Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
SAPHINAKA (SUFIJO)
- sa- Pregunta de información
➢ Kuna-s sutipaxa.
➢ Phisimax qawqha-sa.
-sa Catalogador
➢ Janiw khithi-sa.
➢ Jani-s manq´kpan
➢ Jani-s umakam.
- ti Interrogativo
➢ Juma-t saräta.
➢ Paulox thuqhuni-t-i.
- ti Negativo – interrogativo
➢ Juma-sti.
➢ Mamapa-sti.
- ya- ~ -lla- Enfatizador, cortesía, vocativo, atenuador, afectivo
➢ Jallälla, kamsaña-lla.
-ra- ~ -ña- Retardativo
➢ Pala-ku-x luraski.
➢ Carlosax jallch´u-chu-wa.
- :ña- ~ -ita- Intensificación
➢ Suma-ña-tak lurïta.
➢ Manq´añax suma-ña-piniwa.
-chhapi- ~ -piri- ~ -:ri- De duda (el que, la que…)
➢ Kawki-ri-pachas utajäxa.
- ch’a Tamaño, extensión
➢ Mä uk-ch´a-s muntha.
➢ Qawq-ch´a-s ikiñamaxa.
/mama/ > -c mma- ~ -mla- Adultez femenina
➢ Mä jach´a-mmax laüna.
➢ Jisk´a-mla-x jutatayna.
/tata/ > -c tta- ~ -tla- ~ -vta- Adultez masculina
➢ Tiwula-tta-x manq´i.
➢ Jach´a-tta-x qillqi.
-lla- ~ -ita- ~ -:- Afectivo (-itu, -ita...)
➢ Wawallax jachaski.
➢ Ch´uqi-situ-x t´unakiwa.
-la- ~ -lu- ~ -ø- Afectivo (-itu, -ita...)
➢ Awki-li-xäw manaq´i.
➢ Asu-ku-jax jisk´awa.
-ku- Peyorativo
➢ Paolax p´axp´a-ku-wa.
➢ Mä tawaqux tixi-ku-wa.
➢ Uka-ja-kiw qullqixnitwa.
➢ Aka-ja-k manq´atha.
- kipa- Intercalador, alternador (de…en)
➢ May-kipa-w iluntaña.
➢ Sara-layku-w manq´i.
➢ Anu-rayku-w saraski.
- pura- ~ -pariju- Reciprocidad, exclusividad (entre, exclusivamente)
➢ Chacha-pura-w irnaqasipxi.
➢ Jupanak-purax anapxi.
- qata- ~ -kuti-~ -ratu- Adv. Temporal
➢ Kuna-ratu-s juttha.
➢ Tatapax nayra-wisa-wa.
➢ Kuna-pita-pin jakchi.
➢ Uma-pita-ki sarnaqi.
- maya- ~ -mä- Adv. Solamente
➢ Warmi-mä-kiw purinxi.
- lanti- Reemplazativo (en vez de)
➢ Nänakax is-irü-ptwa.
➢ Marix mich-iru-niwa.
- ista- Nominalizador
➢ Jupax piryur-ista-wa.
➢ Tatamax kumun-ista-wa.
-sa- Adv. De lugar (lado)
➢ Pedrox utapa-kata-wa.
➢ Jhonnyx punku-kata-wa.
- wja- ~ -wxa- ~ -:ka- Adv. de lugar aproximado
➢ Mamajax autu-wja-nawa.
➢ Uk-ji-tapuniw munta
➢ Marthax layra-qata-njiwa.
➢ Qhipha-rina-n risapxarakiwa.
-xa- ~ -ja- Adv. Colocativo (encima, sobre)
➢ Uksaru-xa uchañani.
➢ Ukayuqi-x nayankituwa
➢ Nayax mä anu-ni-twa.
➢ Uta-ja-x jach´awa.
➢ Phisi-jax q´illuwa.
-ma- Segunda persona
➢ Mama-ma-x larurawa.
➢ Panka-ma-x jisk´awa.
-pa- Tercera persona
➢ Awtu-pa-x wilawa.
➢ Uywa-sa-x jach´anakawa.
➢ Jiwa-sa-x kamisäsktasa.
- naka- ~ -nakha- ~ -nuka- ~ -naki-
➢ Jawir qala-naka-x wali ch’ullqhinakapuniwa.
➢ Thuqhu-rix-x jaqusiwa.
-: ri- ~ -yri- ~ -nïri- ~ -:ka- Posibilidad
➢ Mamapax tantacha-wi-nkiwa.
-mpi- ~ -nti- ~ -ndi- Conjuntor, compañía, instrumental, aditivo, causativo
- mpi- Conjuntor
➢ Kullakapax jup-jam-puniwa.
➢ Waqutix ukan-ka-kipuniwa.
➢ Tiyunakajax llamp’u-pta-tawa.
➢ Jasakis wajchar-kipta.ñaxa.
➢ Jupanakax ap-su-pxi.
-ra- ~ -ri- Distributivo, acción en serie
➢ Wasaw ap-tapi-sxatatyna.
-kipa- Revertor, cobertivo
➢ Kuti-kipst-xaptwa.
-nuqa- ~ -naqa- Dejativo, cesador de acción, distributivo, partitivo
➢ Qarpax pur-xat-karakiwa.
-ta- Hacia arriba, incoativo
➢ Jupax sar-t-i.
➢ Tatajax sar-ta-wayxapxiwa.
-ch’uki- Acción detenida, sostenida
➢ Jupanakax ma-kati-pxi.
➢ Jupax phuqha-nta-nitawa.
➢ Ch´unux alli-tata-ñawa.
-xaru- ~ -xara- ~ -jara- Acción incoativa
➢ Imillanakx um way-xaru-wayi.
➢ Jupax parl-xaya-skitu.
➢ Parl-t´a-pxam.
➢ Jiwasanakax punch-t´a-sipktan.
- paya- ~ -pä- ~ -qa- ~ -yati- Compasivo, mofador, prolongativo, distanciador
➢ Tatitukiw khuya-q-itu.
➢ Umax ayti-nki-sjiwa.
➢ Quqanakax kiwi-nki-sipki.
-chi- ~ -shi- ~ -ich- Posibilidad o no involucrador
➢ Inas ju-chi.
-thalta- Adv. de pronto
➢ Makiw q´ip-thalta-wayxi.
➢ Umax qhuch-thaliwa.
-si- ~ -sa- ~ -sha- Recíproco, reflexivo, enfatizador
➢ Uk qulla-si-smawa.
-ya- ~ -: - Causativo, enfatizador
➢ Kullkar jacha-ya-tayna.
-ni- ~ -ñi- ~ -na- Translocativo, sislocativo
➢ Taqiniruw sa-ni-ña.
➢ Sintix lupinta-wï-xana.
➢ Mamajaw yaticha-wï-xana.
- rapi- ~ -raqa- Benefactivo, intensificador
➢ Apani-rapi-tanya.
➢ Sa-raqa-tawa.
- raqa- Intencionativo “se lo‟
➢ Kikpak yatiqa-raqa-tayna.
➢ Jilatanakax jachäs-x-i.
➢ Nayax jachiri-s-tha.
➢ Nayax jutiri-s-ta.
- m- ~ -ma- Imperativo
➢ Maq´a-m
➢ Anatam
- ska- ~ -shka- ~ -shja- ~ -sqa- ~ -sha- Progresivo
➢ Puri-san-x man´añäni.
➢ Umantasi-sina-w qurumxatayna.
-is Sujeto de 4ta persona
➢ Jupax uñch-kï-tan.
➢ Jupax chikachä-tam.
- ki- ~ -ji- ~ -lla- ~ -ña- Limitativo/atenuador
➢ Akax mä tuxpi-ki-rakiwa.
➢ Jani-ch-jaw utj-ki-ti.
- puni- ~ -pini- ~ -pani- ~ -lla- Enfatizador
➢ Markamat parlapxa-puni-wa.
➢ Kipka-raki-wa.
➢ Pirmirux naya-raki-yätpï
- jama Comparativo y variantes
➢ Janq’u qullp-jama-kichiy.
➢ Yatichjasmaw sumpach-ja.
- ka- ~ -: ka- Tópico resumidor
➢ Phisinakapa-ka-x likïwa.
➢ Jayllipxiri-wa.