Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Ana Dranse Shamilis Tyve Qalebi PDF
Ana Dranse Shamilis Tyve Qalebi PDF
gamomcemloba
artanuji
`sami muSketeris~ avtori aleqsandre diuma rom kavkasi
isaken didi farTifurTiT gamoiWra da cnobili wigni `kavka
sia~ Seqmna, iciT, saamisod ram ubiZga? – madam dranses `Sami
lis tyve qalebma~, romelic parizSi 1857 wels gamoica da
romlis Sesaxebac diuma werda: kavkasiisa da Samilis ambe
bi am wignSi isea aRwerili, rogorc es qalis dakvirvebul
Tvals Seeferebao.
madam dranse qarTvelebsac da lekebsac mamac, rainduli
bunebis xalxad gvixasiaTebs da maT Soris momxdar Setake
bebs carizmis imperiul danaSaulad miiCnevs.
es wigni kavkasiis xalxTa eTnografiasac, maT urTierTo
bebsac exeba da cnobil istoriul pirTa (Samilis, grigol
orbelianis, daviT WavWavaZis, jemal-ed-dinis...) utyuar por
tretebsac gvawvdis.
meore gamocema
3
asea Tu ise, tyuilad rodi uTqvamT: `eZiebde da hpo
vebdeo~. SemomTavazes guvernantis adgili. axla safiqreb
lad es gamiCnda – rogor gavZRolodi mecadineobas – am
saqmisa xom bevri araferi gamegeboda? bolos momagonda,
rom cota xans adrec mimuSavia aRmzrdelad, rom TviTon
ve gavzarde sakuTari vaJi da rom, bolos da bolos, wi
nadadebas maZleven axla pawawina bavSvebs vaswavlo, Tumca
TviT mamazeciermac ki ar icis, ra, da davTanxmdi. ase da
amgvarad, 1854 wlis damdegs pirvelad Sevdgi fexi Tavad
WavWavaZis ojaxSi, rogorc misi ori ufrosi gogonas dam
rigebelma. gadauWarbeblad vambob: Cemi mdgomareoba am
saxlSi swored rom SesaSuri gaxldaT. Tavadi WavWavaZe,1
erT-erTi ukeTilSobilesi qarTuli gvaris warmomadgen
eli da misi meuRle ana,2 saqarTvelos ukanaskneli mefis
giorgi XIII-is SviliSvili, did yuradRebas maqcevdnen da
alersianad mepyrobodnen. aRsazrdelebiTac kmayofili
davrCi. eseni iyvnen momxibvleli pawia arsebani – Tvinierni
da Wkvianni, romlebic pirveli naxvisTanave Semiyvarda da
Semiyvarda gulmxurvaled. Cemi cxovreba warimarTa wyna
rad da aRuSfoTeblad, swored ise, rogorc msurda da
aRaraferi damrCenoda, bedis kurTxevis garda.
dadga gazafxuli. mdidrulma samxreTulma bunebam ga
moiRviZa. gonebaSi mTeli Tavisi simSvenieriT mesaxeboda
sofluri cxovreba. kneina WavWavaZe am dros Cveulebriv
tovebda xolme Tbiliss misi mcxunvare dReebis gamo da
mTels zafxuls kaxeTSi, Tavis vrcel mamulSi – winandal
Si atarebda, romelic am qalaqidan 90, xolo Telavidan 7
versze mdebareobda. aq, qmris mSobliur saxlSi, igi miece
moda xolme im netar gancxromas, rac samxreTelTa damaxa
siaTebeli Tvisebaa. xedi am sasaxlidan momxibvlelia. mis
winaSe, Tvalmiuwvdom sivrceze, gadaSlilia alaznis veli,
romelsac samarTlianad SeiZleba uwodo bunebis saocreba.
4
es sakvirveli xaliCa gemovnebiT aris moqsovili soflebis,
zvrebis, baRebis, tyeebis, mindvrebisa da koromebis mier.
mas Soreulsa da idumals xdis msubuqi nislovanebis Txe
li, faqizi, saucxoo moxatulobani. vels Suaze kveTs alaz
nis farTo zoli, xolo iqiT, moSorebiT, qalwulebrivad
xasxasa, xSiri tyeebiT dafaruli cadaziduli mTebi mija
rulan. Znelad warmoidgenT am velze uSesaniSnaves adgils.
aseve aranakleb Znelia ipovo qveyana, romelic amaze metad
iyos dajildoebuli bunebis sikeTiT. udavod es iqneboda
amierkavkasiis saukeTeso kuTxe, saSineli ubedureba rom
ar sWirdes. misi miudgomeli mTebis gadaRma Sefarebuli
arian lekTa yaCaRuri tomebi, romlebic xan didi razme
biT, xanac patar-patara gundebiT moulodnelad acxrebi
an am kuTxis mcxovrebT, awiokeben, Zarcvaven, xocaven anda
tyved mihyavT.
ivnisis damdegs kneinam gamoacxada, rom winandals
ewada wasvla Tavisi gogonebianad. ori ufrosi gogona –
sofio da maria, vTxove, CemTvis moendo. sxva bavSvebs ki,
Zalze mcire asakisani rom iyvnen, Cemi samsaxuri arad ga
moadgebodaT: Tamars jer kidev ar mieRwia oTxi wlisaTvis,
xolo aleqsandre da lidia ZuZus wovdnen.
swored am xanebSi qalaqad xma dairxa: Samili kaxeTze
dacemas apirebs lekTa didi laSqriTo. Cven Zalian cota
ram gvjeroda amgvari xmebisa, da miT ufro naklebad vfiq
robdiT im saSinel ubedurebaze, rac ramdenime xnis Semdeg
yvelas gvxvda wilad. Tavadma mainc saWirod cno, Seemowme
bina am xmebis siswore. cnobebma, rac man sando wyaroebidan
Seagrova, igi savsebiT daamSvida da winaaRmdegoba aRar
gauwevia Cveni gamgzavrebisaTvis.
daiwyo mzadeba, rasac ramdenime dRe dasWirda. aziaSi
aseTi Cveva aqvT: msgavs SemTxvevebSi ara marto mgzavro
bisaTvis aucilebeli da saWiro nivTebi miaqvT Tan, aramed
5
yovelgvari moZravi qonebac, da Cveni Cveulebrivi gamgzav
reba gadasaxlebas daemsgavsa. saxlSi daiwyo uCveulo saq
mianoba. didad gamikvirda, sayidlebze wasvla-wamosvlisa
da vizitebis Semdeg, ra grZel mwkrivad gaiWima zeda sar
Tulidan urmebamde divnebi, skamebi, noxebi, sarkeebi da a.S.
samzareulo WurWlis CaTvliT. amas mosdevda sxvadasxva
sunel-saneleblebi, Cai, Saqari, Zafebi, Saleuli, abreSumi,
saTamaSo karti, carci (ruseTSi carcs TamaSis dros iyene
ben da warmoudgenelic kia, am mizniT ise bevrs xarjaven)
da mravali sxva nivTi, rac mdidari da xalxmravali Tava
dis saxlobis aucilebel saWiroebas Seadgenda. ar daviwye
bodaT arc tansacmlis fareSebi, CiTis calebi, xami tilo,
narma, bambis SeRebili qsovili da sxv.
yvelaferi es Caalages, Sekres, SefuTes didi akuratu
lobiT. gvindoda kvira diliT gavsuliyaviT, magram sad
gurze Tavisufali cxenebi ar aRmoaCndaT da amitomac sam
SabaTs gavemarTeT; marTalia, orSabaTsac iyo SesaZlebeli
gamgzavreba, magram rusebi da qarTvelebi am dRes arafers
seriozuls ar akeTeben, radgan igi bednier dRed ar mi
aCniaT. Tbilisidan alionze gavediT, 18 ivnisi idga (Zv.
st.). gavcdiT Tu ara kaxeTis saguSagos, sufTa qarboria
SemogvefeTa da vigrZeniT, rom, bolos da bolos, Tavi da
vaRwieT qalaqis sulis SemxuTav mtversa da autanel xvats.
Rrmad, mTelis mkerdiT vsunTqavdiT da, meti rom ar SeiZ
leba, iseT netarebas ganvicdidiT.
mgzavroba or dRes gagvigrZelda. aRsaniSnavic bevri
araferi momxdara, Tu ar CavTvliT imas, rom mgzavrobis
pirvelsave dRes ori uremi gadagvibrunda. yovel sad
gurze dasvenebuli cxenebiT gvamaragebdnen da ase mivi
wevdiT win odnav zeaweuli ganwyobilebiT aRsavseni: Cven
migvacilebdnen Tavad WavWavaZis cxenosani glexebi; isini
gzaze rigrigobiT gvxvdebodnen rogorc memamule qali
6
saTvis TavianTi pativiscemis gamosaxatavad, ise saxifaTo
adgilebSi gavlisas Cveni dacvis mizniT. meore dRes etli
gagvityda da iZulebuli gavxdiT, mogzauroba safosto sa
zidriT dagvesrulebina. igi TiviT mofines da zed noxebi
dagviges. oTxTvalamac gaixrigina damSrali mdinaris qviT
mofenil kalapotze.3 Semdeg gzas orsave mxares miuyvebo
da didroni ayvavebuli broweulis xeebi. aziis mravalfe
rovani mcenareuli safari aq mTeli Tavisi didebulebiT
warmodga. bolos, rogorc iqna, daaxloebiT ori saaTisaT
vis, gorakebs Soris gamoCnda winandlis sasaxle, romelic
zed ufskrulis piras iyo wamoziduli. sazidriT mgzavro
bisagan uzomod daRlilebi ZlivZlivobiTa da gaWirvebiT
avlaslasdiT saxlamde mTis viwro bilikiT da, amgvarad,
Cveni mgzavrobis mizanic miRweuli iyo.
mcire Sesvenebisa da glexebis gamabezrebeli misal
mebebisagan Tavis daRwevis Semdgom kneinam xeli momkida
da Tavis SesaniSnav baRSi SemiZRva. vazis saucxoo xeivneb
ma, Jasminis fanCaturma, saukeTeso xexilma aRmafrTovana.
imaT rom mivesiyvaruleT, gemovnebiT mowyobil yvavilnar
Si gadavinacvleT. bavSviviT gaxarebuli davrbodi varde
bsa, broweulis, limonis, forToxlis xeebsa da kaprifo
liebs Soris. isini haerSi damaTrobel surnels afrqvevd
nen. aTasgvari siamovneba gvesaxeboda am jadosnur baRSi!
da ras warmovidgendiT, Tu am gansacvifrebeli samoTxidan
sul male saSinel jojoxeTSi amovyofdiT Tavs?!
Cveni Camosvlidan sami dRe iyo gasuli, rom gvestum
ra barbare orbeliani,4 kneina ana WavWavaZis RviZli dai 7
Tvis vaJiSviliT – Tavad giorgiTurT da 18 wlis muliS
viliT, Tavadis asul nino baraTaSviliTurT.5 mas Tan ax
lda agreTve giorgis ZiZa da ori msaxuri qali. Tbilisis
sicxeebiT Sewuxebuli, rasac SeeZlo cudad emoqmeda misi
vaJis saTuT janmrTelobaze, isic winandlis cixe-darbaz
7
Si eZiebda Svebas, magram ufro metad igi aq moiyvana Tavs
datexilma ubedurebam: im droisaTvis sami Tvec ar iyo
gasuli, rom misi qmari, Tavadi iliko orbeliani, mokles
TurqebTan Setakebisas6 da unugeSod darCenili qvrivi max
lobel adamianTa Soris lamobda dardis Semsubuqebas.
winandalSi ukve ramdenime yvelaze sasixarulo dRe
gavatareT. erTxel, mzis oqrocurvil sxivebSi molivlive
kavkasiis mTebis yinulovan mwvervalebs siyvaruliT rom
gavcqerodi, Tavadma WavWavaZem xumrobiT miTxra:
– swored mag mTebSi cxovrobs Samili.
– vxvdebi, Tavado, ratomac ambobT magas, magram, merw
muneT, arc ise mSiSara gaxlavarT.
– es ise... Tumca, – daumata man cota xnis dumilis Sem
deg, – ras izamdiT, Tqvens dasatyveveblad rom mosuli
yvnen?
– eg dro ukve wavida, – vupasuxe, – magram Tqvenma
SekiTxvam erTi polkovniki gamaxsena, romelmac TbilisSi
Sexvedrisas mkiTxa – vapirebdi Tu ara qalbatonTan erTad
sofelSi wasvlas. rom vuTxari, mivdivar-meTqi, mirCia xan
jali meSova, radgan fiqrobda, lekebi mocvivdebodnen Cems
mosataceblad.
am ambavs siciliT vuyvebodi. Tavadic iRimeboda.
meore dRes, diliT, Tavads brZaneba mouvida, alazan
gaRma gasuliyo da cixesimagris ufrosoba mieRo.7 igi myis
ve Seudga wasvlis Tadarigis daWeras da gagvimeora Tavisi
rwmena, rom Cven arafrisa ar unda SegvSineboda. imxanad
kokispirulad wvimda.
– es wvima, – Tqva man, – lekebs xels SeuSlis gadmolax
on mdinare alazani da aq movidnen! amasobaSi ki Tbilisidan
Telavs jaric moaRwevs.
dadga ganSorebis dRec. Tavadi gamogvemSvidoba, magram
mis qcevasa da sityvebs, rogorc meCveneboda, sevdis ra
8
Racnairi elferi dahkravda. xom ar iyo es Cveni ubedure
bis macne winaTgrZnoba? vicodi, Tavadi mamaci iyo da Seu
Zlebelia sakuTari xvedrisa Sineboda. yoveldRe vxedavdi,
rogor efereboda igi bavSvebs. am xanebSi misi kocna iyo
rogorRac daZabuli, gaSmagebuli; siyvaruls Tumca mxur
valed, magram rogorRac TavSekavebulad gamoxatavda.
didxans mdumared umzerda Tavis pawawa lidias, romelic
oTxi Tvisac Zlivs iqneboda da SesamCnevi ZaldatanebiT
moaSora mzera. sawyali mama! sayvarel arsebas ukanasknelad
xedavda.
mesame dRis miwuruls Tavadis cnoba miviReT. igi 400
kaciT icavda cixes, romelsac Tavs dasxmoda lekTa bev
rad ricxvmravali jgufi. rogorc adre, ise axlac Tavadi
arwmunebda meuRles, rom saSiSi araferi iyo da sTxovda,
meore werilis miRebamde winandali ar mietovebina.
II
meduqne
9
– lekebi, – Tqva man, – dabanakebuli arian alaznis
iqiTa mxares. amJamad ver SeZleben mdinaris gadmolaxvas.
TelavSic mSvidobianobaa – Tbilisidan jars elodebian.
darbazSi imyofeboda agreTve kneina Tinia,9 Tavad Wav
WavaZis gadaberebuli deida, iseTi mxdali, sul umniSvne
lo saSiSroebis Jamsac rom gangaSs texda, magram, axla,
TiTqosda jibrze, sruliad damSvidebulad grZnobda Tavs
da ai, ratom:
– jer kidev Cemi bavSvobis droidan gamudmebiT mesmis,
– uTxra man eqims, – lekebi winandalze TavdasxmisaTvis
emzadebian, magram es xmebi arasodes ar gamarTlebula da
raRa axla gamarTldebao.
– rogorc ar unda iyos, – daumata kneina WavWavaZem, –
unda davelodoT, ras momwers qmari.
amasobaSi yvela glexi gaixizna. mezobeli memamuleebic
modiodnen da gvarwmunebdnen, maTTan erTad gavsuliyaviT
tyeSi. imaT upatronod daegdoT TavianTi avladideba da
mxolod sakuTari Tavis gadarCenazeRa zrunavdnen, magram
qalbatoni amjeradac uryevad idga Tavis gadawyvetile
baze. miuxedavad imisa, rom igi Zalian miyvars da did pa
tivs vcem, ar SemiZlia metismeti guldajerebulobisaTvis
ar vusayveduro. rogor SeiZleboda yurad ar eRo aseTi
daJinebuli Segonebani? maSin rom masTan ase axlo nacno
boba mqonoda, rogoric axla maqvs, jer kidev paraskevs
daviTanxmebdi gaqcevis saWiroebaze, magram im droisaTvis
masTan mxolod naxevari weliwadis nacnoboba makavSirebda,
amasTanave, arc adgilmdebareobaze mqonda raime warmod
gena da meSinoda, sasacilod sulmokle arvis vCvenebodi.
xanZari SabaTsac Zveleburad boboqrobda. cxadi gaxda,
saSiSroeba kars iyo momdgari, ramac, albaT, kneina Seafiq
riana. daiwyes vercxlis, Zvirfasi qvebisa da sxva nivTebis
Calageba. Tavadis guladi glexi zuria kneinasTan gamoiZax
10
es, raTa saqmis namdvili viTarebis Sesatyobad wasuliyo,
adgilebi daezvera. kneina dasTanxmda da igi gaemarTa im
adgilebis dasaTvaliereblad da Sesamowmeblad, saidanac
xanZrebis Suqi modioda. gamoxda cota xani. zuria ukan
dabrunda. tansacmeli tyviebisagan dacxriluli hqonda,
TviTon ki cocxali imis gamo gadarCeniliyo, rom Soridan
nasrol tyviebs imdeni Zala aRar SerCenodaT. oRond zu
ria, ase rom gadado Tavi batonebisaTvis, Cveulebriv lo
Tobda xolme da amitomac mis naambobs seriozuli yura
dReba aravin miaqcia.
is-is iyo, es glexi dasazverad wavida, rom gamogvecxada
viRac somexi, romelic Tavs meduqned asaRebda. man Ramis
gaTevineba gvTxova da gviTxra, sadRac, Turme, fuli unda
mietana, magram am adgilebSi rom gamoiara, lekebs SeefeTa
da iZulebuli gaxda, imave gziT ukan wamosuliyo. misi si
tyvebi sarwmunod JRerda, magram am kacis saxe kneinas ara
saimedod eCvena, ris gamoc maSinve ubrZana msaxurs:
– eg kaci arsad ar gauSvaT, iaraRi ahyareT da, Tu
gaqceva daapiros, esroleT!
es simkacre sxvadasxva garemoebiT iyo gamowveuli;
Tumca qalbatonma misTvis damaxasiaTebeli gulkeTilobiT
maSinve daumata:
– mixedeT da aWameT!
mogexsenebaT qarTvelis buneba: msaxurma Seasrula mxo
lod bolo moTxovna, xolo pirveli savsebiT gadaaviwyda,
ramac avi kvanZis gaxsna daaCqara.
am kacis mosvla, zurias mier motanili cnobebi, yve
laferi imaze metyvelebda, rom xifaTi garduvali iyo.
Tumca xsnis imedi jer kidev ar gadagvwurvoda. gvqonda
msubuqi sazidrebi, romlebic swrafi mgzavrobisaTvis
swored rom miswreba iyo. kneinam TelavSi erTimeoris mi
yolebiT dauxaneblad gagzavna ori Sikriki, raTa cxenebi
11
imave saRamos moeyvanaT. sadgurze ki maT auxsnes, rom
cxenebi mxolod momdevno dilis, e.i. kvirisaTvis, eyole
bodaT. amasobaSi moaxleebi ganagrZobdnen skivrebSi yvela
fris Calagebas, risi Tan waRebac ki SeiZleboda. glexebi
kvlav movidnen da gvTxoves tyeSi gavxiznuliyaviT. keTili
zuria gansakuTrebiT me gadamekida – magram gana SemeZlo
sazizRari simxdale gamomeCina da Cemi aRsazrdelebi – sa
lome da maria am yofaSi mimetovebina?
rogorc iqna, yovelgvari mzadeba dasrulda. saRamos
kneina orbelianis sawol oTaxSi moviyareT Tavi. bavSvebi
iatakze dagebul noxebze davawvineT da, rodesac CaeZi
naT, sanTlebi davaqreT, aivanze gamovefineT da myudroe
bis daurRvevlad, mdumared SevcqerodiT mtris mier
aguzguzebul koconebs, romlebic TandaTan gviaxlovde
boda. axlomaxlo mimobneul sagnebze mTvare saswaulebri
vad mqrqal Suqs afrqvevda, magram igi CvenTvis sulac ar
iyo sasargeblo, radgan lekebs, dabrkolebaTa miuxedavad,
SeeZloT win wamoweuliyvnen, dabolos, mTlianad moeWraT
CvenTvis Tavis dasaxsneli gza. kneina Tinia ki isev Tavisas
gaiZaxoda:
– lekebi winandalSi mosvlas ver gabedaven!
iseT mdgomareobaSi viyaviT, romelsac ver uwodeb verc
sifxizles, verc Zils. Ramis 4 saaTze gavarda Tofi,10 ramac
am mdgomareobidan gamogviyvana. xifaTisa da SiSis grZnoba
Zvalsa da rbilSi gagvijda. Tavs Zalas vatandiT – kidev
raime rom gagvegona... magram amaod. da, radgan kvlav siC
umem daisadgura, vifiqreT: albaT, es gasrola SemTxvevi
Ti iyoo. baRSi Cavedi da vazis foTlebSi Citis budesaviT
Cakarguli eklesiisaken gaveSure. aq didxans vloculobdi
da vgrZnobdi, ra TandaTanobiT mibrundeboda Zala. am
vrcel baRSi yvelaferi garindebuliyo. angariSmiucemlad
siaruli daviwye. maRali xramis kideze mdebare koroms rom
12
mivatane, SevniSne kaci, romlis aq yofnamac damafrTxo:
marTalia, Tavadis yvela glexs ar vicnobdi, magram qarT
velTa saxis nakvTebi gonebaSi cxadad mqonda CarCenili
– isini sikeTes gamoxataven, xolo am adamianis saxes zed
ewera raRac ukeTureba. Tumca mas CemTvis araferi uTq
vams, ise gaemarTa saxlis ezosaken. SevniSne, rom iaraRi
esxa. rac SemeZlo, swrafad gaveSure saxlisaken. xrams
rom gavxede, davinaxe: xevis Ziras mimdinare ReleSi wyali
TiTqmis mTlianad daxapuliyo da ori kaci lagamwayrili
cxenebiT frTxilad gadadioda meore napirze.
III
lekebi. tyveoba
13
Tavze sayreli gvqonda. Telavidan kvlav amovida eqimi da
saaTze meti xnis ganmavlobaSi arwmunebda kneinas, dau
yovnebliv gavdgomodiT gzas... moxuci ZiZebis jiutobam da
udardelobam, romlebic miCveulni arian aravis Seepuon,
yvelaferi sxvagvarad daasrula. is-is iyo, sazidarze knei
nas almasebi unda daewyoT, rom gaisma Zaxili: lekebi!
dilis rva saaTi iyo. keTili eqimi gorliCenko (erTad
erTi kaci, vis winaSec Tavs samudamod valdebulad vracxT
misi marTlac rom gmiruli TavdadebisaTvis), romelsac
xelSi sasrolad gamzadebuli iaraRi eWira, gvTxovda, sadme
davmaluliyaviT. kneinam Tqva, rom amisaTvis yvelaze Sesaf
erisi adgili belvederi iqneboda. man lekTa ganzraxva ar
icoda da fiqrobda, isini aqeT ar wamovidodnen. bavSvebi,
ZiZebi, gadiebi, msaxurebi, fareSebi da yvela qali, vinc
ki saxlSi imyofeboda, ukan gamogvidgnen. arasodes dama
viwydeba is sabediswero wuTebi, rodesac kneina WavWavaZe,
yovelTvis gulTbilad rom iyo Cemdami ganwyobili, momex
via da sinanulis grZnobiT aRvsilma miTxra:
– eh, es ra momivida, madam? Zalian gTxovT, momitevoT
im ubedurebisaTvis, rac Cemi mizeziT SegemTxvaT. RmerTo
Cemo! ratom ar dagataneT Zala, gaqceuliyaviT?
– qalbatono, – vupasuxe me, – ar vici, ra xvedri me
lis, magram, rac ar unda moxdes, mzada var sicocxle
ganacvaloT.
– vilocoT, – ganagrZo man, – sikvdili kars mogvdgo
mia.
male, marTlac, naTlad gavarCieT moaxloebul mTiel
Ta nabijebis xma. maT Cveni samalavisaken mouZRveboda
bavSvebis yvirili da qalebis wivil-kivili. yvela Cven
ganis sulSi raRac eniT auwerelma sevdam daisadgura. as
weliwads mitanebul dedabers, romelsac odesRac Tavad
WavWavaZis mamac gaezarda, savsebiT daviwyeboda sakuTari
14
Tavi da gulmxurvaled loculobda Tavisi keTili bato
nis Svilebis gadarCenisaTvis. giorgi orbelianis gamdels,
visac qmar-Svili TbilisSi hyavda datovebuli, gulamoskv
nili qviTinisagan Tavi ver Seekavebina. katerina, kneina
orbelianis moaxlec, aseve gulamomjdari zluqunebda,
gamoxatavda ra wuxils ara sakuTari Tavis, aramed Tavisi
qalbatonis Svilebis gamo, romlebic usazRvrod uyvarda.
gadamRrZvalma kneina Tiniam, vinc aqamde ase uSiSrad
grZnobda Tavs, axla goneba savsebiT dakarga: im wuTeb
Si, roca yovelgvari materialuri sakuTreba usargeblo
gaxda, gamudmebiT iTxovda mietanaT misTvis saCaie fin
jnebi: SiSobda, mZarcvelebs ar CavardnodaT xelSi. Tavad
WavWavaZis ZiZa mxurvaled loculobda im araCveulebrivi
mimikisa da Jestikulaciis gamoyenebiT, rac locvisas ase
damaxasiaTebelia ubralo qarTvelebisaTvis.
saSineli arev-dareviT SeSinebuli salome da maria
verxvis foTlebiviT TrTodnen da mekvrodnen. me maT
vTxovdi, ar etiraT. gaisma lekTa gaafTrebuli SeZaxilebi.
maTi dartymebisagan minebi azrialda da Caimsxvra, aWrial
da aveji, skivrebSi awkrialda vercxli. bolos Cvenamde
moaRwia ori fortepianos erTmaneTSi areulma xmebma. ve
lurebi klaviSebze xelebs borotad utyapunebdnen. belve
dridan xelisgulze gadaSliliviT Canda mTeli baRi. vxe
davdiT, Tu rogor gaivso igi Calmiani mxedrebiT. Tavda
pirvelad ormocdaaTamde kaci Tu iqneboda, magram Semdeg
usazRvrod bevrni mozRvavdnen. Rele, rac erTaderTi gza
gaxldaT saxlSi Semosasvlelad, mTlianad dafares. sawyal
winandlelebs sruli gaRatakeba da gaCanageba elodaT.
Rrmad dafiqrebuli kneina WavWavaZe didxans xmas ver
iRebda. Semdeg lidia aiyvana da mklavze gadaiwvina. mxo
lod zogierTis garda, romlebic daketil kars mTeli Za
liT awvebodnen da amagrebdnen, yvelani muxlebze viyaviT
15
daCoqili. lekebs gaukvirdaT, winaaRmdegobas rom versad
waawydnen. es ioli gamarjveba maT kidev ufro aafTrebdaT.
darbodnen oTaxebSi, akakunebdnen kedlebze da fiqrobd
nen, rom raime saganZurs ipovidnen... da ase mogviaxlovd
nen... mxolod kneina orbeliani iyo mSvidad. jer Tavisi say
vareli giorgi daloca, mere ZiZas gadasca, mivida karebT
an, romlebsac mTielebi Zlier awvebodnen da ase uryevad
mdgari daeloda Tavis xvedrs. SesaZloa, surda pirveli
dacemuliyo, raTa Semdeg aRar exila Svilis, dis, muliS
vilisa da disSvilebis wvaleba... magram SeiZleba Tavisi pi
radi magaliTiT surda sabediswero dartymis win CvenTvis
mxneoba Caenerga.
karma ramdenime wuTs gauZlo... mTielebi gacofdnen...
bolos da bolos Semoangries... Seiqmna saSineli oromtria
li: Semogvawyda adamianTa brbo... erTmaneTSi airia gamxece
bulTa SeZaxilebi da umweoTa kivili... TiToeuli Cvengani
uceb aRmoCnda romelime mtaceblis xelSi, winaaRmdegobis
gaweva ki sruliad unayofoa... mTieli (misi saxis gaxseneba
dResac tanSi mzaravs) mboWavs da mivyavar, miuxedavad imi
sa, rom vcdilob misgan gaTavisuflebas. belvederidan rom
gadiodi, karebSi unda daxriliyavi, magram Cems momtaceb
els amisTvis ara scxeloda da magrad vartyam Tavs karis
amyolze...
kaci, romelsac me vxvdi wilad, fexs adgams kibeze.
gaismis avis momaswavebeli Waxani, rasac Tan axlavs SeSi
nebuli SeZaxilebi... kibe mtacebelTa da maT msxverplTa
simZimes veRar uZlebs da tydeba... am saSinel wuTs kneinas
romeliRac moaxle Cemi paltos kalTas Caafrinda... mTieli
swrafad ubiZgebs mas da isic qveviT mifrinavs Tavpirismt
vreviT. safexuri, romelzec vdgavarT, Seirya; swored im
wams mTieli Zalumad miWers xelebs da ganwirul naxtoms
16
akeTebs mesame sarTulidan. Cven vecemiT ezoSi mimobneul
namsxvrevebs Soris.
miwaze daveciT Tu ara, erTi Calmiani mZarcveli mo
varda da bRlarZuniTa da erTi vai-uSvelebeliT cdilobda
Cemi Tavi gamoeglija xelidan imisaTvis, visac Tavdapirve
lad verge. es ki ar anebebs... ielves xanjlebma... vifiqre,
Cemi mospoba ganuzraxavT-meTqi da daviyvire: – me frangi
var! magram es Zaxili amao gamodga. Cems gamtacebels cali
xeliT veWire da amgvarad, neba-uneblieT monawileoba unda
mimeRo ori borotmoqmedis qiSpobaSi, Cems danarCunebas
rom cdilobdnen. daiRvara sisxli da me gadavedi Calmi
anis xelSi. Cemma axalma mepatronem, romelic Cacmulobisa
da gansakuTrebiT ki misi mxecuri Sesaxedaobis gamo CeCnad
CavTvale, wina ezoTi gamiyvana da or nukers Camabara.12 misi
laparaki ise ar mesmoda, rogorc mas – Cemi. man gadmom
ca ori cxeni aRviriT dasaWerad, xolo, roca moZraobaze
Sematyo, davalebis Sesrulebas Tavs varidebdi, maTraxi
dasartymelad momiRera. sircxviliT gavwiTldi, magram
davrwmundi, rom aucilebeli iyo beds davmorCilebodi.
IV
winandlis gaZarcva. gamgzavreba
17
meZaxda, mTeli ZaliT gahyviroda; mindoda mimerbina mas
Tan, magram nukerebma damakaves... vigrZeni sakuTari umweo
ba da, radgan am ubadruk arsebaTa unebarTvod ver vbedav
di fexis gadadgmas, vtirodi da vexvewebodi, Cems sayvarel
pawawasTan misvlis neba daerToT, magram arc cremlebma da
arc mudaram ar gaWra! TumcaRa male, raRac bedze, cxenze
mjdari maria Cems gverdiT aRmoCnda; gadavkocne da is-is
iyo, unda gamemxnevebina, rom Cemgan Sors waiyvanes.
aqeT-iqiT vimzirebodi, iqneb Tvali movkra keTil knei
na WavWavaZes-meTqi, dabolos, rogorc iqna, davinaxe... da
vinaxe, magram, RmerTo Cemo, ra yofaSi! miwaze gaSxlarTu
liyo. sabralo lidia mkerdze mihkvroda! mSvenieri Tmebi
gasCeCvoda da, Tu amoqargul kofTas ar CavTvliT, rac
mcired ufaravda sxeuls, mTels mis tansacmels Seadgen
da Sida sacvlebi da qvedakaba. mis patara gogonas, visac
ZuZuTi kvebavda, ecva mxolod perangi: arc saxvevebSi iyo
gamokruli da arc raime saburveli efara, rac esoden
aucilebelia Cvilis nazi sxeulisaTvis. mZarcvelebs cxene
bi kneinas irgvliv ise metismetad axlos daeyenebinaT, rom
angariSmiucemlad miviWeri masTan, raTa gamefrTxilebina,
magram man Tavi wamoswia da imgvarad damiqnia, TiTqos meu
bneboda, rom misTvis axla yvelaferi sulerTi iyo, rom am
qveyanas mainc aRar ekuTvnoda.
– bavSvebi! bavSvebi! – wamoilaparaka man.
– maria ai, iq aris, salome ki ufro iqiT, – vuTxari
me.
uceb viRacam xelze Zlier momqaCa. kneinas mitoveba ar
mewada, magram tyve qals xom ar SemeZlo, Cems nebaze vyo
filiyavi da maSinve sakuTar adgils mivaSure. amis Semdeg
Cem Tvalwin datrialda sisxliani tragedia, ramac mTeli
sxeuli amiTrTola: kneinas axlos gaimarTa saSineli Seta
keba. Tumca qalbatoni odnavadac ar Serxeula, raTa mosa
18
lodneli safrTxe aecilebina. Setakeba ki misi miTvisebis
mizniT moxda. mtacebelTagan bevri xvdeboda, rom kneina
Zvirfasi nadavli unda yofiliyo da mis gamo erTi meores
gaafTrebiT utevda. bolos da bolos Cxubi dasrulda da
kneina, Cems msgavsad, erT-erT mepatrones miekuTvna, rome
lic daixara da hkiTxa:
– Sen xar kneina WavWavaZe?
– diax, – upasuxa qalbatonma da Semdgom amisa, Tvale
biT Zebna dauwyo Tavis Svils. viRacam, qarTulad molapa
rakem, bavSvze miuTiTa. maSin kneinam yurebidan mdidruli
sayureebi moiZro, gadasca isini am kacs da Semdeg kvlav
ugono mdgomareobaSi Cavarda.
mTeli am xnis ganmavlobaSi amaod vcdilobdi Tvali
momekra kneina orbelianisaTvis; misi muliSvili ki, Ta
vadis asuli nino, Cems Soriaxlo saukeTeso cxenze ijda.
metismetad gakvirvebuli davrCi, mis momxibvlel qarTul
Cacmulobas rom davakvirdi – igi srul wesrigSi iyo da
sulac ar daWmuWvnoda. mas icavda da ufrTxildeboda
axalgazrda, romlis saxis gamometyvelebac imdenad sasti
ki ar iyo, rogorc sxva mtaceblebisa. samagierod sruliad
sxvagvarad gamoiyureboda kneinebis Rrmad moxuci deida.13
mas tansacmeli SemosZarcvoda, WaRara Tmebi keTilSobil
saxeze CamoSloda, xolo zecisaken zeapyrobili xelebiT
TiTqos SesTxovda ufals, daesaja uRirsi arsebani, rom
lebic arc mis WaRaras scemdnen pativs da arc ebralebo
daT. sacodavi asi wlis moxuci qalic14 TiTqmis aseve iyo
gaSiSvlebuli; mTielebi mas metismetad mkacrad moepyrnen
– xeze miakres. igi mxolod meore dRes gaaTavisufles. rac
Seexeba kneina Tinias, Cveni wasvlis Semdeg gaiqca tyeSi, sa
dac glexebi imalebodnen. aq mas gadaacves mamakacis tan
sacmeli da Telavs waiyvanes. es ori ukanaskneli msxverpli
19
lekebma miatoves: maTi fiqriT, isini araviTar Rirebule
bas ar warmoadgendnen.
amasobaSi daiwyo sasaxlis Zarcva: skivrebi, WurWleu
li, vercxli, maqmanebi, briliantebi, Zvirfasi Saleuli –
yvelaferi xarbi mtaceblebis xelSi gadadioda, Tumca maT
arc fasi icodnen maTi da arc im nivTTa iSviaTobisa gaege
bodaT raime, romlebsac pirvelad Seexnen TavianT cxovre
baSi. maSin, rodesac erTi amsxvrevda vercxlis sinebs, raTa
tomaraSi moxerxebulad moeTavsebina, meore miwidan iRebda
Zvel xelTaTmans anda itacebda Zvel Cveulebriv Sandals,
ra Tqma unda, im fiqriT, rom manac Zvirfasi nadavli igdo
xelT. TiToeuli cdilobda, moemaragebina Saqari, yava, Cai.
viRac qilaSi mdgar fer-umarils gemos usinjavda, viRaca
ki ylapavda abusalaTinis zeTs, romelsac Cveni samzareu
los sursaT-sanovagis nawilad miiCnevda. aRmoCnda iseTic,
vinc cdilobda, CemTvis carcis natexi SeeWmevinebina, raTa
gaego, gemrielia Tu ara? mTeli es sanaxaoba gulisamrevi
da saSineli iyo. uxamsobam aq mTeli Tavisi saxe gamoaCi
na.
Zarcvam saaTze metxans gastana. bolos gamogviyvanes
ezodan da gzas gagviyenes. me fexiT mivdiodi; nukerebi ki
amxedrebulni mgzavrobdnen. gzis siviwrovis gamo erTi win
midioda, meore ukan momdevda. male Calmiani mTieli Semog
vierTda. Tavze wasakravad Cvari mesrola, romliTac samza
reuloSi WurWels wmenddnen da cxenze erT-erTi nukeris
ukan kaciviT Semsva. sxva tyve qalebic zustad amgvarad
moemgzavrebodnen.
20
V
alazani
21
da ase gadaarCina igi sikvdils. samagierod am SemTxvevaSi
giorgi orbeliani ufro iRbliani gamodga. misma jansaRma
sxeulma da mkvrivma agebulebam mTielTa yuradReba miiq
cia: igi dautoves Tavis ZiZas, romelsac tomarac misces
da manac saimedod miikra bavSvi sxeulze.
Cemi moswavleebi zogjer CemTan sakmaod axlos mo
diodnen. maSin SesaZlebloba meZleoda maTTan melapara
ka da ymawvilebi damemSvidebina. salome, romlis qcevaSic
ukve keTilSobiluri siamaye igrZnoboda, xmamaRla wyrebo
da masTan mjdom kacze da Tavisi patara mjiRiT emuqre
boda. imiT SeSfoTebuli, rom cudad ar moqceodnen, yo
velnairad vcdilobdi, damewynarebina. rac Seexeba marias,
Tavisi silamaziTa da TavazianobiT moigo. pirvelad bevrs
tiroda, magram Semdeg viRacam vaSli miawoda, rasac Wama
dauwyo da CaCumda. male glexis patara biWuna da Tavadis
nebieri – elo miuaxlovda marias. amis Semdeg udardelma
bavSvma celqoba da sicili daiwyo.
naWrebad da nafleTebad qceuli Cveni tansacmeli,
Slapebi da sxva nivTebi amSvenebdnen cxenebsa da mTielTa
Tavebs. erT maTgans triumfiT mihqonda Cemi qolga: mTie
lebsac iseve, rogorc arabebs, qolga keTilSobilebis ni
Sani hgoniaT.
grZeli gzis gavlis Semdeg Cveni gamtaceblebi dasa
sveneblad SeCerdnen mozrdil mdeloze. saqmis keTilad
dagvirgvinebis niSnad ramdenjerme kidec gaisroles. am
signalze Semokrba mravali CeCeni da leki, romlebic wi
nandlis Zarcvis mosamTavreblad iyvnen gagzavnili.
momiaxlovda erT-erTi mTieli, maCvena Tavadis sasaxli
dan motacebuli franguli wigni saTauriT `qristianobis
suli~.16 igi umecris xels daemaxinjebina; Zlier mominda
mqonoda mSobliur enaze dawerili wigni, gansakuTrebiT
ki imitom, rom, savsebiT SesaZlebeli iyo, sxva veRarc ki
22
mexila veRarasodes! mTielma mkiTxa, Tu ra iyo es? rusuli
ena ar vicodi da erTi sityviT vupasuxe – kargia. am dro
iwyes wasasvlelad mzadeba. mTielma aiRo Tavisi wigni da
gamecala.
Tamari, Tavad WavWavaZis sami wlis gogona, xmamaRla
tiroda, radgan mTielebs ewadaT igi ZiZisaTvis waerTmiaT.
misma Cxavilma Tavi moabezra mtaceblebs. amis gamo bavSvi
tomaraSi moaTavses. roca patara mTielTa saSiSar saxeebs
veRar xedavda, tirili Sewyvita da CaiZina.
migvacilebda samiaTaskaciani jgufi. am mizeziT xSi
rad erTurTisagan SoriSors mivdiodiT. bolos kneinebi
da maTi bavSvebi mxedvelobis aredan savsebiT damekargnen.
naRveli rom cotaTi mainc gamefanta, mindvrebs yurad
RebiT Tvaliereba davuwye. Semenana saucxoo yanebi, rom
lebsac mTielebi ase umowyalod Telavdnen TavianTi cxe
nebiT. pirwavardnili barbarosebi! amiT surdaT sabolood
daegvirgvinebinaT ase warmatebiT wamowyebuli sazizRari
gaCanageba-gaveraneba.
rogorc iqna, alazans mivaRwieT. mrisxane mzera Semog
vageba am mdinarem. igi nawvimarze Rvarebisagan sul mTlad
gadareuliyo da napirze gadmosuliyo. nuTu, – gavifiqre,
– mekobreTa ganusjeloba iqamde miva, rom isini marTla ga
bedaven gaxelebul mdinareze gadasvlas? maT es marTlac
gabedes da, unda iTqvas, ise marjved da mamacurad gana
xorcieles mdinaris gadalaxva, gaocebuli davrCi. manamde
amis msgavsic ki araferi menaxa. bavSvebi rom ar dasvele
buliyvnen, cxenebis qedze dasves da xelebiT agvixsnes, am
mdgomareobaSi isini rac SeiZleba magrad gvWeroda. Semd
gom amisa, uceb Seagdes cxenebi wyalSi; rac ar unda maRla
aewiaT Tavebi cxenebs, wyali mainc zed yurebTan adgebo
daT. Tumca, unda genaxaT, ra saSineli daZabulobiT cdi
lobdnen mtrulad dapirispirebuli stiqiis daZlevas! mdi
23
naris Suawels rom mivataneT, mariam daiyvira: `madam, kaba
gekargebaT!~ samwuxarod, es asec moxda da mdinaris gada
laxvis Semdeg Cems tansacmels mxolod perangi da korseti
Seadgenda. sicivem amaZagZaga, magram erT-erT mTiels Seve
code da nabadi momaxura.
alazangaRma gasulebi ramdensame wuTs SevdeqiT. Cemma
gamyolma jibidan simindis fqvili amoixveta da am Rari
bul saWmelze damiwvia. momawoda moxarSuli kameCis xorcis
naWeri, romelic simagriT mxolod qvas Tu Camouvardebo
da. gaxevebuli naWeri ukanve davubrune da wyali vTxove.
am dros Calmiani mTieli momiaxlovda, TiTidan wamglija
mis mierve datovebuli ukanaskneli beWedi. meore beWedi
da sxva Zvirfaseulobani man jer kidev sasaxlis ezoSi
amarTva. mere nukerebs raRac ubrZana da gagvSorda. Semd
gom amisa, xarkameCebiani Cemi gamcilebeli sxva gziT wavi
da, TumcaRa es gza Zalian ar Sordeboda imas, romliTac
modiodnen Cemi Zvirfasi Tanamgzavri qalebi.
VI
Tavdasxma. lidias sikvdili
24
Samili!~17 maTraxiTa da yiJiniT gaficxebuli cxenebi iseTi
saSineli siswrafiT mihqrodnen, rom sunTqva gvekvroda.
es jojoxeTuri Weneba saaTze metxans gagrZelda. mxo
lod Sebindebisas miuSves cxenebi CorTiT. gza Waobian
adgilebSi gawva. lianebi da ekal-bardebi, RiWi da bruli
yovelwams gviRobavda gzas. kneina WavWavaZem axlos Cami
ara. igi mwuxare da ferdakarguli Canda... Tan aRar hyavda
lidia, ramac Zlier amaforiaqa. ra iqna Cveni patara qalba
toni? – vekiTxebodi sakuTar Tavs, magram aravis SeeZlo es
CemTvis aexsna da saSineli gamocanis amoxsnis molodinSi
iZulebuli viyavi, moTminebiT aRvWurviliyavi.
bevri qarTuli sofeli gaviareT. sofelTa mTeli wyeba
cecxlis alSi iyo gaxveuli. TiTqmis yvela cecxlwakide
buli saxlidan gamohyavdaT tyveebi da Cvens jgufs uer
Tebdnen. mcire borcvs gadavadeqiT. am dros TvalTa mze
ra momtaca uzarmazari xanZris laplapma... SeZrwunebulma
wamoviyvire. lekebma amixsnes, rom es winandlis sasaxle
iwvoda.
ubeduri Tavadi! isic xedavs am avis momaswavebel ana
Suqs. yvelaferi, rac ki ram Zvirfasi abadia, iq aris: coli,
Svilebi, dai, disSvili, megobrebi, didi simdidre, raic
ramdenime saaTSi araraobad iqceoda... sisxli yelSi awve
ba, magram samsaxurebrivi movaleoba nebas ar aZlevs, Ta
visi adgili miatovos. aseT viTarebaSi ra unda gaawyos?
mxolod is, rom itiros rogorc qmarma, mamam, naTesavma...
gamZvinvarebuli cecxli ki araviTar imeds ar utovebs; igi,
ra Tqma unda, fiqrobs, rom Cven yvelani daviRupeT.
yvela ara, magram lidia ki aRar iyo amqveynad! ukve aRv
niSne, Tu ra siswrafiT garbodnen mtacebelni, ufrTxodnen
ra mdevars... kneina WavWavaZes ki Zala savsebiT gamoelia.
xeli, romliTac dilidan moyolebuli eWira bavSvi, dau
buJda. moulodneli biZgisagan kneinas bavSvi xelidan uvar
25
deba; Cvili ecema balaxze. ubeduri deda SemaZrwuneblad
kivis da cdilobs, cxenidan gadmoeSvas, norCi aitacos, ma
gram mTieli Tavisi rkinis xeliT boWavs, yuradRebasac ar
aqcevs mis kivilsa da cremlebs. maT ukan TavqudmoglejiT
msrbolma cxenebma ki Cvili gadaTqeres... xolo romeliRac
CeCenma xanjlis dartymiT sicocxles gamoasalma igi.
kneina am droisaTvis ukve Sors iyo da es mxecuri moq
medeba ar daunaxavs. igi Tavs didxans im rwmeniT imSvide
bda, rom bavSvs viRac madliani aiyvanda. da, Tumca Zalze
didi iyo misi deduri SeSfoTeba, mainc, msgavs barbaro
sobas Tu Caidendnen, azradac ar mosvlia. ukve sakmaod
didi xnis Semdeg gavigeT, rom momxdari ambis mesame dRes
lidias sxeuli upoviaT imave adgilas, sadac davarda da
mamisaTvis miutaniaT.
patara adamiani axla winandlis momcro eklesiaSi ga
nisvenebs.
imavdroulad imave adgilas upoviaT agreTve samoci
msxverplis gvamic. maTgan sami winandleli iyo: lidia, Ta
vadis mouravis meuRle darejani da mRvdlis coli. bevrs
Tavdapirvelad fofodia me vegone, ris gamoc mraval
ma frangulma Jurnalma gamoaqveyna cnoba Cemi sikvdilis
Taobaze da TavianTi uneblie SecdomiT Zlier daamwuxres
Cemi mSobeli da naTesavebi.
26
VII
Rame tyeSi. haji-qerimi
27
amaod vatandi Tavs Zalas, gza rom gamegrZelebina. Ra
meuli tyis winaaRmdegobebma sul damaZabunes... meored da
veci. haji-qerimma kvlav damartya. avdeqi, magram man brazi
anad damca miwaze... momeCvena, Cemi mokvla moisurva-meTqi.
cali xeli rom pirze damafara, meore mkerdze mTxliSa. es
xeli korsetSi SeCurTul Cemi Svilis portrets moxvda. da
mTielic axali energiiT meZgera: ramdenime patara xatsa da
werilebTan erTad mkerdidan Camomglija Svilis portre
ti, romelsac, rogorc sanukvel ganZsa Tu Tilismas, ise
vufrTxildebodi da vinaxavdi. yaCaRs xatebi TiTebidan
daucurda. mTiels is fuli egona da moindoma, usaTuod
moeZebna. sulmouTqmelad mirtyamda xan maTraxsa da xan
kidev mjiRebs, raTa mec davxmarebodi ZebnaSi, magram Cemi
da misi cda amao gamodga da gavudeqiT gzas orive ukmayo
filo – igi Tavisi danakargiT, me ki misi sastiki mopyro
biT.
male koconebi SevniSneT da iqiTken gavemarTeT. sia
rulma da sicivem fexebi sruliad gamixeva. saSineli wyur
vilic mklavda. daJinebiT vTxovdi Cems jalaTs, wyali da
elevinebina da, radgan meCveneboda, rom Cemi ar gaegeboda
ra, vuTiTebdi Tungebze (spilenZis doqebze). es WurWlebi
im cxenebze iyo gadakidebuli, romelTa Soriaxlosac Sev
CerdiT. haji-qerimma brZaneba gasca, misTvis miwaze nabdebi
gaeSalaT; erTi nabadic misive miTiTebiT CemTvis daafines,
oRond dajdomaze uari ganvacxade: merCivna erT-erT cxens
Camovyrdnobodi, romlisac ise ar meSinoda, rogorc am or
fexa barbarosisa. igi aq or saaTs mainc ijda. me ki Zlier
mawamebda sicive da wyurvili. bolos mTvares axeda, naba
di kvlav cxenze moaTavsa da isev gavagrZeleT gza. fexebi
damisisxlianda; rac ufro win miviwevdiT, gza miT ufro
uaresdeboda; yovelnairad vfrTxilobdi, magram wvetiani
qvebi da ekalbardebi mTel sxeuls misaxiCrebda. Cemi cema-
28
tyepa grZeldeboda, miuxedavad imisa, rom Zalian vcdilob
di, is ar damemsaxurebina. gzis gagrZeleba veRar SevZeli,
miwaze daveci da, Cems tanjva-wamebas rom bolo moReboda,
RmerTs sikvdili SevTxove. haji-qerimma ki saubari gamiba.
misi sityvebidan mxolod es gavige:
– Sen kneina xar?
am SekiTxviT man ukve ramdenjerme mommarTa. rasak
virvelia, undoda Seetyo, CemSi ra gamosasyids miiRebda.
azradac ar momsvlia meTqva, kneina var-meTqi, Torem amas,
SesaZlebelia, bevrjer davexseni autaneli mopyrobisagan.
– me guvernanti var.
haji-qerims franguli ar esmoda, magram es xels ar uS
lida, kacTmoyvareoba gamoeCina. Cemgan sakmaod faseuli
nivTebi waiRo da amis Semdeg mas verc warmoedgina, rom
me, SesaZloa, ubralo glexis qali vyofiliyavi. amitomac
mkiTxa:
– Sen qalbatoni (qalbatoni xar)?
– diax, vupasuxe me.
bolos erT-erTi nukeri ixmo da mxrebSi Semidgnen. uka
naskneli Zal-Rone movikrife, raTa ramdenime nabiji kidev
gadamedga.
rogorc iqna, avaRwieT mTis mwvervals da Tavqve da
veSviT. ar SemiZlia ganvsazRvro, ramden xans grZeldeboda
es Zneli gadasvla. samiveni erTdroulad araerTgzis dave
ciT. maSin haji-qerimi Smagdeboda da Tavis marcxSi bralsa
mdebda. ivane, piriqiT, yovelTvis alersianad mepyroboda:
roca, magaliTad, Cemi Semagreba an wamoyeneba uxdeboda,
amas akeTebda faqizad, uxeSobis gamouvlenlad. Cveni me
patrone pirwavardnili jalaTi gamodga. da, Tu sicocxles
ar gamomasalma, es mxolod da mxolod imitom, rom imedi
hqonda, CemSi did gamosasyids miiRebda – man xom ar icoda,
vin viyavi!
29
sabolood, rogorc iqna, gavivakeT. aq ivanem haji-qe
rimis ukan cxenze Semsva, magram unagirSi mavTulebi iyo
amoCrili da autanel tkivils mayenebda. araerTxel aRmo
mxda mkerdidan TavSeukavebeli kivili. Tumca haji-qerimi
amas araviTar yuradRebas ar aqcevda. mxolod es mimiTiTa:
mis qamars magrad CavWidebodi. yvelafer amasTan erTad,
warmoidgineT Cemi saSineli mdgomareoba, roca sakuTari
Tavis gadasarCenad iZulebuli viyavi Sevxebodi Cems ja
laTs, mowyvetili viyavi yvela axlobels da vimyofebodi
or ucxo kacs Soris, romelTagan erTi SiSis zarsa mcemda,
xolo meores, pirvelis nebis ueno Semsrulebels, ar SeeZ
lo raimeTi damxmareboda, kidevac rom moesurvebina.
rodesac romeliRac nakaduli gadavlaxeT, mibrZanes
CamovqveiTebuliyavi da moxerxebul adgilze gavCerebu
liyavi. wyurvilisagan guli miRondeboda da ukve isic
aRar SemeZlo, wyali xvewna-mudariT gamomeTxova. ru ki
Cemgan ramdenime nabijis moSorebiT moCxrialebda. gada
vwyvite mivsuliyavi masTan, magram ivanem damakava. dRemde
ver amixsnia, ra iyo amis mizezi! man miwaze nabadi daafina
da maniSna, davmjdariyavi. umal davemorCile. haji-qerimma
aiRo xaliCa, romelic mis unagirs efara da rus piras ga
Sala. Semdgom amisa, CemTan moitana Tavisi iaraRebi da Cems
sxeulze daalaga – niSnad imisa, rom me misi mona viyavi.
Tavi moiSiSvla da Reles miuaxlovda, daiCoqa im adgilze,
saidanac kargad moCanda mTvare da didxans loculobda.
mec vloculobdi – RmerTs vemudarebodi: an davebrunebi
ne kneinebTan, anda sikvdili ergunebina...
haji-qerimma locva moaTava da momiaxlovda. ivanem na
kadulidan aRebuli wyali miawoda. manac Sesva da Tungi
me gadmomca, romelSic ivanem raRac TeTri sagani Caagdo:
gemoTi mivxvdi – Saqari unda yofiliyo. xarbad davewafe
wyals, Tumca wyurvili mainc ver movikali.
30
am dros haji-qerimma jibidan amoiRo Cemi Zvirfaseu
loba, romelTa Soris gaxldaT Cemi Svilis portretic. man
ar icoda, ra gamosaxuleba iyo es da didad ukvirda. vcdi
lobdi, misTvis gamegebinebina, rom Cemi bavSvis suraTi iyo,
Tan vTxovdi, ukanve daebrunebina. am sityvebis warmoTq
misas mivuTiTe mTvareze da warmovTqvi alla iia (RmerTi
ars), orad ori arabuli sityva, romelic vicodi. aman igi
ganacvifra. maSinve saubari gamimarTa, magram misi araferi
mesmoda. mgoni, swored am wuTidan damiwyo TanagrZnobiT
cqera da metad aRar vucemivar.
VIII
ZiZa
31
Semosxdomodnen. es amtkicebda, rom am adgilebSi mSvido
biT SeiZleboda mgzavroba da sulac ar iyo mosalodneli
rusTa Tavdasxma.
ganTiadisas Sesasveneblad Waobian adgilze gavCerdiT.
mepatronem gankarguleba gasca, cxenidan gadmovsuliyavi.
am dros gaocebiT SevniSne ramdenime qarTveli qali, ro
melTac mTielebi yaraulobdnen. am ukanasknelT Waobidan
jRdeTa Zirkvebi daeTriaT, grovad daexvavebinaT da wva
vdnen. is-is iyo, gasaTbobad koconTan misvla davapire,
rom viRacis alersianma xmam gulTbilad warmoTqva Cemi
saxeli. im mxares mivixede, saidanac es xma modioda da, war
moidgineT Cemi sixaruli, rodesac qarTvel qalTa Soris
SevniSne sayvareli kneina orbeliani. igi miwaze dafenil
ramdenime nabadze ijda. maSinve masTan mivirbine. rodesac
SeniSna, fermkrTali da gamxdari viyavi, momexvia; cdilob
da gaveTbe.
– oh, qalbatono! guSin ramdeni geZebeT...
– ra mouvida Cems Svils? – ikiTxa man.
– giorgi swored tyeSi Semosvlis win davinaxe, mis Se
upovar ZiZas eWira.
am cnobam sabralo deda cotaTi daamSvida. Semdeg
movuTxre Cem mier gadatanil tanjva-wamebaze. male Cems
wasayvanad haji-qerimma mogvakiTxa.
– eg frangi generlis colia, – uTxra mas kneinam, –
minda CemTan darCes.
generlis coli arasodes ar vyofilvar, magram kneinas
surda, amiT Cemdami haji-qerimis pativiscema gamoewvia.
– Sen ki Tavad vinRa xar, ase rom laparakob? – ikiTxa
man.
– me kneina barbare orbeliani var.
32
– gana did gamosasyids momcemen magisaTvis? – agr
Zelebda SekiTxvebs haji-qerimi da Tan Cemze uTiTebda, –
winaaRmdeg SemTxvevaSi me mas CemTan davitoveb.
Semdeg qalbatons CemTvis warTmeuli werilebi uCvena:
– es qaRaldis fuli xom ar aris, ase uxvad romaa ru
seTSi? – SeekiTxa igi.
– ara, es fuli araa, – miugo kneinam.
– maS, ra aris?
– naTesavebis werilebia.
– TviTon qalia Tu qalwuli?
– is aris dama.
– bavSvebi hyavs?
– erTi Svili hyavs.
– rusia Tu qarTveli?
– arc rusia da arc qarTveli. frangis qalia. misi
samSoblo aqedan Zalian, Zalian Sors mdebareobs.
amiT haji-qerimma Tavisi SekiTxvebi daasrula, magram,
Cvengan rom midioda, Cemi werilebi cecxlSi moisrola.
unda gamoscado mTeli Cveni tanjva-wvaleba, rom mixvde,
Tu ra didi mniSvneloba hqonda Cvens mdgomareobaSi Ca
vardnilisaTvis guliT sayvareli adamianebisagan moweril
baraTebs. swored amitomac haji-qerimis moqmedebam – Tva
lis daxamxamebaSi rom gaanadgura Cemi uZvirfasesi ganZi,
metismetad gamanawyena.
es kaci male kvlav dabrunda, Coxa gaixada da kneina
orbelians miugdo dasakemsavad. misi moqmedeba ar momewona
da qalbatons samosi xelidan gamovtace. haji-qerimi amas
sulac ar gaunawyenebia. jibidan mSvidad amoaZvrina raRac
futlaris msgavsi, romelSic nemsi da Zafi hqonda, da igi
kneinas gadasca. Cemi ganawyenebis miuxedavad, kneina maSin
ve Seudga saqmianobas. ramdenadac SemeZlo, xels vuwyobdi.
am dros mTielebma winandalSi naZarcvi Cais sma gaaCaRes.
33
arc erT maTgans azradac ar mosvlia, Tundac sibralulis
gamo, CvenTvisac SeeTavazebina finjani Cai.
erTi saaTis Semdeg kneina WavWavaZis bavSvebis ZiZa –
aleqsandra mogviaxlovda. misma danaxvam yvela dagvaSina
da agvaforiaqa, radgan uimedo mdgomareobaSi imyofeboda:
Tavi sam adgilas gaeCexaT xmliT da, etyoba, xSirma Tmam
uSvela – sikvdilisagan daifara. mTeli zurgi gadatyave
buli da dasisxlianebuli hqonda; marcxena xeli dasaxiCre
buli, xolo erT-erTi TiTi, TiTqmis mTlianad mokveTili,
xelis mtevanze ZafiT mimagrebuliviT ekida. aRar vicodiT,
riTi davxmarebodiT am ubedurs – mTielni xom arafers ar
gvaZlevdnen. sabednierod, kneina orbelians gadaenaxa Ta
visi ubralo qvrivis kaba. man myisve moaxia mas saxelo da
aleqsandras xeli Seuxvia, magram ra unda gveRona Tavze
arsebuli iarebis mosarCenad? qals Tavze sisxli Sexmobo
da, Cven ki umweoni viyaviT, raime gagvexerxebina. amitomac
kneina mxolod imiT dakmayofilda, rom avadmyofs Tavi sa
kuTari TavsafriT Seuxvia.
amasobaSi Coxis wasaRebad haji-qerimi movida. igi, ro
gorc Cans, naxelaviT kmayofili darCa, magram es Cven mxed
velobidan gamogvepara, vinaidan mTeli yuradReba daxeib
rebul ZiZaze gvqonda gadatanili...
daviZariT. cxenze mjdari kneina win midioda, me da
aleqsandra fexiT ukan mivlaslasebdiT. romeliRac adamia
nis saxiani urCxuli wamwauwum urtyamda sisxlis dakargvi
Ta da tkivilebiT savsebiT misustebul, ubedur daWrils.
igi moiTxovda, ar mimetovebina. samwuxarod, verafriT vex
marebodi, magram didad anugeSebda is, rom gverdiT hyavda
arseba, romelic TanaugrZnobda. bolos, rodesac imdenad
mouZlurda, rom siaruli gauWirda, mTeli ZaliT dauwyo
Zaxili kneina orbelians Semdegi sityvebiT: dedi! dedi!
mec avyevi. kneinam gaigona Cemi yvirili da, miuxedavad ga
34
myolis Zlieri winaaRmdegebisa, cxeni SeaCera. didi vai-va
glaxiT mivlaslasdiT masTan da Cveni gamyolis sisastikis
Sesaxeb movaxseneT. kneinam garSemojarul mTielebs amis
Sesaxeb auwya, magram imaT Cveni Txovna-mudara yurad ar
iRes. sabolood qalbatonma mainc aiZula isini, daWrili
cxenze SeesvaT, xolo TviTon fexiT ganagrZo gza. kneina
ase didxans ivlida, misTvis xeli rom ar SeeSala talaxs,
ris gamoc iwyo CamorCena. es rom mTielebma SeniSnes, ai
Zules cxenze ZiZasTan erTad damjdariyo, magram am qals,
metismetad sustad rom grZnobda Tavs, cxenze Tavis Semag
reba uWirda da iZulebuli iyo, kneinas dayrdnoboda; amas
Tan, igi zonzroxa tanisa gaxldaT da kneinam imdeni Zala
miaxarja cxenze mis Semagrebas, rom bolos guli SeuRon
da. maSin mTielebma gadawyvites, romelime maTgans misTvis
cxeni daeTmo. grZnobaze mosuli kneina Sejda axal cxenze
da gza ganagrZo.
am dros ivanes vejeqi ukan. alag-alag gvxvdebodnen
Cvens bedSi myofi qarTveli glexis qalebi. Cvensa da maT
Soris mxolod erTaderTi gansxvaveba iyo – isini fexiT
modiodnen. SevediT romeliRac ganuzomlad vrceli tyis
siRrmeSi. am tyis myudroeba, albaT, arasodes darRveula.
miwas sqeli xavsi mosdeboda, xolo aswlovan xeebs Tvals
Zlivs auwvdendi. aqa-iq totidan totze dafrTxialebdnen
cisfer da wiTelfrTiani Citebi, sxvadasxva mimarTulebiT
darbodnen xvlikebi. isini xavsisagan TavianTi mwvane Sefe
rilobiT gamoirCeodnen. am tyisaTvis Tavisuflad SegeZ
loT gewodebinaT uRrani. am tyeSi jerjerobiT bilikic
arvis gaekvala.
nakadulis piras, romelTanac is-is iyo mivediT, Se
veyareT winandlidan gatacebul axalgazrda qaliSvils.
mTielebs misi deda gardacvlili hgonebodaT da amito
mac xeli ar exloT. qaliSvilTan imyofeboda misi Rrmad
35
moxucebuli bebia da erT-erTi Zma, romelsac xelSi eWira
lidiasaviT oTxiode Tvis gogona. pawawa udedod da ur
Zeod darCeniliyo.
mdinaris gadalaxvisas, rac arc ise advili saqme gax
ldaT, sacodavi aleqsandras Tanxleba aravin isurva. me,
Cemis mxriv, ivanes vTxove, daxmareboda sabralos, magram
imanac uari ganacxada. maSin Cvenma keTilma angelozma,
kneina orbelianma, neba gamosTxova mTielebs, raTa daWri
li qali imisTvis SemoesvaT cxenze. ra Tqma unda, verc ki
warmoedgina, Tu ra cudi Sedegi mohyveboda amas. cxenma
igrZno, rom mas susti xeli marTavda da Suagul mdinare
Si Sedga. kneina amaod cdilobda pirutyvis daZvras. bolos
ivane da meore mTieli cxenebidan Camoxtnen da qalbatoni
Tavisi cxenianad napirze gaiyvanes. magram, ra wamsac fexi
daadges miwas, aleqsandra im wamsve umowyalod Camoagdes
cxenidan.
IX
foxalis koSki
36
krulis piras. TiTqmis yovel fexis nabijze gvxvdeboda ka
meCebis, xarebisa da cxenebis naxiri, datvirTuli mdidru
li nadavliT. Samilis karvebi mimobneuli iyo koSkis Ziras.
am adgilebSi vxedavdiT mwyemsebs, romlebic yvirodnen da
kldidan kldeze TxebiviT daxtodnen, arafriT rom ar Ca
mouvardebodnen maT samkvircxleSi. isini gvacqerdebodnen
gaumaZRari cnobismoyvareobiT: Cvenma gamoCenam es mivard
nili adgili gamoacocxla.
rac ufro maRla miviwevdiT, miT ufro mdidari xdebo
da mcenareuli safari. nisli TandaTanobiT sqeldeboda da
mTaTa wverokinebi ifareboda masiuri RrublebiT, romel
Ta alag-alag gacrecil, Txel marmaSSi mkrTalad moCanda
sxva mTaTa Tovliani simaRleebi. gza imdenad Zneli savali
iyo, iZulebuli viyaviT xSirad Segvesvena. ukanaskneli Ses
venebisas mindoda riTime madloba gadamexada ivanesaTvis
im samsaxuris gamo, rac me da kneinas gagviwia. gamaxsenda,
rom jer kidev mqonda SerCenili sayureebi, romlebic haji-
qerimis xarbi mzerisagan dafaruli iyo swored im CvriT,
rac man Tavze mosaxvevad mesrola. sayureebi siamovnebiT
miveci ivanes. igi kmayofili darCa saCuqriT da, ramdenadac
SeeZlo, ganagrZobda Cvenze mzrunvelobas.
koSks miaxloebulebma davinaxeT aTi aTas kacze meti.
isini idgnen or wyebad. Cven maT Soris unda gagvevlo.
mTeli es xalxi TiTqmis SiSvel-titveli iyo. Cven maTi
gansakuTrebuli gaocebisa da cnobismoyvareobis sagnad
gadaviqeciT: sakuTari saxlis kedlebs miRma uCadrod ga
mosuli qalebi arasodes enaxaT, da axla irgvliv ireodnen,
raTa Cveni saxeebi daenaxaT. yvelaferi, rac ki aq gzadagza
gvxvdeboda, gvaocebda Tavisi velurobiT. aqa-iq Samfuris
magivrad grZel margilebze xarebi wamoegoT da koconeb
ze wvavdnen, iqve sisxliani tyavebi gamohyavdaT. rodesac
cnobismoyvareni gzas metismetad mWidrod gviRobavdnen,
maSin maT, rogorc ZaRlebs, maTraxis cemiT erekebodnen.
37
am aRviraxsnil urdoTa Soris wyvil-wyvilad mivdio
diT. maT rigebSi imyofeboda ramdenime naibi. isini sxva
mTielTagan medlebiT gamoirCeodnen. Cven gvelodeboda
xaji,20 Samilis mouravi, misi erT-erTi uerTgulesi mouri
di.21 Zlier gamikvirda, roca SevniSne, rom Cvens Semxedva
res Tvalebi cremliT aevso.
foxalis koSkSi gamWol kibes SevyavdiT. am kibiT
avediT. Semdeg ganvvleT ramdenime miwisqveSa sarTuli,
dabolos, naxevrad wyvdiadSi aRmovCndiT. erTmaneTis
garCeva mxolod karga xnis gasvlis Semdeg SevZeliT. Cvens
Soris imyofebodnen agreTve giorgi orbeliani, Tamari,
salome da aleqsandre WavWavaZe. ramdenime saaTis Sem
deg mobrZanda kneina WavWavaZe, magram, RmerTo Cemo, su
lierad da fizikurad ra ganadgurebuli gamoiyureboda!
qalbatons gansakuTrebiT uklavda guls sayvareli lidias
gaurkveveli xvedri. sabednierod, tyveobis dasasrulamde
araferi vicodiT am pawawinas bedis Sesaxeb, da es cotaTi
mainc gvaimedebda, rom balRi gadarCeboda. Cven Soris im
yofeboda patara eva, swored is ubeduri bavSvi, visi dedac
mTielebma mkvdrad CaTvales da miatoves. kneina WavWavaZem
mas ZuZu awova da amas manam akeTebda, sanam amis SesaZle
bloba hqonda.
cotcotaobiT erTad moviyareT Tavi, rac CvenTvis,
WeSmaritad, sasixarulo iyo. Cveni jgufidan gamudmebiT
aRavlendnen RvTis samxvewro locvas. male am miwisqve
SeTSi haji-qerimi Semovida da kneina WavWavaZes mimarTa:
– ginda SamilTan migiyvano?
– me mas ar veaxlebi, TviTonve SeuZlia aq mobrZandes.
– magram mas surs, TavisTan mogelaparakos.
– nu waxvalT, kneina, es kaci tyuis, – vTqvi me.
– yovel SemTxvevaSi, Tu maincdamainc waxval, – dauma
ta kneina orbelianma, – Tan waiyolie ramdenime qali.
38
X
Tavadi iliko orbeliani
39
li advilad mosaxerxebeli iyo. amis Semdgom Tavads miua
xlovda naibi SeiaraRebuli xalxis TanxlebiT:
– iliko orbeliano! – uTxra iman, – Sen male unda
datovo amqveyniuri cxovreba, magram Samili pativs scems
Sens mamacobas da amitomac neba dagrTo, airCio sikvdilis
saSualeba. neba Senia – rogori sikvdili girCevnia?
– yvelaze swrafi, – upasuxa Tavadma.
Seayenes Caxmaxebi, zogierTma Tofi kidec daumizna da
mxolod brZanebasRa elodebodnen. am dros gamovida Sami
li.
– iliko orbeliano, – uTxra man da xeli gauwoda, –
uSiSari yofilxar. amis gamo ar SemiZlia pativi ar gce. fa
rulad Tvals vadevnebdi Sens gamomSvidobebas sicocxles
Tan. warbic ar Segixria, arc erTi moZraobiT simxdale ar
gamogimJRavnebia, ar Semdrkalxar. dReidan Cems pirobiT
tyved gTvli, vendobi Sens vaJkacobas.
daiwyes molaparakeba Tavadis gadasacvlelad im tyve
mTielebze, romlebsac Samili agreTve didad afasebda. Ta
vad ilikos tyveoba 9 Tves gagrZelda da misma gamgzavre
bam gulwrfelad daamwuxra yvela naibi. Samilic iziarebda
maT grZnobebs, risi saukeTeso damamtkicebeli sabuTi is
gaxldaT, rom kneina orbeliansa da mis vaJs udides pativs
scemda.
amgvarad, Tavadi ilikos marto saxelis xsenebac ki
mfarvelobas gviwevda. gvewvivnen Samilis armiis umTavresi
sardlebi, gars Semoertynen kneina orbelians.
– kneina! Seni qmari kargi vaJkacia, – eubneboda erTi
imaTgani.
– kneina, sadaa Tqveni Svili? gvaCvene! – sTxovda meore
da siamovnebiT sinjavdnen mSvenier giorgis. mravali mTie
li cdilobda, daerwmunebina kneina orbeliani, rom misi
qmari ar momkvdara, rom igi Turqebma tyved igdes xelT
40
da garkveuli drois Semdeg daabrunebdnen. es gauTavebe
li misvla-mosvla guls uwyalebda da mZime tvirTad awva
kneinebs. im dros, roca maT esoden mwuxare fiqrebi ufo
riaqebdnen gulsa da gonebas, iZulebulni iyvnen moTmine
biTa da TavaziT epasuxaT dausrulebel SekiTxvebze, rom
lebic Seexeboda TviTon maT, maTs bavSvebs, me. miuxedavad
amisa, kneina orbeliani yvelas yuradRebiTa da TavaziT,
magram Rirsebis sruli dacviT epyroboda. man araerTxel
ikiTxa, Tu ris miRebas moisurvebda Samili misi ojaxis
safasurad, magram yvelaze metad cdilobda gaego, Tu ra
pirobebs wamoayenebda Samili kneina WavWavaZisa da misi
bavSvebis gaTavisuflebisaTvis. rogorc iqna, movida ima
mis rwmunebuli da Semdegi gamogvicxada: imamis survilia
imperatorma nikolozma daubrunos mas Svili24 da Tavadma
WavWavaZem gadauxados uSvelebeli Tanxa – Tavisuflebas
mxolod amis Semdeg miviRebdiT.
XI
vedenoSi gamgzavreba
41
ar dasTanxmda. man gankarguleba gasca gavefrTxilebineT,
rom mis saxlSi mxolod is gveqneboda, risi mocemis SesaZ
leblobac mas eqneboda, da, radgan TviTonac Raribulad
cxovrobda, Cvenc mxolod yvelaze aucileblis miRebis
imedi unda gvqonoda, xolo, rodesac WavWavaZe mas Tavis
Svils mohgvrida, Cvenc dauyovnebliv gagvaTavisuflebda.
rogorc iqna, martoni davrCiT. kneinebma SeTxzes ori
werili, romlebSic Samilis pirobebi Camoayalibes. erTi
werili Tavad WavWavaZes unda mirTmeoda, meore – general
reads, romelic imxanad Tavad voroncovis TbilisSi aryo
fnis gamo kavkasiis mefisnacvlis movaleobas asrulebda.
werilebi Samils wauRes. man gamowvlilviT Semowmebis Sem
deg isini mTielis xeliT Tbiliss gaagzavna.
kneina WavWavaZem brZana, SamilisaTvis tansacmeli eT
xovaT. man ramdenime moaxle gagzavna mTielTa TanxlebiT
da maTac moitanes Sarvlebi, Tavsakravi da nukeris moZve
lebuli tansacmeli. rodesac kneinam mamakacis tansacmlis
magvari raRac miiRo, maSinve damiTmo Tavisi Zveli kaba.
amiT didad madlieri davurCi: dgeboda notio da civi
Rame, me ki tans aRaraferi mifaravda.
diliT koSkidan gamosvla gvibrZanes. dabla imave kibiT
daveSviT, romliTac koSkSi avediT da kvlav aRmovCndiT
veluri brbos wiaRSi, im xalxis winaSe, romelTa Sorisac
guSin gamoviareT. Samilma brZaneba gasca, vedenoSi27 gada
veyvaneT yvelaze uSiSari da miudgomeli anda umjobesia
iTqvas, yvelaze Znelad savali gziT, raTa gamoericxaT
rusTa Tavdasxma. yovel Cvengans cxeni misces. cxens win
lagamSi xelCaWidebuli gamcilebeli miuZRoda. qaravnis
zedamxedveloba molas daevala.
gza, romelsac foxalis koSkidan gavuyeviT, Tavdapir
velad ori bolowawvetili kldiT iyo Seviwroebuli, male
ki saSinlad daqanebuli TavdaRmarTi daiwyo.
42
Cemma gamcilebelma, keTilkacoba rom Sevwame, maniS
na, cxens fafarSi Cavfrenodi. qvemoT cecebiT CavdiodiT,
rogorc kibis safexurebze. marjvniv da marcxniv carieli
sivrcis meti araferi moCanda. gza molipuri da saxifaTo
iyo. ise moxda, rom safexurebic savsebiT gaqra da biliki
ufskruls miawyda. saWiro gaxda meore mxareze gadaxto
ma. gamcilebeli ufskruls Tavs gadaevlo da maniSna, mec
mivyolodi. ise SevSindi, rom sakuTari Tavi windawin ga
moviglove. gamyolma gafiTreba SemamCnia Tu ara, maniSna,
Tvalebi damexuWa da cxens fafarSi orive xeliT magrad Ca
vWidebodi. gamyolis Zaxilze cxoveli msubuqad gadaevlo
naprals da mTielmac gamxneveba damiwyo. amis Semdeg, Tov
lis garda, irgvliv araferi SegvimCnevia. cxenebi TiTqmis
yovel fexis gadadgmaze forxilobdnen, sxltebodnen. Cven
ca da Cveni gamcileblebic Zlier daviRaleT: aucilebeli
gaxda Tundac ramdenime wuTiT SevCerebuliyaviT. Sesvene
bisas CvenTan movida kneina orbeliani, visTvisac foxalis
koSkidan gamomgzavrebis Semdgom Tvali aRar momikravs.
mas moacilebda Tavadi niko WavWavaZe,28 Tavadi daviTis na
Tesavi. axalgazrda Tavadi samdRiani alyis Semdeg tyved
Cavarda da foxalis koSkSi moiyvanes. igi am xnis ganmavlo
baSi 30 qarTveliT 500 leks umklavdeboda. roca provian
ti gauTavdaT, iZulebuli gaxda Tavisi patara cixesimagre
daeTmo. Tavadi iseTive gulkeTili gaxldaT, rogorc ma
maci da am metismetad Znel mgzavrobas gvimsubuqebda.
gamyolma SeamCnia, cxeniT cudad rom vmgzavrobdi da,
rodesac kvlav gavudeqiT gzas, xelebiT amixsna, Camovqvei
Tebuliyavi, mis axlos fexiT mevlo. didi Tovli iyo da,
Tumca xSirad vecemodi, ise mainc aRar meSinoda, rogorc
maSin, roca cxenze vijeqi. sanam Tovlian zonas gavcdebo
diT, gamcilebeli mSveloda. mere man keTili guliT Semom
Tavaza purisa da Zroxis xorcis mTeli Tavisi mcire maragi,
43
TviTon ki mJaunas msgavsi romeliRac mcenaris foTlebs
wyvetda da imiT ikvebeboda. araerTxel mqonia SemTxveva,
SememCnia mTielTa araCveulebrivi zomiereba: zogierT ga
myols ar moeZeveboda araviTari saWmeli da, Tu Cven Cveni
mwiri sanovagidan raimes vuwiladebdiT romelime maTgans,
es ukanaskneli iSviaTad Tu dageTanxmeboda da Tanac sa
ocari moridebulobiT: SeTavazebuli sakvebidan TavdaWe
rilad aiRebda mcire nawils. Semdeg kidev ufro magrad
SemoiWerda qamars da ase amTavrebda Tavis sadilobas.
Tovli TandaTan uTmobda adgils balaxs, magram am
mTian qveyanaSi verc ki aswrebT erTi maRlobis CamoTa
vebas, saWiroa meoreze asvla. Cveni gza ramdenime saaTis
ganmavlobaSi SesaniSnavi mcenareuli safariT Semkul ad
gilebs miuyveboda; bolos aRmovCndiT yinulsa da Tovlze
gacilebiT maRla, TumcaRa am adgilebSi ar iyo arc Tovli,
arc yinuli. piriqiT, Zalze cxeloda. Zlierma wyurvilma
Segvawuxa. mouTmenlad viyurebodiT aqeT-iqiT da wyaros
daveZebdiT. gadaRlis gamo bevri qali ecemoda, magram maT
raxis Sxuili aiZulebda, gza Cqara gaegrZelebina da isinic
Zal-Rones ar zogavdnen, raTa sxvebs ar CamorCenodnen.
mTis mwvervals rom mivataneT, wylis yru Cxriali Se
mogvesma. aman gvafiqrebina, rom male dabla gaSlil velze
daveSvebodiT. magram mwvervals rom mivaRwieT, kankali ag
vivarda: davinaxeT, rom Cveni gza TiTqmis frialo kldeze
gadioda. araerTgzis gvenaxa lekTa uCveulo guladoba,
magram am adgilas isinic iZulebulni gaxdnen, cxenebidan
dafiqrianebuli Camomxtariyvnen. zed mTis Zirze mivcocav
diT da, raTa rogorme SevmagrebuliyaviT dakidebul klde
ebze, buCqnarsa da Zirkvebs vebRauWebodiT. qveviT, gaSlil
velze, mdinare miedineboda. misi napiri ise viwro iyo,
rom ZlivZlivobiT gavaRwieT. gamyolTa SemweobiT, rom
lebic gansakuTrebiT saxifaTo adgilebSi gvexmarebodnen,
44
arc erTi Cvengani mdinareSi ar Cavardnila. magram es kia:
ekal-bardebisa da wvetiani qvebisagan xelebi dayvlefili
gvqonda. bolos gamyolebma cxenebze Segvsxes da mdinaris
meore napirze gavaRwieT. axla yvela erTad aRar mivdio
diT. kneina orbeliani da bavSvebi ukan iyvnen da am saxifa
To gadasasvlelamde jer kidev ar moeRwiaT.
Znelma gzam Zala savsebiT gamomacala. Zils veRaraf
riT varTmevdi Tavs da Tvalebi, miuxedavad gaZalianebisa,
mainc mexuWeboda. uceb xmamaRla laparakma gamomaRviZa,
xmaurs male ginebac mohyva. ukve momcro aulSi Sevsuliya
viT da mcxovrebni uars acxadebdnen, CvenTvis Rame gaeTe
vinebinaT. molam rom Seatyo, gajiutebul mTielebTan ve
rafers gaawyobda, erTi ubadruki qoxmaxisaken wagviZRva,
romelic Soridan mitovebulsa hgavda. CamovqveiTdiT da
am Tavlismagvar SenobaSi SevediT.
XII
mwyemsebi
45
ar dagvinaxavs im ubralo mizezis gamo, rom isini dafaruli
hqondaT kolenkoris naWriT. am naWrebs Tvalebis pirdapir
naxvretebi emCneoda. Tavze liTonis firfitebiTa da minis
sruliad ubralo mZivebiT morTuli tyavis CaCebi exuraT.
yvelaferi, rac ki Cvens Casacmel-dasaxuravsa da samkau
lebs Seadgenda, maT Rrma cnobismoyvareobas aRuZravda.
ver vitandiT, TavianT WuWyian xelebs tansacmelze rom
gvicacunebdnen, magram, aba, ras gavawyobdiT? zogierTni
kargad ver gvxedavdnen, radgan Cven win moriale jgufebi
efarebodaT da amis gamo cnobismoyvareoba aRZrulni sax
lebis saxuravebze ciyvebiviT miZvrebodnen.
gamgzavrebis win mogvitanes cxvris vargi yveli da
karaqi. gzaze ganuwyvetliv vigonebdiT Cvens Zvirfas Ta
namgzavr qalebs, romelTa Sesaxebac araviTari cnoba aRar
gvqonda. Tavdapirvelad Cveni gza im mdinaris sanapiroebs
miuyveboda, romelic guSin gadmovlaxeT. gamyolebs Cveni
cxenebi wylidan amoCril tinebze mihyavdaT. isini frTxi
lobdnen, Zalian nela miiwevdnen win, radgan yovel gaufr
Txilebel nabijs SeeZlo daveRupeT. Cven mainc Zalian
gveSinoda, radgan Tavadi nikoc ki, es gamocdili mxedari,
erTgan cxenidan Camovarda.
rodesac gamcilebelma ramdenime wuTiT mimatova, misi
adgili myisve daikava meore lekma. am kacs iaraRis wverze
daemagrebina viRac qalis mklavi. igi, rogorc Canda, didi
xnis mokveTili ar unda yofiliyo. erT-erT TiTze niSnobis
beWedi kiafobda. leki, romelsac es nadavli mihqonda, Si
Sisa da zizRis SegrZnebas aRZravda.
Cveni SiSneuli saxeebi rom dainaxes, gamyolebma cxene
bidan Camogvsves. gzad xSirad vxvdebodiT qarTvel biWebs,
romlebsac mTielni metismeti sisastikiT epyrobodnen. maT
calkeul jgufebs Cvens qaravans uerTebdnen da, amgvarad,
Cveni partia ganuwyvetliv izrdeboda. biWebi cdilobdnen
46
siarulis dros dagvxmarebodnen, miT ufro, rom Zneli da
xangrZlivi mgzavrobiT warmoudgenlad daRlilebs gamud
mebiT gvWirdeboda amgvari xelis Sewyoba. kneina WavWavaZis
moaxle lucia ramdenjerme daeca, magram arc erTxel ar
SeuwyalebiaT – maTraxebs urtyamdnen.
am dRes didxans vtopavdiT muxlamde wyalSi. Semdeg
gzam gadakveTa tye, sadac droTa ganmavlobaSi daxvavebul
namian foTlebze wamdauwum gvisxlteboda fexi. tyeSi fi
Wvi sWarbobda, Tumca gvxvdeboda Rviac, Sqeric, kamelia,
wiTlad moRaRane yvavilebiani ielic. lekebi dikas foT
lebs aglejdnen da loRnidnen.
tyidan gamosvlisas kvlav SevuerTdiT Tanamgzavr qa
lebs, romlebic Cvenze naklebad rodi iyvnen aforiaqebu
li. kneina orbelians, ZiZas, aleqsandras, salomes, Tamarsa
da elos Rame svel miwaze gaeTiaT, sadac sabralo bavSvebi
saSinlad itanjebodnen sicivisa da SimSilisagan. sakvebi,
rac ki ram gvebada, miveciT. samwuxarod, Cveni maragi Zalze
mwiri iyo; marTalia, simindis fqvili sakmaod mogvepovebo
da, magram umarilod misi Wama gveZneleboda. qancgaclil
meZuZurebs rZe gauSraT da kneina WavWavaZem Tavisi ramden
ime wveTi rZe vaJiSvilsa da patara evas gaunawila.
mimwuxrze aulis erT-erT myudro adgilas moviyareT
Tavi. es adgili velis SuagulSi mdebareobda. rodesac
sakmaod dalagebul-daxvetil qoxSi SevixveweT, mkacri
sizustiT gadagvTvales, TumcaRa ase winaTac iqceodnen.
Semdgom amisa, dagvtoves. xelis Wrilobebisagan saSinlad
Sewuxebuli aleqsandra zogierTi Cvenganis TanxlebiT
balbisebrTa saxeobis romeliRac mcenaris saZebrad gae
marTa. terasze gaSenebuli vazis CrdilSi msxdari auleli
qalebi davinaxeT da maTken gavwieT. qalebs Soris imyo
febodnen agreTve moxuci mwyemsebi, romlebmac kiTxvebi
dagvayares. erTma aleqsandras Wriloba Seumowma, xanjali
47
iZro da surda mTlianad moeWra xelis mtevanze Zafis si
wvrile tyaviT Camokidebuli TiTi, magram aleqsandra ar
daeTanxma: mxolod imiT dakmayofilda, rom natken xelze
gamtkiculi fqvili daayrevina da zevidan mravalZarRvas
kanSemoclili foToli daafarebina. zurgisa da Tavis Wri
lobebic zustad amgvarad Seuxvies.
TavSesafarSi dabrunebulebs ramdenime kona Tiva
mogviTries, rac davigeT da dasasveneblad miveyareT.
samwuxarod, Tvali erTi wuTiTac ver movxuWeT: mwerebi
mosvenebas ar gvaZlevdnen, SimSili ki Signeulobas gvifo
riaqebda. marTalia, mWadi mogvces, magram ver SevWameT –
umarilo wyalSi iyo moxarSuli. amasTan, aucilebeli gaxda
dagvecada, sanam gacivdeboda da cotaTi Semagrdeboda.
TumcaRa kai sasusnaviviT meore dRisTvisac sasoebiT ga
davinaxeT.
mTeli es dRe tyveobaSi gatarebuli sxva dReebisagan
arafriT ar gamoirCeoda. yvelaze Znelad saval adgileb
Si Zalian didxans davdiodiT. gadavediT or mdinareze da
RamiT patara aulSi SevediT. kvamlisagan gamuruli qoxebi
ukidures siRatakeze metyvelebda. mosaxleoba aTasgvar
mizezs poulobda, raTa Cvens miRebaze uari eTqva. maT
is aSinebdaT, rom Cveni jgufi mravalricxovani eCvenebo
daT. bolos SemoragulSi Segviyvanes. misasvleli xSiri
buCqnariT iyo dafaruli; wvimebisagan naxevrad dampal
morze amoWrili safexurebi CavaTaveT da meore, savsebiT
Ria SemoragulSi amovyaviT Tavi. es SemoRobili moicavda
terasebs, romlebzedac skebi ganelagebinaT. lekTa sxva
soflebSic araerTxel SegvimCnevia aseTsave terasebze
mimobneuli safutkreebi. mogvitanes Tiva, mWadi da co
taodeni cxvris yveli. Cvenma modaraje nukerebma mezobeli
lafaro daikaves.
48
Cvens winamZRol molas brZaneba mieRo, am aulSi ram
denime dRe SevesvenebineT, oRond es dasveneba Tavis
saxels ver amarTlebda: RamiT mkbenarebi gvawuxebda,
xolo dRisiT mwared ikbinebodnen futkrebi. iSviaTad
gamovdiodiT terasebze, vinaidan aqedan araviTari mimz
idveli xedebi ar moCanda. aulSi daexetebodnen gamxdari
da CamoZonZili dedakacebi, TavianTi siRaribiT sibralu
lis, xolo usufTaobiT – zizRis grZnobebs rom aRZravd
nen. paraskevs Cven winaSe sruliad gansxvavebuli sanaxaoba
gadaiSala. moedanze gaSiSvlebuli mamakacebi cekvavdnen,
ufro sworad, gaufoTlavi xis irgvliv Smagobdnen. ala
his sadideblad warmoTqmuli maTi SeZaxilebi gareuli
cxovelebis xmaurs ufro emsgavseboda, vidre adamianTa
xmas... es sanaxaoba zizRs iwvevda da am gulisamrev rokvas
xangrZlivad veRar vuyureT.
meore dRes gza gavagrZeleT. mas xSirad gviRobavda
Rrma xevxuvebi. am mxareebSi cxenis marTva mxolod Zliersa
da gamocdil xels SeeZlo. amitomac gamyoli Cems adgilze
mokalaTda, me ki mimiTiTa, cxenisaTvis kudSi CameWida
xeli. es siaruls gamiadvilebda. ase mgzavroba sulac ar
iyo xifaTisagan dazRveuli: qvaze floqvebdacurebuli
cxeni SeiZleba dacemuliyo da qveS movetane, magram, rac
ar unda iyos, ise mainc ar gavwvalebulvar, rogorc bevri
Cveni Tanamgzavri, romlebic moklebulni iyvnen yovelgvar
daxmarebas.
momdevno aulSic ramdenime dRe gavatareT. Cveni aq
yofna Ratak mwyemsobas mZime tvirTad daawva, radgan mo
las brZanebis Tanaxmad, isini valdebuli iyvnen, CvenTvis
sursaT-sanovage gaeCinaT. maSin mTielebma laparaki dai
wyes kneinebisagan Cveni gamocalkevebis aucileblobaze;
imave dros, qalbatonebs ganucxades, rom SeuZlebeli iyo
ase bevri mxlebeli hyolodaT. aman metad SemaSfoTa: na
49
TesavTagan gadakargulsa da samSoblodan mocilebuls, is
enac rom ar mesmoda, romelzedac irgvliv saubrobdnen,
ar vicodi, ra bedi meweoda, Tu kneinebs ganmaSorebdnen.
Cemi mdgomareobis es mosalodneli saSineli cvlileba
erTi wuTiTac ar maZlevda mosvenebas. kneinebis moaxle
ebic aseve Sewuxdnen da dadardiandnen.
XIII
moxuci mola
50
somexma vaWarma, da amgvarad, neba damrTes, kneinebTan er
Tad gavmgzavrebuliyavi. qalbatoni mainc frTxilobda,
mTielebs sityva ar gaetexaT da ukan ar davebrunebine. ami
tomac mTxova, cxenebze rom Sesxdebodnen, erT-erTi Cemi
aRsazrdeli xelSi ameyvana, rac maSinve Sevasrule.
kneinebisa da maTi Svilebis garda, yvelani fexiT miv
diodiT. es dRe patara keTil qarTvel qal pelagosTan
erTad gavatare. igi winandlis misadgomebTan mokluli
mRvdlis qaliSvili gaxldaT. erTmaneTs siarulSi vex
marebodiT, ris gamoc gza arc ise Znelad savali gveCvena,
miuxedavad imisa, rom igi arafriT ar gansxvavdeboda im
gzebisagan, romlebic adre gaviareT. male sakmaod Rrma
mdinare unda gadagvelaxa; me ki ar myavda arc cxeni da arc
gamyoli. msurda, cotaTi sxvebs CamovrCenodi, magram ukan
momavali mTielis xanjlis wverma magrZnobina, amis gamo
rasac davimsaxurebdi. mdinaris meore napirs daubrkole
blad mivaRwie.
Rame aulSi gaviTeneT, sadac galumpuli mivedi: ganuw
yveteli wvima gaSrobis saSualebas ar iZleoda. mTeli meo
re dRis ganmavlobaSi mivdiodiT gzaze, romelic arafriT
ar iyo guSindelze ukeTesi. wvima ki kvlav ganuwyvetliv
asxamda. win uSvelebeli tborebi gvedo. male mivaRwieT
ramdenime moriT gadaxidul swraf mdinares. Sevdgi Tu
ara fexi morze, mquxare mdinarem Tavbru damaxvia. fexebi
morebs Soris momiyva da daveci... lekma sul ukanasknel
wams wamatana xeli da mixsna mCqefare stiqiis talRebSi ga
davardnisagan. man gaRma napirze gamitana. amis Semdeg Cvens
atalaxebul gzas mwuxris CamoSvebamde mivuyvebodiT. erT
maneTSi areul-aglesili sveli miwa da talaxSi alufxuli
qviSrobi fexebze gvekroboda. bolos safexurebze asvlas
SevudeqiT. msgavsi ram konstantinopolSi gvxvdeba. ase
SevediT aulSi, sadac xangrZlivad dagvasvenes. bina Cveni
51
qaravnis winamZRolisa da zedamxedvelis molas saxlSi
gamogviyves. qalebs calke oTaxi dagviTmes. Wilobebi gav
SaleT da davsxediT.
aulSi aTi dRe davyaviT. – Samili male mova, unda dave
lodoT, – gviTxra molam. salaparako masala mogveca. Cveni
fiqri mainc or ZiriTad sakiTxs utrialebda: ras moimo
qmedebda imami – dagvanawilebda Tu saTiTaod dagvyidda.
kneina WavWavaZe arafers kargs ar moeloda misi monaxulebi
sagan. me ki, Samilis Sesaxeb rac msmenoda, imisda mixedviT
Tu vimsjelebT, ver warmomedgina, Samilic iseTive sastiki
gamomdgariyo, rogorc misi naibebi.
molam gulTbilad migviRo. gankarguleba gasca, ramde
nime cxvari daeklaT da mTeli Cveni tyveobis ganmavlobaSi
es pirvelad iyo, xorci rom vWameT. aTi wlis ganmavlobaSi
rusTa tyved namyofs rusuli ena Seeswavla, oRond CvenTan
saubarSi mxolod meore mTielis TandaswrebiT ebmeboda.
im meore mTielmac icoda rusuli. lekTa umravlesobis
msgavsad, molasac Zlier uyvarda bavSvebi: erTxel kneina
WavWavaZesTan rom mivida, romelsac aleqsandre muxlebze
ujda, bavSvs xelSi 20-kapikiani Caudo.29 kneina metismetad
gawiTlda, magram molam TiTqmis mavedrebeli xmiT uTxra:
– es imisaTvis, raTa ubrZanoT, qaTami iyidon da bavSvs
supi mouxarSon.
amas rom ambobda, keTili mola miwas Cahyurebda. mis
mzrunvelobaSi iyo raRac gulis amaCuyebeli. bolos dedo
brivma siyvarulma gadasZala Tavaduri siamaye da aleqsan
dre erTi Tu ori dRis ganmavlobaSi ikvebeboda msubuqi
da noyieri sazrdoTi.
52
XIV
kvlav gzaSi
53
rasodes daviviwyeb im gulwrfel sikeTes, riTac am qalma
madli moisxa.
momdevno Rame karapanSi gavaTieT, sadac virTxebi da
Tagvebi malays gadadiodnen, Zils gvifrTxobdnen. dil
iT iqauri dedakacebi gvewvivnen. isini cdilobdnen Cvens
nivTebze TavianTi gadaecvalaT da amitomac maT tyuilu
bralod xelidan verafers gaagdebinebdiT. Cveni ki yve
laferi moswondaT da itacebdaT, sul ubralo sadafis
Rilebic ki, rac jer kidev SemogvrCenoda saxeloebze. es
Rilebi ramdenime Tav xaxvsa da msxalSi gavcvale. amgvari
sixarbe arsad minaxavs. sul ukanaskneli Cvaric ki Wkuaze
Slida maT. gansakuTrebiT Tavadis asul ninos gadaekidnen,
romelsac moexerxebina Tavisi saTiTuris, sanemsis, jayvisa
da saaTis SenarCuneba... xolo misi kostiumis Rilebs Tu
moixelTebdnen, sixaruliT caze moavlebdnen xels.
gamogvicxades, rom Samilis miTiTebiT sul axlaxan gay
vanili gziT wagviyvandnen. aman marTlac gagvaxara, radgan
aqamde Cveni mgzavroba Sewyvilebuli iyo warmoudgenel
siZneleebTan. magram es saxelganTqmuli gza, arc meti da
arc naklebi, biliki gamodga, romelic kldovan vakeze ga
wolili mRvrie Relis gaswvriv miiklakneboda. mis napra
lebSi kapersi xarobda.
dasasveneblad SevdeqiT. iqauri aulidan CvenTan ram
denime qali gamocxadda. erTma dedaberma kneina orbelians
miaZaxa:
– ra mSvenieria Surisgebis es dRe! vaJiSvili myavda,
Cemi moxucebulobis erTaderTi nugeSi da rusebma mo
mikles. alahi didia, alahi samarTliania! man CemTvis Suri
iZia!
kneinam mokled da savsebiT mSvidad upasuxa:
– sikvdiliT sicocxlis dabruneba ar xdeba. Turqebma,
Tqvenma mokavSireebma, momikles guliT sayvareli qmari;
54
axla ki Svili, da, diswulebi da mec tyveobaSi vimyofe
bi. axla mipasuxe, Cvens Soris romels aqvs kacobriobaze
wyromisa da Civilis meti safuZveli? RmerTs madli Ses
wire, Sewyvite wuwuni da moiSore eg siZulvili. dedebis
alahma mxolod patieba da TanagrZnoba icis.
es sityvebi dedaberma Cumad moismina, awiTlebuli
Tvalebidan Rvarad Camodenili cremlebi moiwminda da wa
CanCalda.
XV
axalgazrda mola
55
vaSi? upasuxes, rom me frangi generlis coli var da Cemi
gaTavisuflebisaTvis did gamosasyids gaiRebdnen. maSin man
Tqva, rom mzad aris CemTvis didi Tanxa gaiRos. mere gaix
sena ra, rom tyve qali valdebulia, sargebeli moutanos
Tavis patrons, kvlav ikiTxa:
– exerxeba Tu ara perangis kerva?
– mas SeuZlia TeTreulis kerva, puris cxoba... da as
wavlos bavSvebs, – uTxra erT-erTma rusis qalma, romel
sac, ra Tqma unda, sulac ar ufiqria, rom amiT daTvur
samsaxurs miwevda.
maSin axalgazrda molam gadawyvita Cems safasurad Se
moeTavazebina sami maneTi vercxlad, anu 12 franki. Cemda
sasaxelod da saamayod unda ganvacxado: amiT molam Zali
an maRali fasi damado – lekis qalis yidva SeiZleboda 10
kapikad, rac 50 santims Seadgenda.
Zalian gavixareT, rom gza foxalis koSkidan vedenom
de mxolod ramdenime dRes gagrZelda. axalgazrda mola,
romelic mzad iyo, ase mniSvnelovani Tanxa gaeRo CemTvis,
iZulebuli gaxda Cemdami mxolod didi yuradRebis gamo
CeniT dakmayofilebuliyo da sabralo tyve qalic swored
amis gamo igonebs mas keTilad.
XVI
pirbade
yvelaferi es im dros xdeboda, roca yvavilebiT moCi
Tul gorakze avdiodiT. iqauroba daemSvenebina vardisfer,
TeTr, moTeTro-vardisfer zizilebs, moyviTalo-cisfer,
surnelovan ia-iebs.
56
es sanaxaoba guls gvixarebda da gvaiZulebda, droebiT
dagveviwyebina Cveni ubeduri yofa. lekebs ukvirdaT, rom
Cven mTeli grZnobiT vealersebodiT am yvavilebs da zo
gierT maTgans gansakuTrebuli kmayofilebiT vwyvetdiT.
ar SemeZlo ar movsiyvarulebodi maT mbzinvare gvirgvi
nebs, Rrmad ar SemesunTqa maTi faqizi surneleba. siamov
nebiT davrCebodi bunebis am sayvarel qmnilebaTa Soris,
Tumca ara imisaTvis, raTa mecocxla, aramed sikvdilisaT
vis...
am gulgasaxar adgilas rom visvenebdiT, moulodne
li bedniereba gvewvia. moxuc molasTan mTielebi movid
nen da kneina orbelians mazlis werili Caabares. mTeli
tyveobis ganmavlobaSi es iyo pirveli werili, romelmac
Cvenamde moaRwia. generali Tavadi orbeliani30 gvTxovda,
sasowarkveTilebas ar mivcemodiT, gvajerebda, rac ki ram
SesaZlebeli iqneboda, yvelafers iRonebdnen Cvens gamosa
xsnelad. Samils, dasZenda igi, keTili guli aqvso.
RmerTs madli SevwireT, am ubedurebaSi rom ar davviw
yebodiT, da daimedebulni kvlav gzas gavudeqiT.
saRamo xani iqneboda, roca mdinaris piras gaSenebul
romeliRac pirquSsa da Rarib auls mivadeqiT. aqac iseve,
rogorc sxvagan, qalebi modiodnen da yovelnairad cdi
lobdnen, CvenTan saubari gaemarTaT. maT Soris gamoir
Ceodnen qarTvelebic. ocze meti wlis winaT tyved Ca
vardnilebsa da lekebze gaTxovilebs ukve gadaviwyebodaT
yvelaferi mSobliuri, TviT qarTuli enac ki; daviwyebo
daT mSobliuri cis mSveneba, bunebis simdidre, udardeli
ymawviloba; odindeli uzrunveli cxovreba sizmariviT
agondebodaT. isini garSemoertynen Tavad baraTovis asuls
– axalgazrda qaliSvilis koxta qarTulma Cacmulobam, ro
gorc Cans, kidec gaaxara da kidevac daanaRvliana isini.
57
am qalTa didi nawili xami abreSumis Zafs arTavda.
erT-erTi maTgani, vinc yvelaze didi avtoritetiT sar
geblobda sofelSi, molam CvenTan moagzavna.
– molam damavala gamogicxadoT, – Tqva man, – rom
saxeebi unda daifaroT, radgan xval ukve Samilis winaSe
wardgebiT. mahmadis rjuli yovel qals ukrZalavs mamakac
Ta TandaswrebiT saxis gamoCenas. mxolod qmaria erTader
Ti, visac ufleba aqvs Cadrmoxdili coli ixilos da isic
mxolod maSin, Tu maTTan ucxo aravinaa. molam moitana
uxeSi marmaSi, gadazoma igi ramdenjerme da Semdeg naW
rebad daanawila. mogvces abreSumis Zafi (selis, kanafisa
da bambis Zafi aq iSviaTobaa. amitomac Zvirad fasobs) da
mTelma saRamom pirbadeebis momzadebaSi Caiara.
XVII
Samilis auli
58
zari kldeebi ise dabla iyo Camowolili gzaze, Tavi rom
ar agvertya, iZulebuli viyaviT cxenebze gavwoliliyaviT.
Jamidan Jamze gverdiT Cagvivlidnen qarTul urmebze gaci
lebiT momcro kameCebSebmuli urmebi. male tyeSi SevediT.
cacxvebi, kaklebi da muxebi erTmaneTze gadabmuliyvnen
suros sqeli boWkoebiT. Cveni cxenebi xSirad mkerdamde
wyalSi mitopavdnen da talRebs miaSlapunebdnen. erT-erT
ma gamyolma sayveduric ki daimsaxura imis gamo, rom Rrma
tbori tyve qalis cxenze Semomjdarma gadalaxa. Samilis
brZaneba iyo, Cven mimarT yovelgvari mzrunveloba gamoe
CinaT. samwuxarod, es Zalian gvian moagondaT, magram, rac
ar unda iyos, umjobesia gvian, vidre arasdros.
is-is iyo dasasveneblad movewyveT, rom amoiWra Zlieri
qarborbala. amitomac aRar dagvixanebia: mdinare cimcim
gadavlaxeT da aulSi SevediT. aq ki im xalxs SevxvdiT,
romlebTan Sexvedrasac ukve aRar velodiT – eseni swo
red is adamianebi iyvnen, winandlidan rom gamogvitaces.
mesiamovna ivanes danaxva, magram sastikad meSinoda, kvlav
ar Cavvardniliyavi haji-qerimis xelSi. pirbade saCqarod
Camovifare, raTa mas CemTvis Tvali ar moekra. ivanes ori
cxeni aRmoaCnda da erT-erTze Sejdoma SemomTavaza. nawvi
marze gza talaxiT iyo azelili da Cemi beberi, gadaRlili
gamyoli didi gaWirvebiTa da vai-vaglaxiT miaTrevda dam
Zimebul fexebs. ivanes xelebiT avuxseni, misTvisac daeT
mo cxeni. man es Txovna siamovnebiT amisrula. wvimam imata.
mTielebma nabdebi moixades da bavSvebsa da qalebs wamoas
xes. samwuxarod, Cems gamyols ar gaaCnda araviTari nabadi
da sul erTianad gavilumpe.
Cvens Sesaxvedrad mravali mxedari gamoemarTa: – Sami
li mouTmenlad geliT. – Tqves maT. – misi survilia, ufro
swrafad iaroT! vcdilobdi Tvali momekra imamis sacxov
reblisaTvis, magram irgvliv Cems mzeras mxolod usieri
59
tye da mudmivi Tovlis safari xvdeboda. moulodnelad
horizontze nageboba gamoCnda, rac simaRliT erT saJen
ze meti ar iqneboda. mas irgvliv meseri hqonda Semovle
buli da erTi SexedviT cxvris farexs waagavda. Soridan,
ramdenadac Tvalma gamiWra, nagebobis axlos adamianebi
idgnen da Cvenken iyurebodnen. magram pirbadisa da wvimis
gamo, saxeSi rom mcemda, es sanaxaoba areulad, uRimRamod
da uferulad meCveneboda.
rodesac Cven sacqerlad gamosul brbos mivuaxlovdiT,
ivanem Cemi cxeni SeaCera. axla xalxsa da Cven xis tixari
gvyofda. kneinebi ukve seralSi31 imyofebodnen. salome da
maria CemTan idgnen; male orma molam Cvenc iq migviyvana.
ori WiSkrisa da amdenive ezos gavlis Semdeg mivaRwieT pa
tara oTaxs, sadac kneinebi SeeyvanaT. rogorc ki zRurblze
gadabijeba moviwadine, gamafrTxiles, fexsacmeli gamexada.
amis gakeTeba ki advili rodi aRmoCnda: isini ise iyo wyliT
gaJRenTili da fexebze miwebebuli, rom sxeulis organul
nawilad meCveneboda.
oTaxi senaks waagavda, Sig cecxli gizgizebda. kedlebi
mura TixiT SeelesaT. iataki mofenili gaxldaT gacveTili
xaliCiT. naxvretebSi alag-alag mozrdili RriWoebi moCan
da. oTaxis sigrZe ar aRemateboda 18, xolo sigane 12 futs,
simaRle ki iseTi hqonda, eqvsgojiani kaci iZulebuli xde
boda, welSi moxriliyo. sinaTle cxvirsaxocis sididis
erTaderTi samercxulidan Semodioda. kedlebis gaswvriv
merxebi idga. maTze CamovawyveT Cveni patara boxCebi da ga
talaxianebuli noxebi, sawolis magivrobas rom gviwevda.
axal TavSesafarSi xaliCebze msxdomi ramdenime qali
davinaxe, romelTac TaTrul yaidaze Sekerili tansacmeli
koWebamde uwevdaT, daufaravi rCeboda SeidiSis mxolod
viwro zoli. qarTveli qalebis msgavsad, maTac Camofare
buli hqondaT Cadrebi. patara fularis Tavsafrebi maT
60
Tmebs umagrebdaT da Subls TiTqmis warbebamde ufarav
daT. am Tavsafrebs zemodan kidev sxva Tavsafrebic hqon
daT gadakruli, romlebsac, Tavis mxriv, Cadri faravda.
moitanes Tafli, puri, wyali da flavi. es kerZi brin
jis, cxvris xorcisa da qiSmiSisagan SeemzadebinaT. mag
ram kneinebs es asatani sakvebi maZRrisad mxolod am dRes
hqondaT. saerTod unda iTqvas, rom Samilis samflobelo
Zalian Raribia: aq warmoebuli produqtebi adgilobriv
mosaxleobas ZlivZlivobiT hyofnis. kneinebma sadilze mi
miwvies, magram cota vWame. mTel Cems yuradRebas Cven win
msxdari qalebi iqcevdnen.
XVIII
Samilis colebi
61
hqonda sufTa da vercxliviT wkriala. marTalia, saxis na
kvTebi ar adasturebda mis didgvarovnul warmomavlobas,
mainc aRsavse iyo sikeTiTa da siwrfeliT.
Samilis meore coli, SuaneTi, warmomavlobiT rusis
qali gaxldaT da, miuxedavad imisa, rom iSviaTad mimar
Tavda, odnavadac ar daviwyeboda mSobliuri ena. magram im
dRes, ueWvelia, Samilis brZanebas emorCileboda da rusu
lad CvenTan sityvac ar dauZravs. sabednierod, kneinebic
aranakleb sifrTxiles iCendnen: erTmaneTSi frangulad
laparakobdnen, qarTuls ki mxolod moaxleebTan saubarSi
mimarTavdnen.
mogvinaxula Samilis mesame colmac – Zalze axalgazr
da da sayvarelma qalma. igi TiTqmis ar ereoda saubarSi da
Cumad idga Cveni oTaxis dedaboZze miyrdnobili.
Samilis colebs sufTad, oRond ugemovnod ecvaT. Cven
srulebiTac ver aRmovaCineT maTSi is, ris aRmoCenasac wi
naswarmetyvelis colebSi veswrafodiT. maTTan erTad mov
idnen bavSvebic, magram isini iseTi WuWyianebi iyvnen, ver
miekarebodiT.
erTmaneTis dazverva-SeTvalierebis Semdgom, rac nax
evar saaTs gagrZelda, sakuTari Rirsebis SegrZnebiT aR
savse ufrosi coli wamodga da gavida. mas mihyva SuaneTic.
mesame ki darCa da Cvens axlos Camojda. man dahkocna Cveni
bavSvebi, giorgi xelSi aiyvana da, manam ar gagvecala, sanam
kargad da safuZvlianad ar gagvicno. martoni davrCiT Tu
ara, kneinebi, bavSvebi da me sveli tansacmlis gaSrobas
SevudeqiT. qalbatonebma msaxuri qalebi moiTxoves. pirve
lad moiyvanes katerina, meore dRes ki – sxvebic.
Zvel xaliCebze movikalaTeT da Rrma Zils miveciT
Tavi, rac didi xania aRar gvRirsebia. agvistos Tve idga,
8 ricxvi gaxldaT. ukve Tvesa da oTx dRes gaevlo mas Sem
deg, rac winandlidan wamogviyvanes. am xnis ganmavlobaSi
62
1000-mde versi gamoviareT ganuwyvetel SiSsa da xifaTSi,
Tan rva bavSvic gvaxlda lidias, evasa da elos CaTvliT.
ori ukanaskneli, SeiZleba iTqvas, kneina WavWavaZem iSvila.
melanos, elos dedas, Tumca tyved CvenTan erTad iyo,
mainc ar SeeZlo saTanadod ezruna bavSvze, vinaidan, jer
erTi, orsulad iyo da, meorec, avadmyofobda.
alionze molas yaryalma gamogvaRviZa. rogorc ki Cvens
oTaxSi laparaks mohkres yuri, guSindeli mnaxvelebi kvlav
gamogvecxadnen. kneina WavWavaZis moTxovniT yvela msax
uri mogviyvanes da CvenTan moaTavses. oTaxSi 23 sulma
moviyareT Tavi da iseTi siviwrove Seiqna, Tagvi kuds ver
moiqnevda. am droidan daiwyo Cveni axali wameba, rac mxo
lod tyveobis dasrulebisas Sewyda. sulis moTqma gansa
kuTrebiT RamRamobiT gviWirda.
XIX
franguli werili
63
– barbare! amboben ilikos coli xar. isic Cemi tyve iyo
da Zalian did pativsa vcem mamacobisa da patiosnebisaT
vis. ilikos arasodes ukadria Cemi motyueba. Tqvenc ico
deT – sicrues ver vitan; motyuebas nurasodes ecdebiT,
Torem cudi dRe dagadgebaT...
ruseTis sulTanma Cemi Svili jemal-ed-dini waiyvana,
roca igi jer kidev ymawvili iyo... ramdenjerme vTxove,
daebrunebina Zvirfas tyveTa sanacvlod, oRond am wina
dadebaze verasodes daviTanxme... momaxsenes, rom Tqven – ana
da barbare – qarTveli sulTnis SviliSvilebi xarT. da, Tu
es asea, maSin miswereT ruseTis sulTans, raTa damibrunos
jemal-ed-dini. Tu igi amaze daTanxmdeba, gan kargulebas
gavcem, sadac gnebavT, iq migiyvanon... saWiroa agreTve Cems
xalxs fulic miscen, magram amis Taobaze Tqvens naTesavebs
Tavad moveTaTbirebi.
roca es sityvebi gviTargmnes, imamma dasZina:
– CemTan aris TqvenTvis gamogzavnili werilebi, oRond
erTi maTgani arc rusulad, arc qarTulad, arc TaTrulad
araa dawerili. amis gamo me ar SemiZlia is gadmogceT. dae,
amis metad sityvasac nuRar mogweren am ucnob enaze, rad
gan sulerTia, nebas mainc ar dagrTavT waikiTxoT iseTi
werilebi, romlebsac windawin ver gadamiTargmnian. alahi
adamians sifrTxiles ukarnaxebs... neta, es raRa enaa da ra
tom gweren am enaze?
– Samil, – upasuxa kneina orbelianma, – aravis azra
dac ar mosvlia Seni motyueba. Cvens Soris aris erTi dama,
visTvisac sruliad ucxoa rogorc ruseTi, ise saqarTvelo.
SesaZlebelia, es baraTi misi misamarTiTaa gamogzavnili.
xajim Cvens oTaxSi Semoixeda. miuTiTa ra Cemze, kneinam
daumata:
– igi frangis qalia.
– es marTalia, – Sevagebe pasuxi xajis mdumare SekiTx
vas.
64
– Tqven axlave miiRebT rusulad daweril baraTebs, ma
gram erTxel kidev gimeorebT: yovelgvari sicrue sZuls
alahsa da mis monas Samils. ufleba maqvs Tavebi dagayrevi
noT da amas dauyovnebliv gavakeTeb, rogorc ki SevniSnav,
rom Cems motyuebas cdilobT.
ai, raze gvelaparaka Samili. saubrisas igi araTu cdi
lobda Cvens danaxvas, TviTonac ki ar dagvnaxvebia.
werilma, romlis Sesaxebac imami gvelaparaka, didad
amaforiaqa da gamawvala. gamudmebiT mtanjavda fiqri, rom
igi Cems saxelze iqneboda gamogzavnili safrangeTidan da,
albaT, Tavadma WavWavaZem sxva werilebTan erTad gadmoag
zavna-meTqi. magram Cemi gumani mcdari aRmoCnda, rac gvian
gamoirkva. es werili kneinebisaTvis moewera Wkviansa da
momxibvlel kneina golicinas,33 romelic winandalSi Cven
Tan stumrobas swored im xanebSi apirebda, roca tyved
CavvardiT. Samilma Tavisi sifrTxilisa da eWvianobis gamo
amikrZala vinmesaTvis raime mimewera; amitomac iyo, rom
Cemma naTesavebma ar icodnen, Tu ra mdgomareobaSi vimyo
febodi. mxolod erTxel moxda, rom neba damrTes sakuTari
gvari mimewera kneina orbelianis mier dawerili ramdenime
rusuli sityvis qveS; Samili nebas iZleoda, kneinebs vrce
li pasuxebi eweraT, magram qalbatonebma icodnen, rom igi
ubrZanebda tyveTa baraTebi misTvis eTargmnaT da amitomac
veRar bedavdnen maTSi Cveni tanjva-wamebisa da sulieri
mdgomareobis aRweras. isini mxolod kabebis gamogzavnas
iTxovdnen bavSvebisa da CvenTvis.
Tavadebs – WavWavaZesa da orbelians – gansakuTrebiT
ewadaT Samils maTTan molaparakeba gaemarTa TaTar mahma
das34 saSualebiT, visi patiosnebaca da akuratulobac maT
kargad uwyodnen. Samilma Tanxmoba ganacxada da mahmadamac
keTilsindisierad Seasrula orive Tavadis yvela davale
ba.
65
XX
imami Samili
66
misi colebi sasaflaos ewvevian xolme. es maTi erTaderTi
gasarTobia seralis zRudeebs miRma. samarovnisaken isini
miemarTebian Cadrmoburulni, mravalricxovan msaxur qal
Ta TanxlebiT, gzas ki farnebiT inaTeben.
lekebi gardacvlilebs did pativs miageben da maTi
sasaflaoebic, konstantinopolur sasaflaoTa msgavsad,
moxetiale ZaRlTa TavSesafars rodi warmoadgens.
yoveli samaris TavSi dadgmulia qva, xSirad ara mar
to warweriT, aramed Calmis gamosaxulebiTac, Tu, ra Tqma
unda, mkvdari meomari, kanonmdebeli anda mola iyo.
rodesac Samili vedenoSi amodis, mTeli xalxi egebeba
da seralis meore ezomde yuranis sagalobelTa mReriT
miacilebs; amas iqiT ki aravis aqvs ufleba, gahyves mas.
gamonaklisia mxolod zogierTi mona. mesame ezoSi igi Tav
is colebTan erTad cxovrobs.
Samils kargad moexseneba: Tu mTielni Zlevamosil ru
seTs ase xangrZlivad uweven winaaRmdegobas, amas aRweven
ara imdenad sakuTari Zalebis meoxebiT, ramdenadac TviT
bunebis mier boZebuli dauZleveli winaRobebis gonivruli
gamoyenebiT. amitomac aris, rom tyveTa didi nawili misi
brZanebiT ki ar asworebs, aramed afuWebs da anadgurebs
im gzebsa da bilikebs, romelTa gamoyenebiTac rusebs Seu
ZliaT mis samflobeloSi SeaRwion. Samilis armia mxolod
saWiroebis Jams ikribeba da arasodes ar aRemateba ocdaaT
aTas kacs. igi dayofilia nawilebad soflebis mixedviT
da yoveli nawili ufross emorCileba. ufrosi yvelaf
ris pasuxismgebelia. nawilTa ufrosebi SamilTan arian
dakavSirebuli, mis winaSe icaven TavianT adgilobriv in
teresebs da omisa da zavis sakiTxebze bWoben. varaudo
ben, rom imamis xelisuflebas cnobs mosaxleoba, romelic
300 aTas suls Seadgens, magram mcxovrebTa didi nawili
ukidures gaWirvebas ganicdis. swored amitomac iyo, rom
67
yvela aulSi, sadac ki gamoviareT, Znelad Tu ipovidiT
ojaxs, romelsac SeeZlo fuli aeRo da gamovekvebeT. amis
gamo xSirad momxdara: jer kidev kargad ar SevsuliyaviT
romelime aulSi, rom Tavidan mocilebis mizniT maSinve
cdilobdnen Cvens gacilebas. TumcaRa es srulebiTac araa
sakvirveli – TiTqmis yvela mosaxerxebeli da vake adgili
rusebs ukaviaT. samagierod aq yvavis mecxoveleoba, ris
ganviTarebasac xels uwyobs vrcelsaZovriani da yuaTiani
balaxiT Semosili mTebi. cxvari saukeTeso xarisxisaa da
rbil, fafuk matyls iZleva. mcxovrebTa mTavar saqmianobas
sawinde da sanabde qeCis gamoyvana Seadgens.
xalxi, romelmac Tavisi cxovrebis miznad hazavaTi36
gaixada, gamoirCeva Wkvianuri da metyveli fizionomiiT,
rasac ver vityviT mwyemsTa Sesaxeb. rac Seexeba qalebs,
Tormetiode wlis SesrulebisTanave rom Txovdebian,
muSaobiTa da xSiri mSobiarobiT imdenad dauZlurebuli
arian, sul mokle drois gasvlis Semdeg ukve 30 weliwadze
naklebs verafriT ver miscemT. mTeli sameurneo saqmiano
ba, mindvris yovelgvari samuSao maT awevT tvirTad. Sam
ils politikuri mosazrebis gamo sulac ar surs, mamaka
ci sameurneo samuSaoebSi Caeflos da Sinaurul myudro
cxov rebas daeCvios; mZime samuSaoTa Sesrulebis Semdeg
mas Rrmad daeZineba da ar gamocxaddeba imamis daZaxilze
saSiSroebis dros. amitomac aris, leki miCveulia izrunos
mxolod cxensa da iaraRze. cxeni da iaraRi ki samarTli
anad Seadgens mis siamayes. lekTa dedakacebi, qarTvel qal
Ta msgavsad, isvamen yaWis murs da abreSumis parks amzade
ben. Zafs TviTonve Zaxaven, qsoven da Rebaven. bevri maTgani
didi gemovnebiT amzadebs oqrosa da vercxlis Zafebisagan
yaiTnebiT mosirmul sagnebs, romlebiTac tansacmels am
koben; isini keraven tarsikonis waRebs, qsoven qeCis Zalze
Tbil, RunRula windebs.
68
garda xsenebuli Tvisebebisa, Samili gamoirCeva agreTve
saocari mokrZalebulobiT. erTxel daniel-begma Caula
paraka: kneinebi axalgazrdebi, lamazebi da Zalze Tava
zianebi ariano. miuxedavad imisa, rom qalebi mis ojaxSi
cxovrobdnen, imami arasodes daeZebda SemTxvevas, maT Se
hyroda. piriqiT, Tu aucilebeli gaxdeboda Cvens aivan
ze gavla, igi windawin gvafrTxilebda. Cveni ezo xSirad
iCumqreboda TovliT, ris gamoc seralis mcxovrebni Cveni
karebis gaswvriv mimodiodnen, magram Samili amas akeTebda
martooden RamiT, isic mxolod im SemTxvevaSi, Tu guSa
gebi auwyebdnen, tyveTa karebi mixuruliao. is, rogorc
Cans, SiSobda, Tavisi danaxviT kneinebi ar daefrTxo da
gaenawyenebina.
rodesac ambavi miutanes, Tu ra sastikad gveqceod
nen mgzavrobisas, gankarguleba gasca, Cvengan im adami
anTa saxelebi Seetyo, visac vuCiodiT; Samili maT dasjas
apirebda. marwmunebdnen, gameca Cemi damtanjveli haji-qer
imi, magram, aba, es visTvis ra sargeblobis momtani unda
yofiliyo? amitomac umjobesad CavTvale, haji-qerims Cemi
wvalebisaTvis RvTis winaSe ego pasuxi. vin ar damerwmuneba,
rom yovelgvar adamianur saqmeTa am ucTomelma gamomZie
belma da msajulma gaCumebisaTvis damajildova – damex
mara gadametana saSineli da xangrZlivi tyveoba.
69
XXI
zaideTi. SuaneTi. amineTi
70
tuqsavs mas am onavrobisaTvis, magram Samili erT gamkiTx
av sityvasac ar eubneba.
imams meore, Zalze sayvareli colisaganac hyavs Svile
bi. is coli dardisagan moukvda, rodesac rusebma maTi 9
wlis ufrosi Svili jemal-ed-dini tyved waiyvanes. am qals
fatimaTi erqva.38 jemal-ed-dinis garda, imams am colisagan
kidev ori vaJiSvili darCa: yazi-mahmadi, swored is, vinc
xelmZRvanelobda im lekTa partias, romelmac Cven winan
dlidan gamogvitaca da mahmad-Safi, 15 wlis ymawvili;39
agreTve ori qaliSvili – nafiseTi da fatimaTi; pirveli
ToTxmetisa, xolo meore Tormeti wlisa gaxldaT. nafise
Ti metismeti silamaziT gamoirCeoda. Samils Tavisi axlan
deli meore colisagan, SuaneTisaganac, bevri bavSvi gauCn
da, magram yvela maTgani udReuri aRmoCnda; mxolod zaid
eTi gadarCa, vedenoSi Cveni mosvlidan ramdenime kviris
Semdeg rom moevlina qveynierebas.
Samilis sayvareli coli SuaneTi ocdaTormeti wlisa
gaxlavT. saSualo tanisaa. Znelad SexvdebiT qals, romel
sac SuaneTze ufro lamazi bage-kbili eqneba, Tmebi – rbili
da kani – TeTri, fiTqina, fiTqina! dasanania, rom misi did
roni xelebi da fexebi mis mdabio warmomavlobas amJRavne
ben. marTlacda, igi Zalian mdidari mozdokeli somexi vaW
ris qaliSvilia. 16 wlis winaT Samili Tavs daesxa mozdoks,
vaWris mTeli ojaxic Tan wamoasxa da darRoSi miiyvana.
gaTavisuflebaze molaparakeba didxans gagrZelda. vaWari
Tavisi Tavisa da ojaxis gamosaxsnelad did gamosasyids
iZleoda, Tumca amaod. Samils Seuyvarda misi norCi asuli
ana, Semdgom SuaneTad wodebuli, da arafris gulisaTvis
aRar surda misi gaSveba. vaWars piroba misca – mTel mis
ojaxs usasyidlod gaaTavisuflebda, Tu qali colobaze
dasTanxmdeboda. aman SuaneTi Zlier gaaxara, radgan CaT
vala, rom, bolos da bolos, gansakuTrebuli bedniereba
71
xvda wilad – sakuTari Tavis msxverplad SewirviT Tavi
sianebi exsna. magram dadga Tu ara ganSorebis wuTi, qalma
Zalumad igrZno, Tu ra Zneli gamodga amgvari msxverplis
gaReba... SamilTan darCenilma ori wlis ganmavlobaSi Seis
wavla yurani da gaecno islamizmis debulebebs. amis Sem
deg uaryo Tavisi mSobliuri religia, miiRo muslimanoba
da imamis meuRle gaxda. male TviTonac Seuyvarda Samili,
romelmac saxeli gamoucvala da SuaneTi daarqva. swored
am saxeliT icnobda axla mas seralis yoveli mcxovrebi.
vedenodan Cveni gamomgzavrebis win man kneina orbeliani
SeaCera da sTxova, misTvis mcire samsaxuri gaewia:
– Cemi mSoblebi ukve aRar arian amqveynad, – uTxra
man, – amitomac gadaeci Cems Zmebs: gamomigzavnon Cemi wili
memkvidreoba. msurs igi Samils mivce.
misi Zmebi ramdenjerme amosulan vedenoSi da yovel
Tvis miuRiaT dis naxvis ufleba. misi gamosyidvac araerT
xel mouwadinebiaT, magram qals mudam mtkice uari ganuc
xadebia: imamis sanacvlo siyvaruls grZnobda da SuaneTs
sulac aRar adardebda Tavisufleba, rac mas sayvarel
adamians ganaSorebda. igi Samilis saqmeebSi yovelTvis cxo
veli interesiT ereoda, magram es xels sulac ar uSli
da, Tuki SesaZlebloba miecemoda, sawyal tyveTaTvis sa
sargeblo ram gaekeTebina: CvenTan urTierTobisas igi iyo
gulkeTili, gulwrfeli da erTguli. Cemda sabednierod,
movewone da amis gamo kneinebisaTvis erTi wuTiTac ar mo
vucilebivar.
Samilis mesame coli, momxibvleli amineTi, mxolod 18
wlisaa. bavSvebi ara hyavs, radgan seralSi Cvens mosvlam
de mxolod oTxi TviT adre miiyvanes. Znelad SexvdebiT
qals, romelsac eqneba saxis aseTi srulyofili ovali da
iqneba esoden mkvircxli da anci. piri didi uCans, sama
gierod saucxoo kbilebi amSvenebs. mainc, araferi ise ar
72
alamazebs, rogorc CakuWuli nikapi da loya. cxviric ki,
romelic odnav zeviT aqvs aprexili, WvintiT Tavdeba. ami
neTi warmoSobiT qistis qalia. xuTi wlisa iyo, tyved rom
wamoiyvanes. dedamiss gamosyidvis saSualeba ar hqonda da
moisurva masTan erTad tyveobaSi gaetarebina mTeli si
cocxle...
vedenoSi Cveni yofnis dros ori tyve qali moiyvanes
swored im soflidan, saidanac iyo amineTi. tyveebs igi
male daumegobrda. roca maT SeZles gamoeZebnaT gamosasyi
di Tanxa – 200 maneTi, amineTs es srulebiTac ar gaxarebia.
sakuTari xeliT moumzada qalebs sagzali, xolo fexebi ma
tyliTa da ZvelmaniT Seuxvia. es imitom, rom saSobao dRe
ebi idga – Tovda da Tanac yinavda.
Samili didad cdilobs colTa Soris Tanasworoba da
amyaros da mainc maT Soris amineTi yvelaze naklebad aris
bednieri – Zalian bevris atana uxdeba. imamis saxlSi aryo
fnisas zaideTi metad mkacrad epyroba: wamdauwum eCiCine
ba, guls uwyalebs, Zalze uxeS saqmesac xSirad avalebs.
amineTi saerTo samzareuloSi zels da acxobs purs, da es
maSin, rodesac amas ar akeTebs arc zaideTi, arc SuaneTi.
sabednierod, qistis qals Sromas umsubuqebs dedamisi –
nanani, romelic mzareulTufrosia da samzareulos saq
meebs ganagebs.
dasaxelebul pirTa garda, seralSi cxovrobs agreTve
moxuci bako, fatimaTis deda, jemal-ed-dinisa da misi da-
Zmebis bebia. Samili mas did pativs scems da yoveldRiurad
naxulobs kidec. bako seralSi savsebiT ganmartoebulad
cxovrobs. Tavisi kuTxe calke aqvs mowyobili: aqaa samza
reulo, puris sacxobi da, rodesac yvela qali saerTo
samzareuloSi saqmianobs, moxuci bako misTvis gamoyofil
patara kuTxeSi dafaCunobs.
73
XXII
ojaxuri yofis wvrilmanebi
74
ramdenime wamis Semdeg ezos miRma aRmoCndeba. gaacileben
Tu ara, colebi da Svilebi mdumared brundebian sasaxleSi.
amineTi ki terasaze adis da mimsrbol bedaurebs Tavisu
flebamowyurebuli TvalebiT manam gascqeris, sanam isini
sivrceSi ar CainTqmebian. dasevdianebuli SuaneTi TavisTan
midis; zaideTi ki sawyobSi dawrialebs. Semdeg igi sakmaod
male gamoCndeba, acvia abreSumis perangi da Sarvali. am sa
mosels jer kidev gaTxovebamde atarebda da, unda iTqvas,
Zalianac uxdeba. Tu hkiTxaven, rad icvams ase moxdenilad
mxolod maSin, rodesac qmars Sinidan wasuls daigulebs,
igi upasuxebs: `Samili colebs ukrZalavs moxdenilad da
natifad Cacmas~. imams didad siamovnebs, rodesac karg
amindSi isini TeTr tansacmelSi arian gamowyobili. zaide
Ti ufro metad moigebda Samilis guls, mas rom ufleba
hqondes, am elegantur kostiumSi gamowyobili gamoecxa
dos qmars – igi savsebiT mkafiod aCens qalis wvrilsa da
lamaz wels.
Samili colebs nebas ar aZlevs, riTime gamoirCnen nai
bTa colebisagan. man kargad uwyis: gauZneldeba im adami
anTa marTva, romlebzedac damokidebulia misi arCeva, Tu
maT didi moTxovnileba gauCndebaT. amitomac yovelnairad
cdilobs ubraloeba daicvas, da saTanado magaliTsac
TviTon iZleva: yovelTvis sadad acvia da, Tu ara mbrZa
nebluri iersaxe, ucxo romelime ubralo naibad miiReb
da. mxolod xuTSabaTobiT, rodesac sazeimod miemarTeba
meCeTisaken, wamosxmuli aqvs grZeli mwvane mantia da axur
avs TaTruli fesi irgvliv lazaTianad Semoxveuli TeTri
CalmiT; ukan miuridebi mihyvebian, romelTac Tan miaqvT
lamaz ydaSi Casmuli oqrokveTili yurani. am procesias
auleli mamakacebi aboloveben. isini mRerian: ia alah! ia
alah! sanam Samili meCeTSi imyofeba, seralSi, zaideTis
gankargulebiT, bertyaven noxebs, aTeTreben kedlebs da
75
sxva, raTa misi dabrunebisas yvelgan sisufTave, sifaqize
da wesrigi sufevdes.
imamTan mouxseneblad Sesvla mxolod colebs SeuZli
aT. roca loculobs an miuridebTan TaTbirobs, colebi
ketaven TavianTi oTaxis karebs da gasaRebs ubeSi inaxaven:
jibis qona akrZaluli aqvT. Samils yoveldRiurad akiTxa
ven masTan saqmeebze saubris mosurne naibebi. stumrebs
imami ubralod Rebulobs, ise, rogorc amis saSualeba aqvs
da itovebs maT TavisTan ramdenime dRiT. isini valdebuli
arian, ar Sevidnen qalTa ezoSi. Samili arasodes ar Wams
stumrebTan erTad, mudam marto sauzmobs da sadilobs
– am dros mxolod colebi emsaxurebian. Wamisas misi Tav
Sekavebuloba marTlac rom aRniSvnis Rirsia. misi sakve
bia: rZiT mozelili da gamomcxvari TeTri puri, brinji,
onsoqolos Tafli (imdenad TeTri, TefSs arc ki aCnia) da
uSaqro Cai. Samilis SesaniSnav janmrTelobas imiTac xsnian,
rom mxolod imiT ikvebeba, rasac buneba mzamzareuli saxiT
awvdiso.
xalxi aRmerTebs Samils. misi saxeli mTel kavkasiaSia
gavardnili da is TilismasaviT emsaxureba Cagrul adami
anebs. TviTon araCveulebrivi zneobrivi siwmindiT gamo
irCeva da sxvaTa biwierebasac mkacrad ebrZvis. mogviTxro
ben, rom romeliRac leks siRaribis gamo daqorwineba ar
SesZlebia da saZraxisi kavSiri dauWeria uSvilo qvrivTan.
ramdenime xnis Semdeg maTi urTierToba gamJRavnebula.
Samilis brZanebiT, orives Tavebi daayrevines. es moZvele
buli magaliTi dRemde Semonaxula xalxis mexsierebaSi. aq
ar gisayvedureben gyavdes imdeni coli, ramdenis Senaxvis
SesaZleblobasac ojaxuri mdgomareoba gaZlevs, magram
araviTar SemTxvevaSi ar SeiZleba sqesobrivi kavSiri dai
Wiro Tundac erT pirTan, Semdegi wesis aRusruleblad: ma
76
makacma, meCeTSi rom Seva da alahs miapyrobs mzeras, samg
zis unda warmoTqvas:
– alah! es qali me colad mimyavs.
XXIII
sami kaba. Samili da amineTi
77
Tan yovelTvis SuaneTs gzavnidnen. amis mizezi is aris, rom
SuaneTi gulkeTilia, lamazia da Samils uyvars, rac war
matebis didi sawindaria. roca qalma am saCoTiro sakiTxze
moaxsena, Samilma upasuxa:
– Cemi rani arian zaideTi, SuaneTi da amineTi?
– Seni colebi da monebi arian. – miugo qalma.
– keTili, – Tqva Samilma, – raxan es asea da samiveni
erT wodebas atarebT, es imas niSnavs, rom erTi da imave
uflebiT sargeblobT. Tu amineTs ar ekuTvnis kaba, maSin
arc zaideTsa da SuaneTs ekuTvniT.
amineTi isariviT SemoiWra Cvens oTaxSi Tavisi gamar
jvebisa da Samilis samarTlianobis ambis mosayolad.
imami samive cols gulmxurvaled uyvars, oRond uy
varT metad sxvadasxvagvarad. zaideTi saocrad eWviania,
didad aris mowadinebuli, qmris guli mxolod mas ekuTv
nodes, magram vedenoSi, savsebiT iseve, rogorc evropaSi,
es Znelad da iSviaTad xdeba, gansakuTrebiT ki maSin Znel
deba amis miRweva, roca metoqe gulkeTilia, lamazia da
qmrisadmi siyvaruli dRiTi dRe uZlierdeba. unda mousmi
noT SuaneTs, rodesac Samilis Sesaxeb saubrobs, Tvalyuri
adevnoT am dros misi gamometyvelebis cvalebadobas – qa
lis vnebaTa salaros utyv sarkes, imas, Tu ra sitkboebiTa
da sasoebiT warmoTqvams sayvarel saxels da darwmunde
biT: zaideTis survils aRsruleba ar uweria.
– mas Semdeg TxuTmeti weli gavida, rac Samilis coli
gavxdi, – gviTxra erTxel SuaneTma, – magram cremlebs ax
lac ki vRvri, roca igi salaSqrod aris wasuli da Cems
wasayvanad aravis gzavnis. Tu raimes davaSaveb, ukmayofile
bas arasodes gamoamJRavnebs, piriqiT, ufro meti alersiT
mepyroba, TiTqmis ise, rogorc bavSvs da sayvedurs ise
lmobierad da mSvidad meubneba, rom misi esoden usazRvro
sikeTisa mrcxvenia.
78
rac Seexeba amineTs, Samilisadmi iseTsave siyvaruls
ganicdis, rogorsac Svili – mamisadmi. mxolod eg aris,
rom Tavisuflebadakarguli cxovreba aRSfoTebasa hgvris
da winandel Tavisuflebas mistiris. eWviani da pativmoy
vare zaideTi mis uSvilobas xelze ixvevs da xandaxan kidec
Cauniskartebs xolme, TiTqosda imami masTan ganqorwinebas
apirebdes. maSin cuRluti amineTi CvenTan gabadruli saxiT
morbis da gvarwmunebs, aqaurobas male movSordebio. ise
marjved gaavrcelebs xolme am Wors, rom igi aucileblad
miaRwevs Samilis yuramde. maSin imami mas TavisTan ibarebs
da cdilobs, gadaarwmunos.
imami colebs rigrigobiT ewveva xolme. da ai, rogor:
magaliTad, diliT zaideTs etyvis – dRes SenTan viqnebio.
Semdgom amisa, momdevno dRe-Rames locvaSi atarebs. sxva
dros SuaneTs acnobebs: dRes SenTan movdivaro. da igi
momdevno dRe-Ramis ganmavlobaSi kvlav loculobs. bolos
amineTis rigic dgeba da ase Semdeg. TumcaRa es wesi da
rigi Samilis gamogonili sulac araa – igi dakanonebulia
TviT yuraniT, romelic mxolod kanonier colebs aZlevs
uflebas, ekuTvnodeT qmris guli.42 magram seralSi, sadac
auracxeli tyve qali iyris Tavs, yvelaferi qmris neba-
survilzea damokidebuli da ara religiaze.
rodesac Samili zaideTTan apirebs Ramis gaTevas, zaid
eTisaTvis is dRe WeSmarit dResaswaulad iqceva xolme. igi
uceb xdeba mxiarulica da Tavazianic. sakuWnaos gasaRe
bebi mas TiTqos mZime tvirTad awevs, naklebad Zunwobs,
ufro metic, erTgvarad guluxvobs kidec: am dros gvigza
vnis xolme kakalsa da vaSls (marTalia, xSirad dampalsac),
brinjs, gargaris Cirsa da qliavs.
SuaneTi ki Samilis stumrobis Semdeg wynar, zomier
sixaruls ganicdis. masze ukeT, aba, vin uwyis, Tu rogor
uyvars igi qmars; TviTon ki giJdeba misTvis. xangrZlivi
79
laSqrobis dros imami erT-erTi colis wasayvanad kacs
gzavnis. susti janis mqone zaideTi gzis siZneleebs ver
itans. amineTi Tavis dedasTan darCenas amjobinebs. ase da
amgvarad, rigi yovelTvis mSvenier SuaneTs uwevs. Cveu
lebriv igi didi badragis TanxlebiT cxenze amxedrebuli
da CadrSemoburuli miemgzavreba. banakSi misvlisTanave
qmars daeZebs da Samilis brZanebiT gamarTul karavSi bi
navdeba.
amineTi mTel dros eSmakobasa da onavrobas andomebs.
sakuTar oTaxs mialagebs Tu ara, Semdeg mTeli dRe xis
aivanze darbis, xan samzadSi amoyofs Tavs dedamisTan,
xanac CvenTan Semoixedavs, zogjer moxuc bakos miakiTxavs,
visTanac nafiseTi da fatimaTi cxovroben. mas daeZeben,
eZaxian, eubnebian, rom Samilma masTan Seiara, magram, raki
Tavis adgilze ver ixila, misi oTaxis gasaRebi Tan waiRo.
– miakiTxe, gasaRebi gamoarTvi, – eubneba deda.
– ara, ar waval. TviTon waiRo da TviTonve gamomigza
vnos, anda hqondes... dasaZineblad nafiseTTan davrCebi.
sabolood Samili gasaRebs ubrunebs: es qali mas uy
vars da uyvars yvela misi kapriziTurT.
XXIV
yazi-mahmadi
80
mis keTilSobilur warmomavlobaSi. daxvewili manerebi
amtkiceben, rom miRebuli aqvs garkveuli ganaTleba. es er
TaderTi WeSmaritad lamazi qalia, romelic lekTa Soris
vnaxe. igi marTlac rom ginergavs huriebis arsebobis rwme
nas. mas acvia mdidruli da eleganturi kostiumi. Tumca
karimaTic, zaideTisa da SuaneTis msgavsad, male iZule
buli gaxdeba xeli aiRos Tavis amgvar Cacmulobaze. yov
elTvis, rodesac seralSi stumrad modis, mamamTili cecx
lSi ugdebs fufunebis romelime sagans da ganuwyvetliv
moagonebs, sadad Caicvas da daixuros.
yazi-mahmads gagiJebiT uyvars coli da sxvebze daqor
wineba ar surs. amineTi mas, rogorc bavSvobis megobars,
gansakuTrebuli sinaziTa da mzrunvelobiT ekideba: sadam
baCe CaliTebs ukeravs, uvlis mis nivTebs, cdilobs, raimes
sinaklule ar agrZnobinos.
roca yazi-mahmadi mamas estumreba, cxovrobs da sZi
navs masTan erTad. mTeli misi aq yofnis dros imami arc
erT cols ar ekareba xolme. Tu maTTan karimaTic aris,
igi erT dRe-Rames Samilis erT colTan atarebs, meores –
meoresTan da ase Semdeg.
yazi-mahmadi araCveulebrivad gawafuli cxenosania.
rodesac mamas ramdenime dRiT estumreba, mis pativsacemad
axlomaxlo aulebidan mxedrebs kreben da awyoben doRs,
romelzedac evropaSi metad uRimRamo warmodgena aqvT:
marulaSi monawile mxedarTa siCauqe, qariviT qrolva da
igavmiuwvdomlad rTuli ileTebis demonstrireba yovel
gvar Sedarebas moklebulia. am dros CadrCamofarebuli
amineTi seralis aivanze gamodis da Zelebs Soris darCe
nili WuWrutanidan malulad gascqeris cxenebis Tavaw
yvetil jiriTs. mis qistur bunebas Zalze moswons agreTve
iseTi turnirebi, sadac Tofebi da dambaCebi denTs didi
raodenobiT wvaven.
81
XXV
axali wamebani. nafiseTi da Tekla
82
Cenil rbil nawils Sewvis Semdeg marils vayridiT da ase
mivirTmevdiT. zafxulSi ufro xSirad mWads gvaZlevdnen,
magram misi Wama SeiZleboda manam, sanam cxeli iyo. zafxu
lSi kidev araferi, magram siciveebis dadgomis Semdeg kuWi
sul veRar inelebda gamxmar TeTr masas. bolos iZulebuli
gavxdiT, am sakvebze saerTod gagvecxadebina uari. miT ume
tes, rom misi Wamisagan RrZilebi dagvisivda. zogjer mWa
disa da RerRilis magivrad mohqondaT Wyinti simindis ta
roebi, rasac vwvavdiT. mohqondaT agreTve Sempali qliavi
da gargari, daobebuli cxvris yveli, rac yels gviSxamavda,
naxevrad Sempali, matlebiani saqonlis SaSxi, rac Tavisi
SesaxedaobiT zizRsa gvgvrida. erTaderTi saRi saWmeli,
romelic SeiZleboda gamogveyenebina, xaxvi iyo. am Cvens
ukuRmarT da gaWirvebul cxovrebaSi yvelaze autanlad
mainc usufTaoba gveCveneboda. ar gvqonda aucilebelze
aucilebeli sayofacxovrebo sagnebi. uCveulo siZneleebi
unda dagveZlia, raTa bavSvebis TeTreulis gasarecxad sa
Wiro saponi xelT gvegdo.
vedenoSi misvlisTanave salomesa da marias cinga (sura
vandi) daemarTaT.43 igi, albaT, gadamdebia. es avadmyofoba
pirvelad marias aRmoaCnda; salomes ki – cota mogviane
biT, Tumca ufro Zlieri formiTa da saxifaTodac: gau
Rizianda RrZilebi, ena, dauzianda kbilebi, piridan saSi
neli myrali suni amosdioda. Samilis colebma mkurnalad
romeliRac saxelganTqmuli mamakaci gamogvigzavnes. misi
moTxovniT bavSvebi oTaxidan gaviyvaneT. kaci qaRaldis na
glejebs cecxls ukidebda da patarebs pirSi kvamls uxr
Colebda. Semdgom amisa, fuTidan amoiRo qinaqiniseburi
comi, romlis erTi nawili iqve saxeldaxelod gamoTlil
xis pawia niCabze daacxo da bavSvebs RrZilebze wausva. ma
Sin maT daiwyes sisxlSi areuli mwvane masis gamofurTxeba.
es procedura oTxjer ganmeorda da bavSvebmac suli moiT
83
qves. es eqimi aleqsandrasac gamoadga, romelsac moWrili
TiTi mTlianad mosZvra. sacodav qals mkurnalma Wrilobe
bi romeliRac balaxiT mourCina.
aleqsandre WavWavaZe TiTqmis mTeli Cveni tyveobis
ganmavlobaSi avadmyofobda. dedamisic Zveleburad Tavs
ver grZnobda kargad. kneinas verafriT ver daeZlia Cve
ni sakvebisadmi zizRi. didi jafa gvadga dagverwmunebina,
raime SeeWama, rac cotaTi mainc moaRonierebda da argeb
da. Cven ki, Cvenis mxriv, SesaZleblobas ar vuSvebdiT xe
lidan, raTa zaideTisaTvis raime dagvetyua. rodesac Seva
tyobdiT, karg gunebaze iyo, mivdiodiT masTan da vTxov
diT, moeca rZe, Tafli, brinji, romelsac qarTveli qale
bi nigvziT an TxiliT kazmavdnen. me da kneina orbeliani
Zal-Ronis SesanarCuneblad yvelafers mivirTmevdiT, rac
ki ram mohqondaT.
vedenoSi mosvlidan ramdenime dRe gavida da kneina
WavWavaZis erT-erTma moaxlem, katerinam, mSvenieri bavSvi
gaaCina. biWs niko daarqves. deda 18 wlisa gaxldaT da es
misi pirveli Svili iyo. axalgazrda qalma, ase rTul mdgo
mareobaSi myofma, esoden vrceli gza gamoiara da Semdeg
oTaxSi gamomwyvdeuls ar SeeZlo emoZrava. am mkveTrma
cvli lebam masze cudad imoqmeda. amitomac Zalze Znelad
da tanjva-wvalebiT imSobiara. zaideTma Tavis droze ga
moagzavna bebiaqali, romelic yovelmxriv cdilobda, mSo
biares daxmareboda. katerinas tanjva didxans gagrZelda.
qarTvel qalTa msgavsad, romelTac Tavs daatydaT fizi
kuri Tu sulieri ubedureba, isic SeuCereblad da gulSem
zaravi xmiT godebda da cxovrebas emSvidobeboda. kneina
orbelians melogine erTi wuTiTac ar miutovebia. SuaneTi
ca da amineTic mwvaved ganicdidnen mis tanjva-vaebas. isini
erTmaneTs ar aclidnen, ise urCevdnen gaWirvebul qals sx
vadasxva saSualebas. erTi, magaliTad, mSobiares arwmuneb
84
da, sakuTari fexsacmliT Seesva wyali, meore ki romeliRac
monetas xvretda da xelze abamda. arc mahmad-Safi idga uq
mad. isic im saSualebaTagans mimarTavda, raic, misi azriT,
aseT SemTxvevaSi sasargeblo unda yofiliyo: aiRo denTi
da Cvens zemoT, terasaze bolTis cema daiwyo, Tanac yovel
xuT wuTSi Tofs isroda imis Rrma rwmeniT, rom es gatan
jul melogines uSvelida da waadgeboda, magram yvelaze
metad mainc Samilis patara da mozrdili asulebis qcevam
gamaoca. ase mZime atmosferoSi, ase Zneli mSobiarobis Se
myureni, isini arc SiSs amJRavnebdnen da arc gakvirvebas
gamoxatavdnen. bunebis am SvilTa gagebiTa da warmodge
niT, rac xdeba da keTdeba, mxolod ase unda xdebodes da
keTdebodes da araviTar SemTxvevaSi – sxvagvarad. tyui
lubralod vcdilobdiT, isini oTaxisaTvis mogveSorebina:
yvelafers ise Sescqerodnen, rogorc raime gasarTobs da
ara rogorc raime uCveulos, manamde unaxavs.
CvenTan tyveobaSi imyofeboda uwlovani Tekla – lekTa
mier akuwuli sabralo darejanis gogona, romelic deda
miss metismetad saTuTad gaezarda da gaenebivrebina. knei
nebi didad zrunavdnen am bavSvze da Svilobilad miaCndaT.
samwuxarod, verafriT ver moaxerxes misi kaprizebis Ses
ruleba-dakmayofileba: yovel wvrilmanze gulamomjdari
tiroda da erT vai-uSvelebelsa stexda. Samils ar SeeZlo
gulgrilad esmina bavSvis tirili. amitomac CvenTan xSi
rad gzavnida Tavis erT-erT gogonas imis gasagebad, Tu
ra awuxebda Teklas da avalebda, bavSvis dasamSvideblad
misTvis raime Tan waeRo. amgvarma qrTamebma is gamoiwvia,
rom gogonam male Tavis mfarvel kneinebs leki qalebi ar
Cia. erTxel, nafiseTma, romelic pataras Zlier moewona,
bavSvi TavisTan waiyvana. xajis daavala, misTvis Tma gadae
parsa da amis Semdgom najavaTis kabiT Semosa. bolos mama
miss xvewna dauwyo, es gogona misTvis daeTmo, Tan piroba
85
dado – mzrunvelobas ar movaklebo. Samili daeTanxma da
Tekla sacxovreblad bakosTan gadavida. am moxucma qalmac
ise Seiyvara da SeiTvisa Cveni pawawa, rom Semdeg, rodesac
Tavisufleba miviReT, verafriT daviTanxmeT, igi CvenTvis
daebrunebina. amitomac Tekla erTaderTia Cvens Soris,
vinc SamilTan darCa.
nafiseTi gulkeTilia. xelSi Tu tkbileuli an raime
sasusnavi Cauvarda, maSinve CvenTan moarbeninebs. xasiaTis
StrixebiT mamamiss gvagonebs – Tavdadebuli da sayvare
li megobaria. erTxel frCxilis moqnis dros momiswro da
mTxova, cota xniT SevCerebuliyavi, meti aRar momeWra.
roca mizezis gamoZieba moviwadine, Seecada yvelaferi ae
xsna, magram araferi gamouvida. amitom bebiamisTan gaiqca
da yuTi moitana, romelSic moqnil frCxilebs inaxavda.
aiRo makrateli da Tavisi frCxilebis moqna daiwyo, oRond
didi sifrTxiliT, raTa arc erTi nawiburi miwaze ar da
vardnoda. aman Zlier damainteresa. mivxvdi, es romeliRac
religiuri wes-Cveuleba unda yofiliyo. amineTma, visac
amis Taobaze SevekiTxe, sruliad seriozulad mipasuxa: –
Tu vinmes surs, rom igi Zalian, Zalian uyvardeT, frCxi
lebs iseve unda moeqces, rogorc nafiseTio.
Samilis colebTan kavSirurTierTobam Cvens Soris me
gobroba aRmoacena, rac TandaTanobiT Zlierdeboda. pira
dad me SuaneTma Zlier Semiyvara. kneinebs ar ewadaT, maTi
ubedurebis Tanaziari gavmxdariyavi da mas auxsnes, rom me
ar vekuTvni im xalxs, romelic SamilTan mtrul urTier
TobaSia da rom me ise ki ar unda miyurebdnen, rogorc
samxedro tyves, aramed rogorc neitralur pirovnebas.
amitomac iyo, rom, Tavis mxriv, SuaneTma Samils Cemi ga
Tavisufleba mosTxova.
– Tu misi sofeli TbilisTan axlos mdebareobs, – Tqva
imamma, – maSin vubrZaneb, waiyvanon iq.
86
magram Cemi sofeli gaxldaT is didi da lamazi qalaqi,
romelsac parizs uwodeben. da rodesac SuaneTma Samils
gaagebina is, rac qalbatonebma auxsnes: rom am qalaqSi
misasvlelad saWiroa gadascuro ramdenime zRva anda ga
dakveTo ramdenime saxelmwifo, Cemi gaTavisuflebis cdac
CaifuSa.
XXVI
barbare. kneina orbeliani
87
erTad, ezos Suagulisaken gavwie, magram, momesma Tu ara
SeSinebuli kneinebis kivili, bavSvebi zaideTs Sevatove
xelSi da ficxlad SeviWeri Cvens oTaxSi. marTalia, knei
na orbeliani mSvidad gamoiyureboda, magram Cveulebrivze
metad gafiTrebuliyo. kneina WavWavaZe ki zizRiT usmenda
lekebs, romlebic misi qmris sityvebs sicrued naTlavdnen.
ganaCenis mosmenisas axalgazrda qaliSvil barbares guli
wauvida. am mdgomareobidan gamosvlis Semdeg igi ori dRis
ganmavlobaSi bodavda, riTac metismetad dagvafrTxo da
SegvaSina.
sabolood dagvTanxmdnen naklebad sastik RonisZieba
ze: daadgines, kneinebis gamosyidvamde Cveni msaxuri qalebi
gaeyidaT. es, ra Tqma unda, ubedur msxverplebs yvelaze
Savbnel momavals uqadda. barbare, romelsac sawolidan wa
modgoma ar SeeZlo, mTel am saubarsa da kneinebis xvewna-
mudaras, daetovebinaT maTTvis moaxleebi, SeSfoTebuli
ismenda. da rac ufro met gulkeTilobas amJRavnebdnen
kneinebi TavianTi sityvebiT, sacodavi barbare miT ufro
mZlavrad Zrwoda mosalodneli ganSorebis SiSiT. yvelaf
ris miuxedavad, cxra qali wagvarTves da noembris bolo
saTvis mxolod Tormeti suliRa davrCiT. maT Soris igu
lisxmeba bavSvebi, maTi meZuZurni da katerina, kneina or
belianis moaxle. es qali cdilobda, qalbatonisa da misi
Svilis yovelgvari moTxovnileba daekmayofilebina da, Tu
Seqmnil viTarebaSi ar SeeZlo yovelmxrivi mzrunveloba
gaewia giorgisaTvis, samagierod ormagi siyvaruliT eq
ceoda.
katerina jer kidev adre, moskovSi, kneinas mamiseul
saxlSi cxovrebisas gaxda misi moaxle. axalgazrda qalba
tons igi TbilisSic Camohyva. xolo, rodesac barbare Ta
vad orbelians gahyva colad, katerina Seevedra kneinas,
igi TavisTan daetovebina. amitomac aris, rom katerina
88
iseTi Tavdadebuli da erTgulia kneina orbelianisa, ra
erTgulic SeiZleba iyos adamianisaTvis misi ojaxis wevri.
Tumca es sulac araa gasakviri. kneina orbeliani im netar
arsebaTa rigs ekuTvnis, romelTac xandaxan gzavnis Rmer
Ti dedamiwaze, raTa adamianebs daexmaros rwmenisa da Za
lis SenarCunebaSi. ar minaxavs da mcnobia vinme, romelic am
mandilosanze ukeT aRasrulebdes yovelgvar qristianul
movaleobas... savsebiT ganmsWvaluli var im sidiadisa da
STagonebis ZaliT, rasac igi CvenSi aRZravda Cvens saSinel,
umZimes mdgomareobaSi da rasac, samwuxarod, sityviT ve
rasodes ver gamovxatav.
erTma qarTvelma qalma bavSvi Sva, magram saxvevebi, aba,
saidan eqneboda! amas garda, avadmyofobam da sakvebis ukma
risobam ZuZu savsebiT gauSro. kneina orbelianma seralis
erT-erTi msaxuri qalisagan es Seityo da moisurva Cvili
saTvis mzrunveloba gaewia. TviTon vaJiSvils ZuZus eqvs
kviras awovebda, magram mas Semdeg karga xani gavida. ami
tomac moaxleebs gamokiTxva dauwyo – SeiZleboda Tu ara
misTvis rZe daebrunebinaT. samwuxarod, veravin veraferi
urCia. rom dainaxa, melogines verafriT exmareboda, Su
aneTTan miirbina da sTxova, meZuZuri eSova da amiT ymawvi
li gadaerCina. gulkeTilma SuaneTma maSinve ubrZana, Cvil
bavSviani deda gamoeZebnaT da moeyvanaT. SeuZlebeli iyo,
axalSobili ar SegcodebodaT, ise iyo uWmelobiT misava
Tebuli da gaZvaltyavebuli. mTeli sxeuli erTianad fuf
xebiT hqonda dafaruli da es sanaxaoba metismetad cud
grZnobas badebda. SuaneTma Sexeda da myisve zurgi Seaqcia.
kneina orbelianma ki jer zeTi wausva, merme SefuTa igi
yvelaze ufro fafuki da rbili naWrebiT, rac ki Tavisi
Svilis tansacmlebSi aRmoaCina. bolos pirSi kameCis rZis
CawveTeba scada. rodesac cotaodeni Zroxis SaSxi mogvita
nes, saerTo TanxmobiT igi norCis dedas davuTmeT. kneinam
89
bavSvs Tavisi erTaderTi wamosasxami daafara da Semdeg
qeCas, bavSvs rom sinestisagan icavda, Tokebi gamoaba da
Werze Camohkida. ase da amgvarad, sabralo bavSvis akvanic
mzad gaxldaT da TviTonve dauwyo rweva. akvnis sakuTari
sawolis Tavze, karebis pirdapir, Camokideba SeeZlo, mag
ram iq sicive igrZnoboda da SesaZlebeli iyo, bavSvi gas
cieboda. amitomac buxarTan axlos, Tavadis asul nino ba
raTovis sawolis Tavze, Camohkida igi. swored ninos axlos
viyavi mokalaTebuli mec. kneinam dabejiTebiT, ise, TiTqos
SemeZlo raimeze gamewbilebina, mTxova:
– Tqven Zalze fxizlad gZinavT, sayvarelo madam, da
kidec mrcxvenia, rom eg Cemi namceca TqvenTan ase axlos
movaTavse.
– mereda, ra uWirs, kneina?
– eg patara gogona avadaa da wamdauwum gaeRviZeba. di
dad vSiSob, Zili ar dagifrTxoT, rac ase gesaWiroebaT.
– Tqvenze metad mainc ara, Zvirfaso kneina. – Tqven xom
locvaSi mTel Rameebsa stexT.
– asea! magram locva gvamagrebs maSin, roca mwuxareba
qancs gvaclis... windawin gTxovT, mapatioT...
– suliTa da guliT, – vupasuxe me, – Zalian minda,
riTime gamogadgeT.
– didad damavalebT da damexmarebiT, Tu bavSvze zrun
viT daRlils ramdenime saaTiT CameZineba da misi tirilis
SemTxvevaSi gamaRviZebT: ar msurs Cemi dai anda Cemi disS
vilebi Sewuxdnen.
momdevno Rame kargad CaTbunebulma pawawam wynarad
gaatara. kneinas mxolod isRa darCenoda, meZuZuri eSova,
magram, miuxedavad mouRleli mzrunvelobisa, bavSvi sul
ufro da ufro cudad xdeboda – Cvil kuWs uWirda kameCis
rZis moneleba. kneinam kidev erTxel miakiTxa SuaneTs da
Seevedra, sadme meZuZuri qali gamoenaxaT.
90
– rac ekuTvnis, gadavuxdi, – daumata man, – oRondac
bavSvi gadavarCinoT.
SuaneTmac, Tavis mxriv, Samils dauwyo xvewna, sadme
CvilbavSviani qali gamoeZebnaT. imamma bavSvis TavisTan ga
dayvana moiTxova da brZana, meZuZuri moenaxaT, magram mah
madiani qalebi ar Tanxmdebodnen qristianis bavSvisaTvis
ZuZu ewovebinaT. amitomac aucilebeli Seiqna aseTi qali
rus dedakacTa Soris eZebnaT. gavida kidev erTi Rame,
rac metad ukeTuri gamodga rogorc pawawina gogonas, ise
aleqsandre WavWavaZisaTvis, romelic agreTve Zlier avad
gaxda. ZiZa gvarwmunebda, rom biWunas avadmyofoba ucxo
gogonasagan gadaedoo. kneinam kvlav miakiTxa SuaneTs da
Zveleburad mosTxova meZuZuri epovaT. bolos bavSvi waiy
vanes, magram ukve gvianRa iyo: ramdenime dRis Semdeg igi
sikvdilma yovelgvar amqveyniur wvalebaTagan gaaTavi
sufla.
XXVII
eqimbaSebi. avi Tvali. pelago
91
rodesac giorgis kbilebi astkivda, igive eqimbaSi gamo
iZaxes. man am SemTxvevaSic CvenTvis ukve cnobili proce
dura gaimeora. SeniSna Tu ara rom kalam Citis niskartis
forma miiRo, Tqva:
– saWiro ar aris ymawvilis yovelTvis dabana – igi me
tad lamazia da amitom gasakviri araa, rom viRacam gaT
vala. avi Tvali mas yovelTvis awyens, Tu dabanT da mis
janmrTeloba-silamazes yovel gamvlel-gamomvlels cxad
liv daanaxvebT.
– ai, Turme, ra yofila, – gavifiqre gunebaSi, – da
Tvalwin warmomidga lekTa bavSvebi, imdenad moTxvrilebi,
rom mikarebac mogeridebodaT. magram ras gaawyob umecre
basa da crurwmenasTan?
vedenoSi Cveni mosvlidan ramdenime kviris Semdeg Su
aneTma Sva gogona – zaideTi. SuaneTis mologinebas Tan da
erTo Zlieri avadmyofoba. wylis SadrevanTan rom davdio
diT, SeuZlebeli iyo, zed mis karze ar gagvevlo, ris gamoc
SuaneTis avadmyofobaSi brali Cven dagvdes da oTaxidan,
yvelaze aucilebeli saWiroebis garda, gamosvla agvikrZa
les. imaT, vinc SadrevanTan dadiodnen, tansacmlis erTi
kalTa aaWres, erTad Sekribes da dawves, rogorc uwmindu
ri nawilebi, riTac gaanadgures avi Tvalis Zalmosileba.
amis miuxedavad, SuaneTi didxans avadmyofobda da, sanam
ar gamomjobinda, damwyvdeulebi viyaviT. kneina WavWavaZis
janmrTeloba uaresdeboda, rac didad gvaforiaqebda. co
lebis daJinebuli moTxovniT Samilma wamlebisaTvis xasa
viurTSi44 Sikriki afrina. magram, sanam es kaci dabrunde
boda, aulebidan eqimbaSebs uxmes. maT kneina ise SeaRones
aTasgvari SekiTxvebiT, rom ar icoda, Tavidan rogor mo
eSorebina isini. qalbatoni miwaze daawvines, Semdeg moi
tanes RumelSi puris mosaTavsebeli astami, romlis pirze
SerCenili fqvili didi sifrTxiliT daaferTxes fexebze.
92
amis Semdeg erT-erTma qalma kvarisagan asanTis Reroebi
daamzada, Sekra konad da yviTeli cvilis gundaSi SearWo,
romelic saWadrako paiks waagavda da Signidan carieli
gaxldaT. es gunda wylian WurWelSi CauSva. cvilis gunda
wylis zedapirze ativtivda. Semdeg qalma cecxli waukida
asanTis ReroTa konas da, rodesac kargad ainTo, WurWeli
kneinas gulze daadges. imavdroulad anTebul konas gadaa
xures meore WurWeli. male wyalma masSi asvla daiwyo. amis
safuZveli, rogorc viciT, ubralo fizikuri movlenaa. le
kebma ki aqedan gamoitanes daskvna: kneinas sxeulSi sastiki
avadmyofoba gasjdomiao. sinamdvileSi misi avadobis mize
zi didi daqanculoba gaxldaT, rac crumorwmune qalebs
azradac ar mosdiodaT.
eqimbaSebma orive WurWeli gansakuTrebuli sifrTxi
liT merxebze daawyves da mkacrad gagvafrTxiles, ar Sev
xebodiT, sanam wyali TavisTavad ar Camoicleboda da, Tu
ar Camovidoda, am SemTxvevaSi, – miuTiTebdnen isini, – knei
nas, SesaZloa, ufro metadac gauuaresdes janmrTeloba da
arc misi sikvdilia gamoricxulio. magram eqimbaSebi amiT
ar Semofarglulan: erTmaneTSi Seziles comi, Tafli, ba
laxi da avadmyofs gadasaylapavad dautoves. maTi wasvlis
Semdeg kneinam es wamali gadaagdebina. saerTod ki umal
misma axalgazrdobam dajabna avadmyofoba, vidre eqimbaSTa
nacodvilarma. amasobaSi, mesame dRes, xasav-iurTs gagzav
nili Sikrikic dabrunda da yvelaferi moitana, risi yid
vac daavala mas kneinam TavisTvis da zaideTisaTvis. aqve
unda aRiniSnos, rom Samilis colebi, roca ki kneina vinmes
sayidlebze gzavnida, yovelTvis sTxovdnen maTTvisac eyi
da raime. bolos ki isini, magaliTad, oTxmaneTian nivTSi
maneTs uxdidnen. amis gamo kneina iZulebuli gaxda, maTgan
aRaraviTari fasi aRar aeRo da amgvari nayidebi saCuqrad
mierTmia. msgavs SemTxvevaSi SuaneTi zaideTisagan arafriT
93
gansxvavdeboda. magram Cven mimarT igi ise keTili iyo, rom
ar SemiZlia misi qceva sxva rames mivawero, Tu ara gamouc
delobas.
im xanebSi gavigeT, rom pelagos naTlidedam Samils pe
lagos gamosasyidad 200 maneTi SesTavaza. aman Zlier gag
vaxara, gansakuTrebiT ki imitom, rom am qaliSvilis cxov
rebaSi didi roli SevasruleT.
pelago Samilis colebis msaxur yonaRosTan cxovrob
da. es qali, romelsac ufleba hqonda seralSi nebismier
dros Sesuliyo, Cvens erT-erT aucilebel stumrad iTvle
boda. misgan vgebulobdiT yvelafers, rac seralis miRma
xdeboda. Tumca esec kia: yonaRo mxolod maSin iyo gulax
dili, roca karg gunebaze idga. sxva dros ki ise Caivlida
Cvens karebTan, sityvac ki ar dascdeboda. pirvelad man
gvacnoba Samilis Svilis jemal-ed-dinis vladikavkazSi Ca
mosvlis ambavi. yonaRos didad ukvirda, Cveni bavSvebi rom
esdeni mondomebiTa da siamovnebiT kiTxulobdnen wignebs.
erTxel esec mogviTxro: roca Cemi qmari yuranis kiTxvas
Seudgeboda, me Zils mivcemdi Tavso. hyavda ramdenime Svi
li, romlebic Zlier uyvarda da kargadac uvlida, oRond
eg ki iyo – arasodes banda, vinmes rom ar gaeTvala. xelebi
wiTeli laqebiT hqonda daforajebuli – odesRac Zlier
daswvoda. roca SevekiTxeT, cecxlSi xom ar Cavardnilxa
ro, gvipasuxa: alahis sadideblad me TviTon daviwvi gaxu
rebuli SanTiTo.
xangrZlivi davisa da vaWrobis Semdeg pelagos naTli
dedis winadadeba miiRes. pelagos neba darTes, kneinebs ga
momSvidobeboda da madloba gadaexada im mowyalebisaTvis,
rac maT misTvis gaiRes. meore dRes didi Tovli movida,
amitom misi gamgzavreba gadaido. rodesac mesame dRes vi
kiTxeT, gaemgzavra Tu ara pelagoo, yonaRom gvipasuxa:
94
– xajim mas, 200 maneTs garda, sami Tavi Saqaric mos
Txovao. maSin, Turme, imedgadawurulma pelagom Tavis Ca
moxrCoba scada. sabednierod, yonaRom droze miuswro da
gadaarCina.
Samilma yvelaferi gaigo da, raki darwmunda, Rarib go
gos SemoTavazebul gamosasyidze aRarafris damateba aRar
SeeZlo, gankarguleba gasca, gaeSvaT igi Tavis bebiasTan
erTad. misi Zma da patara dai eva vedenoSi darCnen.
XXVIII
qorwili vedenoSi
95
vedenoSi Cveni yofnisas SuaneTis axalgazrda mxevals
qorwili gadauxades. Samilis seralSi momsaxure qalebi
msgavs SemTxvevebSi saCuqrad Rebuloben kabebs, agreTve
zemoxsenebul Zvirfaseulobas. roca patarZals perangi,
Sarvali, wiTeli tarsikonis dabalyeliani waRebi da ma
Ralqusliani sandlebi Caacves, axali pirbadec Camoafares,
Cven SuaneTis oTaxSi SevediT. igi am qorwinebasTan dakav
SirebiT Tavisi xarjiT sadilobas awyobda. patarZali sapa
tio adgilas ki ar ijda, rogorc amas movelodiT, aramed
xaliCis miRma, rac mas mTlianad faravda. gviTxres, rom
am dros patarZalma, Turme, ar unda Wamos, xolo saqmro
valdebulia, sami dRis ganmavlobaSi saguSagoze idges.
sadili miwaze daawyves. es iyo xorblis puri, Tafli,
mwvadebi (cxvris xorcis Samfurze Semwvari patar-patara
naWrebi) da qiSmiSiani flavi; sadils Tan axlda xileuli:
msxali, yurZeni, sufTa da Taflnarevi wyali (SarbaTi). sa
dilze is qalebi iyvnen mowveuli, romlebsac seralSi yo
veldRe vxedavdi. rac Seexeba etiketsa da sisufTaves, arc
meti, arc naklebi, yvelaferi Cveulebriv gamoiyureboda.
yovel qals xelebi SeRebili hqonda oniqsiT, riTac frCxi
lebs iferadeben xolme. flavs patara piwkinebiT miirT
mevdnen. daaxloebiT amgvarsave Cxirebs iyeneben Cinelebic.
SuaneTma gvTxova CamovmsxdariyaviT, rac uxalisod gava
keTeT, magram im saWmels ar vekarebodiT, romelsac isini
exebodnen. aqedan SeiZleba warmoidginoT, Tu ra Zlieri
iyo Cveni zizRi, roca metismetad mwiri sakvebis mqoneT
SegveZlo mSieri kuWis moTxovnilebas SevwinaaRmdegebo
diT. mxolod yurZensa da msxals gavusinjeT gemo.
aTi saaTi mainc iqneboda, rodesac qalebi wamoiSal
nen. sadili ki eqvs saaTze daiwyo. axla patarZali Tavis
saqmrosTan unda miecilebinaT. megobarma qalebma aitaces
tagana da Tungi, matyliT gatenili leibis magvari raRac,
96
xaliCa, TeTreulis sarecxi xis didi varcli da wiTeli,
momcro skivri, romelSic inaxeboda axaldaqorwinebulis
Zvirfaseulobani da piradi nivTebi: loginis gadasafare
beli, qalaRaia, nairferadi abreSumis sakeravi Zafebi, sar
keebi da erTi Tu ori finjani. patarZali oTaxidan gamo
vida da cxenze Sejda, romelic xajis aRviriT eWira. aq ki
moxda gauTvaliswinebeli ram, ramac ceremoniis ramdenime
xniT dayovneba gamoiwvia. saqme is aris, rom sasiZom gamo
agzavna ara 25 maneTi, rac qalis mziTevisaTvis navaraudevi
Cveulebrivi Tanxaa, aramed mxolod 20. sxvaTa Soris, aqve
SevniSnav, rom qvrivis mziTevi 12 maneTs Seadgens, xolo,
Tu igi meorejer Txovdeba, gaTvaliswinebulia 6 maneTi.
bolos, xangrZlivi molaparakebis Semdeg, moitanes danar
Ceni 5 maneTic. da rodesac patarZals mziTevi – misi xel
Seuxebeli sakuTreba mTlianad Caabares, stumrebi gzas
gaudgnen. qalebs xelSi farnebi eWiraT da Rameul gzas
maTi SuqiT miikvlevdnen. saqmros mSoblebi qals TavianTi
saxlis Soriaxlo Seegebnen da misTvis gamzadebul oTaxSi
Seiyvanes.
gavida ramdenime dRe da axaldaqorwinebuli Samilis
colebs estumra. zaideTma, rogorc ufrosma, pirvelma
miiRo igi. barem aqve vityvi, rom muslimanTa qalebi kaceb
Tan erTad ki ar ikribebian, aramed qmnian TavianT calke
wres. zustad ase akeTeben kacebic. amis miuxedavad, Sami
li xSirad loculobs colebTan erTad. am mizniT locvis
dawyebis win aivanze, romelic serals sartylad akravs,
xaliCas afenen. masze Semdgari fexSiSveli da TavSiSveli
Samili iCoqebs. zaideTi da SuaneTi locvis win aucilebel
wess – ganbanvas rom morCebian, Samils baZaven. magram arc
amineTsa da arc erT sxva qals ufleba ara aqvs, SamilTan
erTad ilocos. amineTs amis neba mainc ar eqneba, sanam Svi
li ar gauCndeba. erTxel zaideTma Samilis locvani gvaCve
97
na da wvrili da erTferovani xmiT fsalmunis magvari ra
Rac waidudRuna. simReris dros mTeli sxeuliT irweoda,
TiTqosda imisaken ixreboda, visac locviT mimarTavso.
axali mTvaris dawyebidan mcxrali mTvaris dadgomamde
yvela qali da bavSvi erT miniSnebul adgilas ikribeba sa
locavad da maTs cadavlenil xmamaRal simRerebs erwymis
erToblivi RaRadisi. mTielTa yvirili da xmauri enTuzi
azmTan erTad TandaTanobiT izrdeba. qalebi jer sxedan,
magram Semdeg, eqstazSi Sesulni, TandaTanobiT muxlebze
wamoimarTebian da iwyeben gul-mkerdSi mjiRebis baguns.
maTi siSmage male yovelgvar sazRvrebs gadadis. boRriali
da godeba mTeli Rameebis ganmavlobaSi grZeldeba.
Cveulebriv kacebis sadilia cxvris moxarSuli xorci,
bulioni, rac xis jamebiT moaqvT, Rvezeli, gamotenili da
kepili saqonlis xorciTa da xaxviT, flavi da Tafliskve
rebi, romlebic zogjer Taflis magivrad qonzea gamomcx
vari da romlis mogonebaze axlac guli mereva.
SamilTan stumrebi TiTqmis yovelTvis ikribebian da,
rodesac isini vaxSmoben, Cven Ramis sibneliT vsargeblobT
– uSiSrad vixdiT pirbadeebs da karebTan SequCebulni,
xarbad vsunTqavT sufTa haers. xSirad momxdara, rom Cvens
axlos Camvlel seralis mcvelebs stumarTa wasvlis Semdeg
darCenili xorcis naWrebi da xili mouwodebiaT. marTalia,
safuZveli gvqonda, Cveni tyved wamomsxmelebis sisastikeze
maT ufrosebTan gveCivla, magram, unda vTqvaT, rom isini
Cveni motacebisas mkacrad gvepyrobodnen, gvirtyamdnen da
nabijs gvaCqarebinebdnen ara imdenad TavianTi sisastikis
gamo, ramdenadac imis SiSiT, rusebi da qarTvelebi ar wa
mosweodaT da Cveni Tavi ar waerTmiaT. saerTod ki, ufro
marTebuli iqneboda, lekebisaTvis velurebi gvewodebina,
vidre sastikebi. piradad me mgonia, rom mTebSi mcxovrebi
CeCnebi maTze gacilebiT mkacrebi arian.45
98
seralis mcvelebi TanagvigrZnobdnen da Cvens bavSvebs
xSirad eferebodnen. aleqsandre da giorgi ise mieCvivnen
maT Savgvremansa da gaburZgnil fizionomiebs, gadaparsul
Tavebs, rom sruliadac aRar eSinodaT, roca xelSi ayvanas
moundomebdnen. am xalxs davalebuli hqonda, xSir-xSirad
mieyvanaT patara Tavadebi SamilTan, romelsac Zalze sia
movnebda maTi xilva. igi yovelTvis asaCuqrebda maT an xi
liT, anda fuliT, rasac maSinve vxarjavdiT. Cven yvelaferi
ise gvaklda, rom gansakuTrebiT bednierad vracxdiT Tavs,
Tu bavSvebs metismetad uxeSsa da mwir sakvebs am fuliT
nayidi qaTmiTa da ramdenime kvercxiT SevunacvlebdiT.
marTalia, mcvelebi esoden mzrunvelobasa da yurad
Rebas iCendnen, magram es sulac ar uSlidaT xels, CvenT
vis mTeli simkacriTa da gulmodginebiT edarajaT. sera
lis SigniT saaTebis mixedviT mdgom mcvelebs Tofebi ara
aqvT, mxolod xanjlebiTa da dambaCebiT arian SeiaraRe
buli, magram sakmarisia Sua ezoSi gamovCndeT, rom aqauri
mcvelebi TavianT gaqvavebulsa da energiul saxeebs Cven
ken moabruneben da mtrulad gvicqerian. amasTanave, myisve
Tofs wamoavleben xels da gviRereben. amiT isini gvagebi
neben, rom mware xvedri mogvelis, Tu miTiTebuli samanebis
darRvevas moviwadinebT.
XXIX
mowyeniloba
99
ergo. am saganTagan yvelaferi, rac gayidvas gadaurCeba,
maT ekuTvniT. Tu axlomaxlo mcxovreb qalebs raime auci
lebeli saqoneli dasWirdebaT, isini amas Samilis colebs
anda xajis atyobineben. xaji seralis xazinadaria da di
lidan saRamomde iTvlis da alagebs fulsa da saqonels.
seralSi ganuwyvetliv ismis abazianebis gamomWedelTa Ca
quCis takatuki da Soridan qaris mier motanili denTis
qarxnis mqise xmauri.46 aqedan SeuZlebelia ar daaskvnaT,
rom Samili gamudmebiT iRvwis Tavisi qveynis Tavdacvisu
narianobis gansamtkiceblad da saSiSi mowinaaRmdegisagan
samSoblos dasacavad.
gasarTobi ki Zalze cota ram gvqonda. msaxuri qali
farizaTi, vinc Cveulebriv amineTis dedas exmareba, va
xSams rom mogvitanda, xandaxan buxris piras Camojdeboda
da mReroda. Tavis droze, seralSi mosvlisas, sakmaod la
mazi yofila, magram ganuwyvetelma muSaobam Zalze daaZa
buna, Tumca dRemde SemorCenia sufTa da harmoniuli xma,
araCveulebrivad swori musikaluri smena. Cven mas gansa
kuTrebuli siamovnebiT maSin vusmendiT, roca arabul sim
Rerebs gvimReroda. me vTxovdi kidev da kidev gaemeorebi
na isini, raTa kargad damemaxsovrebina es tkbili, magram
sevdiani melodiebi, romlebic daviT felisienis `udabnos~
magonebda.47 gveCveneboda, rom mxiaruli qaravnis xmauri
da zanzalakebis JRaruni TandaTanobiT gvSordeboda da,
bedisweriT gansazRvruli, usasrulo tramalSi inTqmebo
da. farizaTis simRerebi imitomac mogvwonda, rom isini
arafriT ar waagavdnen sxva diacebis uRimRamo simRerebs,
romlebic TavianT grZnobebs Seuwyobeli SeZaxilebiT ga
moxatavdnen. da rodesac igi Cvengan midioda, rogorc Seg
veZlo, vimeorebdiT misgan mosmenil hangebs. amis Semdeg
CvenTvis da CvenianebisaTvis rom vilocebdiT, vcdilob
diT, ramdenime saaTis ZiliT Tavdaviwyebas mivcemodiT.
100
magram ise viwrod viweqiT, rom me, magaliTad, arafriT ar
SemeZlo fexi gameSala, kneina WavWavaZis fexs rom ar Sev
xebodi.
sevdis garda, guls gviRonebda mowyenilobac. Cveni
erTferovani cxovreba arc Wkuas, arc gonebas araviTar
sazrdos ar aZlevda da raRacnair gaurkvevel mdgomare
obaSi gvayenebda. iZulebuli vxdebodi, Tavi xan qaris mier
dawiawebuli Rrublebisa da mcocavi mumlis, xanac gadam
freni Citebis cqeriT gagverTo. dros molas Zaxilze anda
kameCebis mosawvelad morekvis mixedviT vgebulobdiT. Cvens
warsul cxovrebas xSirad vigonebdiT, magram xmamaRla mis
Sesaxeb sityvasac ar vZravdiT.
am mowyenilobaSi baronma nikolaim48 yvelaze aucilebel
tansacmelTan erTad gamogvigzavna wigni saTauriT `qristes
mibaZva~.49 sabednierod, wigni frangul enaze iyo dawerili
da imis gamoyenebiT SemeZlo salomesa da mariasaTvis kiTx
va meswavlebina, magram am sikeTesTan erTad, igi CvenTvis
Zvirfasi iyo sxva mxrivac. yoveldRiurad vkiTxulobdiT
wignis ramdenime Tavs da vswavlobdiT im moTminebas, ri
Tac WeSmaritma qristianma unda zidos Tavisi jvari.
kneina orbeliani mudam magaliTis momcemi iyo, magram
kneina WavWavaZe da me Cvens wilxvedr tanjva-wvalebas
udrtvinvelad ver vitandiT. me, marTalia, aravisTvis ar
SemiCivlia, magram zogjer Zala ar myofnida, cremlebi
sagan Tavi Semekavebina. gamudmebiT daveZebdi martoobas,
magram ver vpoulobdi. CaeZinebodaT Tu ara bavSvebs,
aivanze gamov diodi. imisaTvis, raTa tkivili amecilebina,
rac Tavis marjvena mxares damCemda, Tavs Tbilad vixvevdi
da ase TavSefuTuli aivanze saaTobiT vijeqi. Sevyurebdi
bnel caSi mokiafe varskvlavebs da RmerTs sanatrel sa
frangeTSi datovebul guliT sayvarel arsebas vavedrebdi.
amgvarad bevri saRamo gamitarebia da ocnebiT araerTxel
101
gadavsaxlebulvar xan gamoucnob momavalSi, xan mware awmy
oSi da xanac, samwuxarod, esoden mswrafl gardasuli Cemi
bavSvobis gulsavse da mxiarul dReTa wiaRSi.
zogjer Cemi gulCaTxrobilobis dros kneina orbe
liani, vinc mudam mzad iyo yovelgvar ubedurebaSi Tanae
grZno, CemTan modioda da mesaubreboda Cems sayvarel mam
ulsa da sanatrel `sofelze~, rogorc igi Samilma erTxel
moixsenia. oh, ra mSvenieria, ra SesaniSnavia Cemi `sofeli~
parizi! – es mecnierebis, xelovnebis, literaturis cen
tri da dedaqalaqi. sxvebi masSi poveben Tavbrudamxvev
kmayofilebas, CemTvis ki parizi Cemi warsuli cxovre
baa – mSvidobiani da myudro, mimdinare tkbilsa da wynar
ojaxur sixarulsa da siameSi. xalisiT viyenebdi im dros,
rasac miTmobda Cemi gulkeTili da nazi megobari qali da
movuTxrobdi yvelafers, rac ki ram vicodi parizis Ses
axeb da rac ki ram saintereso SemorCenoda mexsierebas
safrangeTze. zogjer Cemi saubari iseT did interess aR
uZravda, rom igi Cemi sanatreli samSoblos monaxulebis
survils gamoTqvamda. xSirad masTan erTad ocnebiT aTas
gvari dabrkolebis gadalaxvis Semdeg safrangeTSi aR
movCenilvar. am dros Tavs mis CiCeroned warmovidgendi da
bednieri viyavi, rom im adgilebSi davatarebdi, romlebic
CemTvis metad Zvirfasi iyo. warmosaxvis jadosnuri Zala
ubadruk yofas gvaviwyebda. tyveoba, siRaribe, miusafro
ba, sasowarkveTa da uimedoba – ai, Cveni cxovreba, magram
mogonebaTa momxibvleli gama yvelafers gvaviwyebda.
rac ar unda didi yofiliyo es ubedureba Cvens cxovre
baSi, yovel SemTxvevaSi CemsaSi mainc, iyo wuTebi, rodesac
bednierad vTvlidi Tavs, rom vewamebodi iseT keTilSobil
megobrebTan erTad, rogorebic iyvnen kneinebi. maTgan gan
Sorebuli, da SesaZloa xangrZlivadac, ganusazRvrel kmay
ofilebas vgrZnob, roca vcdilob, gamovxato maTi sulis
102
simtkice da siqvele; Rirseulno asulno, Tqveni RvTis
mmosavi dedisa, mefis asulis gruzinskisa! cxovrebis upir
veles safexurze gaqvT gankuTvnili adgili Tqveni da
badebiT, damsaxurebiT, ubedurebiT. dae, gfaravdeT Rmer
Ti, vinc ase mZime gamocda gargunaT wilad da agrerigad
saswaulebriv dagixsnaT. dae, dagexmaroT igi Tqveni keTil
Sobiluri gvaris nagramis im maRalzneobrivi grZnobebiT
aRzrdaSi, riTac Tqven TviTve xarT aRvsilni!
amgvari saaTebi, rac axla vaxsene, mTeli Cveni drois
mxolod mcire nawils Seadgenda da Cvenc maleve veSve
bodiT ferad iluziaTa momxibvleli mwvervalebidan Sami
lis mosawyen da pirquS aulSi...
CvenTvis rom seralSi cxovreba uRimRamo, uferuli,
arafrismomcemi da uazro iyo, igi mosawyenad srulebiTac
ar eCvenebodaT Samilis colebs. maT didad ukvirdaT Cveni
naRvlianobaca da cremlebic. TumcaRa es savsebiT bune
brivia: am qalTa grZnobebi Cvensas ar emTxveva. magaliTad,
dedobrivi siyvaruli mTeli Tavisi ZaliT maSin uCndebaT,
roca bavSvi jer kidev Cvilia, magram mis zrdasTan erTad
es siyvaruli TandaTan neldeba. rac Seexeba Svilur siy
varuls, amaze maT warmodgenac ki ara aqvT. erTi maTgani
didad gancvifrda, rodesac SeniSna, rom dedaCemis mogone
baze vtirodi.
– rogor! dedis gamo tiri? – ikiTxa man, – ki, magram,
Sen xom sruliadac aRar gWirdeba igi...
am qalebs ar esmiT, rom, rac ufro metxans cxovrobs
adamiani, miT ufro meti SemTxveva eZleva, ukeT Seafasos
dedis siTbo – siyvarulisa da Tavdadebis gansaxiereba,
rac akvnidan iwyeba da mTavrdeba mxolod da mxolod sa
maresTan... isini xSirad gvekiTxebodnen, ra gvaklda da
gvawuxebda, ase ra gvasevdianebda. mTeli maTi SekiTxvebi,
romlebzedac mxolod sanaxevrod SegveZlo pasuxis gace
103
ma, amtkicebda, rom maT sruliadac ar esmodaT is gan
sxvaveba, rac Cvensa da maT Soris ganaTlebam gamoiwvia.
amitomac iyo, rom axirebul da Wirveul arsebebad veCve
nebodiT da arc es aris gasakviri: isini xom miCveuli ar
ian dakmayofildnen umciresiT. amis miuxedavad, Samilis
colebi Cvendami garkveuli siyvaruliTa da simpaTiebiT
iyvnen gamsWvaluli. erTTavad mxedvelobis areSi vyavdiT,
raSic is gvarwmunebda, rom dilidan mwuxris dadgomamde
CveniT iyvnen dakavebuli – an modiodnen CvenTan an Cven
gan midiodnen. arafrisa rom ar rcxvenodaT, ise mouride
blad SemogviRebdnen xolme kars. xSirad amas cnobismoy
vareobis gamo sCadiodnen. isini sxdebodnen buxris piras
da araerTxel zizRic ki gamouwveviaT TavianTi veluri
qceviT: mourideblad moivlebdnen xolme xelebs SiSvel
fexebze da, rac ufro uaresi da saZraxisia, zogjer fexis
gulebsac ifxandnen. roca salomesa da marias gakveTilebs
vaZlevdi, isinic cdilobdnen masSi monawileoba mieRoT.
didi survili hqondaT SeeswavlaT franguli ena da Cemi
patara Segirdebic siamovnebiT exmarebodnen.
XXX
qurqi
104
aneTma SeniSna, Cveulebrivze metad fermkrTali da sevdi
ani rom viyavi, amitomac mkiTxa:
– ra mogivida, ase ram daganaRvliana?
– mciva, sayvarelo SuaneT, – mivuge me, – gTxov, moax
seno Samils es ambavi da sTxovo, raime Casacmeli miboZos.
igi gulkeTilia da, albaT, uars ar metyvis.
– mainc ra gesaWiroeba? – ikiTxa iman.
– TviTonve xedav, rac mWirdeba, magram qsovili ar
minda.
amasobaSi miiRes qurqebi: Tavadma isini sakmao raode
nobiT gamogzavna, magram, roca gadmogvces, ori cali ak
lda. kneinas sabralo qalebi, romlebic mogvaSores da ai
Zulebdnen samuSaod gasuliyvnen, am qurqebs Cvenze metad
saWiroebdnen. Cven xom mTeli dRe buxris axlos SegveZlo
gagvetarebina. amitomac Tavadis asulma ninom da me gadav
wyviteT, manam dagvecada, sanam kvlav ar gamogvigzavnidnen
qurqebs. roca mizezi avuxseni, amis Semdeg ar gasula didi
xani, xajim mogvakiTxa da Tan ori qurqic mogvitana, iseTi
magrebi, asi wlis tarebiTac rom ver gacveTdi. erTi maT
gani Tavadis asul ninos gadasca, meore – haji-rebils.50 am
saxels atarebda Samilis bavSvTa aRmzrdeli qali da amitom
xandaxan mec ase meZaxdnen. amrigad, Samilis guluxvobis
gamoisobiT ukve mec mqonda qurqi. Tumca igi gaurkveveli
formisa da ferisa gaxldaT, mainc didad Zvirfasi iyo
CemTvis, jer erTi, rogorc TviTon Samilisagan moZRvnili
saCuqari da, meorec, imitom, rom masTan aris dakavSirebu
li Cemi tyveobis dReTa tkbil-mware mogoneba.
105
XXXI
Tavadis asuli nino baraTovi da
haji-rebili
106
eTviseboda nino baraTovs, magram erTxel maT megobrul
damokidebulebas bzari gauCnda. Tavadis asuli nino xSi
rad SesCioda amineTs, rom Cvens gamosyidvaze molaparakeba
ase Wianurdeboda.
– mereda, Sen raRa ganaRvlebs, – uTxra mas erTxel ami
neTma, – rac aucilebelia, yvelaferi gaqvs da sxva raRa
ginda? dae, sxvebi wavidnen TavianT saxlebSi, Sen axalgazr
da da lamazi xar. amitomac Samilis vaJi – jemal-ed-dini
daqorwindeba Senze.
– Cemze? – aRSfoTebiT wamoiyvira ninom... ara, es ar
moxdeba! rogor, colad gavyve viRac Samilis vaJs... im ka
cis vaJs, visi wyalobiTac amden tanjva-wamebas vitanT?
sikvdilic ki ver SemaSinebs ise, rogorc msgavsi kavSiri!..
Tu amgvari xvedri melis, maSin didi, didi madloba momix
senebia SenTvis, rom gamafrTxile...
Tavadis asuli amineTis oTaxs metismetad dadardiane
buli gaecala. ninom maSinve gviambo mTeli am saubris Se
saxeb. kneina orbelianma ki aRuTqva, rom mTel Zal-Rones
ixmarda mis dasacavad da, Tu saWiro gaxdeboda, samudamo
dac darCeboda vedenoSi, igi rom bedis anabara ar mieto
vebina.
im dros, rodesac kneina orbeliani yovelnairad cdi
lobda muliSvilis damSvidebas, seralSi mexi gavarda – ha
ji-rebilma aRSfoTebis qariSxali daatriala. amineTma na
fiseTs dawvrilebiT mouTxro, Tu ra ukadrisi da udieri
sityvebiT moixsenia Tavadis asulma ninom imami, xolo am
ukanasknelmac ar daaxana da, Tavis mxriv, yvelaferi Sea
tyobina Tavis aRmzrdels. haji-rebili ki, visi pativisce
mac Samilisadmi pirdapir fanatizmamde iyo misuli, seral
Si darboda da yvelas agebinebda, Tu rogor Seuracxyo Ta
vadis asulma winaswarmetyvelebi. qalebi ki, romlebzedac
mas usazRvrod didi gavlena aqvs, gund-gundad dasdevdnen
107
ukan. gaSmagebuli haji-rebili mTeli seralis gasagonad
gahkioda da mjiRebs muqariT iqnevda, Tanac yvelgan dae
Zebda ninos, romelmac TavSesafari Tavisi bicolas axlos
pova da baiburSic ar iyo, Tu ra xdeboda seralSi. bolos
qalebi Cvens oTaxSi SemoiWrnen da yvela erTxmad ayayanda.
ase rom, SeuZlebeli gaxldaT maTi sityvebidan raime azris
gamotana. male haji-rebilma ubrZana da isinic daCumdnen.
maSin ki am qalma warmoTqva sityva, romelSic adanaSauleb
da Tavadis asuls imamis mimarT umadurobisa da upativce
mulobis gamomJRavnebis gamo.
– ici Tu ara, nino, – mimarTa man Tavadis asuls, – rom
igi TviT alahis mier aris movlinebuli, rom mama, Semwe da
meoxia mTeli misi xalxisa? ici Tu ara, rom mahmadis Sem
deg is aris pirveli mona alahisa? dabolos, ici Tu ara,
rom Sen mxolod da mxolod misi tyve, mona xar da meti
araferi? nacvlad imisa, rom gagyidos, risi sruli ufle
bac aqvs, TavSesafari gagiCina Tavisi colebis saxlebSi,
saidanac ise spetaki gaxval, rogorc wylis yvavili... Sen
ki laybob, rom Samili TiTqos kanonTSemcodea da amitomac
zizRs ggvris misi Svilis coloba... merwmune, am pativs Sen
ar garguneben... upirvelesi Cerqezi lamazmanic ki bednie
rebad CaTvlis imamis Svilad gaxdomas da Cvens xalxs sru
liadac ar sWirdeba jemal-ed-dinisaTvis sacole qarTvel
qalTagan amoarCios...
haji-rebils, Samilis Rirsebas rom esoden medgrad
icavda, erTi xeli maRla SeemarTa, xolo meore moemjiRa
da ninos emuqreboda. SuaneTi ar monawileobda am kamaT
Si, Tumca etyoboda, Zlier ukmayofilo darCa. igi Semdegi
sityvebiT dakmayofilda: – nino, Zalian mewyina Seni sity
vebi, verc ki warmoidgen, ise mewyina, ar megona, imamiT ase
ukmayofilo Tu iyavi.
108
– ninos sakuTari sityvebis mniSvnelobaze arc ki ufiq
ria. – upasuxa kneina orbelianma. – amasTan, Zalian eSinoda,
misTvis rwmena ar SeecvlevinebinaT. rjulis gamocvlas mas
sikvdili urCevnia.
– mereda, amis gamo gana SeiZleba Samilis udierad mox
senieba? Tqven xom kargad mogexsenebaT misi sulis sidiade
da keTilSobileba!
haji-rebili kvlav aqaqanda, magram SuaneTma moaxerxa
misi da mTeli misi amalis gayvana.
amineTi da Tavadis asuli erTmaneTs xmas didxans aRar
scemdnen, magram bolos mainc Serigdnen. amis mizezi maTi
garTobisa da urTierTsiyvarulis erTnairi moTxovnileba
gaxldaT.
miuxedavad saSineli mrisxanebisa, haji-rebilic male
damSvidda. unda iTqvas, rom arsebiTad mas keTili xasia
Ti hqonda. me masTan karg damokidebulebaSi vimyofebodi:
Sexvedrisas yovelTvis Semdegi sityviT mesalmeboda – kar
gi (kargi xar, qarT. sityva). xSirad Cven-Cvens aRsazrde
lebs erTad SevkrebdiT xolme. erTxel aivanze salomesa
da mariasTan erTad vijeqi. CvenTan imyofeboda agreTve
najavaTi, romelic arabul anbans gvaswavlida. kiTxvaSi
garTulma uneburad pirbade avixade da, rodesac wigns
Tvali movwyvite, uceb SevniSne: Samili Tavs damdgomoda
da gakvirvebuli Semomyurebda. aman didad damafrTxo. el
danakravi wamovvardi da angariSmiucemlad mivesalme, mag
ram imwamsve gaviqeci. am krZalulebisaTvis Samilma dama
jildova – SuaneTs, romelic am SemTxvevis gamo gulianad
kiskisebda, daavala CemTvis gadmoeca, rom mSvidad vyofi
liyavi: icis, keTili qali xar, amitomac darwmunebulia, es
SemTxveva uneburad moxda da ara mis gasanawyeneblado.
haji-rebili seralis msaxurTufrosicaa. misi oTaxi
Samilis colebisaze ufro vrceli da mosaxerxebelia. yo
109
velTvis kargad Cacmuli rom dadis, igi seralSi didi av
toritetiT sargeblobs, aswavlis yuransa da wera-kiTxvas,
xelmZRvanelobs locvebsac; mklavmagar mamakacs ufro
hgavs, vidre dedakacs; maRali weli aqvs, beWganieria. misi
zedmetad wiTeli saxe metyveli nakvTebiT gamoirCeva,
saucxoo bage-kbili uelavs.
naibTa zogierT qaliSvils neba eZleva, Samilis bavS
vebTan erTad imecadinos. roca isini sakmao aRzrda-ganaT
lebas miiReben, TaTruli Cveulebisamebr, wyvil-wyvilad
ukraven xelebs da am saxiT mihyavT ojaxebSi. mSoblebi,
rogorc ki ecnobebaT, rom maTma Svilebma swavlis kursi
daasrules, aRmzrdels madlobas saCuqrebiT uxdian.
XXXII
bWoba tyveTa gayidvis Taobaze
110
Cagvagdo; Cvens Soris gaisma wivil-kivili da godeba. aman
Samilis yuramde miaRwia. SuaneTma dagvidastura: amdeni
fuli xalxma moiTxovao. igi cdilobda, CvenTvis wamoec
devinebina, SesaZlebeli iyo Tu ara im Tanxis gadideba, rac
Cvens gasaTavisufleblad iyo SemoTavazebuli, magram knei
nebma icodnen, rom Tavad WavWavaZes am TanxisaTvis aRaraf
ris damateba aRar SeeZlo. amgvar daZabul mdgomareobaSi
myofni nugeSs mxolod locvaSi vpovebdiT. keTili Suane
Ti Seqmnili mdgomareobidan amgvar gamosavals poulobda:
kneina orbelians urCevda, jemal-ed-dinis sanacvlod gaeS
va Tavisi dai da disSvilebi, xolo TviTon Tavisi Svili
TurT mZevlad darCeniliyo manam, sanam moTxovnil Tanxas
ar Seagrovebdnen.
– daunaneblad davTanxmdebi amas, oRondac Cemma sab
ralo dam da misma Svilebma Tavisufleba miiRon. – miugo
kneina orbelianma. – martooden locvani da xelsaqnari ga
momigzavnon, gadawyvetili maqvs, RvTis nebas davelodo.
magram am didsulovani msxverplis gaReba saWiro aRar
gaxda. kneina WavWavaZes arafris gulisaTvis ar surda ama
ze daTanxmebuliyo. Tanac qmris keTilSobileba nebas ar
aZlevda, amgvari winadadebiT esargebla.
am saSinel, sagangaSo mdgomareobaSi erTi dRec gav
lieT. Samilisagan daTqmul vadamde kidev ori dRis molo
dini gvaSorebda. SuaneTi kargad xedavda Cvens unugeSo yo
fas da gvamSvidebda. kneina orbelianma mas Cemi Tavi Seave
dra da sTxova:
– Cven xom gagvyidian da gagvyidian, magram Zalian gTx
ov, es mainc daitovoT seralSi. aqauri ena ar icis da sxva
gan, aba, ra unda gaakeTos? Tqven ki Zlier gamogadgebaT
– bavSvebs aswavlis.
SuaneTma piroba dado, rom yvelafers iRonebda da Sa
mils Cveni gayidvis vadis ramdenime dRiT gadavadebas mainc
111
gamosTxovda. mTeli Cveni imedebi axla masze davamyareT,
vinaidan zaideTisagan araviTar sikeTes ar movelodiT. es
mas Semdeg gaxda naTeli, rac kneinebs ganucxada:
– dae, Tavadma WavWavaZem qarTvelTa ojaxebs Camouaros
da mowyaleba moiTxovos. maSin, albaT, SeZlebs Seagrovos
Tanxa, rasac Cemi xalxi iTxovs.
es sityvebi rom moismina, kneina WavWavaZe mzad gaxl
daT afeTqebuliyo – aTasgvari usiamovno sityvebi miexala
pirSi qmris SeuracxmyoflisaTvis, magram Cveni TxovniT
Tavi Seikava, Tumca Zalze gauWirda sakuTari Tavis mor
evna, magram, rodesac zaideTi gavida, mas sastiki nervuli
krunCxvebi daemarTa. SegveSinda, xelSi ar Cagvkdomoda.
ra mouvidoda maSin mis oTx bavSvs? dedis sikvdili maT
Samilis sakuTrebad aqcevda. yuranSi xom garkveviT weria:
`deda Tu tyveobaSi mokvdeba, Svilni misni rCeba mahmads~.
amis gafiqrebac ki SiSis zarsa gvcemda.
mtanjvel molodinSi meore dRec gailia. kidev ramden
ime saaTi da Tavs saSineli xvedri dagvatydeboda. gior
gisTan ganSorebis wams rom warmoidgenda, katerina Tavs
ver imagrebda da mwared tiroda. kneina orbeliani Tumca
danaRvlianebuli gamoiyureboda, mainc yvelafris gada
satanad iyo mzad. igi wamdauwum mimeorebda, yovelmxriv
vcdiliyavi SamilTan darCenas. Tumca guls dardi lodivaiT
mimZimebda, mainc ver vityvi, rom yovelgvari imedi gada
wuruli mqonda. am imeds SuaneTze vamyarebdi. amas garda,
Samilis vaJi ukve xasav-iurTSi imyofeboda da SeuZlebeli
iyo, mamamisi cotaTi mainc ar momlbaliyo. daviwye Tu ara
locva, uceb uCveulo Rrianceli mogvesma. mudmivi SiSiT
dazafrulebs karebis gamoReba ver gagvebeda, vfiqrobdiT,
vaiTu Cvens wasayvanad mosulano. magram Tavadis asulma
ninom moTmineba dakarga, radgan aRar SeeZlo am mtanjvel
gaurkvevlobaSi kidev didxans darCeniliyo da kars xeli
112
hkra, gamoaRo da TavisTan migvixmo. CoCqolis xma SuaneTis
karebidan modioda, TviTon ki, oTaxidan gamosuli, viRacis
Sesaxeb zizRiT laparakobda. Zalze fermkrTalad gamo
iyureboda da TiTs ganuwyvetliv Cveni sadgomisaken iS
verda. aSkara iyo, saqme Cven gvexeboda. Cxubis wamomwyebni
haji-rebili da zaideTi aRmoCndnen: SuaneTs mixtomodnen
da CvenTan megobrobaSi adanaSaulebdnen.
– Sen maTTan kavSiri gaqvs Sekruli, raTa Samils umt
ro, – uTxra erT-erTma maTganma.
– kargi muslimani arasodes gaxdebi, – miaZaxa meorem,
– yovelTvis qristianTa mxareze iqnebi, radgan TviTonve
brZandebodi qristianuli jilagisa. Sen Seuracxyof mah
mads da Sens batons Samils! Seni ndoba SeuZlebelia.
marTlac, SuaneTs uZvirfases relikviasaviT aqvs sul
Si CarCenili Tavisi Tavdapirveli religiis xsovna, Tumca
amis Sesaxeb igi arasodes arafers ambobs. magram, amasTa
nave, SuaneTs mTeli dedamiwis zurgze hyavs erTaderTi ar
seba, visi saxelic mudam pirze akeria – es arseba gaxlavT
Samili! Znelia gadmoices, ra Zlier uyvars igi. amitomac
aris, SamilTan mis urTierTobaSi umciresi eWvis Setanac
rom Wkuidan Slis. igi zaideTisa da haji-rebilisagan me
tismetad ganawyenebulad Tvlida Tavs da maTze saCivle
lad imamTan gaiqca. aman ki Cveni axali SeSfoTeba da afo
riaqeba gamoiwvia.
113
XXXIII
Samilis ukanaskneli pirobebi
114
– uTxariT kneinebs, – daiwyo man, – rom qviTini Sewyvi
ton. keTilSobil mandilosnebs tirili ar SeSveniT.
– es Sen laparakob keTilSobilebaze? – upasuxa knei
na WavWavaZem. – nuTu odnavadac ki uaxlovdeba mis wesebs
umweo qalebisa da balRebis motaceba, Svidi TviT maTi
datyveveba, miuxedavad dapirebisa, rom, rogorc ki imamis
Svili dagvibrundeba, Tavisuflebas dagibrunebTo... gana
keTilSobilebaa, gana qmrisagan uzarmazari gamosasyidi
moiTxovoT maSin, rodesac ar SeuZlia, Tundac erTi mane
Ti daumatos im Tanxas, rac SemogTavazaT...
kneinam yvelaferi es mtkiced da mSvidad warmoTqva.
yazi-mahmadi wamowiTlda.
– me mivdivar, magram gTxovT, sasowarkveTas nu miece
miT... Tqven gamo mamaCems raimes usaTuod vTxov.
gavida ramdenime saaTi. igi ukan dabrunda da gvacno
ba:
– Samili Tavad daviTs ukanasknel werils ugzavnis da,
sanam misgan pasuxs miiRebdes, es ki SuaRamisas moxdeba,
Tqven mimarT arafers ar moimoqmedebs.
RamiT kneina orbelians SuaneTi estumra da urCia,
cdiliyo zaideTis Cvenken gadmobirebas.
– misi meSveobiT advilia keTilSobil jemal-ed-dinis
momxroba da, Tu is Tqvens saqmeSi Caereva, saqme TqvenTvis
sasurvel mimarTulebas miiRebs. mis rCevas Samili yurad
iRebs, radgan did pativsa scemso.
meore dRes kneinam zaideTTan wamiyvana. seralis pirvel
damasTan bevr qals moeyara Tavi da Cvenze maslaaTobdnen.
zaideTma kneina miiwvia da sTxova, mis axlos Camomjdari
yo. Tamari Tarjimnobda. kneinasTan axlos vijeqi da vus
mendi...
– zaideT, – uTxra kneinam, aq imisaTvis movedi, rom
keTil saqmeSi Semweoba gTxovo. nu gamawbileb da maradis
115
madlieri dagrCebiT. vici, rom Samili Zalze keTilad aris
ganwyobili mamaSenis mimarT. amitomac gTxovdi, daarwmuno
igi, rom daiyolios imami – metad aRar dagvakavos; Tavad
WavWavaZes imis meti gamosasyidis mocema namdvilad ar
ZaluZs, rac SemoTavazebuli aqvs. Tavisi col-Svili mas
amqveynad yvelafers urCevnia da ar unda eWvobdeT, rom
imaze naklebs iZleva, vidre SeuZlia. Cemi sabralo dis
janmrTeloba dRiTi dRe uaresdeba da, Tu Samili kvlav
jiutad idgeba Tavis ganzraxvaze, maSin mas male Cvengan
mxolod gvamebiRa darCeba. mamaSeni, romelsac Samili yve
la mrCevelze Seudareblad maRla ayenebs, erTaderTi ka
cia, Cveni xsna rom SeuZlia... warmoidgine Seni Tavi Cvens
adgilze, Senc deda xar, ifiqre Sens patara najavaTze, vinc
aseTi sinaziT giyvars... Senc coli xar... roca sikvdili mo
giaxlovdeba, nuTu ar moisurveb, rom igi, vinc giyvars, im
dros Sens gverdiT imyofebodes, raTa Tvalebi sakuTari
xeliT dagixuWos?.. iyav didsulovani – daCagrulebisad
mi mowyaleba gaiRe da samagieros RmerTi keTilad gada
gixdis.
etyoboda, zaideTi kneinas Txovnam aaRelva, magram si
tyva `fuli~ mainc ganuwyvetliv ekera pirze. igi daJinebiT
moiTxovda, rom kneinaTagan erT-erTs serali daetovebina
da mowyaleba eTxova (es misi sityvebia) da, rodesac Sea
grovebda sakmao Tanxas, SamilisaTvis gamoegzavna, da ai,
maSin ki gagvaTavisuflebdnen. TumcaRa, amis miuxedavad,
kneina orbelians mainc Sehpirda, rom mamamiss moelapa
rakeboda.
116
XXXIV
jemal-ed-dini, Svili Samilisa
117
darwmunda jemal-ed-dinis sulier keTilSobilebaSi. swo
red amitomac iyo, rom igi xasav-iurTSi iseve Tavisuflad
grZnobda Tavs, rogorc poloneTis samefoSi.53 axalgazr
da kaci da Tavadi daviTi erT oTaxSi cxovrobdnen, xSirad
cixesimagresac naxulobdnen, erTad sadilobdnen baron ni
kolaisTan, xolo, rodesac xasav-iurTSi mejlisi moawyves,
masSi jemal-ed-dinmac miiRo monawileoba da yvela iq myo
fi moxibla Tavisi natifi manerebiT, brwyinvale ganaTle
biT, moxdenili sityva-pasuxiT, dakvirvebulobiTa da Wkuis
siRrmiT... aqedan SeiZleboda dagveskvna, Tu ra Zneli unda
yofiliyo misTvis, gamomSvidobeboda civilizebul cxov
rebas da sadRac, mivardnil aulSi, daesrulebina Tavisi
sicocxle...
jemal-ed-dinma mamamiss vladikavkazidan werili mis
wera, ramac yvela gaaxara, magram axalgazrda kaci friad
daanaRvliana im garemoebam, rom Samilma pasuxis nacvlad
milioni maneTi moiTxova, da es maSin, rodesac Tavadi Wav
WavaZe misgan tyveTa gacvlis sabolood gadawyvetas elo
da. Tumca Samils bevri saucxoo Tviseba axasiaTebs, magram
aq unda vTqva, rom sityvis amgvari gatexa mis Rirsebas ar
SeSvenis da amtkicebs, rom am mxriv igi sulac ar dgas sxva
azielebze maRla. magram isic unda iTqvas, rom ormoci aTa
si maneTidan, rac imperator aleqsandres gankargulebiT
gamoyves Cvens gamosasyidad, Samils kapikic ar miuTvise
bia. am Tanxidan rva aTasi mis simamrs – jemal-ed-dins unda
rgeboda, magram, roca xalxma moiTxova, ase mcire Tanxis
sanacvlod ar gaveSviT, maSin am moxucma Tavisi wili Tan
xa xalxs dauTmo. Samilma, vis wiladac aseve mniSvnelovani
Tanxa modioda, simamris uangaro magaliTs mibaZa: man gana
cxada, rom Svili CemTvis yvelaze Zvirfasi monapovaria da
kuTvnil fulze uars vambobo.
118
XXXV
portreti. melano
119
aTasgvari suleluri ganmarteba moeCmaxaT. xma daarxies,
TiTqosda Tavadi mefis tansacmelSi iyo gamowyobili, da
rom, ueWvelia, imperatorma nikolozma igi saqarTvelos
mefed dasva. maSasadame, mas aRar gauWirdeba Tavisi sayva
reli ojaxis gamosaxsnelad milionis gadaxdao.
meore SemTxvevaSi ki Cveni ubedurebis erT-erTma Ta
namonawilem agvaforiaqa. mas melanos eZaxdnen. swored igi
gaxldaT patara elos deda da im qalTa maraqaSi imyofebo
da, romlebsac dagvaSores. man SuaneTs miakiTxa da sTxova
gaego, ra Tanxis miReba surda Samils mis gamosasyidad. ima
mi molaparakebas mxolod Tavad WavWavaZesTan awarmoebda
da aman Zalian gaakvirva. melanos man mniSvnelovani Tan
xa mosTxova. am ukanasknelmac Tvla ar icoda da ifiqra,
sakmarisi iqneboda Tavisi qalbatonis yvela naTesavisaT
vis eTxova da isini am Tanxas saswrafod mougrovebdnen
da isic male miiRebda Tavisuflebas. melanom, upirveles
yovlisa, Tavad WavWavaZes mimarTa, magram Tavadma Seatyo
bina, rom man danamdvilebiT jer kidev ar icis, Tu ramdens
moiTxovs Samili misi ojaxisaTvis. amitom ar SeuZlia vin
mes gamosaxsnelad jerjerobiT mainc Tundac maneTi gai
Ros. amis Semdeg melanom Tavisi qalbatonis erTgulebaze
uari ganacxada, patronze guli aicrua.
Tavad WavWavaZis avladideba gaanadgura da STanTqa
Zarcvam da xanZarma. safuZveli gvqonda gvefiqra, rom did
sulovani imperatori dagvexmareboda, magram raime gul
dasamSvidebeli am mxriv jer kidev araferi vicodiT da
valdebuli viyaviT gansakuTrebuli sifrTxiliT gvemoq
meda. ubedurebiT gaRizianebul rus qalTagan waqezebuli
melano xajisTan gamocxadda, romelic cdilobda Samilis
sasargeblod yovelgvari saSualebiT gaego, namdvilad
ra simdidris patroni iyo Tavadi. sibrazisagan sulelu
rad dabrmavebulma dedakacma xajis Caasmina, rom kneina,
120
samegrelos mTavrina,54 Tavad daviT WavWavaZis da aris.
maSasadame, misgan ufro meti SeiZleba moviTxovoT, vidre
iZlevao. am qalis mouTmenlobam da sulwasulobam kinaRam
yvela dagvRupa.
XXXVI
jemal-ed-dini, zaideTis mama. darviSi.
gaTavisufleba
122
arc Samils siamovnebda, radgan, rogorc Cans, xels uSli
da sakuTar ganzraxvaTa aRsrulebaSi. amitom gadawyvita
erTbaSad, erTi dartymiT moespo es miTqma-moTqma da sa
zogadoebrivi azri Cvens sasargeblod gadmoexara. imami
ramdenime dRiT gauCinarda da Semdeg Tavisi araCveuleb
rivi RvTismosaobiT cnobili darviSi moiyvana; RvTismoSi
Si meudabnoe qadagad iyo davardnili, dRisiTa da RamiT
loculobda. misi xma garkveviT gvesmoda, radganac mas
Cvengan erTi kari yofda. misi locvebi, simRerebi, siSma
ge, raic xandaxan wamouvlida, agreTve winaswarmetyveleba
yovel vedenoel dedakacs uCveulod aRafrTovanebda. qa
dagebis mosasmenad isini saRamoobiT ikribebodnen. qalebi
TandaTanobiT Sediodnen eqstazSi: miwas Tavebs urtyamd
nen da godebdnen. SuaneTi tiroda da Tan marjnis grZel
krialosans marcvlavda. darviSs igi saaTobiT usmenda. qa
lebis SeZaxilebi ki, ZaRlTa ymuils rom gvagonebda, Zils
gvifrTxobda.
religiur eqstazSi Sesuli darviSi, rogorc gviTxres,
Cvens sasargeblod qadagebda. alahs emudareboda, lekTa
goneba gaenaTebina da gamoeyvana isini Secdomis sibneli
dan. gandegili maT Caagonebda – SeebralebinaT ubeduri
tyveebi da ar moeTxovaT gadauxdeli gamosasyidi. igi qa
dagebda:
– fufunebis moyvarul giaurebs nu wabaZavT, maTi
qalebi, kacTa sacTuneblad rom Zvirfas kabebs icvamen,
alahs Seuracxyofen.
– yvelaferze uari gancxadeT, rac ki ruseTidan Semo
dis; nu gaekarebiT Cais, Saqarsa da sxva rame-rumeebs; nu
miscemT Tqvens colebs nebas, moirTon da moikazmon abre
SumiTa da oqroulobiT. Tavidan moiSoreT yvelaferi, rac
modis iqidan, sadac Tqveni mtrebia!..
qadageba man amgvarad daasrula:
123
– rac mTavaria, tyveTa gasaTavisufleblad nu iTxovT
milion maneTs. gauSviT es ubeduri adamianebi TavianT
samSobloSi, rogorc ki imami imperatorisagan Tavis Svils
daibrunebs.
ase rom, pativcemuli darviSi, alahisa Tu Samilis Ca
gonebiT, CvenTvis savsebiT xelsayrel azrebs qadagebda.
bolos, mZimed gavida xuTSabaTic, romelmac sabolood
gadawyvita Cveni bedi. yvelas erTi fiqri gvawuxebda: ra
Sedegs gamoiRebs es dRe? keTilma berikacma jemal-ed-
dinma cotaTi dagvaimeda, magram zaideTi da sxva qalebi,
seralSi rom modiodnen, gvaSinebdnen da gvaZrwunebdnen.
da Cvenc umetesi mxurvalebiT, vidre odesme, saSvelad mo
vuxmobdiT imas, vis xelSic iyo Cveni bed-iRbali.
mesame dRes, SuadRisas, Samili meCeTSi wavida. amis Sem
deg oriode saaTi gavida da xajim moirbina, Cveni oTaxis
zRurblTan Sedga da ase mogvaxara: `haida! male, male!~ ma
gram amis dajereba verc ki gavbedeT. ramdenime wuTis Sem
deg SuaneTi gamogvecxada. igi kneina orbelians mxurvaled
moexvia da uTxra:
– Samilma naibebis Tanxmoba miiRo. ramdenime dRis Sem
deg gagaTavisufleben.
muxlebze daCoqilebi RmerTs madlsa vswiravdiT am ga
nuzomeli keTilqmedebisaTvis. SuaneTi CemTanac movida da
mommarTa:
– ana! mets nuRar tiri.55 male ixilav Sens sanatrel
Svilsa da moxuc dedas. Zveleburad bednieri iqnebi. yve
la dRe rodi iqneba kaeSniani da Seni cxovrebac mxolod
cremlebis RvraSi ar Caivlis.
keTilsaxiero SuaneTa! Seni winaswarmetyveleba nawi
lobriv aRsrulda: bedisweram Tavisufleba ki marguna,
magram sayvareli dedis xilva aRar mRirsebia.
124
XXXVII
gamgzavrebis win
125
metad savalalo mdgomareobaSi aRmoCnda. miaRwies Tu
ara mTielebma xasav-iurTs, maSinve miiyvanes isini Tavad
WavWavaZesTan, romelic Samilis SvilTan erTad Tambaqos
eweoda. mamamisis elCebis danaxvaze axalgazrda kacs sax
eze raRac ucnaurma nervulma TrTolam gadaurbina, ma
gram droulad SeZlo grZnobebis moTokva. jemal-ed-dini
elCebs rusulad elaparakeboda, radganac mSobliuri ena
daviwyeboda. da rac ufro mets laparakobdnen mTielebi
erTmaneTSi, imamis vaJic TandaTanobiT ixsenebda am enas,
TumcaRa, lekurad laparaks ar cdilobda. rodesac dedi
nacvlis mier gamogzavnili saCuqari miarTves, maSinve gaa
tana msaxurs gasarecxad. amiT zaideTisa da sxva mTieli
qalebis TvalSi bevri ram dakarga. maTi azriT, es sxva
araferi iyo, Tu ara zizRis gamoxatuleba. sinamdvileSi
jemal-ed-dinma es mxolod da mxolod sisufTavisadmi siy
varulis gamo moimoqmeda.
dabrundnen Tu ara elCebi, SvilTan Sexvedris molodi
niT gaxarebulma Samilma gamogvicxada, rom male gagvamg
zavrebda. magram gacvlis saqme ramdenime dRiT Seaferxa
gamosasyidi Tanxis vercxliT gadaxdam. Samilma gankar
guleba gasca, ori axali oTxTvala gaekeTebinaT, xolo
kneinebisa da maTi SvilebisaTvis tarsikonis waRebi Seek
eraT. yvelgan dagzavnes xalxi, raTa yovelgvari aucile
beli nivTi eSovaT saxlisaTvis, romelic imamma jemal-
ed-dins gamouyo. manve, mowadinebulma, rom giorgisa da
aleqsandres igi ar daeviwyebinaT, TiToeul maTgans aCuqa
Tavisi Coxis msgavsi patara tansacmeli. misma favoritma
qalma Tamarma saCuqrad miiRo kaba, oRond am kabis sam
kaulebi – sayureebi da Rilebi – mas kneina WavWavaZem uy
ida. bolos, rogorc iqna, daiwyes saCveno sagzlis mzadeba.
Samilis brZanebiT, romelsac surda kmayofili vyofili
yaviT, amjerad puri uqonod gamoacxves. gamomgzavrebis
126
wina dRiT zaideTma yvela Cvengans abreSumis Tavsafari
aCuqa, romlebiTac, Samilis sastiki gafrTxilebisamebr,
saxeebi davifareT. Cvens ubadruk qonebas erTad movuyareT
Tavi da fuTebad gamovnaskveT. imami ganuwyvetliv bolTa
sa scemda – win da ukan mimodioda. ramdenjerme Cvenkenac
gamoixeda, rasac sxva dros ar akeTebda. safiqrebeli iyo,
mouTmenlad eloda Svilis naxvas.
SuaneTi SeuZlod gaxldaT. ori dRis winaT Samilma
brZana, misTvis sisxli gamoeSvaT. saRamoTi vestumreT da
vTxoveT, CvenTan moeyvanaT kneina WavWavaZis is qalebi,
romlebic aulSi imyofebodnen, raTa amiT dilaze gamgza
vrebis Seferxeba Tavidan agvecilebina. SuaneTi cecxlis
piras dagebul saucxoo noxze iwva. ase momxibvleli ara
sodes mCvenebia. misi TeTrad SefeTqili oTaxis kedelze
Samilis sami saukeTeso Tofi ekida. oTaxs amSvenebda boZ
kintebi, romlebzedac Sandlebi idga. boZkintebi SroSane
bisaTvis miemsgavsebinaT. videqi da Tvals ar vaSorebdi
mwoliares. amiT vcdilobdi misTvis megrZnobinebina, rom
mudam sasiamovnod damrCeboda misi gaxseneba.
– ana, momiaxlovdi. – miTxra man.
– unda gamomjobinde, – davuyvave, rac ki SemeZlo
alersiani xmiT. – Zlier Tu iavadmyofeb, Samili didad
inaRvlebs.
– is marTlac Zlier itanjeba, roca SeamCnevs, rom
romelime Cvengani janmrTelad ver aris.
– gansakuTrebiT Zlier ki maSin wuxs, roca avadmyofo
ba Sen Segeyreba. sikeTe da silamaze gamkobs da amitomac
sxvebze metad uyvarxar.
man gamiRima da sasixarulo momavali Semaxsena:
– warmomidgenia, xval rogor gaixareb. marTals ar vam
bob? xom ecdebi, rac SeiZleba Cqara naxo Svili?
127
– rogorc ki amis SesaZlebloba momecema. – vupasuxe
me.
am saubarSi xami tilo SevaTbeT da SuaneTs mkerdis im
adgilas davadeT, sadac sicivesa da kunTebis TrTolvasa
grZnobda... karimaTi, Samilis badiSi, papisaTvis Calmas
amzadebda; moaTava Tu ara, myisve Seudga patara gior
gisaTvis msgavsi Calmis Sekervas. SuaneTi aqebda am bavSvis
janmrTelobas, silamazes da kneina orbelians bednier de
dobas usurvebda. patara zaideTic aq imyofeboda, magram
jer kidev imdenad ToTo iyo, mis silamazeze msjeloba ar
SeiZleboda.
– gisurveb, giorgisaviT janmrTeli da saRi vaJi Seg
Zenodes!
– Svidi Tvis Semdeg gavigeb, aRsruldeba Tu ara Seni
survili, – mipasuxa man. Semdeg TiTi tuCebTan miitana da
saubris Tema Secvala. isev Cvens oTaxSi davbrundiT, sadac
ukanaskneli Rame unda gagveTia. gvTxoves, CvenTvis speci
alurad momzadebul oTxTvalebSi CavmsxdariyaviT, raTa
gaegoT, movTavsdebodiT maTSi Tu vera. Tumca isini metis
metad viwro gveCvena, Tavisuflebis wyurvili yovelgvar
mouxerxeblobas gvaviwyebda.
mogviyvanes sabralo Tanamgzavri qalebi, romlebic
oTxi Tvis ganmavlobaSi TvaliT ar gvenaxa. isini Tavs
ormagad bednierad racxdnen: jer erTi, TavianTi keTili
kneinebi naxes, meorec – Tavisufleba miiRes.
kneina WavWavaZem ikiTxa, SeiZleboda Tu ara patara evas
gamosyidva. sacodavi gogona sikvdilis piras iyo misuli.
xajim jer 40 maneTi moiTxova, magram bolos 25 maneTad
daTmo. miuxedavad kneinebis yovelgvari mzrunvelobisa,
igi xasav-iurTSi misvlisTanave gardaicvala. rusi moZRv
ris am patara gogonas TeTri, spetaki kaba Caacves da qris
tianuli wesis dacviT miwas miabares.
128
XXXVIII
gamomSvidobeba
129
mis colma ramdenjerme gaimeora, rom mas isini sakuTari
ojaxis wevrebiviT uyvarda da pativsa scemda. sanam zaide
Ti memSvidobeboda da momxiblavi karimaTi graciozulad
esalmeboda kneinebs, movidnen da gamogvicxades – cxenebi
mzad ariano. SuaneTi kneinebs miexvia. roca Cemi rigic dad
ga, cremlebisagan Tavi ver Sevikave – igi xom ase keTili
iyo da gaWirvebaSi TanagvigrZnobda! SuaneTic ramdenjerme
momexvia da es ukve meramdened gamimeora Tavisi gulwrfe
li survili – bednieri vyofiliyavi.
dabolos, samudamod davtoveT Cveni CaxuTuli oTa
xi. es moxda 1855 wlis 10 marts. auleli qalebi parmaRze
gamoefinen, raTa, rac SeiZleba didxans emziraT CvenTvis.
Cemi Cacmuloba amazrzenad gamoiyureboda, magram amas
axla yvelaze naklebad ganvicdidi. Tumca saWiro iyo, ra
Racnairad mainc gamomexata esoden sasixarulo da bed
nieri wuTebiT gamowveuli aRmafrena. amitomac SuaneTma
da zaideTma mTxoves Samilis mier naCuqari qurqi Camecva,
romelic TiTqmis ar mitarebia, ise sazizRari meCvenebo
da. kneina WavWavaZe, salome, maria, Tamari, aleqsandre, misi
ZiZa da barbare, visac xelSi eva eWira, pirvel oTxTvalaSi
Casxdnen. meoreSi ki movTavsdiT me, kneina orbeliani, nino
baraTovi, giorgi orbeliani, misi ZiZa, katerina. danarCeni
tyve qalebisaTvis sazidrebi moemzadebinaT. iseTi simWid
rove iyo, Tavisuflad verafriT ver vsxdebodiT. am mou
xeSav da mouxerxebel ekipaJebSi Sebmuli iyo eqvsi rusuli
cxeni. daviZariT da gavuyeviT qvaRorRiansa da metismetad
Znel gzas. gamgzavrebis win wre Semogvartya mwyemsTa mra
valricxovanma brbom. aqve mogroviliyvnen vedenoeli de
dakacebic. sawyali qarTveli qalebi, romlebic Tavad Wav
WavaZis saxlobasTan erTad wamoiyvanes kaxeTidan da rom
lebsac kneinebi, miuxedavad sakuTari gaWirvebisa, didad
exmarebodnen, aTas kurTxevasa da locvas ugzavnidnen Ta
130
vianT keTilismyofel qalbatonebs. sul bolos ki erTxmad
SehRaRades: kneinebo! Tqven xedavT, rogor vitanjebiT aq.
nu dagviviwyebT! ecadeT, rom rogorme Cvenc dagvixsnan!
es iyo maTi ukanaskneli sityvebi da gulebma, rom
lebsac miemarTebodnen, daixsomes isini.
XXXIX
dabruneba. meetle
131
oTxTvalebis SekeTebas ori saaTi dasWirda. Semdeg ki
kvlav gzas gavudeqiT. Samilma swored im molas daavala
Cveni zedamxedveloba da mfarveloba, romelic Cvens par
tias vedenosaken miuZRveboda. mola, rac SeeZlo, axlo
mogvyveboda. Cveni badragi Svidi aTas kacamde aRwevda da
Samilisa da misi Svilebis pativsacemad simRerebs mReroda.
simReris dros SigadaSig gansakuTrebuli sixarulis niS
nad Tofebsac aquxebdnen.
naSuadRevi iqneboda, rodesac aTasobiT xmam daigu
guna: imami Samili! es iyo niSani, rom winaswarmetyveli
gviaxlovdeboda. mas rCeul mxedarTagan Semdgari brwyin
vale amala moacilebda – aq ar igrZnoboda arc saucxood
Sekeril-moqarguli Coxebis, arc warCinebis niSnebis, arc
Zvirfasi iaraRisa da Calmebis, arc umSvenieres bedaurTa
nakleboba. Samili SuagulSi moeqciaT. misi Wkviani da ke
TilSobiluri saxe ormagi sixaruliT iyo gaciskrovnebuli:
sayvarel SvilTan Sesaxvedrad midioda da ubedur tyveebs
Tav-TavianT kerebs ubrunebda. Samils grZeli, TeTri man
tia moesxa, rac winidan Sexsnili hqonda imdenad, rom Se
saZlebels xdida imave sigrZis mwvane xalaTi gamoCeniliyo.
imams win erTguli xaji miuZRoda. Samili mogviaxlovda da
gadagvTvala. etyoboda, did kmayofilebas ganicdida, rom
SeeZlo CvenTvis Tavisuflebis dabruneba. Semdeg, roca
gza gavagrZeleT, igi CamogvrCa.
Rame romeliRac aulSi, momcro qoxSi gavaTieT. Tavisi
siviwroviT igi ar Camouvardeboda im ubadruk qoxmaxebs,
romlebSic Cveni pirveli mgzavrobisas vaTevdiT. Samilis
gankargulebis Tanaxmad, Cai dagvalevines. kneinebi molas
maTze gaweuli mzrunvelobisaTvis saaTis Cuqebas Sehpird
nen. molas surda, es saCuqari manam mieRo, sanam maT das
cildeboda da amitomac moiTxova, saaTis wamosaRebad Ta
vad WavWavaZesTan kaci windawin gaegzavnaT. am kacis ukan
132
dabrunebis mixedviT ganvsazRvreT, rom rusebi Cvengan
oTxi saaTis savalze imyofebodnen. aman ise gagvaxara, rom
mTel Rames Tvali ver movatyueT.
Cvenma qaravanma gza ganTiadisas ganagrZo. Samili kvlav
mogviaxlovda. xajim patara giorgi xelSi aitaca da Samils
mihgvara. isic daixara da bavSvs akoca. Semdeg ukanasknelad
mogvavlo mfarveli mzera da swored did mdinareze gadas
vlis win gauCinarda.
meetlem wamoiwyo erTi im simReraTagani, romelsac
rusi meetleebi Cveulebriv vrcel, udabur stepebSi mgza
vrobisas RiRineben. am simReram kneina orbelians tkbili
mogonebebi auSala.
– gana Sen rusi xar? – SeekiTxa igi mas.
am bedukuRmarTma, vinc, ueWvelia, ltolvili gaxldaT,
savsebiT abneulad upasuxa:
– aRar vici, rogor giTxraT...
XL
gacvla. kurinskis cixesimagre
133
gvibrZanes oTxTvalebidan gadmovsuliyaviT, rusTa jare
bis ganlageba sakmaod garkveviT gavarCieT. Cvengan marcx
niv SamilisaTvis didi karavi gaeSalaT. lekebi mWidrod
Semogvertynen, xelT momarTuli Tofebi epyraT: sifrTxi
lis yovelgvar wess icavdnen, ra aris, rusni muxanaTurad
ar dagvesxan Tavso.
ramdenime wuTis ganmavlobaSi lekebi da rusebi erT
maneTs zveravdnen, Semdeg ki Cven kvlav oTxTvalebSi
CavsxediT da mdinaris56 mimarTulebiT gaveSureT. es mdin
are mowinaaRmdegeTa samflobeloebis sazRvars warmoad
genda. xaji ukan mogvdevda da Tan lekuri tansacmeli
mohqonda, romelic jemal-ed-dins mamasTan misvlamde
unda Caecva. rusTa jarebis Soriaxlo SeCerebulebma da
vinaxeT general-maiori baroni nikolai, polkovniki Tava
debi: bagrationi,57 daviT WavWavaZe da kurinskis simagris58
komendanti. Tavad WavWavaZis axlos idga rusis oficris
mundirSi gamowyobili jemal-ed-dini. igi kneina WavWavaZes
miuaxlovda, pativiscemiT daukra Tavi da moubodiSa, rom
ver SeZlo ufro adre mosuliyo, raTa droulad gaeTavisu
flebina igi. yazi-mahmadi Zmuri siyvaruliT moexvia mas.
Cven oTxTvalebidan gadmovediT. Samilis naibebi, daniel-
begis meTaurobiT, eswrebodnen tyveTa gacvlasa da fulis
zandukebis miRebas, Cveni gamosasyidi Tanxis miTvlas.
yazi-mahmadma sakmaod vrceli sityva warmoTqva. igi
Semdeg rusulad Targmnes. Samils ebrZanebina misTvis,
aReniSna is didi gaoceba, rasac tyve qalTa keTilSobi
luri xasiaTebi da qcevebi iwvevda. amasTanave, gamoexata
misi gulwrfeli sinanuli, rom ver SeZlo ufro Rirseulad
Seenaxa isini. `yovel SemTxvevaSi, – dasZina yazi-mahmadma, –
isini seralSi yovelgvar biwierebas iyvnen ganridebuli da
winaswarmetyvelis colebi maT Tavs evlebodnen, rogorc
sakuTar debs. arc erTi mamakacis TvalTa mzeras ar SeuR
134
wevia maTi Cadrebis miRma; amJamad isini, SroSanebiviT
spetakni da dafarulni yvelas TvalTagan rogorc udab
nos qurcikebi, Cveni yovelnairi pativiscema da simpaTie
bi rom daimsaxures, TavianT ojaxebs ubrundebian~. garda
amisa, Samilma gvibrZana mogaxsenoT: igi didad wuxs, rom
omis susxi Seexo xalxs, romelTanac mas araviTari mtruli
damokidebuleba ara aqvs.
imis Semdeg, rac orive jaris ufrosebi erTurTs
daemSvidobnen, jemal-ed-dinma xeli CamoarTva Tavad Wav
WavaZes da sxva lekebTan erTad gagvSorda. Tavadma mxur
vale mamobrivi siyvaruliT gadakocna Tavisi Svilebi
da gamzadebuli ekipaJebisaken wagviZRva. polkis sasule
orkestri asrulebda rusul da qarTul nacionalur sim
Rerebs. rusi generlebi yuradRebasac ar aqcevdnen Cvens
ubadruk Cacmulobas da uklebliv yvela Tavs ise gvikrav
da, TiTqosda brZolis velze daWrilebi vyofiliyaviT.
rodesac kurinskis simagreSi mivediT, samxedro meTaurTa
sazeimod morTul-mokazmuli colebi Semogvegebnen; do
lebs bagabugi gahqonda. mTeli mosaxleoba gamofeniliyo
Cvens Sesaxvedrad da yvelas cremlebiT evseboda Tvalebi,
roca xedavdnen bavSvebs, am ucodvel angelozebs, amdeni
tanjva-wvaleba ase mamacurad rom gadaitanes da uamrav xi
faTs gadaurCnen. yoveli mamakaci quds ixdida da pirjvars
iwerda, yoveli qali sixaruliT gvesalmeboda.
rogorc ki simagreSi fexi SevdgiT, atyda zarebis rek
va da dolebis baguni. wagviyvanes marTlmadidebelTa ekle
siaSi, sadac yvela xats vemTxvieT da cisa da miwis meufes
madli SevwireT, rom ar dagviviwya da tanjvaTagan gvix
sna. eklesia sanTlebis Suqs gaeCiraRdnebina. paraklisis
gadaxdis Semdeg mRvdelma jer bavSvebi akurTxa, merme –
kneinebi, dabolos, – yvela Cvengani. eklesiidan gamovediT
da polkovnik bagrationis binaSi mivediT, romelmac sikeTe
gviyo da sacxovrebeli dagviTmo.
135
XLI
xasav-iurTi. Tbilisi. moskovi.
imperatori aleqsandre II
136
durod, am gzobas Tan aravin xlebia, garda 12 wlis Svilis
Tavadi nikolozisa. uCveulo gulisreva da masTan erTad
sruli uZlureba rom igrZno, Tavadma bagrationma mamo
brivi windaxeduleba gamoiCina da Tofidan vaznis amoReba
moaswro, raTa iaraRs mcirewlovani bavSvi ar daemarcxe
bina. Semdeg ramdenjerme gadaiwera pirjvari, miwaze dawva
da ukanasknelad amoisunTqa. Tavadi nikolozi momakvdavi
mamis mdgomareobam imdenad SeaSina, rom Zlivs SeZlo Sara
fovoSi mirbena. Tavadis saSvelad im wuTsve gamoeSurnen,
magram ukve gvianRa iyo. viTarebaTa gaurkveveli damTxvevis
gamo Tavadi swored im dRes miicvala (1854 wlis ivlisi),
roca misi ori asuli – kneinebi ana WavWavaZe da barbare
orbeliani tyved Cavardnen. am orma gulsaklavma SemTxve
vam maTi ubeduri deda, misi brwyinvaleba kneina anastasia
bagrationic kinaRam Tan gadaiyola! is daicva gangebis ne
bis garduvalobis araCveulebrivma rwmenam. Tavisi asuleb
is tyved Cavardnis cnoba rom miiRo, is dauyovnebliv gae
mgzavra sankt-peterburgs. aq guldaTuTquli qvrivi im
peratorma da imperatricam gansakuTrebuli alersiTa da
TanagrZnobiT miiRes. maT erTad Rvares cremli. bolos
damwuxrebul dedasa da meuRles imperatorma Cveni daxs
nis piroba misca, xolo imperatorma aleqsandrem Rirseu
lad daasrula misi uavgustoesi mSoblis mier dawyebuli
saqme da mas vumadliT Cvens gadarCenas. de, am sikeTisaTvis
RmerTma daajildovos igi xangrZlivi da keTili mefobiT!..
es aris gulwrfeli survili frangi qalisa, romelic mis
gan TavisuflebiT aris davalebuli.
mamis sikvdilis Setyobam Zlier daamwuxra kneina or
beliani. mec mTlianad viziarebdi mis Rrma mwuxarebas
da verc ki warmomedgina, Tu msgavsi ubedureba ramden
ime kviris Semdeg TviTonac damatydeboda Tavs da veRar
137
vixilavdi amqveynad erT-erT saukeTeso da unazes dedaTa
gans.
xasav-iurTidan Cven gavemgzavreT TaTar milicionerTa
TanxlebiT da Temur-xan-SuraSi daRestnis razmis ufrosT
an SevisveneT. Tavad ilia orbelianis RviZl ZmasTan, maspin
Zlis guliTadi miRebiT galaRebulni, sakmaod didxans
gavCerdiT. Semdeg ki gza derbentis, yubisa da elizaveto
polis gavliT gavagrZeleT. yvelgan metad gulis amaCuye
beli alersiTa da gulwrfeli sixaruliT gvegebebodnen.
dabolos, Tbiliss mivuaxlovdiT. Tavad WavWavaZis naTe
savebi qalaqis sazRvrebs gamoscdnen, raTa, rac SeiZleba
Cqara da male CaekraT gulSi kneinebi da maTi Svilebi.
kviradRe gaxldaT da bazarze gadmoviareT. miuxedavad
kokispiruli wvimisa, dilidanve rom asxamda, ise didZali
xalxi Segrovda, rom ekipaJebi didis vai-vaglaxiT miiw
evdnen win. Cveni gavlisas yoveli mamakaci quds ixdida,
xolo qalebi Tavsafrebs gviqnevdnen. keTili da RvTism
mosavi qarTvelebi xelebs zecisaken aRapyrobdnen da
Cveni gaTavisuflebisaTvis RmerTs locva-kurTxevas ug
zavnidnen. mTeli qalaqi sasixarulo facifucma moicva,
radgan WavWavaZeTa da orbelianTa gvarebi didi pativis
cemiT sargeblobdnen. xalxi gund-gundad migvacilebda
sionis sakaTedro taZrisaken, sadac paraklisi movismineT,
locva-kurTxeva miviReT da Tavad WavWavaZis saxlisaken
gaveSureT...
Tavadisas gansakuTrebuli sixaruli meloda: masTan
damxvdnen Cemi sayvareli Tanamemamuleni; maT Soris myofs
Tavi warmomedgina sanatrel safrangeTSi, romlis xilvis
imedi am ramdenime dRis winaT aRar mqonda. TiTqosda yve
laferi ukeTes dReTa imeds maZlevda. Cemi bednierebis
dasagvirgvineblad saWiro iyo mxolod erTi ram – werili
138
mimeRo dedaCemisagan, magram RmerTs Tavisi miuwvdomeli
ganaCeniT sxvagvarad gadaewyvita...
gamoxda dro da kneinebi TavianT dedasTan moskovSi
gaemgzavrnen, xolo Semdeg peterburgis gzas gaudgnen
imperator aleqsandresaTvis madlobis mosaxseneblad.
Tbilisidan moskovamde misvlas ocdaxuTi dRe dasWirda.
am qalaqSi wilad mxvda bedniereba – gamecno keTilSo
bili kneina anastasia bagrationi, visma maRalzneobrivma
magaliTmac sakuTari tanjva-wvalebis moTminebiT gada
tana maswavla. me mis brwyinvalebasTan davrCi orive Cemi
mowafiTurT, rodesac kneinebi – WavWavaZe da orbeliani
sxva danarCeni bavSvebiT peterburgs gaemgzavrnen. imper
atorma da imperatricebma isini eqvsi dRiT petergofSi
daitoves. qvrivma imperatricam bavSvebs TviTonve gaumar
Ta sauzme, romelzedac kidec daeswro, xolo imperatorma
maT umSvenieresi saCuqrebi gamougzavna. imave dros misma
udidebulesobam guluxvoba gamoiCina da izruna Tavad
WavWavaZis qonebis mdgomareobisa da SeZlebis gamosaswore
blad, radgan Samilis bandebis SemoWrisas winandali mTli
anad ganadgurda da gaiZarcva.
kneinebma samefo karisa da mTeli qalaqis yuradReba
miiqcies da moskovs imperator aleqsandres dabadebis
dRisaTvis dabrundnen. am SemTxvevasTan dakavSirebiT aq
mTeli samefo gvareuloba unda mobrZanebuliyo. gaemarTa
Tu ara imperatori uspenskis taZarSi,61 kneinebma mec iq wa
miyvanes, raTa saSualeba momcemoda, damenaxa Cemi ganmaTa
visuflebeli.
imperatori nela modioda, misTvis imperatricas xe
lkavi gaekeTebina. Cven xalxSi avirieT, romelic kedeliviT
aRmarTuliyo gzaze, sadac sazeimo procesias unda Caevlo.
warmoidgineT Cemi gaoceba, rodesac SevniSne, rom... maTi
139
udidebulesobebi uceb Sedgnen kneina WavWavaZis win da mas
imperatori sagangebo TavazianobiT miesalma...
imperatori aleqsandre axovania, laRad dadis. misi
cisferi Tvalebi gamoirCeva gamWoli da, amasTan erTad,
simpaTiuri SuqianobiT, maRali Subli nebisyofasa da xa
siaTis simtkiceze metyvelebs. xma aqvs JReradi da sa
siamovno mosasmeni. mis meuRles saxis Zalze mimzidveli,
Wkvianuri da sasiamovno gamometyveleba eniT gamouTqmel
momxibvlelobas sZens. igi eyrdnoboda imperatoris mklavs
im bunebrivi ubraloebiT, rac Cveulebriv yvelas xiblavs.
Cemi mxsnelis danaxvaze madlierebis mxurvale grZnobam
guli Zlier amiCqrola, survilma wamomiara, fexebSi Cav
vardnodi da dameZaxa: gmadlobT, gmadlobT, Tqveno udide
bulesobav, imisaTvis, rom Tavisufleba damibruneT!.. ma
gram etiketi amis nebas ar maZlevda, Tanac, aba, risi mi
mateba SeeZlo Cems sust xmas siyvarulis im aRtacebuli
gamoxatulebisaTvis, romelsac rusi eri Tavis xelmwifes
miagebs?.. am, SesaZloa, msoflioSi erTaderTi Taviseburi
sanaxaobis mowme da TviTmxilveli gamoucnob netarebas
ganvicdidi. da axla, Cems mamulSi dabrunebuls, miyvars
ocnebiT warmovidgino bednier udidebulesobaTa wyvili,
erTsulovani aRtacebiT rom esalmebian.
maTi udidebulesobani dainteresdnen Tavad WavWavaZis
bavSvebiT, gansakuTrebiT ki ori ufrosiT, romlebic pe
tergofSi maTTvis ar warudgeniaT. Semdeg ki, kvlav Tavi
daukres momxibvlel kneina WavWavaZes da gaagrZeles gza
taZrisaken.
140
SeniSvnebi
1
Tavadi WavWavaZe – daviTi, cnobili poetis aleqsandre
WavWavaZis Svili, ekaterine WavWavaZe-dadianisa da nino
WavWavaZe-griboedovas Zma, winandlis mflobeli, imxanad
37 wlisa, podpolkovniki, Semdgom polkovniki da fligel-
adiutanti.
2
misi meuRle ana – ilia batoniSvilis asuli, erekle mefis
Camomavali, imxanad 28 wlisa.
3
unda igulisxmebodes mdinare Turdo.
4
barbare orbeliani – ilia batoniSvilis asuli, ana WavWava
Zis dai, mamaci general-maioris, baSkadiklarTan sasikvdi
lod daWrili ilia orbelianis qvrivi, nikoloz baraTaSvi
lis bicola.
5
nino baraTovi – nino melitonis asuli baraTaSvili (1829-
1906), nik. baraTaSvilis dai. poeti mas moferebiT ninucas
eZaxda, misTxovda `ciskris~ TanamSromel l. baraTaSvils. p.
ingoroyva SecdomiT aRniSnavs misi tyveobis TariRad 1851
wels (ix. n. baraTaSvili, Txz., 1968, gv. 212).
6
iliko orbeliani – grigol orbelianis umcrosi Zma, nik.
baraTaSvilis biZa da skolis amxanagi, general-maiori. 1842
wels tyved Cauvarda Samils. tyveobidan Tavdaxsnis Semdeg
kvlav ruseTis armiis samsaxurSia. 1853 wels yirimis omSi
baSkadiklarTan sasikvdilod daiWra. dakrZales TbilisSi,
qaSueTis eklesiaSi, 1853 w. 20 dekembers erT Tavis mcire
wlovan vaJTan erTad.
xandos midamoebSi.
7
8
gorliCenko – Telavis mazris medikosi, WavWavaZeTa ojaxis
eqimi. igi meored aSkara saSiSroebis Jams mivida kneinebTan
da vaJkacurad moiqca. pistoletis gasroliT sicocxles
141
gamoasalma pirvelive momxvduri da baRSi miimala (ix. Е.
Вердеревский. Плен у Шамиля., М., 1857, стр. 40-41).
9
Tinia – Tina orbeliani, Tavad giorgi orbelianis qvrivi,
daviT WavWavaZis mamida, al. garsevanis Ze WavWavaZis biZaS
vili, 74 wlisa.
10
es iyo im meduqnis gamcemluri signali, romelsac, kneinas
brZanebis miuxedavad, iaraRi mainc ar ahyares (verderevski,
gv. 39).
11
RmerTi ars siyvaruli – wignis avtori ver davadgineT.
TviT es fraza ki, raic qristianobis mTavari religiuri
ideaa, amoRebulia saxarebidan.
12
nukeri – monRoluri warmoSobis sityva. aRmosavleTis zo
gierT xalxSi aRniSnavs xanis, mxedarTmTavris pirad damcv
els, mebrZols.
13
kneinebis moxuci deida – igive Tinia. ix. me-9 Sen.
14
asi wlis moxuci qali – 97 wlis marina-gamdeli, WavWavaZeTa
saxlobis sami Taobis aRmzrdeli. jer kidev garsevan WavWavaZ
es axlda ruseTSi aleqsandres ZiZad, Semdeg daviTi aRzarda
da axla mis bavSvebs uvlida (ix. e. verd. gv. 18, 34).
15
igulisxmeba md. kisisxevi.
16
qristianobis suli – Satobrianis (1768-1848) oTxnawiliani
wigni `genie du christianisme~; 1802 wels gamovida pirveli gamo
cema; amtkicebs, rom qristianuli religia yvelaze ukeTesi,
poeturi da humanuria, yvela sxva religiaze met gavle
nas axdens xelovnebasa da literaturaze. wignis pirveli
nawili moicavs kaTolicizmis dogmebsa da doqtrinebs, meo
reSi Sedis cnobili `rene~. dawvrilebiT ix. А. Шахов, Очерки
литературного движения в первую половину XIX века. СПБ., 1913,
стр. 53, 57, 73.
17
imami Samili (1797-1871) – Samuil-efendi, daRestnisa da
saCaCnos mesame imami (imami arabuli sityvaa, niSnavs win
mdgoms, uwinaress, sulier winamZRolsa da saerTo-saxelm
wifo Zalauflebis mpyrobels), mTielTa nacionalur-gan
maTavisuflebeli moZraobis meTauri. daibada aul gimrSi.
142
pirveli imamis yazi-muhamedis mowafe da TanamebrZoli,
meore imamis hamzaT-begis sikvdilis Semdeg airCies daR
estnis imamad; aTeuli wlebis ganmavlobaSi ebrZoda rusTa
Zlevamosil armiebs. misi mTavari rezidenciebi saCaCnoSi
iyo darRo da vedeno (1846-1859). vedenos aRebis Semdeg
daRestanSi mTa Runibs afarebs Tavs, sadac 1859 wlis 25
agvistos daatyveves; 10 weliwads cxovrobda ruseTSi,
umTavresad kalugaSi. sicocxlis ukanasknel wlebSi re
ligiuri grZnobebi moeZala da yuranis mowodebis – `meqa
moiloceT da wmida adgilebi moiareT~ (yurani, Tb., 1906,
gv. 7) ganxorcielebis surviliT aRvsilma meqaSi wasvlis
nebarTva iTxova. 1870 wels neba darTes wasvlisa da 1871
w. medinaSi gardaicvala.
Samilis warmomavloba burusiTaa moculi. miaCniaT, rom
misi mama gaxldaT gimreli dingau. elguja maRraZe wers:
`dingau, avareli uzdeni, gimris mcxovrebi, Samilis mamaa,
1825-1830 wlebs Soris gardacvlili amir-xanis STamomavali
savinovi wers: `arc TviT Samili, arc Cven ar vicnobT Sami
lis mamas~. Tumca arsebobs moaruli Wori: Samili erekle
mefis Zis aleqsandre batoniSvilis Svili iyoo~ (elg. maR
raZe, grigol orbeliani, Tb., 1973, gv. 149), agreTve Seadare:
`mTielTa beladi sarwmunoebriv Semwynareblobas iCenda,
zogi meWore ki Cumad qirqilebda – ase imitom iqceva, rom
TviTon iskandergurjis buSia, SexedeT, Tavis namdvil ma
masaviT TvalebWutia da cacia ariso~ (akaki gawerelia,
Samili da misi naibi, Tb., 1972, gv. 16).
ra Tqma unda, yvelaferi es varaudia. sinamdvile ki isaa,
rom Samili gaxlavT kavkasiis mTebidan amofrenili sasti
ki imperiis winaaRmdeg mebrZoli arwivi, kavkasieli xalxis
Tavisuflebismoyvare suliskveTebis gamomxatveli gmiri.
Samilze legendebi iyo Seqmnili jer kidev mis sicocx
leSi. rogorc ak. gawerelia wers, mis Sesaxeb SeuTxzavT
leqsebic – rogorc xotbiTi, ise satiruli. sxvaTa Soris,
sagulisxmo mxatvruli Txzulebani uZRvnes Samilis Temas
143
gmirobisa da vaJkacobis damfasebelma qarTvelma mwerleb
ma. maSin, rodesac mTels imperiaSi tabu hqonda dadebuli
kavkasieli xalxis ganmaTavisuflebeli moZraobis beladis
saxels, qarTvelma mwerlebma brwyinvale qmnilebebi Seqmnes.
gansakuTrebiT aRsaniSnavia akaki gawerelias moTxrobebi da
novelebi, iona vakelis piesa, agreTve giorgi kalandaZis
SesaniSnavi leqsi `Samili~, saidanac moviyvanT ramdenime
striqons:
...Samil, cecxlad amomtydari mTidan,
elviani grigali da delgma,
mesamedi saukune Rvrida
mtris sisxlsa da mTas guSagad edga.
magram, roca qariSxali miwyda,
daWril focxvers mougrixes qedi,
mkerdSi SerCa daRestanis miwa
da ganwirul moZmeebis bedi...
18
haji-qerimi – Samilis erT-erTi naibi.
19
foxalis koSki – cixesimagre foxalis mTaze. foxali Sil
disa da yvarlis mTebs Soris mdebare mwvervalia. lekebis
winandalze Tavdasxmis dReebSi (1854 w.) aq iyo gaSlili Sa
milis banaki (ix. al. diuma, kavkasia, Tb., 1970, gv. 498, ak.
gawerelias SeniSvna).
20
xaji – verderevskis mixedviT, hajio, Samilis mouravi da
xazinadari, uerTgulesi miuridi, 50 wlis kaci, keTili da
gulubryvilo, magram mosulelo Sesaxedaobisa.
21
miuridi – miuridizmis mimdevari. miuridizmi aris reli
giur-nacionaluri moZraoba, romlis meTaurebic kavkasia
Si iyvnen yazi-muhamedi, hamzaT-begi da Samili. miuridizmis
moqadage da Teoretikosi gaxldaT xalid-Seixi. miuridebi
fanatikuri mimdevrebi iyvnen imamisa da meTaurobdnen ha
zavaTs (`wminda oms~) urwmunoTa winaaRmdeg. es moZraoba
ZiriTadad rusTa winaaRmdeg iyo mimarTuli.
22
naibi – zog muslimanur qveyanaSi romelime ufrosis an
sasuliero piris moadgile. Samilis naibebi administraci
144
ul-teritoriuli erTeulebis mmarTvelebi iyvnen da saWi
roebis SemTxvevaSi jaris gamoyvanaze agebdnen pasuxs. am
jars TviTonve udgebodnen saTaveSi da yvelaferze TviTon
zrunavdnen.
iliko orbeliani – 1842 wlis 29 marts tyved Cauvarda
23
145
calke Wleqma da calke sevdam daaZabuna. is gardaicvala
1858 wels da dakrZales aul karataSi (amis Sesaxeb ixileT:
gr. orbeliani, werilebi, II, ak. gawerelias redaqciiTa da
SeniSvnebiT, Tb., 1937, gv. 330. aqvea miTiTebuli sxva lite
raturac).
25
daniel-begi – rusi generali 1844 wlamde, elisus sulTno
bis dros. Semdeg Samils miemxro, romlis erT-erT ufros
naibad iTvleboda imamis kapitulaciamde (al. diuma, gv. 494,
agreTve gr. orbeliani, werilebi, I, gv. 250).
26
yazi-mahmadi – Samilis Ze, jemal-ed-dinis momdevno Zma,
romelmac winandali daarbia, karatis naibi (daib. 1833 da
gard. 1903 w.). ak. gawerilia uwodebs Razi-muhameds. ix. al.
diuma, gv. 494, Tumca Samilisa da misi naTesavebis genealo
giur StoSi, albaT, ufro swor formas xmarobs – yazi-mah
madi.
27
vedeno – `Samilis rezidencia mdebareobda Sida saCaCnos
sofel diSni-vedenos zemoT. es sofeli mdinare xulxulas
napiras, maRal moedanze iyo gaSenebuli (iCqeriulSi di
aleqtiT `veden~ brtyel adgils niSnavs!~. ix. ak. gawerelia,
Samili da misi naibi, Tb., 1972, gv. 6).
28
niko – verderevskis mixedviT, ivane WavWavaZe, ix. gv. 83,
Tumca swori unda iyos madam dranse, vinaidan gr. orbe
lianis werilebSi niko WavWavaZe bevrjer aris moxseniebu
li, xolo ivane WavWavaZe – arc erTxel!
29
verderevskis mixedviT, 30 kapiki. ix. gv. 139.
30
grigol orbeliani – igulisxmeba didi qarTveli poeti
da saxelganTqmuli sardali, Zma ilia orbelianisa, nik.
baraTaSvilis biZa, barbare orbelianis mazli. 1854 wlis
werilebSi igi gamudmebiT ekiTxeba an mouTxrobs Tavisian
ebs tyveTa ambebs, yoveli saqmis kursSia. SamilTan tyve
Ta gamosyidvaze molaparakeba man daiwyo, magram Semdeg
ufrosebma Tbiliss gamouZaxes da es saqme daviT WavWavaZem
gaagrZela. Samili ukmayofilo iyo, gr. orbelianma rom mo
laparakeba miatova da am ukmayofilebas xSirad gamoxatavda.
146
elguja maRraZe Tavis wignSi gr. orbelianze samarTlianad
Tvlis poet-sardals Samilis erT-erT mTavar metoqed da
mowinaaRmdeged. gramovi, romelic tyveTa gamoxsnis dros
Tarjimnobda, ase gadmogvcems imamis sityvebs, romelTa
adresatic gr. orbeliania: `gansakuTrebiT mabrazebs eg or
beliani; albaT, yels gamovRadravdi, xelSi rom Camegdo. ra
Tqma unda, mas rom xelSi movegde, isic ase momeqceoda... Cven
mtrebi varT!~ ix. verderevski, gv. 316. sxva adgilas Samili
grigol orbelianze ase wyreba. movusminoT verderevskis:
`В заключение же разговора о князе орбелиани, к которому Шамиль,
видимо, питал особую ненависть, он сказал: - В впречем, я от одного
избавился (от князя М.З. Аргутинского-Долгорукого); избавлюсь, бог
дасть, и от этого ученика Аргутинского...~ (стр. 351).
SemdgomSi gr. orbelians SamilTan Sexvedrac moux
da. ai, ras werda igi: `Samila gavican peterburRSi, kargi
darbaiseli kaci yofila, magram Zalian gakvirvebuli iyo
yovliTa miT, rasaca hxedavda – miTxra, kniazo, didad vh
swuxvar, rom ver vnaxe Tqveni naTesavi qalebi, rom bodiSi
momeTxovao; exla vhxedav, rasac naklulovanebaSi iyvnen
isini, magram rogor movifiqrebdi, rom kacebi ase gancxro
miT hscxovroben, rogorc aqao!~ (gr. orbeliani, werilebi,
II, gv. 277-278). aqedan da sxva mravali wyarodan kargad Cans,
rom Samili qarTvel tyve qalebs pativiTa da RirsebiT eq
ceoda da didad wuxda, rom saSualeba ar hqonda, Sesaferi
sad Seenaxa.
serali – franguli sityva, momdinareobs Turquli sarai-
31
147
sac irgvliv sartyeliviT ekra aivani. `igi rusma renegatma
saldaTebma auSenes mas... kavkasiis mxedrobis mier darRos
aRebis Semdeg. xis didi saxli gorakis oTxkuTxa mindorze
idga da irgvliv sami kedliT iyo SemozRuduli. kedlebis
gadaRma Txrili gaeyvanaT, ezoSi Sesasvleli alayafis win
guSagebi idgnen~. ix. ak. gawerelia, Samili da misi naibi, Tb.,
1972, gv. 6.
Samilis seralis gegma, ana ilias asul WavWavaZis mier
1855 wels Sedgenili, dabeWdilia verderevskis wignSi, gv.
152.
32
Samilis colTagan aq moxseniebulia ufrosi – zaideTi
(jemal-ed-din yaziyumuxelis asuli, osmaleTSi gardacv
lili); meore coli SuaneTi (ana ivanes asuli uluxaniani,
romelic moitaces qalaq mozdokSi 1840 wlis seqtemberSi.
Semdeg igi imamma SeirTo da saxeli gamoucvala – uwoda
SuaneTi). igi, rogorc dranse wers erTgan, rusi qali ar
yofila, rusulad iyo gazrdili da rusuli icoda. dranse
Semdeg asworebs Secdomas: igi mozdokeli somxis qaliSvil
iao. mesame coli amineTi – tyve qisti. Samilma igi 1854 wels
SeirTo da male gaeyara, rogorc Cans, uSvilobis mizeziT.
33
kneina golicina – maria ivanes asuli, meuRle al. ser
gis Ze golicinisa, vinc ruseTis geogr. sazog. kavkasiis
ganyofilebis wevrad iTvleboda (ix. Кавк. календарь на 1854
г. стр. 650), anda al. vladimeris Ze golicinisa (iqve, gv. 671).
sofio aleqsandres (WavWavaZis) asuli, nikolai, ana ilias
asuli WavWavaZe da maria golicina iyvnen wevrebi `wm. ni
nos saxelobis qalTa saqvelmoqmedo sazogadoebisa~ (iqve,
gv. 641-642). safiqrebelia, iqidan iyvnen erTmaneTTan axlo
urTierTobaSi.
34
mahmada – evgenievskoes mcxovrebi, romelic baronma niko
laim airCia SamilTan molaparakebis gasamarTavad. igi gr.
orbelianis mosamsaxure zaxarkasTan erTad wavida 1854
wlis agvistoSi vedenoSi imamisaTvis werilebis gadasace
mad. ix. ak. gawerelias komentari, gr. orbeliani, werilebi,
148
II, gv. 328; verderevski mas sof. andrievskis mcxovrebad mi
iCnevs, gv. 189.
35
jemal-ed-dini – yaziyumuxeli, miuridizmis erT-erTi cno
bili qadagi daRestanSi, Samilis maswavlebeli, uaxloesi
mrCeveli da axlobeli. jemal-ed-dinis asul zaideTisagan
Samils hyavda ori Ze – yazi-mahmadi da mahmad-Safi, agreTve
ori asuli – nafiseTi da fatimaTi, – wers ak. gawerelia.
ix. al. diuma, gv. 493. aq raRac meqanikuri Secdoma unda
iyos, radgan zaideTisagan Samils hyavda sami Svili: naja
vaTi, baxu-mesedu da mahmadi; jemal-ed-dini, yazi-mahmadi,
mahmad-Safi, nafiseTi da fatimaTi mas hyavda Tavisi meore
colis fatimaTisagan (ix. verderevski, gv. 162, agreTve ak.
gawerelias mierve Sedgenili Samilisa da misi naTesavebis
genealogiuri Sto, gr. orbelianis werilebi, II). daRestnis
damarcxebis Semdeg jemal-ed-dini osmaleTSi gadasaxlda
(al. diuma, kavkasia, ak. gawerelias SeniSvna, gv. 493).
36
hazavaTi – brZola giaurTa (umTavresad rus-qarTvelTa)
winaaRmdeg.
najavaTi – Samilisa da zaideTis asuli, romelsac maxinji
37
149
41
baroni vrangeli – al. ev. vrangeli, general-adiutanti
(1804-1880), 1858 wels kaspiis mxareTa gamgebeli da daR
estnis jarebis sardali, 1859 wels ieriSiT aiRo Samilis
rezidencia saCaCnoSi vedeno (al. diuma, kavkasia, gv. 485).
42
yurani miuTiTebs: `Tqvens colebs umzireT ndomiT, mohsw
yviteT TqvenTvis Senaxuli nayofi. neba gaqvso, hsWamoT da
svaT, vidre SeiZloT TeTri Zafis garCeva Sav ZafSi. mas ukan
mkacrad daiceviT marxuloba Ramemde. im xanebSi Tqvens co
lebs ar miekaroT. umjobesia dro gaataroT saTno saqmiT
jameebSi. aseTia RvTis sazRvrebi~ (yurani, Tb., 1906, gv. 29,
Tavi II, sura 183).
43
cinga – vitamin `c~-s naklebobiT gamowveuli avadmyofoba.
gansakuTrebiT farTod iyo gavrcelebuli warsulSi. axasi
aTebs yurebis, cxviris, tuCebis, TiTebis silurje, nunebis
dasieba da sisxldena, myrali suni pirSi, kbilTa moryeva
da cvena.
44
xasav-iurTi – yofili cixesimagre (agebuli 1816 wels)
mdinare iariaksus marjvena napirze. 1848 wlidan yabardos
qveiTTa Stabis sadgomi, bolos `sloboda~ (ak. gawerelias
komentari). groznodan mdebareobs 72 versze. ix. Е. Вейден-
баум. Путеводитель по Кавказу. Тифлис, 1888, стр. 259.
45
e. verderevski piriqiT miuTiTebs. ix. misi wignis 82-e da
89-e gverdebi.
46
diuma `kavkasiaSi~ wers: `amas winaT Samilma mTebSi tyviis
qarxana aago~. Tofis wamals daRestanSi ramdenime adgilas
amzadebdnen: onsoqoloSi, RunibSi, dabolos, didi raode
nobiT – vedenoSi. ak. gawerelia miuTiTebs, rom vedenoSi
qarxanas xelmZRvanelobda jibrail onsoqoloeli (al. di
uma, gv. 494).
47
felisieni daviTi (1819-1876) – frangi kompozitori, 1869
wlidan safrangeTis institutis wevri; frangul musikaSi
orientalizmis pirveli Semomtani, avtori operebisa: `bra
ziliis margaliti~, `safironi~, `lala ruk~ (romantikos
Tomas muris poemis mixedviT) da sxv. masve ekuTvnis piese
150
bi `aRmosavluri melodiebi~, oda-simfonia `qristefore
kolumbi~...
oda-simfonia `udabno~ Seqmna 1844 wels poet o. kolenis
teqstze.
TviTon saintereso pirovneba gaxldaT. 1833-1835 wleb
Si misionerobda axlo aRmosavleTis qveynebSi, sadac uto
piur ideebs qadagebda. aq Seiswavla da Sekriba aRmosavlu
ri melodiebi, rac Semdeg Tavis originalur nawarmoebebSi
saTanadod gamoiyena.
1856 wels felisien davidis `udabno~ Sesrulebula pe
terburgSi. `muzikalni i teatralni vestniki~ 1856 wlis
me-11 nomerSi aqveynebs a.g. serovis werils `wina kviris
koncertTa mimoxilvas~. imis gasaTvaliswineblad, Tu ra
tom moagona ana dranses nafiseTis arabulma simRerebma
`udabno~, zedmeti ar iqneba ramdenime amonaweris moyvana
am statiidan.
oda-simfonia `udabnom~ parizSi didi aurzauri gamoi
wvia. parizulma Jurnal-gazeTebma igi daayenes beThovenis
simfoniebis gverdiT da mis avtors argunes epoqis geniis
wodeba, Tanac axali gzis maCvenebeli geniisa – aRiares ra
xmebis samyaros kolumbad... aRniSnul oda-simfoniaSi zogi
ram sakmaod kargic aris. gansakuTrebiT efeqturia misi
orkestrireba, adgil-adgil ki garkveuli poeturobac. mas
Si zustad aris aRqmuli da miniSnebuli bevri adgilobrivi
`egvipturi~ kolorituli hangi...
aRmosavluri hangebi rom erTmaneTis msgavsia, es imi
Tac mtkicdeba, rom hangi, rac f. davidis oda-simfoniaSi
gvxvdeba, zustad meordeba m. i. glinkas opera `ruslanSi~
da es imitom, rom erTma kompozitorma igi Caiwera naturi
dan, egvipteSi, xolo meores kavkasiidan Camoutanes...
nawarmoebis pirvel nawilSi kargia qaravnis marSi melo
diis originalurobiTa da efeqturi damuSavebiT. tramalis
qariSxali gamoxatulia mSvenivrad... mueZinis simRera gad
mocemulia sworad, Tumca ramdenadme velurad da ulaza
151
Tod (ix. a.n. serovi, kritikuli statiebi, t. I, sankt-pete
burgi, 1892).
48
baroni nikolai – leonti pavles Ze nikolai (1829-1891),
general-maiori, yabardos polkis komandiri 1852-1857
wlebSi da xasav-iurTis cixis komendanti, SemdegSi – gen
eral-adiutanti. mis Sesaxeb wyaroebi ix. gr. orbeliani,
werilebi, II, gv. 326. l.p. nikolai Zma iyo al. nikolaisi,
visac colad esva daviT WavWavaZis dai sofio. amitomac
iRebda aseT gulmxurvale monawileobas tyveTa gamoxsnaSi.
1855 wlis 22 ivliss gr. orbelianisadmi miweril werilSi
nino griboedova werda: `...baron nikolaisagan davalebulni
varT erTob. aseTi megobroba da moyvroba gviCvena im Cvens
saSinel ubedurebaSi!~ axalgazrda, metad sasiamovno, sim
paTiuri, Tavaziani leonti pavles Ze – ase axasiaTebs mas
zisermani wignSi `25 weli kavkasiaSi~, gv. 312.
49
qristes mibaZva – ufro zustad `De imitatione Christi~ (`О под-
ражании Христу~). es Teosofiuri Sroma miewereba Sua sauku
neebis mistikoss Tomas kempenels (T. xamerkens, 1380-1471).
kempeni diuseldorfis axlos mdebareobs. fsevdonimic aqe
dan momdinareobs; ekuTvnis ramdenime religiuri traqta
ti. yvelaze popularuli ki maT Soris gaxda laTinur enaze
dawerili `qristes mibaZva~, romlis mTavari ideaa asketiz
mi da gandgoma, zneobrivi TviTsrulqmna.
k. kekeliZis saxelobis xelnawerTa institutSi mivagen
iT am naSromis ramdenime Targmans. erT-erTis winasityvaSi
weria: `awe qristes mier Zmano sulierno, radgan es wigni
TiTqmis yovelT guarT enaze gadaTargmanebuli aris, aw, me
vifiqre, rom qarTulis gvari am madlisagan ar gamovardes
(ix. H-3133, kemfeli Toma, mibaZva qristesi, 4 nawilad). iqvea
narkvevi `cxovreba T. kemfelisa~, xolo Q-513 nomriT dac
uli teqsti gvamcnobs, rom `Tanadgoma qristesi~ uTargmnia
gorel daviT papasSvils romSi `propaganda fideSi~ swavli
sas 1740 wels. es wigni quTaisis kaTolikuri eklesiis naqo
nia. Q-541 nomriT aris daculi mesame teqsti. Tbilisis re
152
spublikur sajaro biblioTekaSi ki moipoveba gorSi 1889-
1890 wlebSi gamocemuli Toma kemfelis `mibaZva qristesi~,
laTinuridan Targmnili patris anselmo mRebriSvilisagan.
stili gaukeTebia niko lomours.
am wignTan dakavSirebiT aRsaniSnavia Semdegi: daviT
guramiSvili `qarTlis WirSi~ erTgan wers: qarTvelebi
airivnen, dairyvnen, iwyes parva, taceba, kacTa kvla, Rmer
Tsa da xelmwifes arad dagidevdneno. am viTarebaSi mefis
rCeuli kariskacebi (igulisxmeba sulxan orbeliani da sx
vani) tyuilad ki ar iyvnen, cdilobdnen xalxis sawaRmarTo
gzaze Semobrunebas da sxva RonisZiebebTan erTado –
aswavlidian rCeulni TavianT qveynis mefisa,
waukiTxian brZaneba, gamoTargmnili kefisa.
guramiSvilis pirvel gamocemebSi `kefisa~ ganmartebu
li iyo, rogorc kefa, Tavis ukana nawili; Semdeg es absurdi
gamoaswores da sulxan-saba orbelianis leqsikonze dayrd
nobiT ganmartes – `kefisa~ niSnavso xelnawer furcels. am
konteqstSi es gagebac bundovania da aSkarad gaugebari.
raki viciT, rom Toma kemfelis wignSi `qristes mibaZva~ aris
rCevebi, Tu rogor daicvas WeSmaritma qristianma rjuli
da wesiereba, Tavisi qveynisa da qristianobis wesebi, amitom
safiqrebelia, rom daviT guramiSvilis `kefisa~ niSnavdes
`kemflisa~-s. ese igi, mefis kariskacebi xalxs ukiTxavdnen
wigns, kemflis gadmoTargmnil naSroms, romlis meoxebiTac
qristianul rwmenas umtkicebdneno. `kemfelisa~ sariTmo
klauzulaSi advilad mogvcems sityvas `kefisa~. gavixse
noT, rom sxvagan guramiSvili riTmaSi sityva `monisla~-s
ase asworebs – `monisa~, `fetvi~-s magivrad wers sityvas
`feti~. `qristes mibaZva~ kemflisa maSin marTlac sWirde
boda qristianobisagan ganmdgar ers.
Tu es asea, maSin dgeba sakiTxi: kemfelis msoflioSi
popularuli wigni `qarTlad~ jer kidev 1720-30-ian wlebSi
SemoutaniaT vatikansa da mis `propaganda fides~ (`propa
ganda fide~ – vatikanSi sagangebo saswavlebeli, sadac so
153
mex da qarTvel axalgazrdebs kaTolikur ideebze zrdid
nen, amzadebdnen patrebad da Semdeg qarTlsa da somxeTSi
samisionero moRvaweobisaTvis agzavnidnen).
50
haji-rebili – TaTris qali, Samilis Svilebis aRmzrdeli.
51
muraviovi (karski) – nikoloz nikolozis Ze (1794-1866), in
fanteriis generali 1853 wlidan, dekabrist a. n. muraviovis
Zma; msaxurobda kavkasiaSi, monawileobda ruseT-sparseTisa
(1826-28) da ruseT-TurqeTis (1828-29) omebSi, mfarvelobda
dekabristebs, ris gamoc samsaxuridan daiTxoves. 1848 wels
kvlav daubrunda samsaxurs; 1854 wels dainiSna kavkasiis
mefisnacvlad da kavkasiis korpusis mTavarsardlad; aiRo
yarsi. aqedanaa misi zedwodebac – karski.
52
nadeJda pisareva – rogorc Cans, ilia batoniSvils mesame
qaliSvilic hyolia – pisarevze gaTxovili. rac Seexeba uf
ros vaJs petres, yarsis aRebisas mokles 1855 wlis 17 seq
tembers, daibada 1836 wels.
53
imxanad misi polki poloneTis samefoSi imyofeboda. ix.
verderevski, gv. 384.
54
samegrelos mTavrina – ekaterine WavWavaZe-dadianisa,
daviT aleqsandres Ze WavWavaZis dai, romelsac nik. bara
TaSvilma uZRvna leqsebis cikli (`sayure~, `Tavadis W...Zis
asuls ek...nas~ da sxv); maSindeli saqarTvelos ulamazesi
feria, visac sxvebmac uZRvnes leqsebi, kerZod, gr. orbe
lianmac. rogorc cnobilma mkvlevarma Salva alxaziSvilma
daadgina, misTvis leqsTa cikli uZRvnia lermontovsac (ix.
Jurn. `mnaTobi~, 1957, #1, gv. 186, `lermontovi saqarTvelo
Si~).
55
ana – ana dranse (Anna Drancey), frangis qali, romelic
guvernantad msaxurobda Tavad daviT WavWavaZis ojaxSi;
zrdida daviTis or qaliSvils – mariamsa da salomes. mTe
li tyveoba kneinebTan erTad gaatara da Semdeg parizSi da
brunebulma gamosca wigni `Samilis tyve qalebi~. rogorc
Cans, parizSi hyolia datovebuli moxuci deda da 10 wlis
vaJi. jer kidev ruseTSi myofs verderevskisaTvis ganucxa
154
debia, rom gadawyvetili hqonda daewera tyveobis Tavga
dasavali. ix. verd. gv. 372; marTlac, 1857 wels parizSi ga
movida misi wigni, rac rusulad Targmna kirile Ziubinskim
da uZRvna d. WavWavaZes. rusuli Targmani gamoica samjer
da ara orjer, rogorc amas ak. gawerelia aRniSnavs. ix. al.
diuma, kavkasia, Tb., 1970, gv. 12. samive gamocema TbilisSi
ganxorcielda. pirveli – 1858 wels, xolo meore da mesame
– 1859 wels. samive sxvadasxva formatisaa. i. griSaSvilis
biblioTeka-muzeumSi daculia samive gamocema. uintereso
ar iqneba, gavecnoT am egzemplarebis im warwerebs, rac
poeti-akademikosisa da didi qarTveli bibliofilis kalams
ekuTvnis, miT ufro, rom qarTuli Targmanis sakiTxebsac
gviTvaliswinebs: erT gamocemaze Semdegia warwerili: `iSvi
aTia, i. griSaSvili~; meoreze – `es wigni naTargmni yofila
da unda dabeWdiliyo kidec, magram aRar daibeWda: `ciskar
Si~ vkiTxulobT: `pirvelis ianvriTgan ixilven mkiTxvelni
im sasiamovno anbavsa, romelisaca kiTxvis survili bevrsa
aqvs – es anbavi iqneba naTargmni qalis dranses TxzulebiT
gan, romelica Cinebulad aRwers Taviss SamilisgniT daty
vevebasa da datyvevebasa kn. il. orbelianis da kn. d. WavWa
vaZis saxlobisas~ (`ciskari~, 1860 w.). i. griSaSvili; mesame
calze aweria: `dranses wigni unda gamosuliyo qarTulad~.
am axlos xanebSi eqneba (e. i. enfijianis wignis maRazias, – i.
g.) agreTve gasasyidi `Samilis tyveni~ francicul enazed
SeTxzuli TviT tyve qalis dransesi – naTargmni i. kere
seliZisa, gamocemuli enfinjiancisagan (`ciskari~, 1859 w.
noemberi, gv. 279, ydaze)~.
amrigad, irkveva, rom iv. kereseliZes, `ciskris~ redaq
torsa da gamomcemels, qarTulad uTargmnia es wigni da
dasabeWdadac mzada hqonia, Tumca bolos, raRac mizeziT,
veRar gamoucia igi.
Samilis mier qarTvel mandilosanTa gatacebis ambavs
araerTxel iyenebs Tavis nawarmoebebSi berta zutneric.
155
ix. n. kakabaZe, n. ruxaZe, kavkasia da saqarTvelo germanul
literaturaSi, Tb., 1963, gv. 47-48, 105-114.
56
mdinare miCiki igulisxmeba, romlis axlosac moxda gacv
la.
57
bagrationi – albaT, igulisxmeba iv. rom. bagrationi, da
Restnis cxenosanTa regulirebuli polkis ufrosi, maiori,
Semdeg – polkovniki, magram igi 1855 w. ar yofila polkov
niki (ix. aqtebi, t. 12, gv. III da a. zisermani, gv. 214, agreTve
verderevski, gv. 299; al. diuma, kavkasia, gv. 485).
58
kurinskis simagre – rusTa yvelaze ukiduresi gamagreba
daRestnis xazze, xasav-iurTTan axlos. gaSenebuli iyo
kaCkalikis qedis ZirSi, md. miCikis velze.
59
nikoloz pirveli – nik. pavles Ze romanovi (daib. 1796 w.
gardaicvala 1855 wlis 18.2). tyveTa gacvla ki moxda 10.3.
60
ilia bagrationi – ilia batoniSvili, saqarTvelos uka
naskneli mefis giorgi XII-is Ze, gardaicvala 1855 w.
61
uspenskis taZari – moskovis kremlis taZari. am saxel
wodebis eklesia ruseTSi bevria, rac SemdegiT aixsneba:
RvTismSoblis miZinebis xsovnis aRsaniSnavad agebdnen miZi
nebis taZrebs.
156
Anne Drancy
SHAMIL’S CAPTIVE WOMEN
Summary
157
saZieblebi
pirTa saxelebi
158
zuria (daviT WavWavaZis glexi) muraviovi nikoloz nikolozis
10-12 Ze 117
T n
Tamari (Tarjimani) 114, 115 nadeJda pisareva (savaraudod
Tekla (Tavadis mouravis gogo ilia batoniSvilis qaliSvi
na) 85, 86 li) 117
Tinia (Tavadis deida) 10, 12, nanani (amineTis deda) 73
15, 19 nafiseTi (Samilisa da fatima
Tis asuli) 71, 80, 85, 86
i najavaTi (Samilisa da zaideTis
ivane 29-31, 35-37, 59, 60 asuli) 70, 109, 116
niko (moaxle katerinas Svili)
k 84
karimaTi (Samilis Svilis yazi- nikolai baroni (daviT WavWava
mahmadis coli, daniel- Zis dis – sofios meuRle)
begis asuli) 80, 81, 128-130 101, 117, 118, 134, 136
katerina (ana WavWavaZis moaxle) nikoloz I, ruseTis imperatori
84, 88, 106 39, 41, 117, 120
katerina (barbare orbelianis nikolozi (ilia bagrationis
vaJis gamdeli) 50, 55, 62, Svili) 137
112, 130
o
l orbeliani barbare 7, 12, 13,
lucia (ana WavWavaZis moaxle) 15, 16, 19, 21, 32-34, 36, 38-
21, 47 41, 43, 45, 47, 50, 57, 63-65,
72, 84, 87-89, 101, 102, 106,
m 107, 111, 112, 114-116, 119,
mahmad-Safi (Samilisa da fati 124, 128, 130, 131, 133, 137,
maTis vaJi) 71, 85 139
mahmada 65 orbeliani giorgi 7, 15, 16, 22,
melano (elos deda) 63, 119, 32, 38, 40, 50, 62, 88, 92, 99,
121 112, 119, 126, 128, 130, 133
orbeliani grigoli 57, 65, 87
159
orbeliani iliko 8, 39, 40, 64, W
88, 138 WavWavaZe aleqsandre (daviT
WavWavaZis vaJi) 5, 21, 38,
p 52, 84, 91, 99, 126, 130
pelago 51, 53, 91, 94, 95 WavWavaZe ana (daviT WavWavaZis
meuRle) 4, 7, 10, 13-15, 18,
r 19, 21, 25, 34, 38, 41, 42, 47,
readi nikoloz andrias Ze 42 50, 52, 63, 64, 88, 92, 101,
104, 112, 114, 115, 124, 126-
farizaTi (Samilis msaxuri) 140
160
j h
jemal-ed-dini (zaideTis mama) hasani 125
66, 115, 121, 122, 124 haji (ix. xaji) 133
jemal-ed-dini (Samilis da haji-rebili (Samilis Svilebis
fatimaTis vaJi) 39, 64, 71, aRmzrdeli) 105-109, 113,
87, 94, 107, 108, 110, 111, 114, 129
117, 118, 122, 125, 126, 129, haji-qemiri 27-34, 37, 38, 59,
134, 135 69
a v
azia 5, 7 vedeno 39, 41, 42, 53, 56, 67,
alazangaRma mxare 24 71-73, 78, 83, 92, 95, 96, 122,
alazani 8, 10, 21, 23 132
alaznis veli 4 vladikavkazi 94, 117, 118
alaznis zoli 5
amierkavkasia 5 T
arabebi 22 TaTrebi 65, 138
Tbilisi 3, 4, 6-8, 10, 15, 41, 42,
d 86, 88, 122, 136, 138, 139
darRo 71, 125 Telavi 4, 8-11, 14, 19
daRestani 138 Temur-xan-Sura 138
derbenti 138 Turqebi 8, 40, 54
e k
evropa 78, 81 kavkasia 42, 76, 117
elizavetopoli 138 kavkasiis mTebi 8
kaxeTi 4-6, 130
161
konstantinopoli 51 s
kurinskis simagre 134-136 sankt-peterburgi 137, 139
safrangeTi 3, 65, 101, 102, 138
l saqarTvelo 3, 64
lekebi 5, 8-16, 20-22, 25, 31, 43, somxebi 11, 51, 71, 119
44, 46-48, 51-53, 56, 57, 66-
68, 76, 81, 85, 88, 92, 93, 98, u
110, 119, 123, 131, 134, 135 uspenskis taZari (moskovis
kremlis taZari) 139
m
mTielebi 14, 16, 19, 20-24, 26, f
27, 28, 31-36, 38, 40, 42-46, foxalis koSki 36, 38, 42, 43,
49, 50-52, 57, 59, 63, 66, 67, 56
95, 98, 125, 126 frangebi 17, 32, 33, 55, 56, 64,
mozdoki 71 137
moskovi 88, 117, 136, 139
moskovis kremlis taZari (ix. q
uspenskis taZari) qarTvelebi 6, 13, 15, 24, 33, 35,
43, 46, 51, 57, 60, 64, 68, 82,
p 84, 89, 98, 108, 112, 130
parizi 87, 102 qistebi 73
petergofi 139, 140
poloneTis samefo 118 y
yubani 138
r
rusebi 6, 32, 33, 41, 42, 52, 54, S
56, 62, 63, 67, 68, 71, 77, Sarafovo 137
91, 98, 120, 122, 125, 128,
131-135, 140 C
ruseTi 6, 33, 64, 67, 123 Cerqezebi 108
CeCnebi 17, 22, 26, 66, 98
Cinelebi 96
162
w x
winandali 3-5, 7-10, 12, 17, 22, xasav-iurTi 92, 93, 112, 117,
25, 26, 33, 35, 51, 58, 62, 65, 118, 125, 126, 128, 136, 138
71, 95, 114, 119, 139
163
sarCevi
164
XXVIII. qorwili vedenoSi...............................................................95
XXIX. mowyeniloba.............................................................................99
XXX. qurqi........................................................................................ 104
XXXI. Tavadis asuli nino baraTovi da haji-rebili....... 106
XXXII. bWoba tyveTa gayidvis Taobaze................................... 110
XXXIII. Samilis ukanaskneli pirobebi..................................... 114
XXXIV. jemal-ed-dini, Svili Samilisa................................... 117
XXXV. portreti. melano............................................................ 119
XXXVI. jemal-ed-dini, zaideTis mama. darviSi.
gaTavisufleba................................................................................ 121
XXXVII. gamgzavrebis win.............................................................. 125
XXXVIII. gamomSvidobeba................................................................ 129
XXXIX. dabruneba. meetle........................................................... 131
XLLL. gacvla. kurinskis cixesimagre......................................... 133
XLLI. xasav-iurTi. Tbilisi. moskovi.
imperatori aleqsandre II.......................................................... 136
SeniSvnebi........................................................................................ 141
saZieblebi
pirTa saxelebi...................................................................... 158
geografiuli da eTnikuri saxelebi............................ 161
165
sagamomcemlo jgufi
laSa gadelia
ana kvanWiani
lika sxirtlaZe
gela filiSvili
mayvala xatiaSvili
TamTa janaSia
aleqsandre jiquriZe
garekanis dizaini
ilia xelaiasi
gamomcemloba artanuji
Tbilisi, ilia WavWavaZis gamz. 17 b. 25-05-22, 91-22-83, 8(93) 25-05-22.
artanuji@artanuji.ge www.artanuji.ge