinelTa mmarTveloba, sul ufro metad, iZenda politikuri TviT-
mkvlelobis xasiaTs. SeTqmulTa gegmebi, SedarebiT advilad da swrafad, ganxorcielda 1794
wlis 27 ivliss, (respublikuri kalendris welTaRricxviT _ meore wlis 9 Termidors),
radgan maT miemxro orive samTavrobo komitetis ramdenime wevri. konventis mier, kanon-
gareSed gamocxadebuli da, danarCeni deputatebis Tvalwin, dapatimrebuli iakobinelTa
liderebi, robespierisa da sen-Jiustis meTaurobiT, gadasces revoluciur tribunals da
sikvdiliT dasajes.
248
Tavi VIII. direqtoriisa da I-li imperiis saxelmwifo da samarTali safrangeTSi
1794 wlis 27 ivliss (revoluciuri kalendris mixedviT, meore wlis 9 Termidori) moxda
saxelmwifo gadatrialeba, romlis Sedegad xelisuflebaSi movida konventis zomier depu-
tatTa jgufi. es jgufi gamoxatavda franguli burJuaziis im nawilis interesebs, romelic
iziarebda respublikur ideebs. aRniSnuli saxelmwifo gadatrialeba istoriaSi Sevida
Termidorianuli gadatrialebis saxelwodebiT. TermidorianelebisaTvis, romlebmac, Tavis
droze, monawileoba miiRes mefe lui XVI-is mkvlelobaSi (sikvdiliT dasjaSi), absoluturad
miuRebeli iyo monarqiis aRdgena. Tumca, maTTvis aseve miuRebeli iyo revoluciuri teroris
reJimi, romelic safrangeTSi mZvinvarebda 1793-1794 wlebSi, e.w. iakobinelTa diqtaturis
periodSi. pirvel etapze Termidorianelebi inarCunebdnen, iakobinelebis mier Seqmnili,
saxelmwifo organoebis sistemas. amavdroulad, TandaTanobiT imsxvreoda revoluciuri
diqtaturis meqanizmi; gauqmda iakobinelTa sagangebo socialur-ekonomikuri kanonmdebloba;
kargavs samTavrobo organos mniSvnelobas sazogadoebrivi xsnis komiteti, romelSic axla
sxdomebs atarebdnen antiiakobinelTa SeTqmulebis monawileebi. reorganizacia ganicada
revoluciurma tribunalma, gauqmda parizis komuna da adgilobrivi revoluciuri komitetebi.
Tumca, Termidorianelebis mier reformirebuli politikuri sistema kvlav asocirdeboda
revoluciur tradiciebTan, ris gamoc, mkveTrad dadga sakiTxi, safrangeTSi konstituciuri
wyobis aRdgenis Taobaze. formalurad, iTvleboda, rom moqmedeba unda SeenarCunebina 1793
wlis iakobinelTa konstitucias, romelic miiRo iakobinelTa konventma da daadastura
amomrCevelTa pirveladma krebebma. miuxedavad imisa, rom am konstitucias, faqtiurad, arc ki
umoqmedia (axali revoluciuri mRelvarebis gamo), memarjvene Termidorianelebi am konstitu-
ciaSi xedavdnen "organizebul anarqias", ris gamoc gadawyda axali konstituciuri
dokumentis momzadebis aucilebloba. Termidorianelebi Cqarobdnen axali xelisuflebis
legitimacias, vinaidan maT kvlav Seaxsena Tavi im politikurma safrTxem, romelic momdi-
nareobda roialistebisa da e.w. felianebis (msxvili savaWro da safinanso kapitalis
warmomadgenlebi) mxridan. 1795 wlis agvistoSi, konventma miiRo safrangeTis kidev erTi
konstitucia _ respublikis III wlis konstitucia. revoluciis periodSi damkvidrebuli
tradiciis Tanaxmad, Termido-rianelebma konstituciis teqsti gamoitanes plebiscitze _
sayovelTao-saxalxo ganxilvaze da am dokuments mxari dauWira amomrCevelTa pirveladi
organizaciebis udidesma umravlesobam, vinaidan xalxi imedovnebda, rom konstituciis
meSveobiT, is SesZlebda respublikis dacvas da gadarCenas, Tavidan aicilebda monarqiis
restavraciis safTxesa da SeinarCunebda demokratiul monapovars, romelic man miiRo
revoluciis Sedegad.
axali konstituciis avtorebi uars ambobdnen iakobinelTa beladebis politikur
ugunurobasa da revoluciur ukiduresobaze, Tumca, mTlianad inarCunebdnen ara mxolod
revoluciis devizs _ "Tavisufleba, Tanasworoba, Zmoba", aramed mis yvela monapovars:
respublikanizms, saxalxo suverenitetis ideis cxovrebaSi ganxorcielebas, warmomad-
genlobiT organoebs, demokratiul uflebebsa da Tavisuflebebs. 1795 wlis konstituciis
teqsti gamoirCeoda sitya-kazmulobiTa da mravalfrazianobiT (masSi Sevida 372 muxli).
Tumca, amavdroulad, politikuri Sinaarsis TvalsazrisiT, is gamoirCeoda gansakuTrebuli
zomierebiT. konstituciis Tavisebur preambulad iqca "adamianis da moqalaqis uflebebisa da
movaleobebis deklaracia", romelic ukve aRar iyo gamsWvaluli radikaluri suliskveTebiT
(masSi veRar vxvdebiT xalxis uflebas ajanyebaze, Cagvrisadmi winaaRmdegobis gawevaze da
sxva) da aqcents akeTebda sazogadoebis ekonomikuri, zneobrivi da samarTlebrivi mowyobis
SenarCunebaze. konstituciam gaauqma sayovelTao saarCevno ufleba da aRadgina qonebrivi
cenzi. 1791-1792 wlebSi miRebuli gamocdilebis wyalobiT da am periodis politikuri
modelis gavleniT, axali konstituciis 22-e muxlis Tanaxmad, respublikuri wyobilebis
safuZvelSi Caido xelisuflebaTa danawilebis principi. Tumca, saxelmwifo xelisuflebis
axali organizacia gamoirCeoda uzomod gaberili biurokratiuli sistemiT,
doqtriniorobisadmi ltolviT, antikuri demokratiisadmi wminda garegnuli mibaZviT.
1. xelisuflebaTa danawilebis sistemaSi wamyvani adgili ekava sakanonmdeblo korpuss.
konstituciis avtorebma gamoiCines sifrTxile da gadadges politikurad windaxeduli
nabiji _ maT uari Tqves, nacionaluri konventis msgavsi, yovlisSemZle sakanonmdeblo
organos Seqmnaze. 1795 wlis Semodgomaze, konventma miiRo gadawyvetileba TviTdaTxovnis
Sesaxeb da mis nacvlad, pirvelad, franguli konstitucionalizmis istoriaSi, Seiqmna orpa-
249
latiani sakanonmdeblo korpusi. is Sedgeboda: a) uxucesTa sabWosa (aranakleb 40 wlis asaks
miRweuli, 250 wevri) da b) xuTasTa sabWosagan (aranakleb 30 wlis asaks miRweuli wevrebi),
romlebic eqvemdebarebodnen yovelwliur rotacias, wevrTa erTi mesamedis raodenobiT.
konstituciis mixedviT, sakanonmdeblo iniciativis ufleba eniWeboda 500-Ta sabWos. Tumca,
misi gadawyvetileba mxolod maSin iZenda kanonis Zalas, Tu mowonebuli iqneboda uxucesTa
sabWos mier. Tu uxucesTa sabWo uaryofda kanonproeqts, misi ganmeorebiTi warmodgena
dasaSvebi iyo mxolod erTi wlis Semdeg. amrigad, sakanonmdeblo xelisufleba, apriori, iqca
politikuri konfrontaciis wyarod da, maSasadame, iyo araqmediTi da sicocxlis uunaro. 1795
wlis konstituciiT dadgenili fsevdodemokratiuli saxelmwifoebrivi formebi ar iTvalis-
winebdnen politikur ZalTa realur Tanafardobas da ver uzrunvelyofdnen ekonomikur da
politikur stabilurobas. politikuri ryevebi damaxasiaTebeli iyo aRmasrulebeli xelisuf-
lebisaTvis, romelic, aseve apriori, ganwiruli iyo araefeqturobisaTvis. aRmasrulebeli
xelisuflebis ganxorcieleba daevala 5 wevrisagan Semdgar direqtorias, romlis wevrebsac
irCevda sakanonmdeblo korpusi, faruli kenWisyriT. direqtoria eqvemdebareboda
yovelwliur ganaxlebas, misi TiTo wevris rotaciis gziT. wminda aRmasrulebeli funqciis
ganxorcielebisaTvis, direqtoria niSnavda ministrebs, romlebic ar qmnidnen mTavrobas.
miuxedavad imisa, rom konstitucia dauSveblad miiCnevda, erTi piris xelSi, sakanonmdeblo
da mmarTvelobiTi berketebis Tavmoyras, direqtoriaSi wamyvani roli ekuTvneda
TermidorianelTa erT-erT liders, uprincipo karierists _ barass. iseve, rogorc mmarTveli
zedafenis sxva warmomadgenlebi, direqtoriis wevrebic saxelwmifo xazinis Semosavlebs
iyenebdnen piradi keTildReobisaTvis. direqtoriis reJimis samTavrobo wreebi aRmoCndnen
Cabmuli Ria korufciaSi, ramac kidev ufro daamZima respublikis isedac mZime safinanso
mdgomareoba. direqtorias aRar SeeZlo im problemebis gadaWra, romlebic idga axlad-
Camoyalibebuli samoqalaqo sazogadoebis winaSe, revoluciis periodis ganmavlobaSi.
jerjerobiT, aqtualuri iyo monarqiuli da sabatono urTierTobebis restavraciis, agreTve
masebis axali revoluciuri afeTqebis safrTxe, miTumetes, rom qalaqSi, lumpen-
proletariatis fena imyofeboda umZimes socialur mdgomareobaSi da amis gamo xSirad imeo-
rebda iakobinelTa revoluciur ideebs. direqtoriis reJimis araTanmimdevruloba, mis mier
ganxorcielebuli politikis mkveTri ryevebi sxvadasxva mimarTulebiT (iakobinelTa sastiki
devna, emigrant-Tavadaznaurobasa da gandgomil samRvdeloebasTan brZola, finansistebisa da
spekulantebis mZime saSemosavlo gadasaxadebiT dabegvra), safrangeTis politikur viTarebas
xdida Zalzed arastabilursa da Znelad ganmsazRvrels. direqtoriis mTavrobis arasai-
medoobam, romelic misdevda "saqanelas" politikas, dasca 1795 wlis konstituciuri reJimis
popularoba da realobad aqcia misi damxobis saSiSroeba.
respublikis III wlis konstituciis usaxelo dasasruli gardauvali iyo, radgan swored is
iqca safrangeTSi "yvela ubedurebis mTvar mizezad". direqtoriis mier gatarebuli
"saqanelas politika", romelic iqca mmarTveli reJimis gankerZoebisa da uprincipobis
simbolod, saboloo jamSi, kargavs yvela Tavis mimdevarsa da 1799 wlis 18 ivniss (respub-
likis VII wlis 30 preriali), direqtoriis erT-erTma wevrma _ sieiesma moawyo kidev erTi
saxelwmifo gadatrialeba, romelic dasrulda ramdenime direqtorisa da TiTqmis yvela
ministris SecvliT. TviT sieiesi miznad isaxavda III wlis konstituciis Secvlas, riTac
cdilobda sakuTari rolis amaRlebas. Tumca, aRniSnuli "legaluri" gza aRmoCnda ganuxor-
cielebeli, radgan konstituciis gadasinjvis rTuli procedura, romelic dasaSvebad
miiCevda mis Secvlas an Sesworebas mxolod 9 wlis Semdeg (misi ZalaSi Sesvlidan), SeuZ-
lebels xdida konstituciis gauqmebas. amitom misi gauqmebis organizatorebma mimarTes
kargad aprobirebul xerxs _ saxelwmifo gadatrialebis mosawyobad, maT gamoiyenes armiis
generaliteti. miTumetes, rom 1799 wlis SemodgomisaTvis, direqtoriam sabolood dakarga
sakuTari avtoriteti ara mxolod demokratiuli ideebiT gamsWvaluli respublikelebis, ara-
med axali burJuaziuli aristokratiis wreebSic, radgan es ukanaskneli ocnebobda mtkice
xelisuflebaze da frangul sazogadoebaSi revoluciuri ganwyobis aRmofxvraze.
1799 wlis 9 noembers (respublikis VIII wlis 18 briumeri) ganxorcielda saxelwmifo
gadatrialeba, romelic moawyo, napoleon bonapartes irgvliv gaerTianebulma, SeTqmulTa
jgufma. SeTqmulebma daamxes direqtoria da gaauqmes yvela konstituciuri organo. axali
saxelmwifo gadatrialebis Tavisebureba iyo is, rom: 1) misi ganxorcieleba moxda, ara
mxolod zedafenaSi momzadebuli antisamTavrobo gadatrialebis Sedegad, aramed 2) SeTq-
250
mulTa daxmareba ikisra swored armiam, romelic, n. bonapartes avtoritetis wyalobiT,
aRmoCnda Taviseburi politikuri arbitris rolSi. im pirobebSi, roca konstituciur orga-
noTa sistema, politikurad, metad arasaimedo da araefeqturi iyo, armiam ikisra saxelmwifo
organoTa sayrdeni elementis da dedaboZis roli. revoluciis Semdgomi periodis wlebSi,
armiam, uricxvi sazRvargareTuli laSqrobebis Sedegad, sabolood dakarga revoluciuri
suliskveTeba da didi siamovnebiT miiRo cezarizmis politikis damcvelis funqcia.
19 briumers, bonapartes zewoliT, sakanonmdeblo korpusis deputatebma miiRes dekreti,
direqtoriis gauqmebisa da aRmasrulebeli xelisuflebis, droebiT, sami konsulisagan
Semdgari, kolegiisaTvis gadacemis Sesaxeb. konsulTa kolegiaSi Sediodnen: n. bonaparte da
gauqmebuli direqtoriis ori wevri _ SeTqmulebaSi monawile sieiesi da roJe-diuko.
faqtiurad, qveyanaSi mimdinare yvela politikur movlenas akontrolebda generali
bonaparte, romelmac gamoamJRavna ganusazRvreli energiuloba, windaxeduloba da saxelmwi-
foebrivi alRo. bonapartes mmarTveloba, mis mier xelisuflebis ganxorcielebis meTodebiTa
da socialuri baziT (dasayrdeniT), mkveTrad gansxvavdeboda direqtoriis reJimisagan. es iyo
franguli sazogadoebis konsolidaciis axali forma, romelic ganxorcielda avtori-
taruli, Riad arademokratiuli reJimis damyarebis gziT. piradi Zalauflebis damyarebis
mosurne generalma bonapartem, realobad aqcia franguli sazogadoebis konservatiuli
Zalebis survili, raTa sabolood aRmofxvriliyo revoluciuri ideebi da maTi cxovrebaSi
gamtarebeli dawesebulebebis narCenebi. man sworad gaacnobiera aRniSnul ZalTa survili,
Seqmniliyo stabiluri saxelmwifo sistema, romelic ar iqneboda dakavSirebuli
ideologiur dogmebTan, Tumca uzrunvelyofda maT samewarmeo saqmianobas. swored aman
ganapiroba bonapartizmis politikis aqtiuri mxardaWera, franguli sazogadoebis farTo
masebSi: rogorc burJuaziis, ise mesakuTre-glexebis mxridan, radgan yvela maTgani, Tanabrad,
ewinaaRmdegeboda sabatono-monarqiuli wyobis restavracias da revoluciuri eqstremiszmis
axali talRis agorebas.
bonaparte iyo, sakmaod saRad moazrovne politikuri moRvawe. man swrafadve gaacnobiera, rom,
armiaze damkvidrebuli politikuri reJimi, SeZlebisdagvarad, unda moqceuliyo konstitu-
ciur formebSi. is aseve xvdeboda, rom kolegialuri respublikuri dawesebulebebis Secvla
erTpirovnuli xelisuflebiT moiTxovda, garkveuli Sualeduri, safexurebis gavlas da
politikur-iuridiuli SeniRbvis gamoyenebas. man sakuTar Tavze aiRo axali konstituciis
dadgenis iniciativa da am saqmes Camoacila sieiesi, romelic cdilobda frangi konstitu-
cionalistebis "mamis" titulis miTvisebas, Tumca am saqmeSic gamoamJRavna araTan-
mimdevruloba da mouqneloba. generalma bonapartem _"pirvelma konsulma" _ Semoitana wina-
dadeba, iseTi "respublikuri" saxelmwifo xelisuflebis Seqmnis Sesaxeb, romelic gzas
gauxsnida misi pativmoyvareobis dakmayofilebas, politikuri zraxvebis ganxorcielebis
aspeqtSi. morigi, respublikis VIII wlis, franguli konstitucia, romelsac, Tavdapirvelad,
xeli moaweres mcirericxovani sakonstitucio komisiis wevrebma, damtkicda 1799 wlis 13 de-
kembers, umkacresi saxelmwifo kontrolis qveS Catarebuli plebiscitis Sedegebis gaTva-
liswinebiT. frangi xalxis "nebis gamovlena" xdeboda ara pirvelad krebebSi, amomrCevelTa
xmis micemis, aramed, momrigebeli mosamarTleebisa da notariusebis mier nawarmoeb
reestrebSi, xelmowerebis Segrovebis gziT. axal konstituciaSi, miuxedavad respublikuri
wyobis garegnuli saxis SenarCunebisa, ganmtkicda general bonapartes diqtatura, romelic
axla SeiniRba samoqalaqo niSnebiT. yvela winamorbedi ZiriTadi kanonisgan gansxvavebiT, am
konstituciaSi araferi iyo naTqvami adamianis da moqalaqis uflebaTa deklaraciis Sesaxeb,
radgan "moqalaqe bonaparte" ar miiCnevda mizanSewonilad am dokumentSi, "Tavisuflebisa da
Zmobis Sesaxeb", raime frazis xsenebasac ki. konstitucia garantias aZlevda burJuaziasa da
glexobas im sakuTrebis SenarCunebis Taobaze, romelic maT revoluciis periodSi moipoves,
TavadaznaurTa qonebis konfiskaciis Sedegad da adgenda, rom "erovnuli qoneba, miuxedavad
misi warmomavlobisa, kanonieri gayidvis Semdeg, gadadioda myidvelis xelSi da dauSvebeli
iyo misi CamorTmeva" (konst., muxli 94). konstituciaSi aisaxa cezarizmic, armiaze
dayrdnobac, radgan es ukanaskneli miiCneoda saSinao da sagareo politikis burjad.
bonapartem konstituciaSi daadgina sapensio anazRaurebis aucilebloba im obladdarCenili
Svilebisa da qvrivi meuRleebisaTvis, romlebmac dakarges marCenali, brZolis velze
daRupvis Sedegad (konst., muxli 86). 1799 wlis konstituciam, formalurad, SeinarCuna
erovnuli suverenitetis idea, Tumca Camoyalibda, saxelmwifo saqmeebSi, moaqalaqeTa
monawileobis metad rTuli da fsevdo-demokratiuli sistema. wminda politikuri miznebiT,
bonapartem gaauqma, aSkarad antidemokratiuli da plutokratiuli, qonebrivi cenzi da mis
nacvlad SemoiRo, Taviseburi, "sayovelTao" saarCevno ufleba.
konstituciis Tanaxmad, 21 wlis asaks miRweuli yvela mamakaci, vinc erTi wlis ganmavlobaSi
mainc cxovrobda garkveul olqSi, monawileobda e.w. komunaluri siis (olqSi mcxovrebi
251
moqalaqeebis erTi meaTedi) arCevaSi. komunalur siebSi Setanili pirebi, Tavis mxriv, amave
proporciulobiT, adgendnen departamentis siebs. da bolos, tardeboda arCevnebis mesame
safexuri, departamentis doneze, sadac airCeoda moqalaqeTa erTi meaTedi, erovnuli
funqciis Sesasruleblad. Tumca, konstituciis mixedviT, erovnuli siis wevrebs ar SeeZloT
umaRlesi saxelwmifo organoebis arCevnebSi monawileobis miReba. maT miiCnevdnen, mxolod,
umaRles saxelmwifo Tanamdebobebze asarCev kandidatebad. TviT saxelwmifo organoebis
formireba xdeboda rTuli kooptaciis sistemis _ arCevisa da daniSvnis _ gziT. amrigad,
sakmaod rTuli da eSmakurad mofiqrebuli proceduris meSveobiT, bonapartem, faqtiurad,
gaauqma, respublikuri wyobilebisaTvis damaxasiaTebeli, saxel-mwifo organoTa arCeviToba.
konstituciuri sistemis ZiriTad RerZs Seadgenda mTavroba, romelic warmodgenili iyo, sami
konsulisagan Semdgari kolegiis saxiT. faqtiurad, mTvaroba sulac ar iyo kolegialuri
organo, vinaidan misi pirvali konsuli aRiWurva gansakuTrebuli statusiT. konstitucia
Seicavda, sami konsulis aTi wlis vadiT arCevis Sesaxeb zogad debulebas (xelaxali arCevis
uflebiT). Tumca, is uSualod gansazRvravda, rom pirveli konsuli iyo "moqalaqe bonaparte".
es ukanaskneli aRiWurva gansakuTrebuli funqciiT (kanonis promulgireba). amitom, pirvel
konsuls eniWeboda saxelmwifo sabWos wevrTa daniSvnisa da gadayenebis ufelba. aseve
xdeboda ministrebis, elCebis da samxedro maRalCinosnebis mimarT. masve SeeZlo
mosamarTleTa daniSvna (Tumca, gadayenebis uflebis gareSe), dawyebuli momrigebeli
mosamarTleebiT, damTavrebuli _ sakasacio sasamarTlos wevrebiT. konstituciis Tanaxmad,
pirvel konsuls sakuTari uflebamosilebis Sesruleba "saWiroebis SemTxvevaSi, SeeZlo
sakuTari kolegebis daxmarebiT" (igulisxmeboda meore da mesame konsuli). amrigad, konsti-
tuciam, praqtikulad, uari Tqva xelisufelbaTa danawilebis koncefciaze da, legalurad,
respublikanizmis niadagze daamyara piradi xelisuflebis reJimi. sakanonmdeblo
xelisuflebis mxridan, SesaZlo opoziciurobis Sesustebis mizniT, napoleonma konstitu-
ciaSive gaiTvaliswina sakanonmdeblo procesis Taviseburi danawevreba da am procesis
ganxorcieleba daavala ramdenime organos. saxelmwifo sabWo, mTvarobis miTiTebiTa da
xelmZRvanelobiT, qmnida kanonproeqtebs da sTavazobda maT tribunats. tribunebi aRiWurven
kanonproeqtis ganxilvis uflebiT, xolo, ganxilvis da sakuTari mosazrebebis dafiqsirebis
Semdeg, isini kanonproeqts gadascemdnen sakanonmdeblo korpuss. sakanonmdeblo korpusis
wevrebs aRar SeeZloT kanonproeqtis ganxilva (ris gamoc maT ewodaT "samasi munji") da
isini mas an usityvod iRebdnen, an uaryofdnen mTlianad. pirveli konsulis mier
damtkicebuli kanonproeqti gadaegzavneboda senats, romelic an iwonebda mas, an uaryofda _
rogorc arakonstituciurs. da bolos, kanonproeqti kvlav brundeboda pirvel konsulTan,
romelic xels awerda da aqveynebda mas. es Zalzed rTuli procedura, faqtiurad, ganapiro-
bebda sakanonmdeblo organoebis politikur ususurobasa da pirveli konsulisadmi maT
damokidebulebas. amavdroulad, 1799 wlis konstituciam, sakanonmdeblo xelisufleba aqcia
avtoritaruli sistemis morCil danamatad, radgan man, kanonSemoqmedebiTi procesis mimarT,
aqtiuri zemoqmedebis saSualeba mianiWa pirvel konsuls. bonapartem, Cveuli energiulobiT,
dauyovnebliv gaSala kanonSemoqmedebiTi da sakodifikacio saqmianoba da TviTonac aqtiurad
monawileobda am procesSi. swored bonapartes saqmianobis wyalobiT (romelic, faqtiurad,
mogvevlina kanonmdeblis saxiT), mokle vadaSi, safrangeTma SeiZina axali samarTlis
sistema, romelic iqca ekonomikuri da socialuri gardaqmnebis iuridiul bazad. 1799 wlis
konstituciam, winamorbedi konstituciebisagan gansxvavebiT, uari Tqva departamentebisa da
komunebis administraciaTa arCeviTobaze. yvela adgilobrivi Cinosani mTlianad emorCi-
leboda centralur administracias: departamentebSi pirveli konsuli niSnavda prefeqtebs,
xolo olqebsa da TemebSi _ suprefeqtebsa da merebs. arCeviTi adgilobrivi sabWoebi
(municipaluri, saTemo da generaluri) aRiWurven mxolod saTaTbiro funqciiT da maTi
gadawyvetileba aucileblad saWiroebda damtkicebas, Sesabamisi administraciis mxridan.
bonapartem, windaxedulad, gaiziara is safrTxe, romelsac mudmivad warmoSobda mZlavri
biurokratiuli sistema, misTvis damaxasiaTebeli TviTnebobiTa da despotizmisaken ltolviT.
yovlisSemZle administraciis mxridan sakuTari mdgomareobis borotad gamoyenebis Tavidan
acilebis "garantad", konstituciam gaiTvaliswina saxelmwifo sabWos mier iseTi gankargu-
lebebis gamocema, romlebic mimarTuli iqneboda sajaro administraciis saqmianobisaken da
advilad "gadawyvetdnen" im garTulebebs, romlebic axasiaTebs administraciul saqmianobas.
bonaparte xelmZRvanelobda principiT _ "veravin iqneba mosamarTle, sakuTar saqmeSi" da
amitom man, prefeqtis gverdiT (adgilobrivi administraciis yovlisSemZle meTauri), daadgina
prefeqturebis specialuri sabWoebi da aRWurva isini administraciuli da mmarTvelobiTi
davebis ganxilvis uflebiT. amrigad, safuZveli Caeyara administraciuli iusticiis
instituts, romelic damaxasiaTebel movlenad iqca Semdgomi periodis safrangeTis
saxelmwifo wyobilebisaTvis.
252
$3. pirveli imperia da saxelmwifo aparatis biurokratizacia
253
faqtiurad, CarTo kaTolikuri eklesiac, romelic, revoluciuri brZolis Semdeg, kvlav
aRdga sakuTar uflebebSi. 1801 wels napoleonma romis papTan gaaforma konkordati, romlis
ZaliT, kaTolicizmi cxaddeboda "frangi xalxis udidesi umravlesobis" religiad.
saxelmwifom sakuTar Tavze aiRo samRvdeloebis Senaxva, xolo romis papma mianiWa
napoleons, umaRlesi Tanamdebobis pirTa daniSvnis ufleba. samRvdeloeba erTgulebis fics
debda jer pirveli konsulis, Semdeg _ imperatoris winaSe.
konsulobisa da imperiis periodSi, Semdgomi ganviTareba ganicada samxedro organizaciamac.
biujetis mniSvnelovani nawili xmardeboda samxedro saWiroebas. 1800 wlis sarekruto
mobilizaciis ganxorcielebis dros, mdidari wreebisaTvis SemoiRes moadgilis daqiravebis
sistema, romelic saSualebas aZlevda, mdidari ojaxis vaJiSvilebs, Tavi daeRwiaT "gadasaxa-
disaTvis sakuTari sisxliT". samxedro valdebulebamoxdili jariskacebi, gasamrjelos
miRebis safuZvelze, Tanaxmani iyvnen gaegrZelebinaT samxedro samsaxuri, rac xels uwyobda,
SeiaraRebul ZalebSi kasturobisa da profesionalizaciis ganviTarebas. imperiis periodSi
izrdeboda oficerTa Semadgenloba axali, napoleonis mier, Camoyalibebuli aristokratiis
xarjze. napoleoni, sabrZolo suliskveTebis amaRlebis mizniT, wavida saimperatoro
gvardiisa da sxva privilegirebuli qvedanayofebis (grenaderebi, dragunebi) Seqmnaze.
imperatori gansakuTrebul yuradRebas uTmobda sapolicio sistemis ganviTarebasa da
ganmtkicebas, risTvisac gamoiyofoda didi asignaciebi. policiis saministroSi, romelsac
saTaveSi Caudga gamocdili profesionali da veragi intrigani _ fuSe, Seiqmna politikuri
gamoZiebisa da jaSuSobis ganStoebuli sistema. fuSem miaRwia sapolicio sistemis umkacres
centralizacias. generaluri komisrebi da policiis komisrebi, olqebsa da qalaqebSi,
formalurad, emorCilebodnen prefeqts, xolo, faqtiurad, maT niSnavda ministri da isini
moqmedebdnen ministris meTaurobiT. parizSi Seiqmna policiis gansakuTrebuli prefeqtura.
imperiis sadamsjelo politikis ganmaxorcielebeli organo iyo gasamxedroebuli sapolicio
SenaerTebi _ JandarmTa korpusi (romelic emorCileboda samxedro ministrs).
$4. franguli samarTalganviTareba XVIII saukunis meore naxevarsa da XIX saukunis pirvel
aTwleulSi
XVIII saukunis franguli revolucia Rrmad SeiWra samarTlis sferoSic, ramac gamoiwvia
franguli samarTlis saerTo krizisi, miTumetes, rom am movlenas isedac axasiaTebda
arqauloba-konservatizmi da, faqtiurad, is aRar Seesabameboda drois moTxovnebs. mesame
wodebis ukmayofileba, revoluciamdeli samarTlis sistemiT, kidev ufro gamwvavda, radgan
qveyanaSi saerTod aRar arsebobda erTiani nacionaluri samarTlebrivi veli da, TiTqmis
mTeli qveynis masStabiT, gabatonda samarTlebrivi partikularizmi. samarTlis Zireuli
reformis moTxovna da XVIII saukunis racionalisturi filosofiis postulatebi (rwmena
abstraqtuli adamianisadmi, romelic imyofeba sazogadoebisa da drois miRma), revoluciis
ideologebs saSualebas aZlevda, daesaxaT universaluri samarTlis sistemis Seqmnis
ZiriTadi mimarTulebebi da CamoeyalibebinaT axali samarTlis umniSvnelovanesi principebi.
XVIII saukunis franguli revoluciuri sakonstitucio da mimdinare kanonmdebloba, romelic
efuZneboda mkveTrad gansazRvrul principebs, aqtiurad SeiWra sazogadoebrivi cxovrebis
yvela sferoSi da gaaTavisufla is Suasaukunovani samarTalganviTarebis gavlenisagan.
revoluciis periodis radikaluri kanonmdebloba, mniSvnelovanwilad, iyo xangrZlivi da
mwvave brZolis Sedegi, im gadmonaSTebTan, romlebic axasiaTebda Sua saukuneebis epoqas da
miuRebeli iyo mesame wodebisaTvis, kerZod glexobisaTvis.
254
XVIII saukunis safrangeTis revoluciam sasurveli niadagi Seuqmna imas, rom "Zlieri xeli-
suflebis" damyarebisTanave, kerZod napoleon bonapartes dros, gatarda franguli
samarTlis farTomasStabiani kodifikacia, romelmac gamoxata mTeli sazogadoebis, gansakuT-
rebiT ki, axali samerwameo wreebisa da mesakuTre-glexebis interesebi. mokle droSi (1804-1810
ww.), TviT napoleonis energiuli saqmianobis wyalobiT, gamoica 5 kodeqsi _ samoqalaqo (1804),
samoqalaqo-saproceso (1806), savaWro (1807), sisxlis samarTlis saproceso (1808) da sisxlis
samarTlis (1810) kodeqsebi. iuristebis frTosani gamoTqmiT, napoleonis kodifikacia
xasiaTdeboda "geometriuli sistemis sicxadiT"; mas udidesi mniSvneloba hqonda mewarmeobis
Tavisuflebisa da frangul samarTlSi sxva mowinave principebis damkvidrebisaTvis.
momzadebul kodeqsebs, ra Tqma unda, hqondaT revoluciuri Sinaarsi; maT asaxes revolu-
ciuri gardaqmnebi. Tumca, kodeqsebSi aisaxa samarTlis is memkvidreobiToba, romelic Sewyda
revoluciis dros da romelSic aisaxa aramxolod revoluciuri sasamarTlo praqtika,
aramed revoluciamdeli samarTali: kutiumebi, kanonikuri da romis samarTali. franguli
samarTlis arqiteqtonika (misi dayofa sajaro da kerZo samarTlad), misi ZiriTadi konst-
ruqciebi da cnebebi, mravali iuridiuli ganmartebebi saTaves iRebdnen romis samarTlidan,
romelic gadaamuSaves franguli sinamdvilis Sesabamisad, jer kidev, revoluciamdel epoqaSi
iseTma gamoCenilma iuristebma, rogorebic iyvnen doma, potie, burJoni.
255
savaldebulo vadis dacva, sul mcire 300 dRis ganmavlobaSi, uwindeli qorwinebis Sewyvetis
Semdeg. qmars ojaxSi ekava gabatonebuli mdgomareoba: is gansazRvravda ojaxis sacxovrebel
adgils, xolo coli unda gahyoloda qmars. sk-i adgenda colisa da qmris uflebaTa
uTanasworobas, Svilebis mimarTac. mamis ufleba Svilebze sakanonmdeblo doneze iyo
dadgenili. mas SeeZlo Svilebis arsebiTi SezRudva. sk-is meore wigni "qonebisa da
sakuTrebis sxvadasxva saxecvlilebis Sesaxeb" (516-710) mieZRvna sanivTo uflebebis regla-
mentacias da aseve amodioda klasikuri romauli klasifikaciidan: sakuTrebis ufleba,
mflobeloba, servituti, uzufruqti, uzus, cxovrebis ufleba. kodeqsma gaauqma, qonebis
revoluciamdeli, dayofa: sagvareulo da keTilmonagebi da pirvel adgilze gadmoitana
qonebis dayofa moZrav da uZrav nivTebad (Sesabamisad, maTi bunebisa da kanoniT gansazRvris
ZaliT da maTi bunebis (daniSnulebis) an im sagnis mixedviT, romlis kuTvnilebasac isini
Seadgendnen).
sk-is II wignSi centraluri adgili ekava kerZo sakuTrebis instituts. sk-Si gamoyenebul iqna
romauli definicia, kerZo sakuTrebis uflebis cnebis Sesaxeb da is ganisazRvra abstraqtul
da absolutur uflebad (sk-s, mux. 544): "sakuTreba aris nivTebiT sargeblobis da gankargvis
ufleba, yvelaze absoluturi wesiT, raTa sargebloba ar iyos iseTi, romelic akrZalulia
kanoniT an reglamentebiT".
kodeqsi gamohyofda sakuTrebis sam nairsaxeobas, subieqtis mixedviT: individualuri, saxel-
mwifo da saTemo-komunaluri. upiratesoba eniWeboda individualur kerZo sakuTrebas. Tumca,
iyo daTqma, rom zogierTi obieqti mxolod saxelmwifo (navsadguri, cixesimagre), an mxolod
municipalur sakuTrebaSi rCeboda. mflobelobis qveS sk-is III wigni gulisxmobda: "nivTis an
uflebis flobisa da sargeblobis uflebas, romelic Cven gagvaCnia an vaxorcielebT uSua-
lod, an sxva piris meSveobiT, romelic Cveni saxeliT moqmedebs".. imisaTvis, rom mflobe-
lobam sakanonmdeblo dacva moipovos, mas unda hqonoda Semdegi makvalificirebeli niSnebi:
mudmivi da uwyveti mflobeloba, mSvidobiani, sajaro (Ria), araorazrovani da, piris mier
mesakuTris saxiT, ganxorcielebuli.
1804 wlis sk-i ganamtkicebda debulebas, sakuTrebis uflebis SeuzRudaobis Sesaxeb da, amav-
droulad, adgenda wesebs servitutebis Sesaxeb (II wignis 4 tituli), romlebic SeimuSava
jer kidev romis samarTalma. servitutebi, maTi dawesebis an mizezis dadgenis TvalsazrisiT,
iyofoda: sazogadoebrivi sargeblobis da kerZo interesis servitutebad; nakveTebis bunebriv
ganlagebaze dafuZnebuli; agreTve erT nakveTze, meore nakveTis sasargeblod, gabatonebuli
nakveTis mier, dadgenili servitutebi.
sk-i aseve awesrigebda iseT sanivTo-samarTlebriv instituts, rogoric iyo uzufruqti (578-
624 mm). uzufruqti SeiZleba dadgenili iyos "moZrav" da "uZrav" nivTze, kanonis moTxovnidan,
adamianis nebis safuZvelze. uzufruqti iyo samisdReSio wminda saxiT, an garkveuli vadiT, an
pirobiTi sanivTo ufleba, romlis mflobeli sargeblobda sxva piris kuTvnili nivTiT da
SeZlo mieRi misgan sargebeli, am nivTis uwindeli arsis SenarCunebis pirobiT.
kodeqsSi ganmtkicda kidev ori sanivTo-samarTlebrivi instituti _ sxvisi nivTiT
sargeblobis ufleba da sxvis saxlSi cxovrebis ufleba (625-636 mm), romlebic atarebdnen
mkacrad pirad xasiaTs da ekuTvnodnen mxolod uflebamosil pirs, an mis ojaxs da
dauSvebeli iyo maTi gasxviseba, gadacema an, Semosavlis miRebis mizniT, gamoyeneba.
mesame wigni “sxvadasxva xerxebis Sesaxeb, romlebic xels uwyobdnen sakuTrebis SeZenas” (711-
2281 mm) _ moculobiT yvelaze vrceli iyo. igi Seexeboda memkvidreobis, saqorwino xelSek-
rulebis, meuRleTa urTierTsanacvlo uflebebs, sxvadasxva valdebulebebs; xelSekrulebebs
_ zogadad da maT calkeul saxeebs: yidva-gayidvas, qiravnobas, sesxs, Cuqebas, amxanagobas,
Senaxvas, davalebas; xandazmulobis vada. miTiTebuli iyo, rom qonebaze sakuTrebis uflebis
SeZena xdeboda memkvidreobiT (kanonismieri, anderZiT), valdebulebis ZaliT, kerZod: Cuqebis
an yidva-gayidvis xelSekrulebiT, qonebis gazrdiT (gadidebiT), xandazmulobis vadiT,
upatrono qonebis (beilTamanis) miTvisebiT, maT Soris nadirobiT, TevzaobiT, Semgroveb-
lobiT, napovariT, ganZis aRmoCeniT, gadamuSavebiTa da specifikaciiT. gansakuTrebuli adgi-
li miekuTvna memkvidreobas. gardacvlilis (mamkvidreblis) memkvidreebi iyvnen: daRmavali
xazis naTesavebi _ Svilebi, SviliSvilebi (pirveli rigi); privilegirebuli aRmavali xazis
naTesavebi (meore rigi) da gverdiTi xazis naTesavebi, naTesaobis me-12 xarisxis CaTvliT. Tu
mamkvidrebels ar darCeboda sisxliT naTesavebi, memkvidred cxaddeboda misi cocxlad
darCenili meuRle da misi memkvidreobaSi Seyvanda SeeZlo samoqalaqo tribunalis
Tavmjdomares; xolo, im SemTxvevaSi, Tu gardacvlils arc meuRle hyavda cocxali, maSin
qoneba cxaddeboda beiTalmanad da gadaecemoda saxelmwifos. kodeqsma gaafarTova anderZisa
da Cuqebis Tavisufleba, romlebsac xSirad, iyenebdnen memkvidreobis kanonieri rigis gverdis
avliT. Cuqeba an anderZiT memkvidreoba ar unda aRematebodes, gardacvlili piris qonebis,
naxevars, Tu mas erTi kanonieri Svili darCa, erT mesameds _ Tu ori, da mxolod erTi
256
meoTxeds _ Tu sami da meti kanonieri Svili. memkvidreobis aseTi wesis dadgena ganapi-
robebda, kanonieri Svilebis xelSi, qonebis didi nawilis gadasvlas, romelic, maT Soris,
Tanabrad nawildeboda, maTi asakis an sqesis ganurCevlad. amrigad, sk-is muxlebi, memkvid-
reobis Sesaxeb, xels uwyobda saojaxo qonebis danawevrebas.
samoqalaqo kodeqsis III wignis didi nawili kanonmdebels daTmobili hqonda valdebulebiTi
urTerTobebisadmi da maTSi ganmtkicebuli iyo, valdebulebebis tradiciuli dayofa
saxelSekrulebo da arasaxelSekrulebo (kanonismieri) valdebulebebad. sk-is muxlebSi,
romlebic eZRvneba saxelSekrulebo samarTals, naTlad ikveTeba romis samarTlisa da
romaeli iuristebis cnobili debulebebis mniSvnelovani gavlena. kerZod, kontraqti
ganixileboda, rogorc xelSekruleba, romlis meSveobiT, erTi an ramdenime piri, sakuTar
Tavze iRebda valdebulebas, erTi an ramdenime piris mimarT, Seesrulebina an ar
Seesrulebina raime. frangma kanonmdebelma gaiziara da ganaviTara, kodeqsSi, romaeli
iuristebis azri, xelSekrulebebSi mxareTa Tanasworobis, misi nebayoflobiT dadebisa da
Sesasruleblad savaldebuloobis Sesaxeb.
xelSekrulebis namdvilobisaTvis ganisazRvra 4 aucilebeli piroba: mxareTa Tanxmoba, maTi
unari dadon xelSekruleba, garkveuli sagani (xelSekrulebis), rac movaleobis Sinaars
Seadgenda da valdebulebis dasaSvebi safuZvelebi, anu is uSualo mizani, rac mxareebs
hqondaT mxedvelobaSi, xelSekrulebis dadebis dros (1108 m). kanonmdebeli ar adgenda raime
pirobas, romelic Seexeboda xelSekrulebis Sinaars, mis momgebianobas an wamgebianobas.
saxelSekrulebo valdebulebebis garda, sk-i ganamtkicebda deliqtebidan warmoSobil
valdebulebebs anu iseTs, romelic ar warmoiSveba mxareTa SeTanxmebis safuZvelze.
1382-e muxli adgenda im wess, rom adamianis nebismieri qmedeba, romelic zians ayenebda meore
pirs, avaldebulebda im pirs, visi braleuli qmedebiT meores miadga ziani, miyenebuli zianis
anazRaurebas. sk-s mixedviT, samoqalaqo deliqtisaTvis pasuxismgeblobis ZiriTadi safuZveli
subieqtis braleuloba unda yofiliyo _ pirdapiri ganzraxi, an daudevrobiT, an windauxe-
daobis formiT, Cadenili qmedeba.
1807 wels safrangeTSi gamoica specialuri savaWro kodeqsi, romelmac Seavso sk-is (1804 w.)
is debulebebi, iuridiuli moqmedebebis Sesaxeb, romlebsac ganaxorcielebdnen komersantebi.
savaWro kodeqsi, iuridiuli cnebebisa da moculobis TvalsazrisiT, arsebiTad CamorCeboda
1804 wlis samoqalaqo kodeqss. am ori kodeqsis paraleluri moqmedeba, franguli samarTlis
sistemaSi, ganamtkicebda kerZo samarTlis dualizms, anu mis samoqalaqo da savaWro
kodeqsebad (samarTlad) dayofas. savaWro kodeqsis I-l wignSi ("vaWrobis Sesaxeb zogadad")
ganmtkicebuli iyo zogadi debulebebi, romlebic exeboda komersantebs, savaWro wignebs,
amxanagobebs, qonebis gayofas, savaWro birJebs, sabirJo agentebsa da maklerebs, sakomisio
garigebebsa da Tamasuqebs. savaWro kodeqsis meore wigni mieZRvna saerTaSoriso da sazRvao
vaWrobis sakiTxebs. is adgenda sazRvao xomaldis statuss, Seicavda im wesebs, romlebic
aregulirebda sazRvao gadazidvebsa da maT dazRvevas, sazRvao deliqtebisa da avariuli
viTarebis mogvarebis sakiTxebs. mesame wigni awesrigebda gakotrebis wesebs, IV wigni
dakavSirebuli iyo savaWro iurisdiqciasTan, gansakuTrebul savaWro xomaldebTan da,
savaWro saqmeebis irgvliv, arsebul samarTalwarmoebasTan.
257
romlebic aerTianebdnen oTx wigns, muxlebis gamWoli numeraciiT, rac amartivebda am
dokumentiT sargeblobis amocanas (zogadi nawili Sedgeboda 74, kerZo _ 40 muxlisagan).
sisxlis samarTlis kodeqsis zogad nawils, romelSic Camoyalibebuli iyo sisxlis samarT-
lis ZiriTadi cnebebi da principebi, miekuTvneboda `winaswari debulebebi~ da pirveli ori
wigni _ `sisxlis samarTlisa da gamasworebeli sasjelisa da misi Sedegebis Sesaxeb~ da `im
pirTa Sesaxeb, romlebic isjebian, Tavisufldebian pasuxismgeblobisagan an pasuxs ageben
danaSaulis an gadacdomisaTvis~.
sisxlis samarTlis klasikuri skolis Sesabamisad, 1810 wlis sisxlis samarTlis kodeqsSi,
gansakuTrebuli simkveTriT, mocemuli iyo danaSaulis cneba. danaSauli iyo is qmedeba, rome-
lic kanoniT iyo akrZaluli (muxli 1); sisxlis samarTlis kanons ukuZala ar gaaCnia (muxli
4). kodeqsSi saubari iyo danaSaulSi TanamonawileTa pasuxismgeblobis Sesaxeb, igulisx-
meboda im pirTa pasuxismgeblobidan gaTavisufleba, vinc Wkuasustobis an sxva pirTa
iZulebiT, vis maior _ dauZleveli Zalis zemoqmedebiT, an 16 wlis asakis miRwevamde Caidina
danaSauli, Tu isini ver asaxavdnen sakuTari qmedebis arss da ar SeeZloT am qmedebis
srulfasovani xelmZRvaneloba da misi gakontroleba.
Tumca, frangma kanonmdebelma am periodSi jer kidev ver SeimuSava sisxlis samarTlis
mravali zogadi instituti. kerZod: ar iyo gansazRvruli bralis formebi, araferi iyo
naTqvami danaSaulis erTobliobaze, sisxlis samarTlis pasuxismgeblobis xandazmulobaze.
sisxlis samarTlis kodeqsSi naxsenebi iyo danaSaulis mcdeloba, Tumca is mTlianad iyo
gaTanabrebuli damTavrebul danaSaulTan, Tu danaSaulebrivi qmedebis Sewyveta xdeboda
xelmyofis nebis sawinaaRmdegod, an misi neba-survilis gareSe.
1810 wlis sisxlis samarTlis kodeqsma Semoitana danaSaulebrivi qmedebis axali klasi-
fikacia, romelic sasjelis xasiaTis Sesabamisad, sam jgufad iyofoda:
1) yvelaze mZime qmedebebi _ danaSauli (crimen), romlebic mowamebrivi an gamawbilebeli
sasjeliT isjeboda; 2) gadacdomebi (delicts), romlebic gamasworebeli RonisZiebebiT isjeboda;
3) sapolicio samarTaldarRvevebi (contraventions), romelTaTvis gaTvaliswinebuli iyo
sapolicio xasiaTis sasjeli.
kodeqsSi mkveTrad ganisazRvra, yvela SesaZlo, sisxlis-samarTlebrivi sanqciis wre,
ganmtkicda Suasaukunovani sasjelis umkacresi saxeebis gamoyenebis akrZalva. Tumca,
sasjelis sferoSi 1810 welis sisxlis samarTlis kodeqsi ukan gadadgmuli nabijia, 1791
wlis sisxlis samarTlis kodeqsTan SedarebiT. masSi aRdgenili iqna: samudamo katorRa
(galerebze) da maRaroebSi (koloniebSi); sikvdiliT dasja, romelsac win uswrebda xelebis
mokveTa; koloniebSi deportacia; cixe-simagreebSi moTavseba (sapyrobiled qceulSi).
damatebiTi sasjelis saxiT, gamoiyeneboda damRis dasma da qonebis konfiskacia.
gamasworebeli sasjeli, sisxlis samarTlis kodeqsis 9 muxlis Tanaxmad, iyo: sapatimro sas-
jeli gamasworebel dawesebulebaSi moTavsebiT, zogierTi politikuri, samoqalaqo da saoja-
xo uflebis droebiTi CamorTmeviT, an dajarimebiT. sisxlis-samarTlebrivi sanqciebis garda,
SemoRebuli iqna sapolicio zemoqmedebis RonisZiebani (sapolicio zedamxedvelobis
daweseba).
1810 wlis sisxlis samarTlis kodeqsis kerZo nawilSi, pirvel adgilze gadmotanili iyo
sajaro interesebis winaaRmdeg Cadenili danaSauli: Ralatis, jaSuSobis, safrangeTis
saxelmwifos usafrTxoebis garegnuli xelyofis mcdelobis garda, SemoRebuli iqna
specifikuri muxlebi, romlebic sasjels iTvaliswinebdnen imperatoris pirovnebis an misi
ojaxis wevrebis xelyofis mcdelobis, xelisuflebis damxobis an Secvlis mcdelobs
SemTxvevaSi.
is piri, vinc eWvmitanili iqneboda saxelmwifos saSinao da sagareo usafrTxoebis
winaaRmdeg, moqalaqeTa waqezebaSi, afiSebis gakvris an sxva mowodebis ganxorcielebaSi,
ganixileboda danaSaulebriv SeTqmulebaSi braleulad. kerZo pirTa winaaRmdeg Cadenili
danaSaulisa da gadacdomis Sesaxeb, I karis muxlebis naxevarze meti eZRvneba kerZo sakuT-
rebis dacvas. mkacrad isjeboda qurdoba, romlis mimarT, xSir SemTxvevaSi, katorRuli
samuSaoebis Sefardebas iyenebdnen. kodeqsi krZalavda muSaTa koaliciebis Seqmnasa da maT
mier gaficvebis mowyobas, adgenda moxeleTa da maTxovrebis mimarT, mkacri represiebis
gamoyenebas, Tu maT ar eqneboda mudmivi sacxovrebeli adgili da saarsebo minimumi.
1810 wlis sisxlis samarTlis kodeqsTan, suliskveTebiT, axlos dgas 1808 wlis sisxlis
samarTlis saproceso kodeqsi, romelic Tavisebur daskvnas akeTebda sisxlissamarTlebriv
samarTalwarmoebis Sesaxeb. 1808 wlis samarTlis saproceso kodeqsma safrangeTSi SemoiRo
e.w. Sereuli procesi. preiudiciuri gamoZiebis (winaswari) dros (etapze), SenarCunebuli iyo
saqmis saidumlo da werilobiTi warmoeba, romelic jer kidev revoluciamdel periodSi iyo
cnobili. sagamoZiebo moqmedebebis Sesruleba daevela gansakuTrebul gamomZiebel mosamarT-
258
leebs, romelTa uflebamosilebani, sisxlis samarTlis saproceso kodeqsis mixedviT, sakma-
od farTo iyo.
sisxlis samarTlis saproceso kodeqsi iTvalisiwnebda gamoZiebisa da braldebis gamijvnas.
braldebas sasamarTloSi mxars uWerda ara gamomZiebeli, aramed prokurori. sasamarTloSi,
prokuroris gamosvlis Semdeg, sityva advokats eZleobda. prokuroris mxridan, replikis
warmoTqmis SemTxvevaSi, advokats sapasuxo gamosvlis ufleba eniWeboda. sisxlis samarTlis
saproceso kodeqsma daadastura, jer kidev, revoluciis periodSi SemoRebuli (inglisis
sasamarTlo sistemis gavleniT) nafic msajulTa instituti, romelsac verdiqti gamohqonda
gansasjelis braleulobis an arabraleulobis Sesaxeb. Tumca, safrangeTis sisxlis
samarTlis saproceso kodeqsi ar moiTxovda nafic msajulTa erTsulovnebas: gadawyvetileba
xmebis ubralo umravlesobiT miiReboda.
1808 wlis sisxlis samarTlis saproceso kodeqsis Sesabamisad, sasamarTlo sxdomis Tavmjdo-
mares SeeZlo nafis msajulebze zewolis moxdena: verdiqtis gamotanamde is sityviT mimar-
Tavda naficebs. sityvaSi reziumirebuli iyo sasjelis Sinaarsi, dafiqsirebuli iyo yvela
mtkicebuleba, Camoyalibebuli iyo is SekiTxvebi, romlebzec pasuxi unda gaecaT.
259
fikurobaSi, rom misi normebi (wesebi, moTxovnebi), erTi mxriv, awesrigebdnen sazogadoebriv
("adamianur") urTierTobebs, xolo, meore mxriv, _ gansazRvravdnen muslimis (islamis
mimdevari) damokidebulebas alahisadmi (islamuri religiiT _ RmerTi) _ anu ibadaTi.
SariaTSi, RvTaebrivi winaswarmetyvelebisa da religiur-zneobrivi sawyisis Seyvanam,
Taviseburad, gansazRvra islamuri samarTalgageba da marTlzomieri da marTlsawinaaRmdego
qmedebis aRqma da Sefaseba. kerZod, samarTlisa da RvTismetyvelebis mWidro urTierT-
kavSiris Sedegi iyo, SariaTSi, muslimis moqmedebaTa im xuTi nairsaxeobis Semoyvana, rom-
lebsac, Tanabrad mieniWa samarTlebrivi da religiur-zneobrivi Sinaarsi: 1)savaldebulo;
2) sarekomendacio (sasurveli); 3) nebadarTuli; 4) gasakicxi (Tumca, aradasjadi moqmdeba) da
5) akrZaluli da dasjadi qmedeba. SariaTSi, RvTaebrivi winaswargansazRvrulobis aRiarebam,
muslimis nebis Tavisulfebis arsebobisa da am Tavisuflebis farglebis Sesaxeb sakiTxs
didi mniSvneloba mianiWa, ris gamoc, ramdenime religiur-filosofiur skolas Soris, azrTa
sxvaoba gaCnda. magaliTad, jabaritebis skolam saerTod uaryo adamianis nebis Tavisufleba.
SariaTis arsebobis pirvel stadiaze, saerTod ar iyo saubari muslimis uflebebis Sesaxeb
da dadginda, rom mas mxolod movaleobebi ekisreba alahis winaSe. movaleobebis Semcveli
normebis raodenoba, SariaTSi, Zalzed didia da isini mTlianad gansazRvraven marTl-
morwmune muslimis cxovrebis wesebs, yvela sferoSi (yoveldRiuri xuTjeradi locvis
aRsruleba, marxvis dacva da jansaRi cxovreba). amitom, SemTxveviTi rodia, rom aRniSnuli
normebi gamoiyeneba mxolod muslimTa mimarT da muslimTa Soris urTierTobebis mosawes-
rigeblad. islamis da SariaTis arsebobis adreul etapze, jer kidev gvxvdeba iseTi normebi
(wesebi), romlebic saTaves iRebdnen gvarovnuli wyobilebidan da koleqtivizmis, mowyalebis,
davrdomilTa mimarT mzrunvelobis elementebs Seicavdnen. Tumca, SariaTSi aisaxa, RvTis
winaSe, adamianis uZlurobis idea da, aqedan gamomdinare, damkvidrda morCilebisa da
gasaWiris Tmenis aucilebloba (movaleoba). yuranSi pirdapir weria, rom yvela muslimis
valia moTmineba da morCileba.
SariaTis mistikur-religiurma garsma ganapiroba, misi Semadgeneli samarTlebrivi cnebebisa
da konstruqciebis Tavisebureba da, amavdroulad, manve Seaferxa SariaTSi racionaluri
sawyisebisa da, logikurad dasabuTebuli, Sinagani sistemis Camoyalibeba (rogorc es romis
samarTalSi moxda). Tumca, VIII-IX ss. SariaTma dasZlia samyaros patriarqalur-Temuri da
separatistul-tomobrivi aRqmis sazRvrebi da is, iZulebuli gaxda, dapirispireboda, swrafi
tempebiT ganviTarebad antagonistur sazogadoebriv urTierTobebs. swored am periodSi
moRvaweobdnen yvelaze avtoritetuli muslimi samarTalmcodneebi, romelTa saqmianobis
wyalobiT, SariaTi, RvTaebrivi samarTalgagebidan ufro racionalisturSi gadaizarda, xolo
samarTlis normebis dadgenis logikur-sistematurma meTodma Secvala, moZvelebuli da
anaqronizmad qceuli, kazuistika. muslimma mecnier-iuristebma, SariaTis fuZemdebluri da
tradiciuli sawyisebis gaTvaliswinebiT, daadgines, wminda iuridiuli bunebis, axali samarT-
lebrivi doqtrinebisa da normebis (fiqhi) mTel seria. islamur samyaroSi yvelaze cnobili
da avtoritetuli mecnieri-iuristebi iyvnen: abu xanifa, romelsac "didi maswavleblis"
tituli (767 w. gardaicvala) mieniWa, maliq ibn anasi (795 wels gardaicvala), muhamed ibn
idris Safii (820 wels gardaicvala), axmad ibn hanbali (855 wels gardaicvala).
islamuri samarTali xasiaTdeba garkveuli TaviseburebebiT:
1)Sua saukuneebis islamuri samarTlis erT-erTi niSani iyo misi SedarebiTi mTlianoba. erTi
RmerTis (alahi) Sesaxeb warmodgenasTan erTad, Camoyalibda erTiani samarTlebrivi wesrigis
idea, romelsac aqvs universaluri xasiaTi. ufro metic, miuxedavad imisa, rom islamuri
samarTali, Tavdapirvelad, mxolod arabeTis naxevarkunZulze Camoyalibda, xalifatis teri-
toriis gafarTovebasTan erTad, man sakuTari normebis moqmedeba gaavrcela yvela dapyrobil
teritoriaze. sazogadoebrivi urTierTobebic regulirdeboda mxolod islamuri samarTlis
moTxovnebis Sesabamisad.
2) SariaTi, ganviTarebis pirvel etapze, adgenda ara terotoriul, aramed konfesiur
princips. muslimi, miuxedavad misi adgilsamyofelisa, (mag., savaWro mizniT mogzaurobisas),
movale iyo daecva SariaTi da SeenarCunebina islamisadmi erTguleba. TandaTanobiT, islamis
gavrcelebisa da samyaros erT-erT ZiriTad religiad gadaqcevasTan erTad, SariaTi iqca
msoflio samarTlebriv sistemad. aRniSnuli garemoeba mniSvnelovnad ganasxvavebda mas
dasavleT evropis Sua saukuneebis periodis samarTalganviTarebisagan, romelsac iseTi
niSnebi axasiaTebda, rogoric iyo partikularizmi, moqmedebis SezRuduli sferoebi, Sinagani
SeuTanxmebloba.
3) SariaTi, rogorc konfesiuri samarTali, arsebiTad gansxvavdeba dasavleT evropis
kanonikuri samarTlisgan im aspeqtSi, rom is awesrigebda ara mxolod mkacrad gansazRvrul,
sazogadoebrivi da saeklesio cxovrebis sferoebs, aramed gamodioda im yovlismomcveli
normatiuli sistemis saxiT, romelic damkvidrda da usazRvrod gabatonda aziisa da afrikis
260
mTel rig qveynebSi. mogvianebiT, SariaTis normebi gascdnen axlo da Sua aRmosavleTis
farglebs da sakuTari moqmedeba gaavrceles Sua aziisa da amierkavkasiis nawilze, Crdi-
loeT da, nawilobriv, aRmosavleT da dasavleT afrikaze, agreTve samxreT-aRmosavleTi
aziis vrcel teritoriaze. Tumca, islamisa da SariaTis Zalzed swrafi gavrceleba, iwvevda,
gansakuTrebiT ama Tu im samarTlebrivi institutis ganmartebisa da, calkeuli, konkretuli
davis gadawyvetis dros, adgilobrivi Taviseburebebis gaTvaliswinebas. amis gamo, mogvia-
nebiT, erT dros, erTiani religiur-eTikuri da samarTlebrivi sistema, or dapirispirebul
mimarTulebad gaiyo: 1) orTodoqsaluri mimarTulebis _ sunizmis gverdiT, Camoyalibda kidev
erTi, 2) mimdevroba _ Siizmi, romelic Cven dromde dominirebs iranSi, agreTve, nawilobriv,
libansa da iemenSi. aRniSnul mimdinareobebs Soris mkveTri winaaRmdegoba aisaxa im
samarTlis normebSi, romlebic awesrigebdnen sazogadoebrivi cxovrebis sxvadasxva sferos.
kerZod, Siizmis mixedviT, gansazRvrulia saxelmwifo xelisuflebis memkvidreobiTobis,
samarTlebrivad dadgenili wesi da misi, saero da sasuliero avtoritetis mqone, sasuliero
pirTa _ imamebis xelSi Tavmoyra. ufro metic, Siitebi aRiarebdnen da savaldebulod
miiCnevdnen, muhamedis Sesaxeb arsebul mxolod im gadmocemebsa da Tqmulebebs, romelTa
Sedgena moxda ukanaskneli marTlmorwmune xalifas _ alis dros.
TandaTanobiT, SariaTis orTodoqsaluri mimarTulebis _ sunizmis mimdevrebic dajgufdnen
oTx ZiriTad skolad (mazhaba). TiToeuli skola, arsebiTad, damoukidebuli mimdinareoba iyo
da maTi saqmianoba ukavSirdeba oTxi gamoCenili muslimi samarTalmcodnes saxels: 1) xani-
fitebi (abu xanifa), 2) maliqitebi (maliq ibn anasi), 3) Safiitebi (muhamed ibn idris Safii),
4) xanbalitebi (ahmad ibn xanbali). maT Soris yvelaze gavrcelebuli iyo xanifitebis mazhaba
(skola), romlis mimdevrebi moRvaweobdnen egviptesa da indoeTSi.
damoukidebeli skolebi Camoyalibda Siizmis safuZvelzec: 1) ismailitebi, 2) jafaritebi,
3) zeiditebi da sxva. amrigad, Sua saukuneebis bolos, SariaTi, romlis doqtrinuli da
normatiuli safuZvlebi garTulda da arsebiTi cvlilebebi ganicada, iqca urTules da
uCveulo samarTlebriv movlenad.
1) SariaTis umniSvnelovanesi wyaro iyo yurani _ muslimTa wminda wigni, romelic Sedgeboda
im locvebidan, Tqmulebebidan, moZRvrebebidan, romlebsac miaweren winaswarmetyvel muhameds.
yuranSi mkvlevarebi pouloben, aRmosavluri civilizaciis ufro adreuli periodis samarT-
lis wyaroebidan da winareislamuri arabeTis Cveulebebidan amokrebil debulebebs. yuranis
Sedgena ramdenime aTwleuliT gaiwela. misi Sinaarsis kanonizireba da saboloo redaqciis
Sedgena xalifa omaris dros (644-656 ww) moxda.
yurani Sedgeba 114 Tvisa (sura) da 6219 leqsisagan (aiaTi). am leqsebis umravlesobas
miTologiuri xasiaTi aqvs da mxolod 500 aiaTi Tu DSeicavs, muslimTaTvis samarTlebrivad
savaldebulo, qcevis wesebs (mecnierTa erTi jgufis azriT, xolo meore jgufis Sexedu-
lebiT _ mxolod 80 leqsia aseTi daniSnulebis mqone). danarCeni leqsebi exeba religiuri
movaleobebis Sesrulebas. yuranis debulebaTa didi nawili atarebs kazuistur xasiaTs da
warmoadgens im konkretul axsna-ganmartebebs, romlebic winaswarmetyvel muhameds aqvs
gamoTqmuli, kerZo SemTxvevebTan dakavSi-rebiT. Tumca, yuranis mravali debuleba gaurkve-
veli saxisaa da imis mixedviT iZens Sinaars, Tu ra mniSvnelobas aniWeben mas konkretuli
urTierTobis mowesrigebisas.
2) yvela muslimisaTvis meore avtoritetuli da savaldebulo wyaro iyo suna ("wminda
Tqmuleba"), romelic Sedgeba, TviT muhamedis mosazrebebisa da moqmedebebis Sesaxeb,
mravalricxovani moTxrobebisgan (qadisebi). qadisebSi gvxvdeba sxvadasxva saxis samarT-
lebrivi danamatebic, romlebSic asaxulia arabul samyaroSi mimdinare socialuri Zvrebi.
qadisebis saboloo redaqtireba IX saukuneSi moxda, roca Seadgines sunas eqvsi
orTodoqsaluri krebuli, romelTa Soris yvelaze cnobili iyo buqaris krebuli (870 wels
gardaicvala). sunas efuZneba saojaxo-saqorwino, memkvidreobiTi, mtkicebulebiTi da
samosamarTlo samarTlis normebi, wesebi monobis Sesaxeb da sxva. sunas qadisebi, miuxedavad
maTi gadamuSavebisa, Seicaven erTmaneTis sawinaaRmdego debulebebs. maT Soris yvelaze
"sarwmuno" mxolod is normebi iyo, romlebic mTlianad Seadgines RvTismetyveli-iuristebisa
da mosamarTleebis Sexedulebebisamebr. iTvleboda, rom samarT-lebrivad-savaldebulo Zala
mxolod im qadisebs eniWeboda, romlebic gamosces muhamedis mowafeebma. Tanac, sunitebisgan
gansxvavebiT, Siitebi mxolod im qadisebis namdvilobas cnobdnen, romlebic ekuTvnoda
xalifa alisa da mis Tanamoazreebs.
261
3) islamuri samarTlis wyaroTa ierarqiaSi mesame adgili ekava ijmas, romelic ganixileba
"muslimuri Temis saerTo Tanxmobad". yuranisa da sunas gverdiT, ijmac miekuTvneboda
SariaTis avtoritetul wyaroTa gjufs. praqtikulad, ijma Camoyalibda muhamedis mimdevarTa
(daaxloebiT 100 kaci) mier gamoTqmuli, identuri Sinaarsis, religiuri da samarTlebrivi
debulebebisa da, Semdgomi periodis, yvelaze gavleniani muslimi Teologi da samarTal-
mcodne mecnierebis SexebulebaTa safuZvelze. ijma viTardeboda ara mxolod yuranisa da
sunas interpretaciis saxiT, aramed im axali normebis dadgenis gziT, romlebic ar iyo
dakavSirebuli muhamedis saxelTan. ijma gulisxmobda damoukidebeli qcevis wesebs arsebobas
da savaldebulo xdeboda imis gamo, rom mas erTsulovnad eTanxmebodnen mufTebi da
mujTaxidebi. islamuri samarTlis ganviTarebis aseT xerxs ewodeboda "ijTixadi". ijmas,
rogorc islamuri samarTlis erT-erTi wyaros marTlzomiereba, muhamedis cnobili
gamonaTqvamidan gamomdinareobda: "Tu Tqven ar iciT, hkiTxeT imas, vinc icis".
4) SariaTis gavrcobas emsaxureboda, ijmasTan axlos mdgomi, islamuri samarTlis kidev erTi
wyaro _ fetva, anu calkeuli mufTebis mier, samarTlebriv sakiTxze gamoTqmuli mosaz-
rebebi da gamotanili gadawyvetilebebi.
VIII-IX saukuneebSi, ijTixadis meTodis farTod gavrcelebis gamo, islamuri samarTali
aqtiurad viTardeboda zemoxsenebuli, ZiriTadi, samarTlebrivi skolebis (mazxaba) meTaurTa
naSromebSi, doqtrinuli gziT. X saukuneSi yvelaze avtoritetuli Teologi-iuristebi
stiqiurad saqmianobdnen, am droisaTvis dagrovili vrceli samarTlebrivi masalis sistema-
tizaciis TvalsazrisiT. XI saukuneSi, islamis SigniT arsebul ZiriTad mimdinareobebsa da
sxvadasxva samarTlebrivi skolebs Soris, urToerTobebis daZabvis Sedegad, islamuri samar-
Tali, rogorc erTiani sistema, TiTqmis, aRar arsebobda da masSi arsebuli Sinagani
Taviseburebebi, faqtiurad, iZenen arsebiT xasiaTs.
5) islamuri samarTlis yvelaze sadao wyaros warmoadgenda kiasi, anu samarTlebrivi davis
analogiiT gadawyvetis gza, romelic iwvevda mkveTr dapirispirebas sxvadasxva mimdi-
nareobebis warmomadgenelTa Soris. kiasis Tanaxmad, yuranSi, sunasa da ijmaSi dadgenili
wesi SesaZlebelia gamoyenebuli iqnas konkretuli saqmis mimarT, miuxedavad imisa, rom
aRniSnuli xasiaTis saqme am samarTlis wyaroebSi pirdapir ar iyo gaTvaliwinebuli. kiasi
aramxolod xels uwyobda sazogadoebrivi urTierTobebis swraf da efeqtur regulirebas,
aramed mniSvnelovnad aTavisuflebda SariaTs Teologiis gavlenisagan. Tumca, muslimi
mosamarTleebis xelSi, kiasi xSirad xdeboda daufaravi TviTnebobis iaraRad. yvelaze farTo
dasabuTeba am meTodma moipova abu xanifasa da misi mimdevrebis _ xanifitebis SromebSi.
kiasis winaaRmdeg mkveTrad gailaSqrnen xanbalitebi da, gansakuTrebiT, aqtiurobdnen
Siitebi, romlebic saerTod ar Tvlian mas islamuri samarTlis wyarod.
6) SariaTis damatebiT wyaros warmoadgenen is adgilobrivi Cveulebebi, romlebic, Tumca ki,
uSualod ar Sevidnen islamur samarTalSi, misi Camoyalibebis etapze, magram pirdapir ar
ewinaaRmdegebodnen mis principebsa da normebs. amasTanave aRsaniSnavia, rom SariaTi
aRiarebda CveulebiTi samarTlis im normebs, romlebic Camoyalibda TviT arabul samyaroSi
(urfi) da im normebsac, romlebic arabma dampyroblebma sxva xalxisgan gadaiRes da maT,
mogvianebiT, islamuri samarTlis gavlena ganicades (adaTebi).
7) daskvnisaTvis, aRsaniSnavia islamuri samarTlis is ori wyaro, romelic SariaTidan
gamomdinareobda da, arabuli saxelisuflo struqturebis xelSi, mZlavr samarTlebriv
iaraRad iqca _ firmani (xalifebis brZanebulebebi da gankargulebebi) da kanunebi.
firmanebisa da kanunebis mimarT, gamoTqmuli iyo moTxovnebi, rom isini ar unda
ewinaaRmdegebodnen SariaTis principebs da avsebdnen mas im normebiT, romlebic moawes-
rigebdnen, saxelmwifo organoTa saqminobas da saxelmwifosa da mosaxleobas Soris,
administraciul-samarTlebriv urTierTobebs.
miuxedavad imisa, rom islamuri samarTali ar cnobda samarTlis sistemis dayofas calkeul
dargebad, masSi mainc SesamCnevad ganviTarda kerZo samarTlis calkeuli institutebi, ker-
Zod: mniSvnelovani evolucia ganicada kerZo sakuTrebis institutma, saxelSekrulebo da
deliqturma samarTalma.
SariaTSi gansakuTrebuli yuradReba daeTmo “piradi statusis uflebas”. arabTa saxalifoSi,
iseve rogorc Suasaukunovani aRmosavluri samyaros sxva saxelmwifoebSi, ar Camoyalibebula
gansakuTrebuli wodebrivi wyoba, romelic Sedgeboda, uflebrivad uTanasworo, wodebriv-
korporciuli jgufebisagan. islamuri samarTlis mixedviT, piris iuridiuli mdgomareoba
262
ganisazRvreboda misi aRmsareblobiT. sruluflebiani piradi statusi, SariaTis mixedviT,
mxolod muslims hqonda. qristianebi da iudevelebi imyofebodnen uflebrivad damcrobil
mdgomareobaSi da valdebuli iyvnen exadaT mZime saxelmwifo gadasaxadi _ jizia. pirTa
aRniSnuli kategoriis mimarT, SariaTis normebi mxolod im SemTxvevaSi moqmedebdnen,
rodesac aramuslimebi debdnen muslimebTan garigebebs, an sCadiodnen danaSauls. socialuri
urTierTobebis ganviTarebam gavlena iqonia monebis mdgomareobazec.Mmona ar miiCneoda
samarTlis subieqtad, Tumca sakuTari mepatronis TanxmobiT, SeeZlo savaWro operaciebSi
monawileoba da qonebis SeZena.
muslimi-monebis gaazateba RvTiur saqmed iTvleboda. SariaTisaTvis damaxasiaTebeli, piris
samarTlebrivi statusis erT-erTi niSani iyo qalisa da mamakacis uTanasworo mdgomareoba.
vinaidan SariaTis religiuri warmodgenis Tanaxmad, samarTlis subieqti aris mxolod
RmerTi – alahi, muslimi (adamiani) ganixileboda, RvTis mier dadgenili, movaleobebis
matarebel pirad. mxolod imis mixedviT, Tu rogor asrulebda muslimi sakuTar religiur
movaleobas, icavda islamis debulebebs, Mmas, SariaTiT gaTvaliswinebul moTxovnebidan da
sxva iuridiuli SesaZleblobebidan gamomdinare, eniWeboda garkveuli uflebebi. amitom
muslimi samarTalmcodneebi muSaobdnen ara piris uflebaunarianobis, aramed misi qmed-
unarianobis sakiTxis dadgenaze da imas arkvevdnen, Tu rodis SeuZlia pirs monawileoba
miiRos garigebebsa da sxva samarTlebrivi aqtebis gadawyvetaSi. samoqalaqo qmedunarianoba
iyo aucilebeli piroba imisaTvis, rom pirs SeeZina qonebrivi uflebebi. sruli moculobiT
qmedunariani iyo mxolod srulwlovani da Seracxadi (jansaRi gonebis mqone) piri.
TiToeuli, calke aRebuli SemTxvevis dros, mosamarTle, sakuTari Sexedulebisamebr, adgenda
srulwlovanebis miRwevis faqts. islamuri samarTali icnobda mcirewlovanTa, Wkuasustebis,
nasvam mdgomareobaSi myofi pirebis SezRuduli qmedunarianobis cnebas. islamuri
samarTlebrivi doqtrinis erT-erTi mniSvnelovani nawili iyo samarTlis is normebi, rom-
lebic gamoiyeneboda qonebrivi urTierTobebis mosawesrigeblad. upirveles yovlisa, samarT-
lis doqtrinaSi ganmtkicda qonebis, rogorc sanivTo uflebis obieqtis, Sesaxeb warmodgena:
1) gansakuTrebuli kategoria iyo is nivTebi, romlebic an ar Sedioda, an ar SeiZleba
Sesuliyo muslimis sakuTrebaSi, kerZod: haeri, zRva, udabno, meCeTi, sanaosno gzebi;
2) muslimis sakuTrebaSi ver Sevidoda e.w. “uwminduri nivTebi” – Rvino, Roris xorci,
islamis debulebebis uarmyofeli wignebi; 3) islamuri samarTali icnobda nivTebis moZrav da
uZrav kategoriad dayofas, agreTve 4) gvarobiT da individualurad gansazRvrul nivTebs,
romlebic xasiaTdebodnen individualuri niSnebiT da iyvnen ganumeorebelni. muslimi
samarTalmcodneebi did yuradRebas uTmobdnen saadgilmamulo urTierTobebis mogvarebas;
5) gansakuTrebul jgufs Seadgenda saxelmwifos qoneba; 6) kerZo pirebis xelSi arsebuli
miwebi; 7) mitovebuli miwebi; 8) damuSavebisaTvis uvargisi miwebi.
SariaTSi dawvrilebiT ar iyo aRwerili sakuTrebis uflebis warmoSobis saSualebebi, Tanac,
zogierTi maTganis mimarT, sxvadasxva mazxabis warmomadgeneli samarTalmcodneebi gamoTqvam-
dnen gansxvavebul mosazrebebs. arabTa dapyrobiTi omebis Sedegad mitacebuli qoneba
moiTxovda samarTlebrivi statusis gansazRvras da aseT qonebaze, sakuTrebis uflebis
warmoSobis wesis dadgenas. zogadi wesis Tanaxmad, dapyrobili miwebi gadadioda saxelmwifo
sakuTrebaSi da maT gankargavdnen xalifa da amirebi. sxva qonebis samarTlebrivi statusi
imis mixedviT ganisazRvreboda, iyo Tu ara is mopovebuli Zaladobis gziT an Zaladobis
gamoyenebis gareSe. Zaladobis gziT mopovebuli qoneba iyofoda ramdenime wilad, xolo
TiToeuli nawilis odenobas, sxvadasxva mazxaba, araerTgvarovnad wyvetda. qonebis erTi
nawili ekuTvnoda mis mompovebels, meore _ saxelmwifos, mesame – meCeTs. SariaTi icnobda
sakuTrebis uflebis SeZenis sxva saSualebebsac; 1) memkvidreobiT miReba, 2) xelSekrulebis
dadebis safuZvelze nivTis SeZena, 3) nivTis povna – am saSualebis Tavisebureba imaSi
mdgomareobda, rom im miwis mflobeli, romelSic aRmoaCines sxvisi nivTi, xdeboda am nivTis
mesakuTre. islamur saxelmwifoebSi arsebuli sanivTo urTierTobebis wyoba, zedmiwevniT iyo
daculi da mowesrigebuli SariaTis normebiT, kerZod: kerZo sakuTrebis ufleba gaRmer-
Tebuli iyo da iTvleboda mudmivmoqmed da SeuzRudav institutad, xolo mesakuTres abso-
luturi Tavisufleba eniWeboda, sakuTari qonebis gankargvis TvalsazrisiT. kerZo sakuT-
rebis xelSeuxebloba ganisazRvreboda TviT yuraniT: “Tvals nu daadgam imas, rac Cven
zogierT wyvilebs mivaniWeT.” gansakuTrebuli samarTlebrivi reJimi dadginda im Temebis
mimarT, romlebic Tavidanve Seadgendnen muslimTa Temis teritorias (meqa da misi mimdebare
teritoria) da maT ewodeboda xijazi. Aam miwebze dasaxlebis ufleba mieniWa mxolod
muslimebs.Aaq dauSvebeli iyo xis moWra, nadiroba. dapyrobili miwebis mosaxleobas,
Cveulebriv, arTmevdnen mesakuTris uflebas da am uflebas gankargavda arabuli saxelwmifo.
xolo yofili miwaTmflobeli, axal viTarebaSi, xdeboda miwis moijare da mas evaleboda
263
mZime gadasaxadis (xaraji) gadaxda.
arabTa saxalifoSi, kerZo sabatono sakuTreba (mulqi), saxelmwifo da saTemo miwaTmflo-
belobasTan SedarebiT, imyofeboda daqvemdebarebul mdgomareobaSi da man ver moipova farTo
gavrceleba.Eevropis qveynebSi gavrcelebuli sabatono sakuTrebis uflebisgan gansxvavebiT,
mas arc ierarqiuli struqtura hqonda da arc, gaweuli samsaxuris pirobasTan, yofila
dakavSirebuli. saxelmwifo miwis fondis da sabatono urTierTobebis ganviTarebasTan erTad,
damkvidrda da gavrcelda pirobiTi miwaTmflobelobis formebi. Mmitacebuli miwebis nawili
gaxda arabuli aristokratiis zedafenis kuTvnileba, maT mier gaweuli samxedro an
saxelmwifo samsaxuris safasurad (iqta). aseTi miwebis mflobels (iqtadars) mieniWa, dapyro-
bili mosaxleobidan, gadasaxadebis akrefis ufeleba. vinaidan, droTa ganmavlobaSi, iqta
memkvidreobiT gadaecemoda, aRniSnuli uZravi qoneba, faqtiurad, gauTanabrda im miwebis
samarTlebriv reJims, romlebzec gavrcelebuli iyo sakuTrebis ufleba. yuranis
Tavdapirveli ganmartebis Sesabamisad, haeri da mtknari wyali Sediodnen saerTo sakuT-
rebaSi. Tumca, mogvianebiT, Webi, wyalsatevebi da mcire tbebi gadavidnen msxvili
miwaTmflobelebis sakuTrebaSi. Mxolo mniSvnelovani mdinareebi da tbebi kvlav rCebodnen
saTemo da saxelmwifo sakuTrebis saerTo sistemaSi, rac erToblivi sairigacio samuSaoebis
Catarebis aucileblobiT iyo ganpirobebuli da aseTi samuSaoebis Catarebaze zeda-
mxedvelobas axorcielebednen saxelmwifos Tanamdebobis pirebi.
sanivTo uflebebTan dakavSirebuli, SariaTis Taviseburi institutი iyo e.w. vakufi
(Cveulebriv, iseTi uZravi qoneba, romelsac mesakuTre, religiuri an saqvelmoqmedo miznebiT
(meCeTsa da medreses), gadascemda xolme arabul administracias). vakufis damdgeni piri,
aRniSnul qonebaze, kargavda sakuTrebis uflebas, Tumca inarCunebda vakufis marTvas da,
sakuTari memkvidreebisaTvis, vakufidan miRebuli garkveuli Semosavlebis, rezervirebis
uflebas. vakufis Semadgeneli qoneba amoRebuli iyo savaWro brunvidan da dauSvebeli iyo
misi yidva-gayidva, dagiraveba, Tumca SesaZlebeli iyo misi ijariT gacema da sxva, Tanabari
Rirebulebis, saadgilmamulo qonebaze gacvla. vakufis instituts aqtiurad iyenebda aristok-
ratiuli zedafena, raTa Tavi aeridebina maRali gadasaxadebis gadaxdisgan, vinaidan vakufSi
Sesuli qoneba gaTavisuflebuli iyo, saxelmwifos sasargeblod, dabegvrisgan.
romis samarTalisgan gansxvavebiT, SariaTSi ar Camoyalibebula valdebulebis zogadi
koncefcia. Tumca, saxelSekrulebo samarTlis praqtikuli sakiTxebi, romlebic sasaqonlo-
fuladi urTierTo-bebTan iyo dakavSirebuli, yovelmxriv iqna damuSavebuli. valdebuleba
iyofoda Semdeg nairsa-xeobad: 1) sasyidliani da usasyidlo; 2) ormxrivi da calmxrivi; 3) va-
diani da uvado. islamuri sazogadoebisaTvis damaxasiaTebeli iyo specifikuri calmxrivi
valdebulebis – aRTqmis gavrceleba.
SariaTis mixedviT, xelSekruleba iyo is kavSiri, romelic warmoiSveboda mxareTa urTierTSe-
Tanxmebis Sedegad da, romelsac, qonebrivi uTanasworobis pirobebSi, hqonda wminda
formaluri xasiaTi. xelSekrulebis pirobebis gamoxatva SesaZlebeli iyo nebismieri saxiT:
1) dokumenturad, 2) araoficialuri weriliT, 3) zepiri formiT. Ddadebuli xelSekruleba
iyo xelSeuxebeli da misi dacva, yuranis mixedviT, iTvleboda wminda movaleobad. baTili
iyo is xelSekruleba, romelic ideboda uzneo miznebisaTvis, “uwminduri” an brunvidan
amoRebuli nivTebis gamoyenebiT.
muslimi samarTalmcodneebi mkacr pirobebs ar ayenebdnen, xelSekrulebaSi monawile, mxareTa
nebis gamoxatvis formasTan dakavSirebiT. xelSekrulebis dadebisaTvis, mxareTa Tanxmoba da
xelSekrulebis pirobebi unda yofiliyo dokumenturad, zepirad an araoficialuri werilis
saxiT gamoxatuli. SariaTi dawvrilebiT awesrigebda xelSekrulebis sxvadasxva saxes: yidva-
gayidva, qiravnoba, Cuqeba, sesxi, Senaxva, amxanagoba, kavSiri da sxva. vaWrobis farTod
ganviTarebasTan erTad, xelSekrulebis yvelaze damuSavebuli saxeoba iyo yidva-gayidva
“urTierTTanxmobiT”; vaWrobis marTlzomierebis Sesaxeb, jer kidev yuranSi iyo naTqvami.
yidva-gayidvis xelSekruleba daiSveboda mxolod realurad arsebuli nivTebis mimarT. xolo
xanifitebis mazxaba aRiarebda momavalSi warmoebuli nivTebis yidva-gayidvas. Ggayidul
nivTebSi faruli naklis aRmoCenis SemTxvevaSi (avadmyofi mona, pirutyvi), myidvels SeeZlo
xelSekrulebis moSla.
SariaTi Seicavda iseT debulebas, romelic, formalurad, krZalavda mevaxSeobas, ris Sesaxeb
naTqvamia yuranis aiaTSi: “alahma dauSva vaWroba da mevaxSeoba akrZala”. Tumca, praqtikaSi,
es akrZalva xSirad irRveoda. ikrZaleboda valauvali movalis savalo kabalaSi gayidva,
Tumca SesaZlebeli iyo misi iZulebiTi muSaoba, kreditoris sasargeblod, valis
anazRaurebis mizniT.
islamur samarTalSi didi yuradReba eTmoboda qonebis qiravnobis sakiTxebs da, gansakuT-
rebiT, miwis ijaras. cnobili iyo qiravnobis ramdenime nairsaxeoba, Tanac pirvelxarisxovani
264
mniSvneloba eniWeboda, mesakuTris sasargeblod, saijaro gadasaxadis moculobasa da ijari
gadaxdis wess. arabul samyaroSi farTod gavrcelda kavSirisa da amxanagobis xelSekruleba.
aRniSnuli samarTlebrivi forma gamoiyeneboda miwebis erToblivi morwyvisa da savaWro
qarvaslebis mowyobisaTvis.
islamuri religia da SariaTi dauqorwineblobas miiCnevda arasasurvel movlenad, xolo
qorwinebas Tvlida muslimis religiur movaleobad. Tumca, realobaSi, saqorwino
xelSekruleba xSirad iTvleboda, Tavisebur, savaWro garigebad. qorwinebis namdvilobis
pirobebi iyo: 1) formalurad, qorwinebis dasadebad savaldebulo iyo mxareTa, maT Soris,
sapatarZlos Tanxmoba (mxolod Safiitebi ar Tvlidnen saWirod sapatarZlos Tanxmobas),
magram vinaidan, sapatarZlos nebis gamoxatvis uflebas, iTvisebdnen misi mSoblebi,
saqorwino xelSekruleba warmoadgenda, qaliSvilis gayidvis dafarul formas _ faqtiurad,
mama gankargavda sakuTari qaliSvilebis saqorwino beds da amiT cdilobda, maqsimalurad,
maRali gamosasyidis miRebas; 2) qalisaTvis saqorwino asakad aRiarebuli iyo 9 weli.
gadmocemis Tanaxmad, muhamedi Tavis usayvarles meuRleze – aiSaze maSin daqorwinebula,
roca qaliSvils Seusrulda 9 weli. Siitebi dasaSvebad miiCnevdnen e.w. droebiT qorwinebas,
romelic ideboda garkveuli vadiT; 3) SariaTi krZalavda muslimis urwmunosTan an
rjulisuarmyofelTan qorwinebaSi Sesvlas. aRniSnuli pirobebis darRveva iwvevda
qorwinebis Sewyvetas. Tumca, muslimi mamakacisaTvis nebadarTuli iyo sxva sarwmunoebis
mimdevar qalze qorwineba, radgan ivaraudeboda, rom am qals qmari moaqcevda islamze.
muslim qals sastikad ekrZaleboda urwmunoze gaTxoveba; 4) yurani dasaSvebad miiCnevda,
muslimisaTvis, erTdroulad, oTxi colis yolis uflebas.Ggarda amisa, yurani aZlevda
muslims mxevalTa yolis uflebas, monaTa wridan. Tumca, qmari valdebuli iyo yvela
colisaTvis mieca, misi mdgomareobis Sesabamisi, sacxovrebeli, qoneba, samosi da sakvebi.
praqtikaSi ki, ramdenime colis Senaxva da, miTumetes, specialuri haramxanebis mowyoba,
romlebSic mxevalTa didi raodenoba iyo Tavmoyrili, SeeZlo mxolod gabatonebul aristok-
ratiul zedafenas.
islamuri religia asabuTebda qalis damokidebul mdgomareobas ojaxSi. qmris upiratesoba
yuranis Semdegi debulebiT iyo dadgenili: “qmrebi colebze maRla dganan imitom, rom
RmerTma pirvelT upiratesoba mianiWa meoreebze, da imitom, rom pirvelni sakuTari qonebis
da colebis mimarT
xarjebs gaweven”.
coli ar monawilebda saojaxo xarjebSi. maTi warmoeba evaleboda qmars. Tumca, qali (coli)
movale iyo ewarmoebina saojaxo meurneoba da aRezarda Svilebi. mas, TiTqmis ar hqonda
ufleba damoukideblad mieRo monawileoba qonebriv brunvaSi. mag., maliqitebi Tvlidnen, rom
cols, qmris daukiTxavad, qonebis mxolod mesamedis gankargva SeeZlo. yurani qmars nebas
aZlevda, sakuTari Sexedulebisamebr, daesaja colebi, maT Soris sxeulebrivi sasjeliT.
islamuri samarTali dawvrilebiT gansazRvravda ganqorwinebis sababsa da misi warmoebis
proceduras. nebismier dros, SesaZlebeli iyo oTxive qorwinebis Sewyveta, xolo momdevno
qorwinebisa da ganqorwinebis reglamentacia ar xdeboda. SariaTi icnobda ganqorwinebis
uflebis ramdenime saxeobas, romlebic erTmaneTisgan gansxvavdeboda rogorc maTi
ganxorcielebis wesis, ise iuridiuli Sedegebis mixedviT. mag., SesaZlebeli iyo e.w. droebiTi
ganqorwineba, romelic gulisxmobda, Taviseburi, gamosacdeli vadis dawesebas. miuxedavad
imisa, rom ganqorwinebis sababi zustad iyo gansazRvruli (islamisgan gandgoma), qmars
SeeZlo colTan ganqorwineba mizezebis axsnis gareSe, Zalzed martivi formiT (talaq) da
mxolod erTi frazis warmoTqmis Sedegad: “Sen gandevnili xar” an “Sens gvars SeuerTdi”.
ganqorwinebis SemTxvevaSi, qmars unda gamoeyo colisaTvis aucilebeli qoneba, “Cveulebis
Tanaxmad”. ganqorwinebuli coli sami Tvis ganmavlobaSi rCeboda qmris saxlSi, raTa
daedginaT, iyo Tu ara is fexmZimed. bavSvis dabadebis SemTxvevaSi, axalSobili rCeboda mamis
saxlSi. cols ganqorwinebis moTxovna SeeZlo mxolod sasamarTlos meSveobiT da isic
mkacrad gansazRvruli safuZvliT: qmars fizikuri nakli hqonda; is sakuTar col-qmrul
movaleobebs ar asrulebda; sastikad epyroboda cols, an mis sarCenad saxsrebs ar
gamohyofda.
Zalzed rTuli da TiTqmis gaurkveveli iyo islamuri memkvidreobiTi samarTali, romelic
araerTgvarovnad iyo gansazRvruli sxvadasxva skolebSi (mazxaba). islamuri samarTali
aRiarebda memkvidreobis or wess: kanoniT memkvidreobas da anderZiT memkvidreobas. anderZiT
memkvidreobis namdvilobisaTvis dadgenili iyo ramdenime piroba: 1) dauSvebeli iyo anderZis
datoveba kanonieri memkvidreebis sasargeblod; 2) anderZi baTili iyo, Tu is mamkvidreblis
qonebis erT mesameds aRemateboda; 3) anderZis Sedgenda moiTxovda, sul mcire, ori mowmis
daswrebas. gansakuTrebiT dawvrilebiT iyo SemuSavebuli kanoniT memkvidreobis wesi.
265
gardacvlilis qonebidan, upirveles yovlisa, daifareboda misi valebi da is xarjebi,
romlebic dakavSirebuli iyo mis dakrZalvasTan. SariaTis Taviseburebas isic warmoadgenda,
rom memkvidreobiT gadaecemoda, mamkvidreblis mxolod qonebrivi uflebebi da ara
gardaclilis movaleobebi, radgan iTvleboda, rom memkvidre ar iyo valdebuli pasuxi ego
mamkvidreblis movaleobebze.
darCenili qoneba gadadioda gardacvlilis kanonier memkvidreebze; kanonismier memkvidreTa
wre iyofoda ramdenime kategoriad _ memkvidreTa Tavisebur rigad, kerZod: pirveli rigis
memkvidreebad iTvlebodnen gardacvlilis Svilebi, meore rigisa – misi Zmebi, xolo mesame
rigisa _ iyvnen misi biZebi. qalis samkvidro wili iyo, kacis wilze, orjer naklebi.
samkvidros miRebaze uflebas kargavdnen: rjulis uarmyofelni, ganqorwinebuli meuRleebi,
is pirebi, romelTa, Tundac, gaufrTxileblobiTma qmedebam, gamoiwvia mamkvidreblis
sikvdili. mxolod maliqitebi aRiarebdnen mkvlelis samemkvidreo uflebebs, gardacvlilis
qonebaze, Tu damnaSave xelmZRvanelobda samarTliani motiviT.
266
maSasadame, SariaTi, dasaSvebad miiCnevda da akanonebda kidec, sisxlis aRebas (Tumca,
winareislamuri periodisgan gansxvavebiT, SedarebiT SezRuduli saxiT) – talions da
nivTier an fulad gamosasyids (100 aqlemis odenobidan 1 aTas dinaramde) – anu kompensacias
dazaralebulis, an misi naTesavebis sasargeblod, Tu isini uars ityodnen sisxlis aRebis
uflebaze.
SariaTi gulisxmobda, Sua saukuneebisaTvis tipiur, mkacr sasjels, romlis mizani iyo
daSineba (zogadi prevencia), kerZod, mTeli rigi danaSaulisaTvis Sefardebuli sikvdiliT
dasja, sajarod xdeboda (CamoxrCobisa an danawevrebis gziT) da Semdeg dasjilis gvamis
dagdeba, sayovelTao
SeuarcxyofisaTvis, xalxmraval adgilas. xSirad iyenebdnen sikvdiliT dasjis iseT saxeebs,
rogoric iyo wyalSi daxrCoba an miwaSi cocxlad damarxva.
SariaTi xSirad mimarTavda asoTmimRebi da sxeulebrivi sasjelis Sefardebas: TiTebis,
xelebis, fexebis mokveTa, cema, gvema, qvebiT Caqolva; sapatimro sasjels. arabTa saxalifoSi,
Cveulebriv, damnaSaves sasjels manam ufardebdnen, vidre saqme sasamarTloSi Sevidoda
gansaxilvad. Tumca, sapatimro sasjels, TandaTanobiT, erT-erT zomad iyenebdnen, Tanac, cal-
keul SemTxvevaSi damnaSaves ufardebdnen uvado patimrobas. Tavisuflebis aRkveTa
Sinapatimrobasa an meCeTSi gamomwyvdevaSi mdgomareobda. islamuri samarTali icnobda
qonebriv sanqciebs (qonebis konfiskacia da jarima) da gamawbilebel sasjels (wveris
gaparsva, Calmis tarebis uflebis CamorTmeva, sajaro braldeba), agreTve _ gasaxlebasa da
gadasaxlebas (mcire danaSaulisaTvis).
267
gamoyenebuli literatura
K
268