Está en la página 1de 42

AGENDA 21

Partido Democraat (‘DP’)


Programa di
Gobernashon
2021 – 2024
PARTIDO
DEMOCRAAT

PARTIDO
2 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
CONTENTS
1. Ideologia i Balornan Klave, Vishon i Mishon ......................................................................4

2. Introdukshon – AGÈNDA 21..............................................................................................9

3. AGÈNDA 21 - Desaroyo Ekonómiko................................................................................16

4. AGÈNDA 21 - Enseñansa, Siensia, Kultura i Deporte......................................................20

5. AGÈNDA 21 - Tráfiko, Transporte i Planifikashon Teritorial.............................................23

6. AGÈNDA 21 - Desaroyo Sosial, Labor i Bienestar ...........................................................27

7. AGÈNDA 21 - Salú, Medio Ambiente i Naturalesa .........................................................28

8. AGÈNDA 21 - Hustisia .....................................................................................................32

9. AGÈNDA 21 - Finansa Públiko.........................................................................................34

10. AGENDA 21 - Atministrashon, Planifikashon i Servisio ...................................................38

11. AGENDA 21 - Asuntunan General i Promé Minister........................................................39

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 3
1. IDEOLOGIA I BALORNAN KLAVE, VISHON I MISHON

IDEOLOGIA

Partido Democraat (“DP”) ta un partido liberal ku e meta pa praktiká polítika den kua e hende
i su desaroyo realmente ta para sentral. Tin sinku (5) balor klave/pilá di sosten ku ta karga nos
ideologia.

LIBERTAT
di pensa, por ekspresá bo opinion, por praktiká bo mes kreensia/fe, ningun hende ta
interferí den bo bida amoroso.

RESPONSABILIDAT
bo ta karga responsabilidat di bo propio bida, eksistensia i desaroyo personal, bo ta yuda
otronan ku no por yuda nan mes, bo ta kuida bo medio ambiente, bo ta kumpli ku bo
responsabilidatnan síviko.

TOLERANSIA
mustra pasenshi ora un hende di edat avansá òf un persona ménos kapasitá ta mas lento,
bo ta respetá esnan ku tin otro kreensia, ta di otro sekso, ku otronan ku tin opinion
diferente ku bo.

HUSTISIA SOSIAL
tur hende (mucha i adulto) tin derecho i oportunidat igual pa disfrutá di un bon formashon
i desaroyo sosial, tur persona (yòn, bieu, riku, pober, sin hasi distinshon di religion)
tin derecho riba un kuido di salú di kalidat, krímen ta kastigabel sin importá klase,
desendensia i sea bo ta bisti bachi ku dashi òf ta un simpel obrero.

IGUALDAT
salarionan igual pa ehersé e mesun funshon sin distinshon di sekso. Diskriminashon (rasa,
koló, kreensia, sekso, klase etc.) no ta aseptabel ni tolerabel.

Ademas ta nos meta pa konstruí un komunidat demokrátiko, duradero, di siglo 21 i un komunidat


habrí ku un gobernashon transparente i efektivo. Un gobièrnu ku tei na tur momentu pa sirbi su
komunidat i siudadanonan ku ta desaroyá nan mes riba nivel haltu i ta progresá.

Den liñanan grandi liberalismo ta nifiká: mas tantu libertat posibel di un individuo pa e por determiná
su bida i den gran parti tuma desishon e mes den libertat, asina leu ku no ta limitá libertat di otronan.
Den demokrasia libertat di un siudadano ta kaba ora esun di e otro kuminsá.

Den práktika esaki ta nifiká e.o.: un gobièrnu mas chikí, di siglo 21, efektivo i efisiente ku ta pone
énfasis riba su tareanan primordial, manera traha i mantené lei i regulashonnan, fasilitá desaroyo
personal i kuido di salú públiko i sòru pa seguridat di esnan den mas nesesidat. Gobièrnu no ta
tuma riba su mes loke otro partido manera kompania i instansianan por ehekutá mihó, mas efisiente
i efektivo.

Inherente na e ideologia liberal, nos tin un ambishon sosial bon definí basá riba nos sinku (5) balornan

PARTIDO
4 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
klave/pilanan: libertat, responsabilidat, toleransia, hustisia sosial i igualdat. Sinembargo, DP no ta
dirigí su mes solamente na e vokashon i deseo sosial, pero na mes momentu ta wak tambe kon ta
finansiá/kubri e gastunan aki. Ku otro palabra, bo mester por generá sufisiente entrada pa despues
usa esaki òf invertié den enseñansa, kuido di salú, hustisia, desaroyo sosial, infrastruktura i otro.

Pa e motibu ei nos tin e ambishon fuerte pa di un manera responsabel i efisiente limitá e influensia
di gobièrnu i stimulá e derecho di merkado liber na un forma desidido i moderno, lesa ekonomia,
p’asina generá mas entrada (hasi e bolo ekonómiko mas grandi) i hasi esaki disponibel pa yuda ku
nesesidatnan sosial i realisá adelanto. Avanse stabil di tur siudadano. E siudadano mester por benefisiá
di esaki.

Stagnashon ekonómiko na Kòrsou den e último 25-30 aña pa gran parti ta debí na un maneho di
gobièrnu ku ta laga di deseá, un ekonomia poko inovativo i sin kolaborashon produktivo ku partnernan
sosial. Ta remarkabel ku gobièrnu ta mete ku demasiado asuntu i a prueba ku hopi di e tareanan ku el
a duna su mes e por ehersé ménos bon ku sektor privá. Resultado ta, un gobièrnu ku a ekspandé – ku
di mes ta burokrátiko i – ku mas i mas tin influensia negativo riba ekonomia, su kresementu i desaroyo.
Pa e motibu aki desempleo ta subi i e nesesidatnan sosial ta bira mas grandi. E ta un sirkulo visioso (ku
ta birando pió dia pa dia). E parti di gobièrnu den trafikashon ekonómiko ku ta konsistí di e aktornan
privá, kompanianan, gobièrnu i eksterior ta muchu grandi. E parti di gobièrnu den e bolo ekonómiko
ta balotá na minimal 40% (inkluso Kompanianan i fundashonnan di gobièrnu). Esaki mester kambia.
Ménos intervenshon di gobièrnu i alabes un klima den kua ta fasilitá mas inovashon i mas aktividat
por reina. E delaster aspekto aki por kondusí na generá mas entrada pa gobièrnu i ménos gastu for
di kaha di gobièrnu.

P’esei nos ta reakshoná ku determinashon i firmesa pa hasi e gobièrnu burokrátiko mas chikí i efisiente
dor di entre otro realisá digitalisashon i mas transparensia. Gobièrnu netamente mester fasilitá i
stimulá ekonomia di forma desidido, krea un klima di invershon sufisiente atraktivo (pa medio di e.o.
lei i insentivo di siglo 21) i no stroba desaroyo ekonómiko dor di regulashonnan i funshonamentu
burokrátiko. Lo invertí e kosecha i entradanan di ekonomia den maneho di desaroyo sosial efisiente pa
e siudadanonan di Kòrsou. Ta esei ta konta: nan desaroyo, bienestar i felisidat. Inisiativa i desaroyonan
Públiko-Privá lo stimulá aktividatnan ekonómiko.

Ekonomia komo tal ta primordial i mester sirbi i ta mará na maneho sosial duradero, sin nunka ta
supordená na e maneho sosial. Mester por generá sufisiente entrada pa despues invertí i usa esaki.
Por sierto ta di e forma aki ta sirbi bienestar di komunidat na un manera optimal.

Un ekonomia ku ta drai bon i ta krese duradero lo sòru pa ménos desempleo i nesesidat sosial. Debí
na esaki lo tin ménos nesesidat di sèn pa maneho sosial i tin mas sèn disponibel pa duna forma i
kontenido na maneho riba otro tereno. Alabes lo tin mas sèn disponibel pa atendé e nesesidatnan na
un manera struktural i duradero. Dor di e maneho progresivo i di siglo 21 aki lo tin, pa promé bia den
hopi tempu, sufisiente sèn disponibel pa desaroyo i pa atendé e problemanan na nan rais i finansiá
esakinan na un manera responsabel. Lo pone énfasis tambe riba oumento di produktividat.

E maneho liberal di DP lo enfoká riba e individuo i su desaroyo, bienestar i felisidat. Si mas individuo
partisipá mas den e proseso ekonómiko i kontribuí mas, lo por logra hopi mas komo komunidat.
Kambio ta inisiá ku responsabilidat di kada individuo; pues no solamente responsabilidat di un grupo
pero responsabilidat individual komo katalisadó di kambio.

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 5
Ademas di para pa ehekutá kambionan apsolutamente nesesario nos ta realisá alabes ku mester papia
di transformashon. E temporada di reto aki ta eksigí un otro aserkamentu ku e maneho ku a bin ta
ehersé e último 10 pa 25 aña. Kon por hasi esaki di otro forma? Nos tin un kontestá apropiá pa esaki
via nos Agènda 21.

TRANSFORMASHON 21 KOMO PARTI DI AGÈNDA 21

Transformashon ta enserá kambio, pero no tur kambio ta kondusí na transformashon. Den kaso di
transformashon ta trata di kambio interno i duradero. E Hende ku ta para sentral mester por benefisiá
di esaki. Mayoria di problema i retonan grandi ku awendia komunidat di Kòrsou ta hañ’é konfrontá
kuné ta resultado di solushonnan ku a tuma for di e liña di pensamentu di siglo 20, ku no a kondusí na e
efektonan deseá. “Mas di e mesun kos” no a resultá efektivo. Miéntras tantu e problemanan akumulá
ta asina kompleho i profundo ku ya pa basta tempu kaba ta pidi pa un proseso di transformashon.
Nos mester kambia nos rumbo. Mester di un ‘Paradigm & Mind shift’ urgente pa sali for di e impase i
kibra ku e spiral negativo aki. Nos Agènda 21 ta duna direkshon na esaki.

Aki no por tin ningun klase di polítika sushi. Problemanan den un pais hopi bes di orígen no ta otro
for di problemanan na kas. Nan por ta mas kompleho si pero mester atendé tur dos na nan rais. No
mester manehá djis pa tene komunidat kontentu tur ora i trankil. Mesun kos bo maneho di kas no
tei pa tene e yunan kontentu i pa mantené nan kalmu. E maneho mester ta dirigí pa hasi nan fuerte,
íntegro, responsabel i independiente. Mientrastantu e retonan den nos pais ta di tal índole ku no tin
lugá mas pa malkriá i pa sigui riba mesun rumbo sin trese kambio.

PARTIDO
6 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
VISHON

Partido Democraat ta un partido ku den nan aktividatnan diario ta boga pa


opinionnan moderno, inovativo i ophetivo, ta para pa hustisia sosial i igualdat i ta
prediká esaki atraves di nan balor i normanan demokrátiko.

Un organisashon ku ta konsiderá famia komo fundeshi di komunidat i ta stimulá pueblo pa ehersé nan
derecho di yuda stipulá òf influensiá nan propio futuro, di nan famia, nan bario i nan pais. “Government
of the people, by the people and for the people”

Ta é partido ku ta kumpli ku su promesanan i ta kapas di ofresé oportunidat igual pa pueblo i sali na


bienestar di tur siudadano.

Nos ta para pa integridat, transparensia, klaridat, responsabilidat, durabilidat i igualdat. Ta someté


tur desishon na e balor i normanan aki i ta tuma desishon basá riba dato. E maneho ta unu “no non-
sense” pero teniendo kuenta semper ku e hende komo siudadano. Al final e siudadano mester por
bai dilanti.

“Leading a community is about leading persons to sustainable welfare and other common goals, but
it’s not personal.”

MISHON

E mishon di Partido Democraat ta pa komo organisashon inspirá pueblo pa ehersé nan


derecho polítiko i sosial. Dor di apliká e prinsipio di igualdat, manera entre otro libertat
di ekspreshon, libertat di religion, libertat ekonómiko, libertat di enseñansa i orientashon
seksual, den tur sirkunstansia.

Promové interkambio liber di ideanan polítiko ku e meta pa garantisá i fortifiká desaroyo ekonómiko i
duradero di manera harmonioso, igual i honesto.

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 7
MANTRAS

Huntu, inklusivo, solidario – Nos ta respetá otro i ta mas fuerte huntu dor
di diferensianan mutuo.

“Lead by example” - “We walk the talk”.

Integridat – Nos ta hasi loke ta korekto. Tambe ora niun hende ta wak
nos.

Ekselensia – “We never stop learning and improving. It is a continuous


process”

Kurashi – “We think and act boldly.”

Transparensia – Por kontrolá nos i nos ta responsabilisá nos mes.

Si e ta delikado no ta nifiká ku e ta bon. Nos no ta bula pipa pa


tópikonan delikado. Transformashon i kambio no ta fásil pero
si hopi urgente i te hasta kondishon pa adelanto. DP ta para pa
transformashon i elevashon. Status quo a okashoná muchu pobresa.
Nos ta bai pa desaroyo duradero. Adelanto!

PARTIDO
8 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
2. INTRODUKSHON – AGÈNDA 21

SITUASHON AKTUAL

Ekonomia di Kòrsou den transkurso di aña a distansiá su mes for di ekonomia mundial. Komo
resultado di esaki ekonomia di Kòrsou a bira antikuá i durante e último 30 añanan apénas por a
registrá un kresementu neto. Den e periodo aki Kòrsou a pèrdè hopi di su bentahanan ekonómiko
i otro benefisionan ku a logra i a pone su mes un banda den kasi tur sektor ekonómiko. Dor di e
stagnashon aki Kòrsou no a adaptá su mes pa por konektá sufisiente na ekonomia mundial. Pa por sali
for di e retraso aki mester hasi un kambio drástiko pa afiliá i integrá na ekonomia mundial i blokenan
ekonómiko ku bista riba desaroyonan positivo duradero ku mester tuma lugá den nos komunidat.
Kòrsou ta un isla chikí ku un merkado chikí i e último 100 aña a biba i konosé prosperidat dor di sirbi
otronan (lesa otronan den eksterior – refinashon di petroli, servisio finansiero, logístiko, turismo). Pa
por alkansá un nivel di prosperidat i bienestar paresido nos no por hasi nada otro ku bai bèk na un
ekonomia prinsipalmente basá riba brinda servisio internashonal di kalidat haltu.

Ekonomia di Kòrsou den e último 25 – 30 aña a eksperensiá prinsipalmente:

• Kresementu ekonómiko abou, niun òf hasta kresementu negativo;


• Rendimentu abou di invershonnan;
• Desaroyo negativo di produktividat laboral;
• Un nivel muchu haltu di gastu di konsumo ku un défisit kontinuo riba kuenta koriente di e
balansa di pago;
• Un desempleo general haltu inaseptabel, tambe bou di hubentut i
• Un klase medio ku ta birando mas chikí;
• Un grupo grandi ku ta biba bou di e nivel di eksistensia mínimo.

Den e último dieskuater aña (pre-COVID-19) tabatin un movementu bisto di trabounan ku


entrada haltu pa trabounan ku entrada abou. Esaki ta un tendensia hopi preokupante. Dor di un
ekonomia strukturalmente débil e nesesidat pa un mihó seguridat sosial a bira mas importante,
loke ta pone ku e gastunan di seguridat sosial ta sigui oumentá, ekonomia ta sigui bai atras i te
dia di awe e situashon ta sigui empeorá.

Den palabranan di Albert Einstein: ‘Insanity is doing the same thing over and over again and
expecting different results.’

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 9
TRANSFORMASHON DI EKONOMIA

Pa progresá Kòrsou mester revisá su fundeshi urgente. Temporada di reto ta eksigí maneho apropiá.
Transformashon!

No por realisá esaki ku solamente e asina yamá “low hanging fruits” òf eksklusivamente proyektonan
oportunista. E situashon aki ta pidi pa transformashon i ta eksigí pensamentunan nobo di siglo 21, un
rumbo nobo den kua: 1.) hende, 2.) produktividat, 3.) ekonomia, 4.) nivel di bienestar ta para sentral.
No ta gobièrnu ta para sentral riba e rumbo nobo pero e hende, esta e habitante di Kòrsou. E mester
benefisiá di esaki.

Transformá ekonomia ta enserá, pasa leinan moderno di forma aselerá i brinda insentivonan ku ta basá
riba i ta konektá ku desaroyonan ekonómiko mundial di siglo 21 (mira paragraf ekonomia despues di
esaki).

Ademas di un ekonomia moderno di siglo 21 mester pone mas énfasis riba enseñansa di siglo 21
pero tambe riba imigrashon (kresementu di poblashon di edukashon medio i haltu) pa desaroyo
di komunidat, medidanan pa halsa produktividat i eliminá opstákulonan ku ta stroba kresementu
ekonómiko. Di e forma aki nos ta bai generá e medionan nesesario pa un nivel di bienestar di
komunidat haltu. E ta kuminsá pues ku invertí den hende (lesa: enseñansa i desaroyo personal) i hasi
uso di insentivo i ekonomia pa stimulá produktividat komo instrumento pa mehorá bienestar di e
hende. Ekonomia no por krese si e produktividat keda tras i no por subi produktividat sin invertí den
e siudadanonan.

P’esei nos lo invertí den nos siudadanonan pa krea un hende mihó desaroyá pero tambe pa oumentá
e.o. produktividat i logra krese ekonomia pa por invertí e entradanan ku generá di ekonomia den
bienestar di e pueblo. Esaki mester bira un invershon kontinuo den kua nos ta invertí den e habitantenan
di Kòrsou pa subi nivel di produktividat pa asina por sigui invertí.

Éksito di e rumbo nobo aki pa Kòrsou ta eksigí vishon, dinamismo, fokùs i energia. Na kaminda
lo repará e asina yamá “heilige huisjes” òf “broken windows”, ku ta desfavorabel pa prosperidat i
bienestar di e pais. Na mes momentu mester traha riba e prosesonan fundamental i posibilidatnan
pa krese i garantisá kresementu kontinuo i prosperidat riba término medio i largu. E proseso ku fin
di 2020 a inisiá ku COHO ta un bon komienso. Ta di lamentá ku gobièrnu di Kòrsou mes no a tuma
akshon mas tempran. Awor nos ta hasi esaki ku Hulanda, loke ta di aploudí, pasombra di e forma aki
nos por dal stapnan grandi mas rápido. Ademas e fundeshi di gobièrnu i ekonomia ta di tal forma

PARTIDO
10 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
erodá den e último 25-30 aña ku Kòrsou no por atendé esaki su so mas. Pues e yudansa di Hulanda
no solamente ta bon biní pero tambe nesesario di manera ku nos por dal pasonan grandi mas rápido.

EKONOMIA NOBO DI SIGLO 21

E pilarnan ekonómiko, en partikular den e mitar di siglo pasá (siglo 20), ku a brinda Kòrsou prosperidat
i bonansa (e.o. krudo, offshore, logístika) no nesesariamente lo brinda nos bonansa den e siglo aki (21)
atrobe. Di tur manera no di e mesun forma. E kampo ekonómiko mundial i e forma di hasi negoshi
a konosé un kambio konsiderabel. E ta ‘business unusual’. Globalisashon, digitalisashon, teknologia,
ofresé produkto i servisio online, benta i distribushon di produkto i servisio, deseo di konsumidó i uso
di media nobo a transformá e kampo ekonómiko tradishonal drástiko. “Doing business in the 21st
century demands and sets new rules and regulations”. Paisnan ku a reakshoná na tempu i mihó riba
esaki ta garantisá un kresementu ekonómiko duradero pa nan komunidat. E paisnan aki a modernisá
i transformá nan fundeshi ekonómiko, modèl di regulashon i klima di empresa i invershon pa por
kosechá e frutanan di e desaroyonan nobo. Un ekonomia duradero moderno no solamente ta un meta
riba su mes pero alabes ta e medio pa kombatí pobresa i garantisá i salbaguardiá bienestar tambe.
Pues ta na su lugá pa Kòrsou reflekshoná pronto i modernisá ku dinamismo su fundeshi ekonómiko.

Esaki nos ke brinda i indiká komo “AGÈNDA 21”. No solamente nos ta biba den siglo 21, ta tene
elekshon den 2021 pero 2021 mester bira mesora e aña ku ta inisiá Transformashon di un forma
fuerte i determinante.

ESAKI TA ENSERÁ:

• Ku Kòrsou mester bai bèk rápido na disponé di un poblashon aktivo di kualifikashon haltu ku
por dominá mas idioma i ku ta hopi produktivo.

• Kòrsou komo merkado chikí ku tin un ekonomia di servisio ku mester eksportá servisio (e.o.
turismo). Den e sentido aki Kòrsou tin un bentaha pero pa por eksportá servisio di ekonomia
nobo kompetente i propiedatnan intelektual ta hopi krusial pa Kòrsou eduká, atraé i mantené
e personanan apropiá. Un strategia di Human Resource Development Management (“HRM”)
sofistiká ta esensial.

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 11
• Énfasis mester ta e.o. riba krea balor (“value added services”) i impulsonan i leinan fiskal nobo
òf adishonal mester ta dirigí e.o. riba esaki. Na otro paisnan rònt mundu tambe a kambia
reglanan fiskal ku resultado ku e ganashi di empresanan multinashonal ta sigui atribuí na paisnan
ku mas ta agregá balor, den kua ta eksistí un korelashon fuerte entre kreashon i konosementu/
kalidat di e personanan embolbí. Pa mantenshon i òf posibel kresementu di sektor di servisio
finansiero internashonal, sektor teknológiko i otro sektor dirigí riba eksportashon na Kòrsou ta
krusial pa krea mas “substance”, esta “balor” den e “kadena produktivo i di servisio” di siglo
21. Por logra esaki dor di atraé, produsí i mantené mas persona pudiente (di nos mes), ku
konosementu i ku ta tuma e pasonan nesesario. Esaki ta e opstákulo/reto di e HRM strategia
menshoná anterior.

• Ku e HRM strategia ta impliká ku mester invertí pisá den elevá enseñansa pa por kumpli mas
pronto posibel ku e términonan final di siglo 21, modernisá regulashon i maneho di imigrashon,
fleksibilidat riba merkado laboral, manehá e gastunan salarial, stimulá produktividat i hasi
negoshi pafó di frontera.

• Ademas di e kondishonnan di infrastruktura aki mester pone atenshon tambe na “Nation


Building” na kua ta promové e balornan i vishon di komunidat mas amplio. Mester buska
aseptashon sosial i polítiko pa e espasio finansiero adishonal pa invertí den e asuntunan esensial
aki. Esaki mester ta e strategia ku mas ta haña atenshon i energia. Sobrá strategia ku lo ehekutá
mester sirbi òf ta derivá di e meta prinsipal aki – desaroyo di komunidat.

• Mester konsiderá imigrashon, enseñansa i produktividat komo algun instrumento fiho pa kibra
definitivamente ku e spiral negativo den bienestar sosial. Un ekonomia fuerte i duradero ta un
kondishon pa invertí den mihó sirkunstansianan sosial pa e siudadano manera entre otro bario
dushi pa biba, bon enseñansa i infrastruktura, siudadanonan multifunshonal ku ta partisipá na e
proseso laboral pa kumpli ku nan propio nesesidatnan i esnan di nan famia.

• Simpel bisá, un maneho liberal dirigí riba realisashon di un maneho sosial balansá (inkluso
seguridat sosial pa personanan di ménos rekurso), den kua e siudadano tin bentaha den esaki.

• Den e próksimo añanan lo ehekutá e palabrashonnan kumbiní den e pakete di pais i COHO
inkluso maneho adishonal manera stipulá den AGÈNDA 21.

Pa mas resultado ta referí na e.o. e paragraf Desaroyo Ekonómiko.

PARTIDO
12 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
Por resumí e strategia di e siguiente manera:

Kòrsou ta skohe pa invertí den un empuhe di kalidat di su komunidat (enseñansa i


imigrashon) pa via e ruta aki oumentá produktividat ku e medidanan di maneho ku
ta korespondé na esaki. E kalidat i produktividat haltu ta sòru pa un mihó posishon
kompetitivo di e pais i un kresementu ekonómiko duradero, ku por proveé e pais ku
sufisiente rekurso pa mehorá e nivel di bienestar di su hendenan.

Mester tradusí e metanan aki den strategianan konkreto:

• E partnernan mas importante di DP ta bira: pueblo di Kòrsou, e paisnan den Reino,


komèrsio i institutonan di konosementu;
• E Partnernan mester por brasa un bon HRM strategia pa e pais komo esun prinsipal den
tur maneho (eduká i atraé konosementu i talento, atraé empresarionan, hasié atraktivo
pa mantené konosementu i kapital, stimulá mobilidat laboral i kapital);
• E Partnernan mester brasa kresementu ekonómiko real komo garantia pa un mihó
seguridat sosial;
• Mester por kontrolá e aparato gubernamental mihó (pa loke ta organisashon i finansa),
mas chikí, mas transparente, mas efektivo i dirigí riba resultado;
• Reevaluá e ròl di gobièrnu i e seguridat sosial ideal;
• Selektá e sektornan ku ta krese “strategic bets”
• Desaroyá Kòrsou komo sentro Internashonal di Enseñansa
• Desaroyá Kòrsou komo destinashon Turístiko spesialisá
• Desaroyá Kòrsou komo sentro Regional Logístiko
• Desaroyá Kòrsou komo sentro Regional di Investigashon i Desaroyo i Teknologia
• Desaroyá Kòrsou komo sentro Regional di Telekomunikashon i Dato
• Desaroyá Kòrsou komo sentro pa Servisio Internashonal (Finansiero i Fintech)
• Desaroyá Kòrsou komo sentro Médiko Regional (inkluso investigashon)
• Transishon di energia

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 13
E ASUNTUNAN FUNDAMENTAL KU MESTER
ATENDÉ TA ENTRE OTRO:

• Enseñansa: konekshon entre enseñansa primario,


sekundario i tersero, den sinkronisashon ku
sektornan kresiente, ku kolaborashon internashonal
den enseñansa tersero i migrashon di konosementu
komo alternativa pa e invershonnan;
• Laga Papiamentu lòs komo idioma di instrukshon na
skol for di e klasnan mas haltu di skol básiko /Skol di
Fundeshi;
• Rekonsiderá union monetario i florin Antiano;
• Reforsá instituto i órganonan di supervishon, ku un
kuadro ehekutivo ku ta kambia posishon regular i
pone fin na korupshon i faboresé otronan;
• Good governance, corporate governance, ‘level
playing field’, ‘best business practice’ and rule of
law;
• Mantenshon efektivo di lei (seguridat di tráfiko
aéreo, seguridat di tráfiko, seguridat i inspekshon
laboral, inspekshon di salú públiko, inspekshon di
enseñansa, seguridat di alimento, impuestonan,
propiedatnan públiko), mihó bisá un maneho sero
tolerante (pa loke ta mantenshon);
• Stabilidat di Finansa públiko;
• Merkado laboral fleksibel i produktivo;
• Optimalisá Telekomunikashon i pone esaki na
disposishon di ekonomia;
• Redukshon di “cost of doing business”, “Going
Sustainable.”

PARTIDO
14 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
E transformashon struktural mester haña sosten di e siguiente akshonnan:
• Maneho di terenonan públiko: pa metanan komersial solamente na benta;
• Planifikashon urbano fleksibel: terenonan privá disponibel pa desaroyo;
• Fasilitá reparashon di barku i aktividatnan relatá na esaki;
• Ehekutá Masterplan di Turismo;
• Turismo diversifiká;
• Cruiseport (homeporting) i Airport (pre-clearance);
• Produkshon lokal di alimento i produktonan medisinal (Cannabis, Aloë, Moringa);
• Diversifikashon i kresementu di eksportashon pa medio di prestashon di servisio
komersial;
• Importá sektor teknológiko;
• Sentro di dato i optimalisashon di kabel bou di laman;
• Eliminá burokrasia i realisá un gobièrnu ku ta funshoná digital i transparente;
• Adaptá maneho di imigrashon na nesesidat di merkado;
• Enseñansa: konekshon ku enseñansa primario, sekundario i tersero i abolishon di libertat di
oferta i eskoho di enseñansa supsidiá;
• Kambio pa energia alternativo.

KONKLUSHON

Maneho ekonómiko i sosial ta tur dos banda di e mesun medaya. Awe no por papia bon di e resultado
di maneho di e último 30 añanan. Mester kambia rumbo. Transformashon ta sumamente nesesario.
Mester hasi eskoho. No den loke ta presentá komo oportunidat pero loke nos komo komunidat ta
skohe.

Mester ta bon kla pa tur hende ku no ta trata solamente di proyekto. Ta trata di krea un fundeshi nobo
di lei, regulashon i insentivo. Ta trata tambe di hasi eskohonan stratégiko pa invertí den “signature
activities” di moda ku Kòrsou por bolbe haña apoyo den ekonomia (digital) global nobo. Ademas
fleksibilidat ta mas un regla ku eksepshon durante evaluashon kontinuo di e mapa ekonómiko ku ta
keda kambia i pa reakshoná na un manera stratégiko riba esaki.

Saliendo for di un vishon sosial ta esensial pa ekonomia krese mas rápido i duradero posibel pa por
pone mas medio i posibilidatnan disponibel. Entretantu mester repasá destinashon aktual di medionan
pa eliminá desperdisio innesesario i “heilige huizen” i kaminda ta nesesario aloká e medionan na e
prioridatnan korekto kaminda ta mas rendabel. A bira tempu pa bolbe drenta e ruta di kresementu i
bienestar.

BAN
PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 15
3. AGENDA 21 – DESAROYO EKONÓMIKO

Nos ta partidario pa transformá nos ekonomia aktual den un ekonomia sirkulario di siglo 21 den kua
krea “balor” ta e liña kòrá. Manera nos a menshoná den introdukshon, di tur manera nos mester logra
por lo ménos e siguiente metanan:

• Realisá un ekonomia resistente, dinámiko i ku semper por rekuperá.


• Realisá un sistema di seguridat sosial robusto i rasonabel ku ta pone insentivo na e lugá korekto.
• Lo hasi un análisis integral di e maneho di merkado laboral aktual, ehekutá lei i regulashon di
maneho di merkado laboral aktualisá i modernisá, sin emoshon i basá riba dato. Den e análisis
lo inkluí medidanan manera redukshon di oranan di trabou, trabou partaim, kontrakt pa tempu
definí, suavisá lei di retiro i introdukshon di derecho laboral rápido, eliminá impedimentu pa
tuma ekstranhero den servisio, kombatí empleo ilegal i desempleo hubenil. A base di e análisis
aki lo desaroyá i implementá proposishonnan.

Pa realisá esaki lo ehekutá e siguiente reforma:

• Stimulá empresarionan i klima di invershon i hasi esakinan hopi mas atraktivo. Ademas ta
importante pa e.o. optimalisá e sistema di duna pèrmit, redusí ‘costs of doing business’, eliminá
burokrasia (red tape) i subi produktividat konsiderabel. A base di un investigashon integral di
(e.o.) lei i regulashon lo desaroyá i implementá proposishonnan.

• Aselerá implementashon di e Masterplan di Turismo 2016-2020, naturalmente teniendo kuenta


ku e protokòlnan di COVID-19 adaptá, ku e presupuesto korespondiente ku a pone disponibel
den e Masterplan mas resien.

PARTIDO
16 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
• Nos ta partidario pa krea un òf mas haf pa Mega yate ku un maneho di merkadeo dirigí riba e
meta di atraé esaki mustrando riba e bentahanan ku Kòrsou ta brinda.

• Nos ta partidario pa ademas di konsiderá Telecom komo fasilidat pa e.o. e-commerce i servisio
digital/online/fintech rònt mundu hasi Telecom un pilar pa krea un Hub di Dato (regional)
tambe.

• Benta di minoria pero supstansial interes den CPA ku un partner stratégiko, p’asina invertí e
ganashinan den desaroyo di Bullenbaai, Annabaai i eventual Caracasbaai tambe. Por usa e
mesun strategia pa KTK i Curoil tambe.

• Krea infrastruktura (konekshon) turístiko/di rekreashon entre e áreanan di Jan Thiel, Bapor Kibra,
Marie Pampoen, Pietermaai, Punda, Otrobanda, Zakito, Piscadera.

• ‘Tax- i duty free shopping’ pa eksportashon di alkohòl, tabako i produktonan di luho.

• Krea e funshon di direktor pa e sektor di turismo den Ministerio di Desaroyo Ekonómiko;

• Kombatí ekonomia informal i trabou ilegal. A base di investigashon di e magnitut di ekonomia


informal lo desaroyá i implementá proposishonnan pa integrá esakinan mas den ekonomia
formal;

• Nos ta partidario pa desaroyá tantu ekonomia Bèrdè, Blou i Oraño komo formanan di desaroyo
ekonómiko nobo. Blou ta sirkular miéntras Oraño ta dirigí riba desaroyo di arte, artístiko i
musikal komo fuente di entrada.

• Legalisá Canabis medisinal i produktonan ku ta kontené Canabis (CBD). Gobièrnu por imponé
akseins na benefisio di e kaha di estado.

• Promoshon real di invershonnan lokal;

• Ku kaida di e sektor di servisio finansiero i refineria Kòrsou mester enfoká riba otro tipo di
servisio i servisionan nobo di siglo 21 ku tin un balor agregá mas grandi posibel, pues ku
salarionan haltu tambe;

• “Transnational Education” – Instalá institutonan di estudio medisinal, “hospitality” i deporte


dor di kolaborá ku institutonan eksistente den eksterior. Esaki ta trese studiante, mayor, dosente
i otronan ku ademas di divisa lo kontribuí tambe na nos produkto bruto nashonal. Despues nan
por kontinuá aki mes ora nan kaba ku nan estudionan;

• Laga manehá CMC dor di profeshonal/den kolaborashon estrecho ku/dor di un kadena di


hòspital di por ehèmpel Hulanda, Colombia òf eventual Canada òf Merka. Ta paga CMC
“hür” i ta enkargá eksplotashon na un grupo profeshonal konforme un SLA, den kuadro di lei
i eksigensianan di kuido di salú den un presupuesto stipulá. Esaki ta un konsepto komparativo

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 17
ku esun di RdK, CAH i CDM, di kua e aktiva ta keda di pais pero eksplotashon ta den man di un
organisashon profeshonal i privá.
• Funda institutonan di estudio/universidat (dor di institutonan eksistente den eksterior) i
kuminsá ku enfermeronan, asistentenan di kamber di operashon (OK) i sigui amplia esaki
despues.
• Turismo médiko por bira un posibilidat pa sobrá área di Karibe.

• Promové agrikultura lokal manera e gobièrnu aktual ya ta dediká na dje kaba. Mester tene
kuenta si ku e balor agregá ekonómiko di agrikultura ta ménos ku servisio dor ku Kòrsou no tin
eskala sufisiente pa por ofresé tur produkto kontra preisnan kompetente. Di tur manera mester
oumentá e porsentahe di alimento produsí lokal lokual lo kontribuí na ekonomia maske esaki ta
marginal.
• Manera den kaso di kondishonnan liber di impuesto, Aqualectra lo entregá na
agrikultornan aktivo e promé 10 kúbiko di awa grátis i redusí e límite di invershon di “tax
holiday” na NAf. 750.000 pa invershon den inovashon tékniko di agrikultura òf peska (e.o.
greenhouse/hydroponics i otro).

• Mester stimulá sektornan nobo manera ICT i sektor kreativo.

• Promové “remote working” na Kòrsou pa kompanianan teknológiko.

• Desaroyá fasilidatnan i lei i regulashon pa atraé Digital Nomads.

• Outsourcing di industria: servisio digital di input i sosten sekretarial na kompanianan Hulandes.

• Koperativa via plataforma digital pa eksportá ko’i boka dushi lokal.

• Koperativa via plataforma digital pa eksportá produktonan trahá lokal pa artistanan lokal.

• Sigui stimulá Kòrsou komo e pais ku ta i ta keda mihó konektá den área di Karibe i pa loke ta
trata kabelnan di Internet/telekomunikashon posishoná nos pais komo krusada digital den e
region.

• “Fish cultivation”den koperashon ku Hulanda.

PARTIDO
18 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
• Nos ta partidario tambe di un desaroyo balansá, duradero i bèrdè di Ospunt (10% di superfisie
di Kòrsou) di kua lo implementá e desaroyo kompletu den un te dos desenia. Un desaroyo
gradual i balansá ta sòru tambe pa oportunidat di trabou pa un periodo largu.

• Ademas nos tin intenshon di hiba un maneho pa hasi Kòrsou atraktivo komo establesimentu
pa Research Centers (panel solar, laman/supmarin, turbina di airu i bientu, médiko, naturalesa i
otronan).

• Nos ta realisá ku transformashon di ekonomia ta un desaroyo di término medio largu. Pero,


mester por fangu tur “low hanging fruits” ku tur dos man pa laga ekonomia duradero krese den
e promé 12 lunanan. Alabes lo inisiá ku e Transformashon di ekonomia riba término medio largu
durante e promé 100 dianan, manera menshoná den introdukshon. Sin embargo pa implementá
AGÈNDA 21 di forma struktural tin mester di un término entre 8 i 10 aña.

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 19
4. AGÈNDA 21 – ENSEÑANSA, SIENSIA, KULTURA & DEPORTE

Pa yega na un mehorashon rápido i drástiko di nos enseñansa, nos ta di opinion ku koperashon


stratégiko mas estrecho denter di e konstelashon di reino riba tereno di enseñansa ta nesesario.
E aspirashon ta pa ofresé enseñansa na Kòrsou konforme “best practices” i normanan hulandes i
mundial. Enseñansa i inmigrashon ta esensial den e strategia HRM pa nos pais. Esaki ta e fundeshi riba
kua nos ta bai edifiká nos pais di nobo di un manera duradero. Konsekuentemente, nos lo enfoká hopi
riba transformashon di nos enseñansa, den kua e términonan final vigente di 2003 lo wòrdu aktualisá
segun, por ehèmpel, esnan di OECD pa 2025.

Ademas, nos ta bai implementá e siguiente maneho:

• Lo no ekonomisá den enseñansa. E situashon finansiero di enseñansa na Kòrsou tabata hopi


malu promé ku e krísis kousá pa korona. Pero awor, debí na e ekonomisashon nesesario, e
situashon a empeorá so, segun e direktivanan di skol. Ta bini definitivamente un realokashon di
medionan dirigí riba reorganisashon i efektividat den e afan pa alkansá e metanan poné.

• Un grupo di eksperto den enseñansa di e kuater paisnan


ta kondusiendo un investigashon di henter e sistema
edukashonal, inklusive tur e partidonan públiko i privá

PARTIDO
20 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
envolví, inkluso gobièrnu. Aki ta presentá en todo kaso:
• kalidat di enseñansa, métodonan di duna lès i materialnan di lès;
• konekshon entre enseñansa i merkado laboral;
• pasashi entre ko, po, vo i mbo/ho/wo (sea o no na Hulanda Europeo);
• efisiensia i efektividat di pago pa finansiamentu di enseñansa i mitigashon di inefisiensia
den e sistema;
• fortifiká e mehorashon di kalidat pa medio di supervishon efektivo ehersé dor di, entre otro,
inspekshonnan;
• koperashon entre fasilidatnan di enseñansa i di desaroyo den nos region (i eventualmente
Hulanda Europeo).

• Infrastruktura i modernisashon. Mehorashon di institutonan di enseñansa. No tin mag di tin


distinshon entre skolnan. Segun e nesesidatnan di e diferente skolnan, mester aktua di un
manera desidido pa asina hisa esaki na un nivel igual.

• Ademas, lo digitalisá nos enseñansa.

• Enseñansa di kalidat. Mas mehorashon di e preparashon di studiantenan ku ta bira mas


profeshonal. Update dosentenan ku ya ta dunando lès pa hopi aña, asina ku nan strategianan di
duna lès ta di bon kalidat.

• E nivel di dosentenan i nan medionan di instrukshon mester subi pa medio di aktualisashon di e


términonan final.

• Preparashon profeshonal, ahustá na e pilánan di e ekonomia nobo. Mester solushoná e falta di


skolnan di fishi i introdusí nan di nobo. Teknologia ta influensiá nos eksistensia mundialmente.

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 21
Pues, e ta importante pa e desaroyo di abilidatnan práktiko i e preparashon pa sierto
profeshonnan.

• Eskoho di idioma den institutonan di enseñansa. Programanan di enseñansa di kua e meta


ta ku e alumno/studiante tin un nivel ekselente di por lo ménos ingles, hulandes i spañó pa
haña akseso na un preparashon òf estudio mas avansá den un di e idiomanan aki i ku esaki
no ta forma ningun opstákulo. Papiamentu ta keda un eskoho pa idioma di instrukshon den
“onderbouw” di skol básiko i ta bira un materia obligatorio den “bovenbouw” di skol básiko
te ku e “onderbouw” di skol sekundario. E ta bira un materia fakultativo den bovenbouw di
skol sekundario. Mester prepará alumnonan mas tantu posibel pa enseñansa avansá i pa esei
papiamentu no ta esensial.

• Hasi programanan di skol di 7.30 te 16.00, den kua studiantenan por desaroyá nan tareanan,
aktividatnan físiko i artístiko (wak e modelo skandinavo / finlandes). Despues di ora di skol
mester ta “me and family time”. Mester regla “naschoolseopvang”, relatá na skol pa alohá
muchanan ku no por bai kas òf no por probechá di e guia nesesario, òf alumnonan ku tin
nesesidat p’esei. Den e alohamentu aki por traha riba e “huiswerkbegeleiding”, desaroyo di
arte, deporte i idioma.

• Oranan di skol mas largu i e hasiendo papiamentu un materia fakultativo desde e “bovenbouw
“ di skol sekundario ta intenshoná pa hasi mas tempu liber pa duna e muchanan enseñansa
dirigí i pone Kòrsou atrobe riba mapa ku su poblashon aktivo bon prepará i multilengwe. Tempu
ku Kòrsou tabata eksitoso, e tabata konosí komo un pais ku un poblashon aktivo bon prepará
i multilengwe. Lamentablemente, esaki no ta e kaso mas i mester kambia e rumbo. Nos no
por warda mas ku e invershonnan, pasó nos muchanan pronto mester bai kompetí riba nivel
mundial, miéntras nos ta pèrdè asta e bataya di kompetensia den e sistema aktual den den nos
region. E desishonnan nesesario mester ta tumá pa mas tardá ougùstùs 2021, asina ku nan ta
efektivo entrante ougùstùs 2022.

• Stimulá dosentenan i kordiná orarionan di trabou pa introdusí dianan di enseñansa mas largu.
Naturalmente, mester alimentá e alumnonan aki tambe. E opshon pa “meal plans” mester ta
presente pa esnan ku ta deseá esaki.

• Krea kursonan digital i krea posibilidatnan pa rekapasitashon, asina ku e empleado por


rekapasitá su mes.

• Lo krea benefisionan digital spesial tantu pa e dunadó di trabou komo e empleado pa promové
reentrenamentu i rekapasitashon.

• Atraé institutonan di konosementu i universidatnan strañero pa atraé studiantenan for di den


region.

PARTIDO
22 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
5. AGÈNDA 21 – TRÁFIKO, TRANSPORTE I PLANIFIKASHON
TERITORIAL

VVRP ta un ministerio grandi, pero e persepshon ta ku “output” i efektividat di e ministerio aki ta


abou te hopi abou. Despues di dies aña Outoridat di Aviashon no a logra atkerí “upgrading” na
kategoria 1. Outoridat di Nabegashon ta hopi swak. A emití terenonan sin ku ta hasi algu ku nan,
monumentonan ta dekaí, ROP ta tarda hopi pa emití pèrmit, Kadaster no ta kompartí sufisiente
informashon ku otro ministerionan, Obranan Públiko ta laga hopi obranan sin mantenshon, etc. Un
revaluashon di e funshonnan di e direktornan di sektor ku e kriterianan di tèst ophetivo ta nesesario.

• Digitalisashon di tur e partinan di e ministerio i konektando nan ku otro instansianan ta un


prioridat haltu.

• Atendé ku maneho i reglanan en konekshon ku mantenshon di edifisionan monumental.

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 23
• Atendé ku maneho i reglanan en konekshon ku emishon i okupashon ilegal di terenonan.
• Si a asigná un pida tereno pa desaroyá na un persona, e ta haña un aña pa hasi esei, si
no ta tuma e tereno bèk outomátikamente i ta asign’é na un otro, ku kondishonnan mas
estrikto pa desaroy’é. Ademas, pa yega di un manera lihé na plaka, gobièrnu por bende
hopi edifisio i tereno pará bashí pa medio di un findishi.
• Hasi propiedat inmóbil rèndabel: i) tur tereno di gobièrnu usá ilegalmente ta wòrdu di hür
mésora temporalmente na e usuarionan, ii) tur opshon ku a otorgá mas ku 2 aña pasá pa
hür/erfpacht pa tereonan di gobièrnu i ku no a wòdu usá lo wòrdu revoká, iii) lo bende kasi
tur edifisio i terenonan di gobièrnu no usá pa medio di findishi den kua kaso e kumpradó
lo tin e obligashon di desaroy’é denter di 18 luna òf iv.) por emití terenonan tambe komo
“erfpachtgrond” na empresarionan ku por duna un promesa duru ku denter di un aña nan
lo invertí minimalmente Naf. 250.000,00 riba e tereno pa finnan agríkola, v.) adaptá EOP.

• A base di investigashon eksistente i/òf adishonal lo hasi e nesesidat i gastuanan en konekshon


ku vivienda transparente i lo investigá posibilidatnan pa baha gastunan i hasi mehorashon i,
si ta presente, lo ehekutá nan. Komo meta tin un redukshon di gastunan di 20% den 5 aña
(presupuesto 2020 komo “ijkpunt”) ku ta prosesá den presupuesto pa 2025.

• Repartishon di “sectordirecteuren” – tereno, edifisio, obranan públiko, logístika, teknologia,


mantenshon pa realisá mas efektividat.

• A base di investigashon eksistente i/òf adishonal, lo traha pa yega un fortifikashon di e


sistema di aviashon denter di e konstelashon di reino. Esaki por ta trata koperashon estrecho
di organisashonnan i e organisashon di prosesonan di trabou, konforme e eksigensianan di
seguridat internashonal, den kua e dirikshon ta riba efisiensia i bahamentu di gastunan.

• Finansiá proyektonan di infrastruktura ku e fondo di rekonstrukshon: drechamentu di kaminda,


mantenshon di brùgnan, trahamentu di kamindanan di baiskel, vivienda popular (Wechi), planta
palunan di fruta riba terenonan públiko, konekshon di Jan Thiel/Bapor Kibrá/Marie Pampoen/
Pietermaai/Punda/Otrobanda/Piscadera ku un bulevar rekreativo pa kana/hasi deporte.

• Ta nos intenshon pa establesé un fondo “revolving” di PPP pa konstrukshon di kas, den kua por
realisá un “inhaalslag” grandi pa disminuí drástikamente e lista largu di hende ku ta buska kas
denter di un periodo di 10 aña. E aserkamentu aki ta stimulá simultáneamente e ekonomia i e
konstrukshon i e sektor di struktura riba nos isla, miéntras ku siudadanonan por yega na un kas
adekuá i pagabel.

• Traspasá Parking Authority pa DMO i SKO, ku lo paga impuesto riba e entradanan i lo usa e
sobrá sèn pa mantené i embeyesé e sentro di siudat.

• Basha “heilige huizen” abou den e sektor di transporte, asina ku gastunan di taxi lo baha i
transporte pa bùs lo ta organisá mihó. Esaki mester nifiká un mehoransa pa e siudadano i
usuario.

PARTIDO
24 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
KONSIDERASHONNAN RELASHONÁ KU TRÁFIKO:

E situashon di tráfiko ta deteriorando ku pasonan gigantesko. E komportashon di usuarionan ta


laga mas i mas di deseá ku tur e konsekuensianan envolví. Mester implementá un maneho strukturá
preventivo i di un manera represivo fuerte desde 2021.

E ambishon riba tereno di mobilidat ta den kuadro di ekonomia, salú, kalidat di espasionan públiko i
aksesibilidat di lokalidatnan importante.

Denter di e konteksto aki ta bai pa balansá e interesnan di e diferente usuarionan di kaminda,


peatonnan, outomobilistanan, siklistanan i usuarionan di transporte públiko. Esaki den e konteksto di
e bario. Barionan eksistente i nobo mester tin un infrastruktura ku ta promové e balansa aki.

Ta bai pa mas ku simplemente tráfiko. Tiendanan i otro aktividatnan ekonómiko mester ta alkansabel.
Hende mester por aspirá un estilo di bida saludabel ku ta wòrdu sostené dor di e infrastruktura.
Barionan mester ta bon strukturá pa hasinan habitabel i adekuá pa kana i praktiká deporte.

Stimulá e uso di vehíkulonan eléktriko i vehíkulonan ku ta kore riba hidrógeno. Esaki ta rekerí
adaptashon di e infrastruktura (e kargamentu di bateria i yenamentu hidrógeno). E aspirashon mester
ta pa baha e emishon di CO2 produsí dor di tráfiko. Transporte públiko i taxinan tambe mester hasi
uso di vehíkulonan bèrdè.

UNDP a desaroyá un vishon integral pa mobilidat ku mester wòrdu tradusí rápidamente den ehekushon
di (programanan di) akshon entre kua e midimentu i modelashon di tráfiko, na benefisio di maneho i
adaptashonnan di tráfiko.

• Nos ta partidario di realisashon riba término pa dos kaminda di apertura prinsipal: un pa e


banda oriental di e isla pa e otro partinan di e isla i un na e parti oksidental di e isla.

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 25
• Trahamentu di aseranan, kuminsando den e barionan den konstrukshon.

• Remplasá impuesto pa vehíkulo pa akseins riba kombustibel i gast’é berdaderamente riba


kamindanan i e infrastruktura korespondiente.

• Stipulá pa lei ku no por establesé tiendana banda di kamindanan unda e velosidat di tráfiko ta
60 km pa ora òf mas.

• Konsiderá seramentu di “keuringslokaal” i e inefisiensianan di plachi di number i sticker. Intodusí


un sistema den kua algun garashi i pòmpnan di gasolin ta duna full-time service ta wòrdu
outorisá pa kùr outo.

• Prohibí vehíkulo ku stür na man drechi gradualmente – prohibí importashon inmediatamente i


ku un periodo di transishon pa vehíkulonan eksistente pa un kantidat di aña.

• GMN i VVRP mester koperá ku e instituto di konosementu hulandes pa mehorá maneho di awa i
pa hasi preparashonnan pa efektonan adishonal di “global warming”.

PARTIDO
26 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
6. AGÈNDA 21 – DESAROYO SOSIAL, LABOR I BIENESTAR

• Fleksibilisashon di e merkado laboral mester sòru tambe pa mas mobilidat bou di empleadonan.
Pa por suprimí gastunan i oumentá produkshon por kuminsá ku esaki ku abolishon di pèrmit di
trabou, limitashon di entrada di émpleadonan sin konosementu i oumentu di límite di e oranan
èkstra di trabou di 40 ora pa por lo ménos 45 ora pa siman. Sektornan ekonómiko nobo ta
rekerí un otro aserkamentu for di lokual Kòrsou tabata kustumbrá kuné den époka industrial. Ta
trata awor di servisionan (online) 24 ora x 7 dia.

• Dor di “handhaving” mihó, dunadónan di trabou malu por wòrdu atendé mas lihé i CBS
por publiká inkuestanan pa anunsiá públikamente kua dunadónan di trabou ta bon pa nan
empleadonan i kua nò, i ta abolí e pèrmit di retiro pa empleadonan ku ta gana mas ku 150% di
e suèldu mínimo.

• E adaptashon di e organisashon pa por ehekutá e maneho nobo. Aki digitalisashon i internet lo


hunga un ròl sentral, kombiná ku presensia di gobièrnu den bario, serka di e grupo di enfoke.
Mester konsiderá e ofisinanan di SOAW, sentronan di bario i fasilidatnan di deporte.

• Mester fleksibilisá i modernisá pèrmitnan di trabou i atmishon (tur hende ku wòrdu atmití pa
drenta nos pais mester por traha outomátikamente).

• Introdukshon di un Kámara Laboral na Korte kaminda ta trata kasonan laboral pa medio di


“snelrecht” i simultáneamente abolí pèrmit di retiro pa tur empleado ku ta gana minimalmente
150% di e suèldu mínimo.

• Den sektor turístiko ta paga trabou di overtaim for di 48 ora i den otro sektornan for di 40 ora.
Pa oumentá mobilidat den sektornan ku ta kremp pa sektornan ku ta kresiendo i oumentá
produkshon (i limitá défisit di gobièrnu), ta hisa e límite di overtaim den tur sektor na 45 ora
(esaki ta redusí e buraku kompará ku turismo i ta hasi’é basta mas fásil pa travesá). Aki tambe ta
konta ku mester kana konforme e eksigensianan di 24/7.

• Sòru pa e fondonan limitá ta yega serka hendenan ku bèrdaderamente no por traha (behes,
malesa, hèndikèp) i e sobránan mester ta ménos dependiente di gobièrnu.

• Drecha e reda sosial eksistente ku bista pa esnan ménos privilegiá i débil den nos sosiedat.

• Investigá i mehorá e reda sosial eksistente dor di integrashon di e diferente areglonan.


Puntonan di salida ta inklushon i un empleo apropiá.

• Formulá un maneho pa grandinan.

• Formulá un maneho pa e grupo di enfoke ku un limitashon.

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 27
7. AGÈNDA 21 – SALÚ, MEDIO AMBIENTE & NATURALESA

Pa yega na un mehorashon rápido i drástiko di salubridat, koperashon mas estrecho i stratégiko


denter di kostelashon di reino ta esensial. Esaki pa garantia di un maneho inklusivo pa garantisá un
kuido pagabel i aksesibel pa tur siudadano. Aki tambe ta konta ku e siudadano mester benefisiá.
E aspirashon ta pa djèk salubridat na Kòrsou gradualmente na i konforme e mésun normanan na
Hulanda. Lo promové koperashon entre instansianan lokal i hulandes. No solamente salubridat, sino
tambe edukashon i seguridat ta derechonan fundamental ku mester wòrdu garantisá na nivel di reino,
konsiderando e eskala chikitu di nos isla (e islanan).

Metanan:

• Dominá i tene bou di kontrol entre otro COVID-19. Pero tambe otro malesanan ku ta okurí
frekuentemente, manera defisiensia di nir, enfermedatnan kardíako i vaskular i preshon haltu;
• Sigurá kontinuidat di kuido agudo.
• Organisá e kuido efisientemente i realisá un sistema di kuido rubusto i pagabel.
• Mester bini mas énfasis riba prevenshon (tambe pa loke ta trata presupuesto), asina ku e
gastunan riba término no solamente por baha, sino ku tin un poblashon mas salú.

PARTIDO
28 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
Ademas, DP tin e siguiente “beleidsvoornemens”:

SALUBRIDAT

• Komersialisashon di salubridat pa hasi turismo médiko i tambe pasamentu di invierno dor di


grandinan riba nos isla. Esaki ta krea tambe empleo i aktividat ekonómiko.

• Den kuadro di efisiensia ta pone riba mapa i rechasá kosnan dòbel den oferta di kuido di e
diferente hospitalnan i otro inefisiensianan pa medio di formulashon i ehekushon di un plan di
koperashon entre hòspitalnan regional i sera konbenio atministrativo, bou di kua ta komprondé
en todo kaso:
• Redukshon di e kantidat di referensianan médiko pa ekterior dor di ekspandé e oferta di
kuido denter di region karibense di reino (kuido di spesialista superior). E Curaçao Medical
Center ultra moderno ta ofresé e posibilidatnan aki kaba (tambe ku partisipashon digital di
dòkternan for di eksterior).
• Preparashon regional i planning di kapasidat di personal di kuido (redusí gastunan di
preparashon dor di ménos preparashon den eksterior).
• Rashonalisashon di kuido di laboratorio.
• Mester implementá un transformashon berdadero di kurativo pa preventivo si nos ke mehorá
salú di nos poblashon i tene e gastunan bou di kontrol i asta redusí nan riba término. Wak e
dokumento di maneho ‘Un Kòrsou Salú 2025”.
• Legalisashon di kánabis (mariwana) medisinal i produktonan konteniendo canabis (CBD).
Gobièrnu por imponé akseins riba esakinan na benefisio di kaha di gobièrnu.
• A invertí hopi den e hòspital nobo, pa kua motibu a sobra insufisiente pa infrastruktura di
dòkter i enfermeronan pa por ofresé bon kuido. No opstante e invershonnan grandi, lo mester
invertí mas den CMC pa lag’e funshoná adekuadamente. Esaki lo redusí referensia pa eksterior
konsiderablemente i pues baha e gastunan. Pa generá entradanan èkstra, CMC mester subi
terenonan regional mas pronto posibel, dor di ofresé sierto servisionan na paisnan bisiña.
Strategia ku ta generá entrada (ekstendé e merkado).
• Komo ku a postponé e enkuesta parlamentario tokante e konstrukshon di CMC varios biaha,
últimamente pa mei di 2021, i ARC no a kaba finalisá su kontrolnan, un enkuesta independiente
lo mester tuma lugá, prinsipalmente tokante surpasonan presupuestario ku finalmente gobièrnu
c.q. e siudadanonan mester paga.
• Tambe CMC lo mester forma e asina yamá “anderhalve lijnzorg”, pa kua motibu tantu e parti
oriental komo e parti oksidental di nos isla lo haña sentronan di salú ku lo benefisiá e siudadano.
• Introdukshon di legislashon ku eksigensianan minimal pa infrastruktura i okupashon, asina ku
kuido kontinuo ta garantisá pa tantu ora di konsulta komo operashonnan. E dòkternan ta kapas,
pero e organisashon rondó di dje no ta efisiente. E eskala aki ta muchu chikitu, pa kua motibu
tin muchu empresanan unipersonal mal organisá. E nivel di e personal di kuido mester subi,
paralè ku e invershonnan ku lo mester wòrdu hasí den enseñansa.
• Laga mas spesialista drenta nos isla pa redusí e tempunan di espera i redusí e eskases di
spesialista. Tin por ehèmpel solamente dos urólogo riba nos isla. Esaki tambe ta un eksigensia
pa stimulá turismo médiko.
• Investigashon a demonstrá ku na Kòrsou ta preskribí dos bes mas tantu remedi pa pashèntnan
kompará ku Aruba i Hulanda. Pa redusí e gastunan di salubridat, nos ta na fabor pa tin un

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 29
aserkamentu pa redusí e kondukto di preskripshon urgentemente.
• Mester drecha e efisiensa interno di SVB.
• Pèrmití empleadonan bai un dòkter di kompania ora di mèldu malu en bes di un dòkter di SVB..

MEDIO AMBIENTE & NATURALESA

• Introdusí un lei di medio ambiente en konekshon ku bashamentu ilegal di sushi i sushamentu di


medio ambiente i polushon di airu ku kastigu i butnan haltu pa violadónan i kuminsá e kampaña
di nobo, pero sí imponiendo “handhaving” estrikto ku por imponé butnan fuerte na fabor di
kaha di gobièrnu.
• Introdusí polis di medio ambiente i finansi’é eventualmente ku rendimentu di butnan haltu.
• Proklamá parkenan nashonal nobo, tantu riba awa komo bou di awa. Por ehèmpel: San Nicolas,
Oostpunt (en todo kaso minimalmente e areanan kostal), Patrick, Ascension, Den Dunki, Mal
Pais, Jan Kok/Rif St. Marie, saliñanan i Klein Curaçao.
• Protehá kostanan kontra desaroyonan innesesario, en partikular e parti oriental di Kòrsou,
kaminda e diversividat ta esun di mas grandi. Promové turismo di buseo. Mester para e
bashamentu di greis i awa di riol i supstansianan kímiko den laman.
• Protehá areanan di RAMSAR na Kòrsou. Tin sinku área di RAMSAR. Solamente un ta
parsialmente ofisialmente den un área protehá. E áreanan aki ta: Rif St. Marie, alrededor di
saliña, Malpais/Boka Samí, alrededor di saliña, Dam di Muizenberg, Nortwèst di Kòrsou for di
aproksimadamente Boka Ascension te Westpunt i Klein Curaçao. Esakinan ta áreanan “wetland/
drasland” ku ta masha importante pa e poblashon di paranan riba nos isla.
• Krea mas lugánan pa basha sushi pa duna mas hende e posibilidat pa por basha sushi di
unmanera legal na otro sitionan ku no ta solamente Malpais en kombinashon ku e introdukshon
di e posibilidatnan di prosesamentu produktonan resisual bèrdè.
• Desaroyá un manera pa warda supstansianan tóksiko, manera bateria i otro sushi kímiko.
• Desaroyá mas posibilidat pa energia limpi/bèrdè, manera solo, bientu i energia térmiko di
oséano, inkluso konstrukshon di fábrikanan di hidrógeno bèrdè. Ménos dependiente di energia
fòsil ku ta kousa polushon.
• Promové agrikultura lokal mas aleu.
• Prohibí “single-use plastics” i produktonan di “Styrofoam”.
• Kontrol èkstra riba vehíkulonan diesel pa redusí gasnan di eskape. Mester kùr af outonan ku no
por kumpli ku esaki, en konekshon ku emishon di CO2.
• Un maneho struktural pa planta mas palunan lokal. Investigashon a proba ku hopi mata
i palunan ta sòru pa un medio ambiente mas fresku i ta duna protekshon kontra kalor.
Notablemente den areanan urbano esaki lo hasi hopi diferensia.
• Prevení kapmentu innesesario di palu i areanan di mondi pa medio di legislashon, kompañá
konsekuentemente pa butnan haltu
• Mondi/paluman di mangel ya ta protehá pa medio di legislashon, pero mester apliká esakinan.
Tambe ku sanshonnan nesesario manera but.
• Promové turismo ekológiko. Turistanan ekológiko ta gasta promedio muchu mas ku turistanan di
“cruise” i “all-inclusive”.

PARTIDO
30 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
• Mester obligá hotèlnan nobo òf proyektonan grandi pa tene un EIA (Evironmental Impact
Assessment) promé ku kuminsá konstruí mes. Un entidat independiente mester verifiká esaki.
Esaki ta wòrdu finansiá pa e desaroyadó di proyekto mes.
• Ta introdusí un kuota i piskamentu mará na temporada pa por mantené e poblashon di piská.
• Drechamentu di e infrastruktura di instalashonnan di sistema di purifikashon di awa na Kòrsou:
Shut i Klein Hofje. Mester purifiká awa residual en bes di bash’é den laman.
• Méskos ku Boneiru, por introdusí un “natuur tax” pa turistanan pa generá fondonan.
• Establesé fondonan pa sostené parkenan natural i paga “parkwachters”.
• Mehorá e sistema di desagwe di CMC. Hopi awa residual i supstansianan kímiko ta bai
simplemente den palunan di mangel na e momentonan aki. E mehorashon di e sistema di
desagwe for di área di Ref pa Klein Hofje mester wòrdu ehekutá mas pronto posibel.
• Hulanda ta lider mundial riba e terenonan di agrikultura i maneho di awa. Tur dos ta importante
pa Kòrsou, pero mal reglá. En koprashon ku Hulanda (entre otro TNO i e universidatnan di
Wageningen i Delft) mester elevá Kòrsou na un lider regional riba e terenonan aki.

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 31
8. AGÈNDA 21 – HUSTISIA

Kòrsou tin ku lucha kontra hopi kriminalidat ku ta travesá frontera, manera trafikashon di droga,
trafikashon di hende, komersio di arma i labamentu di plaka. Ademas, e entrelasamentu entre
supramundu i inframundu ta forma un menasa serio pa e funshonamentu bon di e estado di derecho,
ku tur e konsekuensianan envolví pa sosiedat, e klima di inverhson i e prestigio di reino den mundu.

E reforma i medidanan relashoná ku e estado di derecho tin komo meta: duna un kontribushon na
e fortifikashon di e estado di derecho dor di, en todo kaso, intervení pa fortalesé e supervishon di
frontera, e aserkamentu di kriminalidat finansiero ekonómiko i e mehorashon di e sistema di detenshon.

Un di e problemanan mas grandi di parti di gobièrnu den e situashon eksistente di pais tin di haber
ku un falta enorme di kapasidat di “handhaving” – no solamente na e Ministerio di Hustisia, sino tur
kaminda. En prinsipio tin sufisiente lei i regulashonnan, pero pa falta di “handhaving” hopi biaha
kosnan ta kana robes òf no tin kumplimentu. Esaki ta un di e kousanan prinsipal ku e konsepto di
“broken windows” a haña gara riba riba nos isla. Ta tempu pa pone asuntunan na òrdu. Den e kuadro
aki, nos tin e intenshon pa yega na un koperashon stratégiko mas estrecho denter di e konstelashon
di reino pa mehorá e nivel di “handhaving” i baha e gastunan dor di benefisio di eskala. E gastunan
di nos sistema di “handhaving” kibrá no solamente no ta funshonal, sino tambe muchu karu pa loke
e ta produsí.

Ademas di e medidanan kombiní den e “landenpakket”, nos ta hasi nos mes fuerte pa e siguiente
reformanan, den kua e punto di salida ta e kambio di lugá di e enfoke riba represhon di kriminalidat
pa prevenshon, prinsipalmente pa medio di atenshon pa hóbennan vulnerabel.

• Adaptashon di legislashon di inmigrashon i impuesto pa hasi’é mas atraktivo pa inmigrashon


(i trabou) di migrantenan pudiente i ku konosementu (inkluso un redukshon di impuesto pa

PARTIDO
32 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
dosentenan ku ta kualifiká). Asina ku e legislashon di inmigrashon ta na òrdu, por abolí e pèrmit
di trabou, pasobra tur hende ku wòrdu atmití mester por traha tambe.

• Koperashon mas estrecho ku paisnan den reino pa oumentá e efektividat di e kadena hudisial
i efisiensia i gastunan mas abou komo konsekuensia di e benefisionan di eskala. Tal bes e
paisnan den reino por palabrá ku empleadonan den funshonnan superior, kaminda mester
ehersé supervishon òf mester apliká “handhaving” (supervisornan i kadena hudisial), mester
kambia kada 3 te maksimalmente 5 aña entre e paisnan pa stimulá “handhaving” di un manera
ophetivo i profeshonal.

• Pa loke ta trata “handhaving”, proklamá un maneho di “zero-tolerance” pa imponé rèspèt i


òrdu atrobe. E violadónan di lei mester realisá ku ta kos serio i ku ta apliká un maneho di “zero-
tolerance”. Mester atendé delitonan chikitu òf mal komportashon tambe. No ta nesesario pa
regla tur kos ku kastigu di prison. Tin asuntunan ku por wòrdu reglá atministrativamente ku
butnan (fuerte) òf un “shame list” (transparensia) òf ku servisio komunitario.

• Hisa kastigunan pa atrako i delitonan seksual.

• Legalisashon di hendenan no dokumentá ku sierto grado di ekspertisio òf preparashon mínimo


risibí den nan pais di orígen. Asina ta registrá te na ki grado e gruponan aki por kontribuí na
e ekonomia i por lo ménos por kobra impuesto i karganan sosial di e grupo di hendenan aki,
konforme e siguiente prosedura:
• Registrashon i inventarisashon;
• Establesé ken sí tin i ken no tin trabou òf perspektiva pa empleo;
• Esnan ku no tin trabou, ta haña seis luna pa haña un trabou òf inisiá un kompania di nan mes
(ku por lo ménos un partner komersial lokal ku nashonalidat hulandes);
• Esnan ku no a haña un trabou despues di e seis luna, mester regresá nan pais, komo ku nan
ta bai forma un karga muchu pisá riba hopi tereno pa nos sosiedat. Nos sosiedat chikitu no
por karga ni paga esaki;
• En adelante ilegalnan mester wòrdu ekspulsá inmediatamente. No ta prudente pa tene nan
aki.
• E prosedura di inmigrashon (ku ya ta eksistí) mester bira mas pronto posibel un sistema
integral i outomatisá mas tantu posibel. Esaki ta limitá manipulashon i eksepshonnan riba e
regla i pa motibu di esaki tin ménos chèns pa iregularidat.

BAN
PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 33
9. AGÈNDA 21 – FINANSA PÚBLIKO

Nos intenshon ta pa realisá e siguiente metanan:

• Halsa e noshon ku finansa públiko no ta eksklusivamente un ministerio ku ta pará riba su mes.


For di Finansa mester pensa muchu mas konhuntu di ki manera por stimulá e ekonomia. Prueba
es ku ta un ekonomia sólido, kresiente i duradero eventualmente ta influensiá e kaha di gobiènu
positivamente i e tráfiko finansiero ekonómiko i no al reves;
• Un sektor finansiero stabil ku por realisá su ròl pa sostené e ekonomia real di un manera bon;
• Un manera adekuá di regulá e sektor finansiero, den kua ta tene supervishon adekuadamente
riba kumplimentu;
• Un supervisor ku ta aktua na tempu i desidido den kaso di problemanan serka empresanan
fiansiero;
• Introdukshon di e “zalmnorm”, den kua ta despegá e gastuan públiko for di entradanan di
gobièrnu. Ta palabrá adelantá un plafòn den e gastunan públiko i ta usa e di bon na entradanan
pa amortisá debenan pa invertí– no pa gastunan èkstra.

Ademas di e metanan menshoná ariba, nos tin e intenshon pa implementá e siguiente reformanan:

• Adaptashon di legislashon di inmigrashon i impuesto pa hasi’é mas atraktivo pa inmigrashon


(i trabou) di migrantenan pudiente i ku konosementu (inkluso un dedukshon di impuesto pa
dosentenan ku ta kualifiká). Asina ku e legislashon di inmigrashon ta na òrdu, por abolí e pèrmit
di trabou, pasó tur hende ku wòrdu atmití mester por traha tambe.
• Mirando e konklushon i rekomendashonnan di e varios rapòrtnan di ARC, mester fortifiká e
kontrolnan di finansa i maneho (sentral i serka e servisionan) i e funshon di auditoria i tambe e
legitimidat di e maneho di supsidio i e ehekushon di esei.

PARTIDO
34 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
• Ademas mester transformá e otro ministerionan di tal manera ku kada ministerio ta atministrá
su mes presupuesto i karga responsabilidat p’esaki. Aktualmente e proseso di aprobashon ta
muchu detayá, motibu pa kua ta hasi eksepshonnan denter di e ministerionan riba e prosedura
di aprobashon. E Ministerio di Finansa ta duna servisio na e otro ministerionan i ta registrá,
kontrolá i monitoriá en bes di aprobá asuntunan tambe di kua nan no por huzga e prioridat.
• Digitalisashon di outorisashon i kontrolabilidat di gastunan.
• Investigashon independiente di dòlarisashon i moneda digital.
• Introdusí legislashon pa enkurashá bankonan komersial i di desaroyo pa suministrá “small
business loans” ku un profil di riesgo un tiki mas haltu ku ta kontribuí na kresementu ekonómiko
i kumpli ku sierto kondishonnan ku akompañamentu di “coaching” (e ora ei MEO no tin mester
di hür “consultants” mas). Un maneho similar tambe por wòrdu usá pa yuda siudadanonan ku
ta kumpli ku sierto kondishonnan kumpra nan promé kas propio pa medio di un hipotek ku
kondishonnan mas faborabel.
• CBCS – e atministrashon di e instituto vital aki mester wòrdu fortifiká, konforme “best practices”
internashonal, entre otro dor di separashon di diferente tarea denter di CBCS. Ademas, mester
koperá di un manera mas estrecho ku DNB den kuadro di independensia i asistensia tékniko.
• Modernisashon di fayonan konosí den legislashon i regulashonnan ta tuma lugá, en todo kaso
introdukshon di “Depositogarantiestelsel (DGS)” i modernisashon di un kuadro di resolushon
• Krea un fondo pa rekunstrukshon nashonal: fondonan ta bini for di preisnan di gasolin/diesel,
eliminashon CINEX/CD/SLS, 5% impuesto riba pagonan ku “money remittance”, emishon di
akshon/bono.
• Eliminá restrikshon di divisa.
• Mester kita bareranan di komersio entre e paisnan di reino, asina ku e merkado di Kòrsou por
krese.
• Revishon i simplifikashon di e sistema di impuesto en bista di un repartishon hustu di entrada,
stimulashon di ekonomia i kontrol i kobransa mas efisiente. E sistema final mester stimulá
aktividat i skùif e peso di impuesto di labor pa konsumo.
• Abolí tur impuesto chikitu i hopi detayá ku ta kosta mas den e ehekushon i kontrol ku nan ta
generá. Aki, nos por konsiderá impuesto manera impuesto di stampia, impuesto

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 35
di suseshon. Mester bini tambe un reflekshon tokante e ròl di impuesto di ganashi den
ekonomia. E impuesto di ganashi a bira muchu kompliká. Impuestonan alternativo ku por
konsiderá ta:
• Introdusí un “transaction tax” manera Sint Maarten ta konsiderando aktualmente den
kua bankonan komersial ta kobra i transferí.
• “Fee” pa kada kompania registrá na Kámara di Komersio manera na Bahamas,
Bermuda i otro islanan den Karibe.
• Remplasá impuesto pa vehíkulo dor di apliká solamente akseins riba kombustibel.
• Impuesto riba labor ta muchu haltu i e merkado informal ta muchu grandi. Dor di impuesto
indirekto e imposishon i kobransa ta bira mas efisiente.
• No ta oumentá e tarifa general di O.B. pa 9% i a la bes abolí totalmente “aftrekrecht” di
O.B. na ora di importashon, sino introdusí simultaniamente un ABB bon elaborá konforme e
rekomendashon di IMF, i a la bes inkorporá e legislashon “tax and duty free” den dje. Punto
di salida di kambio di impuesto mester ta pa stimulá produkshon i eksportashon.

BAN

PARTIDO
36 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
• E sektor laboral den sektor privá ta hopi biaha mas grandi ku e sektor gubernamental. Nos
ta bai desaroyá un maneho laboral ku lo kana mano a mano ku e desaroyo i produktividat di
sektor privá
• Mayoria empleado den sektor privá no tin ningun otro areglo di pinshon ku solamente
AOV, miéntras ku e fondo di AOV ta kore riesgo grandi pa motibu di e situashon
ekonómiko di nos isla. Den kaso di oumento di produktividat di e empleadonan i un
fortifikashon di e ekonomia, lo mester bin mas bista pa un mihó sistema di ònderstant
i pinshon. Nos pais lo no ta un estado di kuido pa personanan ku por traha, pero si un
persona no por traha òf no por traha mas, lo mester tin sí un reda adekuá i duradero.
• Despues di a baha e preshon fiskal kolektivo, por krea e espasio finansiero nesesario pa
un pinshon básiko (obligatorio) pa empleadonan den sektor privá.

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 37
10. AGENDA 21 - ATMINISTRASHON, PLANIFIKASHON I SERVISIO

• A base di un saminashon integral, lo desaroyá i implementá proposishonnan pa mehorá e


digitalisashon, kalidat, efektividat i forsa di ehekushon di e organisashon di gobièrnu, bou di kua
tambe ta inkluí poder di influensia di e stafnan ministerial.
• Oumentá e efektividat di e sektor públiko dor di baha e “public wage bill” (den liña ku
e averahe karibense di 10 porshento di e BBP) i e redukshon di e gastunan di sektor
públiko en general.
• A base di investigashon den e kondishonnan sekundario i tersero (entre kua pago pa overtaim,
areglonan di ferlòf, rekompensanan partikular i sobresuèldu, biahe i kompensashonnan di biahe,
etc.), ta desaroyá i implementá proposishonnan pa posibel ekonomisashon.
• A base di investigashon eksistente i/òf adishonal ta desaroyá un maneho di personal stratégiko.
Bou di esaki nos ta komprondé en todo kaso: un planifikashon di personal stratégiko, e
resultadonan di e saminashon, introdukshon di un sistema di maneho di prestashon denter di e
aparato públiko i e limitashon di e influensia polítiko riba asuntunan di personal.
• Den kuadro di un esfuerso optimal, ta determiná e formashon, okupashon i presensia berdadero
i disponibilidat di kolaboradornan di gobièrnu.
• Realisashon di “e-government”. Sentralisá i mehorá e infrastruktura di IT di gobièrnu pa
por traha mas lihé i mas efisientemente i atkerí, kompartí i analisá muchu mas informashon.
Gobièrnu mester tuma mas desishon ku ta “data driven” i p’esei mester buska, registrá i usa e
datonan mihó.
• E ministerio mester funshoná manera un departamento di HRM.
• Mester ekonomisá riba e pinshonnan di minister i miembronan di Staten.
• Kambia obligatoriamente e “topkader” despues di un kantidat di aña pa tene nan skèrpi i
ophetivo.
• Limpia LMA pa pone e responsabilidatnan entre gobièrnu komo dunadó di trabou i amtenar
komo empleado mihó den balansa, kuminsando inmediatamente ku un sistemea di evaluashon
pa amtenarnan ku sistema di gratifikashon konektá kuné. Nada mas di oumento periódiko i
asuntunan por estilo.
• Na e momento aki, nos pais konosé dos tipo di empleado, esta empleado i amtenar, den kua e
derecho i obligashonnan ta formulá di un manera diferente. Mester hasi esaki igual.

PARTIDO
38 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
11. AGÈNDA 21 – ASUNTUNAN GENERAL I PROMÉ MINISTER

• Aparte di su tareanan propio, e Promé Minister tin tambe un ròl di kordinadó bou di e
Ministernan. Komo tal, tin un ròl masha importante poné un banda pa kordiná AGÈNDA 21 i pa
semanalmente monitoriá resultadonan i ahustá nan.

• Relashonnan di reino – E diskushonnan tokante outonomia i “budgetrecht” no ta al kaso tanten


ku nos no ta kapas pa duna supstansia na e obligashon i responsabilidatnan korespondiente. E
rapòrtnan di “Algemene Rekenkamer” di Kòrsou tokante e maneho finansiero públiko ta papia
palabra kla, i tambe e suptansia ku a duna e “groeiakkoord” ku entretantu a basha den COHO.

• A base di un investigashon integral, lo desaroyá i implementá proposishonnan pa mehorá


kalidat, efektividat i forsa di ehekutá di e organisashon gubernamental, bou di kua tambe ta
komprondé e poder di influensia di stafnan ministerial. E gobièrnu mester ta mas chikitu i mas
efektivo. I mester realisá rápidamente e paso na un gobernashon totalmente transparente. Esaki
tin bentaha pa un gobièrnu ku ta funshoná mas efektivamente, miéntras ku siudadanonan por
konta ku un servisio mihó, mas rápido i aksesibel. E siudadano mester benefisiá mas di dje.

• Introdukshon di un lei no-diskriminatorio, asina ku tur hende ta haña trato igual.

• Atraé asistentenan tékniko (temporalmente) pa oumentá e forsa di ehekushon di gobièrnu


i pa renforsá e “inhaal/transformatieslag”. Den tempu relativamente kòrtiku (un te ku
maksimalmente dos periodo di gobernashon) mester realisá hopi.

• Kuminsá ku transishon pa energia (energia mas duradero i fábrikanan di hidrógeno).

• Solo, bientu i laman nos tin. Mester saka muchu mas benefisio for di e fuentenan di energia
natural. Kòrsou ta ofresé posibilidatnan pa lanta un instituto di investigashon sientífiko riba e
tereno aki.

• Engrandesé merkado dor di krea tráfiko liber di merkansia, servisio, kapital i personanan ku otro
paisnan (kuminsando ku e paisnan den reino).

PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 39
• Kuminsá ku fortifikashon di institutonan di nos pais (VDC, CBCS, ARC, BTP&U. OM, Inspectie
di Enseñansa, Outoridat di kuido, etc.) pa medio di kambio di (topkader) den reino i mas
koperashon pa alsa nivel i baha gastunan pa medio di benefisionan di eskala.
• Kompanianan di gobièrnu – A base di saminashon integral di e kompanianan (semi)
gubernamental i entidatnan gubernamental pa legitimidat di tin akshon públiko (nan ta sirbi
interes/metanan?), efektividat (nan ta yega e metanan?) i efisiensia lo desaroyá i implementá
proposishonnan. Un gran kantidat di kompania di gobièrnu ta ofresé produkto i servisionan
básiko. Esaki mester tuma lugá mas efisiente i efektivamente posibel i kontra gastunan mas
abou posibel (den kua gastunan salarial no mester ta outomátikamente konforme merkado). Dor
di esaki “e cost of doing business” ta wòrdu influensiá positivamente.
• Kompanianan di gobièrnu – Direktornan no por keda den funshon pa tempu indefiní. E
kontraktnan ta pa 5 aña ku e opshon pa wòrdu prolongá ku un periodo máksimo di 10 aña.
Tambe ta e tarea di e direktor (i parti di su evaluashon) pa guia un remplasante.
• Kompanianan di gobièrnu – Pago di salario di direktornan mester ta konforme e “Rhuggenaath
norm” denter di un periodo di maksimalmente 3 aña (ahuste gradual ku un periodo maksimal di
3 aña).
• Futuro di e refineria – E refineria den su kondishón aktual no ta ofrese un futuro duradero.
Nos kier mira Curaçao komo delantero di e paísnan ku ta traha i drai totalmente riba energia
bèrde. Nos mester hasi mas i mihó uso di energia di solo, energia di bientu, stom i e proseso
pa konbertí ola di laman den energia. Nos Promé Minister(nan) i diferente komishonnan tabata
okupá ku e dokumento “Future of the Refinery” i a gasta sentenares di miyon di plaka di
gobièrnu pa e preservashon di e refineria, ounke kombustibel fòsil ta birando ménos i ménos
popular i ku mundu gradualmente ta bai hasi e transishon pa e alternativanan mas ‘bèrdè’.
Echonan ta:
• US Virgin Islands, Hovensa, St. Croix a sera su portanan fin di 2011 i ta purba habri su
portanan atrobe en vano na 2020, pero nunka lo tin e mésun aktividatnan di antes. https://
www.rigzone.com/news/wire/caribbean_refinery_restarts_after_eight_years_of_disuse-29-
sep-2020-163422-article/
• Valero na Aruba ta parse será definitivamente. Aruba ya ta papia di alterntivanan pa e área
ei. 
• Trinidad su Point a Pierre: https://www.argusmedia.com/en/news/2155883-trinidad-refinery-
sale-collapses. Futuro di e tres refinerianan aki ta hopi insigur.
• Isla na Kòrsou ta un “werkmaatschappij” ku entretantu biennan bankarote di kompania
mama na Venezuela, PDVSA. 
• A desaroyá e refineria di Kòrsou pa refiná krudo pisá venezolano.
• E refineria di Kòrsou ta hopi antikuá i mester di miares pa modernis’é i pon’é na nivel, pa e
por kumpli ku e eksigensianan di medio ambiente i sistemanan di produkshon moderno
• Pakiko restorá? Zeta venezolano? Por lo pronto Kòrsou lo no por hasi negoshi mas ku
Venezuela, mirando ku e régimen di Nicolas Maduro ta hopi bou di sanshonnan di tantu
Merka komo Union Europeo. E presidente ta enserá:
• No ta kumpra zeta;
• No ta hasi komersio;
• No tin fasilidatnan di pago ku dòler merikano;
• Riesgo grandi di pèrdida di status di “correspondent banking” di e sistema bankario di
Kòrsou (ku ta fasilitá operashon di pago internashonal).

PARTIDO
40 DEMOCRAAT Partido Democraat • +5999 512 0844
• Entre 2030 i 2035 tur fabrikante grandi di outo lo stòp di traha outo ku ta kore riba
kombustibel fòsil. Hopi pais ya a anunsiá entrante 2030. https://en.wikipedia.org/wiki/
Phase-out_of_fossil_fuel_vehicles#:~:text=Countries%20with%20proposed%20bans%20
or,Vehicle%20(ZEV)%20Program%2C%20Sri
• E solushon ta pa hasi e refineria mas chikitu pa ten’é operashonal den e periodo di
transishon i na mes momentu ku yudansa di Hulanda, kuminsá sania e tereno no usá i hasi’é
kla pa konstrukshon di un proyekto Delta Ekonómiko “multi-purpose”, den kua: sanashon
di suela siguí pa industria limpi, manera fábrikanan di hidrógeno bèrdè i panelnan solar,
konstrukshon di vivienda, haf di yate (mega), horeca, rekreashon i bèrdè ta pará sentral.
Kreando asina un multiple di empleo en komparashon ku loke nos ta trata en vano pa
protehá. 
• Mester traha un masterplan dentro di 2 aña, den kua ta detayá kon ta plania pa den 15
aña yega na un planta mas chikí ku lo kuadra mas ku normanan aseptabel pa nos medio-
ambiente i ku ta kumpli ku demanda di merkado di futuro.
• Nos meta ta pa garantisá e integridat di nos pais i pueblo, konosé e nesesidatnan di nos pueblo
i pa stimulá desaroyonan positivo; tur esaki a base di un aserkamentu ophetivo, positivo,
pero krítiko di e tarea di kontrol riba nos gobièrnu. Nos ta para pa un sistema parlamentario
ku ta funshoná riba un nivel haltu, ta representá e komunidat i ta protehá nos demokrasia i
estado di derecho. E promé instituto ku, pa loke ta konserní nos, mester di un reformashon,
ta nos parlamento. For di parlamento mester ehersé kontrol i eksigí kuenta i rason di e otro
instansianan gubernamental, asina ku esakinan ta bai funshoná debidamente. Nos parlamento
mester tin un funshon ehemplar i mester konsistí di hendenan kapas ku ta karga i hiba balor i
normanan i ta sòru pa e aparato gubernamental produsí servisionan konfiabel, di alta kalidat i
efisiente pa pueblo.
• Desde e desmantelashon di Antia Nerlandes dia 10-10-2010, e kantidat di miembro di
parlamento ku ta representá Kòrsou a subi di 14 pa 21. Manera ta deskribí, esaki no a
kontribuí na e dinamismo i efektividat di e instituto. Nos ta para pa un redukshon di e
kantidat di parlamentario di 21 pa 15. Esaki no solamente lo produsí un ekonomisashon
konsiderabel di gastunan, sino tambe lo stimulá e koperashon den parlamento i kontrarestá
fragmentashon durante elekshonnan.
• Ademas, nos ta para pa un “clustering” di un kantidat di ministerio pa alkansá koperashon
i efisiensia. Esaki lo redusí e kantidat di minister di 9 pa 6 i pues produsí un ekonomisashon
konsiderabel di gastunan.

Nos ta konvensí ku, huntu ku nos AGÈNDA 21 proponé, nos pais lo bira mas flèksibel i
eksitoso atrobe. Mester kambia rumbo. Tempunan desafiante ta rekerí pensamentu di sig-
lo 21 ku ta wòrdu transformá den maneho. Esaki ta “the way to go” i nos ta determiná i
dediká pa ehekutá esaki ku deligensia. Finalmente, ta keda konta: ku e siudadano mester
benefisiá di dje.

BAN
PARTIDO
Partido Democraat • +5999 512 0844 DEMOCRAAT 41
PARTIDO
DEMOCRAAT
Partido Democraat • +5999 512 0844 • secretariaat@democraat.org

También podría gustarte