Está en la página 1de 16

ELHYN PAOLA LUJAN GUTIERREZ

SAPHINAKA (SUFIJO)
- sa- Pregunta de información

➢ Kuna-s sutipaxa.

➢ Phisimax qawqha-sa.
-sa Catalogador

➢ Pedro-s Maria-s naya-s sarapaxañäni.

➢ Muxa achux tunka- pä tunk-s aljasiñakiwa.


- sa Indefinido

➢ Janiw khithi-sa.

➢ Akans janiw anu-s phisi-s utjkiti.


- sa Definitivo

➢ Jani-s manq´kpan

➢ Jani-s umakam.
- ti Interrogativo

➢ Juma-t saräta.

➢ Paulox thuqhuni-t-i.
- ti Negativo – interrogativo

➢ Nayax janiw mark sarañ munkt-ti.

➢ Janiw manq´añ wakar churkäta.


- sti Doble interrogativo

➢ Juma-sti.

➢ Mamapa-sti.
- ya- ~ -lla- Enfatizador, cortesía, vocativo, atenuador, afectivo

➢ Jayllit´añäni-y jilata satayna-ya.

➢ Janiki-y janiw samti. pi- ~ -pu- Reafirmativo

➢ Akax chiqapini-pi yatirïskixa.


➢ Ukax ukjam-pi.

-: Exclamativo ➢ Chiqasä. ➢ Kunarakïpacha.


- cha- ~ -sha- ~ -lla- Interrogativo

➢ Jupax raulawa, kamsatäxi-lla.

➢ Jallälla, kamsaña-lla.
-ra- ~ -ña- Retardativo

➢ Tatajax jani-ra-w purkiti.

➢ Pamelax jani-ra-w sarkiti.


-m Desconocedor

➢ Nayax sarä, jupachi-m jutchini.

➢ Nayachi-m markajar sarchï.


- chu- ~ -itu- Afectivo (-ito, -ita, -cito)

➢ Pala-ku-x luraski.

➢ Waynu-chu-x wali jaqiwa.


- chu- ~ -chi- ~ -itu- Peyorativo

➢ Akax warmix muxsa-chu-wa.

➢ Carlosax jallch´u-chu-wa.
- :ña- ~ -ita- Intensificación

➢ Suma-ña-tak lurïta.

➢ Manq´añax suma-ña-piniwa.
-chhapi- ~ -piri- ~ -:ri- De duda (el que, la que…)

➢ Kawk-chhapi-pachas uka jaqixa.

➢ Kawki-ri-pachas utajäxa.
- ch’a Tamaño, extensión

➢ Mä uk-ch´a-s muntha.

➢ Qawq-ch´a-s ikiñamaxa.
/mama/ > -c mma- ~ -mla- Adultez femenina

➢ Mä jach´a-mmax laüna.

➢ Jisk´a-mla-x jutatayna.
/tata/ > -c tta- ~ -tla- ~ -vta- Adultez masculina

➢ Tiwula-tta-x manq´i.

➢ Jach´a-tta-x qillqi.
-lla- ~ -ita- ~ -:- Afectivo (-itu, -ita...)

➢ Wawallax jachaski.

➢ Mama-lla-x ikir saraski.


- lla- ~ -ita- ~ -itu- ~ -situ- Peyorativo

➢ Anu-itux waki qhuruwa.

➢ Aka jaqi-situ-x ukjampuniwa.


-lla- ~ -ita- ~ -itu- ~ -situ- ~ -sillu- Diminutivo

➢ Uka lluqu-ll-pax qullawa.

➢ Ch´uqi-situ-x t´unakiwa.
-la- ~ -lu- ~ -ø- Afectivo (-itu, -ita...)

➢ Jila-la-x ch´uñ alji.

➢ Kulla-la-x mä misa askichaski.


-la- ~ -nchu- Peyorativo, ausencia de

➢ Aka mama-la-x janiw saraskiti.

➢ Uka tata-la-x janiw irnaqiti.


-li- Afectivo

➢ Awki-li-xäw manaq´i.

➢ Tayka-li-xäw t´ant´a nayar churi


-li- ~ -ri- Peyorativo

➢ Aka warmix awki-li-wa.


➢ Rosax janiw q´a ñu tayka-li-kiti.
-ku- ~ -su- Afectivo

➢ Aka mama-ku-x mä ikiñ luri.

➢ Asu-ku-jax jisk´awa.
-ku- Peyorativo

➢ Paolax p´axp´a-ku-wa.

➢ Mä tawaqux tixi-ku-wa.

- ja- ~ -xa- Cantidad

➢ Uka-ja-kiw qullqixnitwa.

➢ Aka-ja-k manq´atha.
- kipa- Intercalador, alternador (de…en)

➢ May-kipa-w iluntaña.

➢ Kims-kip kims-kipa-w sarasipktan.


- :ka- Localizador general (por)

➢ Jawirä-nka janiw kunas utjkiti.

➢ Sorata marka-ka-n sarnaqaskäsna.


- layku- ~ -rayku- Causativo (a causa de, por causa de, debido a, porque, por)

➢ Sara-layku-w manq´i.

➢ Anu-rayku-w saraski.
- pura- ~ -pariju- Reciprocidad, exclusividad (entre, exclusivamente)

➢ Chacha-pura-w irnaqasipxi.

➢ Jupanak-purax anapxi.
- qata- ~ -kuti-~ -ratu- Adv. Temporal

➢ Kuna-ratu-s juttha.

➢ Estelax sapa-kuti- uñi.


- rara Intensificador, pluralizador
➢ Tatajax ali-rar ch´uq ali.

➢ Akax mä ch´akha-rar markawa.


- räma ~ -äma- ~ -näma- Adv. de lugar (por ahí)

➢ Omarux patxa-räm-pan juti.

➢ Uk-äm saratayn siwa.


- wisa- Insuficiencia

➢ Tatapax nayra-wisa-wa.

➢ Aka awichax kayu-wisa-wa.


- mana- ~ -mana- ~ -kasta- Adv. de diversidad (toda clase)

➢ Jiwasanakax taqi-man pit lurapxi.

➢ Kuna-yman ch´uñuw utji.


- pita- Adv. solamente, de una vez

➢ Kuna-pita-pin jakchi.

➢ Uma-pita-ki sarnaqi.
- maya- ~ -mä- Adv. Solamente

➢ Pamelax wila phunqhu-mä-k api.

➢ Warmi-mä-kiw purinxi.
- lanti- Reemplazativo (en vez de)

➢ Nayax juma-lanti-t lurtha.

➢ Jupax naya-lanti-t iki.


- iru- Nominalizador

➢ Nänakax is-irü-ptwa.

➢ Marix mich-iru-niwa.
- ista- Nominalizador

➢ Jupax piryur-ista-wa.

➢ Tatamax kumun-ista-wa.
-sa- Adv. De lugar (lado)

➢ Jipasa naya-sa sarapxañaniwa.

➢ Jupax khay-sa-rut juta


- kata- ~ -kati- ~ -khati- ~ -jati- Adv. de lugar ( en frente)

➢ Pedrox utapa-kata-wa.

➢ Jhonnyx punku-kata-wa.
- wja- ~ -wxa- ~ -:ka- Adv. de lugar aproximado

➢ Mamajax autu-wja-nawa.

➢ Sarax yatiñ uta-wj qami


- jita- Exactamente en un lugar

➢ Uk-ji-tapuniw munta

➢ Uk-jita-puniri yanak ucham


- qata- ~ -qita- ~ -rina- Adv. Posicional (en principio, detrás)

➢ Marthax layra-qata-njiwa.

➢ Qhipha-rina-n risapxarakiwa.
-xa- ~ -ja- Adv. Colocativo (encima, sobre)

➢ Uksaru-xa uchañani.

➢ Kha jach'a kala uñjtati, ukha-xa utajawa


- :xa- ~ -:- Adv. de cercanía y lejanía

➢ Ukayuqi-x nayankituwa

➢ uka tuqi-x waly piñasiriwa


- tuqu- ~ -tuqi- ~ -thuqhi- Adv. Direccional

➢ Jupanaka-tuqu-n aymar arsupxi.

➢ Mariax khaysa-tuqi-n qami.


- ja- ~ -xa- Adv. de lugar

➢ Kuysa-ja walaxa uywanakaniwa


➢ Uta-xa jach'awa.
- chiqa- ~ -chaqa- ~ -chaqi- Adv. indicativo (lugar, parte)

➢ Wasürux tiyujax aka-chiqa-n tuqisitayna

➢ Jumax khar-chiq-rämpun qiwt’aniwayata


- ri- Adv. de Lugar

➢ Jach’a qullunakax uywi-ri-nakat uñt’atawa

➢ Julikux thuqhu-ri-t uñt’atawa


-ni- Poseedor (tener, dueño o amo, con)

➢ Nayax mä anu-ni-twa.

➢ Jupax jach´a uta-ni-wa.


-ni- Enumerador, aditivo (entre, y)

➢ Alonsox suxta-n qarwaniwa.

➢ Jupanakax tunka pä-ni-w sarapxi.


- ja- ~ -xa- ~ -:- ~ -ña- ~ -nha- Primera persona

➢ Uta-ja-x jach´awa.

➢ Phisi-jax q´illuwa.
-ma- Segunda persona

➢ Mama-ma-x larurawa.

➢ Panka-ma-x jisk´awa.
-pa- Tercera persona

➢ Awtu-pa-x wilawa.

➢ Chiliriri-pa-x wali sumawa.


- sa- Cuarta persona

➢ Uywa-sa-x jach´anakawa.

➢ Jiwa-sa-x kamisäsktasa.
- naka- ~ -nakha- ~ -nuka- ~ -naki-
➢ Jawir qala-naka-x wali ch’ullqhinakapuniwa.

➢ Juma-naka-x manq’ phayapxäta.


-ña- ~ -na- Infinitivizador (-ar-, -er-, -ir-)

➢ Nayax manq´a-ñ muntha.

➢ Nayax jupar inja-ñ muntha.


-ña- ~ -na- Nominalizador (-ar-, -er-, -ir-)

➢ Mamajax iki-ñ ali.

➢ Tatapax tanqa-ñ alji.


- ri- Agentivo, propósito, nominalizador.

➢ Yatichi-ri intikur sañawa.

➢ Thuqhu-rix-x jaqusiwa.
-: ri- ~ -yri- ~ -nïri- ~ -:ka- Posibilidad

➢ Jupax maq'i-r jutanaini

➢ Jiwasax anati-ri- sarañani


-: wi- ~ -:mi- Adv. de lugar y modo

➢ Aka yatiya-wi-x wali jach´awa.

➢ Mamapax tantacha-wi-nkiwa.
-mpi- ~ -nti- ~ -ndi- Conjuntor, compañía, instrumental, aditivo, causativo
- mpi- Conjuntor

➢ Jalatamp kullakampix sarxiwa.

➢ Phisimp anumpi anasipki.


- mpi- Compañía

➢ Rosamp luciampix t´ant´a lurapxani.

➢ Mamajax tataña-nti-w juti.


-mpi- Instrumental

➢ Nayax amparaja-mp manq´ä.


➢ Nayax piqutaja-mp punku p´aktha.
- mpi- Aditivo

➢ Aka llaxwax juk’a-mp jaxuwa.

➢ Ququrux irxata-mp chiñt’asiwayata


- mpi- Causativo

➢ Tisis usu-mpi-w mamapax jiwi.

➢ Jupax jan wali amta-mpi-w juti.


-na- Adv. de lugar y tiempo

➢ Khaysa qullu-n khithis phichpacha.

➢ Achakachi-n suma uywanakax ujkatayn siwa.


-na- Posesivo

➢ Qala kayitux tatapa-n utji.

➢ Jiwasanakax Tupak katar-n allchhinakapapxtanwa.


-ru- ~ -ra- ~ -ri- Adv. Direccional

➢ Nayax utaja-r sartha.

➢ Jupax markaja-r puri.


-tha- ~ -ta- Adv. de procedencia ‟de, desde‟

➢ Luisax Ururu marka-ta-wa.

➢ Tatajax Perú marka-t juti.


-taki- ~ -taji- Destinativo y benefectivo

➢ Akanakax pankanakaw juma-taki-pxiwa.

➢ Juanax juma-tak manq´añ ali.


- taqi- ~ -man- Aumentativo

➢ Uka manq’ax jupa-taki-puniwa.

➢ Aka pankax jilaja-taki-wa.


- kama- Adv. limitativo de tiempo y lugar, agrupador
➢ Giovanax utaja-kam sari.

➢ Awichajax yapu-kam jalani.


- pacha- Inclusivo, mismo, tiempo y espacio

➢ Ut-pacha-w yap lurir sarapxi.

➢ Naya-pacha-w juchar purt’astha.


- jama- ~ -ama- ~ -jima- ~ -ma- ~ -:ama- ~ -jamu- ~ -a?ma- ~ -mja- Comparativo

➢ Kullakapax jup-jam-puniwa.

➢ Khayax tiyj-jam uñt’asirirakisa.


- kuti- ~ -ratu- Adv. Reiterativo

➢ Khä autux sapa-kuti-w akar juti.

➢ Jupanakampix sapa-ratu-w anatañ yatiptha.


-ka- ~ -ja- Verbalizador defectivo

➢ Waqutix ukan-ka-kipuniwa.

➢ Tatamp mamampix yapun-ka-skataynaw siwa.


-pta- Verbalizador completo (volverse)

➢ Tiyunakajax llamp’u-pta-tawa.

➢ Jupax asir wil umasinx wayna-pta-ñ munatayna.


-kipta- ~ -kipsta- Verbalizador acelerado (volverse)

➢ Jasakis wajchar-kipta.ñaxa.

➢ Jupanakax irnaqasakiw qamir-kipta-pxi.


-cha - ~ -sha- ~ -chi- Verbalizador, simetría

➢ Taqiniw uta-cha-wirkam sarapxañasa siwa.

➢ Aymar ar sullkawirinakar yati-cha-ñax wakisisphawa


-ta Estado completo o participio -ado, -ido

➢ Nayax ala-t t´ant´a aptha.

➢ Ikiñajax t´arwat lura-ta-wa.


-cha- ~ -sha- ~ -chi- Causativo

➢ Zulemax yati-cha-ñ munti.

➢ Jupax janiw wani-cha-ña munkiti.


-ja- ~ -xa- Divisor

➢ Wayit payarur ch´iy-j-i.

➢ Iwijitanakax sam samiw lak-ja-ña.


-su- ~ -sa- Direccional eductivo, completivo

➢ Chacha warm irp-su-pxi.

➢ Jupanakax ap-su-pxi.
-ra- ~ -ri- Distributivo, acción en serie

➢ Taykax t´ant´ laki-r-i.

➢ Nayax chinu jara-r-tha.


-thapi- ~ -tapi- Aglutinativo, disgregativo

➢ Taqi jaqipiniw parl-thapi-pxi.

➢ Wasaw ap-tapi-sxatatyna.
-kipa- Revertor, cobertivo

➢ Mamajax ikiñajaw llint´a-kip-i.

➢ Tatapax utaj uña-kip-i.


-kipta- ~ -kipsta- Regresivo

➢ Nänakax japu-kispta-ñ munaptha.

➢ Kuti-kipst-xaptwa.
-nuqa- ~ -naqa- Dejativo, cesador de acción, distributivo, partitivo

➢ Kullakax ch´uq wara-nuq-i.

➢ Jilatax akanak iqa-nuq-ski.


-qa- ~ -qi- Descentivo

➢ Laurax nayar al-q-i.


➢ Jilatax k´ichi-q-i.
-xata- ~ -jata- Adv. Colocativo

➢ Nayax janiw misaw qun-xat-tha.

➢ Qarpax pur-xat-karakiwa.
-ta- Hacia arriba, incoativo

➢ Jupax sar-t-i.

➢ Tatajax sar-ta-wayxapxiwa.
-ch’uki- Acción detenida, sostenida

➢ Nayax yatichirir is-ch´uki-tha.

➢ Kullaka janiw uñ-ch´uki-kkiti.


-kata- ~ -kati- ~ -jata- Adv. Atravesativo

➢ Jupanakax ma-kati-pxi.

➢ Jumax qululuw an-kata-niskta.


-naqa- ~ -nuqa- Acción difusa

➢ Jichurüx jallux pur-naq-kiwa.

➢ Uksar aksaruw sar-naq-i.


-nta- ~ -nda- ~ -mta- Inductivo, incoativo, excesivo

➢ Jupax phuqha-nta-nitawa.

➢ Juchurüx chhijchhiw puri-nt-i.


- tata- Desparramador, dispersador

➢ Urunakax lupix qhana-tat-iwa.

➢ Ch´unux alli-tata-ñawa.
-xaru- ~ -xara- ~ -jara- Acción incoativa

➢ Imillanakx um way-xaru-wayi.

➢ Jupax walp ich-xara-siwayiwa.


-xäsi- Estático, cesador de movimiento
➢ Kullakajax jupar irq-xäs-i.

➢ Nayax pank nul-xäsi-tha.


-xaya- Acompañador

➢ Jupax parl-xaya-skitu.

➢ Jupax nayar ark-xay-i.


-t’a- Momentáneo

➢ Parl-t´a-pxam.

➢ Jiwasanakax punch-t´a-sipktan.
- paya- ~ -pä- ~ -qa- ~ -yati- Compasivo, mofador, prolongativo, distanciador

➢ Tatitukiw khuya-q-itu.

➢ Qmaqix iwijar muyu-paya-niri.


-rpaya- ~ -rpä- Multiplicador, distanciador

➢ Kullkanakax willi-rpä-s wili-rpä-sa.

➢ Mamajax chuq laki-rpay-i.


-nki- ~ -li- Oscilativo

➢ Umax ayti-nki-sjiwa.

➢ Quqanakax kiwi-nki-sipki.
-chi- ~ -shi- ~ -ich- Posibilidad o no involucrador

➢ Inas aksar mistunxarak-chi.

➢ Inas ju-chi.
-thalta- Adv. de pronto

➢ Makiw q´ip-thalta-wayxi.

➢ Umax qhuch-thaliwa.
-si- ~ -sa- ~ -sha- Recíproco, reflexivo, enfatizador

➢ Jiwasankax ukjam sa-si-pktan.

➢ Uk qulla-si-smawa.
-ya- ~ -: - Causativo, enfatizador

➢ Chachax parin katu-ya-tayna.

➢ Kullkar jacha-ya-tayna.
-ni- ~ -ñi- ~ -na- Translocativo, sislocativo

➢ Taqiniruw sa-ni-ña.

➢ Jupax ala-na-san qunuyi.


- waya- ~ -wä- ~ -wa- -wiya- ~ -wï- ~ -wi- ~ -wiyi- ~ -yi- ~ -wya- Distanciador,
enfatizador, de paso, atenuador

➢ Sintix lupinta-wï-xana.

➢ Mamajaw yaticha-wï-xana.
- rapi- ~ -raqa- Benefactivo, intensificador

➢ Apani-rapi-tanya.

➢ Sa-raqa-tawa.
- raqa- Intencionativo “se lo‟

➢ Kikpak yatiqa-raqa-tayna.

➢ Aka anu apa-raqa-ñäni.


- ka- ~ -ja- ~ -ya- ~ -sa- Adelantador, incompletivo, continuo

➢ Jupax janiw mu-k-xiti.

➢ Janirakiw sum irnaqap-ka-rakiti.


- xa- ~ -qha- ~ -ja- Reflexivo, completivo

➢ Jilatanakax jachäs-x-i.

➢ Yatiqañ utarus jut-ja-raliwa.


- pa- ~ -pha- ~ -pxa- ~ -pka- ~ -psa- Plural verbal

➢ Qharurux janiw lurk-p-chiti.

➢ Jupax uyjiw sa-pha-kirakiwa.


- pana Conectivo o subjuntivo (cuando o sí)

➢ Nayax jup sari-pan sarä.


➢ Jilatanakx puri-pan apañan.
-ña Obligativo (tener que, tengo que)

➢ Nayax walja lura-ña-janitwa.

➢ Paulomp mayampix pank uñapxa-ña-pawa.


- sa Gerundio, terminativo (habiendo...)

➢ Jupax ullara-sa-w qunt´asxi.

➢ Paolax qillqt´a-waya-saw sarxäna.


- pacha Inferencial (posiblemente, quizás, tal vez)

➢ Jilatax qhathur jut-pacha-niti.

➢ Nayax ch´uq sat-pacha-niwa.


- s- ~ -j- Condicional (quisiera)

➢ Nayax jachiri-s-tha.

➢ Nayax jutiri-s-ta.
- m- ~ -ma- Imperativo

➢ Maq´a-m

➢ Anatam
- ska- ~ -shka- ~ -shja- ~ -sqa- ~ -sha- Progresivo

➢ Jumax ikir sara-sk-ta.

➢ Nayax lurawija lura-sk-tha.


-sina- ~ -sana- Subordinador

➢ Puri-san-x man´añäni.

➢ Umantasi-sina-w qurumxatayna.
-is Sujeto de 4ta persona

➢ Jumax mä pank nayar irxaruy-is-ta.

➢ Jumax jupar arxay-is-ta.


- sma Sujeto de 3ra persona
➢ Nayax mä ut jumar chur-sma.

➢ Nayax jumar allxaya-sma.


-tam Sujeto y objeto de 2da persona

➢ Jupax uñch-kï-tan.

➢ Jupax chikachä-tam.
- ki- ~ -ji- ~ -lla- ~ -ña- Limitativo/atenuador

➢ Akax mä tuxpi-ki-rakiwa.

➢ Jani-ch-jaw utj-ki-ti.
- puni- ~ -pini- ~ -pani- ~ -lla- Enfatizador

➢ Markamat parlapxa-puni-wa.

➢ Nayax Chiqa-puni qulqiw muntha.


- raki- ~ -riki- ~ -raji- ~ -riji- Agregador

➢ Kipka-raki-wa.

➢ Pirmirux naya-raki-yätpï
- jama Comparativo y variantes

➢ Janq’u qullp-jama-kichiy.

➢ Pusi qal-jama-kiw akham siqi.


-xa- -: - ~ -ja- Tópico atenuador/afirmativo

➢ Awichaja-x siwär yawiski.

➢ Yatichjasmaw sumpach-ja.
- ka- ~ -: ka- Tópico resumidor

➢ Phisinakapa-ka-x likïwa.

➢ Pablox janiw munkit iki-ka.


- wa- ~ -xa- Afirmativo

➢ Jayllipxiri-wa.

➢ Aymar yatichijax suma jaqi-wa.

También podría gustarte