Está en la página 1de 166

ana dranse

Samilis tyve qalebi

gamomcemloba
artanuji
`sami muSketeris~ avtori aleqsandre diuma rom kavkasi­
isaken didi farTifurTiT gamoiWra da cnobili wigni `kavka­
sia~ Seqmna, iciT, saamisod ram ubiZga? – madam dranses `Sami­
lis tyve qalebma~, romelic parizSi 1857 wels gamoica da
romlis Sesaxebac diuma werda: kavkasiisa da Samilis ambe­
bi am wignSi isea aRwerili, rogorc es qalis dakvirvebul
Tvals Seeferebao.
madam dranse qarTvelebsac da lekebsac mamac, rainduli
bunebis xalxad gvixasiaTebs da maT Soris momxdar Setake­
bebs carizmis imperiul danaSaulad miiCnevs.
es wigni kavkasiis xalxTa eTnografiasac, maT urTierTo­
bebsac exe­ba da cnobil istoriul pirTa (Samilis, grigol
orbelianis, daviT WavWavaZis, jemal-ed-dinis...) utyuar por­
tretebsac gvawvdis.

Targmna, SeniSvnebi da fotomasala daurTo


murman Tavdi­Svilma

meore gamocema

ISBN 978-9941-421-08-2 © murman TavdiSvili, 2010.


© gamomcemloba `artanuji~, 2010.
I
Tbilisidan gamgzavreba. winandali

zogierTi keTilmosurnis rCeviT, ar vambob, keTilis­


myoflisa-meTqi, radgan isini yvelas erTnairi guluxvobiT
sTavazoben TavianT rCevas, me gadavwyvite dametovebina
Cemi Zvirfasi samSoblo safrangeTi da bedi meZia ucxo
miwaze. rodesac Tbiliss, saqarTvelos Zvel dedaqalaqs,
misi imperatorobiTi udidebulesobis kavkasiis mefisnacv­
lis axlandel adgilsamyofels mivaRwie, isRa damrCeno­
da, Sevsdgomodi Cemi ganzraxvis sisruleSi moyvanas. Zalze
advili geCveneba aseTi ganzraxvis aRsruleba, nametnavad
maSin, rodesac gulubryvilod gjera mrCevlisa, magram
sinamdvileSi misi miRweva erTob Zneli aRmoCnda. vis ar
vTxove, damxmareboda iseTi adgilis miRebaSi, romelic
Cems miznebs Seefereboda, magram yvela ucnaurad aWyetda
Tvalebs; Tumca zogierTi aseTi SekiTxvis Rirsad mainc
mTvlida: ki, magram, fuli gaqvT? fuliT yvelafris gake­
Teba SeiZleba. erTi piroba vfiqrobdi, rom aq ar iyvnen is­
eTi keTili adamianebi, rogoric safrangeTSi, rom aq xal­
xi Suriania, da Cemi ganzraxvis sisruleSi mosayvanad sxva
gzebis Zieba daviwye, magram isev uSedegod. bolos erTma
SemTxvevam azri savsebiT Semicvala. saWirod da aucileb­
lad ar mimaCnia, raime vTqva imis Sesaxeb, Tu ra Seadgenda
Cems mizans, radgan igi ar ganxorcielebula, Tumca msur­
vels amis Taobaze SeuZlia gaigos sahaero cixe-koSkebis
saqmeTa arqivSi.

3
asea Tu ise, tyuilad rodi uTqvamT: `eZiebde da hpo­
vebdeo~. SemomTavazes guvernantis adgili. axla safiqreb­
lad es gamiCnda – rogor gavZRolodi mecadineobas – am
saqmisa xom bevri araferi gamegeboda? bolos momagonda,
rom cota xans adrec mimuSavia aRmzrdelad, rom TviTon­
ve gavzarde sakuTari vaJi da rom, bolos da bolos, wi­
nadadebas maZleven axla pawawina bavSvebs vaswavlo, Tumca
TviT mamazeciermac ki ar icis, ra, da davTanxmdi. ase da
amgvarad, 1854 wlis damdegs pirvelad Sevdgi fexi Tavad
WavWavaZis ojaxSi, rogorc misi ori ufrosi gogonas dam­
rigebelma. gadauWarbeblad vambob: Cemi mdgomareoba am
saxlSi swored rom SesaSuri gaxldaT. Tavadi WavWavaZe,1
erT-erTi ukeTilSobilesi qarTuli gvaris warmomadgen­
eli da misi meuRle ana,2 saqarTvelos ukanaskneli mefis
giorgi XIII-is SviliSvili, did yuradRebas maqcevdnen da
alersianad mepyrobodnen. aRsazrdelebiTac kmayofili
davrCi. eseni iyvnen momxibvleli pawia arsebani – Tvinierni
da Wkvianni, romlebic pirveli naxvisTanave Semiyvarda da
Semiyvarda gulmxurvaled. Cemi cxovreba warimarTa wyna­
rad da aRuSfoTeblad, swored ise, rogorc msurda da
aRaraferi damrCenoda, bedis kurTxevis garda.
dadga gazafxuli. mdidrulma samxreTulma bunebam ga­
moiRviZa. gonebaSi mTeli Tavisi simSvenieriT mesaxeboda
sofluri cxovreba. kneina WavWavaZe am dros Cveulebriv
tovebda xolme Tbiliss misi mcxunvare dReebis gamo da
mTels zafxuls kaxeTSi, Tavis vrcel mamulSi – winandal­
Si atarebda, romelic am qalaqidan 90, xolo Telavidan 7
versze mdebareobda. aq, qmris mSobliur saxlSi, igi miece­
moda xolme im netar gancxromas, rac samxreTelTa damaxa­
siaTebeli Tvisebaa. xedi am sasaxlidan momxibvlelia. mis
winaSe, Tvalmiuwvdom sivrceze, gadaSlilia alaznis veli,
romelsac samarTlianad SeiZleba uwodo bunebis saocreba.

4
es sakvirveli xaliCa gemovnebiT aris moqsovili soflebis,
zvrebis, baRebis, tyeebis, mindvrebisa da koromebis mier.
mas Soreulsa da idumals xdis msubuqi nislovanebis Txe­
li, faqizi, saucxoo moxatulobani. vels Suaze kveTs alaz­
nis farTo zoli, xolo iqiT, moSorebiT, qalwulebrivad
xasxasa, xSiri tyeebiT dafaruli cadaziduli mTebi mija­
rulan. Znelad warmoidgenT am velze uSesaniSnaves adgils.
aseve aranakleb Znelia ipovo qveyana, romelic amaze metad
iyos dajildoebuli bunebis sikeTiT. udavod es iqneboda
amierkavkasiis saukeTeso kuTxe, saSineli ubedureba rom
ar sWirdes. misi miudgomeli mTebis gadaRma Sefarebuli
arian lekTa yaCaRuri tomebi, romlebic xan didi razme­
biT, xanac patar-patara gundebiT moulodnelad acxrebi­
an am kuTxis mcxovrebT, awiokeben, Zarcvaven, xocaven anda
tyved mihyavT.
ivnisis damdegs kneinam gamoacxada, rom winandals
ewada wasvla Tavisi gogonebianad. ori ufrosi gogona –
sofio da maria, vTxove, CemTvis moendo. sxva bavSvebs ki,
Zalze mcire asakisani rom iyvnen, Cemi samsaxuri arad ga­
moadgebodaT: Tamars jer kidev ar mieRwia oTxi wlisaTvis,
xolo aleqsandre da lidia ZuZus wovdnen.
swored am xanebSi qalaqad xma dairxa: Samili kaxeTze
dacemas apirebs lekTa didi laSqriTo. Cven Zalian cota
ram gvjeroda amgvari xmebisa, da miT ufro naklebad vfiq­
robdiT im saSinel ubedurebaze, rac ramdenime xnis Semdeg
yvelas gvxvda wilad. Tavadma mainc saWirod cno, Seemowme­
bina am xmebis siswore. cnobebma, rac man sando wyaroebidan
Seagrova, igi savsebiT daamSvida da winaaRmdegoba aRar
gauwevia Cveni gamgzavrebisaTvis.
daiwyo mzadeba, rasac ramdenime dRe dasWirda. aziaSi
aseTi Cveva aqvT: msgavs SemTxvevebSi ara marto mgzavro­
bisaTvis aucilebeli da saWiro nivTebi miaqvT Tan, aramed

5
yovelgvari moZravi qonebac, da Cveni Cveulebrivi gamgzav­
reba gadasaxlebas daemsgavsa. saxlSi daiwyo uCveulo saq­
mianoba. didad gamikvirda, sayidlebze wasvla-wamosvlisa
da vizitebis Semdeg, ra grZel mwkrivad gaiWima zeda sar­
Tulidan urmebamde divnebi, skamebi, noxebi, sarkeebi da a.S.
samzareulo WurWlis CaTvliT. amas mosdevda sxvadasxva
sunel-saneleblebi, Cai, Saqari, Zafebi, Saleuli, abreSumi,
saTamaSo karti, carci (ruseTSi carcs TamaSis dros iyene­
ben da warmoudgenelic kia, am mizniT ise bevrs xarjaven)
da mravali sxva nivTi, rac mdidari da xalxmravali Tava­
dis saxlobis aucilebel saWiroebas Seadgenda. ar daviwye­
bodaT arc tansacmlis fareSebi, CiTis calebi, xami tilo,
narma, bambis SeRebili qsovili da sxv.
yvelaferi es Caalages, Sekres, SefuTes didi akuratu­
lobiT. gvindoda kvira diliT gavsuliyaviT, magram sad­
gurze Tavisufali cxenebi ar aRmoaCndaT da amitomac sam­
SabaTs gavemarTeT; marTalia, orSabaTsac iyo SesaZlebeli
gamgzavreba, magram rusebi da qarTvelebi am dRes arafers
seriozuls ar akeTeben, radgan igi bednier dRed ar mi­
aCniaT. Tbilisidan alionze gavediT, 18 ivnisi idga (Zv.
st.). gavcdiT Tu ara kaxeTis saguSagos, sufTa qarboria
SemogvefeTa da vigrZeniT, rom, bolos da bolos, Tavi da­
vaRwieT qalaqis sulis SemxuTav mtversa da autanel xvats.
Rrmad, mTelis mkerdiT vsunTqavdiT da, meti rom ar SeiZ­
leba, iseT netarebas ganvicdidiT.
mgzavroba or dRes gagvigrZelda. aRsaniSnavic bevri
araferi momxdara, Tu ar CavTvliT imas, rom mgzavrobis
pirvelsave dRes ori uremi gadagvibrunda. yovel sad­
gurze dasvenebuli cxenebiT gvamaragebdnen da ase mivi­
wevdiT win odnav zeaweuli ganwyobilebiT aRsavseni: Cven
migvacilebdnen Tavad WavWavaZis cxenosani glexebi; isini
gzaze rigrigobiT gvxvdebodnen rogorc memamule qali­

6
saTvis TavianTi pativiscemis gamosaxatavad, ise saxifaTo
adgilebSi gavlisas Cveni dacvis mizniT. meore dRes etli
gagvityda da iZulebuli gavxdiT, mogzauroba safosto sa­
zidriT dagvesrulebina. igi TiviT mofines da zed noxebi
dagviges. oTxTvalamac gaixrigina damSrali mdinaris qviT
mofenil kalapotze.3 Semdeg gzas orsave mxares miuyvebo­
da didroni ayvavebuli broweulis xeebi. aziis mravalfe­
rovani mcenareuli safari aq mTeli Tavisi didebulebiT
warmodga. bolos, rogorc iqna, daaxloebiT ori saaTisaT­
vis, gorakebs Soris gamoCnda winandlis sasaxle, romelic
zed ufskrulis piras iyo wamoziduli. sazidriT mgzavro­
bisagan uzomod daRlilebi ZlivZlivobiTa da gaWirvebiT
avlaslasdiT saxlamde mTis viwro bilikiT da, amgvarad,
Cveni mgzavrobis mizanic miRweuli iyo.
mcire Sesvenebisa da glexebis gamabezrebeli misal­
mebebisagan Tavis daRwevis Semdgom kneinam xeli momkida
da Tavis SesaniSnav baRSi SemiZRva. vazis saucxoo xeivneb­
ma, Jasminis fanCaturma, saukeTeso xexilma aRmafrTovana.
imaT rom mivesiyvaruleT, gemovnebiT mowyobil yvavilnar­
Si gadavinacvleT. bavSviviT gaxarebuli davrbodi varde­
bsa, broweulis, limonis, forToxlis xeebsa da kaprifo­
liebs Soris. isini haerSi damaTrobel surnels afrqvevd­
nen. aTasgvari siamovneba gvesaxeboda am jadosnur baRSi!
da ras warmovidgendiT, Tu am gansacvifrebeli samoTxidan
sul male saSinel jojoxeTSi amovyofdiT Tavs?!
Cveni Camosvlidan sami dRe iyo gasuli, rom gvestum­
ra barbare orbeliani,4 kneina ana WavWavaZis RviZli dai 7
Tvis vaJiSviliT – Tavad giorgiTurT da 18 wlis muliS­
viliT, Tavadis asul nino baraTaSviliTurT.5 mas Tan ax­
lda agreTve giorgis ZiZa da ori msaxuri qali. Tbilisis
sicxeebiT Sewuxebuli, rasac SeeZlo cudad emoqmeda misi
vaJis saTuT janmrTelobaze, isic winandlis cixe-darbaz­

7
Si eZiebda Svebas, magram ufro metad igi aq moiyvana Tavs
datexilma ubedurebam: im droisaTvis sami Tvec ar iyo
gasuli, rom misi qmari, Tavadi iliko orbeliani, mokles
TurqebTan Setakebisas6 da unugeSod darCenili qvrivi max­
lobel adamianTa Soris lamobda dardis Semsubuqebas.
winandalSi ukve ramdenime yvelaze sasixarulo dRe
gavatareT. erTxel, mzis oqrocurvil sxivebSi molivlive
kavkasiis mTebis yinulovan mwvervalebs siyvaruliT rom
gavcqerodi, Tavadma WavWavaZem xumrobiT miTxra:
– swored mag mTebSi cxovrobs Samili.
– vxvdebi, Tavado, ratomac ambobT magas, magram, merw­
muneT, arc ise mSiSara gaxlavarT.
– es ise... Tumca, – daumata man cota xnis dumilis Sem­
deg, – ras izamdiT, Tqvens dasatyveveblad rom mosuli­
yvnen?
– eg dro ukve wavida, – vupasuxe, – magram Tqvenma
SekiTxvam erTi polkovniki gamaxsena, romelmac TbilisSi
Sexvedrisas mkiTxa – vapirebdi Tu ara qalbatonTan erTad
sofelSi wasvlas. rom vuTxari, mivdivar-meTqi, mirCia xan­
jali meSova, radgan fiqrobda, lekebi mocvivdebodnen Cems
mosataceblad.
am ambavs siciliT vuyvebodi. Tavadic iRimeboda.
meore dRes, diliT, Tavads brZaneba mouvida, alazan­
gaRma gasuliyo da cixesimagris ufrosoba mieRo.7 igi myis­
ve Seudga wasvlis Tadarigis daWeras da gagvimeora Tavisi
rwmena, rom Cven arafrisa ar unda SegvSineboda. imxanad
kokispirulad wvimda.
– es wvima, – Tqva man, – lekebs xels SeuSlis gadmolax­
on mdinare alazani da aq movidnen! amasobaSi ki Tbilisidan
Telavs jaric moaRwevs.
dadga ganSorebis dRec. Tavadi gamogvemSvidoba, magram
mis qcevasa da sityvebs, rogorc meCveneboda, sevdis ra­

8
Racnairi elferi dahkravda. xom ar iyo es Cveni ubedure­
bis macne winaTgrZnoba? vicodi, Tavadi mamaci iyo da Seu­
Zlebelia sakuTari xvedrisa Sineboda. yoveldRe vxedavdi,
rogor efereboda igi bavSvebs. am xanebSi misi kocna iyo
rogorRac daZabuli, gaSmagebuli; siyvaruls Tumca mxur­
valed, magram rogorRac TavSekavebulad gamoxatavda.
didxans mdumared umzerda Tavis pawawa lidias, romelic
oTxi Tvisac Zlivs iqneboda da SesamCnevi ZaldatanebiT
moaSora mzera. sawyali mama! sayvarel arsebas ukanasknelad
xedavda.
mesame dRis miwuruls Tavadis cnoba miviReT. igi 400
kaciT icavda cixes, romelsac Tavs dasxmoda lekTa bev­
rad ricxvmravali jgufi. rogorc adre, ise axlac Tavadi
arwmunebda meuRles, rom saSiSi araferi iyo da sTxovda,
meore werilis miRebamde winandali ar mietovebina.

II
meduqne

1 ivliss glexebma gvacnobes, Telavis mimarTulebiT


mindvrebi cecxlis alSia gaxveulio. daeWveba aRar Sei­
Zleboda – mteri vakeze iyo Camosuli da win gamalebiT
moiwevda, gvamcnobda ra Tavis gzasa da mimarTulebas mis
mier gaCaRebuli xanZrebis mixedviT. yvelam gaamaxvila
yuradReba iaraRis gamarTulobaze. winandleli glexebi
modiodnen kneinasTan da urCevdnen aucileblad gaxiznu­
liyo tyeSi, magram igi ar dasTanxmda. maSin maT daawyves
mTeli TavianTi avladideba uremze da qalebica da bavS­
vebic zed Sesxes. xanZari paraskevsac boboqrobda. dRisiT
movida Telavis medikosi gorliCenko.8

9
– lekebi, – Tqva man, – dabanakebuli arian alaznis
iqiTa mxares. amJamad ver SeZleben mdinaris gadmolaxvas.
TelavSic mSvidobianobaa – Tbilisidan jars elodebian.
darbazSi imyofeboda agreTve kneina Tinia,9 Tavad Wav­
WavaZis gadaberebuli deida, iseTi mxdali, sul umniSvne­
lo saSiSroebis Jamsac rom gangaSs texda, magram, axla,
TiTqosda jibrze, sruliad damSvidebulad grZnobda Tavs
da ai, ratom:
– jer kidev Cemi bavSvobis droidan gamudmebiT mesmis,
– uTxra man eqims, – lekebi winandalze TavdasxmisaTvis
emzadebian, magram es xmebi arasodes ar gamarTlebula da
raRa axla gamarTldebao.
– rogorc ar unda iyos, – daumata kneina WavWavaZem, –
unda davelodoT, ras momwers qmari.
amasobaSi yvela glexi gaixizna. mezobeli memamuleebic
modiodnen da gvarwmunebdnen, maTTan erTad gavsuliyaviT
tyeSi. imaT upatronod daegdoT TavianTi avladideba da
mxolod sakuTari Tavis gadarCenazeRa zrunavdnen, magram
qalbatoni amjeradac uryevad idga Tavis gadawyvetile­
baze. miuxedavad imisa, rom igi Zalian miyvars da did pa­
tivs vcem, ar SemiZlia metismeti guldajerebulobisaTvis
ar vusayveduro. rogor SeiZleboda yurad ar eRo aseTi
daJinebuli Segonebani? maSin rom masTan ase axlo nacno­
boba mqonoda, rogoric axla maqvs, jer kidev paraskevs
daviTanxmebdi gaqcevis saWiroebaze, magram im droisaTvis
masTan mxolod naxevari weliwadis nacnoboba makavSirebda,
amasTanave, arc adgilmdebareobaze mqonda raime warmod­
gena da meSinoda, sasacilod sulmokle arvis vCvenebodi.
xanZari SabaTsac Zveleburad boboqrobda. cxadi gaxda,
saSiSroeba kars iyo momdgari, ramac, albaT, kneina Seafiq­
riana. daiwyes vercxlis, Zvirfasi qvebisa da sxva nivTebis
Calageba. Tavadis guladi glexi zuria kneinasTan gamoiZax­

10
es, raTa saqmis namdvili viTarebis Sesatyobad wasuliyo,
adgilebi daezvera. kneina dasTanxmda da igi gaemarTa im
adgilebis dasaTvaliereblad da Sesamowmeblad, saidanac
xanZrebis Suqi modioda. gamoxda cota xani. zuria ukan
dabrunda. tansacmeli tyviebisagan dacxriluli hqonda,
TviTon ki cocxali imis gamo gadarCeniliyo, rom Soridan
nasrol tyviebs imdeni Zala aRar SerCenodaT. oRond zu­
ria, ase rom gadado Tavi batonebisaTvis, Cveulebriv lo­
Tobda xolme da amitomac mis naambobs seriozuli yura­
dReba aravin miaqcia.
is-is iyo, es glexi dasazverad wavida, rom gamogvecxada
viRac somexi, romelic Tavs meduqned asaRebda. man Ramis
gaTevineba gvTxova da gviTxra, sadRac, Turme, fuli unda
mietana, magram am adgilebSi rom gamoiara, lekebs SeefeTa
da iZulebuli gaxda, imave gziT ukan wamosuliyo. misi si­
tyvebi sarwmunod JRerda, magram am kacis saxe kneinas ara­
saimedod eCvena, ris gamoc maSinve ubrZana msaxurs:
– eg kaci arsad ar gauSvaT, iaraRi ahyareT da, Tu
gaqceva daapiros, esroleT!
es simkacre sxvadasxva garemoebiT iyo gamowveuli;
Tumca qalbatonma misTvis damaxasiaTebeli gulkeTilobiT
maSinve daumata:
– mixedeT da aWameT!
mogexsenebaT qarTvelis buneba: msaxurma Seasrula mxo­
lod bolo moTxovna, xolo pirveli savsebiT gadaaviwyda,
ramac avi kvanZis gaxsna daaCqara.
am kacis mosvla, zurias mier motanili cnobebi, yve­
laferi imaze metyvelebda, rom xifaTi garduvali iyo.
Tumca xsnis imedi jer kidev ar gadagvwurvoda. gvqonda
msubuqi sazidrebi, romlebic swrafi mgzavrobisaTvis
swored rom miswreba iyo. kneinam TelavSi erTimeoris mi­
yolebiT dauxaneblad gagzavna ori Sikriki, raTa cxenebi

11
imave saRamos moeyvanaT. sadgurze ki maT auxsnes, rom
cxe­nebi mxolod momdevno dilis, e.i. kvirisaTvis, eyole­
bodaT. amasobaSi moaxleebi ganagrZobdnen skivrebSi yvela­
fris Calagebas, risi Tan waRebac ki SeiZleboda. glexebi
kvlav movidnen da gvTxoves tyeSi gavxiznuliyaviT. keTili
zuria gansakuTrebiT me gadamekida – magram gana SemeZlo
sazizRari simxdale gamomeCina da Cemi aRsazrdelebi – sa­
lome da maria am yofaSi mimetovebina?
rogorc iqna, yovelgvari mzadeba dasrulda. saRamos
kneina orbelianis sawol oTaxSi moviyareT Tavi. bavSvebi
iatakze dagebul noxebze davawvineT da, rodesac CaeZi­
naT, sanTlebi davaqreT, aivanze gamovefineT da myudroe­
bis daurRvevlad, mdumared SevcqerodiT mtris mier
aguzguzebul koconebs, romlebic TandaTan gviaxlovde­
boda. axlomaxlo mimobneul sagnebze mTvare saswaulebri­
vad mqrqal Suqs afrqvevda, magram igi CvenTvis sulac ar
iyo sasargeblo, radgan lekebs, dabrkolebaTa miuxedavad,
SeeZloT win wamoweuliyvnen, dabolos, mTlianad moeWraT
CvenTvis Tavis dasaxsneli gza. kneina Tinia ki isev Tavisas
gaiZaxoda:
– lekebi winandalSi mosvlas ver gabedaven!
iseT mdgomareobaSi viyaviT, romelsac ver uwodeb verc
sifxizles, verc Zils. Ramis 4 saaTze gavarda Tofi,10 ramac
am mdgomareobidan gamogviyvana. xifaTisa da SiSis grZnoba
Zvalsa da rbilSi gagvijda. Tavs Zalas vatandiT – kidev
raime rom gagvegona... magram amaod. da, radgan kvlav siC­
umem daisadgura, vifiqreT: albaT, es gasrola SemTxvevi­
Ti iyoo. baRSi Cavedi da vazis foTlebSi Citis budesaviT
Cakar­guli eklesiisaken gaveSure. aq didxans vloculobdi
da vgrZnobdi, ra TandaTanobiT mibrundeboda Zala. am
vrcel baRSi yvelaferi garindebuliyo. angariSmiucemlad
siaruli daviwye. maRali xramis kideze mdebare koroms rom

12
mivatane, SevniSne kaci, romlis aq yofnamac damafrTxo:
marTalia, Tavadis yvela glexs ar vicnobdi, magram qarT­
velTa saxis nakvTebi gonebaSi cxadad mqonda CarCenili
– isini sikeTes gamoxataven, xolo am adamianis saxes zed
ewera raRac ukeTureba. Tumca mas CemTvis araferi uTq­
vams, ise gaemarTa saxlis ezosaken. SevniSne, rom iaraRi
esxa. rac SemeZlo, swrafad gaveSure saxlisaken. xrams
rom gavxede, davinaxe: xevis Ziras mimdinare ReleSi wyali
TiTqmis mTlianad daxapuliyo da ori kaci lagamwayrili
cxenebiT frTxilad gadadioda meore napirze.

III
lekebi. tyveoba

es mdgomareoba warmosaxvas metismetad miRizianebda da


amis gamo yvelaferi, rasac imJamad vxedavdi, saSinel saso­
warkveTaSi magdebda. gaviqeci, raTa kneinebisaTvis meambna
arasasiamovno niSnebis Sesaxeb, magram SekiTxvaze, Tu ras
akeTebdnen isini, mipasuxes: – kneina orbeliani loculobs,
xolo kneina WavWavaZes sZinavso.
gavida erTi saaTi. kneina anam TavisTan mixmo. sabo­
lood gavemzadeT gasamgzavreblad. korsetSi SeviCurTe
ramdenime werili da Tmis Rerebi – nivTebi, romlebic yvela
sxva nivTze uZvirfasesi iyo CemTvis. saxeldaxelod amok­
eril CanTaSi Cavawyve franguli enis gramatika da meore
patara wigni saTauriT: `RmerTi ars siyvaruli~.11 es wigni
erT-erTma Tbiliselma nacnobma misaxsovra. moamzades Cai
– viTarebac rom metad Sesaferisi gamonaxes kneinas mom­
saxurebisaTvis – yvelaferi ise keTdeboda, TiTqos dro

13
Tavze sayreli gvqonda. Telavidan kvlav amovida eqimi da
saaTze meti xnis ganmavlobaSi arwmunebda kneinas, dau­
yovnebliv gavdgomodiT gzas... moxuci ZiZebis jiutobam da
udardelobam, romlebic miCveulni arian aravis Seepuon,
yvelaferi sxvagvarad daasrula. is-is iyo, sazidarze knei­
nas almasebi unda daewyoT, rom gaisma Zaxili: lekebi!
dilis rva saaTi iyo. keTili eqimi gorliCenko (erTad­
erTi kaci, vis winaSec Tavs samudamod valdebulad vracxT
misi marTlac rom gmiruli TavdadebisaTvis), romelsac
xelSi sasrolad gamzadebuli iaraRi eWira, gvTxovda, sadme
davmaluliyaviT. kneinam Tqva, rom amisaTvis yvelaze Sesaf­
erisi adgili belvederi iqneboda. man lekTa ganzraxva ar
icoda da fiqrobda, isini aqeT ar wamovidodnen. bavSvebi,
ZiZebi, gadiebi, msaxurebi, fareSebi da yvela qali, vinc
ki saxlSi imyofeboda, ukan gamogvidgnen. arasodes dama­
viwydeba is sabediswero wuTebi, rodesac kneina WavWavaZe,
yovelTvis gulTbilad rom iyo Cemdami ganwyobili, momex­
via da sinanulis grZnobiT aRvsilma miTxra:
– eh, es ra momivida, madam? Zalian gTxovT, momitevoT
im ubedurebisaTvis, rac Cemi mizeziT SegemTxvaT. RmerTo
Cemo! ratom ar dagataneT Zala, gaqceuliyaviT?
– qalbatono, – vupasuxe me, – ar vici, ra xvedri me­
lis, magram, rac ar unda moxdes, mzada var sicocxle
ganacvaloT.
– vilocoT, – ganagrZo man, – sikvdili kars mogvdgo­
mia.
male, marTlac, naTlad gavarCieT moaxloebul mTiel­
Ta nabijebis xma. maT Cveni samalavisaken mouZRveboda
bavSvebis yvirili da qalebis wivil-kivili. yvela Cven­
ganis sulSi raRac eniT auwerelma sevdam daisadgura. as
weliwads mitanebul dedabers, romelsac odesRac Tavad
WavWavaZis mamac gaezarda, savsebiT daviwyeboda sakuTari

14
Tavi da gulmxurvaled loculobda Tavisi keTili bato­
nis Svilebis gadarCenisaTvis. giorgi orbelianis gamdels,
visac qmar-Svili TbilisSi hyavda datovebuli, gulamoskv­
nili qviTinisagan Tavi ver Seekavebina. katerina, kneina
orbelianis moaxlec, aseve gulamomjdari zluqunebda,
gamoxatavda ra wuxils ara sakuTari Tavis, aramed Tavisi
qalbatonis Svilebis gamo, romlebic usazRvrod uyvarda.
gadamRrZvalma kneina Tiniam, vinc aqamde ase uSiSrad
grZnobda Tavs, axla goneba savsebiT dakarga: im wuTeb­
Si, roca yovelgvari materialuri sakuTreba usargeblo
gaxda, gamudmebiT iTxovda mietanaT misTvis saCaie fin­
jnebi: SiSobda, mZarcvelebs ar CavardnodaT xelSi. Tavad
WavWavaZis ZiZa mxurvaled loculobda im araCveulebrivi
mimikisa da Jestikulaciis gamoyenebiT, rac locvisas ase
damaxasiaTebelia ubralo qarTvelebisaTvis.
saSineli arev-dareviT SeSinebuli salome da maria
verxvis foTlebiviT TrTodnen da mekvrodnen. me maT
vTxov­di, ar etiraT. gaisma lekTa gaafTrebuli SeZaxilebi.
maTi dartymebisagan minebi azrialda da Caimsxvra, aWrial­
da aveji, skivrebSi awkrialda vercxli. bolos Cvenamde
moaRwia ori fortepianos erTmaneTSi areulma xmebma. ve­
lurebi klaviSebze xelebs borotad utyapunebdnen. belve­
dridan xelisgulze gadaSliliviT Canda mTeli baRi. vxe­
davdiT, Tu rogor gaivso igi Calmiani mxedrebiT. Tavda­
pirvelad ormocdaaTamde kaci Tu iqneboda, magram Semdeg
usazRvrod bevrni mozRvavdnen. Rele, rac erTaderTi gza
gaxldaT saxlSi Semosasvlelad, mTlianad dafares. sawyal
winandlelebs sruli gaRatakeba da gaCanageba elodaT.
Rrmad dafiqrebuli kneina WavWavaZe didxans xmas ver
iRebda. Semdeg lidia aiyvana da mklavze gadaiwvina. mxo­
lod zogierTis garda, romlebic daketil kars mTeli Za­
liT awvebodnen da amagrebdnen, yvelani muxlebze viyaviT

15
daCoqili. lekebs gaukvirdaT, winaaRmdegobas rom versad
waawydnen. es ioli gamarjveba maT kidev ufro aafTrebdaT.
darbodnen oTaxebSi, akakunebdnen kedlebze da fiqrobd­
nen, rom raime saganZurs ipovidnen... da ase mogviaxlovd­
nen... mxolod kneina orbeliani iyo mSvidad. jer Tavisi say­
vareli giorgi daloca, mere ZiZas gadasca, mivida karebT­
an, romlebsac mTielebi Zlier awvebodnen da ase uryevad
mdgari daeloda Tavis xvedrs. SesaZloa, surda pirveli
dacemuliyo, raTa Semdeg aRar exila Svilis, dis, muliS­
vilisa da disSvilebis wvaleba... magram SeiZleba Tavisi pi­
radi magaliTiT surda sabediswero dartymis win CvenTvis
mxneoba Caenerga.
karma ramdenime wuTs gauZlo... mTielebi gacofdnen...
bolos da bolos Semoangries... Seiqmna saSineli oromtria­
li: Semogvawyda adamianTa brbo... erTmaneTSi airia gamxece­
bulTa SeZaxilebi da umweoTa kivili... TiToeuli Cvengani
uceb aRmoCnda romelime mtaceblis xelSi, winaaRmdegobis
gaweva ki sruliad unayofoa... mTieli (misi saxis gaxseneba
dResac tanSi mzaravs) mboWavs da mivyavar, miuxedavad imi­
sa, rom vcdilob misgan gaTavisuflebas. belvederidan rom
gadiodi, karebSi unda daxriliyavi, magram Cems momtaceb­
els amisTvis ara scxeloda da magrad vartyam Tavs karis
amyolze...
kaci, romelsac me vxvdi wilad, fexs adgams kibeze.
gaismis avis momaswavebeli Waxani, rasac Tan axlavs SeSi­
nebuli SeZaxilebi... kibe mtacebelTa da maT msxverplTa
simZimes veRar uZlebs da tydeba... am saSinel wuTs kneinas
romeliRac moaxle Cemi paltos kalTas Caafrinda... mTieli
swrafad ubiZgebs mas da isic qveviT mifrinavs Tavpirismt­
vreviT. safexuri, romelzec vdgavarT, Seirya; swored im
wams mTieli Zalumad miWers xelebs da ganwirul naxtoms

16
akeTebs mesame sarTulidan. Cven vecemiT ezoSi mimobneul
namsxvrevebs Soris.
miwaze daveciT Tu ara, erTi Calmiani mZarcveli mo­
varda da bRlarZuniTa da erTi vai-uSvelebeliT cdilobda
Cemi Tavi gamoeglija xelidan imisaTvis, visac Tavdapirve­
lad verge. es ki ar anebebs... ielves xanjlebma... vifiqre,
Cemi mospoba ganuzraxavT-meTqi da daviyvire: – me frangi
var! magram es Zaxili amao gamodga. Cems gamtacebels cali
xeliT veWire da amgvarad, neba-uneblieT monawileoba unda
mimeRo ori borotmoqmedis qiSpobaSi, Cems danarCunebas
rom cdilobdnen. daiRvara sisxli da me gadavedi Calmi­
anis xelSi. Cemma axalma mepatronem, romelic Cacmulobisa
da gansakuTrebiT ki misi mxecuri Sesaxedaobis gamo CeCnad
CavTvale, wina ezoTi gamiyvana da or nukers Camabara.12 misi
laparaki ise ar mesmoda, rogorc mas – Cemi. man gadmom­
ca ori cxeni aRviriT dasaWerad, xolo, roca moZraobaze
Sematyo, davalebis Sesrulebas Tavs varidebdi, maTraxi
dasartymelad momiRera. sircxviliT gavwiTldi, magram
davrwmundi, rom aucilebeli iyo beds davmorCilebodi.

IV
winandlis gaZarcva. gamgzavreba

didi survili mqonda damenaxa sayvareli megobari


qalebi da Cemi sacodavi moswavleebi. Cveni ezo, romlis
moTvalierebac daviwye, saSineli sanaxavi gaxldaT: cxe­
nebi, xarebi, kameCebi, ayiravebuli sazidrebi, aqviTineb­
uli, tansacmelSemofleTili da gawewilTmiani qalebi...
Zaldatanebis kvali yvelafers emCneoda! Cemi patara maria

17
meZaxda, mTeli ZaliT gahyviroda; mindoda mimerbina mas­
Tan, magram nukerebma damakaves... vigrZeni sakuTari umweo­
ba da, radgan am ubadruk arsebaTa unebarTvod ver vbedav­
di fexis gadadgmas, vtirodi da vexvewebodi, Cems sayvarel
pawawasTan misvlis neba daerToT, magram arc cremlebma da
arc mudaram ar gaWra! TumcaRa male, raRac bedze, cxenze
mjdari maria Cems gverdiT aRmoCnda; gadavkocne da is-is
iyo, unda gamemxnevebina, rom Cemgan Sors waiyvanes.
aqeT-iqiT vimzirebodi, iqneb Tvali movkra keTil knei­
na WavWavaZes-meTqi, dabolos, rogorc iqna, davinaxe... da­
vinaxe, magram, RmerTo Cemo, ra yofaSi! miwaze gaSxlarTu­
liyo. sabralo lidia mkerdze mihkvroda! mSvenieri Tmebi
gasCeCvoda da, Tu amoqargul kofTas ar CavTvliT, rac
mcired ufaravda sxeuls, mTels mis tansacmels Seadgen­
da Sida sacvlebi da qvedakaba. mis patara gogonas, visac
ZuZuTi kvebavda, ecva mxolod perangi: arc saxvevebSi iyo
gamokruli da arc raime saburveli efara, rac esoden
aucilebelia Cvilis nazi sxeulisaTvis. mZarcvelebs cxene­
bi kneinas irgvliv ise metismetad axlos daeyenebinaT, rom
angariSmiucemlad miviWeri masTan, raTa gamefrTxilebina,
magram man Tavi wamoswia da imgvarad damiqnia, TiTqos meu­
bneboda, rom misTvis axla yvelaferi sulerTi iyo, rom am
qveyanas mainc aRar ekuTvnoda.
– bavSvebi! bavSvebi! – wamoilaparaka man.
– maria ai, iq aris, salome ki ufro iqiT, – vuTxari
me.
uceb viRacam xelze Zlier momqaCa. kneinas mitoveba ar
mewada, magram tyve qals xom ar SemeZlo, Cems nebaze vyo­
filiyavi da maSinve sakuTar adgils mivaSure. amis Semdeg
Cem Tvalwin datrialda sisxliani tragedia, ramac mTeli
sxeuli amiTrTola: kneinas axlos gaimarTa saSineli Seta­
keba. Tumca qalbatoni odnavadac ar Serxeula, raTa mosa­

18
lodneli safrTxe aecilebina. Setakeba ki misi miTvisebis
mizniT moxda. mtacebelTagan bevri xvdeboda, rom kneina
Zvirfasi nadavli unda yofiliyo da mis gamo erTi meores
gaafTrebiT utevda. bolos da bolos Cxubi dasrulda da
kneina, Cems msgavsad, erT-erT mepatrones miekuTvna, rome­
lic daixara da hkiTxa:
– Sen xar kneina WavWavaZe?
– diax, – upasuxa qalbatonma da Semdgom amisa, Tvale­
biT Zebna dauwyo Tavis Svils. viRacam, qarTulad molapa­
rakem, bavSvze miuTiTa. maSin kneinam yurebidan mdidruli
sayureebi moiZro, gadasca isini am kacs da Semdeg kvlav
ugono mdgomareobaSi Cavarda.
mTeli am xnis ganmavlobaSi amaod vcdilobdi Tvali
momekra kneina orbelianisaTvis; misi muliSvili ki, Ta­
vadis asuli nino, Cems Soriaxlo saukeTeso cxenze ijda.
metismetad gakvirvebuli davrCi, mis momxibvlel qarTul
Cacmulobas rom davakvirdi – igi srul wesrigSi iyo da
sulac ar daWmuWvnoda. mas icavda da ufrTxildeboda
axalgazrda, romlis saxis gamometyvelebac imdenad sasti­
ki ar iyo, rogorc sxva mtaceblebisa. samagierod sruliad
sxvagvarad gamoiyureboda kneinebis Rrmad moxuci deida.13
mas tansacmeli SemosZarcvoda, WaRara Tmebi keTilSobil
saxeze CamoSloda, xolo zecisaken zeapyrobili xelebiT
TiTqos SesTxovda ufals, daesaja uRirsi arsebani, rom­
lebic arc mis WaRaras scemdnen pativs da arc ebralebo­
daT. sacodavi asi wlis moxuci qalic14 TiTqmis aseve iyo
gaSiSvlebuli; mTielebi mas metismetad mkacrad moepyrnen
– xeze miakres. igi mxolod meore dRes gaaTavisufles. rac
Seexeba kneina Tinias, Cveni wasvlis Semdeg gaiqca tyeSi, sa­
dac glexebi imalebodnen. aq mas gadaacves mamakacis tan­
sacmeli da Telavs waiyvanes. es ori ukanaskneli msxverpli

19
lekebma miatoves: maTi fiqriT, isini araviTar Rirebule­
bas ar warmoadgendnen.
amasobaSi daiwyo sasaxlis Zarcva: skivrebi, WurWleu­
li, vercxli, maqmanebi, briliantebi, Zvirfasi Saleuli –
yvelaferi xarbi mtaceblebis xelSi gadadioda, Tumca maT
arc fasi icodnen maTi da arc im nivTTa iSviaTobisa gaege­
bodaT raime, romlebsac pirvelad Seexnen TavianT cxovre­
baSi. maSin, rodesac erTi amsxvrevda vercxlis sinebs, raTa
tomaraSi moxerxebulad moeTavsebina, meore miwidan iRebda
Zvel xelTaTmans anda itacebda Zvel Cveulebriv Sandals,
ra Tqma unda, im fiqriT, rom manac Zvirfasi nadavli igdo
xelT. TiToeuli cdilobda, moemaragebina Saqari, yava, Cai.
viRac qilaSi mdgar fer-umarils gemos usinjavda, viRaca
ki ylapavda abusalaTinis zeTs, romelsac Cveni samzareu­
los sursaT-sanovagis nawilad miiCnevda. aRmoCnda iseTic,
vinc cdilobda, CemTvis carcis natexi SeeWmevinebina, raTa
gaego, gemrielia Tu ara? mTeli es sanaxaoba gulisamrevi
da saSineli iyo. uxamsobam aq mTeli Tavisi saxe gamoaCi­
na.
Zarcvam saaTze metxans gastana. bolos gamogviyvanes
ezodan da gzas gagviyenes. me fexiT mivdiodi; nukerebi ki
amxedrebulni mgzavrobdnen. gzis siviwrovis gamo erTi win
midioda, meore ukan momdevda. male Calmiani mTieli Semog­
vierTda. Tavze wasakravad Cvari mesrola, romliTac samza­
reuloSi WurWels wmenddnen da cxenze erT-erTi nukeris
ukan kaciviT Semsva. sxva tyve qalebic zustad amgvarad
moemgzavrebodnen.

20
V
alazani

gzam mdinaresTan migviyvana.15 mdinaris piras ukve idga


Tavadis ekipaJebi. maTi Sors wayvana rom SeuZleblad cnes,
cecxli waukides da dawves.
fonze cxenebiT gavediT. mxolod erTaderTi kneina Wa­
vWavaZe modioda fexiT. mas mklavze gadawvenili patara li­
dia mohyavda, magram mdinaris Suaguls rom miaRwia, nakads
veRar gauZlo da bavSvianad wyalSi Cavarda. lekebma maSin­
ve napirze amoiyvanes da ukve savsebiT araqaTgamoleuli
cxenze Sesves. aqedan daiwyo kneinas axali wamebani. Tavisi
momtaceblis ukan mjdars cali xeliT lidia unda miekra
mkerdze, xolo meore xeli magrad CaeWida mxedrisaTvis,
raTa ar gadmovardniliyo. sacodavi patara, romelsac
mxolod perangi faravda da cudad iWerda daRlili xeli,
Zlier exeTqeboda unagirs. ubeduri, Tvalcremliani deda
amaod evedreboda masTan mimaval mTiels – mieca raime
qsovili, riTac bavSvs tanze miikravda... magram igi qalis
sawyalobel vedrebasa da saSinel wvalebas ainunSiac ar
agdebda!
kneina orbeliani sakuTar Tavs uwyreboda, ratom Tvi­
Ton ar daitova lidia; Tumca es imitomac moxda, rom misi
da TviTonve awovebda ZuZus gogonas, da, radganac Cven jer
kidev ar vicodiT, TiToeul Cvengans bedi sad gadaisvrida,
aseT viTarebaSi deda-Svilis ganSoreba da gancalkeveba ara­
gonivruli iqneboda. marTalia, aleqsandre WavWavaZe ZiZas
xelidan gamostaces, magram, sabednierod, Caabares saimedo
adamians – kneinas moaxle lucias, romelic, rodesac saSu­
aleba ar hqonda raime sakvebi eSova, bavSvs Tovls aWmevda1

tyveebs xSirad uxdebodaT alpur zonaSi siaruli, sadac erT­


1

maneTs enacvleboda mwvane moli da fiTqina Tovlis safari.

21
da ase gadaarCina igi sikvdils. samagierod am SemTxvevaSi
giorgi orbeliani ufro iRbliani gamodga. misma jansaRma
sxeulma da mkvrivma agebulebam mTielTa yuradReba miiq­
cia: igi dautoves Tavis ZiZas, romelsac tomarac misces
da manac saimedod miikra bavSvi sxeulze.
Cemi moswavleebi zogjer CemTan sakmaod axlos mo­
diodnen. maSin SesaZlebloba meZleoda maTTan melapara­
ka da ymawvilebi damemSvidebina. salome, romlis qcevaSic
ukve keTilSobiluri siamaye igrZnoboda, xmamaRla wyrebo­
da masTan mjdom kacze da Tavisi patara mjiRiT emuqre­
boda. imiT SeSfoTebuli, rom cudad ar moqceodnen, yo­
velnairad vcdilobdi, damewynarebina. rac Seexeba marias,
Tavisi silamaziTa da TavazianobiT moigo. pirvelad bevrs
tiroda, magram Semdeg viRacam vaSli miawoda, rasac Wama
dauwyo da CaCumda. male glexis patara biWuna da Tavadis
nebieri – elo miuaxlovda marias. amis Semdeg udardelma
bavSvma celqoba da sicili daiwyo.
naWrebad da nafleTebad qceuli Cveni tansacmeli,
Slapebi da sxva nivTebi amSvenebdnen cxenebsa da mTielTa
Tavebs. erT maTgans triumfiT mihqonda Cemi qolga: mTie­
lebsac iseve, rogorc arabebs, qolga keTilSobilebis ni­
Sani hgoniaT.
grZeli gzis gavlis Semdeg Cveni gamtaceblebi dasa­
sveneblad SeCerdnen mozrdil mdeloze. saqmis keTilad
dagvirgvinebis niSnad ramdenjerme kidec gaisroles. am
signalze Semokrba mravali CeCeni da leki, romlebic wi­
nandlis Zarcvis mosamTavreblad iyvnen gagzavnili.
momiaxlovda erT-erTi mTieli, maCvena Tavadis sasaxli­
dan motacebuli franguli wigni saTauriT `qristianobis
suli~.16 igi umecris xels daemaxinjebina; Zlier mominda
mqonoda mSobliur enaze dawerili wigni, gansakuTrebiT
ki imitom, rom, savsebiT SesaZlebeli iyo, sxva veRarc ki

22
mexila veRarasodes! mTielma mkiTxa, Tu ra iyo es? rusuli
ena ar vicodi da erTi sityviT vupasuxe – kargia. am dro
iwyes wasasvlelad mzadeba. mTielma aiRo Tavisi wigni da
gamecala.
Tamari, Tavad WavWavaZis sami wlis gogona, xmamaRla
tiroda, radgan mTielebs ewadaT igi ZiZisaTvis waerTmiaT.
misma Cxavilma Tavi moabezra mtaceblebs. amis gamo bavSvi
tomaraSi moaTavses. roca patara mTielTa saSiSar saxeebs
veRar xedavda, tirili Sewyvita da CaiZina.
migvacilebda samiaTaskaciani jgufi. am mizeziT xSi­
rad erTurTisagan SoriSors mivdiodiT. bolos kneinebi
da maTi bavSvebi mxedvelobis aredan savsebiT damekargnen.
naRveli rom cotaTi mainc gamefanta, mindvrebs yurad­
RebiT Tvaliereba davuwye. Semenana saucxoo yanebi, rom­
lebsac mTielebi ase umowyalod Telavdnen TavianTi cxe­
nebiT. pirwavardnili barbarosebi! amiT surdaT sabolood
daegvirgvinebinaT ase warmatebiT wamowyebuli sazizRari
gaCanageba-gaveraneba.
rogorc iqna, alazans mivaRwieT. mrisxane mzera Semog­
vageba am mdinarem. igi nawvimarze Rvarebisagan sul mTlad
gadareuliyo da napirze gadmosuliyo. nuTu, – gavifiqre,
– mekobreTa ganusjeloba iqamde miva, rom isini marTla ga­
bedaven gaxelebul mdinareze gadasvlas? maT es marTlac
gabedes da, unda iTqvas, ise marjved da mamacurad gana­
xorcieles mdinaris gadalaxva, gaocebuli davrCi. manamde
amis msgavsic ki araferi menaxa. bavSvebi rom ar dasvele­
buliyvnen, cxenebis qedze dasves da xelebiT agvixsnes, am
mdgo­mareobaSi isini rac SeiZleba magrad gvWeroda. Semd­
gom amisa, uceb Seagdes cxenebi wyalSi; rac ar unda maRla
aewiaT Tavebi cxenebs, wyali mainc zed yurebTan adgebo­
daT. Tumca, unda genaxaT, ra saSineli daZabulobiT cdi­
lobdnen mtrulad dapirispirebuli stiqiis daZlevas! mdi­

23
naris Suawels rom mivataneT, mariam daiyvira: `madam, kaba
gekargebaT!~ samwuxarod, es asec moxda da mdinaris gada­
laxvis Semdeg Cems tansacmels mxolod perangi da korseti
Seadgenda. sicivem amaZagZaga, magram erT-erT mTiels Seve­
code da nabadi momaxura.
alazangaRma gasulebi ramdensame wuTs SevdeqiT. Cemma
gamyolma jibidan simindis fqvili amoixveta da am Rari­
bul saWmelze damiwvia. momawoda moxarSuli kameCis xorcis
naWeri, romelic simagriT mxolod qvas Tu Camouvardebo­
da. gaxevebuli naWeri ukanve davubrune da wyali vTxove.
am dros Calmiani mTieli momiaxlovda, TiTidan wamglija
mis mierve datovebuli ukanaskneli beWedi. meore beWedi
da sxva Zvirfaseulobani man jer kidev sasaxlis ezoSi
amarTva. mere nukerebs raRac ubrZana da gagvSorda. Semd­
gom amisa, xarkameCebiani Cemi gamcilebeli sxva gziT wavi­
da, TumcaRa es gza Zalian ar Sordeboda imas, romliTac
modiodnen Cemi Zvirfasi Tanamgzavri qalebi.

VI
Tavdasxma. lidias sikvdili

amasobaSi Cvens axlos didi gangaSi atyda. qarTvel­


Ta umniSvnelo razmi Cvens gaTavisuflebas cdilobda.
igi moulodnelad Tavs daeca badrags da srola autexa.
mTielebi ricxobrivad didad sWarbobdnen maT, magram Si­
Sobdnen, am patara jgufs didi Zalebic ar mohyoloda da,
gadagvafares ra Tavze nabdebi, gaiqcnen. isini yuradReba­
sac ar aqcevdnen yanebs, xev-Rranteebs, Txrilebsa da sxva
winaaRmdegobebs. haeri SeZra Zaxilma: `imami Samili! imami

24
Samili!~17 maTraxiTa da yiJiniT gaficxebuli cxenebi iseTi
saSineli siswrafiT mihqrodnen, rom sunTqva gvekvroda.
es jojoxeTuri Weneba saaTze metxans gagrZelda. mxo­
lod Sebindebisas miuSves cxenebi CorTiT. gza Waobian
adgilebSi gawva. lianebi da ekal-bardebi, RiWi da bruli
yovelwams gviRobavda gzas. kneina WavWavaZem axlos Cami­
ara. igi mwuxare da ferdakarguli Canda... Tan aRar hyavda
lidia, ramac Zlier amaforiaqa. ra iqna Cveni patara qalba­
toni? – vekiTxebodi sakuTar Tavs, magram aravis SeeZlo es
CemTvis aexsna da saSineli gamocanis amoxsnis molodinSi
iZulebuli viyavi, moTminebiT aRvWurviliyavi.
bevri qarTuli sofeli gaviareT. sofelTa mTeli wyeba
cecxlis alSi iyo gaxveuli. TiTqmis yvela cecxlwakide­
buli saxlidan gamohyavdaT tyveebi da Cvens jgufs uer­
Tebdnen. mcire borcvs gadavadeqiT. am dros TvalTa mze­
ra momtaca uzarmazari xanZris laplapma... SeZrwunebulma
wamoviyvire. lekebma amixsnes, rom es winandlis sasaxle
iwvoda.
ubeduri Tavadi! isic xedavs am avis momaswavebel ana­
Suqs. yvelaferi, rac ki ram Zvirfasi abadia, iq aris: coli,
Svilebi, dai, disSvili, megobrebi, didi simdidre, raic
ramdenime saaTSi araraobad iqceoda... sisxli yelSi awve­
ba, magram samsaxurebrivi movaleoba nebas ar aZlevs, Ta­
visi adgili miatovos. aseT viTarebaSi ra unda gaawyos?
mxolod is, rom itiros rogorc qmarma, mamam, naTesavma...
gamZvinvarebuli cecxli ki araviTar imeds ar utovebs; igi,
ra Tqma unda, fiqrobs, rom Cven yvelani daviRupeT.
yvela ara, magram lidia ki aRar iyo amqveynad! ukve aRv­
niSne, Tu ra siswrafiT garbodnen mtacebelni, ufrTxodnen
ra mdevars... kneina WavWavaZes ki Zala savsebiT gamoelia.
xeli, romliTac dilidan moyolebuli eWira bavSvi, dau­
buJda. moulodneli biZgisagan kneinas bavSvi xelidan uvar­

25
deba; Cvili ecema balaxze. ubeduri deda SemaZrwuneblad
kivis da cdilobs, cxenidan gadmoeSvas, norCi aitacos, ma­
gram mTieli Tavisi rkinis xeliT boWavs, yuradRebasac ar
aqcevs mis kivilsa da cremlebs. maT ukan TavqudmoglejiT
msrbolma cxenebma ki Cvili gadaTqeres... xolo romeliRac
CeCenma xanjlis dartymiT sicocxles gamoasalma igi.
kneina am droisaTvis ukve Sors iyo da es mxecuri moq­
medeba ar daunaxavs. igi Tavs didxans im rwmeniT imSvide­
bda, rom bavSvs viRac madliani aiyvanda. da, Tumca Zalze
didi iyo misi deduri SeSfoTeba, mainc, msgavs barbaro­
sobas Tu Caidendnen, azradac ar mosvlia. ukve sakmaod
didi xnis Semdeg gavigeT, rom momxdari ambis mesame dRes
lidias sxeuli upoviaT imave adgilas, sadac davarda da
mamisaTvis miutaniaT.
patara adamiani axla winandlis momcro eklesiaSi ga­
nisvenebs.
imavdroulad imave adgilas upoviaT agreTve samoci
msxverplis gvamic. maTgan sami winandleli iyo: lidia, Ta­
vadis mouravis meuRle darejani da mRvdlis coli. bevrs
Tavdapirvelad fofodia me vegone, ris gamoc mraval­
ma frangulma Jurnalma gamoaqveyna cnoba Cemi sikvdilis
Taobaze da TavianTi uneblie SecdomiT Zlier daamwuxres
Cemi mSobeli da naTesavebi.

26
VII
Rame tyeSi. haji-qerimi

dadga sruli Rame. metad daburul tyeSi SevediT da


gzis gasagrZeleblad totebi da lianebi ganuwyvetliv
unda gverRvia. am mizeziT Zalian nela miviwevdiT win.
Cveni patronebi Cqarobdnen, male gasclodnen qarTul mi­
webs. amitomac, miuxedavad gzis siZnelisa, Zalian didxans
Seusvenebliv mivdiodiT, wuTiTac arsad SevmdgarvarT. xan
aq, xan iq gaismoda qalebis kivili, roca maTi Tmebi xeebs
gamoeblandeboda anda fexSi ekali SeerWobodaT. dResac
sisxli meyineba, im SemaZrwunebel pirvel Rames rom vixse­
neb!
aqamde sakmaod bednieri, vimyofebodi veluris, magram
mainc sakmaod adamianuri mTielis zedamxedvelobis qveS;
da ras vifiqrebdi, Tu kidev ufro saSineli axali patro­
nis xelSi movxvdebodi da ufro meti wvalebis atana momix­
deboda. haji-qerimis (ase erqva Calmian mTiels – ori nuke­
risa da Cems gamgebels)18 brZanebiT cxenidan unda Camovsu­
liyavi, damebrunebina nabadi, romelic alaznis gadalaxvis
Semdeg momaxures, da ase mivyolodi Cems mflobels.
Cven win nukerebi naalafar xvastags mierekebodnen da
gzas gvikvalavdnen. kneinebs moSorebuli viyavi. ukve kar­
ga xani gavida, rac mTaze asvla viwyeT. Tumca jer kidev
ver gamego, Tu ra saSineli Sedegi mohyveboda am SeRmarTs.
araqaTi TandaTan gamomelia da daveci. warmoidgineT, ra
sircxvilsa da sasowarkveTaSi Cavvardebodi, roca umweo
msxverpls maTraxi damiSines! Tavs datexili ubedurebis
gadasatanad didi moTminebiT aRviWurve, magram gana SemeZ­
lo windawin ganmeWvrita da mcodnoda yvela gansacdeli
da wameba, rac kvlav meloda?

27
amaod vatandi Tavs Zalas, gza rom gamegrZelebina. Ra­
meuli tyis winaaRmdegobebma sul damaZabunes... meored da­
veci. haji-qerimma kvlav damartya. avdeqi, magram man brazi­
anad damca miwaze... momeCvena, Cemi mokvla moisurva-meTqi.
cali xeli rom pirze damafara, meore mkerdze mTxliSa. es
xeli korsetSi SeCurTul Cemi Svilis portrets moxvda. da
mTielic axali energiiT meZgera: ramdenime patara xatsa da
werilebTan erTad mkerdidan Camomglija Svilis portre­
ti, romelsac, rogorc sanukvel ganZsa Tu Tilismas, ise
vufrTxildebodi da vinaxavdi. yaCaRs xatebi TiTebidan
daucurda. mTiels is fuli egona da moindoma, usaTuod
moeZebna. sulmouTqmelad mirtyamda xan maTraxsa da xan
kidev mjiRebs, raTa mec davxmarebodi ZebnaSi, magram Cemi
da misi cda amao gamodga da gavudeqiT gzas orive ukmayo­
filo – igi Tavisi danakargiT, me ki misi sastiki mopyro­
biT.
male koconebi SevniSneT da iqiTken gavemarTeT. sia­
rulma da sicivem fexebi sruliad gamixeva. saSineli wyur­
vilic mklavda. daJinebiT vTxovdi Cems jalaTs, wyali da­
elevinebina da, radgan meCveneboda, rom Cemi ar gaegeboda
ra, vuTiTebdi Tungebze (spilenZis doqebze). es WurWlebi
im cxenebze iyo gadakidebuli, romelTa Soriaxlosac Sev­
CerdiT. haji-qerimma brZaneba gasca, misTvis miwaze nabdebi
gaeSalaT; erTi nabadic misive miTiTebiT CemTvis daafines,
oRond dajdomaze uari ganvacxade: merCivna erT-erT cxens
Camovyrdnobodi, romlisac ise ar meSinoda, rogorc am or­
fexa barbarosisa. igi aq or saaTs mainc ijda. me ki Zlier
mawamebda sicive da wyurvili. bolos mTvares axeda, naba­
di kvlav cxenze moaTavsa da isev gavagrZeleT gza. fexebi
damisisxlianda; rac ufro win miviwevdiT, gza miT ufro
uaresdeboda; yovelnairad vfrTxilobdi, magram wvetiani
qvebi da ekalbardebi mTel sxeuls misaxiCrebda. Cemi cema-

28
tyepa grZeldeboda, miuxedavad imisa, rom Zalian vcdilob­
di, is ar damemsaxurebina. gzis gagrZeleba veRar SevZeli,
miwaze daveci da, Cems tanjva-wamebas rom bolo moReboda,
RmerTs sikvdili SevTxove. haji-qerimma ki saubari gamiba.
misi sityvebidan mxolod es gavige:
– Sen kneina xar?
am SekiTxviT man ukve ramdenjerme mommarTa. rasak­
virvelia, undoda Seetyo, CemSi ra gamosasyids miiRebda.
azradac ar momsvlia meTqva, kneina var-meTqi, Torem amas,
SesaZlebelia, bevrjer davexseni autaneli mopyrobisagan.
– me guvernanti var.
haji-qerims franguli ar esmoda, magram es xels ar uS­
lida, kacTmoyvareoba gamoeCina. Cemgan sakmaod faseuli
nivTebi waiRo da amis Semdeg mas verc warmoedgina, rom
me, SesaZloa, ubralo glexis qali vyofiliyavi. amitomac
mkiTxa:
– Sen qalbatoni (qalbatoni xar)?
– diax, vupasuxe me.
bolos erT-erTi nukeri ixmo da mxrebSi Semidgnen. uka­
naskneli Zal-Rone movikrife, raTa ramdenime nabiji kidev
gadamedga.
rogorc iqna, avaRwieT mTis mwvervals da Tavqve da­
veSviT. ar SemiZlia ganvsazRvro, ramden xans grZeldeboda
es Zneli gadasvla. samiveni erTdroulad araerTgzis dave­
ciT. maSin haji-qerimi Smagdeboda da Tavis marcxSi bralsa
mdebda. ivane, piriqiT, yovelTvis alersianad mepyroboda:
roca, magaliTad, Cemi Semagreba an wamoyeneba uxdeboda,
amas akeTebda faqizad, uxeSobis gamouvlenlad. Cveni me­
patrone pirwavardnili jalaTi gamodga. da, Tu sicocxles
ar gamomasalma, es mxolod da mxolod imitom, rom imedi
hqonda, CemSi did gamosasyids miiRebda – man xom ar icoda,
vin viyavi!

29
sabolood, rogorc iqna, gavivakeT. aq ivanem haji-qe­
rimis ukan cxenze Semsva, magram unagirSi mavTulebi iyo
amoCrili da autanel tkivils mayenebda. araerTxel aRmo­
mxda mkerdidan TavSeukavebeli kivili. Tumca haji-qerimi
amas araviTar yuradRebas ar aqcevda. mxolod es mimiTiTa:
mis qamars magrad CavWidebodi. yvelafer amasTan erTad,
warmoidgineT Cemi saSineli mdgomareoba, roca sakuTari
Tavis gadasarCenad iZulebuli viyavi Sevxebodi Cems ja­
laTs, mowyvetili viyavi yvela axlobels da vimyofebodi
or ucxo kacs Soris, romelTagan erTi SiSis zarsa mcemda,
xolo meores, pirvelis nebis ueno Semsrulebels, ar SeeZ­
lo raimeTi damxmareboda, kidevac rom moesurvebina.
rodesac romeliRac nakaduli gadavlaxeT, mibrZanes
CamovqveiTebuliyavi da moxerxebul adgilze gavCerebu­
liyavi. wyurvilisagan guli miRondeboda da ukve isic
aRar SemeZlo, wyali xvewna-mudariT gamomeTxova. ru ki
Cemgan ramdenime nabijis moSorebiT moCxrialebda. gada­
vwyvite mivsuliyavi masTan, magram ivanem damakava. dRemde
ver amixsnia, ra iyo amis mizezi! man miwaze nabadi daafina
da maniSna, davmjdariyavi. umal davemorCile. haji-qerimma
aiRo xaliCa, romelic mis unagirs efara da rus piras ga­
Sala. Semdgom amisa, CemTan moitana Tavisi iaraRebi da Cems
sxeulze daalaga – niSnad imisa, rom me misi mona viyavi.
Tavi moiSiSvla da Reles miuaxlovda, daiCoqa im adgilze,
saidanac kargad moCanda mTvare da didxans loculobda.
mec vloculobdi – RmerTs vemudarebodi: an davebrunebi­
ne kneinebTan, anda sikvdili ergunebina...
haji-qerimma locva moaTava da momiaxlovda. ivanem na­
kadulidan aRebuli wyali miawoda. manac Sesva da Tungi
me gadmomca, romelSic ivanem raRac TeTri sagani Caagdo:
gemoTi mivxvdi – Saqari unda yofiliyo. xarbad davewafe
wyals, Tumca wyurvili mainc ver movikali.

30
am dros haji-qerimma jibidan amoiRo Cemi Zvirfaseu­
loba, romelTa Soris gaxldaT Cemi Svilis portretic. man
ar icoda, ra gamosaxuleba iyo es da didad ukvirda. vcdi­
lobdi, misTvis gamegebinebina, rom Cemi bavSvis suraTi iyo,
Tan vTxovdi, ukanve daebrunebina. am sityvebis warmoTq­
misas mivuTiTe mTvareze da warmovTqvi alla iia (RmerTi
ars), orad ori arabuli sityva, romelic vicodi. aman igi
ganacvifra. maSinve saubari gamimarTa, magram misi araferi
mesmoda. mgoni, swored am wuTidan damiwyo TanagrZnobiT
cqera da metad aRar vucemivar.

VIII
ZiZa

gza amxedrebulebma gavagrZeleT. uwindeburad kvlav


haji-qerims vejeqi ukan. man JestebiT amixsna, Tu rogor
CameWida misTvis xeli. aman mimaxvedra, rom Cven swrafad
vivlidiT. marTlac, cxenebi CorTiT miuSves da ase did­
xans gagrZelda. ivane win sakmaod did manZilze miaWeneb­
da. Sors raRac sagani SevniSneT, romelic miwas TandaTan
gamoeyo. sagani mogviaxlovda da male gavarCieT adamianis
figura. es leki mwyemsi aRmoCnda, visac ZonZebi sxeuls
Zlivs ufaravda. igi haji-qerims miuaxlovda, raRac beWedi
aCvena, ramdenime sityva uTxres erTmaneTs da gaSordnen.
ar vicodi, mTielTa Soris ra avtoritetiT sargeblobda
Cemi ganmgebeli, magram, Tu gaviTvaliswinebT mis naibur
medlebs, safiqrebelia, rom sakmaod warCinebuli kaci iyo.
gzaze, rac mivardnil adgilebSi gadioda, bevr mRvimes vxe­
davdi. isini koconebs gaenaTebina. cecxls irgvliv mwyesebi

31
Semosxdomodnen. es amtkicebda, rom am adgilebSi mSvido­
biT SeiZleboda mgzavroba da sulac ar iyo mosalodneli
rusTa Tavdasxma.
ganTiadisas Sesasveneblad Waobian adgilze gavCerdiT.
mepatronem gankarguleba gasca, cxenidan gadmovsuliyavi.
am dros gaocebiT SevniSne ramdenime qarTveli qali, ro­
melTac mTielebi yaraulobdnen. am ukanasknelT Waobidan
jRdeTa Zirkvebi daeTriaT, grovad daexvavebinaT da wva­
vdnen. is-is iyo, gasaTbobad koconTan misvla davapire,
rom viRacis alersianma xmam gulTbilad warmoTqva Cemi
saxeli. im mxares mivixede, saidanac es xma modioda da, war­
moidgineT Cemi sixaruli, rodesac qarTvel qalTa Soris
SevniSne sayvareli kneina orbeliani. igi miwaze dafenil
ramdenime nabadze ijda. maSinve masTan mivirbine. rodesac
SeniSna, fermkrTali da gamxdari viyavi, momexvia; cdilob­
da gaveTbe.
– oh, qalbatono! guSin ramdeni geZebeT...
– ra mouvida Cems Svils? – ikiTxa man.
– giorgi swored tyeSi Semosvlis win davinaxe, mis Se­
upovar ZiZas eWira.
am cnobam sabralo deda cotaTi daamSvida. Semdeg
movuTxre Cem mier gadatanil tanjva-wamebaze. male Cems
wasayvanad haji-qerimma mogvakiTxa.
– eg frangi generlis colia, – uTxra mas kneinam, –
minda CemTan darCes.
generlis coli arasodes ar vyofilvar, magram kneinas
surda, amiT Cemdami haji-qerimis pativiscema gamoewvia.
– Sen ki Tavad vinRa xar, ase rom laparakob? – ikiTxa
man.
– me kneina barbare orbeliani var.

32
– gana did gamosasyids momcemen magisaTvis? – agr­
Zelebda SekiTxvebs haji-qerimi da Tan Cemze uTiTebda, –
winaaRmdeg SemTxvevaSi me mas CemTan davitoveb.
Semdeg qalbatons CemTvis warTmeuli werilebi uCvena:
– es qaRaldis fuli xom ar aris, ase uxvad romaa ru­
seTSi? – SeekiTxa igi.
– ara, es fuli araa, – miugo kneinam.
– maS, ra aris?
– naTesavebis werilebia.
– TviTon qalia Tu qalwuli?
– is aris dama.
– bavSvebi hyavs?
– erTi Svili hyavs.
– rusia Tu qarTveli?
– arc rusia da arc qarTveli. frangis qalia. misi
samSoblo aqedan Zalian, Zalian Sors mdebareobs.
amiT haji-qerimma Tavisi SekiTxvebi daasrula, magram,
Cvengan rom midioda, Cemi werilebi cecxlSi moisrola.
unda gamoscado mTeli Cveni tanjva-wvaleba, rom mixvde,
Tu ra didi mniSvneloba hqonda Cvens mdgomareobaSi Ca­
vardnilisaTvis guliT sayvareli adamianebisagan moweril
baraTebs. swored amitomac haji-qerimis moqmedebam – Tva­
lis daxamxamebaSi rom gaanadgura Cemi uZvirfasesi ganZi,
metismetad gamanawyena.
es kaci male kvlav dabrunda, Coxa gaixada da kneina
orbelians miugdo dasakemsavad. misi moqmedeba ar momewona
da qalbatons samosi xelidan gamovtace. haji-qerimi amas
sulac ar gaunawyenebia. jibidan mSvidad amoaZvrina raRac
futlaris msgavsi, romelSic nemsi da Zafi hqonda, da igi
kneinas gadasca. Cemi ganawyenebis miuxedavad, kneina maSin­
ve Seudga saqmianobas. ramdenadac SemeZlo, xels vuwyobdi.
am dros mTielebma winandalSi naZarcvi Cais sma gaaCaRes.

33
arc erT maTgans azradac ar mosvlia, Tundac sibralulis
gamo, CvenTvisac SeeTavazebina finjani Cai.
erTi saaTis Semdeg kneina WavWavaZis bavSvebis ZiZa –
aleqsandra mogviaxlovda. misma danaxvam yvela dagvaSina
da agvaforiaqa, radgan uimedo mdgomareobaSi imyofeboda:
Tavi sam adgilas gaeCexaT xmliT da, etyoba, xSirma Tmam
uSvela – sikvdilisagan daifara. mTeli zurgi gadatyave­
buli da dasisxlianebuli hqonda; marcxena xeli dasaxiCre­
buli, xolo erT-erTi TiTi, TiTqmis mTlianad mokveTili,
xelis mtevanze ZafiT mimagrebuliviT ekida. aRar vicodiT,
riTi davxmarebodiT am ubedurs – mTielni xom arafers ar
gvaZlevdnen. sabednierod, kneina orbelians gadaenaxa Ta­
visi ubralo qvrivis kaba. man myisve moaxia mas saxelo da
aleqsandras xeli Seuxvia, magram ra unda gveRona Tavze
arsebuli iarebis mosarCenad? qals Tavze sisxli Sexmobo­
da, Cven ki umweoni viyaviT, raime gagvexerxebina. amitomac
kneina mxolod imiT dakmayofilda, rom avadmyofs Tavi sa­
kuTari TavsafriT Seuxvia.
amasobaSi Coxis wasaRebad haji-qerimi movida. igi, ro­
gorc Cans, naxelaviT kmayofili darCa, magram es Cven mxed­
velobidan gamogvepara, vinaidan mTeli yuradReba daxeib­
rebul ZiZaze gvqonda gadatanili...
daviZariT. cxenze mjdari kneina win midioda, me da
aleqsandra fexiT ukan mivlaslasebdiT. romeliRac adamia­
nis saxiani urCxuli wamwauwum urtyamda sisxlis dakargvi­
Ta da tkivilebiT savsebiT misustebul, ubedur daWrils.
igi moiTxovda, ar mimetovebina. samwuxarod, verafriT vex­
marebodi, magram didad anugeSebda is, rom gverdiT hyavda
arseba, romelic TanaugrZnobda. bolos, rodesac imdenad
mouZlurda, rom siaruli gauWirda, mTeli ZaliT dauwyo
Zaxili kneina orbelians Semdegi sityvebiT: dedi! dedi!
mec avyevi. kneinam gaigona Cemi yvirili da, miuxedavad ga­

34
myolis Zlieri winaaRmdegebisa, cxeni SeaCera. didi vai-va­
glaxiT mivlaslasdiT masTan da Cveni gamyolis sisastikis
Sesaxeb movaxseneT. kneinam garSemojarul mTielebs amis
Sesaxeb auwya, magram imaT Cveni Txovna-mudara yurad ar
iRes. sabolood qalbatonma mainc aiZula isini, daWrili
cxenze SeesvaT, xolo TviTon fexiT ganagrZo gza. kneina
ase didxans ivlida, misTvis xeli rom ar SeeSala talaxs,
ris gamoc iwyo CamorCena. es rom mTielebma SeniSnes, ai­
Zules cxenze ZiZasTan erTad damjdariyo, magram am qals,
metismetad sustad rom grZnobda Tavs, cxenze Tavis Semag­
reba uWirda da iZulebuli iyo, kneinas dayrdnoboda; amas­
Tan, igi zonzroxa tanisa gaxldaT da kneinam imdeni Zala
miaxarja cxenze mis Semagrebas, rom bolos guli SeuRon­
da. maSin mTielebma gadawyvites, romelime maTgans misTvis
cxeni daeTmo. grZnobaze mosuli kneina Sejda axal cxenze
da gza ganagrZo.
am dros ivanes vejeqi ukan. alag-alag gvxvdebodnen
Cvens bedSi myofi qarTveli glexis qalebi. Cvensa da maT
Soris mxolod erTaderTi gansxvaveba iyo – isini fexiT
modiodnen. SevediT romeliRac ganuzomlad vrceli tyis
siRrmeSi. am tyis myudroeba, albaT, arasodes darRveula.
miwas sqeli xavsi mosdeboda, xolo aswlovan xeebs Tvals
Zlivs auwvdendi. aqa-iq totidan totze dafrTxialebdnen
cisfer da wiTelfrTiani Citebi, sxvadasxva mimarTulebiT
darbodnen xvlikebi. isini xavsisagan TavianTi mwvane Sefe­
rilobiT gamoirCeodnen. am tyisaTvis Tavisuflad SegeZ­
loT gewodebinaT uRrani. am tyeSi jerjerobiT bilikic
arvis gaekvala.
nakadulis piras, romelTanac is-is iyo mivediT, Se­
veyareT winandlidan gatacebul axalgazrda qaliSvils.
mTielebs misi deda gardacvlili hgonebodaT da amito­
mac xeli ar exloT. qaliSvilTan imyofeboda misi Rrmad

35
moxucebuli bebia da erT-erTi Zma, romelsac xelSi eWira
lidiasaviT oTxiode Tvis gogona. pawawa udedod da ur­
Zeod darCeniliyo.
mdinaris gadalaxvisas, rac arc ise advili saqme gax­
ldaT, sacodavi aleqsandras Tanxleba aravin isurva. me,
Cemis mxriv, ivanes vTxove, daxmareboda sabralos, magram
imanac uari ganacxada. maSin Cvenma keTilma angelozma,
kneina orbelianma, neba gamosTxova mTielebs, raTa daWri­
li qali imisTvis SemoesvaT cxenze. ra Tqma unda, verc ki
warmoedgina, Tu ra cudi Sedegi mohyveboda amas. cxenma
igrZno, rom mas susti xeli marTavda da Suagul mdinare­
Si Sedga. kneina amaod cdilobda pirutyvis daZvras. bolos
ivane da meore mTieli cxenebidan Camoxtnen da qalbatoni
Tavisi cxenianad napirze gaiyvanes. magram, ra wamsac fexi
daadges miwas, aleqsandra im wamsve umowyalod Camoagdes
cxenidan.

IX
foxalis koSki

male foxalis koSkis19 aRmarTs SevudeqiT. biliki, ro­


melsac mivuyvebodiT, Tavisi uTavbolo misaxvev-mosaxve­
viT arafriT ar Camouvardeboda ariadnas Zafs. aRmarTma
xuT saaTs Segviyolia. axla mxolod kneina modioda cxenze
mjdari. marTalia, ivanem mec SemomTavaza cxenze davmjda­
riyavi, magram Cveni gza iseT saxifaTo adgilebze gadioda,
fexiT siaruli varCie.
roca sakmaod maRla avaRwieT, davinaxeT foxalis koS­
ki. igi aRmarTulia frialo kldeze, Tavbrudamxvevi ufs­

36
krulis piras. TiTqmis yovel fexis nabijze gvxvdeboda ka­
meCebis, xarebisa da cxenebis naxiri, datvirTuli mdidru­
li nadavliT. Samilis karvebi mimobneuli iyo koSkis Ziras.
am adgilebSi vxedavdiT mwyemsebs, romlebic yvirodnen da
kldidan kldeze TxebiviT daxtodnen, arafriT rom ar Ca­
mouvardebodnen maT samkvircxleSi. isini gvacqerdebodnen
gaumaZRari cnobismoyvareobiT: Cvenma gamoCenam es mivard­
nili adgili gamoacocxla.
rac ufro maRla miviwevdiT, miT ufro mdidari xdebo­
da mcenareuli safari. nisli TandaTanobiT sqeldeboda da
mTaTa wverokinebi ifareboda masiuri RrublebiT, romel­
Ta alag-alag gacrecil, Txel marmaSSi mkrTalad moCanda
sxva mTaTa Tovliani simaRleebi. gza imdenad Zneli savali
iyo, iZulebuli viyaviT xSirad Segvesvena. ukanaskneli Ses­
venebisas mindoda riTime madloba gadamexada ivanesaTvis
im samsaxuris gamo, rac me da kneinas gagviwia. gamaxsenda,
rom jer kidev mqonda SerCenili sayureebi, romlebic haji-
qerimis xarbi mzerisagan dafaruli iyo swored im CvriT,
rac man Tavze mosaxvevad mesrola. sayureebi siamovnebiT
miveci ivanes. igi kmayofili darCa saCuqriT da, ramdenadac
SeeZlo, ganagrZobda Cvenze mzrunvelobas.
koSks miaxloebulebma davinaxeT aTi aTas kacze meti.
isini idgnen or wyebad. Cven maT Soris unda gagvevlo.
mTeli es xalxi TiTqmis SiSvel-titveli iyo. Cven maTi
gansakuTrebuli gaocebisa da cnobismoyvareobis sagnad
gadaviqeciT: sakuTari saxlis kedlebs miRma uCadrod ga­
mosuli qalebi arasodes enaxaT, da axla irgvliv ireodnen,
raTa Cveni saxeebi daenaxaT. yvelaferi, rac ki aq gzadagza
gvxvdeboda, gvaocebda Tavisi velurobiT. aqa-iq Samfuris
magivrad grZel margilebze xarebi wamoegoT da koconeb­
ze wvavdnen, iqve sisxliani tyavebi gamohyavdaT. rodesac
cnobismoyvareni gzas metismetad mWidrod gviRobavdnen,
maSin maT, rogorc ZaRlebs, maTraxis cemiT erekebodnen.
37
am aRviraxsnil urdoTa Soris wyvil-wyvilad mivdio­
diT. maT rigebSi imyofeboda ramdenime naibi. isini sxva
mTielTagan medlebiT gamoirCeodnen. Cven gvelodeboda
xaji,20 Samilis mouravi, misi erT-erTi uerTgulesi mouri­
di.21 Zlier gamikvirda, roca SevniSne, rom Cvens Semxedva­
res Tvalebi cremliT aevso.
foxalis koSkSi gamWol kibes SevyavdiT. am kibiT
avediT. Semdeg ganvvleT ramdenime miwisqveSa sarTuli,
dabolos, naxevrad wyvdiadSi aRmovCndiT. erTmaneTis
garCeva mxolod karga xnis gasvlis Semdeg SevZeliT. Cvens
Soris imyofebodnen agreTve giorgi orbeliani, Tamari,
salome da aleqsandre WavWavaZe. ramdenime saaTis Sem­
deg mobrZanda kneina WavWavaZe, magram, RmerTo Cemo, su­
lierad da fizikurad ra ganadgurebuli gamoiyureboda!
qalbatons gansakuTrebiT uklavda guls sayvareli lidias
gaurkveveli xvedri. sabednierod, tyveobis dasasrulamde
araferi vicodiT am pawawinas bedis Sesaxeb, da es cotaTi
mainc gvaimedebda, rom balRi gadarCeboda. Cven Soris im­
yofeboda patara eva, swored is ubeduri bavSvi, visi dedac
mTielebma mkvdrad CaTvales da miatoves. kneina WavWavaZem
mas ZuZu awova da amas manam akeTebda, sanam amis SesaZle­
bloba hqonda.
cotcotaobiT erTad moviyareT Tavi, rac CvenTvis,
WeSmaritad, sasixarulo iyo. Cveni jgufidan gamudmebiT
aRavlendnen RvTis samxvewro locvas. male am miwisqve­
SeTSi haji-qerimi Semovida da kneina WavWavaZes mimarTa:
– ginda SamilTan migiyvano?
– me mas ar veaxlebi, TviTonve SeuZlia aq mobrZandes.
– magram mas surs, TavisTan mogelaparakos.
– nu waxvalT, kneina, es kaci tyuis, – vTqvi me.
– yovel SemTxvevaSi, Tu maincdamainc waxval, – dauma­
ta kneina orbelianma, – Tan waiyolie ramdenime qali.

38
X
Tavadi iliko orbeliani

kneina WavWavaZe mtkice uarze idga da SamilTan wasvlas


ar apirebda. amasobaSi kneina orbelianisa da misi vaJiSvi­
lis sanaxavad movidnen naibebi.22 orbelianTa gvari maTTvis
kargad iyo cnobili, gansakuTrebiT kneinas meuRlis mama­
cobis Semdgom. ramdenime wlis winaT Tavadi iliko orbe­
liani Samilis tyveobaSi imyofeboda.23 roca vedenoSi miiy­
vanes, imamma gankarguleba gasca, igi misTvis waredginaT.
– imperator nikolozs werili miswere, raTa damibru­
nos Svili jemal-ed-dini, – mosTxova Samilma tyves. Txov­
nas Tu Semisruleben, imwamsve gagaTavisufleb.
– amas imperators arafris gulisaTvis ar vTxov, – upa­
suxa Tavadma. – umjobesia, am imeds gamoemSvidobo. me ar
SemiZlia misi ganxorcieleba.
Samils araferi upasuxia. gavida eqvsi Tve. Tavadi urye­
vad idga Tavis gadawyvetilebaze. Caagdes xaroSi. am saxis
ormoebi iTxreba viwrod da misjilni masSi kibiT Cadian.
sursaT-sanovagis miwodeba xdeba sam-oTx dReSi erTxel.
haeri xaroSi im xvrelidan aRwevs, saidanac misjili Cadis.
es ormoSi msxdomTa nel da mtanjvel sikvdils iwvevs.
Samili daJinebiT sTxovda Tavads, misi wadili Seesru­
lebina, magram – amaod. sabolood imams ambavi miutanes:
tyve ukiduresad aris dauZlurebulio. maSin Samilma brZa­
na, igi ormodan amoeyvanaT. sufTa haerze amoyvanili Tava­
di ZlivsRa sunTqavda. imamma erT-erT uerTgules msaxurs
daavala yvelaferi eRona Tavadis dasayolieblad, magram
verc man moaxerxa raime. aman Samili warmoudgenlad gaa­
Riziana, brZana, Tavadi masTan sasaxleSi mieyvanaT. TviTon
seralis erT-erT oTaxSi daimala, saidanac tyvis TvalTva­

39
li advilad mosaxerxebeli iyo. amis Semdgom Tavads miua­
xlovda naibi SeiaraRebuli xalxis TanxlebiT:
– iliko orbeliano! – uTxra iman, – Sen male unda
datovo amqveyniuri cxovreba, magram Samili pativs scems
Sens mamacobas da amitomac neba dagrTo, airCio sikvdilis
saSualeba. neba Senia – rogori sikvdili girCevnia?
– yvelaze swrafi, – upasuxa Tavadma.
Seayenes Caxmaxebi, zogierTma Tofi kidec daumizna da
mxolod brZanebasRa elodebodnen. am dros gamovida Sami­
li.
– iliko orbeliano, – uTxra man da xeli gauwoda, –
uSiSari yofilxar. amis gamo ar SemiZlia pativi ar gce. fa­
rulad Tvals vadevnebdi Sens gamomSvidobebas sicocxles­
Tan. warbic ar Segixria, arc erTi moZraobiT simxdale ar
gamogimJRavnebia, ar Semdrkalxar. dReidan Cems pirobiT
tyved gTvli, vendobi Sens vaJkacobas.
daiwyes molaparakeba Tavadis gadasacvlelad im tyve
mTielebze, romlebsac Samili agreTve didad afasebda. Ta­
vad ilikos tyveoba 9 Tves gagrZelda da misma gamgzavre­
bam gulwrfelad daamwuxra yvela naibi. Samilic iziarebda
maT grZnobebs, risi saukeTeso damamtkicebeli sabuTi is
gaxldaT, rom kneina orbeliansa da mis vaJs udides pativs
scemda.
amgvarad, Tavadi ilikos marto saxelis xsenebac ki
mfarvelobas gviwevda. gvewvivnen Samilis armiis umTavresi
sardlebi, gars Semoertynen kneina orbelians.
– kneina! Seni qmari kargi vaJkacia, – eubneboda erTi
imaTgani.
– kneina, sadaa Tqveni Svili? gvaCvene! – sTxovda meore
da siamovnebiT sinjavdnen mSvenier giorgis. mravali mTie­
li cdilobda, daerwmunebina kneina orbeliani, rom misi
qmari ar momkvdara, rom igi Turqebma tyved igdes xelT

40
da garkveuli drois Semdeg daabrunebdnen. es gauTavebe­
li misvla-mosvla guls uwyalebda da mZime tvirTad awva
kneinebs. im dros, roca maT esoden mwuxare fiqrebi ufo­
riaqebdnen gulsa da gonebas, iZulebulni iyvnen moTmine­
biTa da TavaziT epasuxaT dausrulebel SekiTxvebze, rom­
lebic Seexeboda TviTon maT, maTs bavSvebs, me. miuxedavad
amisa, kneina orbeliani yvelas yuradRebiTa da TavaziT,
magram Rirsebis sruli dacviT epyroboda. man araerTxel
ikiTxa, Tu ris miRebas moisurvebda Samili misi ojaxis
safasurad, magram yvelaze metad cdilobda gaego, Tu ra
pirobebs wamoayenebda Samili kneina WavWavaZisa da misi
bavSvebis gaTavisuflebisaTvis. rogorc iqna, movida ima­
mis rwmunebuli da Semdegi gamogvicxada: imamis survilia
imperatorma nikolozma daubrunos mas Svili24 da Tavadma
WavWavaZem gadauxados uSvelebeli Tanxa – Tavisuflebas
mxolod amis Semdeg miviRebdiT.

XI
vedenoSi gamgzavreba

saiTken gagviyenebdnen gzas, es jer kidev ar gadaewyvi­


taT. daniel-begi,25 visi qaliSvilic colad hyavda Samilis
Svils yazi-mahmads,26 ruseTis qveSevrdomi gaxldaT. magram
Semdeg mTebSi gaiqca da saxelmwifos mtrebs SeuerTda.
igi icnobda Tavad daviT WavWavaZis mamas, icoda, rogorc
cxovrobdnen TbilisSi da, rusTa Soris cxovrebisas gaecno
maT moTxovnilebebs, Cvevebs. ai, es kaci Samils winadadebas
aZlevda, masTan gavegzavneT. igi pirobas debda, rom Cven
mimarT yovelgvar mzrunvelobas gamoiCenda, magram imami

41
ar dasTanxmda. man gankarguleba gasca gavefrTxilebineT,
rom mis saxlSi mxolod is gveqneboda, risi mocemis SesaZ­
leblobac mas eqneboda, da, radgan TviTonac Raribulad
cxovrobda, Cvenc mxolod yvelaze aucileblis miRebis
imedi unda gvqonoda, xolo, rodesac WavWavaZe mas Tavis
Svils mohgvrida, Cvenc dauyovnebliv gagvaTavisuflebda.
rogorc iqna, martoni davrCiT. kneinebma SeTxzes ori
werili, romlebSic Samilis pirobebi Camoayalibes. erTi
werili Tavad WavWavaZes unda mirTmeoda, meore – general
reads, romelic imxanad Tavad voroncovis TbilisSi aryo­
fnis gamo kavkasiis mefisnacvlis movaleobas asrulebda.
werilebi Samils wauRes. man gamowvlilviT Semowmebis Sem­
deg isini mTielis xeliT Tbiliss gaagzavna.
kneina WavWavaZem brZana, SamilisaTvis tansacmeli eT­
xovaT. man ramdenime moaxle gagzavna mTielTa TanxlebiT
da maTac moitanes Sarvlebi, Tavsakravi da nukeris moZve­
lebuli tansacmeli. rodesac kneinam mamakacis tansacmlis
magvari raRac miiRo, maSinve damiTmo Tavisi Zveli kaba.
amiT didad madlieri davurCi: dgeboda notio da civi
Rame, me ki tans aRaraferi mifaravda.
diliT koSkidan gamosvla gvibrZanes. dabla imave kibiT
daveSviT, romliTac koSkSi avediT da kvlav aRmovCndiT
veluri brbos wiaRSi, im xalxis winaSe, romelTa Sorisac
guSin gamoviareT. Samilma brZaneba gasca, vedenoSi27 gada­
veyvaneT yvelaze uSiSari da miudgomeli anda umjobesia
iTqvas, yvelaze Znelad savali gziT, raTa gamoericxaT
rusTa Tavdasxma. yovel Cvengans cxeni misces. cxens win
lagamSi xelCaWidebuli gamcilebeli miuZRoda. qaravnis
zedamxedveloba molas daevala.
gza, romelsac foxalis koSkidan gavuyeviT, Tavdapir­
velad ori bolowawvetili kldiT iyo Seviwroebuli, male
ki saSinlad daqanebuli TavdaRmarTi daiwyo.

42
Cemma gamcilebelma, keTilkacoba rom Sevwame, maniS­
na, cxens fafarSi Cavfrenodi. qvemoT cecebiT CavdiodiT,
rogorc kibis safexurebze. marjvniv da marcxniv carieli
sivrcis meti araferi moCanda. gza molipuri da saxifaTo
iyo. ise moxda, rom safexurebic savsebiT gaqra da biliki
ufskruls miawyda. saWiro gaxda meore mxareze gadaxto­
ma. gamcilebeli ufskruls Tavs gadaevlo da maniSna, mec
mivyolodi. ise SevSindi, rom sakuTari Tavi windawin ga­
moviglove. gamyolma gafiTreba SemamCnia Tu ara, maniSna,
Tvalebi damexuWa da cxens fafarSi orive xeliT magrad Ca­
vWidebodi. gamyolis Zaxilze cxoveli msubuqad gadaevlo
naprals da mTielmac gamxneveba damiwyo. amis Semdeg, Tov­
lis garda, irgvliv araferi SegvimCnevia. cxenebi TiTqmis
yovel fexis gadadgmaze forxilobdnen, sxltebodnen. Cven­
ca da Cveni gamcileblebic Zlier daviRaleT: aucilebeli
gaxda Tundac ramdenime wuTiT SevCerebuliyaviT. Sesvene­
bisas CvenTan movida kneina orbeliani, visTvisac foxalis
koSkidan gamomgzavrebis Semdgom Tvali aRar momikravs.
mas moacilebda Tavadi niko WavWavaZe,28 Tavadi daviTis na­
Tesavi. axalgazrda Tavadi samdRiani alyis Semdeg tyved
Cavarda da foxalis koSkSi moiyvanes. igi am xnis ganmavlo­
baSi 30 qarTveliT 500 leks umklavdeboda. roca provian­
ti gauTavdaT, iZulebuli gaxda Tavisi patara cixesimagre
daeTmo. Tavadi iseTive gulkeTili gaxldaT, rogorc ma­
maci da am metismetad Znel mgzavrobas gvimsubuqebda.
gamyolma SeamCnia, cxeniT cudad rom vmgzavrobdi da,
rodesac kvlav gavudeqiT gzas, xelebiT amixsna, Camovqvei­
Tebuliyavi, mis axlos fexiT mevlo. didi Tovli iyo da,
Tumca xSirad vecemodi, ise mainc aRar meSinoda, rogorc
maSin, roca cxenze vijeqi. sanam Tovlian zonas gavcdebo­
diT, gamcilebeli mSveloda. mere man keTili guliT Semom­
Tavaza purisa da Zroxis xorcis mTeli Tavisi mcire maragi,

43
TviTon ki mJaunas msgavsi romeliRac mcenaris foTlebs
wyvetda da imiT ikvebeboda. araerTxel mqonia SemTxveva,
SememCnia mTielTa araCveulebrivi zomiereba: zogierT ga­
myols ar moeZeveboda araviTari saWmeli da, Tu Cven Cveni
mwiri sanovagidan raimes vuwiladebdiT romelime maTgans,
es ukanaskneli iSviaTad Tu dageTanxmeboda da Tanac sa­
ocari moridebulobiT: SeTavazebuli sakvebidan TavdaWe­
rilad aiRebda mcire nawils. Semdeg kidev ufro magrad
SemoiWerda qamars da ase amTavrebda Tavis sadilobas.
Tovli TandaTan uTmobda adgils balaxs, magram am
mTian qveyanaSi verc ki aswrebT erTi maRlobis CamoTa­
vebas, saWiroa meoreze asvla. Cveni gza ramdenime saaTis
ganmavlobaSi SesaniSnavi mcenareuli safariT Semkul ad­
gilebs miuyveboda; bolos aRmovCndiT yinulsa da Tovlze
gacilebiT maRla, TumcaRa am adgilebSi ar iyo arc Tovli,
arc yinuli. piriqiT, Zalze cxeloda. Zlierma wyurvilma
Segvawuxa. mouTmenlad viyurebodiT aqeT-iqiT da wyaros
daveZebdiT. gadaRlis gamo bevri qali ecemoda, magram maT­
raxis Sxuili aiZulebda, gza Cqara gaegrZelebina da isinic
Zal-Rones ar zogavdnen, raTa sxvebs ar CamorCenodnen.
mTis mwvervals rom mivataneT, wylis yru Cxriali Se­
mogvesma. aman gvafiqrebina, rom male dabla gaSlil velze
daveSvebodiT. magram mwvervals rom mivaRwieT, kankali ag­
vivarda: davinaxeT, rom Cveni gza TiTqmis frialo kldeze
gadioda. araerTgzis gvenaxa lekTa uCveulo guladoba,
magram am adgilas isinic iZulebulni gaxdnen, cxenebidan
dafiqrianebuli Camomxtariyvnen. zed mTis Zirze mivcocav­
diT da, raTa rogorme SevmagrebuliyaviT dakidebul klde­
ebze, buCqnarsa da Zirkvebs vebRauWebodiT. qveviT, gaSlil
velze, mdinare miedineboda. misi napiri ise viwro iyo,
rom ZlivZlivobiT gavaRwieT. gamyolTa SemweobiT, rom­
lebic gansakuTrebiT saxifaTo adgilebSi gvexmarebodnen,

44
arc erTi Cvengani mdinareSi ar Cavardnila. magram es kia:
ekal-bardebisa da wvetiani qvebisagan xelebi dayvlefili
gvqonda. bolos gamyolebma cxenebze Segvsxes da mdinaris
meore napirze gavaRwieT. axla yvela erTad aRar mivdio­
diT. kneina orbeliani da bavSvebi ukan iyvnen da am saxifa­
To gadasasvlelamde jer kidev ar moeRwiaT.
Znelma gzam Zala savsebiT gamomacala. Zils veRaraf­
riT varTmevdi Tavs da Tvalebi, miuxedavad gaZalianebisa,
mainc mexuWeboda. uceb xmamaRla laparakma gamomaRviZa,
xmaurs male ginebac mohyva. ukve momcro aulSi Sevsuliya­
viT da mcxovrebni uars acxadebdnen, CvenTvis Rame gaeTe­
vinebinaT. molam rom Seatyo, gajiutebul mTielebTan ve­
rafers gaawyobda, erTi ubadruki qoxmaxisaken wagviZRva,
romelic Soridan mitovebulsa hgavda. CamovqveiTdiT da
am Tavlismagvar SenobaSi SevediT.

XII
mwyemsebi

es Rame didi tanjviT gavatareT. iseTi viwro oTaxi ga­


mogviyves, rom iatakis Semcvlel usufTao soxanezec aRar
gvyofnida adgili, raTa mivwoliliyaviT. guSagebsa da Cven
erTmaneTisagan xis tixari gvyofda. maT koconi gaaCaRes,
romlis kvamli Cvens oTaxSi iWreboda da Tavs gvatkiebda.
boliT Sewuxebulebma, rogorc ki inaTa, vTxoveT, sufTa
haerze gamoveSviT.
auli, sadac SevCerdiT, mwyemsebiTaa dasaxlebuli. aqau­
ri mcxovrebni didian-patarianad Cvens sacqerlad moijar­
nen. qalebi gulisamrevad WuWyianebi Candnen. maTi saxeebi

45
ar dagvinaxavs im ubralo mizezis gamo, rom isini dafaruli
hqondaT kolenkoris naWriT. am naWrebs Tvalebis pirdapir
naxvretebi emCneoda. Tavze liTonis firfitebiTa da minis
sruliad ubralo mZivebiT morTuli tyavis CaCebi exuraT.
yvelaferi, rac ki Cvens Casacmel-dasaxuravsa da samkau­
lebs Seadgenda, maT Rrma cnobismoyvareobas aRuZravda.
ver vitandiT, TavianT WuWyian xelebs tansacmelze rom
gvicacunebdnen, magram, aba, ras gavawyobdiT? zogierTni
kargad ver gvxedavdnen, radgan Cven win moriale jgufebi
efarebodaT da amis gamo cnobismoyvareoba aRZrulni sax­
lebis saxuravebze ciyvebiviT miZvrebodnen.
gamgzavrebis win mogvitanes cxvris vargi yveli da
karaqi. gzaze ganuwyvetliv vigonebdiT Cvens Zvirfas Ta­
namgzavr qalebs, romelTa Sesaxebac araviTari cnoba aRar
gvqonda. Tavdapirvelad Cveni gza im mdinaris sanapiroebs
miuyveboda, romelic guSin gadmovlaxeT. gamyolebs Cveni
cxenebi wylidan amoCril tinebze mihyavdaT. isini frTxi­
lobdnen, Zalian nela miiwevdnen win, radgan yovel gaufr­
Txilebel nabijs SeeZlo daveRupeT. Cven mainc Zalian
gveSinoda, radgan Tavadi nikoc ki, es gamocdili mxedari,
erTgan cxenidan Camovarda.
rodesac gamcilebelma ramdenime wuTiT mimatova, misi
adgili myisve daikava meore lekma. am kacs iaraRis wverze
daemagrebina viRac qalis mklavi. igi, rogorc Canda, didi
xnis mokveTili ar unda yofiliyo. erT-erT TiTze niSnobis
beWedi kiafobda. leki, romelsac es nadavli mihqonda, Si­
Sisa da zizRis SegrZnebas aRZravda.
Cveni SiSneuli saxeebi rom dainaxes, gamyolebma cxene­
bidan Camogvsves. gzad xSirad vxvdebodiT qarTvel biWebs,
romlebsac mTielni metismeti sisastikiT epyrobodnen. maT
calkeul jgufebs Cvens qaravans uerTebdnen da, amgvarad,
Cveni partia ganuwyvetliv izrdeboda. biWebi cdilobdnen

46
siarulis dros dagvxmarebodnen, miT ufro, rom Zneli da
xangrZlivi mgzavrobiT warmoudgenlad daRlilebs gamud­
mebiT gvWirdeboda amgvari xelis Sewyoba. kneina WavWavaZis
moaxle lucia ramdenjerme daeca, magram arc erTxel ar
SeuwyalebiaT – maTraxebs urtyamdnen.
am dRes didxans vtopavdiT muxlamde wyalSi. Semdeg
gzam gadakveTa tye, sadac droTa ganmavlobaSi daxvavebul
namian foTlebze wamdauwum gvisxlteboda fexi. tyeSi fi­
Wvi sWarbobda, Tumca gvxvdeboda Rviac, Sqeric, kamelia,
wiTlad moRaRane yvavilebiani ielic. lekebi dikas foT­
lebs aglejdnen da loRnidnen.
tyidan gamosvlisas kvlav SevuerTdiT Tanamgzavr qa­
lebs, romlebic Cvenze naklebad rodi iyvnen aforiaqebu­
li. kneina orbelians, ZiZas, aleqsandras, salomes, Tamarsa
da elos Rame svel miwaze gaeTiaT, sadac sabralo bavSvebi
saSinlad itanjebodnen sicivisa da SimSilisagan. sakvebi,
rac ki ram gvebada, miveciT. samwuxarod, Cveni maragi Zalze
mwiri iyo; marTalia, simindis fqvili sakmaod mogvepovebo­
da, magram umarilod misi Wama gveZneleboda. qancgaclil
meZuZurebs rZe gauSraT da kneina WavWavaZem Tavisi ramden­
ime wveTi rZe vaJiSvilsa da patara evas gaunawila.
mimwuxrze aulis erT-erT myudro adgilas moviyareT
Tavi. es adgili velis SuagulSi mdebareobda. rodesac
sakmaod dalagebul-daxvetil qoxSi SevixveweT, mkacri
sizustiT gadagvTvales, TumcaRa ase winaTac iqceodnen.
Semdgom amisa, dagvtoves. xelis Wrilobebisagan saSinlad
Sewuxebuli aleqsandra zogierTi Cvenganis TanxlebiT
balbisebrTa saxeobis romeliRac mcenaris saZebrad gae­
marTa. terasze gaSenebuli vazis CrdilSi msxdari auleli
qalebi davinaxeT da maTken gavwieT. qalebs Soris imyo­
febodnen agreTve moxuci mwyemsebi, romlebmac kiTxvebi
dagvayares. erTma aleqsandras Wriloba Seumowma, xanjali

47
iZro da surda mTlianad moeWra xelis mtevanze Zafis si­
wvrile tyaviT Camokidebuli TiTi, magram aleqsandra ar
daeTanxma: mxolod imiT dakmayofilda, rom natken xelze
gamtkiculi fqvili daayrevina da zevidan mravalZarRvas
kanSemoclili foToli daafarebina. zurgisa da Tavis Wri­
lobebic zustad amgvarad Seuxvies.
TavSesafarSi dabrunebulebs ramdenime kona Tiva
mogviTries, rac davigeT da dasasveneblad miveyareT.
samwuxarod, Tvali erTi wuTiTac ver movxuWeT: mwerebi
mosvenebas ar gvaZlevdnen, SimSili ki Signeulobas gvifo­
riaqebda. marTalia, mWadi mogvces, magram ver SevWameT –
umarilo wyalSi iyo moxarSuli. amasTan, aucilebeli gaxda
dagvecada, sanam gacivdeboda da cotaTi Semagrdeboda.
TumcaRa kai sasusnaviviT meore dRisTvisac sasoebiT ga­
davinaxeT.
mTeli es dRe tyveobaSi gatarebuli sxva dReebisagan
arafriT ar gamoirCeoda. yvelaze Znelad saval adgileb­
Si Zalian didxans davdiodiT. gadavediT or mdinareze da
RamiT patara aulSi SevediT. kvamlisagan gamuruli qoxebi
ukidures siRatakeze metyvelebda. mosaxleoba aTasgvar
mizezs poulobda, raTa Cvens miRebaze uari eTqva. maT
is aSinebdaT, rom Cveni jgufi mravalricxovani eCvenebo­
daT. bolos SemoragulSi Segviyvanes. misasvleli xSiri
buCqnariT iyo dafaruli; wvimebisagan naxevrad dampal
morze amoWrili safexurebi CavaTaveT da meore, savsebiT
Ria SemoragulSi amovyaviT Tavi. es SemoRobili moicavda
terasebs, romlebzedac skebi ganelagebinaT. lekTa sxva
soflebSic araerTxel SegvimCnevia aseTsave terasebze
mimobneuli safutkreebi. mogvitanes Tiva, mWadi da co­
taodeni cxvris yveli. Cvenma modaraje nukerebma mezobeli
lafaro daikaves.

48
Cvens winamZRol molas brZaneba mieRo, am aulSi ram­
denime dRe SevesvenebineT, oRond es dasveneba Tavis
saxels ver amarTlebda: RamiT mkbenarebi gvawuxebda,
xolo dRisiT mwared ikbinebodnen futkrebi. iSviaTad
gamovdiodiT terasebze, vinaidan aqedan araviTari mimz­
idveli xedebi ar moCanda. aulSi daexetebodnen gamxdari
da CamoZonZili dedakacebi, TavianTi siRaribiT sibralu­
lis, xolo usufTaobiT – zizRis grZnobebs rom aRZravd­
nen. paraskevs Cven winaSe sruliad gansxvavebuli sanaxaoba
gadaiSala. moedanze gaSiSvlebuli mamakacebi cekvavdnen,
ufro sworad, gaufoTlavi xis irgvliv Smagobdnen. ala­
his sadideblad warmoTqmuli maTi SeZaxilebi gareuli
cxovelebis xmaurs ufro emsgavseboda, vidre adamianTa
xmas... es sanaxaoba zizRs iwvevda da am gulisamrev rokvas
xangrZlivad veRar vuyureT.
meore dRes gza gavagrZeleT. mas xSirad gviRobavda
Rrma xevxuvebi. am mxareebSi cxenis marTva mxolod Zliersa
da gamocdil xels SeeZlo. amitomac gamyoli Cems ad­gilze
mokalaTda, me ki mimiTiTa, cxenisaTvis kudSi CameWida
xeli. es siaruls gamiadvilebda. ase mgzavroba sulac ar
iyo xifaTisagan dazRveuli: qvaze floqvebdacurebuli
cxeni SeiZleba dacemuliyo da qveS movetane, magram, rac
ar unda iyos, ise mainc ar gavwvalebulvar, rogorc bevri
Cveni Tanamgzavri, romlebic moklebulni iyvnen yovelgvar
daxmarebas.
momdevno aulSic ramdenime dRe gavatareT. Cveni aq
yofna Ratak mwyemsobas mZime tvirTad daawva, radgan mo­
las brZanebis Tanaxmad, isini valdebuli iyvnen, CvenTvis
sursaT-sanovage gaeCinaT. maSin mTielebma laparaki dai­
wyes kneinebisagan Cveni gamocalkevebis aucileblobaze;
imave dros, qalbatonebs ganucxades, rom SeuZlebeli iyo
ase bevri mxlebeli hyolodaT. aman metad SemaSfoTa: na­

49
TesavTagan gadakargulsa da samSoblodan mocilebuls, is
enac rom ar mesmoda, romelzedac irgvliv saubrobdnen,
ar vicodi, ra bedi meweoda, Tu kneinebs ganmaSorebdnen.
Cemi mdgomareobis es mosalodneli saSineli cvlileba
erTi wuTiTac ar maZlevda mosvenebas. kneinebis moaxle­
ebic aseve Sewuxdnen da dadardiandnen.

XIII
moxuci mola

dadga gamgzavrebis dRe. mTeli imedebi RvTis gulmow­


yalebaze davamyare da davmSviddi. saWirodac ar mimaCnda,
meTxova kneina WavWavaZisaTvis, ecada masTan davetovebine.
misi gulkeTilobis ambavi kargad vicodi da darwmunebulic
gaxldiT, TviTonve iqneboda moxaruli, CemTvis yvelaferi
gaekeTebina, rac ki SesaZlebeli iqneboda. moiyvanes cxe­
nebi da pirvelad kneina WavWavaZe gamoiZaxes bavSvebiTa da
ZiZiTurT; Semdeg kneina orbeliani da misi vaJi, meZuZuri
da moxuci gamdeli katerina gaiyvanes. es ukanaskneli Tav­
isi qalbatonis imdenad erTguli da Tavdadebuli gamod­
ga, rom mzad gaxldaT darCeniliyo, oRondac kneinasaTvis
giorgi da misi ZiZa ar CamoeSorebinaT. amiT, safiqrebeli
iyo, Sewydeboda im pirTa gamoZaxeba, romlebic kneinas Tan
unda xlebodnen, magram katerinas Semdeg kneina WavWavaZem
Cemi gamoZaxebac moiTxova. qalbatons hkiTxes, guvernanti
raRad gWirdebao? unda aRvniSno, rom mTielni Cemi way­
vanis mosurneni sulac ar iyvnen, magram kneinam maT dauwyo
darwmuneba, rom CemTvisac miscemdnen gamosasyids. Cemda
sabednierod, mas mxari dauWira romeliRac Tbiliselma

50
somexma vaWarma, da amgvarad, neba damrTes, kneinebTan er­
Tad gavmgzavrebuliyavi. qalbatoni mainc frTxilobda,
mTielebs sityva ar gaetexaT da ukan ar davebrunebine. ami­
tomac mTxova, cxenebze rom Sesxdebodnen, erT-erTi Cemi
aRsazrdeli xelSi ameyvana, rac maSinve Sevasrule.
kneinebisa da maTi Svilebis garda, yvelani fexiT miv­
diodiT. es dRe patara keTil qarTvel qal pelagosTan
erTad gavatare. igi winandlis misadgomebTan mokluli
mRvdlis qaliSvili gaxldaT. erTmaneTs siarulSi vex­
marebodiT, ris gamoc gza arc ise Znelad savali gveCvena,
miuxedavad imisa, rom igi arafriT ar gansxvavdeboda im
gzebisagan, romlebic adre gaviareT. male sakmaod Rrma
mdinare unda gadagvelaxa; me ki ar myavda arc cxeni da arc
gamyoli. msurda, cotaTi sxvebs CamovrCenodi, magram ukan
momavali mTielis xanjlis wverma magrZnobina, amis gamo
rasac davimsaxurebdi. mdinaris meore napirs daubrkole­
blad mivaRwie.
Rame aulSi gaviTeneT, sadac galumpuli mivedi: ganuw­
yveteli wvima gaSrobis saSualebas ar iZleoda. mTeli meo­
re dRis ganmavlobaSi mivdiodiT gzaze, romelic arafriT
ar iyo guSindelze ukeTesi. wvima ki kvlav ganuwyvetliv
asxamda. win uSvelebeli tborebi gvedo. male mivaRwieT
ramdenime moriT gadaxidul swraf mdinares. Sevdgi Tu
ara fexi morze, mquxare mdinarem Tavbru damaxvia. fexebi
morebs Soris momiyva da daveci... lekma sul ukanasknel
wams wamatana xeli da mixsna mCqefare stiqiis talRebSi ga­
davardnisagan. man gaRma napirze gamitana. amis Semdeg Cvens
atalaxebul gzas mwuxris CamoSvebamde mivuyvebodiT. erT­
maneTSi areul-aglesili sveli miwa da talaxSi alufxuli
qviSrobi fexebze gvekroboda. bolos safexurebze asvlas
SevudeqiT. msgavsi ram konstantinopolSi gvxvdeba. ase
SevediT aulSi, sadac xangrZlivad dagvasvenes. bina Cveni

51
qaravnis winamZRolisa da zedamxedvelis molas saxlSi
gamogviyves. qalebs calke oTaxi dagviTmes. Wilobebi gav­
SaleT da davsxediT.
aulSi aTi dRe davyaviT. – Samili male mova, unda dave­
lodoT, – gviTxra molam. salaparako masala mogveca. Cveni
fiqri mainc or ZiriTad sakiTxs utrialebda: ras moimo­
qmedebda imami – dagvanawilebda Tu saTiTaod dagvyidda.
kneina WavWavaZe arafers kargs ar moeloda misi monaxulebi­
sagan. me ki, Samilis Sesaxeb rac msmenoda, imisda mixedviT
Tu vimsjelebT, ver warmomedgina, Samilic iseTive sastiki
gamomdgariyo, rogorc misi naibebi.
molam gulTbilad migviRo. gankarguleba gasca, ramde­
nime cxvari daeklaT da mTeli Cveni tyveobis ganmavlobaSi
es pirvelad iyo, xorci rom vWameT. aTi wlis ganmavlobaSi
rusTa tyved namyofs rusuli ena Seeswavla, oRond CvenTan
saubarSi mxolod meore mTielis TandaswrebiT ebmeboda.
im meore mTielmac icoda rusuli. lekTa umravlesobis
msgavsad, molasac Zlier uyvarda bavSvebi: erTxel kneina
WavWavaZesTan rom mivida, romelsac aleqsandre muxlebze
ujda, bavSvs xelSi 20-kapikiani Caudo.29 kneina metismetad
gawiTlda, magram molam TiTqmis mavedrebeli xmiT uTxra:
– es imisaTvis, raTa ubrZanoT, qaTami iyidon da bavSvs
supi mouxarSon.
amas rom ambobda, keTili mola miwas Cahyurebda. mis
mzrunvelobaSi iyo raRac gulis amaCuyebeli. bolos dedo­
brivma siyvarulma gadasZala Tavaduri siamaye da aleqsan­
dre erTi Tu ori dRis ganmavlobaSi ikvebeboda msubuqi
da noyieri sazrdoTi.

52
XIV
kvlav gzaSi

molas ojaxSi Cveni yofnis erTferovneba gamoacocxla


orma SemTxvevam. erTxel Cvens patara quCaze ayalmayali
atyda. xmaurze gavixedeT da, ra davinaxeT: mamakacebi rome­
liRac ubedur qals gars Semoxveodnen da wyevla-krulvas
ugzavnidnen. am qals SurisZiebis mizniT qviT sicocx­
lisaTvis gamoesalmebina qmris mkvleli, aulis erT-erTi
mcxovrebi. amisTvis miusajes xaroSi jdoma da SimSiliT
sikvdili. Cven am saSineli ganaCenis sisruleSi moyvanis
mowmeni gavxdiT.
meored ki ai, ra moxda: lekebma moindomes Cveni gata­
ceba da gayidva. molam es droulad Seityo da mcvelebs
ubrZana, ufro fxizlad edarajaT. bolos, merve dRes,
diliT molam gamogvicxada, rom wina RamiT masTan Samils
Seevlo da daebarebina – momdevno diliT gza gagvegr­
Zelebina vedenosaken.
keTilma maspinZelma brZana, xari daeklaT da misi
nawili CvenTvis gaemzadebinaT. mTeli dRe gamgzavrebis
samzadisSi davaRameT. kneinam CemTvisac cxeni moiTxova.
Semdeg molasa da ramdenime naibis meTaurobiT, romleb­
Tanac rekomendebuli viyaviT, Cveni jgufi daiZra.
cxenze didxans jdoma gamiWirda da Camoxtomis neba
damrTes, magram es male vinane: gawvimda da gzaze talaxi
aizila. aqeTken mraval wisqvils vamCnevdiT. erT-erTi maT­
ganis axlos Zroxis mwvelavi qali SevniSneT. mivediT mas­
Tan da vTxoveT, wyali daelevinebina. Cvenma sawyalobelma
Sesaxedaobam guli auCuya, sinanuliT gadaaqnia Tavi da
wylis nacvlad me da pelagos finjniT rZe mogvawoda. ve­

53
rasodes daviviwyeb im gulwrfel sikeTes, riTac am qalma
madli moisxa.
momdevno Rame karapanSi gavaTieT, sadac virTxebi da
Tagvebi malays gadadiodnen, Zils gvifrTxobdnen. dil­
iT iqauri dedakacebi gvewvivnen. isini cdilobdnen Cvens
nivTebze TavianTi gadaecvalaT da amitomac maT tyuilu­
bralod xelidan verafers gaagdebinebdiT. Cveni ki yve­
laferi moswondaT da itacebdaT, sul ubralo sadafis
Rilebic ki, rac jer kidev SemogvrCenoda saxeloebze. es
Rilebi ramdenime Tav xaxvsa da msxalSi gavcvale. amgvari
sixarbe arsad minaxavs. sul ukanaskneli Cvaric ki Wkuaze
Slida maT. gansakuTrebiT Tavadis asul ninos gadaekidnen,
romelsac moexerxebina Tavisi saTiTuris, sanemsis, jayvisa
da saaTis SenarCuneba... xolo misi kostiumis Rilebs Tu
moixelTebdnen, sixaruliT caze moavlebdnen xels.
gamogvicxades, rom Samilis miTiTebiT sul axlaxan gay­
vanili gziT wagviyvandnen. aman marTlac gagvaxara, radgan
aqamde Cveni mgzavroba Sewyvilebuli iyo warmoudgenel
siZneleebTan. magram es saxelganTqmuli gza, arc meti da
arc naklebi, biliki gamodga, romelic kldovan vakeze ga­
wolili mRvrie Relis gaswvriv miiklakneboda. mis napra­
lebSi kapersi xarobda.
dasasveneblad SevdeqiT. iqauri aulidan CvenTan ram­
denime qali gamocxadda. erTma dedaberma kneina orbelians
miaZaxa:
– ra mSvenieria Surisgebis es dRe! vaJiSvili myavda,
Cemi moxucebulobis erTaderTi nugeSi da rusebma mo­
mikles. alahi didia, alahi samarTliania! man CemTvis Suri
iZia!
kneinam mokled da savsebiT mSvidad upasuxa:
– sikvdiliT sicocxlis dabruneba ar xdeba. Turqebma,
Tqvenma mokavSireebma, momikles guliT sayvareli qmari;

54
axla ki Svili, da, diswulebi da mec tyveobaSi vimyofe­
bi. axla mipasuxe, Cvens Soris romels aqvs kacobriobaze
wyromisa da Civilis meti safuZveli? RmerTs madli Ses­
wire, Sewyvite wuwuni da moiSore eg siZulvili. dedebis
alahma mxolod patieba da TanagrZnoba icis.
es sityvebi dedaberma Cumad moismina, awiTlebuli
Tvalebidan Rvarad Camodenili cremlebi moiwminda da wa­
CanCalda.

XV
axalgazrda mola

axalgazrda molam, romlis gamyolobiTac dasrulda


Cveni mgzavroba, araerTxel gamoxata Tavisi keTilganwyoba
Cem mimarT. Rimilmoreulma kneina orbelianma SeniSna:
– frangma qalebma TavianTi TavazianobiT kidev erTxel
daadastures, rom isini damsaxurebuli reputaciiT sarge­
bloben. Tqven, madam, WeSmariti gamarjveba moipoveT am ve­
lurTa Soris.
Zlivs gavige, Tu ras niSnavda es gadakruli sityvebi.
gana SesaZlebeli iyo me, da isic aserigad sasacilo tansac­
melSi gamowyobils, msgavs gamarjvebaze mefiqra? katerinam
ramdenjerme mTxova, saxe damefara, magram es CemTvis kidev
ufro gaugebari iyo. da gana risi unda momrideboda, rode­
sac axalgazrda da lamazi damebic ki, rogorebic iyvnen,
magaliTad, kneinebi, Zlivs gamoirCeodnen? mxolod mogvi­
anebiT amixsnes es gamocana da amas aq imitom aRvniSnav,
raTa im grZnobis Zala vaCveno, rasac me aRvZravdi. axal­
gazrda molam ikiTxa: daTanxmdebodnen Tu ara Cems Sesyid­

55
vaSi? upasuxes, rom me frangi generlis coli var da Cemi
gaTavisuflebisaTvis did gamosasyids gaiRebdnen. maSin man
Tqva, rom mzad aris CemTvis didi Tanxa gaiRos. mere gaix­
sena ra, rom tyve qali valdebulia, sargebeli moutanos
Tavis patrons, kvlav ikiTxa:
– exerxeba Tu ara perangis kerva?
– mas SeuZlia TeTreulis kerva, puris cxoba... da as­
wavlos bavSvebs, – uTxra erT-erTma rusis qalma, romel­
sac, ra Tqma unda, sulac ar ufiqria, rom amiT daTvur
samsaxurs miwevda.
maSin axalgazrda molam gadawyvita Cems safasurad Se­
moeTavazebina sami maneTi vercxlad, anu 12 franki. Cemda
sasaxelod da saamayod unda ganvacxado: amiT molam Zali­
an maRali fasi damado – lekis qalis yidva SeiZleboda 10
kapikad, rac 50 santims Seadgenda.
Zalian gavixareT, rom gza foxalis koSkidan vedenom­
de mxolod ramdenime dRes gagrZelda. axalgazrda mola,
romelic mzad iyo, ase mniSvnelovani Tanxa gaeRo CemTvis,
iZulebuli gaxda Cemdami mxolod didi yuradRebis gamo­
CeniT dakmayofilebuliyo da sabralo tyve qalic swored
amis gamo igonebs mas keTilad.

XVI
pirbade
yvelaferi es im dros xdeboda, roca yvavilebiT moCi­
Tul gorakze avdiodiT. iqauroba daemSvenebina vardisfer,
TeTr, moTeTro-vardisfer zizilebs, moyviTalo-cisfer,
surnelovan ia-iebs.

56
es sanaxaoba guls gvixarebda da gvaiZulebda, droebiT
dagveviwyebina Cveni ubeduri yofa. lekebs ukvirdaT, rom
Cven mTeli grZnobiT vealersebodiT am yvavilebs da zo­
gierT maTgans gansakuTrebuli kmayofilebiT vwyvetdiT.
ar SemeZlo ar movsiyvarulebodi maT mbzinvare gvirgvi­
nebs, Rrmad ar SemesunTqa maTi faqizi surneleba. siamov­
nebiT davrCebodi bunebis am sayvarel qmnilebaTa Soris,
Tumca ara imisaTvis, raTa mecocxla, aramed sikvdilisaT­
vis...
am gulgasaxar adgilas rom visvenebdiT, moulodne­
li bedniereba gvewvia. moxuc molasTan mTielebi movid­
nen da kneina orbelians mazlis werili Caabares. mTeli
tyveobis ganmavlobaSi es iyo pirveli werili, romelmac
Cvenamde moaRwia. generali Tavadi orbeliani30 gvTxovda,
sasowarkveTilebas ar mivcemodiT, gvajerebda, rac ki ram
SesaZlebeli iqneboda, yvelafers iRonebdnen Cvens gamosa­
xsnelad. Samils, dasZenda igi, keTili guli aqvso.
RmerTs madli SevwireT, am ubedurebaSi rom ar davviw­
yebodiT, da daimedebulni kvlav gzas gavudeqiT.
saRamo xani iqneboda, roca mdinaris piras gaSenebul
romeliRac pirquSsa da Rarib auls mivadeqiT. aqac iseve,
rogorc sxvagan, qalebi modiodnen da yovelnairad cdi­
lobdnen, CvenTan saubari gaemarTaT. maT Soris gamoir­
Ceodnen qarTvelebic. ocze meti wlis winaT tyved Ca­
vardnilebsa da lekebze gaTxovilebs ukve gadaviwyebodaT
yvelaferi mSobliuri, TviT qarTuli enac ki; daviwyebo­
daT mSobliuri cis mSveneba, bunebis simdidre, udardeli
ymawviloba; odindeli uzrunveli cxovreba sizmariviT
agondebodaT. isini garSemoertynen Tavad baraTovis asuls
– axalgazrda qaliSvilis koxta qarTulma Cacmulobam, ro­
gorc Cans, kidec gaaxara da kidevac daanaRvliana isini.

57
am qalTa didi nawili xami abreSumis Zafs arTavda.
erT-erTi maTgani, vinc yvelaze didi avtoritetiT sar­
geblobda sofelSi, molam CvenTan moagzavna.
– molam damavala gamogicxadoT, – Tqva man, – rom
saxeebi unda daifaroT, radgan xval ukve Samilis winaSe
wardgebiT. mahmadis rjuli yovel qals ukrZalavs mamakac­
Ta TandaswrebiT saxis gamoCenas. mxolod qmaria erTader­
Ti, visac ufleba aqvs Cadrmoxdili coli ixilos da isic
mxolod maSin, Tu maTTan ucxo aravinaa. molam moitana
uxeSi marmaSi, gadazoma igi ramdenjerme da Semdeg naW­
rebad daanawila. mogvces abreSumis Zafi (selis, kanafisa
da bambis Zafi aq iSviaTobaa. amitomac Zvirad fasobs) da
mTelma saRamom pirbadeebis momzadebaSi Caiara.

XVII
Samilis auli

meore dRes alionze wamovdeqiT. vCqarobdiT gvenaxa


mbrZanebeli, visac kavkasiis erTi bolodan meoremde siy­
varuliTa da pativiscemiT emorCilebian. miuxedavad imisa,
rom am kacis brZanebiT mogvwyvites mSobliur keras, misi
mizeziT gadavitaneT tanjva-wamebani, Cvens TvalSi igi
mainc darCa sakmaod didebul da pativsacem pirovnebad.
jer kidev wina dRiT gankarguleba gasces, rom yoveli qa­
lisaTvis, ra wodebisac ar unda yofiliyo, miecaT cxeni
da gamoeyoT gamcilebeli.
Cveni gza xevze gadioda. ferdobebs pitna, ombalo da
gvimra mosdeboda. yovel nabijze TeTri da yviTeli nim­
febiT dafaruli guburebi gveRobeboda. zogjer uzarma­

58
zari kldeebi ise dabla iyo Camowolili gzaze, Tavi rom
ar agvertya, iZulebuli viyaviT cxenebze gavwoliliyaviT.
Jamidan Jamze gverdiT Cagvivlidnen qarTul urmebze gaci­
lebiT momcro kameCebSebmuli urmebi. male tyeSi SevediT.
cacxvebi, kaklebi da muxebi erTmaneTze gadabmuliyvnen
suros sqeli boWkoebiT. Cveni cxenebi xSirad mkerdamde
wyal­Si mitopavdnen da talRebs miaSlapunebdnen. erT-erT­
ma gamyolma sayveduric ki daimsaxura imis gamo, rom Rrma
tbori tyve qalis cxenze Semomjdarma gadalaxa. Samilis
brZaneba iyo, Cven mimarT yovelgvari mzrunveloba gamoe­
CinaT. samwuxarod, es Zalian gvian moagondaT, magram, rac
ar unda iyos, umjobesia gvian, vidre arasdros.
is-is iyo dasasveneblad movewyveT, rom amoiWra Zlieri
qarborbala. amitomac aRar dagvixanebia: mdinare cimcim
gadavlaxeT da aulSi SevediT. aq ki im xalxs SevxvdiT,
romlebTan Sexvedrasac ukve aRar velodiT – eseni swo­
red is adamianebi iyvnen, winandlidan rom gamogvitaces.
mesiamovna ivanes danaxva, magram sastikad meSinoda, kvlav
ar Cavvardniliyavi haji-qerimis xelSi. pirbade saCqarod
Camovifare, raTa mas CemTvis Tvali ar moekra. ivanes ori
cxeni aRmoaCnda da erT-erTze Sejdoma SemomTavaza. nawvi­
marze gza talaxiT iyo azelili da Cemi beberi, gadaRlili
gamyoli didi gaWirvebiTa da vai-vaglaxiT miaTrevda dam­
Zimebul fexebs. ivanes xelebiT avuxseni, misTvisac daeT­
mo cxeni. man es Txovna siamovnebiT amisrula. wvimam imata.
mTielebma nabdebi moixades da bavSvebsa da qalebs wamoas­
xes. samwuxarod, Cems gamyols ar gaaCnda araviTari nabadi
da sul erTianad gavilumpe.
Cvens Sesaxvedrad mravali mxedari gamoemarTa: – Sami­
li mouTmenlad geliT. – Tqves maT. – misi survilia, ufro
swrafad iaroT! vcdilobdi Tvali momekra imamis sacxov­
reblisaTvis, magram irgvliv Cems mzeras mxolod usieri

59
tye da mudmivi Tovlis safari xvdeboda. moulodnelad
horizontze nageboba gamoCnda, rac simaRliT erT saJen­
ze meti ar iqneboda. mas irgvliv meseri hqonda Semovle­
buli da erTi SexedviT cxvris farexs waagavda. Soridan,
ramdenadac Tvalma gamiWra, nagebobis axlos adamianebi
idgnen da Cvenken iyurebodnen. magram pirbadisa da wvimis
gamo, saxeSi rom mcemda, es sanaxaoba areulad, uRimRamod
da uferulad meCveneboda.
rodesac Cven sacqerlad gamosul brbos mivuaxlovdiT,
ivanem Cemi cxeni SeaCera. axla xalxsa da Cven xis tixari
gvyofda. kneinebi ukve seralSi31 imyofebodnen. salome da
maria CemTan idgnen; male orma molam Cvenc iq migviyvana.
ori WiSkrisa da amdenive ezos gavlis Semdeg mivaRwieT pa­
tara oTaxs, sadac kneinebi SeeyvanaT. rogorc ki zRurblze
gadabijeba moviwadine, gamafrTxiles, fexsacmeli gamexada.
amis gakeTeba ki advili rodi aRmoCnda: isini ise iyo wyliT
gaJRenTili da fexebze miwebebuli, rom sxeulis organul
nawilad meCveneboda.
oTaxi senaks waagavda, Sig cecxli gizgizebda. kedlebi
mura TixiT SeelesaT. iataki mofenili gaxldaT gacveTili
xaliCiT. naxvretebSi alag-alag mozrdili RriWoebi moCan­
da. oTaxis sigrZe ar aRemateboda 18, xolo sigane 12 futs,
simaRle ki iseTi hqonda, eqvsgojiani kaci iZulebuli xde­
boda, welSi moxriliyo. sinaTle cxvirsaxocis sididis
erTaderTi samercxulidan Semodioda. kedlebis gaswvriv
merxebi idga. maTze CamovawyveT Cveni patara boxCebi da ga­
talaxianebuli noxebi, sawolis magivrobas rom gviwevda.
axal TavSesafarSi xaliCebze msxdomi ramdenime qali
davinaxe, romelTac TaTrul yaidaze Sekerili tansacmeli
koWebamde uwevdaT, daufaravi rCeboda SeidiSis mxolod
viwro zoli. qarTveli qalebis msgavsad, maTac Camofare­
buli hqondaT Cadrebi. patara fularis Tavsafrebi maT

60
Tmebs umagrebdaT da Subls TiTqmis warbebamde ufarav­
daT. am Tavsafrebs zemodan kidev sxva Tavsafrebic hqon­
daT gadakruli, romlebsac, Tavis mxriv, Cadri faravda.
moitanes Tafli, puri, wyali da flavi. es kerZi brin­
jis, cxvris xorcisa da qiSmiSisagan SeemzadebinaT. mag­
ram kneinebs es asatani sakvebi maZRrisad mxolod am dRes
hqondaT. saerTod unda iTqvas, rom Samilis samflobelo
Zalian Raribia: aq warmoebuli produqtebi adgilobriv
mosaxleobas ZlivZlivobiT hyofnis. kneinebma sadilze mi­
miwvies, magram cota vWame. mTel Cems yuradRebas Cven win
msxdari qalebi iqcevdnen.

XVIII
Samilis colebi

Samilis colTagan32 ufrosi seralSi yvelaze meti av­


toritetiT sargeblobs, Tumca garegnuli SesaxedaobiT am
mdgomareobas sruliadac ar Seesatyviseba. saxe nayvavila­
ri aqvs, laparakobs nela, magram amod. yovel mis moZraobas
atyvia Zaldautanebloba da Zalauflebis SegrZneba. igi
kneinebTan axlos ijda da rigrigobiT uWvretda xan erT­
sa da xan meores. xelSi raRac krialosnis magvari eWira da
mis margalitebs ise marcvlida, TiTqos locvas eswrebao.
Samilis meore coli mosalogineblad emzadeboda da
amitomac Zneli iyo, misi silamaze Segefasebina. saxeze
siyviTle Sehparvoda swored ise, rogorc es Cveulebriv
orsul qalebs emarTebaT. miuxedavad amisa, mainc SeuZle­
beli iyo, ar gaeocebineT misi Tvalebis cocxal gamomety­
velebas, mklavebis moyvanilobasa da xelebis sinatifes. xma

61
hqonda sufTa da vercxliviT wkriala. marTalia, saxis na­
kvTebi ar adasturebda mis didgvarovnul warmomavlobas,
mainc aRsavse iyo sikeTiTa da siwrfeliT.
Samilis meore coli, SuaneTi, warmomavlobiT rusis
qali gaxldaT da, miuxedavad imisa, rom iSviaTad mimar­
Tavda, odnavadac ar daviwyeboda mSobliuri ena. magram im
dRes, ueWvelia, Samilis brZanebas emorCileboda da rusu­
lad CvenTan sityvac ar dauZravs. sabednierod, kneinebic
aranakleb sifrTxiles iCendnen: erTmaneTSi frangulad
laparakobdnen, qarTuls ki mxolod moaxleebTan saubarSi
mimarTavdnen.
mogvinaxula Samilis mesame colmac – Zalze axalgazr­
da da sayvarelma qalma. igi TiTqmis ar ereoda saubarSi da
Cumad idga Cveni oTaxis dedaboZze miyrdnobili.
Samilis colebs sufTad, oRond ugemovnod ecvaT. Cven
srulebiTac ver aRmovaCineT maTSi is, ris aRmoCenasac wi­
naswarmetyvelis colebSi veswrafodiT. maTTan erTad mov­
idnen bavSvebic, magram isini iseTi WuWyianebi iyvnen, ver
miekarebodiT.
erTmaneTis dazverva-SeTvalierebis Semdgom, rac nax­
evar saaTs gagrZelda, sakuTari Rirsebis SegrZnebiT aR­
savse ufrosi coli wamodga da gavida. mas mihyva SuaneTic.
mesame ki darCa da Cvens axlos Camojda. man dahkocna Cveni
bavSvebi, giorgi xelSi aiyvana da, manam ar gagvecala, sanam
kargad da safuZvlianad ar gagvicno. martoni davrCiT Tu
ara, kneinebi, bavSvebi da me sveli tansacmlis gaSrobas
SevudeqiT. qalbatonebma msaxuri qalebi moiTxoves. pirve­
lad moiyvanes katerina, meore dRes ki – sxvebic.
Zvel xaliCebze movikalaTeT da Rrma Zils miveciT
Tavi, rac didi xania aRar gvRirsebia. agvistos Tve idga,
8 ricxvi gaxldaT. ukve Tvesa da oTx dRes gaevlo mas Sem­
deg, rac winandlidan wamogviyvanes. am xnis ganmavlobaSi

62
1000-mde versi gamoviareT ganuwyvetel SiSsa da xifaTSi,
Tan rva bavSvic gvaxlda lidias, evasa da elos CaTvliT.
ori ukanaskneli, SeiZleba iTqvas, kneina WavWavaZem iSvila.
melanos, elos dedas, Tumca tyved CvenTan erTad iyo,
mainc ar SeeZlo saTanadod ezruna bavSvze, vinaidan, jer
erTi, orsulad iyo da, meorec, avadmyofobda.
alionze molas yaryalma gamogvaRviZa. rogorc ki Cvens
oTaxSi laparaks mohkres yuri, guSindeli mnaxvelebi kvlav
gamogvecxadnen. kneina WavWavaZis moTxovniT yvela msax­
uri mogviyvanes da CvenTan moaTavses. oTaxSi 23 sulma
moviyareT Tavi da iseTi siviwrove Seiqna, Tagvi kuds ver
moiqnevda. am droidan daiwyo Cveni axali wameba, rac mxo­
lod tyveobis dasrulebisas Sewyda. sulis moTqma gansa­
kuTrebiT RamRamobiT gviWirda.

XIX
franguli werili

9 agvistos SuadRisas gamogvicxades: Samils kneinebT­


an molaparakeba swadiao. amis gamo daJinebiT moiTxoves,
rac SeiZleba ukeT dagvefara saxeebi. SuadRis ori saaTi
iqneboda, roca Cveni oTaxis zRurblTan, karis miRma mxa­
res, SamilisaTvis Calis skami dadges. igi Zalian waaga­
vda im skamebs, romelTac rusi oficrebi laSqrobaSi Tan
atareben. male imamic movida, dajda da kneinebs saubari
gaumarTa. Tarjimnobda ori mTieli, romelTagan erTi ru­
sulidan Targmnida, meore ki – qarTulidan. Tarjimnebi
zRurblze imgvarad Camosxdnen, rom igi ar gadmoulaxavT.
maTTan ijda agreTve xajic, Samilis rwmunebuli da misi
aulis mouravi. pirvelad imamma kneinebis vinaoba gamoikiT­
xa, Semdeg ki mxolod kneina orbelians mimarTa:

63
– barbare! amboben ilikos coli xar. isic Cemi tyve iyo
da Zalian did pativsa vcem mamacobisa da patiosnebisaT­
vis. ilikos arasodes ukadria Cemi motyueba. Tqvenc ico­
deT – sicrues ver vitan; motyuebas nurasodes ecdebiT,
Torem cudi dRe dagadgebaT...
ruseTis sulTanma Cemi Svili jemal-ed-dini waiyvana,
roca igi jer kidev ymawvili iyo... ramdenjerme vTxove,
daebrunebina Zvirfas tyveTa sanacvlod, oRond am wina­
dadebaze verasodes daviTanxme... momaxsenes, rom Tqven – ana
da barbare – qarTveli sulTnis SviliSvilebi xarT. da, Tu
es asea, maSin miswereT ruseTis sulTans, raTa damibrunos
jemal-ed-dini. Tu igi amaze daTanxmdeba, gan­ kargulebas
gavcem, sadac gnebavT, iq migiyvanon... saWiroa agreTve Cems
xalxs fulic miscen, magram amis Taobaze Tqvens naTesavebs
Tavad moveTaTbirebi.
roca es sityvebi gviTargmnes, imamma dasZina:
– CemTan aris TqvenTvis gamogzavnili werilebi, oRond
erTi maTgani arc rusulad, arc qarTulad, arc TaTrulad
araa dawerili. amis gamo me ar SemiZlia is gadmogceT. dae,
amis metad sityvasac nuRar mogweren am ucnob enaze, rad­
gan sulerTia, nebas mainc ar dagrTavT waikiTxoT iseTi
werilebi, romlebsac windawin ver gadamiTargmnian. alahi
adamians sifrTxiles ukarnaxebs... neta, es raRa enaa da ra­
tom gweren am enaze?
– Samil, – upasuxa kneina orbelianma, – aravis azra­
dac ar mosvlia Seni motyueba. Cvens Soris aris erTi dama,
visTvisac sruliad ucxoa rogorc ruseTi, ise saqarTvelo.
SesaZlebelia, es baraTi misi misamarTiTaa gamogzavnili.
xajim Cvens oTaxSi Semoixeda. miuTiTa ra Cemze, kneinam
daumata:
– igi frangis qalia.
– es marTalia, – Sevagebe pasuxi xajis mdumare SekiTx­
vas.

64
– Tqven axlave miiRebT rusulad daweril baraTebs, ma­
gram erTxel kidev gimeorebT: yovelgvari sicrue sZuls
alahsa da mis monas Samils. ufleba maqvs Tavebi dagayrevi­
noT da amas dauyovnebliv gavakeTeb, rogorc ki SevniSnav,
rom Cems motyuebas cdilobT.
ai, raze gvelaparaka Samili. saubrisas igi araTu cdi­
lobda Cvens danaxvas, TviTonac ki ar dagvnaxvebia.
werilma, romlis Sesaxebac imami gvelaparaka, didad
amaforiaqa da gamawvala. gamudmebiT mtanjavda fiqri, rom
igi Cems saxelze iqneboda gamogzavnili safrangeTidan da,
albaT, Tavadma WavWavaZem sxva werilebTan erTad gadmoag­
zavna-meTqi. magram Cemi gumani mcdari aRmoCnda, rac gvian
gamoirkva. es werili kneinebisaTvis moewera Wkviansa da
momxibvlel kneina golicinas,33 romelic winandalSi Cven­
Tan stumrobas swored im xanebSi apirebda, roca tyved
CavvardiT. Samilma Tavisi sifrTxilisa da eWvianobis gamo
amikrZala vinmesaTvis raime mimewera; amitomac iyo, rom
Cemma naTesavebma ar icodnen, Tu ra mdgomareobaSi vimyo­
febodi. mxolod erTxel moxda, rom neba damrTes sakuTari
gvari mimewera kneina orbelianis mier dawerili ramdenime
rusuli sityvis qveS; Samili nebas iZleoda, kneinebs vrce­
li pasuxebi eweraT, magram qalbatonebma icodnen, rom igi
ubrZanebda tyveTa baraTebi misTvis eTargmnaT da amitomac
veRar bedavdnen maTSi Cveni tanjva-wamebisa da sulieri
mdgomareobis aRweras. isini mxolod kabebis gamogzavnas
iTxovdnen bavSvebisa da CvenTvis.
Tavadebs – WavWavaZesa da orbelians – gansakuTrebiT
ewadaT Samils maTTan molaparakeba gaemarTa TaTar mahma­
das34 saSualebiT, visi patiosnebaca da akuratulobac maT
kargad uwyodnen. Samilma Tanxmoba ganacxada da mahmadamac
keTilsindisierad Seasrula orive Tavadis yvela davale­
ba.

65
XX
imami Samili

imxanad, Cveni tyveobaSi yofnisas, Samili 56 wlisa gax­


ldaT. magram me, visac saSualeba mqonda menaxa igi TiTqmis
yoveldRiurad, es aqamde ver damijerebia: meCveneboda,
rom gacilebiT axalgazrda iyo. saxis nakvTebi mSvidi da
energiuli hqonda, Cveulebriv mTvlemare loms waagavda;
axovani, qera; grZeli wveri bevrs matebda mis didebul
iersaxes. TiTqos nacrisferi da grZlad gaWrili Tvalebi
aziur yaidaze ganzrax aqvs moWutuli; bage – alisfrad
uRvivis, kbilebi aqvs broliviT wminda da Zalian lamazi,
mixvra-moxvra – mtkice, magram ara dune, xelebi – bambis
qulasaviT TeTri da patara. am kacSi yvela SeniSnavda
umaR­lesi xelisuflebis mflobel pirovnebas.
oci welic ar Sesruleboda da ukve moeswro lekTa da
CeCenTa yvela Taobis meomarTa gaerTianeba Tavisi droSis
qveS. amis Semdeg ki daiwyo yovelgvar cixesimagreze um­
jobesi gamagrebis – miudgomeli mTebis daxmarebiT Tavisi
qveynis damoukideblobis dacvaze zrunva.
imamma ganaTleba didad warCinebuli mTielis jemal-
ed-dinisagan35 miiRo, romelmac Samils Semdgom Tavisi qal­
iSvili zaideTi misca colad. jemal-ed-dinma Tavis saxel­
ganTqmul aRsazrdels gulSi Rrmad Caunerga patiosnebisa
da samarTlianobis uryevi kanonebi. bunebisagan didi WkuiT
momadlebuli Samili SeiZleba ara marto did mxedarTuf­
rosad CavTvaloT, aramed agreTve did kanonmdebladac.
omisagan moclili mTielTa beladi metwilad dros wignebi­
Ta da pergamentebiT savse kabinetSi atarebda.
imami aulTa xSiri stumaria: xalxs yuranis surebs
uqadagebs da Tavisuflebis siyvaruliT aRanTebs. am dros

66
misi colebi sasaflaos ewvevian xolme. es maTi erTaderTi
gasarTobia seralis zRudeebs miRma. samarovnisaken isini
miemarTebian Cadrmoburulni, mravalricxovan msaxur qal­
Ta TanxlebiT, gzas ki farnebiT inaTeben.
lekebi gardacvlilebs did pativs miageben da maTi
sasaflaoebic, konstantinopolur sasaflaoTa msgavsad,
moxetiale ZaRlTa TavSesafars rodi warmoadgens.
yoveli samaris TavSi dadgmulia qva, xSirad ara mar­
to warweriT, aramed Calmis gamosaxulebiTac, Tu, ra Tqma
unda, mkvdari meomari, kanonmdebeli anda mola iyo.
rodesac Samili vedenoSi amodis, mTeli xalxi egebeba
da seralis meore ezomde yuranis sagalobelTa mReriT
miacilebs; amas iqiT ki aravis aqvs ufleba, gahyves mas.
gamonaklisia mxolod zogierTi mona. mesame ezoSi igi Tav­
is colebTan erTad cxovrobs.
Samils kargad moexseneba: Tu mTielni Zlevamosil ru­
seTs ase xangrZlivad uweven winaaRmdegobas, amas aRweven
ara imdenad sakuTari Zalebis meoxebiT, ramdenadac TviT
bunebis mier boZebuli dauZleveli winaRobebis gonivruli
gamoyenebiT. amitomac aris, rom tyveTa didi nawili misi
brZanebiT ki ar asworebs, aramed afuWebs da anadgurebs
im gzebsa da bilikebs, romelTa gamoyenebiTac rusebs Seu­
ZliaT mis samflobeloSi SeaRwion. Samilis armia mxolod
saWiroebis Jams ikribeba da arasodes ar aRemateba ocdaaT
aTas kacs. igi dayofilia nawilebad soflebis mixedviT
da yoveli nawili ufross emorCileba. ufrosi yvelaf­
ris pasuxismgebelia. nawilTa ufrosebi SamilTan arian
dakavSirebuli, mis winaSe icaven TavianT adgilobriv in­
teresebs da omisa da zavis sakiTxebze bWoben. varaudo­
ben, rom imamis xelisuflebas cnobs mosaxleoba, romelic
300 aTas suls Seadgens, magram mcxovrebTa didi nawili
ukidures gaWirvebas ganicdis. swored amitomac iyo, rom

67
yvela aulSi, sadac ki gamoviareT, Znelad Tu ipovidiT
ojaxs, romelsac SeeZlo fuli aeRo da gamovekvebeT. amis
gamo xSirad momxdara: jer kidev kargad ar SevsuliyaviT
romelime aulSi, rom Tavidan mocilebis mizniT maSinve
cdilobdnen Cvens gacilebas. TumcaRa es srulebiTac araa
sakvirveli – TiTqmis yvela mosaxerxebeli da vake adgili
rusebs ukaviaT. samagierod aq yvavis mecxoveleoba, ris
ganviTarebasac xels uwyobs vrcelsaZovriani da yuaTiani
balaxiT Semosili mTebi. cxvari saukeTeso xarisxisaa da
rbil, fafuk matyls iZleva. mcxovrebTa mTavar saqmianobas
sawinde da sanabde qeCis gamoyvana Seadgens.
xalxi, romelmac Tavisi cxovrebis miznad hazavaTi36
gaixada, gamoirCeva Wkvianuri da metyveli fizionomiiT,
rasac ver vityviT mwyemsTa Sesaxeb. rac Seexeba qalebs,
Tormetiode wlis SesrulebisTanave rom Txovdebian,
muSaobiTa da xSiri mSobiarobiT imdenad dauZlurebuli
arian, sul mokle drois gasvlis Semdeg ukve 30 weliwadze
naklebs verafriT ver miscemT. mTeli sameurneo saqmiano­
ba, mindvris yovelgvari samuSao maT awevT tvirTad. Sam­
ils politikuri mosazrebis gamo sulac ar surs, mamaka­
ci sameurneo samuSaoebSi Caeflos da Sinaurul myudro
cxov­ rebas daeCvios; mZime samuSaoTa Sesrulebis Semdeg
mas Rrmad daeZineba da ar gamocxaddeba imamis daZaxilze
saSiSroebis dros. amitomac aris, leki miCveulia izrunos
mxolod cxensa da iaraRze. cxeni da iaraRi ki samarTli­
anad Seadgens mis siamayes. lekTa dedakacebi, qarTvel qal­
Ta msgavsad, isvamen yaWis murs da abreSumis parks amzade­
ben. Zafs TviTonve Zaxaven, qsoven da Rebaven. bevri maTgani
didi gemovnebiT amzadebs oqrosa da vercxlis Zafebisagan
yaiTnebiT mosirmul sagnebs, romlebiTac tansacmels am­
koben; isini keraven tarsikonis waRebs, qsoven qeCis Zalze
Tbil, RunRula windebs.

68
garda xsenebuli Tvisebebisa, Samili gamoirCeva agreTve
saocari mokrZalebulobiT. erTxel daniel-begma Caula­
paraka: kneinebi axalgazrdebi, lamazebi da Zalze Tava­
zianebi ariano. miuxedavad imisa, rom qalebi mis ojaxSi
cxovrobdnen, imami arasodes daeZebda SemTxvevas, maT Se­
hyroda. piriqiT, Tu aucilebeli gaxdeboda Cvens aivan­
ze gavla, igi windawin gvafrTxilebda. Cveni ezo xSirad
iCumqreboda TovliT, ris gamoc seralis mcxovrebni Cveni
karebis gaswvriv mimodiodnen, magram Samili amas akeTebda
martooden RamiT, isic mxolod im SemTxvevaSi, Tu guSa­
gebi auwyebdnen, tyveTa karebi mixuruliao. is, rogorc
Cans, SiSobda, Tavisi danaxviT kneinebi ar daefrTxo da
gaenawyenebina.
rodesac ambavi miutanes, Tu ra sastikad gveqceod­
nen mgzavrobisas, gankarguleba gasca, Cvengan im adami­
anTa saxelebi Seetyo, visac vuCiodiT; Samili maT dasjas
apirebda. marwmunebdnen, gameca Cemi damtanjveli haji-qer­
imi, magram, aba, es visTvis ra sargeblobis momtani unda
yofiliyo? amitomac umjobesad CavTvale, haji-qerims Cemi
wvalebisaTvis RvTis winaSe ego pasuxi. vin ar damerwmuneba,
rom yovelgvar adamianur saqmeTa am ucTomelma gamomZie­
belma da msajulma gaCumebisaTvis damajildova – damex­
mara gadametana saSineli da xangrZlivi tyveoba.

69
XXI
zaideTi. SuaneTi. amineTi

jemal-ed-dinis qaliSvili zaideTi im xanebSi ocdaSvi­


di wlisa iyo. igi atarebda Samilis pirveli colis wodebas
da amis gamo didi upiratesobiTac sargeblobda: yoveli
bavSvi, mTeli momsaxure personali valdebulia misi neba
aRasrulos. mis xelTaa sakuWnaos, sawyobisa da gardero­
bis gasaRebebi. Samilis danarCeni colebi mas erTgvari pa­
tiviscemiTa da mokrZalebiT epyrobian. isini mudam masTan
garbian, roca ki raime iseTi moesurvebaT, rac maTi Cveu­
lebrivi moTxovnilebis farglebs scildeba, magram erT­
Tavad ukmayofiloni rCebian misi gadametebuli siZunwis
gamo.
zaideTma Samils asuli aCuqa – najavaTs eZaxian.37 gogo­
nas saxis nakvTebi mowmobs, rom araCveulebrivad lamazi
qaliSvili dadgeba. samwuxarod, fexebi aqvs metismetad da­
brecili. amJamad Svidiode wlisa Zlivs iqneba. amis miuxe­
davad, gonebrivad didad ganviTarebulia da ukve yuransac
kiTxulobs, werac icis da Tvlac. Samils gansakuTrebuli
sinaziT uyvars Tavisi bavSvebi, magram patara najavaTs,
misi sisustisa da fexmrudobis gamo, ufro meti sinaziTa
da mamobrivi mzrunvelobiT epyroba, xSirad xelSi atate­
buli dahyavs ezoSi da gansakuTrebuli sifrTxiliT svams
skamze. magram najavaTi mravalferovani TamaSebisadmi
midrekilebiT namdvili biWia. gulistkiviliT SehyurebT,
rodesac igi TiTqmis iseve swrafad darbis, rogorc sxva
bavSvebi da maTsaviT cdilobs wiTlad molaplape muguza­
li daiTrios. da Semdeg am muguzliT xelSi aivanze dar­
bis: es misi sayvareli gasarTobia. zaideTi msubuqad kidec

70
tuqsavs mas am onavrobisaTvis, magram Samili erT gamkiTx­
av sityvasac ar eubneba.
imams meore, Zalze sayvareli colisaganac hyavs Svile­
bi. is coli dardisagan moukvda, rodesac rusebma maTi 9
wlis ufrosi Svili jemal-ed-dini tyved waiyvanes. am qals
fatimaTi erqva.38 jemal-ed-dinis garda, imams am colisagan
kidev ori vaJiSvili darCa: yazi-mahmadi, swored is, vinc
xel­mZRvanelobda im lekTa partias, romelmac Cven winan­
dlidan gamogvitaca da mahmad-Safi, 15 wlis ymawvili;39
agreTve ori qaliSvili – nafiseTi da fatimaTi; pirveli
ToTxmetisa, xolo meore Tormeti wlisa gaxldaT. nafise­
Ti metismeti silamaziT gamoirCeoda. Samils Tavisi axlan­
deli meore colisagan, SuaneTisaganac, bevri bavSvi gauCn­
da, magram yvela maTgani udReuri aRmoCnda; mxolod zaid­
eTi gadarCa, vedenoSi Cveni mosvlidan ramdenime kviris
Semdeg rom moevlina qveynierebas.
Samilis sayvareli coli SuaneTi ocdaTormeti wlisa
gaxlavT. saSualo tanisaa. Znelad SexvdebiT qals, romel­
sac SuaneTze ufro lamazi bage-kbili eqneba, Tmebi – rbili
da kani – TeTri, fiTqina, fiTqina! dasanania, rom misi did­
roni xelebi da fexebi mis mdabio warmomavlobas amJRavne­
ben. marTlacda, igi Zalian mdidari mozdokeli somexi vaW­
ris qaliSvilia. 16 wlis winaT Samili Tavs daesxa mozdoks,
vaWris mTeli ojaxic Tan wamoasxa da darRoSi miiyvana.
gaTavisuflebaze molaparakeba didxans gagrZelda. vaWari
Tavisi Tavisa da ojaxis gamosaxsnelad did gamosasyids
iZleoda, Tumca amaod. Samils Seuyvarda misi norCi asuli
ana, Semdgom SuaneTad wodebuli, da arafris gulisaTvis
aRar surda misi gaSveba. vaWars piroba misca – mTel mis
ojaxs usasyidlod gaaTavisuflebda, Tu qali colobaze
dasTanxmdeboda. aman SuaneTi Zlier gaaxara, radgan CaT­
vala, rom, bolos da bolos, gansakuTrebuli bedniereba

71
xvda wilad – sakuTari Tavis msxverplad SewirviT Tavi­
sianebi exsna. magram dadga Tu ara ganSorebis wuTi, qalma
Zalumad igrZno, Tu ra Zneli gamodga amgvari msxverplis
gaReba... SamilTan darCenilma ori wlis ganmavlobaSi Seis­
wavla yurani da gaecno islamizmis debulebebs. amis Sem­
deg uaryo Tavisi mSobliuri religia, miiRo muslimanoba
da imamis meuRle gaxda. male TviTonac Seuyvarda Samili,
romelmac saxeli gamoucvala da SuaneTi daarqva. swored
am saxeliT icnobda axla mas seralis yoveli mcxovrebi.
vedenodan Cveni gamomgzavrebis win man kneina orbeliani
SeaCera da sTxova, misTvis mcire samsaxuri gaewia:
– Cemi mSoblebi ukve aRar arian amqveynad, – uTxra
man, – amitomac gadaeci Cems Zmebs: gamomigzavnon Cemi wili
memkvidreoba. msurs igi Samils mivce.
misi Zmebi ramdenjerme amosulan vedenoSi da yovel­
Tvis miuRiaT dis naxvis ufleba. misi gamosyidvac araerT­
xel mouwadinebiaT, magram qals mudam mtkice uari ganuc­
xadebia: imamis sanacvlo siyvaruls grZnobda da SuaneTs
sulac aRar adardebda Tavisufleba, rac mas sayvarel
adamians ganaSorebda. igi Samilis saqmeebSi yovelTvis cxo­
veli interesiT ereoda, magram es xels sulac ar uSli­
da, Tuki SesaZlebloba miecemoda, sawyal tyveTaTvis sa­
sargeblo ram gaekeTebina: CvenTan urTierTobisas igi iyo
gulkeTili, gulwrfeli da erTguli. Cemda sabednierod,
movewone da amis gamo kneinebisaTvis erTi wuTiTac ar mo­
vucilebivar.
Samilis mesame coli, momxibvleli amineTi, mxolod 18
wlisaa. bavSvebi ara hyavs, radgan seralSi Cvens mosvlam­
de mxolod oTxi TviT adre miiyvanes. Znelad SexvdebiT
qals, romelsac eqneba saxis aseTi srulyofili ovali da
iqneba esoden mkvircxli da anci. piri didi uCans, sama­
gierod saucxoo kbilebi amSvenebs. mainc, araferi ise ar

72
alamazebs, rogorc CakuWuli nikapi da loya. cxviric ki,
romelic odnav zeviT aqvs aprexili, WvintiT Tavdeba. ami­
neTi warmoSobiT qistis qalia. xuTi wlisa iyo, tyved rom
wamoiyvanes. dedamiss gamosyidvis saSualeba ar hqonda da
moisurva masTan erTad tyveobaSi gaetarebina mTeli si­
cocxle...
vedenoSi Cveni yofnis dros ori tyve qali moiyvanes
swored im soflidan, saidanac iyo amineTi. tyveebs igi
male daumegobrda. roca maT SeZles gamoeZebnaT gamosasyi­
di Tanxa – 200 maneTi, amineTs es srulebiTac ar gaxarebia.
sakuTari xeliT moumzada qalebs sagzali, xolo fexebi ma­
tyliTa da ZvelmaniT Seuxvia. es imitom, rom saSobao dRe­
ebi idga – Tovda da Tanac yinavda.
Samili didad cdilobs colTa Soris Tanasworoba da­
amyaros da mainc maT Soris amineTi yvelaze naklebad aris
bednieri – Zalian bevris atana uxdeba. imamis saxlSi aryo­
fnisas zaideTi metad mkacrad epyroba: wamdauwum eCiCine­
ba, guls uwyalebs, Zalze uxeS saqmesac xSirad avalebs.
amineTi saerTo samzareuloSi zels da acxobs purs, da es
maSin, rodesac amas ar akeTebs arc zaideTi, arc SuaneTi.
sabednierod, qistis qals Sromas umsubuqebs dedamisi –
nanani, romelic mzareulTufrosia da samzareulos saq­
meebs ganagebs.
dasaxelebul pirTa garda, seralSi cxovrobs agreTve
moxuci bako, fatimaTis deda, jemal-ed-dinisa da misi da-
Zmebis bebia. Samili mas did pativs scems da yoveldRiurad
naxulobs kidec. bako seralSi savsebiT ganmartoebulad
cxovrobs. Tavisi kuTxe calke aqvs mowyobili: aqaa samza­
reulo, puris sacxobi da, rodesac yvela qali saerTo
samzareuloSi saqmianobs, moxuci bako misTvis gamoyofil
patara kuTxeSi dafaCunobs.

73
XXII
ojaxuri yofis wvrilmanebi

eqspediciebidan anda sarwmunoebis morigi qadagebidan


Sin dabrunebuli Samili cxenidan Camoxtomas verc ki as­
wrebs, rom bavSvebi ukve etorRialebian, mxrebze abobRde­
bian. colebic mis Sesagebeblad gamoefinebian: zaideTi mZi­
med, seriozulad da ampartavnulad. es Tvisebebi mas iS­
viaTad Ralatobs; SuaneTi RimiliTa da facifuciT, xolo
amineTi kopwia arsebis sizantiT. Samili Tavs valdebulad
racxs, pirvelad mxcovani bako moinaxulos. igi mouTxrobs
mas sakuTari Tavgadasavlebis, warmatebebisa Tu warumate­
blobaTa Sesaxeb. mxolod amis Semdeg midis TavisTan. am
dros colebi cdiloben, riTac ki SeuZliaT, asiamovnon da
misi survilebi daakmayofilon. magram ra didi sixarulic
moaqvs Samilis gamoCenas, iseTsave did wuxilsa da sevdas
iwvevs misi wasvla. rodesac gzas epireba, zaideTi da Su­
aneTi sagangebo sagzals umzadeben, sadac gaTvaliswinebu­
lia yvelaferi, risi moTxovnilebac SeiZleba wamoiWres.
amas garda, isini amowmeben lagam-abjar-unagirs; nabads
xom yvelaferi rigze aqvs, daxeuli xom ar aris dambaCebis
budeebi, aris Tu ara isini iaraRebze kargad morgebuli?
Cveulebriv Samili arsad fexs ise ar gaadgams, bakos
Tu ar gamoemSvidoba. Semdeg ki araCveulebrivi sikiskasiT
moaxteba Tavis bedaurs. Samilis rezidencia sami kedliT
aris SemozRuduli. yovel maTgans TiTo WiSkari aqvs Seb­
muli, magram ise dablebia, rom mxedari Camouxtomlad
ver gaeteva, anda cxenze unda gawves. ai, warmoidgineT
aseTi suraTi: Samili gamodis sasaxlidan, cxens CorTiT
moagelvebs da yoveli WiSkris gavlisas cxens zurgze
ekvreba. gascdeba Tu ara mas, myisve wamoimarTeba da ukve

74
ramdenime wamis Semdeg ezos miRma aRmoCndeba. gaacileben
Tu ara, colebi da Svilebi mdumared brundebian sasaxleSi.
amineTi ki terasaze adis da mimsrbol bedaurebs Tavisu­
flebamowyurebuli TvalebiT manam gascqeris, sanam isini
sivrceSi ar CainTqmebian. dasevdianebuli SuaneTi TavisTan
midis; zaideTi ki sawyobSi dawrialebs. Semdeg igi sakmaod
male gamoCndeba, acvia abreSumis perangi da Sarvali. am sa­
mosels jer kidev gaTxovebamde atarebda da, unda iTqvas,
Zalianac uxdeba. Tu hkiTxaven, rad icvams ase moxdenilad
mxolod maSin, rodesac qmars Sinidan wasuls daigulebs,
igi upasuxebs: `Samili colebs ukrZalavs moxdenilad da
natifad Cacmas~. imams didad siamovnebs, rodesac karg
amindSi isini TeTr tansacmelSi arian gamowyobili. zaide­
Ti ufro metad moigebda Samilis guls, mas rom ufleba
hqondes, am elegantur kostiumSi gamowyobili gamoecxa­
dos qmars – igi savsebiT mkafiod aCens qalis wvrilsa da
lamaz wels.
Samili colebs nebas ar aZlevs, riTime gamoirCnen nai­
bTa colebisagan. man kargad uwyis: gauZneldeba im adami­
anTa marTva, romlebzedac damokidebulia misi arCeva, Tu
maT didi moTxovnileba gauCndebaT. amitomac yovelnairad
cdilobs ubraloeba daicvas, da saTanado magaliTsac
TviTon iZleva: yovelTvis sadad acvia da, Tu ara mbrZa­
nebluri iersaxe, ucxo romelime ubralo naibad miiReb­
da. mxolod xuTSabaTobiT, rodesac sazeimod miemarTeba
meCeTisaken, wamosxmuli aqvs grZeli mwvane mantia da axur­
avs TaTruli fesi irgvliv lazaTianad Semoxveuli TeTri
CalmiT; ukan miuridebi mihyvebian, romelTac Tan miaqvT
lamaz ydaSi Casmuli oqrokveTili yurani. am procesias
auleli mamakacebi aboloveben. isini mRerian: ia alah! ia
alah! sanam Samili meCeTSi imyofeba, seralSi, zaideTis
gankargulebiT, bertyaven noxebs, aTeTreben kedlebs da

75
sxva, raTa misi dabrunebisas yvelgan sisufTave, sifaqize
da wesrigi sufevdes.
imamTan mouxseneblad Sesvla mxolod colebs SeuZli­
aT. roca loculobs an miuridebTan TaTbirobs, colebi
ketaven TavianTi oTaxis karebs da gasaRebs ubeSi inaxaven:
jibis qona akrZaluli aqvT. Samils yoveldRiurad akiTxa­
ven masTan saqmeebze saubris mosurne naibebi. stumrebs
imami ubralod Rebulobs, ise, rogorc amis saSualeba aqvs
da itovebs maT TavisTan ramdenime dRiT. isini valdebuli
arian, ar Sevidnen qalTa ezoSi. Samili arasodes ar Wams
stumrebTan erTad, mudam marto sauzmobs da sadilobs
– am dros mxolod colebi emsaxurebian. Wamisas misi Tav­
Sekavebuloba marTlac rom aRniSvnis Rirsia. misi sakve­
bia: rZiT mozelili da gamomcxvari TeTri puri, brinji,
onsoqolos Tafli (imdenad TeTri, TefSs arc ki aCnia) da
uSaqro Cai. Samilis SesaniSnav janmrTelobas imiTac xsnian,
rom mxolod imiT ikvebeba, rasac buneba mzamzareuli saxiT
awvdiso.
xalxi aRmerTebs Samils. misi saxeli mTel kavkasiaSia
gavardnili da is TilismasaviT emsaxureba Cagrul adami­
anebs. TviTon araCveulebrivi zneobrivi siwmindiT gamo­
irCeva da sxvaTa biwierebasac mkacrad ebrZvis. mogviTxro­
ben, rom romeliRac leks siRaribis gamo daqorwineba ar
SesZlebia da saZraxisi kavSiri dauWeria uSvilo qvrivTan.
ramdenime xnis Semdeg maTi urTierToba gamJRavnebula.
Samilis brZanebiT, orives Tavebi daayrevines. es moZvele­
buli magaliTi dRemde Semonaxula xalxis mexsierebaSi. aq
ar gisayvedureben gyavdes imdeni coli, ramdenis Senaxvis
SesaZleblobasac ojaxuri mdgomareoba gaZlevs, magram
araviTar SemTxvevaSi ar SeiZleba sqesobrivi kavSiri dai­
Wiro Tundac erT pirTan, Semdegi wesis aRusruleblad: ma­

76
makacma, meCeTSi rom Seva da alahs miapyrobs mzeras, samg­
zis unda warmoTqvas:
– alah! es qali me colad mimyavs.

XXIII
sami kaba. Samili da amineTi

Samili colebze erTnairi yuradRebiT zrunavs. erTxel


Tavadebma colebisaTvis saCuqrebi gamougzavnes – qarvisa
da marjnis krialosnebi da sami lamazi kaba: mwvane, cisfe­
ri da iisferi. es kabebi erTmaneTisagan ar gansxvavdeboda
arc zomiT, arc xarisxiT. zaideTma da SuaneTma guldasmiT,
mTeli gulisyuriT gasinjes isini, xelSi atriales, ramden­
jerme moizomes da kinaRam awones kidec. mSvenier amineTs
es kabebi arc ki unaxavs. imxanad Samili eqspediciaSi imyo­
feboda. amitomac veravis gaego, Tu rogor moeqceoda am
mdidrul saCuqrebs. Tumca zogierTi darwmunebuli iyo,
rom igi, rogorc fufunebis moZule da winaaRmdegi, co­
lebs saCuqrebis miRebis uflebas ar miscemda. dabolos,
Samilic dabrunda. igi xasiaTze ver iyo: rusebma baron
vrangelis41 meTaurobiT mis jarebs didi zarali miayenes.
zaideTma mTeli sruluflebianobiT aRWurva esoden mniSv­
nelovan saqmeze SamilTan mosalaparakeblad mivlinebuli
SuaneTi, Caagona mas, imamisaTvis Semdegi moeTxova: ram­
denadac amineTi misi mesame colia da Tan Svilebic ara
hyavs, amdenad, pirvel da meore colebs ver Seedreba. ami­
tomac Samili valdebulia, erTi kaba gadainaxos romelime
misi qaliSvilisaTvis. zedmeti ar iqneba aqve aRiniSnos,
rom amgvari mniSvnelovani saqmeebis mosagvareblad Samil­

77
Tan yovelTvis SuaneTs gzavnidnen. amis mizezi is aris, rom
SuaneTi gulkeTilia, lamazia da Samils uyvars, rac war­
matebis didi sawindaria. roca qalma am saCoTiro sakiTxze
moaxsena, Samilma upasuxa:
– Cemi rani arian zaideTi, SuaneTi da amineTi?
– Seni colebi da monebi arian. – miugo qalma.
– keTili, – Tqva Samilma, – raxan es asea da samiveni
erT wodebas atarebT, es imas niSnavs, rom erTi da imave
uflebiT sargeblobT. Tu amineTs ar ekuTvnis kaba, maSin
arc zaideTsa da SuaneTs ekuTvniT.
amineTi isariviT SemoiWra Cvens oTaxSi Tavisi gamar­
jvebisa da Samilis samarTlianobis ambis mosayolad.
imami samive cols gulmxurvaled uyvars, oRond uy­
varT metad sxvadasxvagvarad. zaideTi saocrad eWviania,
didad aris mowadinebuli, qmris guli mxolod mas ekuTv­
nodes, magram vedenoSi, savsebiT iseve, rogorc evropaSi,
es Znelad da iSviaTad xdeba, gansakuTrebiT ki maSin Znel­
deba amis miRweva, roca metoqe gulkeTilia, lamazia da
qmri­sadmi siyvaruli dRiTi dRe uZlierdeba. unda mousmi­
noT SuaneTs, rodesac Samilis Sesaxeb saubrobs, Tvalyuri
adevnoT am dros misi gamometyvelebis cvalebadobas – qa­
lis vnebaTa salaros utyv sarkes, imas, Tu ra sitkboebiTa
da sasoebiT warmoTqvams sayvarel saxels da darwmunde­
biT: zaideTis survils aRsruleba ar uweria.
– mas Semdeg TxuTmeti weli gavida, rac Samilis coli
gavxdi, – gviTxra erTxel SuaneTma, – magram cremlebs ax­
lac ki vRvri, roca igi salaSqrod aris wasuli da Cems
wasayvanad aravis gzavnis. Tu raimes davaSaveb, ukmayofile­
bas arasodes gamoamJRavnebs, piriqiT, ufro meti alersiT
mepyroba, TiTqmis ise, rogorc bavSvs da sayvedurs ise
lmobierad da mSvidad meubneba, rom misi esoden usazRvro
sikeTisa mrcxvenia.

78
rac Seexeba amineTs, Samilisadmi iseTsave siyvaruls
ganicdis, rogorsac Svili – mamisadmi. mxolod eg aris,
rom Tavisuflebadakarguli cxovreba aRSfoTebasa hgvris
da winandel Tavisuflebas mistiris. eWviani da pativmoy­
vare zaideTi mis uSvilobas xelze ixvevs da xandaxan kidec
Cauniskartebs xolme, TiTqosda imami masTan ganqorwinebas
apirebdes. maSin cuRluti amineTi CvenTan gabadruli saxiT
morbis da gvarwmunebs, aqaurobas male movSordebio. ise
marjved gaavrcelebs xolme am Wors, rom igi aucileblad
miaRwevs Samilis yuramde. maSin imami mas TavisTan ibarebs
da cdilobs, gadaarwmunos.
imami colebs rigrigobiT ewveva xolme. da ai, rogor:
magaliTad, diliT zaideTs etyvis – dRes SenTan viqnebio.
Semdgom amisa, momdevno dRe-Rames locvaSi atarebs. sxva
dros SuaneTs acnobebs: dRes SenTan movdivaro. da igi
momdevno dRe-Ramis ganmavlobaSi kvlav loculobs. bolos
amineTis rigic dgeba da ase Semdeg. TumcaRa es wesi da
rigi Samilis gamogonili sulac araa – igi dakanonebulia
TviT yuraniT, romelic mxolod kanonier colebs aZlevs
uflebas, ekuTvnodeT qmris guli.42 magram seralSi, sadac
auracxeli tyve qali iyris Tavs, yvelaferi qmris neba-
survilzea damokidebuli da ara religiaze.
rodesac Samili zaideTTan apirebs Ramis gaTevas, zaid­
eTisaTvis is dRe WeSmarit dResaswaulad iqceva xolme. igi
uceb xdeba mxiarulica da Tavazianic. sakuWnaos gasaRe­
bebi mas TiTqos mZime tvirTad awevs, naklebad Zunwobs,
ufro metic, erTgvarad guluxvobs kidec: am dros gvigza­
vnis xolme kakalsa da vaSls (marTalia, xSirad dampalsac),
brinjs, gargaris Cirsa da qliavs.
SuaneTi ki Samilis stumrobis Semdeg wynar, zomier
sixaruls ganicdis. masze ukeT, aba, vin uwyis, Tu rogor
uyvars igi qmars; TviTon ki giJdeba misTvis. xangrZlivi

79
laSqrobis dros imami erT-erTi colis wasayvanad kacs
gzavnis. susti janis mqone zaideTi gzis siZneleebs ver
itans. amineTi Tavis dedasTan darCenas amjobinebs. ase da
amgvarad, rigi yovelTvis mSvenier SuaneTs uwevs. Cveu­
lebriv igi didi badragis TanxlebiT cxenze amxedrebuli
da CadrSemoburuli miemgzavreba. banakSi misvlisTanave
qmars daeZebs da Samilis brZanebiT gamarTul karavSi bi­
navdeba.
amineTi mTel dros eSmakobasa da onavrobas andomebs.
sakuTar oTaxs mialagebs Tu ara, Semdeg mTeli dRe xis
aivanze darbis, xan samzadSi amoyofs Tavs dedamisTan,
xanac CvenTan Semoixedavs, zogjer moxuc bakos miakiTxavs,
visTanac nafiseTi da fatimaTi cxovroben. mas daeZeben,
eZaxian, eubnebian, rom Samilma masTan Seiara, magram, raki
Tavis adgilze ver ixila, misi oTaxis gasaRebi Tan waiRo.
– miakiTxe, gasaRebi gamoarTvi, – eubneba deda.
– ara, ar waval. TviTon waiRo da TviTonve gamomigza­
vnos, anda hqondes... dasaZineblad nafiseTTan davrCebi.
sabolood Samili gasaRebs ubrunebs: es qali mas uy­
vars da uyvars yvela misi kapriziTurT.

XXIV
yazi-mahmadi

amineTi Samilis bavSvebTan erTad izrdeboda da ami­


tomac maTTan didi megobroba akavSirebs. gansakuTrebiT
ki – yazi-mahmadTan, romelic ori wlis winaT daqorwinda
daniel-begis asulze, Tvalwarmtac karimaTze. sakmarisia
erTxel SeavloT Tvali am qals, rom maSinve darwmundeT

80
mis keTilSobilur warmomavlobaSi. daxvewili manerebi
amtkiceben, rom miRebuli aqvs garkveuli ganaTleba. es er­
TaderTi WeSmaritad lamazi qalia, romelic lekTa Soris
vnaxe. igi marTlac rom ginergavs huriebis arsebobis rwme­
nas. mas acvia mdidruli da eleganturi kostiumi. Tumca
karimaTic, zaideTisa da SuaneTis msgavsad, male iZule­
buli gaxdeba xeli aiRos Tavis amgvar Cacmulobaze. yov­
elTvis, rodesac seralSi stumrad modis, mamamTili cecx­
lSi ugdebs fufunebis romelime sagans da ganuwyvetliv
moagonebs, sadad Caicvas da daixuros.
yazi-mahmads gagiJebiT uyvars coli da sxvebze daqor­
wineba ar surs. amineTi mas, rogorc bavSvobis megobars,
gansakuTrebuli sinaziTa da mzrunvelobiT ekideba: sadam­
baCe CaliTebs ukeravs, uvlis mis nivTebs, cdilobs, raimes
sinaklule ar agrZnobinos.
roca yazi-mahmadi mamas estumreba, cxovrobs da sZi­
navs masTan erTad. mTeli misi aq yofnis dros imami arc
erT cols ar ekareba xolme. Tu maTTan karimaTic aris,
igi erT dRe-Rames Samilis erT colTan atarebs, meores –
meoresTan da ase Semdeg.
yazi-mahmadi araCveulebrivad gawafuli cxenosania.
rodesac mamas ramdenime dRiT estumreba, mis pativsacemad
axlomaxlo aulebidan mxedrebs kreben da awyoben doRs,
romelzedac evropaSi metad uRimRamo warmodgena aqvT:
marulaSi monawile mxedarTa siCauqe, qariviT qrolva da
igavmiuwvdomlad rTuli ileTebis demonstrireba yovel­
gvar Sedarebas moklebulia. am dros CadrCamofarebuli
amineTi seralis aivanze gamodis da Zelebs Soris darCe­
nili WuWrutanidan malulad gascqeris cxenebis Tavaw­
yvetil jiriTs. mis qistur bunebas Zalze moswons agreTve
iseTi turnirebi, sadac Tofebi da dambaCebi denTs didi
raodenobiT wvaven.

81
XXV
axali wamebani. nafiseTi da Tekla

axla kvlav Cvens mdgomareobas davubrundeT. SamilTan


saubris Semdeg ganvacxadeT, rom Cveni oTaxi ocdasami su­
lisaTvis metismetad viwro iyo. amitomac gamogviyves mis
gverdiT mdebare bneli da nestiani momcro senakic. wi­
naT masSi darajebi CvenTvis motanil SeSas axoravebdnen.
agvisto-seqtembris ganmavlobaSi ramdenime qarTveli qali
am oTaxSi iwva. Semdeg moisurves buxari amoeSenebinaT da,
sacxovreblad rom gamomdgariyo, keTilmoewyoT. magram es
SeuZlebeli aRmoCnda – oTaxSi kvamli dgeboda. amitomac,
acivda Tu ara, sacodavi qalebi iZulebuli gaxdnen CvenTan
Semosaxlebuliyvnen. amiT, ra Tqma unda, didad gavmwardiT.
siviwrovis garda, saSinlad gvawuxebda sicxec. iSviaTad
gvaZlevdnen sanTels da imisaTvis, raTa meZuZurebsa da
gamdelebs bavSvebis movla-patronoba SesZlebodaT, buxar­
Si dRisiT da RamiT ganuwyveteli cecxli gvenTo. dRisiT
kars yurTamde vaRebdiT, rac cotaTi mainc gvimsubuqebda
mdgomareobas, magram saqme rTuldeboda RamiT: kari da
sarkmeli mWidrod igmaneboda da dagubebuli, cxeli haeri
autaneli xdeboda; iZulebuli viyaviT aivanze gamovsu­
liyaviT, Tumca xSirad esec SeuZlebeli iyo: iataki aqac
ise mWidrod moefinaT mZinare adamianebs, rom fexis dasad­
gmel adgils ver ipovidiT.
am wvalebas zed erTvoda ganuwyveteli SimSilobac.
cotas da Zalze cudad momzadebul kerZebs gvaZlevdnen.
es iyo qonze gamomcxvari puri, romelsac cudi gemo hqon­
da. am purs ise ver daakarebdi pirs, Tu Semdeg process
ar gaivlida: jer Tbil wyalSi valbobdiT, vaxmobdiT naR­
verdalze, Semdeg vaZrobdiT qveda da zeda qerqs. dar­

82
Cenil rbil nawils Sewvis Semdeg marils vayridiT da ase
mivirTmevdiT. zafxulSi ufro xSirad mWads gvaZlevdnen,
magram misi Wama SeiZleboda manam, sanam cxeli iyo. zafxu­
lSi kidev araferi, magram siciveebis dadgomis Semdeg kuWi
sul veRar inelebda gamxmar TeTr masas. bolos iZulebuli
gavxdiT, am sakvebze saerTod gagvecxadebina uari. miT ume­
tes, rom misi Wamisagan RrZilebi dagvisivda. zogjer mWa­
disa da RerRilis magivrad mohqondaT Wyinti simindis ta­
roebi, rasac vwvavdiT. mohqondaT agreTve Sempali qliavi
da gargari, daobebuli cxvris yveli, rac yels gviSxamavda,
naxevrad Sempali, matlebiani saqonlis SaSxi, rac Tavisi
SesaxedaobiT zizRsa gvgvrida. erTaderTi saRi saWmeli,
romelic SeiZleboda gamogveyenebina, xaxvi iyo. am Cvens
ukuRmarT da gaWirvebul cxovrebaSi yvelaze autanlad
mainc usufTaoba gveCveneboda. ar gvqonda aucilebelze
aucilebeli sayofacxovrebo sagnebi. uCveulo siZneleebi
unda dagveZlia, raTa bavSvebis TeTreulis gasarecxad sa­
Wiro saponi xelT gvegdo.
vedenoSi misvlisTanave salomesa da marias cinga (sura­
vandi) daemarTaT.43 igi, albaT, gadamdebia. es avadmyofoba
pirvelad marias aRmoaCnda; salomes ki – cota mogviane­
biT, Tumca ufro Zlieri formiTa da saxifaTodac: gau­
Rizianda RrZilebi, ena, dauzianda kbilebi, piridan saSi­
neli myrali suni amosdioda. Samilis colebma mkurnalad
romeliRac saxelganTqmuli mamakaci gamogvigzavnes. misi
moTxovniT bavSvebi oTaxidan gaviyvaneT. kaci qaRaldis na­
glejebs cecxls ukidebda da patarebs pirSi kvamls uxr­
Colebda. Semdgom amisa, fuTidan amoiRo qinaqiniseburi
comi, romlis erTi nawili iqve saxeldaxelod gamoTlil
xis pawia niCabze daacxo da bavSvebs RrZilebze wausva. ma­
Sin maT daiwyes sisxlSi areuli mwvane masis gamofurTxeba.
es procedura oTxjer ganmeorda da bavSvebmac suli moiT­

83
qves. es eqimi aleqsandrasac gamoadga, romelsac moWrili
TiTi mTlianad mosZvra. sacodav qals mkurnalma Wrilobe­
bi romeliRac balaxiT mourCina.
aleqsandre WavWavaZe TiTqmis mTeli Cveni tyveobis
ganmavlobaSi avadmyofobda. dedamisic Zveleburad Tavs
ver grZnobda kargad. kneinas verafriT ver daeZlia Cve­
ni sakvebisadmi zizRi. didi jafa gvadga dagverwmunebina,
raime SeeWama, rac cotaTi mainc moaRonierebda da argeb­
da. Cven ki, Cvenis mxriv, SesaZleblobas ar vuSvebdiT xe­
lidan, raTa zaideTisaTvis raime dagvetyua. rodesac Seva­
tyobdiT, karg gunebaze iyo, mivdiodiT masTan da vTxov­
diT, moeca rZe, Tafli, brinji, romelsac qarTveli qale­
bi nigvziT an TxiliT kazmavdnen. me da kneina orbeliani
Zal-Ronis SesanarCuneblad yvelafers mivirTmevdiT, rac
ki ram mohqondaT.
vedenoSi mosvlidan ramdenime dRe gavida da kneina
WavWavaZis erT-erTma moaxlem, katerinam, mSvenieri bavSvi
gaaCina. biWs niko daarqves. deda 18 wlisa gaxldaT da es
misi pirveli Svili iyo. axalgazrda qalma, ase rTul mdgo­
mareobaSi myofma, esoden vrceli gza gamoiara da Semdeg
oTaxSi gamomwyvdeuls ar SeeZlo emoZrava. am mkveTrma
cvli­ lebam masze cudad imoqmeda. amitomac Zalze Znelad
da tanjva-wvalebiT imSobiara. zaideTma Tavis droze ga­
moagzavna bebiaqali, romelic yovelmxriv cdilobda, mSo­
biares daxmareboda. katerinas tanjva didxans gagrZelda.
qarTvel qalTa msgavsad, romelTac Tavs daatydaT fizi­
kuri Tu sulieri ubedureba, isic SeuCereblad da gulSem­
zaravi xmiT godebda da cxovrebas emSvidobeboda. kneina
orbelians melogine erTi wuTiTac ar miutovebia. SuaneTi­
ca da amineTic mwvaved ganicdidnen mis tanjva-vaebas. isini
erTmaneTs ar aclidnen, ise urCevdnen gaWirvebul qals sx­
vadasxva saSualebas. erTi, magaliTad, mSobiares arwmuneb­

84
da, sakuTari fexsacmliT Seesva wyali, meore ki romeliRac
monetas xvretda da xelze abamda. arc mahmad-Safi idga uq­
mad. isic im saSualebaTagans mimarTavda, raic, misi azriT,
aseT SemTxvevaSi sasargeblo unda yofiliyo: aiRo denTi
da Cvens zemoT, terasaze bolTis cema daiwyo, Tanac yovel
xuT wuTSi Tofs isroda imis Rrma rwmeniT, rom es gatan­
jul melogines uSvelida da waadgeboda, magram yvelaze
metad mainc Samilis patara da mozrdili asulebis qcevam
gamaoca. ase mZime atmosferoSi, ase Zneli mSobiarobis Se­
myureni, isini arc SiSs amJRavnebdnen da arc gakvirvebas
gamoxatavdnen. bunebis am SvilTa gagebiTa da warmodge­
niT, rac xdeba da keTdeba, mxolod ase unda xdebodes da
keTdebodes da araviTar SemTxvevaSi – sxvagvarad. tyui­
lubralod vcdilobdiT, isini oTaxisaTvis mogveSorebina:
yvelafers ise Sescqerodnen, rogorc raime gasarTobs da
ara rogorc raime uCveulos, manamde unaxavs.
CvenTan tyveobaSi imyofeboda uwlovani Tekla – lekTa
mier akuwuli sabralo darejanis gogona, romelic deda­
miss metismetad saTuTad gaezarda da gaenebivrebina. knei­
nebi didad zrunavdnen am bavSvze da Svilobilad miaCndaT.
samwuxarod, verafriT ver moaxerxes misi kaprizebis Ses­
ruleba-dakmayofileba: yovel wvrilmanze gulamomjdari
tiroda da erT vai-uSvelebelsa stexda. Samils ar SeeZlo
gulgrilad esmina bavSvis tirili. amitomac CvenTan xSi­
rad gzavnida Tavis erT-erT gogonas imis gasagebad, Tu
ra awuxebda Teklas da avalebda, bavSvis dasamSvideblad
misTvis raime Tan waeRo. amgvarma qrTamebma is gamoiwvia,
rom gogonam male Tavis mfarvel kneinebs leki qalebi ar­
Cia. erTxel, nafiseTma, romelic pataras Zlier moewona,
bavSvi TavisTan waiyvana. xajis daavala, misTvis Tma gadae­
parsa da amis Semdgom najavaTis kabiT Semosa. bolos mama­
miss xvewna dauwyo, es gogona misTvis daeTmo, Tan piroba

85
dado – mzrunvelobas ar movaklebo. Samili daeTanxma da
Tekla sacxovreblad bakosTan gadavida. am moxucma qalmac
ise Seiyvara da SeiTvisa Cveni pawawa, rom Semdeg, rodesac
Tavisufleba miviReT, verafriT daviTanxmeT, igi CvenTvis
daebrunebina. amitomac Tekla erTaderTia Cvens Soris,
vinc SamilTan darCa.
nafiseTi gulkeTilia. xelSi Tu tkbileuli an raime
sasusnavi Cauvarda, maSinve CvenTan moarbeninebs. xasiaTis
StrixebiT mamamiss gvagonebs – Tavdadebuli da sayvare­
li megobaria. erTxel frCxilis moqnis dros momiswro da
mTxo­va, cota xniT SevCerebuliyavi, meti aRar momeWra.
roca mizezis gamoZieba moviwadine, Seecada yvelaferi ae­
xsna, magram araferi gamouvida. amitom bebiamisTan gaiqca
da yuTi moitana, romelSic moqnil frCxilebs inaxavda.
aiRo makrateli da Tavisi frCxilebis moqna daiwyo, oRond
didi sifrTxiliT, raTa arc erTi nawiburi miwaze ar da­
vardnoda. aman Zlier damainteresa. mivxvdi, es romeliRac
religiuri wes-Cveuleba unda yofiliyo. amineTma, visac
amis Taobaze SevekiTxe, sruliad seriozulad mipasuxa: –
Tu vinmes surs, rom igi Zalian, Zalian uyvardeT, frCxi­
lebs iseve unda moeqces, rogorc nafiseTio.
Samilis colebTan kavSirurTierTobam Cvens Soris me­
gobroba aRmoacena, rac TandaTanobiT Zlierdeboda. pira­
dad me SuaneTma Zlier Semiyvara. kneinebs ar ewadaT, maTi
ubedurebis Tanaziari gavmxdariyavi da mas auxsnes, rom me
ar vekuTvni im xalxs, romelic SamilTan mtrul urTier­
TobaSia da rom me ise ki ar unda miyurebdnen, rogorc
samxedro tyves, aramed rogorc neitralur pirovnebas.
amitomac iyo, rom, Tavis mxriv, SuaneTma Samils Cemi ga­
Tavisufleba mosTxova.
– Tu misi sofeli TbilisTan axlos mdebareobs, – Tqva
imamma, – maSin vubrZaneb, waiyvanon iq.

86
magram Cemi sofeli gaxldaT is didi da lamazi qalaqi,
romelsac parizs uwodeben. da rodesac SuaneTma Samils
gaagebina is, rac qalbatonebma auxsnes: rom am qalaqSi
misasvlelad saWiroa gadascuro ramdenime zRva anda ga­
dakveTo ramdenime saxelmwifo, Cemi gaTavisuflebis cdac
CaifuSa.

XXVI
barbare. kneina orbeliani

ukve vaxsene, rom, roca Tavadebis – orbelianisa da


WavWavaZisagan saCuqrebi moitanes, Samili eqspediciaSi
imyofeboda. saCuqrebTan erTad werilebic gamoegzavnaT,
romlebic imamis Sin dabrunebamde dagvikaves. maTSi Tavadi
WavWavaZe mxolod im gamosasyidze laparakobda, risi gaRe­
bac mas SeeZlo da sityvasac ar Zravda jemal-ed-dinze. am
Tavadebs araviTari ufleba ar hqondaT, SamilTan jemal-
ed-dinis Taobaze gaemarTaT molaparakeba. eqspediciis wa­
rumateblobiT ganawyenebuli Samili am werilma ganarisxa:
– rogor! – daiyvira man, – me moviTxove Cemi vaJi da
fuli xalxis gamosasyidad, eseni ki sityvasac ar weren Cems
Svilze! mexumrebian Tu ra?
man CvenTan imwamsve Tarjimnebi afrina, romlebmac
mTeli misi ukmayofileba Segvatyobines, Tan gagvafrTxi­
les, rom Cvenianebis auCqarebeli pasuxebiT moTminebidan
gamosulma Samilma gadawyvita Cveni moSToba, raTa Cveni
sikvdili SemdgomSi magaliTad gamomdgariyo. amis gamocxa­
debis win mTxoves salome da maria oTaxidan gameyvana, raTa
maT es sabediswero ganaCeni ar moesminaT. da mec, maTTan

87
erTad, ezos Suagulisaken gavwie, magram, momesma Tu ara
SeSinebuli kneinebis kivili, bavSvebi zaideTs Sevatove
xelSi da ficxlad SeviWeri Cvens oTaxSi. marTalia, knei­
na orbeliani mSvidad gamoiyureboda, magram Cveulebrivze
metad gafiTrebuliyo. kneina WavWavaZe ki zizRiT usmenda
lekebs, romlebic misi qmris sityvebs sicrued naTlavdnen.
ganaCenis mosmenisas axalgazrda qaliSvil barbares guli
wauvida. am mdgomareobidan gamosvlis Semdeg igi ori dRis
ganmavlobaSi bodavda, riTac metismetad dagvafrTxo da
SegvaSina.
sabolood dagvTanxmdnen naklebad sastik RonisZieba­
ze: daadgines, kneinebis gamosyidvamde Cveni msaxuri qalebi
gaeyidaT. es, ra Tqma unda, ubedur msxverplebs yvelaze
Savbnel momavals uqadda. barbare, romelsac sawolidan wa­
modgoma ar SeeZlo, mTel am saubarsa da kneinebis xvewna-
mudaras, daetovebinaT maTTvis moaxleebi, SeSfoTebuli
ismenda. da rac ufro met gulkeTilobas amJRavnebdnen
kneinebi TavianTi sityvebiT, sacodavi barbare miT ufro
mZlavrad Zrwoda mosalodneli ganSorebis SiSiT. yvelaf­
ris miuxedavad, cxra qali wagvarTves da noembris bolo­
saTvis mxolod Tormeti suliRa davrCiT. maT Soris igu­
lisxmeba bavSvebi, maTi meZuZurni da katerina, kneina or­
belianis moaxle. es qali cdilobda, qalbatonisa da misi
Svilis yovelgvari moTxovnileba daekmayofilebina da, Tu
Seqmnil viTarebaSi ar SeeZlo yovelmxrivi mzrunveloba
gaewia giorgisaTvis, samagierod ormagi siyvaruliT eq­
ceoda.
katerina jer kidev adre, moskovSi, kneinas mamiseul
saxlSi cxovrebisas gaxda misi moaxle. axalgazrda qalba­
tons igi TbilisSic Camohyva. xolo, rodesac barbare Ta­
vad orbelians gahyva colad, katerina Seevedra kneinas,
igi TavisTan daetovebina. amitomac aris, rom katerina

88
iseTi Tavdadebuli da erTgulia kneina orbelianisa, ra
erTgulic SeiZleba iyos adamianisaTvis misi ojaxis wevri.
Tumca es sulac araa gasakviri. kneina orbeliani im netar
arsebaTa rigs ekuTvnis, romelTac xandaxan gzavnis Rmer­
Ti dedamiwaze, raTa adamianebs daexmaros rwmenisa da Za­
lis SenarCunebaSi. ar minaxavs da mcnobia vinme, romelic am
mandilosanze ukeT aRasrulebdes yovelgvar qristianul
movaleobas... savsebiT ganmsWvaluli var im sidiadisa da
STagonebis ZaliT, rasac igi CvenSi aRZravda Cvens saSinel,
umZimes mdgomareobaSi da rasac, samwuxarod, sityviT ve­
rasodes ver gamovxatav.
erTma qarTvelma qalma bavSvi Sva, magram saxvevebi, aba,
saidan eqneboda! amas garda, avadmyofobam da sakvebis ukma­
risobam ZuZu savsebiT gauSro. kneina orbelianma seralis
erT-erTi msaxuri qalisagan es Seityo da moisurva Cvili­
saTvis mzrunveloba gaewia. TviTon vaJiSvils ZuZus eqvs
kviras awovebda, magram mas Semdeg karga xani gavida. ami­
tomac moaxleebs gamokiTxva dauwyo – SeiZleboda Tu ara
misTvis rZe daebrunebinaT. samwuxarod, veravin veraferi
urCia. rom dainaxa, melogines verafriT exmareboda, Su­
aneTTan miirbina da sTxova, meZuZuri eSova da amiT ymawvi­
li gadaerCina. gulkeTilma SuaneTma maSinve ubrZana, Cvil­
bavSviani deda gamoeZebnaT da moeyvanaT. SeuZlebeli iyo,
axalSobili ar SegcodebodaT, ise iyo uWmelobiT misava­
Tebuli da gaZvaltyavebuli. mTeli sxeuli erTianad fuf­
xebiT hqonda dafaruli da es sanaxaoba metismetad cud
grZnobas badebda. SuaneTma Sexeda da myisve zurgi Seaqcia.
kneina orbelianma ki jer zeTi wausva, merme SefuTa igi
yvelaze ufro fafuki da rbili naWrebiT, rac ki Tavisi
Svilis tansacmlebSi aRmoaCina. bolos pirSi kameCis rZis
CawveTeba scada. rodesac cotaodeni Zroxis SaSxi mogvita­
nes, saerTo TanxmobiT igi norCis dedas davuTmeT. kneinam

89
bavSvs Tavisi erTaderTi wamosasxami daafara da Semdeg
qeCas, bavSvs rom sinestisagan icavda, Tokebi gamoaba da
Werze Camohkida. ase da amgvarad, sabralo bavSvis akvanic
mzad gaxldaT da TviTonve dauwyo rweva. akvnis sakuTari
sawolis Tavze, karebis pirdapir, Camokideba SeeZlo, mag­
ram iq sicive igrZnoboda da SesaZlebeli iyo, bavSvi gas­
cieboda. amitomac buxarTan axlos, Tavadis asul nino ba­
raTovis sawolis Tavze, Camohkida igi. swored ninos axlos
viyavi mokalaTebuli mec. kneinam dabejiTebiT, ise, TiTqos
SemeZlo raimeze gamewbilebina, mTxova:
– Tqven Zalze fxizlad gZinavT, sayvarelo madam, da
kidec mrcxvenia, rom eg Cemi namceca TqvenTan ase axlos
movaTavse.
– mereda, ra uWirs, kneina?
– eg patara gogona avadaa da wamdauwum gaeRviZeba. di­
dad vSiSob, Zili ar dagifrTxoT, rac ase gesaWiroebaT.
– Tqvenze metad mainc ara, Zvirfaso kneina. – Tqven xom
locvaSi mTel Rameebsa stexT.
– asea! magram locva gvamagrebs maSin, roca mwuxareba
qancs gvaclis... windawin gTxovT, mapatioT...
– suliTa da guliT, – vupasuxe me, – Zalian minda,
riTime gamogadgeT.
– didad damavalebT da damexmarebiT, Tu bavSvze zrun­
viT daRlils ramdenime saaTiT CameZineba da misi tirilis
SemTxvevaSi gamaRviZebT: ar msurs Cemi dai anda Cemi disS­
vilebi Sewuxdnen.
momdevno Rame kargad CaTbunebulma pawawam wynarad
gaatara. kneinas mxolod isRa darCenoda, meZuZuri eSova,
magram, miuxedavad mouRleli mzrunvelobisa, bavSvi sul
ufro da ufro cudad xdeboda – Cvil kuWs uWirda kameCis
rZis moneleba. kneinam kidev erTxel miakiTxa SuaneTs da
Seevedra, sadme meZuZuri qali gamoenaxaT.

90
– rac ekuTvnis, gadavuxdi, – daumata man, – oRondac
bavSvi gadavarCinoT.
SuaneTmac, Tavis mxriv, Samils dauwyo xvewna, sadme
CvilbavSviani qali gamoeZebnaT. imamma bavSvis TavisTan ga­
dayvana moiTxova da brZana, meZuZuri moenaxaT, magram mah­
madiani qalebi ar Tanxmdebodnen qristianis bavSvisaTvis
ZuZu ewovebinaT. amitomac aucilebeli Seiqna aseTi qali
rus dedakacTa Soris eZebnaT. gavida kidev erTi Rame,
rac metad ukeTuri gamodga rogorc pawawina gogonas, ise
aleqsandre WavWavaZisaTvis, romelic agreTve Zlier avad
gaxda. ZiZa gvarwmunebda, rom biWunas avadmyofoba ucxo
gogonasagan gadaedoo. kneinam kvlav miakiTxa SuaneTs da
Zveleburad mosTxova meZuZuri epovaT. bolos bavSvi waiy­
vanes, magram ukve gvianRa iyo: ramdenime dRis Semdeg igi
sikvdilma yovelgvar amqveyniur wvalebaTagan gaaTavi­
sufla.

XXVII
eqimbaSebi. avi Tvali. pelago

aleqsandres avadmyofoba gaugrZelda da Samilis co­


lebs Cveni SiSi gavandeT, amitomac eqimbaSi mogviyvanes. igi
valdebuli iyo, ecnobebina avadmyofobis mizezi da wamali
moeca. am qalma kala gamoadno, Caasxa wyliT savse WurWel­
Si da gvTxova, bavSvis Tavs zemodan dagveWira. es proce­
dura man ramdenjerme gaimeora. bolos, mexuTed, roca ka­
lam muxluxebis forma miiRo, gamogvicxada: aleqsandres
muclis Wiebi awuxebso.

91
rodesac giorgis kbilebi astkivda, igive eqimbaSi gamo­
iZaxes. man am SemTxvevaSic CvenTvis ukve cnobili proce­
dura gaimeora. SeniSna Tu ara rom kalam Citis niskartis
forma miiRo, Tqva:
– saWiro ar aris ymawvilis yovelTvis dabana – igi me­
tad lamazia da amitom gasakviri araa, rom viRacam gaT­
vala. avi Tvali mas yovelTvis awyens, Tu dabanT da mis
janmrTeloba-silamazes yovel gamvlel-gamomvlels cxad­
liv daanaxvebT.
– ai, Turme, ra yofila, – gavifiqre gunebaSi, – da
Tvalwin warmomidga lekTa bavSvebi, imdenad moTxvrilebi,
rom mikarebac mogeridebodaT. magram ras gaawyob umecre­
basa da crurwmenasTan?
vedenoSi Cveni mosvlidan ramdenime kviris Semdeg Su­
aneTma Sva gogona – zaideTi. SuaneTis mologinebas Tan da­
erTo Zlieri avadmyofoba. wylis SadrevanTan rom davdio­
diT, SeuZlebeli iyo, zed mis karze ar gagvevlo, ris gamoc
SuaneTis avadmyofobaSi brali Cven dagvdes da oTaxidan,
yvelaze aucilebeli saWiroebis garda, gamosvla agvikrZa­
les. imaT, vinc SadrevanTan dadiodnen, tansacmlis erTi
kalTa aaWres, erTad Sekribes da dawves, rogorc uwmindu­
ri nawilebi, riTac gaanadgures avi Tvalis Zalmosileba.
amis miuxedavad, SuaneTi didxans avadmyofobda da, sanam
ar gamomjobinda, damwyvdeulebi viyaviT. kneina WavWavaZis
janmrTeloba uaresdeboda, rac didad gvaforiaqebda. co­
lebis daJinebuli moTxovniT Samilma wamlebisaTvis xasa­
viurTSi44 Sikriki afrina. magram, sanam es kaci dabrunde­
boda, aulebidan eqimbaSebs uxmes. maT kneina ise SeaRones
aTasgvari SekiTxvebiT, rom ar icoda, Tavidan rogor mo­
eSorebina isini. qalbatoni miwaze daawvines, Semdeg moi­
tanes RumelSi puris mosaTavsebeli astami, romlis pirze
SerCenili fqvili didi sifrTxiliT daaferTxes fexebze.

92
amis Semdeg erT-erTma qalma kvarisagan asanTis Reroebi
daamzada, Sekra konad da yviTeli cvilis gundaSi SearWo,
romelic saWadrako paiks waagavda da Signidan carieli
gaxldaT. es gunda wylian WurWelSi CauSva. cvilis gunda
wylis zedapirze ativtivda. Semdeg qalma cecxli waukida
asanTis ReroTa konas da, rodesac kargad ainTo, WurWeli
kneinas gulze daadges. imavdroulad anTebul konas gadaa­
xures meore WurWeli. male wyalma masSi asvla daiwyo. amis
safuZveli, rogorc viciT, ubralo fizikuri movlenaa. le­
kebma ki aqedan gamoitanes daskvna: kneinas sxeulSi sastiki
avadmyofoba gasjdomiao. sinamdvileSi misi avadobis mize­
zi didi daqanculoba gaxldaT, rac crumorwmune qalebs
azradac ar mosdiodaT.
eqimbaSebma orive WurWeli gansakuTrebuli sifrTxi­
liT merxebze daawyves da mkacrad gagvafrTxiles, ar Sev­
xebodiT, sanam wyali TavisTavad ar Camoicleboda da, Tu
ar Camovidoda, am SemTxvevaSi, – miuTiTebdnen isini, – knei­
nas, SesaZloa, ufro metadac gauuaresdes janmrTeloba da
arc misi sikvdilia gamoricxulio. magram eqimbaSebi amiT
ar Semofarglulan: erTmaneTSi Seziles comi, Tafli, ba­
laxi da avadmyofs gadasaylapavad dautoves. maTi wasvlis
Semdeg kneinam es wamali gadaagdebina. saerTod ki umal
misma axalgazrdobam dajabna avadmyofoba, vidre eqimbaSTa
nacodvilarma. amasobaSi, mesame dRes, xasav-iurTs gagzav­
nili Sikrikic dabrunda da yvelaferi moitana, risi yid­
vac daavala mas kneinam TavisTvis da zaideTisaTvis. aqve
unda aRiniSnos, rom Samilis colebi, roca ki kneina vinmes
sayidlebze gzavnida, yovelTvis sTxovdnen maTTvisac eyi­
da raime. bolos ki isini, magaliTad, oTxmaneTian nivTSi
maneTs uxdidnen. amis gamo kneina iZulebuli gaxda, maTgan
aRaraviTari fasi aRar aeRo da amgvari nayidebi saCuqrad
mierTmia. msgavs SemTxvevaSi SuaneTi zaideTisagan arafriT

93
gansxvavdeboda. magram Cven mimarT igi ise keTili iyo, rom
ar SemiZlia misi qceva sxva rames mivawero, Tu ara gamouc­
delobas.
im xanebSi gavigeT, rom pelagos naTlidedam Samils pe­
lagos gamosasyidad 200 maneTi SesTavaza. aman Zlier gag­
vaxara, gansakuTrebiT ki imitom, rom am qaliSvilis cxov­
rebaSi didi roli SevasruleT.
pelago Samilis colebis msaxur yonaRosTan cxovrob­
da. es qali, romelsac ufleba hqonda seralSi nebismier
dros Sesuliyo, Cvens erT-erT aucilebel stumrad iTvle­
boda. misgan vgebulobdiT yvelafers, rac seralis miRma
xdeboda. Tumca esec kia: yonaRo mxolod maSin iyo gulax­
dili, roca karg gunebaze idga. sxva dros ki ise Caivlida
Cvens karebTan, sityvac ki ar dascdeboda. pirvelad man
gvacnoba Samilis Svilis jemal-ed-dinis vladikavkazSi Ca­
mosvlis ambavi. yonaRos didad ukvirda, Cveni bavSvebi rom
esdeni mondomebiTa da siamovnebiT kiTxulobdnen wignebs.
erTxel esec mogviTxro: roca Cemi qmari yuranis kiTxvas
Seudgeboda, me Zils mivcemdi Tavso. hyavda ramdenime Svi­
li, romlebic Zlier uyvarda da kargadac uvlida, oRond
eg ki iyo – arasodes banda, vinmes rom ar gaeTvala. xelebi
wiTeli laqebiT hqonda daforajebuli – odesRac Zlier
daswvoda. roca SevekiTxeT, cecxlSi xom ar Cavardnilxa­
ro, gvipasuxa: alahis sadideblad me TviTon daviwvi gaxu­
rebuli SanTiTo.
xangrZlivi davisa da vaWrobis Semdeg pelagos naTli­
dedis winadadeba miiRes. pelagos neba darTes, kneinebs ga­
momSvidobeboda da madloba gadaexada im mowyalebisaTvis,
rac maT misTvis gaiRes. meore dRes didi Tovli movida,
amitom misi gamgzavreba gadaido. rodesac mesame dRes vi­
kiTxeT, gaemgzavra Tu ara pelagoo, yonaRom gvipasuxa:

94
– xajim mas, 200 maneTs garda, sami Tavi Saqaric mos­
Txovao. maSin, Turme, imedgadawurulma pelagom Tavis Ca­
moxrCoba scada. sabednierod, yonaRom droze miuswro da
gadaarCina.
Samilma yvelaferi gaigo da, raki darwmunda, Rarib go­
gos SemoTavazebul gamosasyidze aRarafris damateba aRar
SeeZlo, gankarguleba gasca, gaeSvaT igi Tavis bebiasTan
erTad. misi Zma da patara dai eva vedenoSi darCnen.

XXVIII
qorwili vedenoSi

imamma SuaneTs winandluri alafidan umSvenieresi al­


masiT Semkuli beWedi aCuqa. mxolod es samkauli gamoar­
Cevda mas seralis msaxur qalTagan, magram beWedi TiTze ki
ar wamoucvams, aramed Tavze wakrul xilabandze miamagra
da ise atarebda. mTiel qalTa Zvirfaseulobas Seadgens
sakmao gemovnebiT nakeTebi vercxlis sayureebi, samajure­
bi da beWdebi. sayureebi naxevarmTvaris formisaa da, rac
ufro mZimea, imdenad Zvirad fasobs. xSirad SexvdebiT bavS­
vebs, romelTac yurebi daglejili aqvT am mZime samkaule­
bis tarebiT. samajurebi waagavs rkinis jaWvis wres, riTac
cxenebs amkoben. majaze maT sam wyebad ise Semoixveven, rom
sakinZavebi erT xazze ganlagdnen. sisqiTa da simZimiT es
beWdebi tols ar udeben sayureebs da formiT luqis beW­
debs hgvanan. Samilis colebs TiTqmis gamudmebiT ukaviaT
xelSi marjnisa da qarvis krialosnebi, xolo ubralo qa­
lebi muxudosa da parkosanTa marcvlebisagan gakeTebuls
sjerdebian.

95
vedenoSi Cveni yofnisas SuaneTis axalgazrda mxevals
qorwili gadauxades. Samilis seralSi momsaxure qalebi
msgavs SemTxvevebSi saCuqrad Rebuloben kabebs, agreTve
zemoxsenebul Zvirfaseulobas. roca patarZals perangi,
Sarvali, wiTeli tarsikonis dabalyeliani waRebi da ma­
Ralqusliani sandlebi Caacves, axali pirbadec Camoafares,
Cven SuaneTis oTaxSi SevediT. igi am qorwinebasTan dakav­
SirebiT Tavisi xarjiT sadilobas awyobda. patarZali sapa­
tio adgilas ki ar ijda, rogorc amas movelodiT, aramed
xaliCis miRma, rac mas mTlianad faravda. gviTxres, rom
am dros patarZalma, Turme, ar unda Wamos, xolo saqmro
valdebulia, sami dRis ganmavlobaSi saguSagoze idges.
sadili miwaze daawyves. es iyo xorblis puri, Tafli,
mwvadebi (cxvris xorcis Samfurze Semwvari patar-patara
naWrebi) da qiSmiSiani flavi; sadils Tan axlda xileuli:
msxali, yurZeni, sufTa da Taflnarevi wyali (SarbaTi). sa­
dilze is qalebi iyvnen mowveuli, romlebsac seralSi yo­
veldRe vxedavdi. rac Seexeba etiketsa da sisufTaves, arc
meti, arc naklebi, yvelaferi Cveulebriv gamoiyureboda.
yovel qals xelebi SeRebili hqonda oniqsiT, riTac frCxi­
lebs iferadeben xolme. flavs patara piwkinebiT miirT­
mevdnen. daaxloebiT amgvarsave Cxirebs iyeneben Cinelebic.
SuaneTma gvTxova CamovmsxdariyaviT, rac uxalisod gava­
keTeT, magram im saWmels ar vekarebodiT, romelsac isini
exebodnen. aqedan SeiZleba warmoidginoT, Tu ra Zlieri
iyo Cveni zizRi, roca metismetad mwiri sakvebis mqoneT
SegveZlo mSieri kuWis moTxovnilebas SevwinaaRmdegebo­
diT. mxolod yurZensa da msxals gavusinjeT gemo.
aTi saaTi mainc iqneboda, rodesac qalebi wamoiSal­
nen. sadili ki eqvs saaTze daiwyo. axla patarZali Tavis
saqmrosTan unda miecilebinaT. megobarma qalebma aitaces
tagana da Tungi, matyliT gatenili leibis magvari raRac,

96
xaliCa, TeTreulis sarecxi xis didi varcli da wiTeli,
momcro skivri, romelSic inaxeboda axaldaqorwinebulis
Zvirfaseulobani da piradi nivTebi: loginis gadasafare­
beli, qalaRaia, nairferadi abreSumis sakeravi Zafebi, sar­
keebi da erTi Tu ori finjani. patarZali oTaxidan gamo­
vida da cxenze Sejda, romelic xajis aRviriT eWira. aq ki
moxda gauTvaliswinebeli ram, ramac ceremoniis ramdenime
xniT dayovneba gamoiwvia. saqme is aris, rom sasiZom gamo­
agzavna ara 25 maneTi, rac qalis mziTevisaTvis navaraudevi
Cveulebrivi Tanxaa, aramed mxolod 20. sxvaTa Soris, aqve
SevniSnav, rom qvrivis mziTevi 12 maneTs Seadgens, xolo,
Tu igi meorejer Txovdeba, gaTvaliswinebulia 6 maneTi.
bolos, xangrZlivi molaparakebis Semdeg, moitanes danar­
Ceni 5 maneTic. da rodesac patarZals mziTevi – misi xel­
Seuxebeli sakuTreba mTlianad Caabares, stumrebi gzas
gaudgnen. qalebs xelSi farnebi eWiraT da Rameul gzas
maTi SuqiT miikvlevdnen. saqmros mSoblebi qals TavianTi
saxlis Soriaxlo Seegebnen da misTvis gamzadebul oTaxSi
Seiyvanes.
gavida ramdenime dRe da axaldaqorwinebuli Samilis
colebs estumra. zaideTma, rogorc ufrosma, pirvelma
miiRo igi. barem aqve vityvi, rom muslimanTa qalebi kaceb­
Tan erTad ki ar ikribebian, aramed qmnian TavianT calke
wres. zustad ase akeTeben kacebic. amis miuxedavad, Sami­
li xSirad loculobs colebTan erTad. am mizniT locvis
dawyebis win aivanze, romelic serals sartylad akravs,
xaliCas afenen. masze Semdgari fexSiSveli da TavSiSveli
Samili iCoqebs. zaideTi da SuaneTi locvis win aucilebel
wess – ganbanvas rom morCebian, Samils baZaven. magram arc
amineTsa da arc erT sxva qals ufleba ara aqvs, SamilTan
erTad ilocos. amineTs amis neba mainc ar eqneba, sanam Svi­
li ar gauCndeba. erTxel zaideTma Samilis locvani gvaCve­

97
na da wvrili da erTferovani xmiT fsalmunis magvari ra­
Rac waidudRuna. simReris dros mTeli sxeuliT irweoda,
TiTqosda imisaken ixreboda, visac locviT mimarTavso.
axali mTva­ris dawyebidan mcxrali mTvaris dadgomamde
yvela qali da bavSvi erT miniSnebul adgilas ikribeba sa­
locavad da maTs cadavlenil xmamaRal simRerebs erwymis
erToblivi RaRadisi. mTielTa yvirili da xmauri enTuzi­
azmTan erTad TandaTanobiT izrdeba. qalebi jer sxedan,
magram Semdeg, eqstazSi Sesulni, TandaTanobiT muxlebze
wamoimarTebian da iwyeben gul-mkerdSi mjiRebis baguns.
maTi siSmage male yovelgvar sazRvrebs gadadis. boRriali
da godeba mTeli Rameebis ganmavlobaSi grZeldeba.
Cveulebriv kacebis sadilia cxvris moxarSuli xorci,
bulioni, rac xis jamebiT moaqvT, Rvezeli, gamotenili da­
kepili saqonlis xorciTa da xaxviT, flavi da Tafliskve­
rebi, romlebic zogjer Taflis magivrad qonzea gamomcx­
vari da romlis mogonebaze axlac guli mereva.
SamilTan stumrebi TiTqmis yovelTvis ikribebian da,
rodesac isini vaxSmoben, Cven Ramis sibneliT vsargeblobT
– uSiSrad vixdiT pirbadeebs da karebTan SequCebulni,
xarbad vsunTqavT sufTa haers. xSirad momxdara, rom Cvens
axlos Camvlel seralis mcvelebs stumarTa wasvlis Semdeg
darCenili xorcis naWrebi da xili mouwodebiaT. marTalia,
safuZveli gvqonda, Cveni tyved wamomsxmelebis sisastikeze
maT ufrosebTan gveCivla, magram, unda vTqvaT, rom isini
Cveni motacebisas mkacrad gvepyrobodnen, gvirtyamdnen da
nabijs gvaCqarebinebdnen ara imdenad TavianTi sisastikis
gamo, ramdenadac imis SiSiT, rusebi da qarTvelebi ar wa­
mosweodaT da Cveni Tavi ar waerTmiaT. saerTod ki, ufro
marTebuli iqneboda, lekebisaTvis velurebi gvewodebina,
vidre sastikebi. piradad me mgonia, rom mTebSi mcxovrebi
CeCnebi maTze gacilebiT mkacrebi arian.45

98
seralis mcvelebi TanagvigrZnobdnen da Cvens bavSvebs
xSirad eferebodnen. aleqsandre da giorgi ise mieCvivnen
maT Savgvremansa da gaburZgnil fizionomiebs, gadaparsul
Tavebs, rom sruliadac aRar eSinodaT, roca xelSi ayvanas
moundomebdnen. am xalxs davalebuli hqonda, xSir-xSirad
mieyvanaT patara Tavadebi SamilTan, romelsac Zalze sia­
movnebda maTi xilva. igi yovelTvis asaCuqrebda maT an xi­
liT, anda fuliT, rasac maSinve vxarjavdiT. Cven yvelaferi
ise gvaklda, rom gansakuTrebiT bednierad vracxdiT Tavs,
Tu bavSvebs metismetad uxeSsa da mwir sakvebs am fuliT
nayidi qaTmiTa da ramdenime kvercxiT SevunacvlebdiT.
marTalia, mcvelebi esoden mzrunvelobasa da yurad­
Rebas iCendnen, magram es sulac ar uSlidaT xels, CvenT­
vis mTeli simkacriTa da gulmodginebiT edarajaT. sera­
lis SigniT saaTebis mixedviT mdgom mcvelebs Tofebi ara
aqvT, mxolod xanjlebiTa da dambaCebiT arian SeiaraRe­
buli, mag­ram sakmarisia Sua ezoSi gamovCndeT, rom aqauri
mcvelebi TavianT gaqvavebulsa da energiul saxeebs Cven­
ken moabruneben da mtrulad gvicqerian. amasTanave, myisve
Tofs wamoavleben xels da gviRereben. amiT isini gvagebi­
neben, rom mware xvedri mogvelis, Tu miTiTebuli samanebis
darRvevas moviwadinebT.

XXIX
mowyeniloba

Samilis colebs seralSi erTi momcro senaki aqvT ga­


moyofili, sadac awyoben da inaxaven qsovilebsa da, saer­
Tod, yovelgvar sagnebs, romlebic morTva-mokazmvisaTvis
aris gaTvaliswinebuli da romlebic maT qmars nadavlad

99
ergo. am saganTagan yvelaferi, rac gayidvas gadaurCeba,
maT ekuTvniT. Tu axlomaxlo mcxovreb qalebs raime auci­
lebeli saqoneli dasWirdebaT, isini amas Samilis colebs
anda xajis atyobineben. xaji seralis xazinadaria da di­
lidan saRamomde iTvlis da alagebs fulsa da saqonels.
seralSi ganuwyvetliv ismis abazianebis gamomWedelTa Ca­
quCis takatuki da Soridan qaris mier motanili denTis
qarxnis mqise xmauri.46 aqedan SeuZlebelia ar daaskvnaT,
rom Samili gamudmebiT iRvwis Tavisi qveynis Tavdacvisu­
narianobis gansamtkiceblad da saSiSi mowinaaRmdegisagan
samSoblos dasacavad.
gasarTobi ki Zalze cota ram gvqonda. msaxuri qali
farizaTi, vinc Cveulebriv amineTis dedas exmareba, va­
xSams rom mogvitanda, xandaxan buxris piras Camojdeboda
da mReroda. Tavis droze, seralSi mosvlisas, sakmaod la­
mazi yofila, magram ganuwyvetelma muSaobam Zalze daaZa­
buna, Tumca dRemde SemorCenia sufTa da harmoniuli xma,
araCveulebrivad swori musikaluri smena. Cven mas gansa­
kuTrebuli siamovnebiT maSin vusmendiT, roca arabul sim­
Rerebs gvimReroda. me vTxovdi kidev da kidev gaemeorebi­
na isini, raTa kargad damemaxsovrebina es tkbili, magram
sevdiani melodiebi, romlebic daviT felisienis `udabnos~
magonebda.47 gveCveneboda, rom mxiaruli qaravnis xmauri
da zanzalakebis JRaruni TandaTanobiT gvSordeboda da,
bedisweriT gansazRvruli, usasrulo tramalSi inTqmebo­
da. farizaTis simRerebi imitomac mogvwonda, rom isini
arafriT ar waagavdnen sxva diacebis uRimRamo simRerebs,
romlebic TavianT grZnobebs Seuwyobeli SeZaxilebiT ga­
moxatavdnen. da rodesac igi Cvengan midioda, rogorc Seg­
veZlo, vimeorebdiT misgan mosmenil hangebs. amis Semdeg
CvenTvis da CvenianebisaTvis rom vilocebdiT, vcdilob­
diT, ramdenime saaTis ZiliT Tavdaviwyebas mivcemodiT.

100
magram ise viwrod viweqiT, rom me, magaliTad, arafriT ar
SemeZlo fexi gameSala, kneina WavWavaZis fexs rom ar Sev­
xebodi.
sevdis garda, guls gviRonebda mowyenilobac. Cveni
erTferovani cxovreba arc Wkuas, arc gonebas araviTar
sazrdos ar aZlevda da raRacnair gaurkvevel mdgomare­
obaSi gvayenebda. iZulebuli vxdebodi, Tavi xan qaris mier
dawiawebuli Rrublebisa da mcocavi mumlis, xanac gadam­
freni Citebis cqeriT gagverTo. dros molas Zaxilze anda
kameCebis mosawvelad morekvis mixedviT vgebulobdiT. Cvens
warsul cxovrebas xSirad vigonebdiT, magram xmamaRla mis
Sesaxeb sityvasac ar vZravdiT.
am mowyenilobaSi baronma nikolaim48 yvelaze aucilebel
tansacmelTan erTad gamogvigzavna wigni saTauriT `qristes
mibaZva~.49 sabednierod, wigni frangul enaze iyo dawerili
da imis gamoyenebiT SemeZlo salomesa da mariasaTvis kiTx­
va meswavlebina, magram am sikeTesTan erTad, igi CvenTvis
Zvirfasi iyo sxva mxrivac. yoveldRiurad vkiTxulobdiT
wignis ramdenime Tavs da vswavlobdiT im moTminebas, ri­
Tac WeSmaritma qristianma unda zidos Tavisi jvari.
kneina orbeliani mudam magaliTis momcemi iyo, magram
kneina WavWavaZe da me Cvens wilxvedr tanjva-wvalebas
udrtvinvelad ver vitandiT. me, marTalia, aravisTvis ar
SemiCivlia, magram zogjer Zala ar myofnida, cremlebi­
sagan Tavi Semekavebina. gamudmebiT daveZebdi martoobas,
magram ver vpoulobdi. CaeZinebodaT Tu ara bavSvebs,
aivanze gamov­ diodi. imisaTvis, raTa tkivili amecilebina,
rac Tavis marjvena mxares damCemda, Tavs Tbilad vixvevdi
da ase TavSefuTuli aivanze saaTobiT vijeqi. Sevyurebdi
bnel caSi mokiafe varskvlavebs da RmerTs sanatrel sa­
frangeTSi datovebul guliT sayvarel arsebas vavedrebdi.
amgvarad bevri saRamo gamitarebia da ocnebiT araerTxel

101
gadavsaxlebulvar xan gamoucnob momavalSi, xan mware awmy­
oSi da xanac, samwuxarod, esoden mswrafl gardasuli Cemi
bavSvobis gulsavse da mxiarul dReTa wiaRSi.
zogjer Cemi gulCaTxrobilobis dros kneina orbe­
liani, vinc mudam mzad iyo yovelgvar ubedurebaSi Tanae­
grZno, CemTan modioda da mesaubreboda Cems sayvarel mam­
ulsa da sanatrel `sofelze~, rogorc igi Samilma erTxel
moixsenia. oh, ra mSvenieria, ra SesaniSnavia Cemi `sofeli~
parizi! – es mecnierebis, xelovnebis, literaturis cen­
tri da dedaqalaqi. sxvebi masSi poveben Tavbrudamxvev
kmayofilebas, CemTvis ki parizi Cemi warsuli cxovre­
baa – mSvidobiani da myudro, mimdinare tkbilsa da wynar
ojaxur sixarulsa da siameSi. xalisiT viyenebdi im dros,
rasac miTmobda Cemi gulkeTili da nazi megobari qali da
movuTxrobdi yvelafers, rac ki ram vicodi parizis Ses­
axeb da rac ki ram saintereso SemorCenoda mexsierebas
safrangeTze. zogjer Cemi saubari iseT did interess aR­
uZravda, rom igi Cemi sanatreli samSoblos monaxulebis
survils gamoTqvamda. xSirad masTan erTad ocnebiT aTas­
gvari dabrkolebis gadalaxvis Semdeg safrangeTSi aR­
movCenilvar. am dros Tavs mis CiCeroned warmovidgendi da
bednieri viyavi, rom im adgilebSi davatarebdi, romlebic
CemTvis metad Zvirfasi iyo. warmosaxvis jadosnuri Zala
ubadruk yofas gvaviwyebda. tyveoba, siRaribe, miusafro­
ba, sasowarkveTa da uimedoba – ai, Cveni cxovreba, magram
mogo­nebaTa momxibvleli gama yvelafers gvaviwyebda.
rac ar unda didi yofiliyo es ubedureba Cvens cxovre­
baSi, yovel SemTxvevaSi CemsaSi mainc, iyo wuTebi, rodesac
bednierad vTvlidi Tavs, rom vewamebodi iseT keTilSobil
megobrebTan erTad, rogorebic iyvnen kneinebi. maTgan gan­
Sorebuli, da SesaZloa xangrZlivadac, ganusazRvrel kmay­
ofilebas vgrZnob, roca vcdilob, gamovxato maTi sulis

102
simtkice da siqvele; Rirseulno asulno, Tqveni RvTis­
mmosavi dedisa, mefis asulis gruzinskisa! cxovrebis upir­
veles safexurze gaqvT gankuTvnili adgili Tqveni da­
badebiT, damsaxurebiT, ubedurebiT. dae, gfaravdeT Rmer­
Ti, vinc ase mZime gamocda gargunaT wilad da agrerigad
saswaulebriv dagixsnaT. dae, dagexmaroT igi Tqveni keTil­
Sobiluri gvaris nagramis im maRalzneobrivi grZnobebiT
aRzrdaSi, riTac Tqven TviTve xarT aRvsilni!
amgvari saaTebi, rac axla vaxsene, mTeli Cveni drois
mxolod mcire nawils Seadgenda da Cvenc maleve veSve­
bodiT ferad iluziaTa momxibvleli mwvervalebidan Sami­
lis mosawyen da pirquS aulSi...
CvenTvis rom seralSi cxovreba uRimRamo, uferuli,
arafrismomcemi da uazro iyo, igi mosawyenad srulebiTac
ar eCvenebodaT Samilis colebs. maT didad ukvirdaT Cveni
naRvlianobaca da cremlebic. TumcaRa es savsebiT bune­
brivia: am qalTa grZnobebi Cvensas ar emTxveva. magaliTad,
dedobrivi siyvaruli mTeli Tavisi ZaliT maSin uCndebaT,
roca bavSvi jer kidev Cvilia, magram mis zrdasTan erTad
es siyvaruli TandaTan neldeba. rac Seexeba Svilur siy­
varuls, amaze maT warmodgenac ki ara aqvT. erTi maTgani
didad gancvifrda, rodesac SeniSna, rom dedaCemis mogone­
baze vtirodi.
– rogor! dedis gamo tiri? – ikiTxa man, – ki, magram,
Sen xom sruliadac aRar gWirdeba igi...
am qalebs ar esmiT, rom, rac ufro metxans cxovrobs
adamiani, miT ufro meti SemTxveva eZleva, ukeT Seafasos
dedis siTbo – siyvarulisa da Tavdadebis gansaxiereba,
rac akvnidan iwyeba da mTavrdeba mxolod da mxolod sa­
maresTan... isini xSirad gvekiTxebodnen, ra gvaklda da
gvawuxebda, ase ra gvasevdianebda. mTeli maTi SekiTxvebi,
romlebzedac mxolod sanaxevrod SegveZlo pasuxis gace­

103
ma, amtkicebda, rom maT sruliadac ar esmodaT is gan­
sxvaveba, rac Cvensa da maT Soris ganaTlebam gamoiwvia.
amitomac iyo, rom axirebul da Wirveul arsebebad veCve­
nebodiT da arc es aris gasakviri: isini xom miCveuli ar­
ian dakmayofildnen umciresiT. amis miuxedavad, Samilis
colebi Cvendami garkveuli siyvaruliTa da simpaTiebiT
iyvnen gamsWvaluli. erTTavad mxedvelobis areSi vyavdiT,
raSic is gvarwmunebda, rom dilidan mwuxris dadgomamde
CveniT iyvnen dakavebuli – an modiodnen CvenTan an Cven­
gan midiodnen. arafrisa rom ar rcxvenodaT, ise mouride­
blad SemogviRebdnen xolme kars. xSirad amas cnobismoy­
vareobis gamo sCadiodnen. isini sxdebodnen buxris piras
da araerTxel zizRic ki gamouwveviaT TavianTi veluri
qceviT: mourideblad moivlebdnen xolme xelebs SiSvel
fexebze da, rac ufro uaresi da saZraxisia, zogjer fexis­
gulebsac ifxandnen. roca salomesa da marias gakveTilebs
vaZlevdi, isinic cdilobdnen masSi monawileoba mieRoT.
didi survili hqondaT SeeswavlaT franguli ena da Cemi
patara Segirdebic siamovnebiT exmarebodnen.

XXX
qurqi

zamTris dadgomisTanave kneina WavWavaZem qmars mis­


wera werili, romelSic sTxovda cxvris qurqebis gamogza­
vnas. Cveni tyveobis ganmavlobaSi Tavadma mravali tansac­
meli gamogvigzavna, magram xarbi zaideTi maTSi yovelTvis
arCevda Tavis wils da Cven arasodes araferi migviRia.
pirveli siciveebi Zalian susxiani gamodga. erTxel Su­

104
aneTma SeniSna, Cveulebrivze metad fermkrTali da sevdi­
ani rom viyavi, amitomac mkiTxa:
– ra mogivida, ase ram daganaRvliana?
– mciva, sayvarelo SuaneT, – mivuge me, – gTxov, moax­
seno Samils es ambavi da sTxovo, raime Casacmeli miboZos.
igi gulkeTilia da, albaT, uars ar metyvis.
– mainc ra gesaWiroeba? – ikiTxa iman.
– TviTonve xedav, rac mWirdeba, magram qsovili ar
minda.
amasobaSi miiRes qurqebi: Tavadma isini sakmao raode­
nobiT gamogzavna, magram, roca gadmogvces, ori cali ak­
lda. kneinas sabralo qalebi, romlebic mogvaSores da ai­
Zulebdnen samuSaod gasuliyvnen, am qurqebs Cvenze metad
saWiroebdnen. Cven xom mTeli dRe buxris axlos SegveZlo
gagvetarebina. amitomac Tavadis asulma ninom da me gadav­
wyviteT, manam dagvecada, sanam kvlav ar gamogvigzavnidnen
qurqebs. roca mizezi avuxseni, amis Semdeg ar gasula didi
xani, xajim mogvakiTxa da Tan ori qurqic mogvitana, iseTi
magrebi, asi wlis tarebiTac rom ver gacveTdi. erTi maT­
gani Tavadis asul ninos gadasca, meore – haji-rebils.50 am
saxels atarebda Samilis bavSvTa aRmzrdeli qali da amitom
xandaxan mec ase meZaxdnen. amrigad, Samilis guluxvobis
gamoisobiT ukve mec mqonda qurqi. Tumca igi gaurkveveli
formisa da ferisa gaxldaT, mainc didad Zvirfasi iyo
CemTvis, jer erTi, rogorc TviTon Samilisa­gan moZRvnili
saCuqari da, meorec, imitom, rom masTan aris dakavSirebu­
li Cemi tyveobis dReTa tkbil-mware mogoneba.

105
XXXI
Tavadis asuli nino baraTovi da
haji-rebili

noembris damlevs miwisZvra vigrZeniT, rasac Tan axlda


Zlieri biZgebi. Tavdapirvelad oTaxis karebis pirdapir
vimyofebodi da aRar maxsovs, rogor aRmovCndi sawinaaRm­
dego mxares. amis Semdeg ramdenime dRe gavida da buxris
milSi dagrovil mWvartls cecxli gauCnda. es moxda Sua­
Ramisas, roca Cveni oTaxis axlomaxlo mxolod darajebi
iyvnen. erTi wiokoba SevqmeniT da Svela moviTxoveT, ma­
gram katerina aRaravis dalodebia, saswrafod abobRda
terasaze, rac oTaxis saxuravsac cvlida da buxris mils
najaxis cema dauwyo. kneina orbeliani, visac aucileblad
iq naxavT, sadac ki raime ubedureba moxdeba, spilenZis mZi­
me TungebiT TviTonve ezideboda wyals. bolos da bolos
cecxli CavaqreT, magram milis adgilas ramdenime dRis
ganmavlobaSi farTo xvreli darCa, saidanac Cvens oTaxSi
Tavisuflad danavardobda civi qari. aRar vicodiT, susxs
sad davmalvodiT da amitom xan saxabazoSi SevrbodiT, xa­
nac – samzadSi, magram, roca SamilisaTvis saWmels amzade­
bdnen, iq gaCereba ar SeiZleboda. sanam Cveni buxris Seke­
Tebaze jaxirobdnen, gasaTbobad amineTis oTaxSic Sevdio­
diT. aziur yaidaze iatakze fexmorTxmiT dajdomas verc
ki vaswrebdiT, rom didi Camosakidi boqlomiT daketili
karadidan mas ukve amoRebuli hqonda ramdenime vaSli
da cota Tafli; amis Semdeg garboda samzadisaken, sadac
ganmkargulebeli dedamisi gaxldaT, amoarCevda iseT purs,
romelic naklebad iyo gaJRenTili qoniT da ukan dabru­
nebuli xalisianad gvimaspinZldeboda. misi oTaxi mudam
gamoirCeoda sisufTaviT. amineTi gansakuTrebiT kargad

106
eTviseboda nino baraTovs, magram erTxel maT megobrul
damokidebulebas bzari gauCnda. Tavadis asuli nino xSi­
rad SesCioda amineTs, rom Cvens gamosyidvaze molaparakeba
ase Wianurdeboda.
– mereda, Sen raRa ganaRvlebs, – uTxra mas erTxel ami­
neTma, – rac aucilebelia, yvelaferi gaqvs da sxva raRa
ginda? dae, sxvebi wavidnen TavianT saxlebSi, Sen axalgazr­
da da lamazi xar. amitomac Samilis vaJi – jemal-ed-dini
daqorwindeba Senze.
– Cemze? – aRSfoTebiT wamoiyvira ninom... ara, es ar
moxdeba! rogor, colad gavyve viRac Samilis vaJs... im ka­
cis vaJs, visi wyalobiTac amden tanjva-wamebas vitanT?
sikvdilic ki ver SemaSinebs ise, rogorc msgavsi kavSiri!..
Tu amgvari xvedri melis, maSin didi, didi madloba momix­
senebia SenTvis, rom gamafrTxile...
Tavadis asuli amineTis oTaxs metismetad dadardiane­
buli gaecala. ninom maSinve gviambo mTeli am saubris Se­
saxeb. kneina orbelianma ki aRuTqva, rom mTel Zal-Rones
ixmarda mis dasacavad da, Tu saWiro gaxdeboda, samudamo­
dac darCeboda vedenoSi, igi rom bedis anabara ar mieto­
vebina.
im dros, rodesac kneina orbeliani yovelnairad cdi­
lobda muliSvilis damSvidebas, seralSi mexi gavarda – ha­
ji-rebilma aRSfoTebis qariSxali daatriala. amineTma na­
fiseTs dawvrilebiT mouTxro, Tu ra ukadrisi da udieri
sityvebiT moixsenia Tavadis asulma ninom imami, xolo am
ukanasknelmac ar daaxana da, Tavis mxriv, yvelaferi Sea­
tyobina Tavis aRmzrdels. haji-rebili ki, visi pativisce­
mac Samilisadmi pirdapir fanatizmamde iyo misuli, seral­
Si darboda da yvelas agebinebda, Tu rogor Seuracxyo Ta­
vadis asulma winaswarmetyvelebi. qalebi ki, romlebzedac
mas usazRvrod didi gavlena aqvs, gund-gundad dasdevdnen

107
ukan. gaSmagebuli haji-rebili mTeli seralis gasagonad
gahkioda da mjiRebs muqariT iqnevda, Tanac yvelgan dae­
Zebda ninos, romelmac TavSesafari Tavisi bicolas axlos
pova da baiburSic ar iyo, Tu ra xdeboda seralSi. bolos
qalebi Cvens oTaxSi SemoiWrnen da yvela erTxmad ayayanda.
ase rom, SeuZlebeli gaxldaT maTi sityvebidan raime azris
gamotana. male haji-rebilma ubrZana da isinic daCumdnen.
maSin ki am qalma warmoTqva sityva, romelSic adanaSauleb­
da Tavadis asuls imamis mimarT umadurobisa da upativce­
mulobis gamomJRavnebis gamo.
– ici Tu ara, nino, – mimarTa man Tavadis asuls, – rom
igi TviT alahis mier aris movlinebuli, rom mama, Semwe da
meoxia mTeli misi xalxisa? ici Tu ara, rom mahmadis Sem­
deg is aris pirveli mona alahisa? dabolos, ici Tu ara,
rom Sen mxolod da mxolod misi tyve, mona xar da meti
araferi? nacvlad imisa, rom gagyidos, risi sruli ufle­
bac aqvs, TavSesafari gagiCina Tavisi colebis saxlebSi,
saidanac ise spetaki gaxval, rogorc wylis yvavili... Sen
ki laybob, rom Samili TiTqos kanonTSemcodea da amitomac
zizRs ggvris misi Svilis coloba... merwmune, am pativs Sen
ar garguneben... upirvelesi Cerqezi lamazmanic ki bednie­
rebad CaTvlis imamis Svilad gaxdomas da Cvens xalxs sru­
liadac ar sWirdeba jemal-ed-dinisaTvis sacole qarTvel
qalTagan amoarCios...
haji-rebils, Samilis Rirsebas rom esoden medgrad
icavda, erTi xeli maRla SeemarTa, xolo meore moemjiRa
da ninos emuqreboda. SuaneTi ar monawileobda am kamaT­
Si, Tumca etyoboda, Zlier ukmayofilo darCa. igi Semdegi
sityvebiT dakmayofilda: – nino, Zalian mewyina Seni sity­
vebi, verc ki warmoidgen, ise mewyina, ar megona, imamiT ase
ukmayofilo Tu iyavi.

108
– ninos sakuTari sityvebis mniSvnelobaze arc ki ufiq­
ria. – upasuxa kneina orbelianma. – amasTan, Zalian eSinoda,
misTvis rwmena ar SeecvlevinebinaT. rjulis gamocvlas mas
sikvdili urCevnia.
– mereda, amis gamo gana SeiZleba Samilis udierad mox­
senieba? Tqven xom kargad mogexsenebaT misi sulis sidiade
da keTilSobileba!
haji-rebili kvlav aqaqanda, magram SuaneTma moaxerxa
misi da mTeli misi amalis gayvana.
amineTi da Tavadis asuli erTmaneTs xmas didxans aRar
scemdnen, magram bolos mainc Serigdnen. amis mizezi maTi
garTobisa da urTierTsiyvarulis erTnairi moTxovnileba
gaxldaT.
miuxedavad saSineli mrisxanebisa, haji-rebilic male
damSvidda. unda iTqvas, rom arsebiTad mas keTili xasia­
Ti hqonda. me masTan karg damokidebulebaSi vimyofebodi:
Sexvedrisas yovelTvis Semdegi sityviT mesalmeboda – kar­
gi (kargi xar, qarT. sityva). xSirad Cven-Cvens aRsazrde­
lebs erTad SevkrebdiT xolme. erTxel aivanze salomesa
da mariasTan erTad vijeqi. CvenTan imyofeboda agreTve
najavaTi, romelic arabul anbans gvaswavlida. kiTxvaSi
garTulma uneburad pirbade avixade da, rodesac wigns
Tvali movwyvite, uceb SevniSne: Samili Tavs damdgomoda
da gakvirvebuli Semomyurebda. aman didad damafrTxo. el­
danakravi wamovvardi da angariSmiucemlad mivesalme, mag­
ram imwamsve gaviqeci. am krZalulebisaTvis Samilma dama­
jildova – SuaneTs, romelic am SemTxvevis gamo gulianad
kiskisebda, daavala CemTvis gadmoeca, rom mSvidad vyofi­
liyavi: icis, keTili qali xar, amitomac darwmunebulia, es
SemTxveva uneburad moxda da ara mis gasanawyeneblado.
haji-rebili seralis msaxurTufrosicaa. misi oTaxi
Samilis colebisaze ufro vrceli da mosaxerxebelia. yo­

109
velTvis kargad Cacmuli rom dadis, igi seralSi didi av­
toritetiT sargeblobs, aswavlis yuransa da wera-kiTxvas,
xelmZRvanelobs locvebsac; mklavmagar mamakacs ufro
hgavs, vidre dedakacs; maRali weli aqvs, beWganieria. misi
zedmetad wiTeli saxe metyveli nakvTebiT gamoirCeva,
saucxoo bage-kbili uelavs.
naibTa zogierT qaliSvils neba eZleva, Samilis bavS­
vebTan erTad imecadinos. roca isini sakmao aRzrda-ganaT­
lebas miiReben, TaTruli Cveulebisamebr, wyvil-wyvilad
ukraven xelebs da am saxiT mihyavT ojaxebSi. mSoblebi,
rogorc ki ecnobebaT, rom maTma Svilebma swavlis kursi
daasrules, aRmzrdels madlobas saCuqrebiT uxdian.

XXXII
bWoba tyveTa gayidvis Taobaze

Samilis saxeliT SuaneTi gvaimedebda, rom, rogorc


ki jemal-ed-dini xasav-iurTSi moaRwevda, maSinve gagva­
Tavisuflebdnen. magram male gairkva, rom Cvens gamosa­
syidad lekebi milion maneTs iTxovdnen. amis gamo Cveni
saqme sul sxvagvarad Setrialda. iseTma dardma dagvria
xeli, rac arasdros gvigrZnia. ukve eqvsi Tve gavida, Cveni
mdgo­mareoba ki ara da ar gaumjobesebula. araTu gaumjo­
besda, ufro da ufro uaresdeboda. Samilma Tarjimnebi
mogvigzavna. maT gvacnobes, rom sami dRis Semdeg naibebs
migvyiddnen da mTebSi gagvgzavnidnen. gagvafrTxiles – im
adgilebSi, sadac gavla mogviwevda, verafers viSovidiT da
amisaTvis droze dagveWira Tadarigi, kerZod, imamisaTvis
samgzavro tansacmeli gveTxova. am cnobam did sagonebelSi

110
Cagvagdo; Cvens Soris gaisma wivil-kivili da godeba. aman
Samilis yuramde miaRwia. SuaneTma dagvidastura: amdeni
fuli xalxma moiTxovao. igi cdilobda, CvenTvis wamoec­
devinebina, SesaZlebeli iyo Tu ara im Tanxis gadideba, rac
Cvens gasaTavisufleblad iyo SemoTavazebuli, magram knei­
nebma icodnen, rom Tavad WavWavaZes am TanxisaTvis aRaraf­
ris damateba aRar SeeZlo. amgvar daZabul mdgomareobaSi
myofni nugeSs mxolod locvaSi vpovebdiT. keTili Suane­
Ti Seqmnili mdgomareobidan amgvar gamosavals poulobda:
kneina orbelians urCevda, jemal-ed-dinis sanacvlod gaeS­
va Tavisi dai da disSvilebi, xolo TviTon Tavisi Svili­
TurT mZevlad darCeniliyo manam, sanam moTxovnil Tanxas
ar Seagrovebdnen.
– daunaneblad davTanxmdebi amas, oRondac Cemma sab­
ralo dam da misma Svilebma Tavisufleba miiRon. – miugo
kneina orbelianma. – martooden locvani da xelsaqnari ga­
momigzavnon, gadawyvetili maqvs, RvTis nebas davelodo.
magram am didsulovani msxverplis gaReba saWiro aRar
gaxda. kneina WavWavaZes arafris gulisaTvis ar surda ama­
ze daTanxmebuliyo. Tanac qmris keTilSobileba nebas ar
aZlevda, amgvari winadadebiT esargebla.
am saSinel, sagangaSo mdgomareobaSi erTi dRec gav­
lieT. Samilisagan daTqmul vadamde kidev ori dRis molo­
dini gvaSorebda. SuaneTi kargad xedavda Cvens unugeSo yo­
fas da gvamSvidebda. kneina orbelianma mas Cemi Tavi Seave­
dra da sTxova:
– Cven xom gagvyidian da gagvyidian, magram Zalian gTx­
ov, es mainc daitovoT seralSi. aqauri ena ar icis da sxva­
gan, aba, ra unda gaakeTos? Tqven ki Zlier gamogadgebaT
– bavSvebs aswavlis.
SuaneTma piroba dado, rom yvelafers iRonebda da Sa­
mils Cveni gayidvis vadis ramdenime dRiT gadavadebas mainc

111
gamosTxovda. mTeli Cveni imedebi axla masze davamyareT,
vinaidan zaideTisagan araviTar sikeTes ar movelodiT. es
mas Semdeg gaxda naTeli, rac kneinebs ganucxada:
– dae, Tavadma WavWavaZem qarTvelTa ojaxebs Camouaros
da mowyaleba moiTxovos. maSin, albaT, SeZlebs Seagrovos
Tanxa, rasac Cemi xalxi iTxovs.
es sityvebi rom moismina, kneina WavWavaZe mzad gaxl­
daT afeTqebuliyo – aTasgvari usiamovno sityvebi miexala
pirSi qmris SeuracxmyoflisaTvis, magram Cveni TxovniT
Tavi Seikava, Tumca Zalze gauWirda sakuTari Tavis mor­
evna, magram, rodesac zaideTi gavida, mas sastiki nervuli
krunCxvebi daemarTa. SegveSinda, xelSi ar Cagvkdomoda.
ra mouvidoda maSin mis oTx bavSvs? dedis sikvdili maT
Samilis sakuTrebad aqcevda. yuranSi xom garkveviT weria:
`deda Tu tyveobaSi mokvdeba, Svilni misni rCeba mahmads~.
amis gafiqrebac ki SiSis zarsa gvcemda.
mtanjvel molodinSi meore dRec gailia. kidev ramden­
ime saaTi da Tavs saSineli xvedri dagvatydeboda. gior­
gisTan ganSorebis wams rom warmoidgenda, katerina Tavs
ver imagrebda da mwared tiroda. kneina orbeliani Tumca
danaRvlianebuli gamoiyureboda, mainc yvelafris gada­
satanad iyo mzad. igi wamdauwum mimeorebda, yovelmxriv
vcdiliyavi SamilTan darCenas. Tumca guls dardi lodivaiT
mimZimebda, mainc ver vityvi, rom yovelgvari imedi gada­
wuruli mqonda. am imeds SuaneTze vamyarebdi. amas garda,
Samilis vaJi ukve xasav-iurTSi imyofeboda da SeuZlebeli
iyo, mamamisi cotaTi mainc ar momlbaliyo. daviwye Tu ara
locva, uceb uCveulo Rrianceli mogvesma. mudmivi SiSiT
dazafrulebs karebis gamoReba ver gagvebeda, vfiqrobdiT,
vaiTu Cvens wasayvanad mosulano. magram Tavadis asulma
ninom moTmineba dakarga, radgan aRar SeeZlo am mtanjvel
gaurkvevlobaSi kidev didxans darCeniliyo da kars xeli

112
hkra, gamoaRo da TavisTan migvixmo. CoCqolis xma SuaneTis
karebidan modioda, TviTon ki, oTaxidan gamosuli, viRacis
Sesaxeb zizRiT laparakobda. Zalze fermkrTalad gamo­
iyureboda da TiTs ganuwyvetliv Cveni sadgomisaken iS­
verda. aSkara iyo, saqme Cven gvexeboda. Cxubis wamomwyebni
haji-rebili da zaideTi aRmoCndnen: SuaneTs mixtomodnen
da CvenTan megobrobaSi adanaSaulebdnen.
– Sen maTTan kavSiri gaqvs Sekruli, raTa Samils umt­
ro, – uTxra erT-erTma maTganma.
– kargi muslimani arasodes gaxdebi, – miaZaxa meorem,
– yovelTvis qristianTa mxareze iqnebi, radgan TviTonve
brZandebodi qristianuli jilagisa. Sen Seuracxyof mah­
mads da Sens batons Samils! Seni ndoba SeuZlebelia.
marTlac, SuaneTs uZvirfases relikviasaviT aqvs sul­
Si CarCenili Tavisi Tavdapirveli religiis xsovna, Tumca
amis Sesaxeb igi arasodes arafers ambobs. magram, amasTa­
nave, SuaneTs mTeli dedamiwis zurgze hyavs erTaderTi ar­
seba, visi saxelic mudam pirze akeria – es arseba gaxlavT
Samili! Znelia gadmoices, ra Zlier uyvars igi. amitomac
aris, SamilTan mis urTierTobaSi umciresi eWvis Setanac
rom Wkuidan Slis. igi zaideTisa da haji-rebilisagan me­
tismetad ganawyenebulad Tvlida Tavs da maTze saCivle­
lad imamTan gaiqca. aman ki Cveni axali SeSfoTeba da afo­
riaqeba gamoiwvia.

113
XXXIII
Samilis ukanaskneli pirobebi

meore dRes, rogorc ki inaTa, zaideTma, SuaneTma, haji-


rebilma da zaideTis Tarjimanma qalma – Tamarma karebze
mogvikakunes. maT gagvibes sruliad unayofo saubari:
– qmars jerovnad ar uyvarxar, – uTxra zaideTma knei­
na WavWavaZes. – rom uyvarde, Sens gamosaxsnel fuls aqam­
de iSovida; mazlma dagiviwya Senca da Seni Svilic, – axla
kneina orbelians miubrunda igi. – amitomac Samili, ueWve­
lia, iZulebuli gaxdeba gagyidoT, raTa daakmayofilos
naibebi, romlebmac tyved wamogiyvanes da axla Tqvens sa­
fasurs elodebian.
– nurafers nu upasuxeb, – rusulad uCurCula SuaneT­
ma kneina WavWavaZes.
keTili SuaneTi yovelnairad cdilobda Cvens damSvi­
debas. mas saxe gafiTreboda – mTeli Ramis ganmavlobaSi
tiroda da imitom. bolos, rogorc iqna, es qalebi gagve­
calnen. ise xmamaRla avtirdiT, Samilma xaji gamogzavna,
wadi, gaige, ra mouvidaTo. xaji CvenTan mas Semdeg aRar
dadioda, rac dasamSvidebels veRarafers gveubneboda. igi
ubralo da keTili adamiania, visac araerTxel gamoutiria
Cveni ubedureba. Samilma mas daavala, CvenTvis gamoecxa­
debina, rom misi Svili yazi-mahmadi CvenTan movidoda ra­
Rac saqmeze mosalaparakeblad. ramdenime wuTis Semdeg ki
gvTxoves, oTaxidan gavsuliyaviT, raTa Samilis danabarebi
mogvesmina.
yazi-mahmadi – winandlis gamZarcveli samiaTasiani raz­
mis winamZRoli – jer kidev savsebiT axalgazrdaa, magram,
miuxedavad amisa, sruliad vaJkacuri Sesaxedaoba aqvs.

114
– uTxariT kneinebs, – daiwyo man, – rom qviTini Sewyvi­
ton. keTilSobil mandilosnebs tirili ar SeSveniT.
– es Sen laparakob keTilSobilebaze? – upasuxa knei­
na WavWavaZem. – nuTu odnavadac ki uaxlovdeba mis wesebs
umweo qalebisa da balRebis motaceba, Svidi TviT maTi
datyveveba, miuxedavad dapirebisa, rom, rogorc ki imamis
Svili dagvibrundeba, Tavisuflebas dagibrunebTo... gana
keTilSobilebaa, gana qmrisagan uzarmazari gamosasyidi
moiTxovoT maSin, rodesac ar SeuZlia, Tundac erTi mane­
Ti daumatos im Tanxas, rac SemogTavazaT...
kneinam yvelaferi es mtkiced da mSvidad warmoTqva.
yazi-mahmadi wamowiTlda.
– me mivdivar, magram gTxovT, sasowarkveTas nu miece­
miT... Tqven gamo mamaCems raimes usaTuod vTxov.
gavida ramdenime saaTi. igi ukan dabrunda da gvacno­
ba:
– Samili Tavad daviTs ukanasknel werils ugzavnis da,
sanam misgan pasuxs miiRebdes, es ki SuaRamisas moxdeba,
Tqven mimarT arafers ar moimoqmedebs.
RamiT kneina orbelians SuaneTi estumra da urCia,
cdiliyo zaideTis Cvenken gadmobirebas.
– misi meSveobiT advilia keTilSobil jemal-ed-dinis
momxroba da, Tu is Tqvens saqmeSi Caereva, saqme TqvenTvis
sasurvel mimarTulebas miiRebs. mis rCevas Samili yurad
iRebs, radgan did pativsa scemso.
meore dRes kneinam zaideTTan wamiyvana. seralis pirvel
damasTan bevr qals moeyara Tavi da Cvenze maslaaTobdnen.
zaideTma kneina miiwvia da sTxova, mis axlos Camomjdari­
yo. Tamari Tarjimnobda. kneinasTan axlos vijeqi da vus­
mendi...
– zaideT, – uTxra kneinam, aq imisaTvis movedi, rom
keTil saqmeSi Semweoba gTxovo. nu gamawbileb da maradis

115
madlieri dagrCebiT. vici, rom Samili Zalze keTilad aris
ganwyobili mamaSenis mimarT. amitomac gTxovdi, daarwmuno
igi, rom daiyolios imami – metad aRar dagvakavos; Tavad
WavWavaZes imis meti gamosasyidis mocema namdvilad ar
ZaluZs, rac SemoTavazebuli aqvs. Tavisi col-Svili mas
amqveynad yvelafers urCevnia da ar unda eWvobdeT, rom
imaze naklebs iZleva, vidre SeuZlia. Cemi sabralo dis
janmrTeloba dRiTi dRe uaresdeba da, Tu Samili kvlav
jiutad idgeba Tavis ganzraxvaze, maSin mas male Cvengan
mxo­lod gvamebiRa darCeba. mamaSeni, romelsac Samili yve­
la mrCevelze Seudareblad maRla ayenebs, erTaderTi ka­
cia, Cveni xsna rom SeuZlia... warmoidgine Seni Tavi Cvens
adgilze, Senc deda xar, ifiqre Sens patara najavaTze, vinc
aseTi sinaziT giyvars... Senc coli xar... roca sikvdili mo­
giaxlovdeba, nuTu ar moisurveb, rom igi, vinc giyvars, im
dros Sens gverdiT imyofebodes, raTa Tvalebi sakuTari
xeliT dagixuWos?.. iyav didsulovani – daCagrulebisad­
mi mowyaleba gaiRe da samagieros RmerTi keTilad gada­
gixdis.
etyoboda, zaideTi kneinas Txovnam aaRelva, magram si­
tyva `fuli~ mainc ganuwyvetliv ekera pirze. igi daJinebiT
moiTxovda, rom kneinaTagan erT-erTs serali daetovebina
da mowyaleba eTxova (es misi sityvebia) da, rodesac Sea­
grovebda sakmao Tanxas, SamilisaTvis gamoegzavna, da ai,
maSin ki gagvaTavisuflebdnen. TumcaRa, amis miuxedavad,
kneina orbelians mainc Sehpirda, rom mamamiss moelapa­
rakeboda.

116
XXXIV
jemal-ed-dini, Svili Samilisa

im dros, rodesac seralSi es ambebi xdeboda, Tavadi


WavWavaZe xasav-iurTSi baron nikolaisTan cxovrobda. aq
imyofeboda igi mTeli Cveni tyveobis ganmavlobaSi. ana ba­
toniSvilis TxovniT imperatorma nikoloz pirvelma ineba
gamoeSva Samilis Svili jemal-ed-dini da, am ukanasknelmac,
ukeTesTa Soris ukeTesi xvedris Rirsi rom iyo, misi udi­
debulesobis winadadeba miiRo. igi saswrafod gamoemgzav­
ra xasav-iurTs, raTa gatanjuli kneinebis tyveobisaTvis
bolo moeRo. imperatori jemal-ed-dinTan ganmartovda,
xangrZlivad esaubra da ise auCuya guli kneinebis saco­
daobiT, rom igi usityvod daeTanxma aseTi mniSvnelovani
msxverpli gaeRo.
jemal-ed-dini kavkasiaSi gamoemarTa infanteriis ge­
nerlis muraviovis TanxlebiT, romelic imxanad kavkasiis
mefisnacvlad iyo daniSnuli.51 moskovSi jemal-ed-dinma
inaxula kneinebis dai, misi aRmatebuleba nadeJda pisareva,52
romelmac gamoatana ramdenime striqoniani baraTi, miwe­
rili tyve qalebisadmi. am axalgazrda kacma mouTxro mas
imis Sesaxeb, Tu ra gulTbilad miiRo igi imperatorma ni­
kolozma, rogor uxvad daasaCuqra da isic uambo, Tu ra
cxovel interess iCens misi udidebulesoba tyveebis be­
disadmi.
infanteriis generali muraviovi, rac SeeZlo, swrafad
moemgzavreboda, magram gafuWebulma gzebma da zvavebma
daaxana misi Camosvla. Samils yvelgan mstovrebi hyavda
dagzavnili, romlebic yvelafers atyobinebdnen. Tavadi
Wav­
WavaZe vladikavkazSi gaeSura, sadac generalma mura­
viovma mas Samilis vaJi Caabara. Tavadi pirveli naxvisTanave

117
darwmunda jemal-ed-dinis sulier keTilSobilebaSi. swo­
red amitomac iyo, rom igi xasav-iurTSi iseve Tavisuflad
grZnobda Tavs, rogorc poloneTis samefoSi.53 axalgazr­
da kaci da Tavadi daviTi erT oTaxSi cxovrobdnen, xSirad
cixesimagresac naxulobdnen, erTad sadilobdnen baron ni­
kolaisTan, xolo, rodesac xasav-iurTSi mejlisi moawyves,
masSi jemal-ed-dinmac miiRo monawileoba da yvela iq myo­
fi moxibla Tavisi natifi manerebiT, brwyinvale ganaTle­
biT, moxdenili sityva-pasuxiT, dakvirvebulobiTa da Wkuis
siRrmiT... aqedan SeiZleboda dagveskvna, Tu ra Zneli unda
yofiliyo misTvis, gamomSvidobeboda civilizebul cxov­
rebas da sadRac, mivardnil aulSi, daesrulebina Tavisi
sicocxle...
jemal-ed-dinma mamamiss vladikavkazidan werili mis­
wera, ramac yvela gaaxara, magram axalgazrda kaci friad
daanaRvliana im garemoebam, rom Samilma pasuxis nacvlad
milioni maneTi moiTxova, da es maSin, rodesac Tavadi Wav­
WavaZe misgan tyveTa gacvlis sabolood gadawyvetas elo­
da. Tumca Samils bevri saucxoo Tviseba axasiaTebs, magram
aq unda vTqva, rom sityvis amgvari gatexa mis Rirsebas ar
SeSvenis da amtkicebs, rom am mxriv igi sulac ar dgas sxva
azielebze maRla. magram isic unda iTqvas, rom ormoci aTa­
si maneTidan, rac imperator aleqsandres gankargulebiT
gamoyves Cvens gamosasyidad, Samils kapikic ar miuTvise­
bia. am Tanxidan rva aTasi mis simamrs – jemal-ed-dins unda
rgeboda, magram, roca xalxma moiTxova, ase mcire Tanxis
sanacvlod ar gaveSviT, maSin am moxucma Tavisi wili Tan­
xa xalxs dauTmo. Samilma, vis wiladac aseve mniSvnelovani
Tanxa modioda, simamris uangaro magaliTs mibaZa: man gana­
cxada, rom Svili CemTvis yvelaze Zvirfasi monapovaria da
kuTvnil fulze uars vambobo.

118
XXXV
portreti. melano

magram es sasixarulo cnobebi, rogorc vyvebi, ise


swra­fad da iolad rodi aRwevda Cvenamde da gaTavisufle­
bamde kidev bevri Savbneli dRis gadatana mogvixda. erTi
romeliRac somexi, Samilis erTguli da rusul enaze kar­
gad molaparake, kneina orbelianTan mivida da uTxra, rom
xelTa hqonda winandlidan wamoRebuli yvela saqmiani qa­
Raldi, saidanac Seetyo, Tu ra simdidris mflobeli iyo
igi da isic, rom kneinas erTaderTi vaJiSvili, paJis wo­
debis mqone giorgi, garkveuli drois gasvlis Semdeg mii­
Rebda 1000 maneT pensias, xolo gadanarCens – rodesac 18
weli Seusruldeboda. es kaci kneinas emuqreboda: Senca da
Sens Svilsac manam dagakaveben, sanam am Tanxas ar momcemo.
amgvar moTxovnaze kneinam dabejiTebiT upasuxa, rom amisa­
Tvis saWiroa misi mamulis giraod gacema, magram ar icis
misi mazli, bavSvis meurve, mdgomareobis moTxovnis Tanax­
mad, ra Tanxis safasurad daagiravebs mamuls, xolo Tvi­
Ton, imis gamo, rom amJamad tyveobaSia, araviTari ufleba
ara aqvs, raime gankarguleba gasces.
imgvar mdgomareobaSi vimyofebodiT, rodesac sruli­
ad ubralo saqme araCveulebrivad saZnelod gveCveneboda
da pawawa SemTxvevasac ki SeeZlo metad cudi Sedegi mo­
etana; erTxel Tavadma WavWavaZem meuRles patara kolofi
gamougzavna, romelSic moTavsebuli iyo misi portreti.
yvelafers, rasac gvigzavnidnen, lekebi xsnidnen da amow­
mebdnen. ase moeqcnen kolofsac. es iyo naxati, romelze­
dac gamosaxuli gaxldaT fligel-adiutantis mundirSi
gamowyobili Tavadi. mas mkerds umSvenebda wm. vladimiris
me-3 xarisxis ordeni. es sakmarisi gaxda imisaTvis, raTa

119
aTasgvari suleluri ganmarteba moeCmaxaT. xma daarxies,
TiTqosda Tavadi mefis tansacmelSi iyo gamowyobili, da
rom, ueWvelia, imperatorma nikolozma igi saqarTvelos
mefed dasva. maSasadame, mas aRar gauWirdeba Tavisi sayva­
reli ojaxis gamosaxsnelad milionis gadaxdao.
meore SemTxvevaSi ki Cveni ubedurebis erT-erTma Ta­
namonawilem agvaforiaqa. mas melanos eZaxdnen. swored igi
gaxldaT patara elos deda da im qalTa maraqaSi imyofebo­
da, romlebsac dagvaSores. man SuaneTs miakiTxa da sTxova
gaego, ra Tanxis miReba surda Samils mis gamosasyidad. ima­
mi molaparakebas mxolod Tavad WavWavaZesTan awarmoebda
da aman Zalian gaakvirva. melanos man mniSvnelovani Tan­
xa mosTxova. am ukanasknelmac Tvla ar icoda da ifiqra,
sakmarisi iqneboda Tavisi qalbatonis yvela naTesavisaT­
vis eTxova da isini am Tanxas saswrafod mougrovebdnen
da isic male miiRebda Tavisuflebas. melanom, upirveles
yovlisa, Tavad WavWavaZes mimarTa, magram Tavadma Seatyo­
bina, rom man danamdvilebiT jer kidev ar icis, Tu ramdens
moiTxovs Samili misi ojaxisaTvis. amitom ar SeuZlia vin­
mes gamosaxsnelad jerjerobiT mainc Tundac maneTi gai­
Ros. amis Semdeg melanom Tavisi qalbatonis erTgulebaze
uari ganacxada, patronze guli aicrua.
Tavad WavWavaZis avladideba gaanadgura da STanTqa
Zarcvam da xanZarma. safuZveli gvqonda gvefiqra, rom did­
sulovani imperatori dagvexmareboda, magram raime gul­
dasamSvidebeli am mxriv jer kidev araferi vicodiT da
valdebuli viyaviT gansakuTrebuli sifrTxiliT gvemoq­
meda. ubedurebiT gaRizianebul rus qalTagan waqezebuli
melano xajisTan gamocxadda, romelic cdilobda Samilis
sasargeblod yovelgvari saSualebiT gaego, namdvilad
ra simdidris patroni iyo Tavadi. sibrazisagan sulelu­
rad dabrmavebulma dedakacma xajis Caasmina, rom kneina,

120
samegrelos mTavrina,54 Tavad daviT WavWavaZis da aris.
maSasadame, misgan ufro meti SeiZleba moviTxovoT, vidre
iZlevao. am qalis mouTmenlobam da sulwasulobam kinaRam
yvela dagvRupa.

XXXVI
jemal-ed-dini, zaideTis mama. darviSi.
gaTavisufleba

zaideTTan Cveni stumrobis meore dRes igi TviTonve


movida da gagvafrTxila, rom mamamiss kneinebTan molapa­
rakeba surda. amitomac isini aivanze gavidnen.
– didi imedi maqvs, – Tqva keTilma moxucma, – rom Cemi
Svili Samili, Svilobisa da adamianobis WeSmariti magali­
Ti, yurad iRebs Tavisi mamis rCevas da tyveebs ar dahyi­
dis. magram esec unda icodeT: xalxs fuli sWirdeba. omma,
romelic yovelTvis rodi warimarTeba Cvenda sasikeTod,
mas didi zarali miayena, amitom dauJinia, Samilma didi ga­
mosasyidi moiTxovos, rasac, maTi azriT, advilad miiRebs,
radganac tyveebi mefis gvarisani arian. Svilis dasabruneb­
ladac rom molaparakebas eweva, Samili valdebulia Tavi­
si erTguli da Tavdadebuli xalxis moTxovnebsac gauwios
angariSi. xalxis sargeblianoba iseve mniSvnelovania imami­
saTvis, rogorc sakuTari... rac ar unda iyos, vimeoreb,
zrunvas ar mogaklebT. tirili ki SewyviteT, nazo yvavi­
lebo! Tqveni norCebi im cvars rodi saWiroeben, romel­
sac Tqven RvriT. male gagamzianebT Tavisuflebis sxivi.
es moxucis survilia, xolo RmerTi berikacis survilebs
uyuradRebod ar tovebs... Samili didia, Samili Zlieria,
Samili samarTliania...
121
Semdeg ki erT-erT acremlebul ZiZas mimarTa:
– qalo, ganaRa Sen ki ar giyvars vaWroba, roca qara­
vansaraiaSi raimes yidulob? sovdagari saqonels gifasebs.
Sen igi Zviri geCveneba da wasvlas apireb. maSin vaWari co­
taTi uklebs fass. Senc, Senis mxriv, pirvelad SeTavazebul
Tanxas cotas umateb. da amgvarad agrZelebT vaWrobas, sa­
nam fasSi ar SeTanxmdebiT. mwuxarebas nu miecemiT... nuRa
tiriT! jemal-ed-dini gTxovT, rom metad aRar ivalaloT...
umjobesia ilocoT da alahs SeevedroT, raTa Cemi Svili
molaparakebisas damTmobi gaxdes.
yovel xuTSabaTobiT Samili sabWos marTavs, xolo pa­
raskeobiT, meCeTidan dabrunebis Semdeg, sazeimod warmoT­
qvams ganaCenebs. jemal-ed-dinTan saubris Semdeg, momdevno
xuTSabaTs, sayovelTao moZraobisa da fusfusis, agreTve
uCveulod bevri gamomcxvari puris danaxvaze mivxvdiT,
rom vedenoSi didZali xalxi ikribeboda. marTlac, Samils
naibebi estumrnen, raTa iZulebuli gaexadaT, bolos da
bolos gadaewyvita Cveni bedi. naibTa umetesoba Cvens sa­
sargeblod ar iyo ganwyobili: erTni moiTxovdnen Cvens
gayidvas, meoreni fiqrobdnen, rom is, vinc rusebma gamo­
gzavnes, ar aris Samilis Svili. zogierTebi amtkicebdnen
– jemal-ed-dini Tbilisze gamoatares, raTa iq mZvinvare
qolera Sehyroda da gaeTavebinao; iyvnen iseTebic, romle­
bic ambobdnen: rusebma igi mowamles, Torem sxvagvarad ar
dagvibrunebdneno. mTeli es uazro monaCmaxi xels uSlida
da aZnelebda Cvens gaTavisuflebas.
mas Semdeg, rac SamilTan damokidebulebaSi eWvi Seu­
tanes da Worebi SeuTxzes, keTili SuaneTi veRar bedavda
CvenTan mosvlas. amitomac, Tumca aSkarad da daufaravad
gvicavda, gareSe pirTa da mowmeTa dauswreblad aRar gve­
laparakeboda. Cvenc ase viqceodiT, raTa bolo mogveRo
im arasasurveli xmebisaTvis, rac aulSi dadioda. es xmebi

122
arc Samils siamovnebda, radgan, rogorc Cans, xels uSli­
da sakuTar ganzraxvaTa aRsrulebaSi. amitom gadawyvita
erTbaSad, erTi dartymiT moespo es miTqma-moTqma da sa­
zogadoebrivi azri Cvens sasargeblod gadmoexara. imami
ramdenime dRiT gauCinarda da Semdeg Tavisi araCveuleb­
rivi RvTismosaobiT cnobili darviSi moiyvana; RvTismoSi­
Si meudabnoe qadagad iyo davardnili, dRisiTa da RamiT
loculobda. misi xma garkveviT gvesmoda, radganac mas
Cvengan erTi kari yofda. misi locvebi, simRerebi, siSma­
ge, raic xandaxan wamouvlida, agreTve winaswarmetyveleba
yovel vedenoel dedakacs uCveulod aRafrTovanebda. qa­
dagebis mosasmenad isini saRamoobiT ikribebodnen. qalebi
TandaTanobiT Sediodnen eqstazSi: miwas Tavebs urtyamd­
nen da godebdnen. SuaneTi tiroda da Tan marjnis grZel
krialosans marcvlavda. darviSs igi saaTobiT usmenda. qa­
lebis SeZaxilebi ki, ZaRlTa ymuils rom gvagonebda, Zils
gvifrTxobda.
religiur eqstazSi Sesuli darviSi, rogorc gviTxres,
Cvens sasargeblod qadagebda. alahs emudareboda, lekTa
goneba gaenaTebina da gamoeyvana isini Secdomis sibneli­
dan. gandegili maT Caagonebda – SeebralebinaT ubeduri
tyveebi da ar moeTxovaT gadauxdeli gamosasyidi. igi qa­
dagebda:
– fufunebis moyvarul giaurebs nu wabaZavT, maTi
qalebi, kacTa sacTuneblad rom Zvirfas kabebs icvamen,
alahs Seuracxyofen.
– yvelaferze uari gancxadeT, rac ki ruseTidan Semo­
dis; nu gaekarebiT Cais, Saqarsa da sxva rame-rumeebs; nu
miscemT Tqvens colebs nebas, moirTon da moikazmon abre­
SumiTa da oqroulobiT. Tavidan moiSoreT yvelaferi, rac
modis iqidan, sadac Tqveni mtrebia!..
qadageba man amgvarad daasrula:

123
– rac mTavaria, tyveTa gasaTavisufleblad nu iTxovT
milion maneTs. gauSviT es ubeduri adamianebi TavianT
samSobloSi, rogorc ki imami imperatorisagan Tavis Svils
daibrunebs.
ase rom, pativcemuli darviSi, alahisa Tu Samilis Ca­
gonebiT, CvenTvis savsebiT xelsayrel azrebs qadagebda.
bolos, mZimed gavida xuTSabaTic, romelmac sabolood
gadawyvita Cveni bedi. yvelas erTi fiqri gvawuxebda: ra
Sedegs gamoiRebs es dRe? keTilma berikacma jemal-ed-
dinma cotaTi dagvaimeda, magram zaideTi da sxva qalebi,
seralSi rom modiodnen, gvaSinebdnen da gvaZrwunebdnen.
da Cvenc umetesi mxurvalebiT, vidre odesme, saSvelad mo­
vuxmobdiT imas, vis xelSic iyo Cveni bed-iRbali.
mesame dRes, SuadRisas, Samili meCeTSi wavida. amis Sem­
deg oriode saaTi gavida da xajim moirbina, Cveni oTaxis
zRurblTan Sedga da ase mogvaxara: `haida! male, male!~ ma­
gram amis dajereba verc ki gavbedeT. ramdenime wuTis Sem­
deg SuaneTi gamogvecxada. igi kneina orbelians mxurvaled
moexvia da uTxra:
– Samilma naibebis Tanxmoba miiRo. ramdenime dRis Sem­
deg gagaTavisufleben.
muxlebze daCoqilebi RmerTs madlsa vswiravdiT am ga­
nuzomeli keTilqmedebisaTvis. SuaneTi CemTanac movida da
mommarTa:
– ana! mets nuRar tiri.55 male ixilav Sens sanatrel
Svilsa da moxuc dedas. Zveleburad bednieri iqnebi. yve­
la dRe rodi iqneba kaeSniani da Seni cxovrebac mxolod
cremlebis RvraSi ar Caivlis.
keTilsaxiero SuaneTa! Seni winaswarmetyveleba nawi­
lobriv aRsrulda: bedisweram Tavisufleba ki marguna,
magram sayvareli dedis xilva aRar mRirsebia.

124
XXXVII
gamgzavrebis win

mosalocavad movidnen agreTve zaideTi, amineTi da


bako. Cveni bednierebiT gaxarebuli da, amasTanave, Cven­
Tan mosalodneli ganSorebiT danaRvlianebuli amineTi
sul erTTavad kneinebis irgvliv trialebda – wuTiTac ar
surda davetovebineT. mxiaruli da graciozuli nafiseTi
wamdauwum imeorebda magiur sityvebs: `haida! male!~ Cveni
gamgzavrebis Sesaxeb SevatyobineT salomesa da marias, ma­
gram gana maT jerovnad esmodaT, ra aris Tavisufleba?
bavSvebma gvTxoves, maTTvis gveCvenebina maTi keTili mama
da Cvenc, bolos da bolos, SegveZlo davpirebodiT, rom
es wadili male SeusruldebodaT.
Samilma xasav-iurTs saswrafod gagzavna kacebi, rom­
lebsac yvelaze metad endoboda da romlebic mis vaJs
ymawvilobaSi kargad icnobdnen. jer kidev darRoSi yof­
nisas jemal-ed-dins xeli hqonda motexili, agreTve yvavi­
lis garkveuli niSnebi etyoboda. am niSnebis gamorkvevis
garda, Samilma Suamavlebs ubrZana, daekiTxaT ymawvili
kaci, Tu ra viTarebaSi Caigdes igi rusebma tyved da ra
sityvebi uTxra imamma mas ukanasknelad. es davaleba eqvs
mTiels unda Seesrulebina. maT Soris gaxldaT xaji, bakos
vaJiSvili, jemal-ed-dinis biZa da hasani, xalxis deputati,
vinc im dros, roca ganzraxulia tyveTa gayidva anda maTi
naibebisaTvis gadacema, valdebulia xalxis interesebi da­
icvas. am mTielebs misces kneinebis sarekomendacio baraTi
Tavad WavWavaZesTan.
zaideTma es SemTxveva imisaTvis gamoiyena, rom geri­
saTvis yurZeni gaegzavna. magram Tebervlis miwuruli idga
da Senaxvis teqnologiis daucvelad mitovebuli yurZeni

125
metad savalalo mdgomareobaSi aRmoCnda. miaRwies Tu
ara mTielebma xasav-iurTs, maSinve miiyvanes isini Tavad
WavWavaZesTan, romelic Samilis SvilTan erTad Tambaqos
eweoda. mamamisis elCebis danaxvaze axalgazrda kacs sax­
eze raRac ucnaurma nervulma TrTolam gadaurbina, ma­
gram droulad SeZlo grZnobebis moTokva. jemal-ed-dini
elCebs rusulad elaparakeboda, radganac mSobliuri ena
daviwyeboda. da rac ufro mets laparakobdnen mTielebi
erTmaneTSi, imamis vaJic TandaTanobiT ixsenebda am enas,
TumcaRa, lekurad laparaks ar cdilobda. rodesac dedi­
nacvlis mier gamogzavnili saCuqari miarTves, maSinve gaa­
tana msaxurs gasarecxad. amiT zaideTisa da sxva mTieli
qalebis TvalSi bevri ram dakarga. maTi azriT, es sxva
araferi iyo, Tu ara zizRis gamoxatuleba. sinamdvileSi
jemal-ed-dinma es mxolod da mxolod sisufTavisadmi siy­
varulis gamo moimoqmeda.
dabrundnen Tu ara elCebi, SvilTan Sexvedris molodi­
niT gaxarebulma Samilma gamogvicxada, rom male gagvamg­
zavrebda. magram gacvlis saqme ramdenime dRiT Seaferxa
gamosasyidi Tanxis vercxliT gadaxdam. Samilma gankar­
guleba gasca, ori axali oTxTvala gaekeTebinaT, xolo
kneinebisa da maTi SvilebisaTvis tarsikonis waRebi Seek­
eraT. yvelgan dagzavnes xalxi, raTa yovelgvari aucile­
beli nivTi eSovaT saxlisaTvis, romelic imamma jemal-
ed-dins gamouyo. manve, mowadinebulma, rom giorgisa da
aleqsandres igi ar daeviwyebinaT, TiToeul maTgans aCuqa
Tavisi Coxis msgavsi patara tansacmeli. misma favoritma
qalma Tamarma saCuqrad miiRo kaba, oRond am kabis sam­
kaulebi – sayureebi da Rilebi – mas kneina WavWavaZem uy­
ida. bolos, rogorc iqna, daiwyes saCveno sagzlis mzadeba.
Samilis brZanebiT, romelsac surda kmayofili vyofili­
yaviT, amjerad puri uqonod gamoacxves. gamomgzavrebis

126
wina dRiT zaideTma yvela Cvengans abreSumis Tavsafari
aCuqa, romlebiTac, Samilis sastiki gafrTxilebisamebr,
saxeebi davifareT. Cvens ubadruk qonebas erTad movuyareT
Tavi da fuTebad gamovnaskveT. imami ganuwyvetliv bolTa­
sa scemda – win da ukan mimodioda. ramdenjerme Cvenkenac
gamoixeda, rasac sxva dros ar akeTebda. safiqrebeli iyo,
mouTmenlad eloda Svilis naxvas.
SuaneTi SeuZlod gaxldaT. ori dRis winaT Samilma
brZana, misTvis sisxli gamoeSvaT. saRamoTi vestumreT da
vTxoveT, CvenTan moeyvanaT kneina WavWavaZis is qalebi,
romlebic aulSi imyofebodnen, raTa amiT dilaze gamgza­
vrebis Seferxeba Tavidan agvecilebina. SuaneTi cecxlis
piras dagebul saucxoo noxze iwva. ase momxibvleli ara­
sodes mCvenebia. misi TeTrad SefeTqili oTaxis kedelze
Samilis sami saukeTeso Tofi ekida. oTaxs amSvenebda boZ­
kintebi, romlebzedac Sandlebi idga. boZkintebi SroSane­
bisaTvis miemsgavsebinaT. videqi da Tvals ar vaSorebdi
mwoliares. amiT vcdilobdi misTvis megrZnobinebina, rom
mudam sasiamovnod damrCeboda misi gaxseneba.
– ana, momiaxlovdi. – miTxra man.
– unda gamomjobinde, – davuyvave, rac ki SemeZlo
aler­siani xmiT. – Zlier Tu iavadmyofeb, Samili didad
inaRvlebs.
– is marTlac Zlier itanjeba, roca SeamCnevs, rom
romelime Cvengani janmrTelad ver aris.
– gansakuTrebiT Zlier ki maSin wuxs, roca avadmyofo­
ba Sen Segeyreba. sikeTe da silamaze gamkobs da amitomac
sxvebze metad uyvarxar.
man gamiRima da sasixarulo momavali Semaxsena:
– warmomidgenia, xval rogor gaixareb. marTals ar vam­
bob? xom ecdebi, rac SeiZleba Cqara naxo Svili?

127
– rogorc ki amis SesaZlebloba momecema. – vupasuxe
me.
am saubarSi xami tilo SevaTbeT da SuaneTs mkerdis im
adgilas davadeT, sadac sicivesa da kunTebis TrTolvasa
grZnobda... karimaTi, Samilis badiSi, papisaTvis Calmas
amzadebda; moaTava Tu ara, myisve Seudga patara gior­
gisaTvis msgavsi Calmis Sekervas. SuaneTi aqebda am bavSvis
janmrTelobas, silamazes da kneina orbelians bednier de­
dobas usurvebda. patara zaideTic aq imyofeboda, magram
jer kidev imdenad ToTo iyo, mis silamazeze msjeloba ar
SeiZleboda.
– gisurveb, giorgisaviT janmrTeli da saRi vaJi Seg­
Zenodes!
– Svidi Tvis Semdeg gavigeb, aRsruldeba Tu ara Seni
survili, – mipasuxa man. Semdeg TiTi tuCebTan miitana da
saubris Tema Secvala. isev Cvens oTaxSi davbrundiT, sadac
ukanaskneli Rame unda gagveTia. gvTxoves, CvenTvis speci­
alurad momzadebul oTxTvalebSi CavmsxdariyaviT, raTa
gaegoT, movTavsdebodiT maTSi Tu vera. Tumca isini metis­
metad viwro gveCvena, Tavisuflebis wyurvili yovelgvar
mouxerxeblobas gvaviwyebda.
mogviyvanes sabralo Tanamgzavri qalebi, romlebic
oTxi Tvis ganmavlobaSi TvaliT ar gvenaxa. isini Tavs
ormagad bednierad racxdnen: jer erTi, TavianTi keTili
kneinebi naxes, meorec – Tavisufleba miiRes.
kneina WavWavaZem ikiTxa, SeiZleboda Tu ara patara evas
gamosyidva. sacodavi gogona sikvdilis piras iyo misuli.
xajim jer 40 maneTi moiTxova, magram bolos 25 maneTad
daTmo. miuxedavad kneinebis yovelgvari mzrunvelobisa,
igi xasav-iurTSi misvlisTanave gardaicvala. rusi moZRv­
ris am patara gogonas TeTri, spetaki kaba Caacves da qris­
tianuli wesis dacviT miwas miabares.

128
XXXVIII
gamomSvidobeba

gamogvicxades, rom, rogorc ki molas pirveli yaryali


gaismoda, gzas gavudgebodiT. jer kidev SuaRamisas viyaviT
mzad, magram Svidi saaTi Sesrulda da seralSi Cveulebrivi
wesrigi sufevda. kneinebi da me zaideTTan wavediT, raTa
gamovmSvidobebodiT. oTaxidan gamosulebi SuaneTs Sevefe­
TeT. igi Tavs isev ise sustad grZnobda. miuxedavad amisa,
Samilis sagzlis mzadebiT iyo garTuli. bolos moiyvanes
imamis cxenebi. erTi maTgani, jemal-ed-dinisaTvis gankuTv­
nili, TeTroni gaxldaT da Sublze Savi nikori ajda. cxens
gadafarebuli hqonda abreSumis wiTeli ZafiT moqargul-
moxatuli saukeTeso TeTri Culi. seralis aivani standar­
tebiT moerToT da moekazmaT. maT Soris gamoirCeoda Sa­
milis mwvane niSani. isini neli niavis kalTebze manam fria­
lebdnen, sanam mxedrebma TavianTi bedaurebi ar moagelves
da ar dainawiles.
SevediT zaideTTan. igi saucxoo, fafuk noxze ijda da
CvenTvis Cais amzadebda. momxibvleli karimaTica da haji-
rebilic aq imyofebodnen. am ukanasknelma Cveni bavSvebi
dakocna, piradad me ki xeli CamomarTva Tavisuflebis mo­
locvis niSnad. Cais smisas Tavadis asulma ninom gvaniSna,
rom zaideTis mamas Cveni naxva ewada. gavediT masTan da
kneinebic, raki amis SesaZlebloba miecaT, suliTa da gu­
liT uxdidnen madlobas ufros jemal-ed-dins Cveni ga­
Tavisuflebis saqmeSi esoden aqtiuri monawileobisaTvis.
keTil moxucsac ar dauyovnebia, TiToeuli CvenganisaT­
vis raime damamSvidebeli sityva eTqva. davtoveT igi da
zaideTTan gamomSvidobebas daveSureT: xelis CamorTme­
vis Semdeg man kneinebs sTxova, ar daeviwyebinaT igi. ima­

129
mis colma ramdenjerme gaimeora, rom mas isini sakuTari
ojaxis wevrebiviT uyvarda da pativsa scemda. sanam zaide­
Ti memSvidobeboda da momxiblavi karimaTi graciozulad
esalmeboda kneinebs, movidnen da gamogvicxades – cxenebi
mzad ariano. SuaneTi kneinebs miexvia. roca Cemi rigic dad­
ga, cremlebisagan Tavi ver Sevikave – igi xom ase keTili
iyo da gaWirvebaSi TanagvigrZnobda! SuaneTic ramdenjerme
momexvia da es ukve meramdened gamimeora Tavisi gulwrfe­
li survili – bednieri vyofiliyavi.
dabolos, samudamod davtoveT Cveni CaxuTuli oTa­
xi. es moxda 1855 wlis 10 marts. auleli qalebi parmaRze
gamoefinen, raTa, rac SeiZleba didxans emziraT CvenTvis.
Cemi Cacmuloba amazrzenad gamoiyureboda, magram amas
axla yvelaze naklebad ganvicdidi. Tumca saWiro iyo, ra­
Racnairad mainc gamomexata esoden sasixarulo da bed­
nieri wuTebiT gamowveuli aRmafrena. amitomac SuaneTma
da zaideTma mTxoves Samilis mier naCuqari qurqi Camecva,
romelic TiTqmis ar mitarebia, ise sazizRari meCvenebo­
da. kneina WavWavaZe, salome, maria, Tamari, aleqsandre, misi
ZiZa da barbare, visac xelSi eva eWira, pirvel oTxTvalaSi
Casxdnen. meoreSi ki movTavsdiT me, kneina orbeliani, nino
baraTovi, giorgi orbeliani, misi ZiZa, katerina. danarCeni
tyve qalebisaTvis sazidrebi moemzadebinaT. iseTi simWid­
rove iyo, Tavisuflad verafriT ver vsxdebodiT. am mou­
xeSav da mouxerxebel ekipaJebSi Sebmuli iyo eqvsi rusuli
cxeni. daviZariT da gavuyeviT qvaRorRiansa da metismetad
Znel gzas. gamgzavrebis win wre Semogvartya mwyemsTa mra­
valricxovanma brbom. aqve mogroviliyvnen vedenoeli de­
dakacebic. sawyali qarTveli qalebi, romlebic Tavad Wav­
WavaZis saxlobasTan erTad wamoiyvanes kaxeTidan da rom­
lebsac kneinebi, miuxedavad sakuTari gaWirvebisa, didad
exmarebodnen, aTas kurTxevasa da locvas ugzavnidnen Ta­

130
vianT keTilismyofel qalbatonebs. sul bolos ki erTxmad
SehRaRades: kneinebo! Tqven xedavT, rogor vitanjebiT aq.
nu dagviviwyebT! ecadeT, rom rogorme Cvenc dagvixsnan!
es iyo maTi ukanaskneli sityvebi da gulebma, rom­
lebsac miemarTebodnen, daixsomes isini.

XXXIX
dabruneba. meetle

Samils jarebis nawili gzis orive mxareze Caerige­


bina. Cvens cxenebs rusi meetle marTavda. isini swrafad
garbodnen da mZlavri biZgebi gul-gvams gviryevda. sul
mokle droSi sami gvirabi gamoviareT – es iyo viwro da
dabali TaRebi, romelTa qveSac ZlivZlivobiT eteodnen
Cveni oTxTvalebi, xolo zed msxdomebi ki iZulebuli vi­
yaviT, Tavebi dagvexara. am TaRTagan ori mSvidobianad mo­
vitoveT ukan, magram mesamis gavlis win cxenebi, romlebic
kneina WavWavaZis oTxTvalas eweodnen, gamoixsnen da Cveni
ukan mimswrafi ekipaJi winas daejaxa. dafeTebuli cxe­ nebi
buCqebSi gadaeSvnen da oTxTvalac gadaayiraves. gada­
brunebuli oTxTvalas qveSidan kneina orbeliani da misi
Svili saCqarod gamoaZvrines, me ki RranteSi gadavvardi –
tyuilubralod vebRauWebodi buCqebs. kneinebma ifiqres,
rom daviRupe, magram Cems ganwirul yvirilze mocvivdnen
lekebi da Rrantedan amomiyvanes. am SemTxvevaSi Samilis
naCuqarma qurqma mixsna. es ki iyo, rom am dacemisagan ram­
denime Tve fexi mtkioda. CvenTan erTad gaTavisuflebuli
Tavadi niko WavWavaZe manam medga mxarSi, sanam wamowola
ar SevZeli.

131
oTxTvalebis SekeTebas ori saaTi dasWirda. Semdeg ki
kvlav gzas gavudeqiT. Samilma swored im molas daavala
Cveni zedamxedveloba da mfarveloba, romelic Cvens par­
tias vedenosaken miuZRveboda. mola, rac SeeZlo, axlo
mogvyveboda. Cveni badragi Svidi aTas kacamde aRwevda da
Samilisa da misi Svilebis pativsacemad simRerebs mReroda.
simReris dros SigadaSig gansakuTrebuli sixarulis niS­
nad Tofebsac aquxebdnen.
naSuadRevi iqneboda, rodesac aTasobiT xmam daigu­
guna: imami Samili! es iyo niSani, rom winaswarmetyveli
gviaxlovdeboda. mas rCeul mxedarTagan Semdgari brwyin­
vale amala moacilebda – aq ar igrZnoboda arc saucxood
Sekeril-moqarguli Coxebis, arc warCinebis niSnebis, arc
Zvirfasi iaraRisa da Calmebis, arc umSvenieres bedaurTa
nakleboba. Samili SuagulSi moeqciaT. misi Wkviani da ke­
TilSobiluri saxe ormagi sixaruliT iyo gaciskrovnebuli:
sayvarel SvilTan Sesaxvedrad midioda da ubedur tyveebs
Tav-TavianT kerebs ubrunebda. Samils grZeli, TeTri man­
tia moesxa, rac winidan Sexsnili hqonda imdenad, rom Se­
saZlebels xdida imave sigrZis mwvane xalaTi gamoCeniliyo.
imams win erTguli xaji miuZRoda. Samili mogviaxlovda da
gadagvTvala. etyoboda, did kmayofilebas ganicdida, rom
SeeZlo CvenTvis Tavisuflebis dabruneba. Semdeg, roca
gza gavagrZeleT, igi CamogvrCa.
Rame romeliRac aulSi, momcro qoxSi gavaTieT. Tavisi
siviwroviT igi ar Camouvardeboda im ubadruk qoxmaxebs,
romlebSic Cveni pirveli mgzavrobisas vaTevdiT. Samilis
gankargulebis Tanaxmad, Cai dagvalevines. kneinebi molas
maTze gaweuli mzrunvelobisaTvis saaTis Cuqebas Sehpird­
nen. molas surda, es saCuqari manam mieRo, sanam maT das­
cildeboda da amitomac moiTxova, saaTis wamosaRebad Ta­
vad WavWavaZesTan kaci windawin gaegzavnaT. am kacis ukan

132
dabrunebis mixedviT ganvsazRvreT, rom rusebi Cvengan
oTxi saaTis savalze imyofebodnen. aman ise gagvaxara, rom
mTel Rames Tvali ver movatyueT.
Cvenma qaravanma gza ganTiadisas ganagrZo. Samili kvlav
mogviaxlovda. xajim patara giorgi xelSi aitaca da Samils
mihgvara. isic daixara da bavSvs akoca. Semdeg ukanasknelad
mogvavlo mfarveli mzera da swored did mdinareze gadas­
vlis win gauCinarda.
meetlem wamoiwyo erTi im simReraTagani, romelsac
rusi meetleebi Cveulebriv vrcel, udabur stepebSi mgza­
vrobisas RiRineben. am simReram kneina orbelians tkbili
mogonebebi auSala.
– gana Sen rusi xar? – SeekiTxa igi mas.
am bedukuRmarTma, vinc, ueWvelia, ltolvili gaxldaT,
savsebiT abneulad upasuxa:
– aRar vici, rogor giTxraT...

XL
gacvla. kurinskis cixesimagre

rodesac erT-erT borcvs wverze moveqeciT, xajim


wamo­iZaxa:
– ai, rusTa jarebic!
am ubralo sityvebis gagonebaze Jruantelma
eleqtrodeniviT dagviara. xarbad mivacqerdiT im adgils,
romelzec hajim migviTiTa da Cvengan sawinaaRmdego mx­
areze mdgari mTebis Zirebis gayolebaze SevniSneT mzeze
abrwyinebuli grZeli jaWvi. igi nel-nela gviaxlovdeboda
da gezs Cveni moZraobis mixedviT icvlida. dabolos, roca

133
gvibrZanes oTxTvalebidan gadmovsuliyaviT, rusTa jare­
bis ganlageba sakmaod garkveviT gavarCieT. Cvengan marcx­
niv SamilisaTvis didi karavi gaeSalaT. lekebi mWidrod
Semogvertynen, xelT momarTuli Tofebi epyraT: sifrTxi­
lis yovelgvar wess icavdnen, ra aris, rusni muxanaTurad
ar dagvesxan Tavso.
ramdenime wuTis ganmavlobaSi lekebi da rusebi erT­
maneTs zveravdnen, Semdeg ki Cven kvlav oTxTvalebSi
CavsxediT da mdinaris56 mimarTulebiT gaveSureT. es mdin­
are mowinaaRmdegeTa samflobeloebis sazRvars warmoad­
genda. xaji ukan mogvdevda da Tan lekuri tansacmeli
mohqonda, romelic jemal-ed-dins mamasTan misvlamde
unda Caecva. rusTa jarebis Soriaxlo SeCerebulebma da­
vinaxeT general-maiori baroni nikolai, polkovniki Tava­
debi: bagrationi,57 daviT WavWavaZe da kurinskis simagris58
komendanti. Tavad WavWavaZis axlos idga rusis oficris
mundirSi gamowyobili jemal-ed-dini. igi kneina WavWavaZes
miuaxlovda, pativiscemiT daukra Tavi da moubodiSa, rom
ver SeZlo ufro adre mosuliyo, raTa droulad gaeTavisu­
flebina igi. yazi-mahmadi Zmuri siyvaruliT moexvia mas.
Cven oTxTvalebidan gadmovediT. Samilis naibebi, daniel-
begis meTaurobiT, eswrebodnen tyveTa gacvlasa da fulis
zandukebis miRebas, Cveni gamosasyidi Tanxis miTvlas.
yazi-mahmadma sakmaod vrceli sityva warmoTqva. igi
Semdeg rusulad Targmnes. Samils ebrZanebina misTvis,
aReniSna is didi gaoceba, rasac tyve qalTa keTilSobi­
luri xasiaTebi da qcevebi iwvevda. amasTanave, gamoexata
misi gulwrfeli sinanuli, rom ver SeZlo ufro Rirseulad
Seenaxa isini. `yovel SemTxvevaSi, – dasZina yazi-mahmadma, –
isini seralSi yovelgvar biwierebas iyvnen ganridebuli da
winaswarmetyvelis colebi maT Tavs evlebodnen, rogorc
sakuTar debs. arc erTi mamakacis TvalTa mzeras ar SeuR­

134
wevia maTi Cadrebis miRma; amJamad isini, SroSanebiviT
spetakni da dafarulni yvelas TvalTagan rogorc udab­
nos qurcikebi, Cveni yovelnairi pativiscema da simpaTie­
bi rom daimsaxures, TavianT ojaxebs ubrundebian~. garda
amisa, Samilma gvibrZana mogaxsenoT: igi didad wuxs, rom
omis susxi Seexo xalxs, romelTanac mas araviTari mtruli
damokidebuleba ara aqvs.
imis Semdeg, rac orive jaris ufrosebi erTurTs
daemSvidobnen, jemal-ed-dinma xeli CamoarTva Tavad Wav­
WavaZes da sxva lekebTan erTad gagvSorda. Tavadma mxur­
vale mamobrivi siyvaruliT gadakocna Tavisi Svilebi
da gamzadebuli ekipaJebisaken wagviZRva. polkis sasule
orkestri asrulebda rusul da qarTul nacionalur sim­
Rerebs. rusi generlebi yuradRebasac ar aqcevdnen Cvens
ubadruk Cacmulobas da uklebliv yvela Tavs ise gvikrav­
da, TiTqosda brZolis velze daWrilebi vyofiliyaviT.
rodesac kurinskis simagreSi mivediT, samxedro meTaurTa
sazeimod morTul-mokazmuli colebi Semogvegebnen; do­
lebs bagabugi gahqonda. mTeli mosaxleoba gamofeniliyo
Cvens Sesaxvedrad da yvelas cremlebiT evseboda Tvalebi,
roca xedavdnen bavSvebs, am ucodvel angelozebs, amdeni
tanjva-wvaleba ase mamacurad rom gadaitanes da uamrav xi­
faTs gadaurCnen. yoveli mamakaci quds ixdida da pirjvars
iwerda, yoveli qali sixaruliT gvesalmeboda.
rogorc ki simagreSi fexi SevdgiT, atyda zarebis rek­
va da dolebis baguni. wagviyvanes marTlmadidebelTa ekle­
siaSi, sadac yvela xats vemTxvieT da cisa da miwis meufes
madli SevwireT, rom ar dagviviwya da tanjvaTagan gvix­
sna. eklesia sanTlebis Suqs gaeCiraRdnebina. paraklisis
gadaxdis Semdeg mRvdelma jer bavSvebi akurTxa, merme –
kneinebi, dabolos, – yvela Cvengani. eklesiidan gamovediT
da polkovnik bagrationis binaSi mivediT, romelmac sikeTe
gviyo da sacxovrebeli dagviTmo.
135
XLI
xasav-iurTi. Tbilisi. moskovi.
imperatori aleqsandre II

Tavadi WavWavaZe CvenTan darCa. SevediT darbazSi Tu


ara, TvalSi mogvxvda imperator nikoloz pirvelis Savi
krepis arSiaSemovlebuli suraTi, ramac savsebiT gagvi­
fanta eWvebi misi gardacvalebis Sesaxeb.59 gansvenebulma
imperatorma nikolozma Cveni gaTavisuflebisaTvis yve­
laferi gaakeTa, Cven ki mxolod isRa SegveZlo, misi su­
lisaTvis gveloca! Tavadi yvelafers mogviyva, rac ki
icoda Cveni mxsnelis xanmokle avadmyofobaze, agreTve
gviambo imperator aleqsandres mier mis gasapatiosneblad
gaRebul yovelgvar mowyalebaze. mTeli saubris ganmav­
lobaSi Tavadi ganuwyvetliv gulSi ikravda bavSvebs didi
siyvaruliT. es CemTvis savsebiT gasagebi iyo.
meore dRes brwyinvale da mravalricxovani kavalkadis
TanxlebiT, romelsac saTaveSi edgnen general-maiori niko­
lai da Tavadi bagrationi, kurinskis simagre mivatoveT.
aqedan iwyeboda Cveni ukan dasabrunebeli mogzauroba.
ariergardad gagzavnili mxedrebi gansakuTrebuli yura­
dRebiT sinjavdnen buCqnarebs, borcvebs, Txrilebsa da
xeTa koromebs. Cven jer kidev Samilis jarebis mxedvelo­
bis areSi vimyofebodiT, ris gamoc sifrTxiles Tavi ar
stkioda. amitomac yuradReba manam ar mogvidunebia, sanam
ar davrwmundiT, rom aRaraviTari xifaTi da saSiSroeba
aRar gveloda. ramdenime saaTis Semdeg ukve xasav-iurTSi
vimyofebodiT, sadac kneinebs axali ganawyeneba elodaT.
mxolod im simagreSi Seityves maT misi brwyinvalebis, di­
dad pativcemuli Tavadis ilia bagrationis60 gardacvaleb­
is ambavi. igi ucabedad momkvdariyo, nadirobisas. saube­

136
durod, am gzobas Tan aravin xlebia, garda 12 wlis Svilis
Tavadi nikolozisa. uCveulo gulisreva da masTan erTad
sruli uZlureba rom igrZno, Tavadma bagrationma mamo­
brivi windaxeduleba gamoiCina da Tofidan vaznis amoReba
moaswro, raTa iaraRs mcirewlovani bavSvi ar daemarcxe­
bina. Semdeg ramdenjerme gadaiwera pirjvari, miwaze dawva
da ukanasknelad amoisunTqa. Tavadi nikolozi momakvdavi
mamis mdgomareobam imdenad SeaSina, rom Zlivs SeZlo Sara­
fovoSi mirbena. Tavadis saSvelad im wuTsve gamoeSurnen,
magram ukve gvianRa iyo. viTarebaTa gaurkveveli damTxvevis
gamo Tavadi swored im dRes miicvala (1854 wlis ivlisi),
roca misi ori asuli – kneinebi ana WavWavaZe da barbare
orbeliani tyved Cavardnen. am orma gulsaklavma SemTxve­
vam maTi ubeduri deda, misi brwyinvaleba kneina anastasia
bagrationic kinaRam Tan gadaiyola! is daicva gangebis ne­
bis garduvalobis araCveulebrivma rwmenam. Tavisi asuleb­
is tyved Cavardnis cnoba rom miiRo, is dauyovnebliv gae­
mgzavra sankt-peterburgs. aq guldaTuTquli qvrivi im­
peratorma da imperatricam gansakuTrebuli alersiTa da
TanagrZnobiT miiRes. maT erTad Rvares cremli. bolos
damwuxrebul dedasa da meuRles imperatorma Cveni daxs­
nis piroba misca, xolo imperatorma aleqsandrem Rirseu­
lad daasrula misi uavgustoesi mSoblis mier dawyebuli
saqme da mas vumadliT Cvens gadarCenas. de, am sikeTisaTvis
RmerTma daajildovos igi xangrZlivi da keTili mefobiT!..
es aris gulwrfeli survili frangi qalisa, romelic mis­
gan TavisuflebiT aris davalebuli.
mamis sikvdilis Setyobam Zlier daamwuxra kneina or­
beliani. mec mTlianad viziarebdi mis Rrma mwuxarebas
da verc ki warmomedgina, Tu msgavsi ubedureba ramden­
ime kviris Semdeg TviTonac damatydeboda Tavs da veRar

137
vixilavdi amqveynad erT-erT saukeTeso da unazes dedaTa­
gans.
xasav-iurTidan Cven gavemgzavreT TaTar milicionerTa
TanxlebiT da Temur-xan-SuraSi daRestnis razmis ufrosT­
an SevisveneT. Tavad ilia orbelianis RviZl ZmasTan, maspin­
Zlis guliTadi miRebiT galaRebulni, sakmaod didxans
gavCerdiT. Semdeg ki gza derbentis, yubisa da elizaveto­
polis gavliT gavagrZeleT. yvelgan metad gulis amaCuye­
beli alersiTa da gulwrfeli sixaruliT gvegebebodnen.
dabolos, Tbiliss mivuaxlovdiT. Tavad WavWavaZis naTe­
savebi qalaqis sazRvrebs gamoscdnen, raTa, rac SeiZleba
Cqara da male CaekraT gulSi kneinebi da maTi Svilebi.
kviradRe gaxldaT da bazarze gadmoviareT. miuxedavad
kokispiruli wvimisa, dilidanve rom asxamda, ise didZali
xalxi Segrovda, rom ekipaJebi didis vai-vaglaxiT miiw­
evdnen win. Cveni gavlisas yoveli mamakaci quds ixdida,
xolo qalebi Tavsafrebs gviqnevdnen. keTili da RvTism­
mosavi qarTvelebi xelebs zecisaken aRapyrobdnen da
Cveni gaTavisuflebisaTvis RmerTs locva-kurTxevas ug­
zavnidnen. mTeli qalaqi sasixarulo facifucma moicva,
radgan WavWavaZeTa da orbelianTa gvarebi didi pativis­
cemiT sargeblobdnen. xalxi gund-gundad migvacilebda
sionis sakaTedro taZrisaken, sadac paraklisi movismineT,
locva-kurTxeva miviReT da Tavad WavWavaZis saxlisaken
gaveSureT...
Tavadisas gansakuTrebuli sixaruli meloda: masTan
damxvdnen Cemi sayvareli Tanamemamuleni; maT Soris myofs
Tavi warmomedgina sanatrel safrangeTSi, romlis xilvis
imedi am ramdenime dRis winaT aRar mqonda. TiTqosda yve­
laferi ukeTes dReTa imeds maZlevda. Cemi bednierebis
dasagvirgvineblad saWiro iyo mxolod erTi ram – werili

138
mimeRo dedaCemisagan, magram RmerTs Tavisi miuwvdomeli
ganaCeniT sxvagvarad gadaewyvita...
gamoxda dro da kneinebi TavianT dedasTan moskovSi
gaemgzavrnen, xolo Semdeg peterburgis gzas gaudgnen
imperator aleqsandresaTvis madlobis mosaxseneblad.
Tbilisidan moskovamde misvlas ocdaxuTi dRe dasWirda.
am qalaqSi wilad mxvda bedniereba – gamecno keTilSo­
bili kneina anastasia bagrationi, visma maRalzneobrivma
magaliTmac sakuTari tanjva-wvalebis moTminebiT gada­
tana maswavla. me mis brwyinvalebasTan davrCi orive Cemi
mowafiTurT, rodesac kneinebi – WavWavaZe da orbeliani
sxva danarCeni bavSvebiT peterburgs gaemgzavrnen. imper­
atorma da imperatricebma isini eqvsi dRiT petergofSi
daitoves. qvrivma imperatricam bavSvebs TviTonve gaumar­
Ta sauzme, romelzedac kidec daeswro, xolo imperatorma
maT umSvenieresi saCuqrebi gamougzavna. imave dros misma
udidebulesobam guluxvoba gamoiCina da izruna Tavad
WavWavaZis qonebis mdgomareobisa da SeZlebis gamosaswore­
blad, radgan Samilis bandebis SemoWrisas winandali mTli­
anad ganadgurda da gaiZarcva.
kneinebma samefo karisa da mTeli qalaqis yuradReba
miiqcies da moskovs imperator aleqsandres dabadebis
dRisaTvis dabrundnen. am SemTxvevasTan dakavSirebiT aq
mTeli samefo gvareuloba unda mobrZanebuliyo. gaemarTa
Tu ara imperatori uspenskis taZarSi,61 kneinebma mec iq wa­
miyvanes, raTa saSualeba momcemoda, damenaxa Cemi ganmaTa­
visuflebeli.
imperatori nela modioda, misTvis imperatricas xe­
lkavi gaekeTebina. Cven xalxSi avirieT, romelic kedeliviT
aRmarTuliyo gzaze, sadac sazeimo procesias unda Caevlo.
warmoidgineT Cemi gaoceba, rodesac SevniSne, rom... maTi

139
udidebulesobebi uceb Sedgnen kneina WavWavaZis win da mas
imperatori sagangebo TavazianobiT miesalma...
imperatori aleqsandre axovania, laRad dadis. misi
cisferi Tvalebi gamoirCeva gamWoli da, amasTan erTad,
simpaTiuri SuqianobiT, maRali Subli nebisyofasa da xa­
siaTis simtkiceze metyvelebs. xma aqvs JReradi da sa­
siamovno mosasmeni. mis meuRles saxis Zalze mimzidveli,
Wkvianuri da sasiamovno gamometyveleba eniT gamouTqmel
momxibvlelobas sZens. igi eyrdnoboda imperatoris mklavs
im bunebrivi ubraloebiT, rac Cveulebriv yvelas xiblavs.
Cemi mxsnelis danaxvaze madlierebis mxurvale grZnobam
guli Zlier amiCqrola, survilma wamomiara, fexebSi Cav­
vardnodi da dameZaxa: gmadlobT, gmadlobT, Tqveno udide­
bulesobav, imisaTvis, rom Tavisufleba damibruneT!.. ma­
gram etiketi amis nebas ar maZlevda, Tanac, aba, risi mi­
mateba SeeZlo Cems sust xmas siyvarulis im aRtacebuli
gamoxatulebisaTvis, romelsac rusi eri Tavis xelmwifes
miagebs?.. am, SesaZloa, msoflioSi erTaderTi Taviseburi
sanaxaobis mowme da TviTmxilveli gamoucnob netarebas
ganvicdidi. da axla, Cems mamulSi dabrunebuls, miyvars
ocnebiT warmovidgino bednier udidebulesobaTa wyvili,
erTsulovani aRtacebiT rom esalmebian.
maTi udidebulesobani dainteresdnen Tavad WavWavaZis
bavSvebiT, gansakuTrebiT ki ori ufrosiT, romlebic pe­
tergofSi maTTvis ar warudgeniaT. Semdeg ki, kvlav Tavi
daukres momxibvlel kneina WavWavaZes da gaagrZeles gza
taZrisaken.

140
SeniSvnebi

1
Tavadi WavWavaZe – daviTi, cnobili poetis aleqsandre
WavWavaZis Svili, ekaterine WavWavaZe-dadianisa da nino
WavWavaZe-griboedovas Zma, winandlis mflobeli, imxanad
37 wlisa, podpolkovniki, Semdgom polkovniki da fligel-
adiutanti.
2
misi meuRle ana – ilia batoniSvilis asuli, erekle mefis
Camomavali, imxanad 28 wlisa.
3
unda igulisxmebodes mdinare Turdo.
4
barbare orbeliani – ilia batoniSvilis asuli, ana WavWava­
Zis dai, mamaci general-maioris, baSkadiklarTan sasikvdi­
lod daWrili ilia orbelianis qvrivi, nikoloz baraTaSvi­
lis bicola.
5
nino baraTovi – nino melitonis asuli baraTaSvili (1829-
1906), nik. baraTaSvilis dai. poeti mas moferebiT ninucas
eZaxda, misTxovda `ciskris~ TanamSromel l. baraTaSvils. p.
ingoroyva SecdomiT aRniSnavs misi tyveobis TariRad 1851
wels (ix. n. baraTaSvili, Txz., 1968, gv. 212).
6
iliko orbeliani – grigol orbelianis umcrosi Zma, nik.
baraTaSvilis biZa da skolis amxanagi, general-maiori. 1842
wels tyved Cauvarda Samils. tyveobidan Tavdaxsnis Semdeg
kvlav ruseTis armiis samsaxurSia. 1853 wels yirimis omSi
baSkadiklarTan sasikvdilod daiWra. dakrZales TbilisSi,
qaSueTis eklesiaSi, 1853 w. 20 dekembers erT Tavis mcire­
wlovan vaJTan erTad.
xandos midamoebSi.
7

8
gorliCenko – Telavis mazris medikosi, WavWavaZeTa ojaxis
eqimi. igi meored aSkara saSiSroebis Jams mivida kneinebTan
da vaJkacurad moiqca. pistoletis gasroliT sicocxles

141
gamoasalma pirvelive momxvduri da baRSi miimala (ix. Е.
Вердеревский. Плен у Шамиля., М., 1857, стр. 40-41).
9
Tinia – Tina orbeliani, Tavad giorgi orbelianis qvrivi,
daviT WavWavaZis mamida, al. garsevanis Ze WavWavaZis biZaS­
vili, 74 wlisa.
10
es iyo im meduqnis gamcemluri signali, romelsac, kneinas
brZanebis miuxedavad, iaraRi mainc ar ahyares (verderevski,
gv. 39).
11
RmerTi ars siyvaruli – wignis avtori ver davadgineT.
TviT es fraza ki, raic qristianobis mTavari religiuri
ideaa, amoRebulia saxarebidan.
12
nukeri – monRoluri warmoSobis sityva. aRmosavleTis zo­
gierT xalxSi aRniSnavs xanis, mxedarTmTavris pirad damcv­
els, mebrZols.
13
kneinebis moxuci deida – igive Tinia. ix. me-9 Sen.
14
asi wlis moxuci qali – 97 wlis marina-gamdeli, WavWavaZeTa
saxlobis sami Taobis aRmzrdeli. jer kidev garsevan WavWavaZ­
es axlda ruseTSi aleqsandres ZiZad, Semdeg daviTi aRzarda
da axla mis bavSvebs uvlida (ix. e. verd. gv. 18, 34).
15
igulisxmeba md. kisisxevi.
16
qristianobis suli – Satobrianis (1768-1848) oTxnawiliani
wigni `genie du christianisme~; 1802 wels gamovida pirveli gamo­
cema; amtkicebs, rom qristianuli religia yvelaze ukeTesi,
poeturi da humanuria, yvela sxva religiaze met gavle­
nas axdens xelovnebasa da literaturaze. wignis pirveli
nawili moicavs kaTolicizmis dogmebsa da doqtrinebs, meo­
reSi Sedis cnobili `rene~. dawvrilebiT ix. А. Шахов, Очерки
литературного движения в первую половину XIX века. СПБ., 1913,
стр. 53, 57, 73.
17
imami Samili (1797-1871) – Samuil-efendi, daRestnisa da
saCaCnos mesame imami (imami arabuli sityvaa, niSnavs win
mdgoms, uwinaress, sulier winamZRolsa da saerTo-saxelm­
wifo Zalauflebis mpyrobels), mTielTa nacionalur-gan­
maTavisuflebeli moZraobis meTauri. daibada aul gimrSi.

142
pirveli imamis yazi-muhamedis mowafe da TanamebrZoli,
meore imamis hamzaT-begis sikvdilis Semdeg airCies daR­
estnis imamad; aTeuli wlebis ganmavlobaSi ebrZoda rusTa
Zlevamosil armiebs. misi mTavari rezidenciebi saCaCnoSi
iyo darRo da vedeno (1846-1859). vedenos aRebis Semdeg
daRestanSi mTa Runibs afarebs Tavs, sadac 1859 wlis 25
agvistos daatyveves; 10 weliwads cxovrobda ruseTSi,
umTavresad kalugaSi. sicocxlis ukanasknel wlebSi re­
ligiuri grZnobebi moeZala da yuranis mowodebis – `meqa
moiloceT da wmida adgilebi moiareT~ (yurani, Tb., 1906,
gv. 7) ganxorcielebis surviliT aRvsilma meqaSi wasvlis
nebarTva iTxova. 1870 wels neba darTes wasvlisa da 1871
w. medinaSi gardaicvala.
Samilis warmomavloba burusiTaa moculi. miaCniaT, rom
misi mama gaxldaT gimreli dingau. elguja maRraZe wers:
`dingau, avareli uzdeni, gimris mcxovrebi, Samilis mamaa,
1825-1830 wlebs Soris gardacvlili amir-xanis STamomavali
savinovi wers: `arc TviT Samili, arc Cven ar vicnobT Sami­
lis mamas~. Tumca arsebobs moaruli Wori: Samili erekle
mefis Zis aleqsandre batoniSvilis Svili iyoo~ (elg. maR­
raZe, grigol orbeliani, Tb., 1973, gv. 149), agreTve Seadare:
`mTielTa beladi sarwmunoebriv Semwynareblobas iCenda,
zogi meWore ki Cumad qirqilebda – ase imitom iqceva, rom
TviTon iskandergurjis buSia, SexedeT, Tavis namdvil ma­
masaviT TvalebWutia da cacia ariso~ (akaki gawerelia,
Samili da misi naibi, Tb., 1972, gv. 16).
ra Tqma unda, yvelaferi es varaudia. sinamdvile ki isaa,
rom Samili gaxlavT kavkasiis mTebidan amofrenili sasti­
ki imperiis winaaRmdeg mebrZoli arwivi, kavkasieli xalxis
Tavisuflebismoyvare suliskveTebis gamomxatveli gmiri.
Samilze legendebi iyo Seqmnili jer kidev mis sicocx­
leSi. rogorc ak. gawerelia wers, mis Sesaxeb SeuTxzavT
leqsebic – rogorc xotbiTi, ise satiruli. sxvaTa Soris,
sagulisxmo mxatvruli Txzulebani uZRvnes Samilis Temas

143
gmirobisa da vaJkacobis damfasebelma qarTvelma mwerleb­
ma. maSin, rodesac mTels imperiaSi tabu hqonda dadebuli
kavkasieli xalxis ganmaTavisuflebeli moZraobis beladis
saxels, qarTvelma mwerlebma brwyinvale qmnilebebi Seqmnes.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia akaki gawerelias moTxrobebi da
novelebi, iona vakelis piesa, agreTve giorgi kalandaZis
SesaniSnavi leqsi `Samili~, saidanac moviyvanT ramdenime
striqons:
...Samil, cecxlad amomtydari mTidan,
elviani grigali da delgma,
mesamedi saukune Rvrida
mtris sisxlsa da mTas guSagad edga.
magram, roca qariSxali miwyda,
daWril focxvers mougrixes qedi,
mkerdSi SerCa daRestanis miwa
da ganwirul moZmeebis bedi...
18
haji-qerimi – Samilis erT-erTi naibi.
19
foxalis koSki – cixesimagre foxalis mTaze. foxali Sil­
disa da yvarlis mTebs Soris mdebare mwvervalia. lekebis
winandalze Tavdasxmis dReebSi (1854 w.) aq iyo gaSlili Sa­
milis banaki (ix. al. diuma, kavkasia, Tb., 1970, gv. 498, ak.
gawerelias SeniSvna).
20
xaji – verderevskis mixedviT, hajio, Samilis mouravi da
xazinadari, uerTgulesi miuridi, 50 wlis kaci, keTili da
gulubryvilo, magram mosulelo Sesaxedaobisa.
21
miuridi – miuridizmis mimdevari. miuridizmi aris reli­
giur-nacionaluri moZraoba, romlis meTaurebic kavkasia­
Si iyvnen yazi-muhamedi, hamzaT-begi da Samili. miuridizmis
moqadage da Teoretikosi gaxldaT xalid-Seixi. miuridebi
fanatikuri mimdevrebi iyvnen imamisa da meTaurobdnen ha­
zavaTs (`wminda oms~) urwmunoTa winaaRmdeg. es moZraoba
ZiriTadad rusTa winaaRmdeg iyo mimarTuli.
22
naibi – zog muslimanur qveyanaSi romelime ufrosis an
sasuliero piris moadgile. Samilis naibebi administraci­

144
ul-teritoriuli erTeulebis mmarTvelebi iyvnen da saWi­
roebis SemTxvevaSi jaris gamoyvanaze agebdnen pasuxs. am
jars TviTonve udgebodnen saTaveSi da yvelaferze TviTon
zrunavdnen.
iliko orbeliani – 1842 wlis 29 marts tyved Cauvarda
23

Samils. tyveobaSi 8 Tve dahyo. gamoxsnis Semdeg, voronco­


vis brZanebiT, iliam dawera Tavisi Tavgadasavali tyveobis
droisa. es dokumenti CarTulia e. verderevskis wignSi `Sa­
milTan tyveoba~ erT-erT ganyofilebad. ix. gv. 412-443. Tx­
roba metad momxibvlelia da kompoziciurad didi xelov­
nebiT Sekruli, rasac mkvlevari iakob balaxaSvili mihyavs
daskvnamde, rom ilias igi daawerina da mxatvrulad gaafor­
mebina n. baraTaSvilmao. marTlac, aRsaniSnavia isic, rom, i.
orbelianis zemoaRniSnul tyveobasTan aris dakavSirebuli
poetis genialuri `meranis~ Seqmnac. nik. baraTaSvili Tavi­
si biZisa da skolis amxanagis datyvevebis ambavma SeaSfoTa,
gulis siRrmemde SeZra da... Tumca movusminoT TviT poets:
`ilias daWera rom Sevityve, swore giTxra, Zalian Sevwuxdi,
ise rom sami dRe gabruebuli viyavi aTasis sxvadasxva uc­
nauris fiqrebiT da survilebiT da rom ekiTxaT ki CemTvis,
mec ar vicodi, ra mindoda. bolos mesame dRes es leqsebi
davwere da TiTqos aman raRac Sveba momcao~ (werilidan gr.
orbelianisadmi, 1842 wlis 2 maiss). aqve aRsaniSnavia isic,
rom `meranis~ lirikuli gmiri swored ilikoa. TviTon poe­
ti imave werilSi aRiarebs: `ai, ras fiqrobs poeti ilikos
magivrad~.
daubrunos Svili – igulisxmeba jemal-ed-dini, Samilis
24

ufrosi vaJi meore colis fatimaTisagan, romelic axul­


gos aRebis win Samils mZevlad CamoarTva generalma grabem.
ruseTSi igi Caricxes ulanis polkSi poruCikad. mamam jer
iliko orbelianSi moiwadina misi gacvla, magram impera­
torma uari ganacxada. amJamad, e. i. 1855 wels, mainc miaRwia
Samilma Tavis sawadels da saimperatoro kars jemal-ed-
dini daaTmobina. samSobloSi dabrunebuli jemal-ed-dini

145
calke Wleqma da calke sevdam daaZabuna. is gardaicvala
1858 wels da dakrZales aul karataSi (amis Sesaxeb ixileT:
gr. orbeliani, werilebi, II, ak. gawerelias redaqciiTa da
SeniSvnebiT, Tb., 1937, gv. 330. aqvea miTiTebuli sxva lite­
raturac).
25
daniel-begi – rusi generali 1844 wlamde, elisus sulTno­
bis dros. Semdeg Samils miemxro, romlis erT-erT ufros
naibad iTvleboda imamis kapitulaciamde (al. diuma, gv. 494,
agreTve gr. orbeliani, werilebi, I, gv. 250).
26
yazi-mahmadi – Samilis Ze, jemal-ed-dinis momdevno Zma,
romelmac winandali daarbia, karatis naibi (daib. 1833 da
gard. 1903 w.). ak. gawerilia uwodebs Razi-muhameds. ix. al.
diuma, gv. 494, Tumca Samilisa da misi naTesavebis genealo­
giur StoSi, albaT, ufro swor formas xmarobs – yazi-mah­
madi.
27
vedeno – `Samilis rezidencia mdebareobda Sida saCaCnos
sofel diSni-vedenos zemoT. es sofeli mdinare xulxulas
napiras, maRal moedanze iyo gaSenebuli (iCqeriulSi di­
aleqtiT `veden~ brtyel adgils niSnavs!~. ix. ak. gawerelia,
Samili da misi naibi, Tb., 1972, gv. 6).
28
niko – verderevskis mixedviT, ivane WavWavaZe, ix. gv. 83,
Tumca swori unda iyos madam dranse, vinaidan gr. orbe­
lianis werilebSi niko WavWavaZe bevrjer aris moxseniebu­
li, xolo ivane WavWavaZe – arc erTxel!
29
verderevskis mixedviT, 30 kapiki. ix. gv. 139.
30
grigol orbeliani – igulisxmeba didi qarTveli poeti
da saxelganTqmuli sardali, Zma ilia orbelianisa, nik.
baraTaSvilis biZa, barbare orbelianis mazli. 1854 wlis
werilebSi igi gamudmebiT ekiTxeba an mouTxrobs Tavisian­
ebs tyveTa ambebs, yoveli saqmis kursSia. SamilTan tyve­
Ta gamosyidvaze molaparakeba man daiwyo, magram Semdeg
ufrosebma Tbiliss gamouZaxes da es saqme daviT WavWavaZem
gaagrZela. Samili ukmayofilo iyo, gr. orbelianma rom mo­
laparakeba miatova da am ukmayofilebas xSirad gamoxatavda.

146
elguja maRraZe Tavis wignSi gr. orbelianze samarTlianad
Tvlis poet-sardals Samilis erT-erT mTavar metoqed da
mowinaaRmdeged. gramovi, romelic tyveTa gamoxsnis dros
Tarjimnobda, ase gadmogvcems imamis sityvebs, romelTa
adresatic gr. orbeliania: `gansakuTrebiT mabrazebs eg or­
beliani; albaT, yels gamovRadravdi, xelSi rom Camegdo. ra
Tqma unda, mas rom xelSi movegde, isic ase momeqceoda... Cven
mtrebi varT!~ ix. verderevski, gv. 316. sxva adgilas Samili
grigol orbelianze ase wyreba. movusminoT verderevskis:
`В заключение же разговора о князе орбелиани, к которому Шамиль,
видимо, питал особую ненависть, он сказал: - В впречем, я от одного
избавился (от князя М.З. Аргутинского-Долгорукого); избавлюсь, бог
дасть, и от этого ученика Аргутинского...~ (стр. 351).
SemdgomSi gr. orbelians SamilTan Sexvedrac moux­
da. ai, ras werda igi: `Samila gavican peterburRSi, kargi
darbaiseli kaci yofila, magram Zalian gakvirvebuli iyo
yovliTa miT, rasaca hxedavda – miTxra, kniazo, didad vh­
swuxvar, rom ver vnaxe Tqveni naTesavi qalebi, rom bodiSi
momeTxovao; exla vhxedav, rasac naklulovanebaSi iyvnen
isini, magram rogor movifiqrebdi, rom kacebi ase gancxro­
miT hscxovroben, rogorc aqao!~ (gr. orbeliani, werilebi,
II, gv. 277-278). aqedan da sxva mravali wyarodan kargad Cans,
rom Samili qarTvel tyve qalebs pativiTa da RirsebiT eq­
ceoda da didad wuxda, rom saSualeba ar hqonda, Sesaferi­
sad Seenaxa.
serali – franguli sityva, momdinareobs Turquli sarai-
31

dan da niSnavs TurqTa (saerTod mahmadianTa) sulTnebis


sasaxles. serali ar unda avurioT haramxanaSi, rogorc
es did sabWoTa enciklopediaSia gakeTebuli. haramxana
sruliad sxvaa. sworad wers elg. maRraZe: `serali mxolod
saxli iyo Samilisa da ara haramxanao~. ix. gr. orbeliani,
Tb., 1973, gv. 171.
Samilis vedenoseuli serali warmoadgenda aulidan
mcire manZiliT moSorebul vrcel xis nagebobas, romel­

147
sac irgvliv sartyeliviT ekra aivani. `igi rusma renegatma
saldaTebma auSenes mas... kavkasiis mxedrobis mier darRos
aRebis Semdeg. xis didi saxli gorakis oTxkuTxa mindorze
idga da irgvliv sami kedliT iyo SemozRuduli. kedlebis
gadaRma Txrili gaeyvanaT, ezoSi Sesasvleli alayafis win
guSagebi idgnen~. ix. ak. gawerelia, Samili da misi naibi, Tb.,
1972, gv. 6.
Samilis seralis gegma, ana ilias asul WavWavaZis mier
1855 wels Sedgenili, dabeWdilia verderevskis wignSi, gv.
152.
32
Samilis colTagan aq moxseniebulia ufrosi – zaideTi
(jemal-ed-din yaziyumuxelis asuli, osmaleTSi gardacv­
lili); meore coli SuaneTi (ana ivanes asuli uluxaniani,
romelic moitaces qalaq mozdokSi 1840 wlis seqtemberSi.
Semdeg igi imamma SeirTo da saxeli gamoucvala – uwoda
SuaneTi). igi, rogorc dranse wers erTgan, rusi qali ar
yofila, rusulad iyo gazrdili da rusuli icoda. dranse
Semdeg asworebs Secdomas: igi mozdokeli somxis qaliSvil­
iao. mesame coli amineTi – tyve qisti. Samilma igi 1854 wels
SeirTo da male gaeyara, rogorc Cans, uSvilobis mizeziT.
33
kneina golicina – maria ivanes asuli, meuRle al. ser­
gis Ze golicinisa, vinc ruseTis geogr. sazog. kavkasiis
ganyofilebis wevrad iTvleboda (ix. Кавк. календарь на 1854
г. стр. 650), anda al. vladimeris Ze golicinisa (iqve, gv. 671).
sofio aleqsandres (WavWavaZis) asuli, nikolai, ana ilias
asuli WavWavaZe da maria golicina iyvnen wevrebi `wm. ni­
nos saxelobis qalTa saqvelmoqmedo sazogadoebisa~ (iqve,
gv. 641-642). safiqrebelia, iqidan iyvnen erTmaneTTan axlo
urTierTobaSi.
34
mahmada – evgenievskoes mcxovrebi, romelic baronma niko­
laim airCia SamilTan molaparakebis gasamarTavad. igi gr.
orbelianis mosamsaxure zaxarkasTan erTad wavida 1854
wlis agvistoSi vedenoSi imamisaTvis werilebis gadasace­
mad. ix. ak. gawerelias komentari, gr. orbeliani, werilebi,

148
II, gv. 328; verderevski mas sof. andrievskis mcxovrebad mi­
iCnevs, gv. 189.
35
jemal-ed-dini – yaziyumuxeli, miuridizmis erT-erTi cno­
bili qadagi daRestanSi, Samilis maswavlebeli, uaxloesi
mrCeveli da axlobeli. jemal-ed-dinis asul zaideTisagan
Samils hyavda ori Ze – yazi-mahmadi da mahmad-Safi, agreTve
ori asuli – nafiseTi da fatimaTi, – wers ak. gawerelia.
ix. al. diuma, gv. 493. aq raRac meqanikuri Secdoma unda
iyos, radgan zaideTisagan Samils hyavda sami Svili: naja­
vaTi, baxu-mesedu da mahmadi; jemal-ed-dini, yazi-mahmadi,
mahmad-Safi, nafiseTi da fatimaTi mas hyavda Tavisi meore
colis fatimaTisagan (ix. verderevski, gv. 162, agreTve ak.
gawerelias mierve Sedgenili Samilisa da misi naTesavebis
genealogiuri Sto, gr. orbelianis werilebi, II). daRestnis
damarcxebis Semdeg jemal-ed-dini osmaleTSi gadasaxlda
(al. diuma, kavkasia, ak. gawerelias SeniSvna, gv. 493).
36
hazavaTi – brZola giaurTa (umTavresad rus-qarTvelTa)
winaaRmdeg.
najavaTi – Samilisa da zaideTis asuli, romelsac maxinji
37

fexebi hqonda. kalugaSi, sadac damarcxebis Semdeg cxov­


robda Samili, misTvis umkurnalia eqim korJenevskis da
mourCenia. Samilis mier arabulad dawerili madlobis ba­
raTi am eqimisadmi inaxeba ak. gawereliasTan.
38
fatimaTi – onsoqoloeli aqimis abdul azizisa da bakos
asuli. Samilma igi SeirTo 30-ian wlebSi. gardaicvala 1845
wlis darRos cnobili eqspediciis dros. deda jemal-ed-
dinisa, yazi-mahmadisa, mahmad-Safisa, nafiseTisa da fatima­
Tisa. ix. Samili da misi naTesavebis gen. Sto.
39
mahmad-Safi – Samilis mesame vaJi, Runibis kapitulaciis
Semdeg mamasTan erTad cxovrobda ruseTSi, bolos – gen­
eral-maiori (al. diuma, kavkasia, gv. 499).
40
bako – verderevskis mixedviT, baxu. ix. gv. 163. ak. gawer­
eliac bakod miiCnevs; fatimaTis deda, jemal-ed-dinisa da
misi da-Zmebis bebia.

149
41
baroni vrangeli – al. ev. vrangeli, general-adiutanti
(1804-1880), 1858 wels kaspiis mxareTa gamgebeli da daR­
estnis jarebis sardali, 1859 wels ieriSiT aiRo Samilis
rezidencia saCaCnoSi vedeno (al. diuma, kavkasia, gv. 485).
42
yurani miuTiTebs: `Tqvens colebs umzireT ndomiT, mohsw­
yviteT TqvenTvis Senaxuli nayofi. neba gaqvso, hsWamoT da
svaT, vidre SeiZloT TeTri Zafis garCeva Sav ZafSi. mas ukan
mkacrad daiceviT marxuloba Ramemde. im xanebSi Tqvens co­
lebs ar miekaroT. umjobesia dro gaataroT saTno saqmiT
jameebSi. aseTia RvTis sazRvrebi~ (yurani, Tb., 1906, gv. 29,
Tavi II, sura 183).
43
cinga – vitamin `c~-s naklebobiT gamowveuli avadmyofoba.
gansakuTrebiT farTod iyo gavrcelebuli warsulSi. axasi­
aTebs yurebis, cxviris, tuCebis, TiTebis silurje, nunebis
dasieba da sisxldena, myrali suni pirSi, kbilTa moryeva
da cvena.
44
xasav-iurTi – yofili cixesimagre (agebuli 1816 wels)
mdinare iariaksus marjvena napirze. 1848 wlidan yabardos
qveiTTa Stabis sadgomi, bolos `sloboda~ (ak. gawerelias
komentari). groznodan mdebareobs 72 versze. ix. Е. Вейден-
баум. Путеводитель по Кавказу. Тифлис, 1888, стр. 259.
45
e. verderevski piriqiT miuTiTebs. ix. misi wignis 82-e da
89-e gverdebi.
46
diuma `kavkasiaSi~ wers: `amas winaT Samilma mTebSi tyviis
qarxana aago~. Tofis wamals daRestanSi ramdenime adgilas
amzadebdnen: onsoqoloSi, RunibSi, dabolos, didi raode­
nobiT – vedenoSi. ak. gawerelia miuTiTebs, rom vedenoSi
qarxanas xelmZRvanelobda jibrail onsoqoloeli (al. di­
uma, gv. 494).
47
felisieni daviTi (1819-1876) – frangi kompozitori, 1869
wlidan safrangeTis institutis wevri; frangul musikaSi
orientalizmis pirveli Semomtani, avtori operebisa: `bra­
ziliis margaliti~, `safironi~, `lala ruk~ (romantikos
Tomas muris poemis mixedviT) da sxv. masve ekuTvnis piese­

150
bi `aRmosavluri melodiebi~, oda-simfonia `qristefore
kolumbi~...
oda-simfonia `udabno~ Seqmna 1844 wels poet o. kolenis
teqstze.
TviTon saintereso pirovneba gaxldaT. 1833-1835 wleb­
Si misionerobda axlo aRmosavleTis qveynebSi, sadac uto­
piur ideebs qadagebda. aq Seiswavla da Sekriba aRmosavlu­
ri melodiebi, rac Semdeg Tavis originalur nawarmoebebSi
saTanadod gamoiyena.
1856 wels felisien davidis `udabno~ Sesrulebula pe­
terburgSi. `muzikalni i teatralni vestniki~ 1856 wlis
me-11 nomerSi aqveynebs a.g. serovis werils `wina kviris
koncertTa mimoxilvas~. imis gasaTvaliswineblad, Tu ra­
tom moagona ana dranses nafiseTis arabulma simRerebma
`udabno~, zedmeti ar iqneba ramdenime amonaweris moyvana
am statiidan.
oda-simfonia `udabnom~ parizSi didi aurzauri gamoi­
wvia. parizulma Jurnal-gazeTebma igi daayenes beThovenis
simfoniebis gverdiT da mis avtors argunes epoqis geniis
wodeba, Tanac axali gzis maCvenebeli geniisa – aRiares ra
xmebis samyaros kolumbad... aRniSnul oda-simfoniaSi zogi
ram sakmaod kargic aris. gansakuTrebiT efeqturia misi
orkestrireba, adgil-adgil ki garkveuli poeturobac. mas­
Si zustad aris aRqmuli da miniSnebuli bevri adgilobrivi
`egvipturi~ kolorituli hangi...
aRmosavluri hangebi rom erTmaneTis msgavsia, es imi­
Tac mtkicdeba, rom hangi, rac f. davidis oda-simfoniaSi
gvxvdeba, zustad meordeba m. i. glinkas opera `ruslanSi~
da es imitom, rom erTma kompozitorma igi Caiwera naturi­
dan, egvipteSi, xolo meores kavkasiidan Camoutanes...
nawarmoebis pirvel nawilSi kargia qaravnis marSi melo­
diis originalurobiTa da efeqturi damuSavebiT. tramalis
qariSxali gamoxatulia mSvenivrad... mueZinis simRera gad­
mocemulia sworad, Tumca ramdenadme velurad da ulaza­

151
Tod (ix. a.n. serovi, kritikuli statiebi, t. I, sankt-pete­
burgi, 1892).
48
baroni nikolai – leonti pavles Ze nikolai (1829-1891),
general-maiori, yabardos polkis komandiri 1852-1857
wlebSi da xasav-iurTis cixis komendanti, SemdegSi – gen­
eral-adiutanti. mis Sesaxeb wyaroebi ix. gr. orbeliani,
werilebi, II, gv. 326. l.p. nikolai Zma iyo al. nikolaisi,
visac colad esva daviT WavWavaZis dai sofio. amitomac
iRebda aseT gulmxurvale monawileobas tyveTa gamoxsnaSi.
1855 wlis 22 ivliss gr. orbelianisadmi miweril werilSi
nino griboedova werda: `...baron nikolaisagan davalebulni
varT erTob. aseTi megobroba da moyvroba gviCvena im Cvens
saSinel ubedurebaSi!~ axalgazrda, metad sasiamovno, sim­
paTiuri, Tavaziani leonti pavles Ze – ase axasiaTebs mas
zisermani wignSi `25 weli kavkasiaSi~, gv. 312.
49
qristes mibaZva – ufro zustad `De imitatione Christi~ (`О под-
ражании Христу~). es Teosofiuri Sroma miewereba Sua sauku­
neebis mistikoss Tomas kempenels (T. xamerkens, 1380-1471).
kempeni diuseldorfis axlos mdebareobs. fsevdonimic aqe­
dan momdinareobs; ekuTvnis ramdenime religiuri traqta­
ti. yvelaze popularuli ki maT Soris gaxda laTinur enaze
dawerili `qristes mibaZva~, romlis mTavari ideaa asketiz­
mi da gandgoma, zneobrivi TviTsrulqmna.
k. kekeliZis saxelobis xelnawerTa institutSi mivagen­
iT am naSromis ramdenime Targmans. erT-erTis winasityvaSi
weria: `awe qristes mier Zmano sulierno, radgan es wigni
TiTqmis yovelT guarT enaze gadaTargmanebuli aris, aw, me
vifiqre, rom qarTulis gvari am madlisagan ar gamovardes
(ix. H-3133, kemfeli Toma, mibaZva qristesi, 4 nawilad). iqvea
narkvevi `cxovreba T. kemfelisa~, xolo Q-513 nomriT dac­
uli teqsti gvamcnobs, rom `Tanadgoma qristesi~ uTargmnia
gorel daviT papasSvils romSi `propaganda fideSi~ swavli­
sas 1740 wels. es wigni quTaisis kaTolikuri eklesiis naqo­
nia. Q-541 nomriT aris daculi mesame teqsti. Tbilisis re­

152
spublikur sajaro biblioTekaSi ki moipoveba gorSi 1889-
1890 wlebSi gamocemuli Toma kemfelis `mibaZva qristesi~,
laTinuridan Targmnili patris anselmo mRebriSvilisagan.
stili gaukeTebia niko lomours.
am wignTan dakavSirebiT aRsaniSnavia Semdegi: daviT
guramiSvili `qarTlis WirSi~ erTgan wers: qarTvelebi
airivnen, dairyvnen, iwyes parva, taceba, kacTa kvla, Rmer­
Tsa da xelmwifes arad dagidevdneno. am viTarebaSi mefis
rCeuli kariskacebi (igulisxmeba sulxan orbeliani da sx­
vani) tyuilad ki ar iyvnen, cdilobdnen xalxis sawaRmarTo
gzaze Semobrunebas da sxva RonisZiebebTan erTado –
aswavlidian rCeulni TavianT qveynis mefisa,
waukiTxian brZaneba, gamoTargmnili kefisa.
guramiSvilis pirvel gamocemebSi `kefisa~ ganmartebu­
li iyo, rogorc kefa, Tavis ukana nawili; Semdeg es absurdi
gamoaswores da sulxan-saba orbelianis leqsikonze dayrd­
nobiT ganmartes – `kefisa~ niSnavso xelnawer furcels. am
konteqstSi es gagebac bundovania da aSkarad gaugebari.
raki viciT, rom Toma kemfelis wignSi `qristes mibaZva~ aris
rCevebi, Tu rogor daicvas WeSmaritma qristianma rjuli
da wesiereba, Tavisi qveynisa da qristianobis wesebi, amitom
safiqrebelia, rom daviT guramiSvilis `kefisa~ niSnavdes
`kemflisa~-s. ese igi, mefis kariskacebi xalxs ukiTxavdnen
wigns, kemflis gadmoTargmnil naSroms, romlis meoxebiTac
qristianul rwmenas umtkicebdneno. `kemfelisa~ sariTmo
klauzulaSi advilad mogvcems sityvas `kefisa~. gavixse­
noT, rom sxvagan guramiSvili riTmaSi sityva `monisla~-s
ase asworebs – `monisa~, `fetvi~-s magivrad wers sityvas
`feti~. `qristes mibaZva~ kemflisa maSin marTlac sWirde­
boda qristianobisagan ganmdgar ers.
Tu es asea, maSin dgeba sakiTxi: kemfelis msoflioSi
popularuli wigni `qarTlad~ jer kidev 1720-30-ian wlebSi
SemoutaniaT vatikansa da mis `propaganda fides~ (`propa­
ganda fide~ – vatikanSi sagangebo saswavlebeli, sadac so­

153
mex da qarTvel axalgazrdebs kaTolikur ideebze zrdid­
nen, amzadebdnen patrebad da Semdeg qarTlsa da somxeTSi
samisionero moRvaweobisaTvis agzavnidnen).
50
haji-rebili – TaTris qali, Samilis Svilebis aRmzrdeli.
51
muraviovi (karski) – nikoloz nikolozis Ze (1794-1866), in­
fanteriis generali 1853 wlidan, dekabrist a. n. muraviovis
Zma; msaxurobda kavkasiaSi, monawileobda ruseT-sparseTisa
(1826-28) da ruseT-TurqeTis (1828-29) omebSi, mfarvelobda
dekabristebs, ris gamoc samsaxuridan daiTxoves. 1848 wels
kvlav daubrunda samsaxurs; 1854 wels dainiSna kavkasiis
mefisnacvlad da kavkasiis korpusis mTavarsardlad; aiRo
yarsi. aqedanaa misi zedwodebac – karski.
52
nadeJda pisareva – rogorc Cans, ilia batoniSvils mesame
qaliSvilic hyolia – pisarevze gaTxovili. rac Seexeba uf­
ros vaJs petres, yarsis aRebisas mokles 1855 wlis 17 seq­
tembers, daibada 1836 wels.
53
imxanad misi polki poloneTis samefoSi imyofeboda. ix.
verderevski, gv. 384.
54
samegrelos mTavrina – ekaterine WavWavaZe-dadianisa,
daviT aleqsandres Ze WavWavaZis dai, romelsac nik. bara­
TaSvilma uZRvna leqsebis cikli (`sayure~, `Tavadis W...Zis
asuls ek...nas~ da sxv); maSindeli saqarTvelos ulamazesi
feria, visac sxvebmac uZRvnes leqsebi, kerZod, gr. orbe­
lianmac. rogorc cnobilma mkvlevarma Salva alxaziSvilma
daadgina, misTvis leqsTa cikli uZRvnia lermontovsac (ix.
Jurn. `mnaTobi~, 1957, #1, gv. 186, `lermontovi saqarTvelo­
Si~).
55
ana – ana dranse (Anna Drancey), frangis qali, romelic
guvernantad msaxurobda Tavad daviT WavWavaZis ojaxSi;
zrdi­da daviTis or qaliSvils – mariamsa da salomes. mTe­
li tyveoba kneinebTan erTad gaatara da Semdeg parizSi da­
brunebulma gamosca wigni `Samilis tyve qalebi~. rogorc
Cans, parizSi hyolia datovebuli moxuci deda da 10 wlis
vaJi. jer kidev ruseTSi myofs verderevskisaTvis ganucxa­

154
debia, rom gadawyvetili hqonda daewera tyveobis Tavga­
dasavali. ix. verd. gv. 372; marTlac, 1857 wels parizSi ga­
movida misi wigni, rac rusulad Targmna kirile Ziubinskim
da uZRvna d. WavWavaZes. rusuli Targmani gamoica samjer
da ara orjer, rogorc amas ak. gawerelia aRniSnavs. ix. al.
diuma, kavkasia, Tb., 1970, gv. 12. samive gamocema TbilisSi
ganxorcielda. pirveli – 1858 wels, xolo meore da mesame
– 1859 wels. samive sxvadasxva formatisaa. i. griSaSvilis
biblioTeka-muzeumSi daculia samive gamocema. uintereso
ar iqneba, gavecnoT am egzemplarebis im warwerebs, rac
poeti-akademikosisa da didi qarTveli bibliofilis kalams
ekuTvnis, miT ufro, rom qarTuli Targmanis sakiTxebsac
gviTvaliswinebs: erT gamocemaze Semdegia warwerili: `iSvi­
aTia, i. griSaSvili~; meoreze – `es wigni naTargmni yofila
da unda dabeWdiliyo kidec, magram aRar daibeWda: `ciskar­
Si~ vkiTxulobT: `pirvelis ianvriTgan ixilven mkiTxvelni
im sasiamovno anbavsa, romelisaca kiTxvis survili bevrsa
aqvs – es anbavi iqneba naTargmni qalis dranses TxzulebiT­
gan, romelica Cinebulad aRwers Taviss SamilisgniT daty­
vevebasa da datyvevebasa kn. il. orbelianis da kn. d. WavWa­
vaZis saxlobisas~ (`ciskari~, 1860 w.). i. griSaSvili; mesame
calze aweria: `dranses wigni unda gamosuliyo qarTulad~.
am axlos xanebSi eqneba (e. i. enfijianis wignis maRazias, – i.
g.) agreTve gasasyidi `Samilis tyveni~ francicul enazed
SeTxzuli TviT tyve qalis dransesi – naTargmni i. kere­
seliZisa, gamocemuli enfinjiancisagan (`ciskari~, 1859 w.
noemberi, gv. 279, ydaze)~.
amrigad, irkveva, rom iv. kereseliZes, `ciskris~ redaq­
torsa da gamomcemels, qarTulad uTargmnia es wigni da
dasabeWdadac mzada hqonia, Tumca bolos, raRac mizeziT,
veRar gamoucia igi.
Samilis mier qarTvel mandilosanTa gatacebis ambavs
araerTxel iyenebs Tavis nawarmoebebSi berta zutneric.

155
ix. n. kakabaZe, n. ruxaZe, kavkasia da saqarTvelo germanul
literaturaSi, Tb., 1963, gv. 47-48, 105-114.
56
mdinare miCiki igulisxmeba, romlis axlosac moxda gacv­
la.
57
bagrationi – albaT, igulisxmeba iv. rom. bagrationi, da­
Restnis cxenosanTa regulirebuli polkis ufrosi, maiori,
Semdeg – polkovniki, magram igi 1855 w. ar yofila polkov­
niki (ix. aqtebi, t. 12, gv. III da a. zisermani, gv. 214, agreTve
verderevski, gv. 299; al. diuma, kavkasia, gv. 485).
58
kurinskis simagre – rusTa yvelaze ukiduresi gamagreba
daRestnis xazze, xasav-iurTTan axlos. gaSenebuli iyo
kaCkalikis qedis ZirSi, md. miCikis velze.
59
nikoloz pirveli – nik. pavles Ze romanovi (daib. 1796 w.
gardaicvala 1855 wlis 18.2). tyveTa gacvla ki moxda 10.3.
60
ilia bagrationi – ilia batoniSvili, saqarTvelos uka­
naskneli mefis giorgi XII-is Ze, gardaicvala 1855 w.
61
uspenskis taZari – moskovis kremlis taZari. am saxel­
wodebis eklesia ruseTSi bevria, rac SemdegiT aixsneba:
RvTismSoblis miZinebis xsovnis aRsaniSnavad agebdnen miZi­
nebis taZrebs.

156
Anne Drancy
SHAMIL’S CAPTIVE WOMEN
Summary

Anne Drancy’s “Shamil’s Captive Woman” came out in Paris in 1857.


Alexandre Dumas wrote about it: “The events of Caucasia and Shamil are
described in this book as it befits a woman’s observant eye”.
Madam Drancy characterizes both Georgians and Lezghins as a peo-
ple of brave, chivalrous nature, considering the clashes that took place
between them as the imperial crime of tsarism.
The book touches also upon the ethnography of Caucasian peoples
and their relations, producing true portraits of well-known historical per-
sons (Shamil, Grigol Orbeliani, David Chavchavadze, Jemal-ed-Din...).

157
saZieblebi

pirTa saxelebi

a giorgi XIII (saqarTvelos ukan­


aleqsandra (daviT WavWavaZis askneli mefe) 4
bavSvebis ZiZa) 34, 36, 47, 48, golicina 65
84 gorliCenko, WavWavaZeTa oja­

aleqsandre II, ruseTis impe­ is eqimi 9, 14
ratori 118, 136, 137, 139,
140 d
amineTi (Samilis mesame coli) daniel-begi (Samilis Svils ya­
70, 72-75, 77-81, 84, 86, 97, zi-mahmadis simamri) 41, 69,
100, 106, 107, 109, 125 80, 134
ana ix. SuaneTi darejani (Tavadis mouravis
me­u­Rle) 26, 85
b
bagrationi anastasia (ilia bag­ e
rationis coli) 137, 139 eva 38, 47, 63, 95, 128, 130
bagrationi ivane (daRestnis elo 22, 47, 63, 120
cxenosanTa polkis ufrosi)
134, 135 v
bagrationi ilia (giorgi XII-is voroncovi mixeil simeonis Ze
vaJi) 136, 137 42
bako (fatimaTis deda) 73, 74, vrangeli petre nikolozis Ze
80, 86, 125 (generali) 77
baraTaSvili nino 7, 54, 57, 90,
105-109, 112, 129, 130 z
barbare (axalgazrda qali­
Svi­ zaideTi (Samilis pirveli co­
li) 88 li) 66, 70, 73-75, 77-81, 84,
88, 93, 97, 104, 113-116, 121,
g 124-127, 129, 130
giorgi XII (ix. giorgi XIII) zaideTi (Samilisa da SuaneTis
asuli) 71, 92, 112, 128

158
zuria (daviT WavWavaZis glexi) muraviovi nikoloz nikolozis
10-12 Ze 117

T n
Tamari (Tarjimani) 114, 115 nadeJda pisareva (savaraudod
Tekla (Tavadis mouravis gogo­ ilia batoniSvilis qaliSvi­
na) 85, 86 li) 117
Tinia (Tavadis deida) 10, 12, nanani (amineTis deda) 73
15, 19 nafiseTi (Samilisa da fatima­
Tis asuli) 71, 80, 85, 86
i najavaTi (Samilisa da zaideTis
ivane 29-31, 35-37, 59, 60 asuli) 70, 109, 116
niko (moaxle katerinas Svili)
k 84
karimaTi (Samilis Svilis yazi- nikolai baroni (daviT WavWava­
mahmadis coli, daniel- Zis dis – sofios meuRle)
begis asuli) 80, 81, 128-130 101, 117, 118, 134, 136
katerina (ana WavWavaZis moaxle) nikoloz I, ruseTis imperatori
84, 88, 106 39, 41, 117, 120
katerina (barbare orbelianis nikolozi (ilia bagrationis
vaJis gamdeli) 50, 55, 62, Svili) 137
112, 130
o
l orbeliani barbare 7, 12, 13,
lucia (ana WavWavaZis moaxle) 15, 16, 19, 21, 32-34, 36, 38-
21, 47 41, 43, 45, 47, 50, 57, 63-65,
72, 84, 87-89, 101, 102, 106,
m 107, 111, 112, 114-116, 119,
mahmad-Safi (Samilisa da fati­ 124, 128, 130, 131, 133, 137,
maTis vaJi) 71, 85 139
mahmada 65 orbeliani giorgi 7, 15, 16, 22,
melano (elos deda) 63, 119, 32, 38, 40, 50, 62, 88, 92, 99,
121 112, 119, 126, 128, 130, 133
orbeliani grigoli 57, 65, 87

159
orbeliani iliko 8, 39, 40, 64, W
88, 138 WavWavaZe aleqsandre (daviT
WavWavaZis vaJi) 5, 21, 38,
p 52, 84, 91, 99, 126, 130
pelago 51, 53, 91, 94, 95 WavWavaZe ana (daviT WavWavaZis
meuRle) 4, 7, 10, 13-15, 18,
r 19, 21, 25, 34, 38, 41, 42, 47,
readi nikoloz andrias Ze 42 50, 52, 63, 64, 88, 92, 101,
104, 112, 114, 115, 124, 126-

f 128, 130, 131, 134, 137, 139,

farizaTi (Samilis msaxuri) 140

100 WavWavaZe daviT 4, 6, 8, 14, 15,

fatimaTi (Samilis gardacvl­ 41-43, 65, 87, 111, 112, 115-

ili coli) 71 121, 125, 126, 130, 132, 134,

fatimaTi (Samilisa da fatim­ 135, 138, 139, 140

aTis asuli) 71, 80 WavWavaZe Tamar daviTis asuli)

felisieni daviT 100 5, 23, 38, 47, 130


WavWavaZe lidia daviTis asuli
5, 9, 15, 18, 21, 25, 26, 36,
y
38, 63
yazi-mahmadi (Samilis da fati­
WavWavaZe maria daviTis asuli
maTis vaJi) 41, 71, 80, 81,
5, 12, 15, 17, 18, 22, 24, 60,
114, 115, 134
83, 87, 101, 104, 109, 125,
yonaRo (Samilis colebis msax­
130
uri) 94, 95
WavWavaZe niko (daviT WavWavaZis
naTesavi) 43, 46, 131
S
WavWavaZe salome 5, 12, 15, 18,
Samili 5, 8, 24, 25, 37-42, 52-54,
22, 38, 47, 60, 83, 87, 101,
57-59, 61-63, 65-67, 69-83, 85-
104, 109, 125, 130
87, 91-100, 102-136, 139
SuaneTi (Samilis meore coli),
x
igive ana 62, 70-75, 77-81, 84,
xaji (Samilis mouravi) 38, 63,
86, 89-93, 95, 96, 105, 108-
65, 85, 95, 97, 100, 105, 114,
115, 120, 122, 124, 127-130
120, 121, 125, 129, 132-134,
145

160
j h
jemal-ed-dini (zaideTis mama) hasani 125
66, 115, 121, 122, 124 haji (ix. xaji) 133
jemal-ed-dini (Samilis da haji-rebili (Samilis Svilebis
fatimaTis vaJi) 39, 64, 71, aRmzrdeli) 105-109, 113,
87, 94, 107, 108, 110, 111, 114, 129
117, 118, 122, 125, 126, 129, haji-qemiri 27-34, 37, 38, 59,
134, 135 69

geografiuli da eTnikuri saxelebi

a v
azia 5, 7 vedeno 39, 41, 42, 53, 56, 67,
alazangaRma mxare 24 71-73, 78, 83, 92, 95, 96, 122,
alazani 8, 10, 21, 23 132
alaznis veli 4 vladikavkazi 94, 117, 118
alaznis zoli 5
amierkavkasia 5 T
arabebi 22 TaTrebi 65, 138
Tbilisi 3, 4, 6-8, 10, 15, 41, 42,
d 86, 88, 122, 136, 138, 139
darRo 71, 125 Telavi 4, 8-11, 14, 19
daRestani 138 Temur-xan-Sura 138
derbenti 138 Turqebi 8, 40, 54

e k
evropa 78, 81 kavkasia 42, 76, 117
elizavetopoli 138 kavkasiis mTebi 8
kaxeTi 4-6, 130

161
konstantinopoli 51 s
kurinskis simagre 134-136 sankt-peterburgi 137, 139
safrangeTi 3, 65, 101, 102, 138
l saqarTvelo 3, 64
lekebi 5, 8-16, 20-22, 25, 31, 43, somxebi 11, 51, 71, 119
44, 46-48, 51-53, 56, 57, 66-
68, 76, 81, 85, 88, 92, 93, 98, u
110, 119, 123, 131, 134, 135 uspenskis taZari (moskovis
kre­­mlis taZari) 139
m
mTielebi 14, 16, 19, 20-24, 26, f
27, 28, 31-36, 38, 40, 42-46, foxalis koSki 36, 38, 42, 43,
49, 50-52, 57, 59, 63, 66, 67, 56
95, 98, 125, 126 frangebi 17, 32, 33, 55, 56, 64,
mozdoki 71 137
moskovi 88, 117, 136, 139
moskovis kremlis taZari (ix. q
uspenskis taZari) qarTvelebi 6, 13, 15, 24, 33, 35,
43, 46, 51, 57, 60, 64, 68, 82,
p 84, 89, 98, 108, 112, 130
parizi 87, 102 qistebi 73
petergofi 139, 140
poloneTis samefo 118 y
yubani 138
r
rusebi 6, 32, 33, 41, 42, 52, 54, S
56, 62, 63, 67, 68, 71, 77, Sarafovo 137
91, 98, 120, 122, 125, 128,
131-135, 140 C
ruseTi 6, 33, 64, 67, 123 Cerqezebi 108
CeCnebi 17, 22, 26, 66, 98
Cinelebi 96

162
w x
winandali 3-5, 7-10, 12, 17, 22, xasav-iurTi 92, 93, 112, 117,
25, 26, 33, 35, 51, 58, 62, 65, 118, 125, 126, 128, 136, 138
71, 95, 114, 119, 139

163
sarCevi

I. Tbilisidan gamgzavreba. winandali........................................3


II. meduqne..............................................................................................9
III. lekebi. tyveoba...........................................................................13
IV. winandlis gaZarcva. gamgzavreba.........................................17
V. alazani............................................................................................21
VI. Tavdasxma. lidias sikvdili...................................................24
VII. Rame tyeSi. haji-qerimi..........................................................27
VIII. ZiZa................................................................................................31
IX. foxalis koSki.............................................................................36
X. Tavadi iliko orbeliani..........................................................39
XI. vedenoSi gamgzavreba................................................................41
XII. mwyemsebi.......................................................................................45
XIII. moxuci mola..............................................................................50
XIV. kvlav gzaSi................................................................................53
XV. axalgazrda mola......................................................................55
XVI. pirbade........................................................................................56
XVII. Samilis auli............................................................................58
XVIII. Samilis colebi......................................................................61
XIX. franguli werili....................................................................63
XX. imami Samili................................................................................66
XXI. zaideTi. SuaneTi. amineTi....................................................70
XXII. ojaxuri yofis wvrilmanebi...............................................74
XXIII. sami kaba. Samili da amineTi..............................................77
XXIV. yazi-mahmadi.............................................................................80
XXV. axali wamebani. nafiseTi da Tekla.................................82
XXVI. barbare. kneina orbeliani.................................................87
XXVII. eqimbaSebi. avi Tvali. pelago.........................................91

164
XXVIII. qorwili vedenoSi...............................................................95
XXIX. mowyeniloba.............................................................................99
XXX. qurqi........................................................................................ 104
XXXI. Tavadis asuli nino baraTovi da haji-rebili....... 106
XXXII. bWoba tyveTa gayidvis Taobaze................................... 110
XXXIII. Samilis ukanaskneli pirobebi..................................... 114
XXXIV. jemal-ed-dini, Svili Samilisa................................... 117
XXXV. portreti. melano............................................................ 119
XXXVI. jemal-ed-dini, zaideTis mama. darviSi.
gaTavisufleba................................................................................ 121
XXXVII. gamgzavrebis win.............................................................. 125
XXXVIII. gamomSvidobeba................................................................ 129
XXXIX. dabruneba. meetle........................................................... 131
XLLL. gacvla. kurinskis cixesimagre......................................... 133
XLLI. xasav-iurTi. Tbilisi. moskovi.
imperatori aleqsandre II.......................................................... 136

SeniSvnebi........................................................................................ 141

Anne Drancy, Shamil’s Captive Women (Summary)........................ 157

saZieblebi
pirTa saxelebi...................................................................... 158
geografiuli da eTnikuri saxelebi............................ 161

165
sagamomcemlo jgufi

laSa gadelia
ana kvanWiani
lika sxirtlaZe
gela filiSvili
mayvala xatiaSvili
TamTa janaSia
aleqsandre jiquriZe

garekanis dizaini
ilia xelaiasi

gamomcemloba artanuji
Tbilisi, ilia WavWavaZis gamz. 17 b. 25-05-22, 91-22-83, 8(93) 25-05-22.
artanuji@artanuji.ge www.artanuji.ge

También podría gustarte