DISPUTACIONES
METAFISICAS
DISP. VII-XV
II
BIBLIOTECA HISPANICA DE FILOSOFIA
D i r ig id a t o r ANGEL GONZALEZ ALVAREZ
FRANCISCO SUÁREZ
DISPUTACIONES
METAFISICAS
VOLUM EN II
EDICIÓN Y TRADUCCIÓN DE
SERGIO R Á B A D E R O M E O
A N T O N IO PU IG C E R V E R Z A N Ó N
B IB L IO T E C A H IS P A N IC A DE F IL O S O F IA
O Editorial Greàos, Madrid, i960.
R E S UME N
La disputación comprende tres puntos principales, en correspondencia con las
tres secciones de que consta:
I. Existencia de la distinción modal (Sec. 1).
II. Indicios para discernir los diversos grados de distinción de las cosas
(Sec. 2).
III. Lo idéntico y lo diverso (Sec. 3).
s e c c i ó n i
SECCIÓN II
SECCIÓN III
Tras una breve introducción (1), se declaran los diferentes sentidos del tér
mino “idéntico” (2-3) y se afirma que la identidad tiene tantos géneros como
la distinción (4). Después de responder a una objeción (5), Suáres precisa él
alcance de los términos “distinción”, “diferencia” y “diversidad”, comparándolos en
tre si y con el ente (6-7), y aclara, de acuerdo con lo dicho, que el principio aris
totélico “cualesquiera cosas idénticas a una tercera son idénticas entre si” debe
entenderse analógicamente (8).
DISPUTACION VII
Para una completa exposición de este atributo o propiedad del ente, nos ha
parecido necesario incluir aquí esta disputación, pues, como la unidad incluye
indivisión y se opone, por tanto, a multitud, la cual surge precisamente de la
división o distinción, es necesario comprender todos los modos de distinción
para entender todos los modos de unidad; porque, de dos extremos opuestos,
uno se dice de tantos modos como el otro. Ahora bien, esto, en metafísica, no es me
nos necesario que difícil, pues, según consta por Aristóteles en los Analíticos Se
gundas, lib. II, c. 14, a la esencia y quididad de cada cosa se llega por medio
de la división o distinción, ya que se llega a la definición propia de cada cosa
haciendo las divisiones convenientes. Por ello, la dificultad de conocer las esen
cias de las cosas corre parejas con la dificultad de explicar los varios modos o
grados de distinción. Hay que investigar, pues, cuántos son éstos y mediante qué
indicios o modos pueden distinguirse.
SECCION PRIMERA
Si e x is t e en l a s co sa s alguna o tr a d is t in c ió n , a d e m á s d e l a r e a l
Y LA DE RAZÓN
drei!liqduicuitu n rEis c o
unstum m p re h
otepm e n
positod e re
rum; q uia
,tom q u
tedtaido t m
ET RATIONIS SIT ALIQUA ALIA DISTINCTIO
tuysriceat IN REBUS
nuotnem m
inA .
urissntoete au
celessasriu m h o c
qr,uam indiffic p h
ile;c.na1m
1.
,, In
Distinctio
homctitu lo dur.osPurim
r ea lis
ppoonuenntu
datier, et
r puetrcesrta
quid sit.—
e-t
x u m itu II P o st., 4
er tute
rtiu
m inq
esatddamu iritu
riaio
inrerebuesxpdlic
istin im
ctio
nm e n o
emaprepaelellam ,
dduiv
niu is scnueium
io sqsueeure d
ividendounumabalioadpropriamunius-
itin
is escstio
entia
n e m etattin
quidg dita
itu r, snapm q
su
o a
iee
t d istin
c tio m
rei a re, a
qtio
u a
enein hoc c o ri
n -
10 Disputaciones metafísicas
sea otra, ni al contrario, pues nos consta la existencia de muchas cosas, de las
cuales una no es en absoluto la otra. Unicamente debe advertirse que, a veces,
las cosas, además de ser distintas de esta manera, no están unidas entre si,
como ocurre en el caso de dos supuestos, o en el de los accidentes que se en
cuentran en distintos supuestos, y en otros análogos, en los cuales no hay difi
cultad alguna para conocer la distinción antes indicada, puesto que en ellos no se da
ningún vestigio de identidad real. Sin embargo, a veces sucede que se dan cosas
que, siendo distintas de este modo, están unidas entre sí, como es evidente en el
caso de la materia y la forma, en el de la cantidad y la sustancia; entonces
es, con frecuencia, muy difícil discernir una distinción real que sea entre cosa y
cosa, si es que puede darse en las cosas otra inferior a aquélla; de esto vamos a
tratar inmediatamente, explicando al propio tiempo cómo debe establecerse la
diferencia entre una y otra distinción.
2. Dos clases de distinción real: positiva y negativa.— Esencia de tata y
otra.— Hay que observar también, a propósito de esta distinción, que suele divi
dirse en positiva y negativa; esta división no nos viene dada tanto por parte de la
misma distinción cuanto por parte de sus extremos, ya que la distinción siem
pre consiste formalmente en una negación, según se dijo antes; sin embargo, esta
negación se da algunas veces entre cosas positivas y reales, de las cuales una no es
la otra, en cuyo caso se llama distinción positiva. .Esta es la auténtica distinción
real de que hemos hablado. Otras veces, en cambio, se considera tal distinción
entre el ente y el no-ente, o entre no-entes absolutamente diversos, y entonces se
llama distinción real negativa, porque uno de los extremos no tiene la realidad que
tiene el otro, si es un ente positivo y real; o, si ambos son entes privativos —como
las tinieblas y la ceguera—, porque se separan y distinguen entre sí de tal manera
que, si fuesen realidades positivas, se distinguirían realmente; o bien, porque tienen
fundamentos realmente distintos, en les cuales se estima que están según su modo
propio. De aquí que esta distinción negativa deba entenderse y explicarse por pro
porción o analogía con la positiva, por lo que, omitiendo la negativa, debemos tratar
aquí sólo de la auténtica y positiva distinción real.
aplicm isissim
ericamordia v , qte
irtu uia
m nDoeni,cporoncuiptim inussesim e s-t psic
o s connceipsit,euseadffirm
itio sim aptio
licnite
e rauett anbesgqautioenceom e -
a
cefeetcpstu ecuunsdpuam
tib rlimtota
u r minvim ord sin
uaem ,dseddiveearsrnoscoenf-- ccisonivcaipm
a
it,upterdisqtin u acmtapquearsaibestra fficcittiohnuemiu spmraoed-i
vtuirtu s,qvueloru
s p e mr p erosptoprtio
rinncipe miuma d ilia
d iv eem
rs as ns dnisem
inveir- tin,cvtioelnceom m .pQ o suitio
odnesm i pillaostem apvra eledreicflea xio
t d -
e
einttesesim mqin ueanstisinsim hoom minoedoinvreepneim riuunstudristin
u n taes re
cita bsusessic
illa se cdoisnctin
epctis
ta , nsoendata
s ffirm
ntu at ssim
m e c pnlicduitem
u r
6 . plicEisxsim q aibvuirtu
u s teteD
in ei.iturprimodistinc-qquuaidm
llig
, aiduteem st,disstinecucntio
duhm a e randoonnere
c m q.uira
Qutaem x
tremm anqsuuapepoinnitseinsinetisenatia raatio ndise,nsoem m pear-
ectio
en p
nemrara
tia
ti s u tio
n
tio
t, n
u
nisvneorsnetu
ist po s tea
apr,pein
v id e b
llariqueooqm
im u s; c o
uoudltiindteer- ta
ns ta t e n im
e
duobnieem raudtopnra liq u m
ise,dicqauda,lisvelesstaltedrn enoem in in
asdico
'ecxundtuicr,tisenetia xem palislia, eeassqe,uaveejspicotiu s c d a
disstinengsuiredai- concisevel inadaequate concepts. Exquo s se
le d iv ers is m re
o d is c o n c e p tio n ; e t la tio n e etia m fitm uat,qlic eetahbaseocludteisstin etdeontianonradreoqnuisi,
ra t e x tre u a in
qedtia emcsto
uisatin id
icrudpmatetint,guqituiasera
is d tio
s olu
cnonecaipitquaequdaeistin
nmonpfin e r
disgutin
gm
cta
itoednutia
m pgoitassri;it tanma meneendsam
nsoedn pdoistetinstguadi. seIm ipm rad
soumectom
ino teisrilla
n se m fin
e l gcionecteepxtucoa-l
plaadraoti,septecsieici,ravtio nei
ssoula nt;ipesrg o
aendismn o
tin cstiofallitu
perrrastio ndeism unretu r
seunlta gratiotian,isqsuitam
t., ra vdisaeqin re
sereusnpuidm nuom e rb
enroiaeinns
N e c ta m e n ic ting u do
quianonaffirmat inreessedistinctaquae dividua, potest etiampraecisecondpi ut ad a u ate en s m
14 Disputaciones metafísicas
dnuoisnnutin
m g u vi.elQ
redqeunira
auliu
a
vineern mdvisterm erg
iar,rapotio
inoatudristin
nsist taum
etctio
teexntream
sicraratio
ailla
tionnise qetia
ñeqeuxe eiatm
uiamednictiai pre
inetrin sectio o saslia
e,nequraun tnra
ontiosnuendt;istin
iatioeonism
tam g ueinproñepqrie
osdeodqexuosesuvnet,rendoi-n
ue
in d e o m
ten7d.i seuinillisversan. tu te d x
sit,tingcuoum fic
nmtuur.nisNeasm , pcoute ,
m deistiatin ctio negeantio
Rationis distinctio extrínseca altera,
citerà intrinseca .— E x q u o u lte riu s in te llig i- s
b u s e t ita po tiu s s
ee
s t ilia s
dtis tin cm
tio fic
q utis
as i reti-
ae-
tu
sem r d is tin c
seuqudiaenin tio
om n ein m ra tio n
anri:onperim is d u
oera p lic
intrinite r
stind ic
eccetioi p
, n,im o s lis
i-d in
inte ,
telligs ìc u
r teitu t
nerbrasu p ra d ic e b
steretreclaaetioa m
citau s
tem d e
m;spescim d is tin
ilis c tio
eninn
im
ru
ceostncpeprotapria soludm s e s e u ra s
tiot nv e co d
n is
fic ta, e t h s
a e
e c d iv id u a , q u in
ae c o nc ip itu n
rein n a tu ie
ra i h a
udm an a
qrautio im u r; a lio istatin
m ecntiomoradtio o npisotedstedqisutin
aclo tio - aendim suacoin m dpiv
a idnutu
ra a,reilla
t ineedquuain e arealadtiosnueas; in
ita
q u ib nsisvdeicrsiariquain
u siteellig
xtrin
itu sr,eceitaabuetxdtreism isctio
tin in te d rtin
is seg,uqeunodda,e;sihreabale e nsteesnsim
ent,fu renadlite
am reneta
ssenett
ratio
ra tionnisisdoic m antu
in roqvuearseain tu te
r, reetxtreh am
e c ansoenuesenm tia térm 8 . inosrealiterdistinctos.
ptuenrcessotludm istinq ctio
u an d ratio
o c nisaid
irc prioem rienm sodraotio
, sneisd tion.—
tio
e m U ltim
ra tio ois, epxrodpicriatisminete
Unde oriatur rationis quaevis distinc
n t llig
in itusrecdaism
trin tindce
vinetersrd atuu r, udtistin
m expglic u i atu
d m
uo eesnt.tiaPorastio
sunntisauqteuam e qisuai m
n loeqduioiminur,tellcpro
c prieconectippieenrteserensoim
tu npeessre
nonpossunt dici proprierealiter distingui, icele, abstráete, confuse vel inadaequate.
Disputación séptima.—Sección I 15
Qq uueiaincum o b hacctoccdoisgtin
ie n ctio
ito , s nlu
oonmsitcoin n s retitnin
is e- q. 3;Solo n cain n.,,deGM anedtaavpoh,., q. Metaepthid
VI .,em q.
qtisu,adeatm id edocnre om q in
u atiodnisetin
irit acctio
onnceemptibsualte
sm rn enin 10;
sUenniv titer.,Caie e tt.,c.I,deq.P5ro
V II 36;
4,p.,a.q2.;2e.tSSeodtoin , q.his3
ip
acbespisiliis
consucem pitu
tibur;sheatecinaudte enmom d in
isatin
tiocntio
eqcuoane- acuuiu ctosrib p ousssucnatvevnedlanoem stinaibequusivta ocnatu
tiom, radiffetionr-e
unnematueuip
sm reusnpqeucatu
t,sonru m reesit qnuisaieoin
b im sepeorfe
mcntio
ino- re
in ,tervelexetre tiam m a in
p o sreitiv
. aNuella t reeanlia
imedxisctin o g ctio
ita ri
m copnecrepstu unm . pQ uparie
propfatecritin - p o te s t, q u a e s i p e r ra tio n e m c o n fitta n o n s it,
te lle
stinm
illa
c tus d
ctioqnueame
iv
a
in
ra
b
u s
tio
in
e
nteislle,cqtu
uamo
fin
n ro
vito
isceotm prepehrfe
im
d i
endcatet entutosn;esdseeetbqeaauntia ten,eqocum
esnsaerio
id q m
u id
in
ohpuere
iu
ipnsaem
rastio
m o di
ante
eint,cteere
s
decre-
lleaolec
condpientefieripotest. esesntsuquoam tennisusdin isstinre b
catiou s e x
qeuaitais tit,
eram tioid
iue o in
ssntuom h
nevsi-t,
Functus quaestionis et opimones re a lis
dtioentuerm d id
norenalepomp o te t; tq
sseetdararitiom u eisd.iuTm a n ife
inetenrhdoisctin c-
9. H
variae
isppraoeste
itisr,hapera edcuipougaendeiffic uisltasctio
su-- ssito ,ctio
adhquucaesaunpte n
erecesdtitquinaere stio a m
anom onm n.isdi p o
p e re
nluutimm s t a n
seitdiuam
liudinteadrm c
itte.nMduum ra d tin
, qnueogdantsitpovssee- tin
raetio nelite
mrin telle ctuaslite b u
, r,nonsedtaentias tummafue uope
nadli-
a-
esxtin
cocgtio
itanriema.uIta ilia
t insteenllig iD m lti
eradniadm aliqI,uadm d2i, m
te n ta e t v irtu c tu
sit
q.2; Occham,q.3j Hervaeus, Quodl. Ill, u ., In ist. qvuerrooaedtinfo hreormcb,uaslite
trssisitsitsin
uip vte
elur tireesiusddisetin
italiquamaioretminor
mcra ta tio
s , naisn
16 Disputaciones metafísicas
distinctio et illa quae maior est, scilicet cludant immediatam contradictionem, non
inter rem et rem, nomen distinctionis realis potest inter ea medium excogitan; ergo. Se
obtineat; alia vero vocetur distinctio media, cundo, quaecumque sunt in re ante intel
sen aliis nominibus infra explicandis. Si ergo lectual, vel sunt idem realiter, vel realiter
dicti auctores priori tantum sensu negant diversa; alioqui daretur medium inter idem
distinetkmem mediana inter realem et ratio- et diversum, quod repugnat Aristoteli, IV
nis, solis terminis differunt ab his qui illam Metaph., text. 4 et 5, ubi dicit idem et di
admittunt, non tarnen constanti modo lo- versum adacquate dividere ens, sicut unum
quuntur qui nunc illam negant, nunc vero et multa; et lib. X, text. 11, dicit quodlibet
illa utuntur ; quod maxime in Soto videre li ens ad afierran comparatum, esse idem vel
cet citatis locis et in c. de Relatione et aliis. diversum ab ilio. Et ratio est, quia haec etiam
Si autem posteriori sensu negant distinctio- opponuntur per immediatam contradictio
nem mediam, sic erit dissensio maxime nem. Sicut ergo idem et diversum in gene
de re. re, ita etiam tale idem et diversum, scilicet
10. In hoc ergo sensu suadetur primo realiter, convenit cuicumque enti respectu
haec sententia. Non sunt plura genera di- alterius. Igitur omnia quae ut duo entia a
stinctionum quam entium, quia unum et nobis concipiuntur, vel sunt idem realiter,
multa consequuntur ens; distinctio autem est vel diversa realiter: si diversa realiter, di-
per quant multitudo consurgit. Sed non stinguuntur realiter; si vero sum idem rea
sunt alia entia nisi realia vel rationis, ut col- liter, non possum in re distinctionem ha
ligitur ex Aristotele, V Metaph., text., 14, et bere ante intellectum, quia repugnat simul
VI Metaph., text. 6; nam cum haec duo in- esse idem et diversum a parte rei.
Disputación séptima.—Sección I 17
11. Y si alguien dijese tal vez que no hay contradicción en que algo sea
idéntico bajo la razón común de ente, y al mismo tiempo diverso bajo una razón
determinada de tal o cual ente — como cualidad, relación, acción, pasión, etc.— ,
precisamente contra esto argumento. En tercer lugar, si lo inferior se encuentra mul
tiplicado, es necesario que se multiplique del mismo modo el predicado superior;
pero todas las razones determinadas de entes son inferiores al ente; luego nada
puede multiplicarse por parte de la realidad bajo determinadas razones de entes
— como, por ejemplo, en cuanto cualidad y relación, en cuanto blancura o seme
janza— sin multiplicarse al propio tiempo bajo la razón común de ente. Así, pues,
si esisten varias cosas bajo estas determinadas razones, también existirán varios
entes; luego no pueden distinguirse en la realidad según aquellas razones sin
distinguirse realmente. La primera proposición parece evidente por lo que antes
se ha dicho sobre los universales. Efectivamente, no es posible que un mismo
atributo universal o común que existe en la realidad con unidad e identidad nu
mérica sea contraído o determinado por diferencias o modos opuestos, y por eso
dijimos que la unidad en alguna razón común no es verdadera y real unidad por
parte de la cosa, sino únicamente semejanza real y unidad de razón; luego, si al
gunas cosas se multiplican en la realidad según determinadas razones de ente,
es preciso que, por parte de la realidad, también se multiplique en ellas la mis
ma razón de ente. Porque, como aquellas dos cosas, en cuanto se distinguen por
parte de la realidad, incluyen modos que se oponen o repugnan, o diferencias por
las que se distinguen entre sí, no pueden tener en la realidad verdadera y real
identidad, ni unidad numérica en la razón de ente, ya que un ente dotado de
identidad numérica no puede ser afectado y determinado simultáneamente por
diferencias opuestas.
Se confirma porque, de otro modo, también podría darse en la realidad un
accidente con unidad numérica y que, sin embargo, fuese dos cualidades, o cua-
•lidad a la vez que cantidad; y por la misma razón una sola sustancia podría ser
dos cuerpos; y un animal dotado de unidad numérica podría ser a la vez caballo
y león, u otras cosas análogas. Si en estos casos se descubre abierta repugnancia,
la misma habrá en todas aquellas cosas que en la realidad se distinguen según
em sseli.
eniddeivm Q
in
efia
uocdom
rsa, in
sim fo
u
ralita nrte
i ra
tiotisnevta
dtio
icantue r,enndosn,eresspeugtan-arendoixnim
lisrevlaetio l ta tis-, re
lis, aecntio e ussseuvneita
itiosnedis;soelargm ra tem mein
ssim t re
ilitu
caolem m
dainm
muunniita
em
aliq
relic te uaaraptio
m
i eatntu a ne
rte
unritaintem
v e rb i
ntoisr.veTleprtiog ra ass,iom q u a
nisu,lrip
etclic e
.,actoontra l h o c n ais
rg u m e n - ra
s e c u n d u m d o
e te i
rm a liq
in a u
ta » rau ltip
tio n e s en tis , n re
e
etusmt utsuepoedriu em m o d o m u ltipinlicfeeriotu ri,praneecdeicssae- cipessasm
r eera stdoinnem illiseneddsa.m Q m
uia u,ltip
c u lic
m ariillaindureo
ra tio n e s e n tiusm; ssuendtin qufeario
elibreest addeteenrm s inearg
; taoe qdaum atc
i noupspoasitopsarte s e u reieipduisgndanngteusunm tuor,doins caluut
nsuobndpeotessrm unin taatisparartetioqnreuibiaulita
m
sutis
eltip
ntiu lic
m a,riut,aliq vneuisra, dnidiffe
oenndreptanotetla
ssm usntnqehucaibbnueusremin tere
inric r sveeradm isdentgureuanletum r,
balb iegdrainfia is ,
, in
v el ra
s tio
im n e
ilitu d in is , q u in emt re
u la
ltip tio
lic c n - tio n e e n tis , q u ia n o ne pa
omte s u
t n ita
id e te
m m n uin
m era
ro
petutia
lurxrasnubpsulucbom b mudneiterarm
is tioin neatisentis ra .tioEnrgib ouss,issuunntt te enrm soinpapti.ositis E t dciffe
o n rentiis
firm a tur,simq uuialafaficlia isapcosdseet
ra tio n ib u s radisentin
tiag;uierg a opanrte onpreoissquunin tinreillis
a li- etadm am e n eesssseeudnuuasmqnuualita mete ros,aecctid q eunaslitaintemreseit
pnteoerrnsdpeis-ontin
o gueaxntudic
ta r.tisPrims u parapdroepuonsiv itio
e rs ideutus;r m
valib s eutleestsequuannatitasteubm s ;netia
ta t eaddueomcraotio rp nra
o e;poest
sideeum conm temstuenneim e x idteem
is n s aattribp a utum
rte re iuunnivuem rsaelet uvenlum a liq nuuidmehro u iu asnm im odai.i, Qequuoudsssiim in ulhaiscc]ceor-,
di?conutra mili
ero,auotppdoeste itjsrmdiniffear!,renatiis cpsroeuptem reoa nnib ituursaqpuerta aere inpuregnadnistia dn,geuaudnemtureritsecin undoum m
2
18 Disputaciones metafísicas
sus propias razones con respecto a cualquier superior, incluso al mismo ente. Por
que el ente está incluido en cualesquiera razones inferiores de manera tan esencial
como todos los predicados intermedios. También porque aquellas diferencias
opuestas o dividentes implican igual contradicción con respecto al mismo indivi
duo, bajo cualquier razón que se considere, ya sea superior o inferior.
12. En cuarto lugar, es posible explicar esto mismo de otro modo. En efecto,
cualquier cosa existente en la realidad tiene su esencia real; por consiguiente, lo
que es distinto según la realidad tendrá, en la misma realidad, esencias distintas,
bien en cuanto a su número —si son. cosas sólo numéricamente distintas—, bien
en cuanto a su especie o género, si se dice que son esencialmente distintas; luego
tienen también, en la realidad, distintas entidades, en lo cual consiste la distinción
real. Esta última consecuencia resulta evidente: de una parte, porque la entidad
de una cosa no es sino la esencia real puesta fuera de las causas, según mostra
remos después; ahora bien, si son esencias distintas, son reales y puestas fuera
de sus causas, por lo que serán entidades distintas; de otra parte, porque, si se dan
dos esencias reales, cada una de días será esencia de algún ente real, ya que el
ente y la esencia se comparan adecuadamente como lo abstracto y lo concreto;
pero uno y el mismo ente sólo puede tener una esencia; consiguientemente, cuan
do se den dos esencias reales habrá dos entes reales. La última proposidón menor
parece evidente, porque una cosa tiene unidad sobre todo por razón de su esen
cia y porque no debe haber nada más invariable, fijo y derto en la realidad que k
esencia. Finalmente, si la cosa está constituida por una esencia, tendrá su última dife
rencia y su espede en conformidad con dicha esencia; luego ya no podrá recibir
ulteriores determinaciones; por tanto, esa cosa, permaneciendo idéntica, no podrá
ser actuada, determinada o constituida por una diferenda de otra espede; con
siguientemente, no podrá tener otra esencia; luego, si es otra esencia distinta,
constituirá otra cosa.
13. S e n tid o e n q u e E sc o to e sta b le c e la d istin c ió n fo rm a l.—' La segunda opi
nión defiende qué se da en las cosas alguna distinción actual anterior a la opera
ción intelectual; por tanto, esa distinción no es de razón, sino mayor que k de
pepsero pria
rio riss, eratiatiom neipssiu
resspeenctis
tu.cQ uuiuiascnuom nqumeinsuus- esessnetiantiaaelicrcu ale
iu s se,ntis
tuiareqaulis
ae,quqeuiaeaeru n sm e teesstseens
qpuraseeendtia
in
ica
literio
fe
ta
rrib
in
inucsludra
term e d
itutio
ia .
rneibnussinquqaum
E t q u ia d
tbusocm
iffe re n
unm
tiaia
e
- tia
e
p t
o c
te
aodnaccreqtu
s t h a
uam
b e
te; csoedmpuanraum
re n is i u n a
nturetuidtem
m es s e n
sbsetra
tiam n
;s cntuom
erg no
iK
p u agenaonptiapom sitainevoslv euundtiv reid
s eenctetnseeiuasm
p d dem
eminre d - sreiaslia
i un.tM duinaoerespsroenptia
o seitio
reauleltim
s,saunvtiddeutu orenptia elar
vinidfeurio i,risucbonqsuid aceuremtuq u e ra tio n e s u pe rio ri
r. r hocipsumexplicatur, ainvsuaria v e l s e n o ta
aebsile , q u ia
senetiat iìxre s m a
etuqnuiiaacnihx im e
ilrtu
mh a b e
agisineret u nita te
sse, qduebam et
nreaam 1 2 . quid Q u a rto
qseunidtiam , alite
a;paerte reqiueaset ahabpeatrtesuarem eesssseenntia .mAccondsetitu c
niqutae,, sseicree m
sduem st pilla
ernrunham
seussnetntiale m e
disstins s ta , a p a rterg o
re i h a b e n t d istin c ta i
s b e t u tia
ltim a m d iffe ren tia m , u n
et s p e d e m ; ergao
nilla umdeic roan,dtuisvretin
lcntaum , ero
v e l,spsiecip
ie saaustingtentaere ntu, msi npoontesetstillaam ptliuesaddem
e eterm re sinaabcilis
tu a ;ri,erdgeotennnoi-n
hqauboednetsettia m esasepaerte
ssenretiailite
d is rtindcistatin
scetantita
; etergso, snpariedesi;euecrgoonstim n o ni ppeortesdtiffe h rebnetia
a re ma am
lialteriue s s
caliu ondseqeusetnreqtiaaulite,amtu rrndistin qugia
ui.F e natita
tetshaereciultim n ih a saeliantia
il m m re ;msicoenrgsotitueit.st aliaessentiadistincta,
pesosseita , uetdin fractaoreeste
alis
ndeeemssuesn;tiasieaxutra teem casuusanstformali
1 3 . Scoti sensus in ponendo distinctìone
.a— Saemcunddisatinsecntiotennetia eascttudaalerim inanrete
n tia is tin , illa su n t re a les t ex tra b u s q u m d m
ctaateussa.sTpuorn sitaeetia;m erunqtuiae,rgosidib ae in
isitinscutanet ednuti setedllem catuiomr,illa
qu,aenepqro ueindeetianm onesetsttara tiondisi-,
nta
Disputación séptima.— Sección I 19
razón, aunque tampoco es tan grande como la distinción real entre cosa y cosa.
Esta opinión se atribuye comúnmente a Escoto, In I, dist. 2, q. 7, § ú lt.; dist. 5,
q. 1; dist. 8 , q. 4 ; In II, dist. 3, q. 1 y en otros incontables lugares, donde trata
de la distinción de los atributos divinos, de la distinción de los universales o de
materias semejantes. Aunque en dichos lugares Escoto no explica suficientemente
si esta distinción, a la que llama formal, es actual en la cosa o solamente funda
mental o virtual, pues a veces le da el nombre de virtual, lo cual origina diversas
interpretaciones entre sus seguidores.
Algunos, en efecto, piensan que la distinción formal no es, según Escota, dis
tinta de la distinción de razón razonada, en el sentido y modo que la hemos ex
puesto, de la cual dicen que se llama formal porque en d ía son concebidas di
versas definiciones o razones formales; también dicen que se llama distinción
ex natura rei por tener su fundamento en las cosas mismas y encontrarse virtual
mente en ellas, aunque no sea anterior en acto; en este sentido, Escoto nada aduce
en favor de la segunda opinión propuesta, y no cabe duda de que en algunos
lugares da la impresión de que así piensa, sobre todo cuando trata de los atributos
divinos. A pesar de todo, otros discípulos de Escoto entienden que éste habla de
una verdadera y actual distinción que se da en la realidad antes que en el enten-
dimierto, y estiman que dicha distinción se encuentra, no sólo en las criaturas, sino
incluso en Dios, por lo menos entre las relaciones y la esencia divina. A este res
pecto sostienen lo mismo Durando, In I, dist. 1, II p .; dist. 5, q. 2, ad 4 ; más
ampliamente en dist. 33, q. 1; y otros muchos, a quienes sería largo citar ahora.
También podemos señalar como seguidores de esta opinión a muchos que admi
ten, entre varias cosas, una distinción ex natura rei, y no real, como las que se
dan entre existencia y esencia, naturaleza y supuesto, cantidad y sustancia, funda
mento y relación, y otras semejantes, que más adelante veremos en sus lugares
propios.
14. Si la distinción formal de Escoto está de acuerdo con la menté de Aris
tóteles.— También suele atribuirse esta opinión a Aristóteles, ya porque afirma,
en el lib. III de la Física, que la acción y la pasión constituyen un mismo mo
vimiento bajo diversas razones formales, y, en el lib. IV de la Física, distingue
de igual modo el tiempo y el movimiento —aunque dice que éste no es una cosa
distinta de aquél—, ya también porque, en el lib. I De Generat., parece establecer
semejante distinción entre la nutrición y el crecimiento, diciendo que en el sujeto,
esto es, en la entidad, son lo mismo, pero se distinguen según el ser, es decir,
según el ser formal; y, finalmente, porque, en los Predicamentos, sitúa una misma
cualidad —por ejemplo, el calor— bajo diversas especies, lo cual no puede enten
derse si no es porque dos especies pueden ser idénticas según la realidad y dis
tinguirse formalmente.
Sin embargo, estos testimonios no ofrecen mucha fuerza, porque, en los dos
primeros ejemplos, e incluso en el último, basta la distinción de razón por con
ceptos inadecuados, como más ampliamente mostraremos después, al tratar de los
accidentes y predicamentos. En cuanto al segundo ejemplo, la exposición del texto
aristotélico es forzada, ya que, según él, ser lo mismo en el sujeto no es sino estar
unidos en el mismo sujeto y supuesto (conforme al sentido obvio de las palabras);
en cambio, distinguirse según el ser es, más bien, distinguirse en su entidad o
forma. En este sentido, Aristóteles dice, en el lib. I de la Física, texto 21, que
ser blanco y músico es lo mismo según la cosa y se distingue por la razón. Aquí
se emplean estas palabras con un sentido muy equívoco, pues llama razón a la
esencia o definición, y cosa al sujeto o supuesto en que éstas se dan. Consiguiente
mente, puede —e incluso d e b e —< exponerse de este mismo modo cuando dice
que la nutrición y el crecimiento son lo mismo en el sujeto, pero se distinguen
según el ser; sobre todo si la nutrición significa cambio en cuanto termina en la
sustancia y, por el contrario, el crecimiento significa cambio en cuanto termina
en la cantidad; pues, si una y otro se toman como terminando en la cantidad, sólo
pueden distinguirse por la razón o relación en cuanto la cantidad adquirida es
mayor o igual a la perdida; pero de esto trataremos en otro lugar. Por consiguien
te, con estos testimonios de Aristóteles, y otros semejantes, no hay posibilidad
de elaborar ningún argumento sólido que abone esta opinión. Y lo mismo pien
so con respecto a Santo Tomás y otros autores antiguos, que casi siempre em-
t e m p u s a m o t u , q u o d ta m e n d i c i t n o n e s s e s u a e n t i t a t e s e u f o r m a . Q u o m o d o a l t id e m
r e m a b ilio d is tin c ta m . E t q u o d I d e A r is to te le s , I P h y s ., te x t. 2 1 , album et mu-
G e n e r a i ., s im ile m d i s tin c tio n e m i n t e r n u t r i - sicum esse eadem secundam rem, et ratione
t io n e m e t a u g m e n ta ti o n e m c o n s ti tu e r e v i - distingui. U b i v a ld e a e q u iv o c e u t i t u r h is
d e a t u r , d ic e n s esse idem subiecto, i d e s t, v o c ib u s ; rationem e n im v o c a t e s s e n tia m s e u
e n tita te , distingui miteni secundum esse, i d d e fin itio n e m , rem v e r o s u b ie c tu m s e u s u p -
e s t, s e c u n d u m f o r m a l e e s s e . A c d e n iq u e p o s itu m , i n q u o h a e c in s u n t . A d h u n c e r g o
q u o d i n P r a e d ic a m ., c o n s t i t u a t e a m d e m m o d u m e x p o n i p o te s t , v e l e tia m d e b e t , c u m
q u a lita te m , v e r b i g r a tia , c a lo re m s u b d iv e r - a it n u tr i tio n e m e t a u g m e n tu m e ss e id e m
s is s p e c ie b u s , q u o d n o n p o t e s t in te llig i n i s i s u b ie c to , d is tin g u i a u te m s e c u n d u m e ss e ;
q u ia d u a e s p e c ie s p o s s u n t e ss e id e m s e c u m - m a x im e s i n u t r i t i o s ig n if ic e t m u ta tio n e m u t
d u m r e m e t f c r m a l i t e r d is tin g u i. S e d h a e c t e r m i n a t a m a d s u b s ta n tia m , a u c tio v e r o m u -
te s t im o n ia n o n m u l t u m c o g u n t, q u ia i n d u o - ta tio n e m u t te r m in a ta m a d q u a n t i t a t e m ;
b u s p r im is e x e m p lis , e t in u ltim o e tia m , n a m si u t r a q u e s u m a t u r u t te r m i n e t u r a d
s u f f ic it d is tin c iio r a t i c n i s p e r in a d a e q u a to s q u a n tita te m , s ic p o s s u n t ta n t u m r a tio n e v e l
c o n c e p tu s , u t la tiu s d ic e m u s in f r a tra c ta n d o h a b itu d in e d is tin g u i, q u a te n u s a c q u is ita
d e a c c id e n tib u s e t p r a e d ic a m e n tis . I n s e c u n - q u a n tita s m a io r v e l a e q u a lis e s t d e p e r d i-
d o a u te m e x em p l.o v io le n ta e s t e x p o s itio t a e ; s e d d e h o c a lia s. E x h is e r g o e t s im i-
illo r u m v e r b o r u m A r is to te lis , a p u d q u e m lib u s A r is to te lis te s t im o n iis n u U u m f ir m u m
e s s e id e m s u b ie c to , n i h i l a l i u d e s t q u a m p r ò h a c s e n te n tia a r g u m e n t u m d e s u m i p o t
( q u o d v e r b a ip s a s o n a n t) e s s e i n e o d e m e s t. E t id e m s e n ti o d e D . T h o m a e t d e
s u b ie c to e t s u p p o s ito c o n iu n c ta ; d is tin g u i a u a liis a n tiq u is a u e t o r ib u s , q u i f e r e s e m p e r
te m s e c u n d u m e ss e p o tiu s e s t d is tin g u i i n u t u n t u r v o c ib u s distinctionìs realis e t ra-
Disputación séptima.— Sección I 21
distinguen con respecto a nosotros y, a pesar de ello, sólo se distinguen con distin
ción de razón mediante conceptos inadecuados, según se patentiza por lo dicho
sobre el concepto de ente y sobre el individuo, la especie y oíros universales. Y
del mismo modo pueden distinguirse por la definición, solamente según la razón,
cuando la definición nó es adecuada a la cosa tal como es en sí, sino en cuanto
se opone a un determinado concepto nuestro.
Solución d e la cuestión
16. No obstante, pienso que es absolutamente cierto que en las cosas crea
das se da alguna distinción actual y según su propia naturaleza, con anterioridad
a la operación del entendimiento, y que no es tan grande como la que se da entre
dos cosas o entidades totalmente distintas. Dicha distinción puede llamarse, en
términos generales, real, ya que existe verdaderamente por parte de la realidad,
y no por parte del intelecto —mediante una denominación extrínseca—; sin em
bargo, para distinguirla de otra mayor distinción real podemos llamarla distinción
según la naturaleza de la cosa —aplicándole, por ser más imperfecta, el nombre
general ya empleado-—, o bien, más propiamente, distinción modal, porque —se
gún explicaré—<se establece siempre entre alguna cosa-y un modo de ésta.
En cambio, el nombre de distinción formal no acaba de agradarme por ser
muy equívoco, pues con frecuencia conviene a cosas realmente distintas en cuanto
se distinguen entre sí de manera esencial, si son específicamente diferentes, ya que
tienen diversas unidades formales, por lo que también difieren formalmente. Por
el contrario, puede decirse asimismo que los individuos de la misma especie se
distinguen formalmente en cuanto tienen distintas unidades formales individuales,
como hemos dicho antes. Más aún, en la Trinidad, la paternidad y la filiación,
que se distinguen realmente, aunque no esencialmente, puede decirse que, incluso
en cuanto a su número, son formalmente distintas en las razones objetivas de las
relaciones; y ese modo de distinción no podrá encontrarse fuera del indicado
misterio. Así, pues, la distinción formal se manifiesta como más amplia y puede
ser mayor que la distinción ex natura rei que ahora estamos exponiendo. Aun
que, por otro motivo, también puede ser menor, y entonces es más común, por-
ceptibus obicctivis respectu nostri, quae tan usitatum est), vel proprius vocari potest
tum catione distinguuntur per conceptus in- distinctio modalis; quia, ut explicabo, ver-
adaeauatos, ut patet ex dictis de conceptu satur semper inter rem aliquam et modum
entis, et individuo, specie, et aids universa- eius. Nomen autem distinctionis formalis
libus; et eodcm modo possunt definitione non ita mihi placet, quia est valde aequi-
distingui solum secundum rationem quando vocum; saepe enim convenit rebus realiter
definitio non est adaequata rei prout est in distinctis, quatenus inter se distinguuntur
se sed prout obiicitur tali conceptui nostro. essentialiter, si specie different : habent
enim diversas imitates formales et ita edam
Q uaestionis resolutìo formaliter differunt. Immo et individua
16. NihUominus censeo simpliciter ve eiusdem speciei, quatenus distinctas habent
runi esse dati in rebus creatis aliquam di- unitates formales individuas, ut supra dixi-
stinctionem actualem et ex natura rei, ante mus, dici possunt formaliter distingui. Im
operationem intcllcctus, quae non sit tanta, mo et in Trinitate, patemitas et iìliatio,
quanta est inter duas rcs seu entitates om- quae realiter distinguuntur et non essentia
nino distinctas; quae distincdo, quamvis ge liter, edam secundum numerum dici pos
nerali vocabulo possit vocari realis, quia sunt formaliter distingui in obiecdvis ra-
vere est a parte rei et non est per denomi tionibus relatìonum, qui modus distinctio
nationem extrinsecam ab intellectu, tamen nis extra illnd mysterium non reperietnr.
ad distinguendum illam ab alia maiori di- Sic ergo distinctio formalis latius patet et
stinctione reali possumus illam appellare, vel maior esse potest quam distinctio ex natura
distinctionem ex natura rei, applicando illi rei, de qua nunc loquimur. Aliunde vero
tamquam tmperfectiori generale nomen (quod edam potest esse minor et ita est commu-
Disputación séptima.— Sección I 23
n i o r , q u ia f r e q u e n t e r a p p l i c a t o r a d r a ti o n e s q u a n t i t a t i s c u m s u a i n tr in s e c a i n d i v i d u a t i o -
f o r m a te s , u t c o n c e p ta s e t p r a e d s a s p e r i n t e l n e e t a c t u a l i e s s e , d e q u o e s s e p o s te a v id e -
l e c tu a l n o s tr u m , e t tu n c illa d is tin c tio n o n b i m u s ; c a e te r a e n im c o n s ta n t e x s u p r a d i c -
t r a n s c e n d i t g ra d ira i d is tin c tio n is r a tio n is . tis . S e c u n d u m , i d e s t , in h a e r e n tia m , a p p e l
17. U t a u t e m a s s e r tio p r o b e t u r e t e x p li- l a m i m o d u m q u a n t i t a t i s n o n q u i d e m S ia
•ce tu r, s u p p o n o i n r e b u s c r e a t is , p r a e t e r e n g e n e r a l i s ig n iñ e a tio n e q u a o m n i s q u a l i t a s
t i ta te s e a r u m q u a s i s u b s ta n tia te s v e l ra d ic a s o le t m o d u s s u b s ta n tia e a p p e l l a t i , u t a i t
le s ( u t ita d ic a m ) , in v e n i r i q u o s d a m m o d o s D . T hom as, I- II, q. 49, a. 2. Ñ eque edam
r e a le s , q u i e t s u n t a l iq u id p o s i t i v u m e t a f -
illa g e n e r a l i I o q u e n d i r a tio n e q u a o m n e c o n -
f ic iu n t ip s a s e n t i t a t e s p e r s e ip s o s d a n d o
tr a h e n s v e l d e t e r m i n a i s o le t a p p e l la r i m o
iliis a liq u id q u o d e s t e x tr a e s s e n tia m to ta m ,
d u s c o n t r a d i ; s ic e n im r a tio n a le d ic i p o te s t
u t in d iv id u a m e t e x is t e n te m i n r e r u m n a
m o d u s a n im a lis e t s p e c ia lite r s o le t h a e c v o x
tu ra . H o c p a te t in d u c tio n e ; n a m , v e rb i g ra
a p p l i c a l i a d iilo s m o d o s , q u i b u s d e t e r m i n a -
tia , i n q u a n t i t a t e q u a e e s t i n s u b s t a n t i a , d u o
t u r e n s v e l a c c id e n s a d g e n e r a g e n e r a lis s im a .
c o n s id e ra ri p o s s u n t : u n u m e s t e n tita s ip s iu s
q u a n t i t a t i s ; a liu d e s t u n io s e u a c tu a lis in - Ñ e q u e e tia m s u m itu r h a e c v o x i n illa g e n e -
b a e r e n t ia e iu s d e m q u a n t i t a t i s c u m s u b s t a n r a lita te q u a m o d u s d ic i s o le t o m n i s d e t e r m i
tia . P r i m u m v o c a m u s s i m p lic ite r r e m q u a n n a n o v e l l i m i t a n o p r a e f ix a u n i c u i q u e r e i
t i t a t i s , in c lu d e n te m q u i d q u i d e s t d e e s s e n tia fin im e iu x ta m e n s u r a r a e i u s , u t e o d e m lo c o
q u a n tita tis in d iv id u a e e t i n r e r u m n a tu ra n o ta v i! D . T h o m a s , e x A u g u s t in o , li b . I V
p o s ita e , q u o d m a n e t e t c o n s e r v a n o : e tia m s i G e n e s , a d l i tte r a m , c , 3 , d i c e n t e : M o-
q u a n ti tas a s u b ie c to s e p a r e tu r , e t im p o s s ib ile ■ ■ dus est quem mensura praefigit. Q u o
e s t c o n s e rv a ti illa m r e m n u m e r o q u a e e s t ? m o d o a i t i d e m A u g u s t in u s , l i b . d e N a t u r a
h a e c q u a n t i t a s , q u i n i n d u d a t h a n c e s s e n tia m 'b o n i , c. 3, ex t r i b u s n e c e s s a riis a d u n iu s c u -
24 D isputaciones m etafísicas
para la bondad de cada una de las cosas creadas, dos de los cuales son la especie
y el orden, y el tercero el m odo, es decir, la debida conmensuración con sus prin
cipios, según explicó Santo Tomás en I, q. 5, I-II, q. 85, a. 4, y en otros muchos
lugares. Pero, apartándonos de este sentido general del modo y aplicándolo a la
cuestión presente, la inherencia de la cantidad se llama modo de ésta porque es
algo que la afecta y que determina, como en última instancia, el estado y razón de
su existencia, sin añadirle por ello ninguna nueva entidad propia, sino solamente
modificando la que ya tenía.
18. Apenas puede ponerse en duda el hecho de que no aporta ninguna nueva
entidad propia, porque, si la entidad fuese absolutamente nueva, no podría existir
unión actual entre la cantidad y el sujeto; antes bien, ella misma necesitaría de
algo que la uniese al sujeto y a la cantidad, de igual modo que la misma cantidad
necesita la inherencia para unirse a un sujeto. Por esto, si la inherencia no pre
cisa de otra unión o inherencia por la que se una o inhiera, es porque ella, de por
sí, no aporta una entidad propia que inbiera o se una, sino que consiste solamente
en cierto modo, el cual es, por sí mismo, razón de unión e inherencia. Señal de
ello es también que esta inherencia tiene una manera de ser tal que no puede darse
por intermedio de potencia alguna, a no ser unida en acto a aquella forma de la
cual es inherencia, y que dicha inherencia no puede afectar o, más bien, unir nu
méricamente sino aquella forma numérica a la que está armo fijada, no encontrán
dose jamás este modo de unión en aquellas formas o cosas que, por sí mismas,
tienen entidades propias. Lo dicho acerca de la inherencia de la cantidad vale de
igual modo para la cualidad, la unión de la forma sustancial a la materia, la subsis
tencia o personalidad respecto de la naturaleza, la presencia y el movimiento local, y
para cualquier acción o dependencia con respecto a sn término, de todo lo cual
no es éste el momento de hablar, aunque surgirá en el curso de la presente obra.
Me detendré un poco a explicar únicamente el último ejemplo, que parece
bastante fácil: la luz depende del sol, y esta dependencia es algo distinto de la
luz y del sol, porque' puede comprenderse que, permaneciendo la luz y el sol,
aquélla no dependa de éste, como sucedería si Dios no quisiera concurrir con el
iu s q u e r e i c r e a ta e b o n ita te m , q u o r u m d u o C u iu s s ig n u m e tia m e s t , q u ia h a e c i n h a e
s u n t species e t orde, t e r t i u m e s s e modum, r e n t i a h a b e t ta le m m o d u m e s s e n d i u t p e r
i d e s t, d e b i t a m c o m m e n s u r s t i o n e m a d s u a n u lla m p o t e n t i a m e s s e p o s s it, n i s i a c t u c o n -
p r in c ip ia , u t e x p lic u it D . T h o m a s , I , q . 5 , iu n c t a e i fo r m a e c u iu s e s t in h a e r e n tia , e t
e t I - I I , q . 8 5 , a . 4 , e t s a e p e a lia s . S e d a b q u o d h a e c in h a e r e n t i a n u m e r o n o n p o t e s t
h a c g e n e r a li . r a t i o n e m o d i r e c e d e n d o , e t a p a ff ic e r e s e u p o t i u s u n i r e n i s i h a n c n u m e r o
p lic a n d o illa m a d r e m p r a e s e n t e m , a p e l la - fo rm a n o c u i e s t v e l u t i a f f ix a , q u i m o d u s
t u r i n h a e r e n tia q u a n t i t a t i s m o d u s e iu s , q u ia a f f ic ie n d i n u n q u a m r e p e r i t u r i n h i s f o r m is
e s t a l iq u id illa m a f f ic ie n s e t q u a s i u l t i m o v e l r e b u s q u i p r o p r ia s e x s e h a b e n t e m b a
d e te r m in a n s s t a t u m e t r a t i o n e m e x is t e n d i
te s . Q u o d a u t e m i n q u a n t i t a t i s in h a e r e n t i a
e iu s , n o n t a m e n a d d i t illi p r o p r i a m e n t i t a - e x p lic a tu m e s t , i n q u a l i t a t e e o d e m m o d o
te m n o v a m , s e d s o lu m m o d if ic a t p ra e e x is -
p r o c e d it, e t u n i o n e f o r m a e s u b s ta n tia lis a d
te n te m .
m a te r ia m e t i n s u b s is te n tia s e u p e r s o n a li -
18. N a m q u o d n o v a m e n tita te m p r o
t a t e r e s p e c tu n a t u r a e e t i n p r a e s e n tia e t m o t u
p r ia m n o n a f f e r a t v ix p o t e s t i n d u b ita tio n e m
lo c a li e t i n q u a c u m q u e a c t io n e s e u d e p e n -
v e n ir e , q u i a s i e s s e t n o v a o m n i n o e n t i t a s
d e n tia re s p e c tu s u i te rm in i, d e q u ib u s o m
n o n p o s s e t e s s e a c t u a lis u n i o i n t e r q u a n t i -
n i b u s n o n e s t h i e d i c e n d i lo c u s . O c c u r r e t
t a t e m e t s u b ie c tu m , s e d i p s a p o t i u s i n d i g e -
r e t q u o s u b ie c to u n i r e t u r e t q u a n t i t a t i , s ic u t ta m e n i n h u i u s o p e r is p r o g r e s s u . S o lu m
q u a n tita s ip s a i n d i g e t i n h a e r e n t i a , q u a s u u l t i m u m e x e m p lu m , q u o d f a d l i u s v id e t u r ,
b i e c t o u n i a t u r . Q u o d s i in h a e r e n t i a n o n i n p a u l u l u m e x p lic a b o ; p e n d e t e n im lu m e n ,
d i g e t a lia u n i o n e v e ] in h a e r e n t i a q u a u n i a t u r v e r b i g r a tia , a s o le , q u a e d e p e n d e n tia a l i -
v e ! i n h a e r e a t, id e o e s t q u i a ip s a p e r s e n o n q u i d e s t p r a e t e r l u m e n e t s o le m ; p o t e s t
a ffe rt p ro p ria m e n tita te m q u a e in h a e re a t e t e n im in te U ig i m a n e r e lu m e n e t s o le m e t
u n i a t u r , s e d e s t t a n t u m q u id a m m o d u s q u i lu m e n n o n p e n d e r e a s o le , u t s i D e u s n o i l e t
p e r s e e s t r a t i o u n io n is e t in h a e r e n tia e . c o n c u r r e r e c u m s o le a d p r o d u c e n d u m v e !
D isputación séptim a.— Sección I 25
sol a la producción o conservación de la luz, sino que conservase ambas cosas con
su sola virtud. En cambio, no puede concebirse que esta dependencia de la luz
respecto del sol sea una entidad absolutamente distinta de la misma luz: no sólo
porque la causa influye en el efecto o término a través de aquella dependencia
como por su camino y, en consecuencia, no puede ser una cosa absolutamente
distinta de aquél, sino también porque, de lo contrario, aquella entidad, al menos
de potencia absoluta, sería separable de la otra, lo cual es totalmente ininteligible;
luego tal dependencia es un cierto modo de la misma luz, al cual podría alguien
llamar relación. Sin embargo, no es una relación predicamental, sino que incluye
una relación o referencia trascendental, como después diremos más por extenso.
Por consiguiente, en las entidades creadas se dan algunos modos que las
afectan, cuya naturaleza parece consistir en que ellos mismos no son, de por sí,
suficientes para constituir un ente o entidad en la realidad, pero intrínsecamente
exigen afectar en acto a alguna entidad, sin la que les es absolutamente imposible
existir.
19. R azón p o r la q u e se establecen m odos que se distinguen d e las cosas
sólo m o d d m en te .— La inducción que hemos hecho nos ofrece una razón a p o s-
teríori para establecer estos'modos. La razón a p riori parece consistir en que,
siendo las criaturas imperfectas y, por tanto, dependientes, compuestas, limitadas
o mudables según los distintos estados de presencia, de unión o de terminación,
necesitan de estos modos para que en ellas se cumplan todas estas cosas. Porque
no es preciso que ello se realice siempre por medio de entidades absolutamente
distintas; más aún, ni siquiera puede comprenderse fácilmente; tampoco puede
llevarse a cabo mediante la nada absoluta; luego requiere, al menos, un modo
real. Más adelante, al tratar de la división de los predicamentos, expondré de cuán
tas clases es el modo real y en qué predicamento hay que colocarlo propia o re-
ductivamente.
Por último, parece que Durando había admitido estos modos, In I, dist. 30,
q. 2, n. 15, donde, hablando del ser-en o inherencia del accidente, afirma que es
un respecto al que se llama ente o cosa en sentido análogo, porque no es una cosa,
sino un modo de ser; ni tampoco es una entidad que tiene modo, sino solamente
c o n s e r v a n d u m lu m e n , s e d s u a s o la v ir t u te p o n e n d i h o s m o d o s a p o s te rio ri s u m itu r ex
u tr u m q u e c o n se rv a re !:. N o n p o t e s t a u te m in d u c tio n e f a c t a ; a p r i o r i a u te m e s s e v id e
n i e n t e c o n c ip i h a n c d e p e n d e n tia m lu m in is t u r , q u ia , c u m c r e a t u r a e s i n t i m p e r f e c ta e ,
a s o le e s s e e n tita te m p r o r s u s d is tin c ta m a b id e o q u e v e l d e p e n d e n te s , v e l c o m p o s ita e ,
ip s o l u m i n e : t u m q u ia p e r i lla m d e p e n d e n v e l lim it a ta e , v e l m u ta b ile s s e c u n d u m v a r io s
tia m i n f l u i t c a u s a t a m q u a m p e r v ia m i n s ta tu s p ra e s e n tia e , u n io n is , a u t te r m i n a t i o -
e ffe c tu m s e u t e r m in u m , u n d e n o n p o te s t esse n is , in d i g e n t h is m o d is q u ib u s h a e c o m n i a
r e s o tn n in o d is tjn c ta a b ì l i o ; t u m e tia m q u ia i n ip s is c o m p le a n tu r . Q u ia n e c p e r e n t r â
a lia s illa e n tita s s a lte r n d e p o te n tia a b s o lu ta te s o m n in o d is tin c ta s h o c s e m p e r f ie r i n e -
e s s e t s e p a ra b ilis a b a lia , q u o d e s t p ia n e
c e s s e e s t, i m m o n e c c o m m o d e in te liig i p o t
in in te llig i b ile ; e s t e r g o illa d e p e n d e n tia m o
e s t ; n e q u e e tia m fie ri p o t e s t p e r i d q u o d
d u s q u id a m i p s iu s m e t lu m in is , q u e m a liq u is
s it o m n in o n i h i l , e t i d e o s a lte r n r e q u i r i t u r
f o n a s s e r e la tio n e m v o c a b i t; n o n e s t ta m e n
m o d u s re a lis . D e q u o q u o t u p l e x s it, e t in .
r e la tio p r a e d ic a m e n ta lis , s e d in c l u d i t r e la
q u o p r a e d ic a m e n to c o llo c e tu r p e r s e a u t
t io n e m s e u h a b ì t u d i n e m t r a n s c e n d e n ta le m ,
r e d u c tiv e , d ic a m in f e r i u s i n d iv is io n ib u s
u t la tiu s in f r a d ic e tu r . I g i t u r d a n t u r i n e n t i -
ta t i b u s c r e a tis m o d i a liq u i a ffic ie n te s ip s a s , p r a e d ic a m e n to r u m . D e n i q u e h o s m o d o s v i
d e t u r a g n o v is s e D u r a n d ., I n I , d is t. 3 0 ,
q u o r u m r a t i o i n h o c v i d e t u r c o n s is te re , q u o d
i p s i p e r s e n o n s u ffic iu n t c o n s ti tu e r e e n s q . 2 , n . 1 5 , u b i lo q u e n s d e e s s e i n , s e u
s e u e n tita te m i n r e r u m n a t u r a , s e d i n t r i n in h a e r e n tia a c d d e n t i s , d i d t e s s e r e s p e c t u m
s e c a p o s tu la n t u t a c t u a f f ic ia n t e n tita te m q u i a n a lo g ic e d i d t u r r e s v e l e n s , q u ia n o n
a liq u a m , s in e q u a e s s e n u llo m o d o p o s s in t. e s t r e s s e d m o d u s e s s e n d i, n e q u e e s t e n tita s
1 9 . Modos a rebus modeiiter tantum di- h a b e n s m o d u m , s e d m o d u s ta n tu m e n tita -
stinctos ponendi quae sit ratio.— R a t io a u te m t i s ; e t n . 16 , id e m d i d t d e d e p e n d e n t i a
26 Disputaciones metafísicas
e t d e o m n i e o q u o d e s t s o lu s m o d u s e s s e n d i. h a b e n t e s e x s e p r o p r ia s e n tita te s . I n t e r t i o
E t e o d e m m o d o l o q u i t u r d e in h a e r e n tia A s - e r g o o r d i n e p o n i t e o s m o d o s q u o s p r o p r ia
t u d i i . , I d e G e n e r ., q . 5 , a d 1 . E t i n p a r e t s p e c ia li r a tio n e re a le s m o d o s a p p e lla m u s ,
tic u la r ! t r a c t a n d o d e s u b s is te n tia ita illa m d e q u ib u s id e m .s e n tit q u o d n o s e x p lic u im u s ,
e x p lic a n t m u l t i , u t A e g id ., t i t . d e G o m p o s it. q u a m v is a liq u a p o n a t e x e m p la q u a e in c e r ta
a n g e l., q . 5 . A c d e n i q u e F o n s e c a , li b . V n o b is s u n t , u t e s t i l l u d d e e x is te n tia r e r u m
M e t a p h ., c . 6 , q . 6 , s e c t. 2 , h o s m o d o s c re a ta ru m , d e m o d o u n d e re s d ic itu r n e
e x p re s s e p o n i t , q u a m v is d i s tin g u a t tr i a ge c e s s a ria a u t c o n tin g e n s , a u t e n s c o m p le tim i
n e r a m o d o r u m : q u i d a m q u i s u n t e n tita te s v e l in c o m p le tu m . N a m h o c u ltim u m a e q u i -
e x s e d is tin c ta e a'o a liis , u t a lb e d o , d u l- v o c u m e ss e p o t e s t ; q u ia s i h a e c d ic a n tu r d e
c e d o , e t i n h o c o r d i n e p o n i t f ig u r a m , s e d to to e t p a r t i b u s in te g r a lib u s , s ic v e r u m e s t
im m e r i t o q u i a i n t e r t i o c o n s t i t u i t u r , q u ia e s s e m o d u m q u e m d a m a d q u a n tita te m p e r
r e s p e c tu q u a n t i t a t i s illa m a f f ic it ta m q u a m t i n e n t e m ; e a d e m e n im p o r ti o a q u a e , v e r b i
m o d u s , n o n t a m q u a m r e s o m n i n o a b ilia g r a tia , s i p e r s e t e r m in a ta s ii e t s e iu n c ta
d i s t i n c t a . A lii q u i n o n s o lu m n o n s u n t e n a b a liis , d ic itu r e n s c o m p le tim i s e u to ta le ;
tita te s d is tin c ta e , v e r u m n e q u e u llo m o d o in s i v e r o s it a liis c o n tin u a , d ic itu r e n s p a r tia le
r e d i s t i n g u u n t u r a b h is r e b u s , q u a r u m m o d i v e l in c o m p le tu m , q u i m o d u s s o lu m c o n s is tit
e s s e d i c u n t u r , s e d r a tio n e t a n t u m , u t s u n t i n d iv e rs a u n io n e v e l te r m in a tio n e . S i v e r o
ill i m o d i q u i b u s c o n t r a h i t u r e n s a d in f e - ilia d ic a n tu r d e e n te s e c u n d u m s e , p o tiu s
r i o r a . S e d h a e c d u o g e n e r a m o d o r u m ia m p e r t i n e n t a d m o d o s in tr in s e c o s e t e s s e n tia le s
s u n t a n o b is p r a e te r m is s a , q u i a h i , p o s te - e n tis , s iv e e n s d i c a tu r in c o m p le tu m s e c u n
r i o r e s n o n s tm t m o d i n i s i s e c u n d u m r a tio - d u m r a tio n e m , u t d if f e r e n tia , s iv e p h y s ic e
n e m ; illi v e r o p r io r e s s u n t r e s , v e l fo r m a e e t s e c u n d u m r e m , u t a n im a ■ra tio n a lis , q u a e
Disputación séptima.— Sección 1 27
nal, de la que se afirma que es ente incompleto, no per algo añadido a su esencia,
sino por su misma esencia; consiguientemente, aquel modo se distingue de ella
sólo con distinción de razón. Y lo mismo opino acerca de aquel otro modo de ente
necesario o contingente, si se consideran estas modalidades en la razón absoluta
de ente, pues si se consideran en razón de efecto, en este sentido son denomina
ciones extrínsecas, según expondremos más adelante. En cambio, la cuestión refe
rente a la existencia es más discutida, y de ella nos ocuparemos después.
Sin embargo, sea lo que fuere de los ejemplos, Fonseca afirma con toda exac
titud que este modo no es propiamente una cosa o entidad, a no ser tomando la
palabra en te en un sentido amplio y generalísimo como todo lo que no es la
nada; pero si se toma la entidad como aquello que por sí y en sí es algo de tal
manera que no exige, en absoluto, estar siempre intrínseca y esencialmente unido
a otra cosa, sino que o no tiene posibilidad de unirse a otro o; por lo menos, no
puede unirse a no ser mediante algún modo distinto de sí por su naturaleza,
el modo no es propiamente una cosa o entidad, y su imperfección se manifiesta de
inanera óptima por el hecho de que siempre debe estar unido a otro, al que se
une inmediatamente y por sí mismo, sin que medie otro modo, como la acción
de sentarse con respecto al que se sienta, la unión con respecto a las cosas unidas
y otras cosas de las que repetidamente nos ocuparemos en lo sucesivo.
20. Fácilmente se deduce de lo expuesto el sentido y prueba de la conclusión
sentada, pues este, modo, tal como lo hemos explicado, se distingue actual y real
mente de aquella realidad de la cual es modo, según confiesan todos; más aún,
muchos la llaman distinción real porque se»encuentra en las cosas mismas, como se
verá con mayor evidencia al exponer la sección siguiente; pero propiamente este
modo no se distingue de aquello de lo cual es modo como una cosa de la otra; luego
se distingue con una condición menor, que se llama, con toda propiedad, distinción
modal. Se prueba la menor, no sólo porque el modo, considerado en sí mismo y pre-
cisivamente, no es propiamente una cosa o entidad, según ha quedado explicado de
manera suficiente y, por tanto, no se puede distinguir propiamente como una cosa
de otra, sino también porque este modo incluye tan íntimamente la unión con la cosa
de la cual es modo, que no hay potencia alguna que pueda hacerle existir sin ella;
luego es indicio de que la unión consiste en cierto modo de identidad; por con-
d i c i t u r e n s i n c o m p le tu m , n o n p e r a tf q u id a lio m o d o , u t s e s s io s e d e n ti, u n i o r e b u s
c id d itu m e s s e n tia e c iu s , s e d p e r s u a m m e t u n i t i s , e t s ic d e a jiis , d e q u i b u s s a e p e o c c u r -
e s s e n tia m ; u n d e ille m o d u s s o lu m r a tio n e r e t s e n n o i n s e q u e n tib u s .
d is t i n g u i t u r a b illa . E t i d e m e x is t im o d e 2 0 . E x h is e r g o f a c ile in t e l l i g i t u r s e n s u s
a lio m o d o e n tis n e c e s s a r ii , v e l c o n tin g e n tis , e t p r o b a d o c o n c l u s i o n i p o s ita e , n a m h i c
s i i n r a tio n e a b s o lu ta e n tis h a e c c o n s id e r e n - m o d u s p r a u t a n o b is e s t e x p lic a tu s , e x n a
t u r ; n a m s i c o n s i d e r e n t u r i n r a t i o n e e ffe c - tu ra re i d is d n g u itu r a c tu a lite r a r e c u iu s
t u s , s ic s u n t d e n o m m a tio n e s e x trin s e c a e , u t e s t m o d u s , u t o m n e s f a t e n t u r ; in u m o p l u r e s
in f r a d ic e m u s . D e e x is t e n tia v e r o r e s e s t v o c a n t illa m d is d n e t i o n e m r e a le m , q u i a in
m a g is c o n tr o v e r s a , q u a m in f r a d is p u ta b im u s .
r e b u s ip s is r e p e r i t u r , q u o d e v id e n tiu s c o n -
Q u id q u id v e r o s i t d e e x e m p lis , v e ris s im e
s t a b i t e x d ic e n d is s e c tio n e s e q u e n t i ; s e d n o n
d i d t F o n s e c a m o d u m h u n c n o n esse p ro p r ie
p r o p r i e d i s t i n g u i t u r h i c m o d u s a b e o c u iu s
r e m s e u e n t i t a t e m , n i s i la te e t g e n e r a lis
e st m o d u s ta m q u a m re s a re , d is d n g u itu r
s im e v o c a n d o e n s q u i d q u i d n o n e s t n i h i l ;
e r g o m i n o r i d is tin c tio n e q u a e p r o p r iis s im e
t a m e n s u m e n d o e n t i t a t e m p r o illa r e , q u a e
a p p e l l a t u r m o d a lis . M i n o r p r o b a t u r , t u m
e x s e e t i n se ita e s t a liq u id , u t n o n p o s -
t u l e t o m n in o i n tr in s e c e e t e s s e n tia lite r e ss e q u ia m o d u s p e r se a c p r a e c is e c o n s id e r a tu s ,
s e m p e r a ffix a m a lte r i, s e d v e l n o n s i t a lte r i n o n e s t p r o p r ie r e s a u t e n tita s , u t s a tis
u n ib ilis , v e l s a lte rn u n i r i n o n p o s s it, n is i e x p lic a tu m e s t ; e r g o n e c p r o p r ie d i s d n g u i
m e d io a liq u o m o d o a s e e x n a t u r a r e i d i - tu r u t re s a r e ; tu m e d a m q u ia h ic m o d u s
s tin c to , m o d u s n o n e s t p r o p r ie re s s e u e m i t a m in d m e in c l u d i t c o n i u n c t ì o n e m c u m r e
t a s , e t i n h o c e iu s im p e r f e c tio o p t i m e d e c la - c u iu s e s t m o d u s , u t p e r n u lla m p o te n tia m
r a t u r , q u o d s e m p e r e s s e d e b e t a ffix u s a lte ri, s in e illa e s s e p o s s i t ; e r g o s ig n u m e s t jlla r a
c u i p e r s e i m m e d ia te u n i t u r s in e m e d io c o n iu n c tìo n e m e s s e q u e m d a m m o d u r a i d e n -
28 Disputaciones metafísicas
siguiente, la distinción que hay entre este modo y la cosa es menor que la existente
entre dos cosas. Todo ello quedará confirmado1 con más amplitud en la sección
siguiente, donde se explicarán las notas de esta distinción y, consiguientemente,
las diferencias por las que se distinguen entre sí.
21. N o se da ninguna otra distinción, además de la modal, la real y la de
razón.— Hay que añadir, por último, que, además de las distinciones real, modal
y de razón, no se encuentra ninguna otra que no sea común a éstas o que no esté
contenida en ellas. Digo esto por causa de algunos que añaden una distinción
formal, cual es la que se da entre hombre y animal, y la dividen en mutua —como
entre animal y racional— y no mutua —cual entre animal y hombre— ; de la
misma manera hablan de una distinción esencial —como entre hombre y caba
llo— y una distinción potencial, como la que se da entre las partes del continuo,
y suelen aumentarlas con otras semejantes, que no considero necesarias.
Asi, pues, que la división expuesta es completa se colige fácilmente de ¡o dicho,
pues o los extremos de la distinción no son en absoluto distintos en acto por parte
de la realidad, y en ese caso la distinción es siempre de razón, aunque se la
designe con otros nombres, porque sólo conviene por denominación extrínseca,
en cuanto que es una misma la cosa que hace de objeto o se subordina a di
versos conceptos. Mas en esta distinción pueden encontrarse grados, según he
dicho, y cuando tiene fundamento en la realidad y se hace mediante varios con
ceptos inadecuados puede llamarse distinción formal, o también, a veces, distin
ción esencial según la razón; en ella pueden darse varios modos, en cuanto los
extremos son susceptibles de compararse en varios respectos, a saber: sólo como
lo determinado y lo indeterminado —así, el ente y la sustancia—, o como el todo
y la parte —a la manera de la diferencia y la especie—, o como dos ccpartes
—por ejemplo, animal y racional— . De esta manera puede entenderse asimismo
esta distinción como- entre lo incluyente y lo incluido, o bien como entre aquellas
cosas de las cuales ninguna incluye a la otra según la razón, en cuyo sentido, y
en ningún otro verdadero, puede decirse que esta distinción sea mutua o no mutua,
recíproca o no recíproca; ahora bien, todas estas modalidades caen bajo el ámbito
de la distinción de razón.
dicha distinción; sin embargo, en cuanto tal no existe todavía y, por tanto, no
conviene incluirla entre las distinciones citadas como distinta de ellas.
Finalmente, por lo dicho se comprende con mayor fuerza que algunos no
tenían base suficiente para dar el nombre de distinción de razón con fundamento
en la realidad a la que existe entre las partes del continuo, apoyándose en el
hecho de que esas partes no se distinguen en acto, sino por descripción y en po
tencia. Mas esto no es exacto, porque en ella no se da sólo el fundamento de la
distinción, sino una verdadera distinción en el sentido estricto del vocablo, no en
cuanto dice separación o desunión, sino en cuanto expresa diversidad de entidad
total o parcial. En otro caso no debería decirse que la materia y la forma, cuando,
están unidas, sean distintas en acto, sino sólo en potencia, puesto que no es menor
la unión entre la materia y la forma que entre las partes del continuo. Luego la
separación entre aquellas partes podría decirse de razón porque únicamente por
la razón podrían considerarse como si fuesen separadas y a manera de totalidades;
sin embargo, la distinción actual de las partes es también real. Pues dichas partes,
incluso cuando componen el todo, tienen alguna realidad, ya que, como dice
Aristóteles en el lib. I de la Física, c. 2, la sustancia no- se compone sino de
sustancias, y así un ente íntegro no se compone sino de entes, al menos par
ciales; luego permanecen tales entes distintos, aunque unidos; más aún, si no
permaneciesen distintos no podrían formar composición, ya que la composición
no se da si no es a base de elementos distintos.
24. L a distinción entre lo incluyente y lo incluido es real.— También se
origina a partir de aquí otro modo de distinción, que puede considerarse en cual
quier todo respecto de cada una de sus partes, pues es evidente que no son abso
lutamente lo mismo ni tampoco se distinguen como dos partes entre sí, porque las
partes se comportan de tal manera que ninguna de ellas incluye a la otra; en
cambio, el todo contiene en su entidad a ambas partes, por lo que se dice que se
distinguen como incluyente e incluido. No obstante, también esta distinción, ta l'
como aquí surge, es real porque el todo incluye alguna realidad que no incluye
la parte.' Por tanto, este modo de distinción entre incluyente e incluido puede
encontrarse, a su manera, en la distinción real, en la modal y en la de razón,
pues en cada uno de estos órdenes puede compararse aquello que se comporta
d u m e s t, e t i d e o n o n o p o r t e t e a r n i n t e r d ix it, I P h y s ., c . 2 , substantiam non com
d is tin c tio n e s n u m e r a r e t a m q u a m a b a liis d i - poni nisi ex subsiantiis, i t a i n t e g r u m e n s
s tin c ta m . T a n d e m h i n c a f o r tio r i i n te llig it u r , n o n c o m p o n itu r n is i e n tib u s s a lte r n p a r tia -
s in e c a u s a a liq u o s v o c a re h a n c d is tin c tio - l i b u s : m a n e n t e r g o ta lia e r n ia d is tin c ta , lic e t
s e m i n t e r p a r te s c o n t i n u i d i s tin c tio n e m r a - u n i t a ; im m o , n is i d is tin c ta m a n e r e n t , c o m -
tio n is h a b e n t e m f u n d a m e n tu m i n r e , q u ia p o s itio n e m f a c e t e n o n p o s s e n t, q u ia c o m -
p a r t e s illa e n o n d i s t i n g u u n t u r a c t u , s e d d e - p o s itio n o n e s t n i s i e x d is r in c tis .
s ig n a tio n e e t p o te n tia . N o n e s t e n i m h o c 24. Distinctio includentis ab incluso, rea
v e r u m , q u ia ib i n o n e s t s o lu m f u n d a m e n t u m lis.— E t h i n c u lte r iu s n a s c i t u r a liu s d is tin c
d is tin c tio n is s e d v e r a d is tin c tio , p r o p r i e h a c tio n is m o d u s q u i c o n s id e r a ti p o te s t i n q u o -
v o c e u te n d o , n o n p r o u t d ic it s e p a r a tio n e m l i b e t tota r e s p e e t u s in g u la r u m p a r t i u m ; n o n
s e u (f is iu n c tio n e m , s e d p r o u t d ic it d iv e r s i- e n i m s u n t o m n i n o id e m , u t p e r s e n o t u m
t a te m e n tita tis to ta lis v e l p a r tia lis . A lia s e s t ; n e q u e e tia m . d i s t i n g u u n t u r u t d u a e
m a te r ia e t f o r m a , q u a n d o s u n t u n i t a e , n o n p a r t e s i n t e r s e , q u ia illa e i t a s e h a b e n t u t
d e b e r e n t. d ic i d is tin c ta e a c t u s e d p o te n tia n e u t r a a lte r a m i n c l u d a t , t o t u m a v t c m i n s u a
ta n tu m , q u ia n o n e s t m i n o r u n i o i n t e r m a - e n tita te c o n tin e t u tr a m q u e p a r te m , e t id e o
te r ia m e t f o r m a m q u a m i n t e r p a r t e s c o n d i c u n t u r d i s t i n g u i u t in c lu d e n s e t i n c l u -
tin u i. S e p a r a tio e rg o i n t e r illa s p a r t e s p o t - s u m . T a m e n e tia m illa d is tin c tio , p r o u t h i c
e r i t d ic i r a tio n is , q u ia s o lu m p e r r a tio n e m im e r c e d it, re a lis e s t q u ia a liq u a m r e m i n -
p o s s u n t c o n s id e ra r! a c si e s s e n t d is iu n c ta e c l u d it t o t u m q u a m n o n in c l u d i t p a r s . U n d e
e t q u a s i q u a e d a m t o t a ; d is tin c tio a u t e m h ic m o d u s d is tin c tio n is , in c lu d e n tis e t in c lu
p a r tiu m a c tu a lis e s t e t re a lis . N a m p a r te s s i, s u o m o d o r e p e r i r i p o t e s t i n d is tin c tio n e
is ta e , e tia m d u m c o m p o n u n t t o t u m , r e a li- re a li, m o d a l i , e t r a t i o n i s ; n a m i n u n o q u o -
ta te m a liq u a m h a b e n t , q u ia , s ic u t A ris to te le s q u e o r d i n e p o t e s t c o m p a r a r ! i d q u o d se
32 Disputaciones metafísicas
como todo con aquello que se comporta como parte; sin embargo, en cada uno
de ellos se mantiene dentro del ámbito de la distinción real, modal o de razón,
porque aquello que un extremo incluye además del otro se distingue real, mo
dal o racionalmente del otro extremo incluido. Por ello, queda suficientemente
claro que no existe ningún modo de distinción que no esté contenido en los
tres anteriormente enumerados.
25. Parece que se nos puede objetar únicamente que, además de la dis
tinción entre una cosa y otra, y entre cosa y modo, puede darse una distinción
entre modo y modo, como muchos opinan sobre la subsistencia y la existencia,
lo cual es más cierto cuando se trata de la subsistencia y de la presencia
local. Porque estos modos no pueden distinguirse con una distinción de razón,
ya que, por parte de la realidad, existen de tal manera que tienen diversos prin
cipios y diversas propiedades y, por último, pueden separarse; todo lo cual es
indicio de una distinción actual existente en la realidad, según diremos. Tam
poco se distinguen realmente, porque no se distinguen como una cosa de otra,
puesto que no son verdaderamente cosas, ya que hemos empleado este argu
mento para probar que el modo no se distingue realmente de la cosa misma
a la que afecta. Ni puede decirse, por último,, que se distingan sólo modalmente,
tanto porque uno no es modo de otro, como porque, con frecuencia, son mutua
mente separables, lo cual es señal de mayor distinción que la modal, según
vamos a decir en seguida.
26. Cómo se distinguen entre sí dos modos.— Se responde que, no te
niendo estos modos ser o entidad sino por o en la cosa a la que adhieren, a
base de ésta ha de apreciarse cómo se distinguen de otros modos, aunque sú
distinción siempre pertenecerá a la real o a la modal, dando por supuesto que
existan en la realidad. Y digo esto porque también pueden excogitarse modos
que sean distintos únicamente con distinción de razón; pues así como la razón
puede distinguir una cosa por conceptos inadecuados, de la misma manera puede
distinguir un modo, como es muy probable que ocurra con la acción y la pasión,
el movimiento y el tiempo, la existencia y la duración,. y otros. N o obstante,
hablando de modos distintos en la realidad misma, como son, por ejemplo, la
htaam beqtuaum t ptoars tu;mtarn adenaliu in dsinqguuolis dm seanheatbinet ednisim tin g aurg
i uremaelite
ntor apbrobip avsima ures qm uoadm um a noit.n
ffic
la
ra titu
tio disin;eqduisiatinillu
n ctio d n,isquoredalisu n,um moedxatre lis,muvm el N m eocdadlite
enr,iqutu em dicqiupiaossuunnutsdnisotin n geusittamnotud ums
in
m c lu d it u ltra a liu d , dis tin g u iru r re alite r a u t a lte riu s , tu m q u ia s ae p e su n t m u tu o e t a d
hisondisearg
tio
liteorsaautist ra
m o d u m cqoutio
nisntaetanbullu
in pra e
altem
d ic
roesinsecludsiso.tinEcx- in
tis trib u s n o n ris
d
vicdeism
ic e m u stin
.
scetio
paranisbileqsu,aqm uodmoedstalis sig,nuum t sm taatin
io-i
com 2 5in
. eatuS r.olumvidetur posse oblici, quia 2.6— . Réspondetur, cumhi modi nonha-
Duo modi inter se qui distingwm-
prateerterrem
in distin e ctio
t m ndem
o u m ,intep rtere
o st minevtenreirimdei-t breeanctuiesasdehaseere
tur
unet,ntitae xtem illa nispeinseaxndreum velesin se-
sptin c tio in te r m o d u m e t m o d u m , u t m u lti q
, elotcaeli.st pm u o m o d
eordatalern o a b a
enpeertin liis
oruem m o dis
disstin d istin
cptio g ua
adqre n tu r;
adlem se m
vre
el
cH euirtiu
tanst ddeessuubbssisiste
e,nim te nntia
tia
maodpianrteonrepiosita
eett epxraisetesenntia
sunetxisdtu tia
istin m
guuti hraa- eexxcisotugnitat.nQm bit,
uooddiidseooladic u p
otio o si»
,qnueiadeistia umo in
posssicunutt
tio n e q u ia n t - est distinguere unamrem,ita et sunpuom
e n im ra tio pe r c on c era
p tu s in ad a etin
qu cati;
to t-
nbsueesna,nttaincddiv deersnaiquperinuctipiasepeatradriiveprsoasssinat,ffeqcutio
ictiaiaam ctudaiclisem disustin cñtio a
nuiseinetiaremexdisi-- me odpausm ,nuet, edset m vaoldtueeptrote bam bpileored,edeactio ne
te n ris , u ; e q et s io ex is
ustint rgeusunetturresre,aclite um r,nqouniasninotnvdeis retinregsu;unhtuocr te auntetiamedtedm uraodtio
isneinetredeipsaaliisd.istm Loeqtis
ue,nduot
D isputación séptim a.— Sección I 33
ssuisntetnptiaraesheunm tiaanloitactis
alis,,avuetrbihigracotiam ,peatrasnutubr- urutm s e shsio
omuinnuium s,estivseubdsisivte
ersntia
arum a lte ra
riutio
s ,nusmicn
ta
dtuism n tu m
tinfa p
gucutunm ro u t
tu,iqm su n t in e a de m re e t sic so lu m d is tin c tio in te r h o s m o d o s es t re a lis , n o
p ro pria m e n tita uteiaom
daclite
, uem
tia
repxrospetenronarghuabm
m e x se n o n h a beeeannntt ra
bidutioe
nseunip
sntita t;m
te
sonruaum
c
m,usneudsqrauistioqnueere
m re q u a m a hitaru
ffic beem ainliqeuqare
tt illa um
i-
si
unneqduecpeluxsrequaqm uuapmm od
aimalite
fficuiur d is tin
netssepluesam g u a n tu
ddisetin r;- rad is tin
tio nMg u u
eaillan tu
rurm inte
.qE r s e re a
tiahoillicemlite r;
tiaom erg o e
bseunnet cmt m o
ountu d
fira
g
eqrg u u n
omnmtu r, q u
oondalehm ia
ab.eEs p
nttcm on afirm
iorems disqtin ctio m
nuem ; msiliaâ
eparet ra
rabqileuasm tio ,
etaliu u
insteraffic
seit;etnaum d i
nushqouciseqsutesuaf-b
u a on atu r; u ia u n s - fic
cqpuuem isquilla eillo re ruqm u a habaeffic
m t ait;liquearg
moidin entita
iila tem e t hipusienocsnsm soigdnuum modm isntin
isctio
d ntin
is iscretioalise.tiaA
modos adpraedictastrès revocatur. mtquin eteinr
rilla
sdea;le e rg m
o hatin
re beennttasliq o luumamdisidtinenctita
tio te
n emm In
m teor
pam ran.ori,nUnid deenst,onqre fedrtpqoussoicdpuonsussintm m uetu o, 27. Adargumentaprionsopinionis,qua-
Solvuntur argumenta
saelio u o
esxeisetesntteutveslem epceornm vearsneea,tqilla an
uiare re
sasl, m tenoudsalepm roceadenreobpisosspuonstita com n,traredsispotin cetio nuem
m
lnte rn quAn e c e
atuvte s rqusei in exteisrtitsecucom aaliq unaturidm enoti- epsot.sseAdsupm rim urg
m reesnptu
onm n d n d
deatubr,ednuteplicreialisenvseul
ta te . e ro m p re d i i a um
eaiu ffic
sdieem ntesratio resnisdivuetrsdausa,esiv suebsilliistem nocdeidsuin ot re raatio
lenm is,veladratioconnisc.luPdrim
endoam tamdqisuatin mctio anperom -
a
34 Disputaciones metafísicas
sidere que la distinción es tal cuales son las cosas en las que se da. En este
sentido, es falso, pues se ha mostrado que entre extremos reales se da distinción
de razón; y, por el contrario, entre extremos de razón se da, por lo menos, una
cierta imitación de distinción real. En el segundo sentido, el argumento puede
ser proporcional o por paridad de razón, por ejemplo, porque en los entes no se dan
más que los reales o los de razón, tampoco deben darse en las distinciones. En
este sentido, no hay inconveniente en conceder la proporción del argumento, si se
hace de manera debida, en cuyo caso nada concluirá contra nuestra opinión.
Efectivamente, si se toma el ente real en su concepto amplísimo, como todo
aquello que no es la nada absoluta y que puede existir en las cosas sin ficción
del entendimiento, así es verdad que no se da medio entre el ente real y el de
razón, y en este mismo sentido concedo que no existe medio entre la distinción
real y la de razón, ya que toda distinción según la naturaleza puede llamarse
real en esta amplitud de significación, siendo ésta la opinión de casi todos los
escritores antiguos. Sin embargo, en otro aspecto cabe considerar al ente real
como aquello que, en virtud de su concepto propio y de su razón formal, puede
aportar o constituir mía entidad propia; en tal sentido, es falso que no pueda
darse medio entre el ente real y el de razón, porque se da el modo del ente, que
ni es un mero ente de razón —como resulta evidente—, ni es un ente real, si
éste se toma en todo su rigor y propiedad, según hemos expuesto. Por consi
guiente, también existe la distinción modal, que ocupa un lugar intermedio
entre la distinción de razón y la real rigurosamente considerada.
28. Segundo.— Al segundo se responde que entre lo idéntico y lo diverso,
considerados según la misma razón, no se da medio, como legítimamente prueba
el argumento; sin embargo, atendiendo a razones diversas, puede ocurrir que lo
que es idéntico en un sentido sea diverso en otro, según afirmó Santo Tomás en
I, q. 11, a. 1, ad 2. Así, pues, el ente y el modo pueden decirse realmente idénti
cos, sin que por ello dejen de tener en la cosa distinción modal.
29. Tercero.— Nada prueba contra esto el tercer argumento, pues nos
otros no decimos que la cosa y el modo se distingan según razones propias y no
pesria
s e radistiorin
nectio et,caquusaale,sitasuuntttare lissein xistim q u etu
ib u r venitita
s suteaemraa tiorre
ffe nissefourm c anlisstitupeorete,stetphro
o o pria
c se nm r
vesetrsaetuntior.
im E t
in h ic
terartio se n s
exntreu s e s t
maetreealia fa ls u s;
inerso ste n
teorcein s u m su fa ls um e s t
deterer eennstisreqauleineetqura n o n
tio p o
ntismsse
:erudm d ari m
aturensenra e d
imiu m m in te
o,duust
d is
etaxtiotin
trenm c n e
amradtio m nisctio is ,
esnsisesrealte co n v e e s tio n is
m e n tu em eissstin
e p o te s t p arolism
p
qeucaum
.crtio
S n anleddaom im
,seaurg ui-a rig
peroreseectopnro stapt,rientaeqteuesuem stptuenm s,reutaleain n ob eiso
pdaarita te ra tio nrcisa,liautveqluiaratio innise,ntib uqsuenoinn m deocdlaara
listum
m eedsiat;in etteita
r eistiatin
d m c dantuermdisratin
tio tiocntio
is
d isn tu
tin crtio nnisi
ib us d a n d a e s in t, e t h no e
c se n s u et2re a lem rig o ro s e s u m p ta m .
coondcoedifiapt,otensih tilqproupeortio argunm etra
nti,msisednete bito d e n8.t inter idem
Secundum .— e Addivseers
t cuiondnum s e reunspdounm
c
m
tia m csoimncaludceot.ncE tetio
nimc on tra
, ssium os
enasturreapleròinom n -
sunai euatm dcete
marargtio neem smumppta naot;nta damrienmesdeiu m ,
aem p lis e p n e re u m n tu ro b c u n
psic ootevsqteuru
cedssenin onreebsutsosm inninfic
e otionniheilinte qulle
odctuause, dsuunm t div
id eersausnoram
m tioondeos, fie
a liorispin ostsedivuet,rsaq,uauet
m esntis,noent in darieodm ediu m incteonrceednos ig Ditu
.T rheonms,etdix m it,oduI,sqp.osII, s u m a.dic1i, aiddem 2.reSaic-
re a le e t ra tio em s e ns u m lite
netonradtio arinism ; edniu a mmoin m tenis
rddisistin tinctio
c neem
tio x rc
n atu
a lera tio2nr9e.m
etm noihdilo
alem m..—in us habereinredistinc
Neaqrguuem ceonntutra hnoacm qunid -
re
eAtlio iitapotelostcuin ti harec asm
fe u ptlituandtiq
n ineuidicsciripretoare liss;. quamurget tertium
Tertium
m , o s
pròeta om qeunodm eoxdopropporio testcscunm ceiptuensseureaelex ncuonndudm icim
prouspria resmraetio t nm eosdeutm nodnistin
secguunidusm e
Disputación séptima.—Sección I _ 35
según una razón común, como suponen casi todas ias réplicas hechas; porque
de igual manera que se distinguen el ente y el modo por parte de la realidad,
se distinguen todos los predicados superiores, aun los trascendentales incluidos
en el modo, de aquéllos que están incluidos en la realidad de la cual es modo.
D e esta manera, hay que conceder que, en la medida en que el modo es ente,
en esa medida él mismo y la cosa a la que modifica son dos entes y se distinguen
en la realidad o realmente, hablando en sentido amplio. No obstante añadimos
que el modo no es propia y rigurosamente ente, en cuyo caso queda negado
que allí existan dos entes; y a continuación negamos que el ente, tomado en este
sentido propio, sea un predicado superior a la cosa y a su modo. Por lo que no
es necesario que, a causa de la distinción entre modo y cosa, se multipliquen
los entes considerados con dicha propiedad y rigor.
De aquí se deduce que, para la confirmación de aquel tercer argumento, se debe
decir del accidente lo mismo que se ha dicho del ente; porque el accidente,
a veces, significa una forma que tiene entidad propia y que, de suyo, es distin
guible y realmente separable de toda otra; pero hay ocasiones en que únicamente
significa modo de otro, ya sea del accidente o de la sustancia. En el primer
sentido, es contradictorio que en la misma cosa se encuentren varias razones
accidentales, como prueba el argumento; sin embargo, no hay contradicción
en que una sola entidad accidental tenga uno o varios modos que se distingan
de ella con distinción sólo modal. Mas la sustancia, absolutamente tomada, no
significa un modo, sino una realidad propia y perfecta en su ser; y lo mismo
ocurre con el cuerpo y coa cualquier grado de sustancias situado bajo éstos; por
tanto, no puede suceder que estos grados se multipliquen en la realidad sin que
se multipliquen las cosas y las sustancias. N o obstante, también en el ámbito
de la sustancia, considerada en general o analógicamente, es posible que se den
algunos modos sustanciales, en los cuales puede ocurrir que, en una misma cosa
o sustancia, propia y estrictamente dicha, existan uno o varios modos sustan
ciales que se distingan modalrsente entre sí y con respecto a ella, como son la
subsistencia, la unión, etc.
30. Cuarto.— Por lo expuesto se resuelve fácilmente el cuarto argumen
to, pues lo que se ha dicho del ente debe decirse de la esencia reaL Puede signi-
re copm licm a ueneibmi,faqcutaoed; snuapm poenounm tofe d orequoomndei-s olum m nialte aliariu;s,invteerd
l uamc
c idseignntisificvaerlm s obdsutam
u n soe.
tia
sgtin
u u gnutuurntuo renniaseptram
m e oic
d duastaaspuaprte e riorerai,,deistia
tinm - E n t prio
iri p lu riresmoradtio
onreepsuagcncaidtein n e,aduetmarg
tis reum invene-
qA tra aneusceein
utq ndclu
endtaulia
ntu rinin
clusrea in cu m
ius odeost, m abodhuiss. tu en mtita cteomnvinaccitcid;ennotanlem tamheanbererepugunnautmu,navm ei-l
dm ita c o n c
uosdifeicstaienesss,eeadtee d en d u m
nuesrnip e
suem st, q u ate
eisttinregmn u s m
qinuam o p lu
sstin re s
cifìc m
tosa.tSm o d o s a
ubosdtaunmb ip s a ta
tiasevderorem n
simtu m
pro m
licpiteo d
rma liter d
dicetat pneor-n
ip sae,nvealdredim alite uo
rlam teodlo ia t d
quennodno.eN u i
iheilopm in re
us fe ig n
cdtaemquinocsuum oqueseseg,raedtuidseum p ria
esnttiadeecsoubrpohre
ta m u s
eestserigdourooseernenias;entehgoam u m
cum o do n s
esg a m ro
u sp rie
ib i e
ct
o llo c a to ; e t ide o fie ri n ab s
rita p o te s t u t hisi
htuom cm o d o p ro p rie s u m p sqm
tu ueesssuebin p deedicenas- gplic
ra radautissinrebreusipestasm uubltip
s ta nlic
tiis en.tuTram noennm e ulti-
tìa m
id e o s
n u
e p
cecriu
sse s na
o d
n re
e smt p e
ro t pm
te o
r d u
d m
is tin eciu
tios .
ne Em t in
an a la
lo gtitu
ice d in
su e
m s
p u
tab
es ta
p
on stia
s uen t in
d a c
rio m
a m
liq uuini
m s
oed ui
m
pm odtaiteaeret rig
rie muoltip
re lic
su amriptae.rnU iandinedadietaconpfir- ro- esuadbesm tantiare tesseuinsubqsutaibnutia s fiep riprie
ro poteesttsim utpliin
cdeeantio
deunnm em e silliu
t desatec crtii
id e natirguqm uoednt!dicidtu emm desi-t csta
itenrtiadteicstainsteinrtsuenuestvaebl pilla lurem som d aolite
dirsudbi-
fdoisrm a rte
ti ;haqbueianteamccpidroenpsriainm terd
en utita
mtesm igneific
x s
aei 30.
s tin c ti, u t
Quartum
s un t su b
.—sis te
A h
tq tia
u ,
e u
e n
x io ,
eise tc
fa.dlis e«
tinguibilemet sepaiabilemrealiter ab solutioadquartum;namquoddictumest
36 Disputaciones metafísicas
fícar una naturaleza propia y suficiente, de suyo, para constituir entidad en la
realidad, o, más ampliamente, cualquier razón real constitutiva del ente o de
un modo real. En. este mismo sentido, concedemos que en la cosa y en el modo
son distintas las esencias, y que, por consiguiente, hay entre ellas distinción ex na
tura rei y de algún modo real. En cambio, en el primer sentido, la esencia es
única en cualquier entidad; mas los modos que de ella se distinguen por su pro
pia naturaleza o rüodalmente no pueden pertenecer a su esencia, sino que serán
accidentes o, a lo sumo, pertenecerán de alguna manera a su integridad o causa
lidad, como expondremos después al tratar de cada una de estas cosas.
De ahí se sigue (y debe observarse atentamente) que en cualquier entidad pro
piamente dicha hay una sola razón esencial, según prueban, como mínimo, todos
aquelios argumentos expuestos al principio; y que dicha razón esencial es cuasi
fundamental e invariable en tal entidad, hasta el punto de que resulta imposible
que esa entidad se conserve en la realidad sin aquella razón esencial, porque
por ella se constituye primeramente; por tanto, sólo puede existir una razón
específica, como prueban dichos argumentos. En cambio, las razones modales
que tienen posibilidad de estar como inherentes o unidas a tal entidad, pueden
multiplicarse y cambiarse, porque en la cosa se encuentran fuera de su esencia,
según veremos más claramente y en particular a lo largo de toda la metafísica
S E C C I O N II
Se ñ a l e s o m odos po r los que pu eden d is c e r n ir s e los d iv e r s o s grados
DE DISTINCIÓN DE LAS COSAS
deoteesm
P t esigdnic enadreum
ific p ro epsria
tm deneastu seranm tiaere xali.se tu ramspinrim
illa eoillaconrastio titunitu
er;esseunntiad l!,noqnuiapote
e pesrt
suru
re fficm iennteam tu advceolnla
ra stitu
tiu esndqauma m eenutita
m qte
u emrain- ceossnevinncisuint.unaRasdpoenceific s aa,ute
utmarg muom
d aele
ntas, fa
q ucatae
re tioanlisem
. H reoaclem p o scteorio
nstitu
ri tiv
s e asm
n u eonndcsedaim
c utum soindi ptaolissuennttitaesti,sem quultip
asilicadahnaeeretnvtearia
s rivelpoasfsfixu at,e
n
re sseeutoinm
ealiq ordoeaesdsisetin
tem disctio
tiuncetam seesxsennatia tusraetreid i eeot qinuiapain rtic relar!sucm
u la exstraconessta
riu sebnitdamin ediu
iscsu,rsui»t
utanteic;am odm
taondtu oeresatleem s s.enP tiarioin
ri ctaum a enetseennsti-u totius M
lib etaphysicae.
sesesuedm o d ailitc
aurtedtnis,tinqugiuaubntuilla r, enxonnatu p o rassurenit SECTIOII
adtegsrita e
um e
m ss
ume ntia e
pecrtiniu s, s e
eanlita d
tetesm ve l
aliqa c c
usoumid e n tia ,
oddeosin v e
ad l
QUIBUS SIGNIS SEU MODIS DISCERNI POSSINT
VARII GRADU3 DISTINCTIONIS RERUM
in te m v el a u s e iu t r- ficu1.ltasconsistit indiscernenda.—
g(quulisodpvoasld teeaneoxtaponndeum m use.st)Exinqquuoalib seeqtuitu
e n m o
I n quo sita sit dificultas
a fin de tener unos caracteres generales que puedan aplicarse a las cuestiones
particulares, conviene hacer unas breves consideraciones, suponiendo que, para
que nosotros distingamos algunas cosas con distinción mayor que la de razón
raciocinante (sobre la que nada es preciso añadir, ya que es totalmente ficticia),
es necesario, como mínimo o principalmente, que tengan distintos conceptos ob
jetivos y, según ellos, razones formales de alguna manera distintas. Porque,
a no ser que se conciban por lo menos de este, modo, ni se conciben como dis
tintas, ni habrá razón alguna para preguntar cuánta o cuál sea la distinción
que entre ellas existe; en cambio, supuestos varios conceptos objetivos, será
muy acertado y legitimo preguntar de qué manera se conocerá si tienen distin
ción en la realidad, y de qué clase sea esta distinción.
dgaenm e colia
ra nvesnigiennatiahm a b e cauníntur,aliaq.uUa taedrgopaartic
e liquua maale
re nemat,uvneiolneita
m uqtuare
m alite
barbebdaisniu
t nagmatu rnet,t
ilta
la
bare revsiteqruadeicstioe n ndeassaupnpt,licsuar!ppopnoesnsindot,,untonanliq ulla
ua stio
ignneummeqsutam interartio
filanisessra
etio
mcaio
in re
a m
ta e jdisatintq uce
tio n o b is d istin g u a n tu r p lu sq ua m ra tio n e ra adueaoeaacptuaarte
lem ailiq uam ecxanssaeturtio
racreoi,mm seuu-
am dudcm in
erean,steequu(d eesqtuaprodrs
iaim pto
rim
istin
u scctio
isconnceecpetuo nnfic
eta
sssariu
nih
m), ilutopm oin
rteit
esoses, uett
q
nV isIIeTstoD
p
re
oc.,tocru
ic . m1
s it.
,lo
,
H a
etcosudme
eitu
c roexquA
im ristoto,teule
in b ,
i
hseacbuenadnutm diseotin c s
siarantio niehsofo rm alte
lerno
bie
saliqc tiv
udoom oodno- sicinquit: amplius, si potestbiA
altero esse, non erit idem; u
dterum strie
leexx.AAupghuros--
d
cqip is tin c
ianetuta s,
rnuellaqu
ccra is
ontio c sa m
cipieinnqtuurireuntdidisqtin o c
cntata, ñveel dtiniso.,idVInodtaet.TSrinuin.,ice.tia6m p ote s t
, ubi cumdixisset:
qpuuluaerib
lisurit
ssitcin o te
n cre e
p a
tibdu is
s tino c
btio
ie c ;
tivsup
is
,p usaitis
o
o p tim everoent
In unoquoque corpose aìiud est magnitudo,
diud figura, ta lemprobationem
m e rito in q u iritu r q u o m o d o co gn o s c elu r a saliud
ubiuncolor,
git: Potest enim et diminuta mag
inrehabeantdistinctionem,etqualisillasit. nitudine manere idem color et eadem figura
et mutato colore manere eadem magnitudo
et eadem figura, et figura eadem non ma
Signum actualis distinctionis in re nente, tam magnimi esse et eodem modo
creeip2tu
. s oDbiccotivpirim
ie o:sqeuahnadboecnutmuqtueadupoarte
ita con coloralum, et quaecumque alia simul dicun-
tur de corpore possunt et simul et plura
ita uett inunuin
mdivsm ideuoalio
sepain rarirepruomssinnt,atuvra
el sine caeteris commutari, ac per hoc multi-
plex esse convincitur natura corporis, sim •
38 Disputaciones metafísicas
la naturaleza d e l cu erpo e s m ú ltip le y no sim p le en manera alguna. A base de
esto demuestra también más adelante que el alma humana no es simple porque
tiene varios actos y afectos, los cuales —afirma— son distintos, y a q u e pueden
encontrarse un os sin los otros, o unos m ás y otros menos.
También los escolásticos utilizan frecuentemente esta regla, como se paten
tiza por el Maestro, I, dist. 8 ; Durando, dist. 30, q. 2 ; Escoto, Jn II, dist. I,
q. 3 ; In 111, dist. 8 , q. 1; Ockam, In 1, dist. 1, q. 3 ; y, en el mismo lugar,
Gabriel, q. 3, a. 3, dub, 1; Herveo, Quodl. III, q. 3; y, entre los metafísicos,
usan esta regla Juan de Gante, lib. V I M e ta p h , q. 10; Antonio Trombeta,
lib. V M etaph ., q. 3, a. 1; Fonseca, lib. V M etaph., c. 6 , q. 6 , sec. 1. De
igual manera el Ferrariense, lib. I P h ys., q. 10; Pablo Véneto, lib. III Phys.,
text. 19, y Astudillo, citado en la sección anterior. Emplean asimismo esta regla
otros muchos autores para probar la distinción real entre la subsistencia y la
naturaleza creada, según se advierte con claridad en Egidio, citado en la sec
ción que precede, Medina, III, q. 4, a. 2, y varios más, a los que aludiremos
posteriormente en los lugares oportunos. Con el mismo argumento puede pro
barse también que la inhesión se distingue de la existencia del accidente y que
la dependencia o acción se distingue del término, de todo lo cual nos ocuparemos
a continuación.
3. Se demuestra por la razón: si las cosas que concebimos como poseedo
ras de dos conceptos objetivos se encuentran unidas en la realidad y se sepa
ran después, ambas quedan existiendo en la realidad después de su separa
ción o una deja de ser y la otra permanece. Si ocurre lo primero, es necesario
que las dos se distingan ex natura rei, e incluso realmente; en primer lugar,
porque resulta imposible que lo que es absolutamente idéntico se divida y separe
de sí mismo en la realidad, pues ello implica manifiesta contradicción, ya que
no se puede excogitar mayor unión en una cosa que la total idenddad en la
misma cosa; antes bien, aquello no es unión, sino unidad. Por consiguiente, de
igual manera que es imposible que lo indivisible se divida, asi también es im
posible que se separe de sí mismo lo que es absolutamente idéntico. En segundo
lugar porque, si aquellas dos cosas permanecen separadas en la realidad y no
utra
nuriom;nqouniaesdtemeosdsuesntia alte
l! riu
ra stionneequm eoedi,conu-t puatru ra m
b quesueonru
ilia t; m qudaeergporaepdoicsitiv
illu toum m o,doposset--
vidiim
re c uuiu
s,sesetstesm seodaucstu; eurgnitu
o m q u asneudceauffix
m uum
q e qduisatinmctu sem paraatu liqr,uonom noedst;oeera rgtoaqbuanedooqeuraot,d
aciiqo n ueidrvepdo,teessttsseigpnauram
s rieavbidaelio
n s neotnseepssaeram tuom - e n x
uis
s ten
ims p mo sasn e
ib t.
ile T a
s n
e pdae m
ra ,
ri q u
idiaem noonmensin tomia
dduism tin c illiu
ta s;alite
re eritraebrgaoliav,evlere l sopdeurssaelte
m ipsriu
am s s seerv
ipsaoto, duerrostru
q uceto; aseltedrooste
exntre summ o,esqtunaom n cpoons
re
m idre
o u s alite
ip sredreisatin
litecrtaed,istin
ratio
g u neeturcuaiu bsaliaetiarem . seextreidem m o ; aerg seoipnsoeqsueepapra o riritmaanlteenrotenuotro
te n mquae
eS xilsateuntesmm daunoeaita
t e stepnaoranntua rin
liu d , re
n e uetssuenuem
c s t nraetio
nte,;sueprgpoo,nitu quortieinsfie re ridisptin
otecstio
t ta. lis
E t seidpeao
quutiasalte im rn
po m
ss odlealite
ib e srt dUtistin
id geum antu s r. ePtrim
it n o on, vaaiiq ldueiderrare anlet pqousiitiv
exuism tims ainnetqreula
o tio
p nte
o ems t esnse-
fu
seit;
x is te ebrgato,etsaiiiqhuoid
cm noannetexeisxistittenqsu,ondonapnotesa- ddaism tinengtu
u macm
i tuaanlite
ererinetreaippsaarte , etretairnaebnip nosno
ssqim
unutlesesxeisin te reret id
e t emn o om
n enxin
is ote,reat.lioqSueicuidnedmo , fu
tranddicatio
mennisto.;N easm
te,nsim i ala
repetio rtainimpslic
u a adesosecnotia
n-
usaitiv
paolio ndoum haeecst diduoquitaodseinpara re ntutor,llitu
aiiq
r uaidb aeiiq t upid
o stereaalenonest,eset,t m nuanncente estipfusnodafu mnednto a,
e t d e s in it es s e, s um e n d o la te a iiq u id m e n to
nelacctio in te g ro
ss,eseitstauliq in
tuqoujdm s u a
qoudid e n tìta
illure te
deip e t e ss e n tia
st,saqu(foisdtinees-t
vtiteldm isotin
dogureituali;r ctaonletraenimnihil,supppro onim om usniesre se re oin
40 ___________________ Disputaciones metafísicas
lo contrario, lo absolutamente idéntico según la realidad dejaría de ser y per
manecería.
4. S e refuta una objeción.—’ Pero se objetará: animal está, en la reali
dad, unido a hombre y es separable de él en el caballo o en el león; sin embargo
en la realidad no se distingue del hombre, según se ha dicho antes. Respondo:
por eso dije, en la regla propuesta, aquello qu e en la realidad y en é l in d ivid u o
es separable ; pues animal (y lo mismo debe decirse de todos los predicados
semejantes) es separable de hombre únicamente según una razón común con
cebida, en virtud de la cual no tiene ’a nidad en muchos si se considera en la
realidad, sino sólo considerándolo en la razón. No obstante, en cuanto animal
está en la realidad y unido a hombre en el individuo, no es separable de hombre,
porque este individuo animal, que en la realidad es este hombre, nunca puede
permanecer en la realidad si no sigue siendo hom bre; ni, a la inversa, puede
conservarse este hombre sin que permanezca este animal.
5. R espuesta a una réplica teológica .— L as relaciones divinas n o son , e n
m o d o alguno, realm ente distintas d e su esencia.— Se puede insistir: al menos
en Dios, la esencia divina está unida en la realidad a la Paternidad; y, siendo
numéricamente idéntica, es separable de ésta en cuanto se encuentra unida a la
Filiación; sin embargo, no se distinguen actualmente en la realidad. A causa
de esta dificultad, algunos teólogos parecen admitir una distinción actual que,
en la realidad, es, por lo menos, modal entre la relación y la esencia divinas,
opinión que suele atribuirse a Escoto, pero que se encuentra más claramente en
Durando, pues Escoto habla de manera bastante oscura y muy en general acerca
de su distinción formal. Mas esta explicación, en el sentido anteriormente ex
puesto, implica gran falsedad y está en abierta contradicción con la divina sim
plicidad y perfección. Pero dejamos a los teólogos esta discusión y respondemos
brevemente.
E n primer lugar, negamos que la esencia sea separable de la Paternidad,
pues una cosa es que sea comunicable con la Filiación o procesión y otra que
sea separable de la Paternidad; antes bien; exige, por su intrínseca razón, co
municarse a aquéllas de tal manera que no se separe de ésta; luego aquí no tiene
aplicación la regla establecida sobre la separación. En segundo lugar, se res-
tusem c4u.nadObiectio
ufu
mndream mendissolvitur.
dto
es;inaeliq
retcjue—in
sseSídeeedm
t omoam n nere
inot, Dte ernoitadiv
ti;inaetesesaednetia m ensutm ineroreecsotnsnein p era
a »bpili*
a-
netam an im a l e st in re co n iu n ctu m bhiic
o m ieins:i atabmillae n qnuoantenduisstinegstuucnotu niu r ncata
ctu filia
alite tio
r nin
!: re et
le e nees;t esetptaarambeile
n naobnilio
d istininguitu
equroinvre el ainb ta ipte sam . Aaliq
d muiittethreeolov gi,enpturorpdteisrtin
id hacntiocndeiffìc
m ucl--
a
A
in lop,routpossuita
praredgicutulam d ei:st.IdRequod
is spondineturer,id eo tula
ipsa re
aletio
m ,cm
n et in d ivre
in a ipsaetsaclte
m ss rn
en mm
tia od,ale q m
u o d insteor-
et in individuo est separabile; a nuim apiraenedim le tndtrib uinaSm coto stu
edscola riu sriuid stenvtitaldeDuin-
(e
cdautist id em
)scoolu e s t
muensetmd e om n
sepraaraib u
bniles s im ilib
abchoonm s
inem i-
se,cusne cm raoam u s;
muEnaivloero quituS c o b s c u s
rntednetiasuaindpisratin ecictiotonssefe ru
cinunm m duum a m
qseudattiratio tio e m c e pta
nonnetahanbtuetm;inqureateunnuita li.
m ensatevsaim
teero ldeplidfalstaatims e utltupnerfe e
tqucetioreni.pugHd naanncsdviv n s i
ltis s v d is p uta tio n e m th eeo log is re lin q u im u s ; e t e
rero-
hahnoomim aii,ensotninesret seetpin
in
coin,dnivunidqúuaanmanpim a rabinile
divaidbuhoocm
asltqin
oin
niu
e ;ncntuam m
uodreinmareneerestnhisici aselius p o n
ntiadmem u s
enssimb re vite
e essespearar. bmP rim
ilemm o , n e
aabile g
pama n
tem d o e
itatios
te;--
m h o m o te oteasi.t du bnile im d es
velaprot e cteesm
sio c o
ni,te;aliu u nic
dinvpeorotiuessseexsin filia
eptrin
ara
raare5n.ehaic
thhoom moo, ñqeuqin
uedeure cotnvheorscoanpim
siliis
ecaura tiop a ita
nheacsunaonpossetu q ularettuita coonmm uonichaari
m re
Replicete theologicae respondetur.
distinctae.—
—
t a
Urgebis:.namsalternin bet hiclocumrégulapositadeseparatione.
Relationes divinae ab essentia nullo inodo b p a r; n e rg
Disputación séptima.—Sección I I ______ _______ ______ ____ ___ 41
ponde que es absolutamente propio de una cosa finita el ser, de esa manera,
comunicable a muchos realmente distintos entre sí, sin distinción de aquello
que les es común, a no ser únicamente con distinción de razón o virtual; por
consiguiente, aunque —refiriéndonos a la separación en sentido amplio y consi
derándola como la unión con otra cosa realmente distinta— es un óptimo argu
mento, en el orden creado, que todo lo que se une a otro que es realmente dis
tinto es, también por su parte, distinto del otro extremo en la realidad, porque
una misma cosa finita numéricamente idéntica no puede unirse por identidad
a cosas realmente distintas, sin embargo, cuando se trata de una cosa infinita, este
argumento es nulo, por la suma simplicidad y perfección de esa cosa; y en esto
consiste el misterio de la Trinidad, que admitimos por fe sola y ciertísima.
mSeucnuicndaboilerem spuoltis
ndenint!teressseedillo is tin m
ctisodoreaclite
oinr,- m s u affic
nereie n ssineafgauliom ,ennotunm tam d entinectio
is connisversmo,odèast
nspin eroepesriu
dt,isntin
is ctio
i s
mlaretei inonlaeraabtioneeosqeuuodvirtu
fin ita eosim plic
illisalite
ite
cor,mm es
r;tioenteidpero
use lis
s u , pnta
m one.P
o, cexedehnutiiusam
tario
mernpam
ssoedrtio rs
neep.ara
aio
s aris
tis
Ptio
oste psro
eubatareaelis
rionronprom st
buatuinpro prie
pre
tuar,requcte
ia
qcounam iu v is
nactutio neopctimlo q
umumu e n d
aiiaargreumd e s e p
deisntu a
tinmra
ctasit,reqaulite r cdoenstruvinccto i s
ituarlioearenxtre remm n e
qhuaabeerepopteesrtsemasnuaem re
in
qesusid c re ctia
onm ris
iunipgsitu rcinum adlio recatulite radbistin id
cro -
to re aelitasteeumein deenptia
enlitc o ,
dernteabrin trinesxetre
cem eto,enqtita -
eeaxdtree c
mon,um qeuro u m re
iapneornidepnotita istin
testetm m
uncaoniu a ltc
rensgifin ita tiv
desetstru s s
ídepotecost,ncip sdaim illo
anednteex;tre nom nuvm u o d
e,roqpuootd
e m c u m in lu a liu
hrem o bcusnurellu
a m e
alite
iu m
s
rarg
s
disutin
im p m
lic
cntistu,m
e
ita te m
tarne
e
et,npinrore
st p e rfep te
c
infin
r
tio nseum
ita- ta
m ;
detestru
ta le m e,íqpuoiate,st,uthsaubpepreoneitu
s t, u t m a n e re n o n
xr,seillu
p o s
prodpria
sit s e
inex'
m
tre
a menuti-
lte rom ;-
eact hceortis cessim t amyfid steeriu m
tenemus. T rin ita tis , qu o d s o la s e d a d h o c su ffic it u t s it m o d u s e iu s
; im
m
m oodhaoli,ceusttpinetrin r s seecmum a n,euretdnixo imupso,sseitntita
n n elic
Signum distinctioms tautmn modalis
D ic o s e c un d o : s e pa ra tio u n iu s a b alio
, sexpapra
e ra liedicactatusaebpara eotiocnueiusnoenstpm o odstusc;onecrg
te luo
6.
qlautuaer),soidlum est,esintnqounam unuutum ae(uxtretvm ulgumoappopteesl-t dfirm im aatuior;rdnisatinnactioitaqcouam m paramtuodralis
m.otuEst lo cocna--
42 Disputaciones metafísicas
sentarse con el que se sienta, la acción con el término, y nadie que piense recta
mente establece, entre las cosas indicadas, una distinción mayor que la modal.
7. U n detalle d e interés.— Alguien podrá preguntar: suponiendo que sea
cierta esta regla, cuasi negativa, que de tal separación no se colige necesaria
mente una distinción mayor, ¿es verdadera también la regla positiva, a saber, que
las cosas que sólo son separables de este modo se distinguen también sólo modal
mente y no con una distinción real mayor? Pues tal regla parece incierta y, por
tanto, falaz; porque, si bien aquella sola señal no es argumento suficiente de ma
yor distinción, sin embargo no parece señal suficiente para negarla. En efecto, pue
de ocurrir que la inseparabilidad que procede del otro extremo no surja de nin
guna identidad o distinción menor, sino de algún modo de dependencia más in
trínseco y separable. Por ejemplo, el sujeto y el accidente se comparan de tal ma
nera que aquél puede permanecer sin éste; en cambio, éste no puede permanecer
naturalmente sin el sujeto, aunque sea tina cosa distinta de él. Y hay quien piensa
que algunos accidentes, incluso siendo realmente distintos, no pueden conservarse
sin sujeto ni siquiera de manera sobrenatural, como sucede con los actos vitales
y otras cosas semejantes, si es que existen. Luego, o es falsa o es incierta aquella
regla positiva.
Respondemos: una cosa es hablar de inseparabilidad natural y otra hablar
de inseparabilidad en orden a la potencia absoluta de Dios. Pues si sólo se
parte de la primera no es posible construir un argumento suficiente para la in
distinción real, considerada de manera absolutamente propia y rigurosa, como
prueban el argumento expuesto y el ejemplo sobre el sujeto y el accidente. Algo
parecido ocurre con la materia y cada una de las formas materiales; la materia,
efectivamente, puede separarse de cualquier forma individual y conservarse sin
ella; en cambio, ninguna forma individual puede separarse naturalmente de la
materia, de manera que se conserve sin tal materia.
8 . S e sale al paso d e la objeción. — Por el contrario, si se trata de la in
separabilidad en orden a la potencia absoluta de Dios, se emplea el argumento
siguiente, que es muy probable: las cosas que se comparan de la manera antes
lis
te rmadinum mo,bilein , rsesqsuioaeandullu
te sedsenqteumi , acctetioseand- ilio
re tia ,.eE tiatm aliq
s i usiinetxisretim
a anrtdnisotin
lite nncutalla,naocncid p eons
dtiaale t,m m .aioremdistinctionemponitquammo- sseerveatiati,mustuapcetu m satu v ralite
ita le s restinsei squubaieecfo torta cosnse
nteet7g.aativ Quaestiuncula notabilis
liqau,ise,xehsto a c ssirepavraeratienheaecno.re
n
— Sedquqausiae-vsuelntfaalslia
gnuelac e s
s a rio e s se lo qauiessdim
tevilia
els.einpIlia
in caerarta
b
e.rgR
ilita
oesppoosnitiv
te n atu eatu
dra rreaagliu
li,
ulad,
liu d-
ceodllig atu
m i m
rem a
guolaio re m
vseera d istin c
sit,biliatio n e m
ea,susncilic , a n
ent,tuqm p o s
uaeetiaitiv
hom a v e
c ntiaomro dDe in s e p ara
eistasbusffic b
oluie ilita
tanm te
.arg in
Naum o rdetuin
xme a d
prio po te
riinisin n
ola-
ta
m n m
odteaalite rV d o
disidtin p a ra
gruienetim noinncm t, ta
aio,riatqdisutin cdtio n
dsuism p o te
tinpctatio nuistrearg alisum s
pero priis m
sfa
im e netumet in su rig ocreit
nfaslla li. e tu e rta e a e o e , n tu m c c o n v in
srisignduxism tanlisonre
tin ctio s gusla
it u ; nieanm
ffic
nisne,gnaonndam s
vidm
,arg
etu
licuemteillu
rretam n tu dmsm
mednisstin
oaluiom
igcntio
um - estim eile
xem
tedriaivlib dpelum
uas;fom
matederiasubeie
ate ria erat
nim
cstoing eutlisacfo
poste
cid
rm
setilla
eniste;mae-t
aqcuoanlib et
snueffic ie ns ad
mq.uFaeieriesteneim paorte
testalte a io
utriuilla in sepm ai,rabnili- in
vlite id u
ar!;rsenpualla rm a s e p a r!
vearomatatelisriafoita et in
rmautpsointeestilla natu s e r
ran--
ta
octios
riantuerseexdid x
enatitap teoam liq s
uoadveeplem e x tre
ineonritiadeism o n
tina-- serv etur. ra r! c o
gsuisbicinctrin s e e
cx o eliq
t u
s e pa raod
b ili. U t,n vde rb i g ra tia , s it8 .
s e rm o d e in s
Obviam itur obiecto
e p a ra b ilita te .—in A
ordtinveeroa,dsi
scuidbeiencstu tummpeotssaitccm idaennesreitasinceom a cpcaidraennti»
te ,:auct aprg oteunm tia
e n m
tu m Dseuim aitu
bsor,luetaam q,aveapldraeedpicrotobam
u bile
ont
ve ro n o n p o ssit n a m ra lite r m an e re d
sine subiecto, etiamsi sit res distincta ab mutuoseparata, tantumdistingui modaliter. o c o m p ara n tu r e t c o n s erv a ti n o n p o s su
Disputación séptima.—Sección ¡I 43
em s oednutia
s salte m o riu
d i s,esntequuteneonconptra o srio
sit ,esqsueìanisdeì statin
m gquuaum
nturerstaem t qreusa;mergreosdeisttin
mogduuusntu
re<
r sead
re
uunnitu itu sraecttunoenicau]io iusuensio tnm odm
is uso,dqou,ìautsesìp a so
tis literir.pD
fie o ixsitauuttedm
te uper se et immediate,
o m o d i eius d em re i p oqsuiniat
s
ddéisctin larac tuem
ta , q eusot;dinerg te ondilla
im uds,uovev]eelrueru n tnmtoredsi m utu
eintte tunocunnounseresscetesin coellig
alte rordeisttin
itu eccotio
ntra
rerio
a ;
lis
re
aqliu rudmeritdìstin m cdtauru
o s ma ,ltevriu
elsure nuim disetin
ritctarees; eett m a r illo
lite r s,quqeuniado,,Jicsaelte
lo t nrnonrara tio
tion neresiuiqufo
e amr
d uisotin
cugm u qeuneturisre toarulite
mr,m voldopru
e erm se sveelhraabtio
eannet mle odiiie
m id anntita
e t, te
hambenett ninete u rrseilloqru
te uammdeasmt serepaa-
re pdra ruem c e d deìsnti.tincStaeruc umn d,aiupxrotabadtuier,taqin u ias,ecqtio
u a nne ra bilis
dific at., itautconservetursinerequammo-
stru iom dueotita
im u n usm
pcoatesrattio
ehasbineentaulte
esnseem
tro
mutu c
mooddiusestalte
onsseerv
o paara rinpeous-
ti,
riurasa,nqereuianodne
10. A tq u e e x h is c o n s ta t n i h i l r e f e r r e
q u o d h a e c s e p a r a tio n a t u r a l i t e r f i e r i p o s s i t
in trin se ut v e l d e p o t e n t i a a b s o lu t a , q u ia ta r n e s s e n tia le
qpveuora esâmtillo
ânru em reecrituiusveera stm osdusse;cuem rgoauffe trurem nes-
e s t illi r e i q u a m n o s t a n tu m m o d u m a p p e l -
e n tita te m q u a e core
n s erv a ti p o te s t s in
la m u s e s s e a c t u a ffix a m e t m o d if ic a n te m
r e m c u iu s e s t m o d u s , u t r e p u g n e t e i d e p o
a*lte
u n ra
t .reEarg ornedcisestin
lite seguesi,t eqauiaq_uadeishtin uiu
g usum notudir t e n tia a b s o lu t a c o n s e r v a r i s in e illa r e , s e u
a lite r q u a m a c t u m o d if ic a n d o illa m . Q u a
r a tio n e n e c m e n t e in te llig i p o t e s t f i g u r a se
aparterei cumsepararipossint,etnondi- p a r a t a a b o m n i q u a n t i t a t e e t r e c u i u s s it
4 6 _________ • Disputaciones metafísicas
ni una relación sin fundamento —si es modo de éste—, ni un movimiento sin
móvil, ni otras cosas análogas. La razón de ello ha sido dada anteriormente: lo
que es de esa naturaleza no tiene, en virtud de su propio concepto, entidad su
ficiente en la que se conserve, sino sólo por una cierta identidad con aquellas cosas
en las que está; luego todo lo que es separable de la manera indicada, incluso de
potencia absoluta, no es modo, sino cosa distinta.
Así, pues, en lo que atañe a inferir la distinción en la cosa misma, nada im
porta que la referida separación se haga natural o sobrenaturalmente; sólo en
cuanto a nosotros podrá ser más clara la distinción cuando la separación se
realice de manera natural, aunque a veces se nos manifiesta por medio de los
misterios sobrenaturales, cuyo conocimiento ayuda en gran manera al de las
cosas naturales. Asi, gracias al misterio de la Eucaristía nos consta, con certeza
mayor que la que podríamos tener por conocimiento natural, que la cantidad es
una cosa distinta de la sustancia.
11. Observación importante.— A este propósito también puede advertirse
incidentalmente que, aunque a veces no haya tenido lugar una mutua separación
y conservación de dos cosas, sino sólo de una con respecto a la otra, ello nos
basta para inferir la distinción real, como en el ejemplo citado; pues, hasta
ahora, Dios no ha hecho que la sustancia material se conserve sin la cantidad,
sino únicamente que la cantidad permanezca sin la sustancia material. Y, sin
embargo, este argumento nos resulta suficiente para colegir que la cantidad y
la sustancia se distinguen, no sólo modalmente, sino también realmente. No,
por cierto, en razón de la forma (por así decirlo), sino en razón de la materia,
pues, en el caso de la humanidad y la subsistencia, ha ocurrido también que la
humanidad sé conserve sin la subsistencia creada, pero no ha sucedido, ni lo
creemos posible, que la subsistencia creada exista .sin una propia naturaleza
sustancial de la que sea término. Por ello, en este ejemplo no concluimos, a
base de la indicada^ separación, una distinción real, sino únicamente una distin
ción modal.
Consiguientemente, en estos casos conviene tener en cuenta, además de la
separación, la naturaleza de la cosa que se conserva sin la otra; pues si se trata
fig
m oudreusveeiu lsre , la
v etio
l m sointuesfu s ndeam
in m eonbro , seit essict ntio
ili, ondusaitrufa m ctarerum mutu, aedseupnaiu
s rastiotanetutm coanbsearvliaa-,
dqueiaajiis q ua seim hilib
u iuussm.oE d ti ra
s utio
n t, ensotnsuhpara b e tatcta
n e , dnisihtin
x ilocmtioinnuesmnre obaislemsuuffic
t initparadedin ic fe
to reensdeam m
pquroaprio cote c o
nscarv n ce p tu s
eneatur,quib u ffic
seudsinie n te m
sosluum e n tita te m
eexrgqouaqduaidm in p lo ,m h a c te n u
ater,riasliss q u id e
ssuoblustam
ntiafa c tu m n
sqinueanqtitao n e
uasntita s t a D
teecsuobn-eo
ide n
qdeuidpotetiia
pra d
edicato n t; -
Ut
s e rv e tu ed m u t sin
dinistin c n.tia
ta Q ubdsom
o lu
e
otad,onosnepeasratbm
rg o a ttin e t a
leoduesst,seedtiarem
d in fe re n d am s schta
o nctianom b ateria
is e s li spueffic
t rmieannesat,arg etum nih en ilo
tu minuust
m
stuera parera ipsapradeisdtin
tio ic ctionnaetu
ta m ,lite
ra nihrilvre e l fesrtupeqm uoad- sgooulu
llig
i. m N
am
omn
usodqalite
q u
uanrtitasetedmetia
id e m ratio n e
etmsure
fo rm
bsatalite
a e
ntia
(u rtm dsicisntin
on
di-
nlite
otiolite r
r dis fia t;
tin s
ctioo lu m qu o ad
qvuearondnootific n o
sepaatus p
ratioo te rit es s e c a
nbaistupreer- nhitam ) s e
teanita d ra tio n e
etssusbinseistesm m ate ria
iasisfa e
ctu ;
mcre no m
etia in h u
mceosntseur-tm a
sm r
uupltu fit,
ernm in
atura te rd
lia u mm ydstenria ,reqliauorucm r n o
csocgennitio u m
vpoestuser;cnreodnim u b
eusst auuttem te n
fatia
ctetunm a ta
necqreuaetafiesriit
Qusom iu v a t
obdisocpoenrstitit a
mysqteuriu a tu
m Em o
ucheasris g n o
tia d a .
emcder-i- atebrm squineusp,roupnria natu su b s is
recesxuebm tia
stapnlotiael!xcpuraiuesdiceta st
tiu n o an tita te se re d e in h o
nstin em1
ctanm
1 . atu aralesum
Attentions dignum
bsctaonntias ,requpaom
ta .
— tu U
pseert.cognitio- re
isb i e tia m o b i
seapleare
p ra e m
te
tiosneedsnoolunmcm
r s e p a ra tio n e m
oilig
oo
pd im
a
o le
rte
um
t
s. Ig
c o
disitu
n s
tinrctio
id e ra in
re
nehm
n is-
a
ter observari potest quod, licet interdum turameinsquodsinealioconservatur; nam
Disputación séptima.—Sección II 47
de algo que es, por su propia naturaleza, cuasi adherente al otro elemento y más
imperfecto que él, y que es, finalmente, aquello que parece poseer en mayor gra
do la razón de modo, conservándose, empero, sin el otro, es indicio de distinción
real. Mas se ofrece el caso contrario cuando aquello que permanece en la cosa es
más perfecto y tiene la principal entidad de la cosa. Tal ocurre en los citados
ejemplos; comparando en sí la sustancia y la cantidad, se ve claramente que la
sustancia es más perfecta, y que, si una debiera ser modo de la otra, no debería
ser la sustancia modo de la cantidad, sino la cantidad modo de la sustancia.
Así, pues, habiendo quedado suficientemente claro —en virtud de la sepa
ración entre cantidad y sustancia— que la cantidad no es un modo, sino una
auténtica cosa, se pone de manifiesto, como consecuencia, que la sustancia y la
cantidad no se distinguen como cosa y modo, sino como dos cosas. Pero, en el
caso de la naturaleza y la subsistencia, consta con mayor claridad que la natura
leza sustancial es la principal entidad de la cosa, y que, si alguna de ellas es modo
de la otra, es la subsistencia la que constituye un modo de la naturaleza, y no
al revés; ahora bien, a base de la separación establecida no se ha afirmado que
la subsistencia sea más que un modo, puesto que no se conserva sin la natura
leza y, por tanto, no es licito deducir de ella una distinción real, sino solamente
modal.
12. Cuál es la base para conjeturar la disiinción entre aquellas cosas que
aún no han existido separadas por ningún medio.— Subsiste aquí la dificultad
sobre la manera de conocer la distinción real cuando no se ha realizado ninguna
separación, ni natural ni sobrenatural. Porque entonces no pueden servir las
reglas establecidas, aunque no resulte contradictorio que se distingan real
mente muchas cosas que, hasta ahora, no han sido separadas de ninguna de las
citadas maneras, como la materia y la forma del cielo. Si se dice que, aun cuando
no estén separadas pueden conocerse como separables, esto viene a ser lo mismo
—o al mecos encierra la misma dificultad—- que si se dijese que se conoce
que son distintas; pues preguntamos de qué modo conocemos que son separables,
si ni están naturalmente separadas ni, hasta ahora, las ha separado Dios de ningu
na de las maneras indicadas.
razón mayor que para distinguir las existencias; por tanto, el mismo modo de
distinción que existe entre las esencias puede darse también entre las exis
tencias. Por ello, suponiendo —y lo demostraremos posteriormente— que la
existencia no es sino la realidad misma de la esencia actual, igual que se en
tiende que las esencias son distintas en la realidad y en el modo, igualmente
hay que entender que las existencias son distintas porque el modo, en cuanto
codistinto de la cosa a la que modifica, tiene su actualidad; luego entre los
dos se da la misma razón e igual modo de distinción, ya se consideren en
potencia o en acto, ya según el ser de la esencia o según el ser de la existencia.
Añádase, finalmente —de acuerdo con la opinión que afirma que la exis-
.tencia es una cosa distinta de la esencia—, que hay posibilidad de que cosas
realmente distintas existan con la misma existencia indivisible, cual ocurre con
la materia y la forma, y con todas las partes de un mismo compuesto; luego
—también en conformidad con aquella opinión— la distinción de las cosas no
se manifiesta de manera suficiente ni verdadera por medio de la distinción
de existencias cuando se trata de cosas cuya distinción es tal que se encuentran
unidas entre si, a las cuales se refiere principalmente la presente dificultad, ya
que cosas distintas pueden tener la misma existencia. Si hubiese alguno que
no admitiese esto, no habría razón para que pudiese admitir, como consecuen
cia, que una cosa y un modo tienen una existencia absolutamente idéntica, pero mo
dalmente distinta, de .manera que cada uno tenga el ser adecuado a si mismo;
por consiguiente, sobre la distinción de las cosas o los modos se planteará la
misma cuestión que sobre la distinción de existencias.
m alit., c. 2, et earn im pugnat quia proprie- connexione actionum , ita u t una ex altera
tates anim ae eadem actione cum ipsa an i- naturali necessitate resulret. U nde e conver
m a prod u cu n tu r, et tarnen sunt res distinc- so duobus etiam modis pcssunt dici aliqua
tae ; et e contrario relatio non distinguitur eadem actione fieri, scilicet, vel aeque prim o
realiter a fundam ento nec figura a quantita et absque ulla dim anatione unius ab alio,
te, et tarnen diversa actione producuntur. vel u n u m prim ario et aliud secundario, qua
Sed non censeo hoc signum esse falsum , si tern a a priori term ino necessario resultai.
debita proportione in teiligatur; censeo ta 16. Igitur, quae priori m odo p er se p ri
rnen esse fere inutile ad cognoscendam di- m o fiunt actionibus in re distinctis necesse
stinctionem nisi qiiarenus aliquo m odo in est u t in re distinguantur, et quoad hoc ve
c lu d e signum sep aratio ns. Explico singula, rissim a est regula supra posila. Quia tota
e t im prim is suppono serm onem esse d t na- ratio et distinctio actionum sum itur a term i-
turali actione seu productione rerum , non n is; ergo, si term ini talcs sunt u t requirant
m iscendo m iracula. Item esse serm onem de actiones distinctas, etiam ipsi erunt distinc-
h is quae ex se et natura sua req uirunt di- t i ; tam en non potest hinc absolute inferri
stinctas actiones quibus fiunt, etiamsi sim ul distinctio realis in ter term inos, nec maior
produ can tu r. C ur autem haec supponam , quam sit in ter ipsas actiones; quae inter-
infra explicabo. R ursus adverto duobus m o- dum possum realiter distingui, u t prodtictio
dis posse intelligi aliqua produci distincta ligni et calefactio eius; interdum vero tan
actione. U no m odo, per se prim o et absque tum m odaliter, ut producilo ligni, et motio
ulla naturali connexione vel consecutione ta- localis eius, quae tantum clistinguuntur ut
Kum actionum in ter se ; alio m odo, cum duo m odi eiusdem ligni; et codem m oda
Disputación séptima.— Sección II 51
distinguuntur res productae p e r huiusm odi ris; et idem est de productione anim ae et
actiones, nam per priores producuntur sub em anatione potentiarum eius ab ip sa;
stantia et calor, quae su n t realiter distincta; nam si illae potentiae su n t res distinctae,
per posteriores vero substantia et U bi sen etiam illa em anatio est actio physice di
praesentia localis quae tan tu m m odaliter stincta, quam vis ab alia resultet et ideo dica-
distinguuntur. Servant ergo proportionalem tu r non fieri p er se prim o. E t similia exem -
distinctionem res productae cum suis pro- pla adhiberi possunt in actionibus tan tu m
ductionibus. Quod quidem veruni est non m odaliter distinctis, u t sunt creatio angeli,
solum quando huiusm odi actiones separa- verbi gratia, et producilo alicuius U bi, seu
tim fiunt et absque naturali coniunctione praesentiae localis, quae ad illam naturaliter
u t contingit in productione et calefactiona consequitur; et productio alicuius quantita-
ignis, sed etiam quando illae actiones natu- tis et figurano eius, quae postea f itj et
raliter coniunctae su n t e t una resultat ex idem est de productione fundam enti et re .
alia, u t contingit, verbi gratia, in productio- sultantia relationis, supponendo eam esse
ne alicuius rei gravi in regione aerea, et m odum distinctum . A tque ita constat in -
moru eius deorsum , qui n aturaliter ad talem stantias seu exempla adducta contra iliarn
generationem consequitur; ibi enim eviden- sententiam non u rg ere; nam in illis om ni
ter et fere ad sensum patet distinctio actio- bus, sicut est distinctio inter actiones, ita
num , quia una fit intrinsece in uno instanti, et inter term inos et e converso.
alia tantum extrinsece in eodem incboatur. 17. C onstat deinde quo sensu verum sit
Esse tam en potest eadem distinctio et con- p rin d p iu m ab Aristotele dicto loco posi
secutio in ter actiones instantaneas, u t inter tura : quae una productione peneranno, esse
productionem ignis et consecutionem calo- idem. E st enim hoc verum de bis quae p er
52 Disputaciones metafísicas
quia n o n potest id em suppositum substan talis term inus non producitur cum unione et
tiate seipsum producere proprie ac p rim a coniunctione a d ipsum producentem , neces
rio, quia, ut producat supponitur esse; e t se est u t no n sit m odus eius, sed res distinc
ideo si prod u cit suppositum , aliud a se ta ab ipso vel m odus rei distinctae ab ipso;
d istinctum p roducit. U n d e edam divinai necesse est ergo ut non tantum m odaliter
personae quam vis u n itatem in essentia h a - sed re aliud distinguatur, vel p er se im m e
beant, o b realem productionem unius ab diate, vel ratione eius in quo est. A t vero,
alia realiter distin g u u n tu r. B ixi autem pro si productio sit accidentalis et term inetur ad
prie ac primario, quia p e r m iraculum fieri aliquid quod u n itu r et coniungitur produ
¡forcasse potest u t aliqua res seipsam repro centi, n o n est signum sufficiens distinctionis
ducá!; tarnen tu n c necesse est u t illa res realis. N am , licet interdum possit interve
supponatur prius alia actione producta, et n ire talis distinctio, u t in visu producente
ideo secunda actio n o n est prim aria p ro visionem, et inteliectu, voluntate ac simili-
ducilo ncque propria, sed solum per m odum bus facultatibus quae producunt qualitates
conservationis ; de qua re latius in m ateria realiter a se distinctas quibus ipsae infor
de E ucharistia. Secundum ita declaratur, m a n t s , tam en hoc simpliciter necessarium
quia, q u id q u id ab aliquo producitur, debet non est, u t patet quandocum que id quod pro
ab ilio in re iosa actu distingui, quia ipsam et ducitur solum est m odus ipsius producen-
producilo debet esse a producente distincta tis, sive per se e t p er propriam actionem
aliquo m odo, m axim e cum po n atu r esse producatur u t in praesentia locali quam in
accidentalis ; ergo e t term inus eius debet se efficit qui se m ovet; sive per actionem
esse distinctus a parte rei ab ipso p rodu tantum resultantem , u t in emanatione sub
c en te; ergo, si aliunde supponatur quod s is te n c e a natura, e t similibus. Q uod si
Disputación séptima.— Sección II 55
dicatur non quam cum que productionem , dem rem coincidere; im m o et finis et agens,
sed earn quae est res distincta a producente, vel finis et form a.
inferre distinctionem realem producentis et 21. Conclusio ex dictis elicitur.—- Vix
product!, hic erit circulus om nino inutilis; ergo p ctest aliquod certum indicium realis
nam actionem huiusm odi esse re distinctam distinctionis dari, quando res huiusm odi
sum u t naturaliter sem per ac necessario sint
a producente n o n potest aliunde colligi quam
in ter se reaiiter unitae et hactenus non sunt
ex eo quod n o n produ citur p e r earn m o divinitus separatae; no n nego tam en posse
dus aiiquis producentis, sed vera qualitas inveniri plures res huiusm odi reaiiter di-
seu forma ipsum afficiens, quod inquire- stinctas, u t exemplis superius allatis co n stat;
batur. sed solum assero huiusm odi distinctionem
20. A tque idem iudicium est de alio sig- no n posse aliquo generali signo discerni, sed
no quod idem auctor ibidem subiungit de in singulis considerandam esse propriam ra-
relatione causae et effectus, nam hoc m axim e tionem essentialem et gradum perfectionis e t
habere potest locum in causa efficienti de m unus ad quod o rdinantur, u t ex om nibus
qua proc'edunt om nia dicta e t applicari suo in unum collectis possit iudicium de distinc
tions fieri; u t verbi gratia, in te r m ateriam
m odo possunt ad causam form alem vel m a
et form am caeli facile credim us esse distinc
terialem ; nam , licet propriissim e no n repe- tionem realem , quia ex com m unibus ratio-
riantur n isi in ter actum et potentiam reali nibus essentialibus m a te rn e et form ae intel-
ter distincta, tarnen aliqua etiam ratione in- ligim us n eu tram earum esse m odum , sed
terveniunt in ter m odum afficientem e t rem veram en titatem ; et aliunde ex variis p ro -
affectam ; in causa autem finali non habet prietatibus caeli intelligimus in eo reperir:
locum, cum finis e t effectus possint in eam - utram que secundum proprias rationes ea-
56 Disputaciones metafísicas
todo y parte, sino corno incluyente e incluido, pues de éstas se sabe que la que
incluye a la otra no puede conservarse sin aquella otra, porque consta intrínse
camente de ella. En cambio, a propósito de las cosas que se distinguen según d
primer modo pueden aducirse diferentes opiniones, que omito por pertenecer
4 materias particulares.
En lo que concierne al primer sentido, respondo que tales cosas siempre
pueden separarse de aquel modo por potencia absoluta (pues a ella nos referi
mos); y no se nos ocurre que sea preciso hacer aquí excepción alguna. La razón
es que, en estas cosas, no puede repugnar que haya separación mutua entre una
y otra por falta de entidad suficiente (como acontece en los modos), porque — se
gún suponemos—• cada una de ellas tiene una verdadera entidad distinta de la
otra; luego si se da contradicción, únicamente puede ser por la dependencia
entre una y otra o por la natural conexión o dimanación de una con respecto a
la otra, porque no puede excogitarse por otra razón. Mas, aunque en este caso sea
legítimo inferir una inseparabilidad natural, ésta no se considera en orden a la
potencia absoluta de Dios; porque —como se ha estudiado más arriba— Dios
puede suplir toda aquella dependencia, ya que, o se trata de una dependencia en
el orden de la causa eficiente, o, si se refiere al orden de la causa formal o mate
rial, no es en cuanto intrínsecamente componente, sino en cuanto que sustenta
y actualiza a una cosa distinta de sí, y se dice que esta causalidad es, en cierto
modo, extrínseca, y que Dios puede suplirla totalmente. Sin embargo, le resulta
mucho más fácil impedir cualquier dimanación natural, no sólo porque aquélla
no puede hacerse sin influjo de Dios, que tiene posibilidad de no' darlo, sino
también porque puede destruir cualquier unión entre aquellas dos cosas y pro
ducir o conservar una y otra con su sola virtud.
Consiguientemente, en esto no encontramos ni general repugnancia ni razo
nable excepción. Pues la que algunos hacen de las pasiones y de la esencia, o no
está apoyada en ninguna razón, o, si hay alguna aparente, demuestra que aqué
llas no son cosas realmente distintas, más bien que la imposibilidad de que se
separen, aun suponiendo la distinción.
23. Se sale al paso de una objeción.—- Sólo podría insistirse en las relacio
nes de unión, por ejemplo, entre la materia y la forma, que se distinguen real-
seu u t includens et inclusum ; nam de his dependentiam potest. D eus supplere, quia
constai, quod aliud includit n o n posse sine vel est dependentia in genere causae effi-
iEo conservati, quia ex ilio intrinsece con ciends, vel, si est causae form alis a u t m ate-
stai. D e rebus autem p riori m odo condistinc- rialis, n o n est tam quam intrinsece com po-
tis variae possent referri opiniones, quas nentis sed tam quam sustentantis vel actuan-
omitto, quia ad particulares m aterias perti- tis rem a se distinctam, quae dicitur causali-
nent. E t ad priorem sensum respondeo tas quodam m odo extrinseca, quam totani
huiusm odi res sem per posse ilio m odo se D eus supplere potest. M ulto autem facilius
p a ran de potentia absoluta (sic enim loqui- potest im pedire quam cum que naturalem di-
m ur), ñeque occurrit ulla exceptio quam in m anationem , tu m quia illa fieri non potest
hoc facere oporteat. E t ratio est quia his sine influxu D ei quem ipse potest n o n da
rebus non potest repugnare m utua separado re ; tum etiam quia potest destruere quam
unius a b alia ex defectu sufficientis entitatis cum que unionem inter illas duas res, et sua
(sicut in m odis contingit), quia, u t supponi virtute sola utram que efficere vel conser
m i , u traque earum habet veram entitatem vare. Ilaque in hoc nec generalem repug-
distinctam ab alia ; si ergo est repugnantia, nantiam , nec rationabilem exceptionem inve
solum potest esse vel ex dependenlia unius rno. N am , quam aliqui faciunt de passioni-
ab alia vel ex naturali connexione seu dim a- bus et essentia, vel nulla ratione n ititur, vel,
nadone alterius ab altera; non enim potest si quae est apparens, illa potius probat illas
alia ratìone excogitan. Sed, quam vis hic rec- non esse in re distinctas quam , supposita
te inferri possit naturalis ¡nseparabilitas, non distinctione, separari non posse.
tam en in ordine ad potentiam D ei absolu- 23. Occurritur obiectioni.— Solum pos
tam , quia, u t supra tactum est, om nem illam set instari de relationibus unionis, verbi
58 Disputaciones metafísicas
gratia, m a te rn e e t foim ae, quae realiter d i- rem autem sensum respondeo, etiam ilio
stinguuntur sicut ipsa m ateria e t form a, quia m odo posse res distinctas separari p e r po
in ipsis su n t adaequate e t tam en non pos teritiam D ei, triplici adhibita exceptione
su m conservar! disiunctae sed tan tu m u n i- quae sub uno nom ine essentialis habitudi-
tae. R isp o n d en te p rim u m , si sit serm o de n is vel dependentiae com prehendi potest.
relattonibus praedicam entalibus, fonasse àlias R atio generalis regulae est fere iam tacta,
n o n esse aliquid reale distinctum in re ab quia, si res realiter distinguuntur, disiungi
huiusm odi unione sed solum m utuam deno- etiam realiter possum ; quae sic autem dis-
m inationem retu rn u n itaru m in te r se ; vel,
iuncta sunt, non repugnat vel contradictio-
si adm ittam us àlias relationes esse positivos
m odos reales partium unitarum , responde nem involvit u n u m a D eo conservati sine
alio, quia regulariter solum potest esse in
n t àlias n o n esse in te r se unitas, form aliter
loquendo, sed esse in te r p artes unitas ; ideo- ter ilia dependentia effettiva, n o n vero es
q u e non posse conservar! sine unione earum , sentialis, e t illam D eus supplere potest.
quia in illa fu n d a n tu r, q uod no n est contra 25. Prima exceptio de Deo et creaturis.—
dicta. S i autem sit sen n o de ipsa unione for U n d e prim a exceptio est d e creaturis re -
m ali, quae est relativa secundum dici seu spectu D e i; sunt enim res a D eo distinctae
trascendentaliter, illa n o n est res distincta e t potest D eus sine illis esse, non autem
a p artib u s unitis, sed m odus earum ; e t ideo illae sine D e o ; no n solum quia D eus est
m iru m n o n est q u o d n o n possit tails m o p er se ens necessarlum sed propter essentia
dus conservati dissoluta ipsa unione cum lem dependentiam quam hab en t a D e o ; la
sin t id em m odus e t unio. ttone cuius, si p e r impossibile fingatur D eus
24. Rerum distinctarum una desimi pot non esse, non possent creaturae esse sine
est manente altera in esse.-— A d posterto- ilio. Q uam dependentiam effectivam ita es-
Disputación séptima.— Sección II 59
El. Y una criatura no tiene, con respecto a otra, una dependencia efectiva tan
esencial, sobre todo si posee la verdadera entidad y realidad de que ahora habla*
mos; porque es posible que aquello que sólo intrínsecamente es modo dependa
esencialmente de aquello de lo cual es modo; pero de esto nos ocuparemos en
otra ocasión, pues ahora no resulta oportuno.
26. S egunda excepción sobre la relación y el térm ino. — La segunda excep
ción tiene lugar en el caso de la relación y el término realmente distinto, pues no
puede conservarse en la realidad la una sin el otro, aunque entre ellos no haya
una auténtica y real unión, sino un respecto. La razón estriba en que la relación,
en cuanto tal, depende esencial y cuasi formalmente del término; por tanto, no
puede surgir ni conservarse sin él; ni, por otra parte, puede demostrarse mejor
dicha relación, a no ser porque la esencia de la relación es tal como ahora se su
pone, según la opinión común; porque nos referimos a la relación real puramente
predicamental.
27. T ercera excepción sobre las Personas divinas en tre sí.— El tercer ejem
plo alude a las Personas divinas, las cuales, aunque se distinguen realmente, no
pueden separarse entre sí en el ser, por la intrínseca y necesaria conexión que las
une. Esta puede reducirse al punto anterior, ya que las Personas son relativas y,
por consiguiente, una no puede ser sin la otra. También se desprende así de la
unión que tienen en su esencia, por la verdadera y perfecta identidad que con
ella guardan, en virtud de la cual resulta principalmente que cualquiera de dichas
Personas es un ente absolutamente necesario hasta el punto de que le repugna,
de manera absoluta y esencial, no ser; como consecuencia, se sigue que ninguna
puede ser sin la otra, porque si ninguna de ellas tiene posibilidad de no ser siem
pre, tampoco podría existir una sin que existiera la otra.
For este motivo, aunque las criaturas no dependan esencialmente de las rela
ciones divinas en cuanto tales, no pueden separarse de las mismas relaciones en el
ser, según la manera expuesta; porque no es posible que existan las criaturas sin
suponer la existencia de aquellas relaciones, ya que son un ente esencialmente ne
cesario; y aunque, por lo que respecta a las criaturas, no sean de suyo necesarias
para su creación, sin embargo son necesarias por lo que concierne a Dios, pues no
sólo se dan esencialmente en Dios, sino que ellas mismas son esencialmente Dios.
Por último, esto proviene, formal y suficientemente, de la unión con la esen
cia por identidad; pues como cualquier relación y esencia se identifican entre sí
de manera absoluta en la realidad, ni la esencia puede existir realmente sin cual
quier relación, ni una relación cualquiera sin la esencia. De ahí resulta que tam
poco es posible que una relación exista sin otras.
Se dirá que este argumento se funda en el principio sentado por Aristóteles,
lib. IV de la Metafísica, texto 3 : Las cosas que son iguales a una tercera son igua
les entre sí, principio que no tiene aplicación en el caso de la Trinidad; de lo
contrario, no sólo se inferiría que una relación no puede darse sin la otra, sino
también que es la otra. Respondemos que, formalmente, no se basa en dicho prin
cipio, sino o en que las cosas que se identifican absolutamente en la realidad no
pueden separarse en la realidad de tal manera que una exista sin la otra o también
en que la esencia y la relación divina no se identifican de cualquier manera, sino de
tal modo que la esencia pertenece a la esencia de la relación, y ésta es un término in
trínseco a la esencia; por consiguiente, ni la relación puede darse sin la esencia
que le es esencial, ni la esencia sin su término intrínseco y absolutamente necesario..
Pero ya basta con lo que ahora hemos dicho sobre este particular.
Caracteres de la distinción de razón
28. Por último, con lo dicho puede comprenderse fácilmente de qué
modo es posible conocer y discernir de otras la distinción de razón. Pues, sobre
todo en lo que atañe a la distinción de razón raciocinante, no hay dificultad algu
na, ya que es facilísimo conocerla, habida cuenta de que no sólo no se da en la
realidad, sino que ni siquiera tiene fundamento en ella; más aún cuando no tiene
diversidad formal ni en los mismos conceptos objetivos, sino sólo a manera de
una diversidad material por repetición o comparación del mismo concepto, por
lo que éste, siendo uno, se toma como varios, según dijo Aristóteles en el lib. V
de la Metafísica, c. 9, texto 16.
En cambio, la distinción de razón razonada requiere principalmente alguna
diversidad formal en los conceptos objetivos, y en ello difiere de la distinción
riae ad eius creationem , tarnen ex p arte D ei nec reiatio potest esse sine essentia sibi es-
su n t necessariae, quia e t p er se sunt in Deo sentiali, n eque essentia sine suo term ino
e t ipsae essentialiter su n t D eus. D enique intrinseco e t sim pliciter necessario. Sed de
form aliter ac sufficienter id provenit ex his satis p ro huius loci occasione.
unione cum essentia p e r identitatem ; nam ,
cum quaelibet reiatio e t essentia sint in ter S ig n a d i s tin c tio n is r a tio n is
se om nino idem in re, neque essentia esse
potest a p arte rei sine qualibet relatione, ne 28. U ltim o ex dictis facile intelligi p ot
que reiatio quaelibet sine essentia. U nde fit est quom odo distinctio rationis possit d i-
u t neque etiam una reiatio possit sine aliis gnosci e t ab aliis discem i. N am im prim is de
existere. Dices, hoc argum entum fundari in distinctione rationis ratiocinantis nulla est
illo principio Aristotelis, IV M etaph., text. difficultas, quia, cum haec n o n solum non
3 : Quae sunt eadem uni tertio, sunt eadem sit in re, sed neque etiam in ilia habeat
inter se, quod in T rin itate Jocum non ha fundam entum , faciliime cognoscetur; m axi
b e t; alioqui n on solum inferretur unam re- m e cum neque etiam in ipsis conceptibus
lationem non passe esse sine alia, sed etiam obiectivis habeat form alem diversitatem , sed
esse aliam ; respondetur form aliter non fu n solum quasi m aterialem p er repetitionem ,
dari in illo principio, sed vel in hoc quod ea vel com parationem eiusdem conceptus, quo,
quae sunt om nino idem in re non possunt cum unus sit, u t pluribus utim ur, sicut Aris
ita in re separari u t u n u m sine alio existat, toteles dixit, V M etaph., c. 9, text. 16. D i
vel certe in hoc quod essentia et reiatio di- stinctio autem rationis ratiocinatae im prim is
vina non utcum que su n t idem , sed ita ut requirit diversitatem aliquam form alem in
essentia sit de essentia relationis et reiatio conceptibus obiectivis, in quo differì ab al
sit intrinsecus term inus essentiae; et ideo tera distinctione rationis ratiocinantis: cw»
¡Disputación séptima.— Sección I I _________________61
SECCION III
M o d o s d e c o m p a r a c ió n d e l o id é n t ic o y l o d iv e r s o , y a e n t r e s í ,
YA CON RESPECTO AL ENTE
vero sine ulla huiusmodi comparatione vel illum impugnant. Et quidem si identitas
fictionc in’ellectus dicitur aliquis idem sibi respectiva sumatur inter res tantum ratione
fundamentaliter seu negative, quia non est ratiocinata distinctas, ut sunt homo et Pe
a seipso diversus seu divisus. Atque hoc trus, merito improbatur illa sententia, quia
posteriori modo potest identitas inter passio- identitas Petti ad seipsum vel ad hominem,
nes entis numerari, quamvis illa negatio, aut animai, non differunt re, sed ut maior
Ut supra dicebamus, non soli enti vero sed et minor secundum rationem; alias opor-
etiam fiero attribuì possit, neque soli enti teret extrema ipsa in re distingui; si autem
per se, sed etiam cuilibet aggregato entium identitas respectiva sumatur in.ter res reali-
seu muldtudmi ac numero; quiliber enim ter distinctas, et sic comparetur identitas,
numerus est idem sibi, sicut unum vel uni- qua Petrus est idem sibi vel qua est idem
tas. Alto senso distinxit Scotus identitatem Paulo, sic possunt dici identitates reipsa di-
in absolutam et relativam, prout referunt versae, cum altera sit rei, altera rationis; de
Hervaeus, Quodl. IV, q. 2; et Soncin., nominibus autem curandum non est, cum
X Metaph., q. 3; Iavell., q. 7; absolutam res constet.
identitatem vocat qua una res dicitur idem 3. Secundo observandum est ex Aristo
sibi, quia ibi non implicatur respectus ad tele supra, identitatem aliquando conside
aliam rem; relativam vero identitatem vo rar! in aliqua re in seipsa, seu respectu sui
cat, qua una res dicitur eadem alteri. Et has ipsius; aliquando vero in multis inter se
duas ìaentitates vult Scotus, ut dicti aucto- collatis, seu in una re cum alia comparata.
res referunt, esse reipsa distinctas et in hoc Priori modo dicitur Petrus idem numero
64 Disputaciones metafísicas
s e c u m . P o s te r io r i a u te m m o d o e s t id e m s p e c o m m u n e m c o n c e p tu m d e r e la tio n ib u s , d e
c ie cu m . P a u lo , v e l íd e m g e n e r e c u m le o n e . q u o in f r a v id e b im u s . E t h a e c q u id e m , q u o d
E t h o c m o d o d ix it A ris tó te le s , V M e ta p h ., a d r e m s p e c ta t, g e n e r a b a s u n t ; q u o d a u
c . 9 , e a d e m e s s e q u a e i n a liq u o u n u m s u n t, te m p e r t i n e t a d u s u m v o c u m , e s t o b s e r v a n -
v e l i n g e n e r e , v e l i n s p e c ie , v e l i n a liq u a d u m c o n v e n i e n tia m h a n e p l u r ì u m r e r u m i n
r a tio n e a n a lo g a . P r i o r i d e n tita s , si q u o a d r a tio n e c o m m u n i in s u b s ta n tiis r e tin u is s e
n e g a tio n e m v e l f u n d a m e n tu m c o n s id e re tu r , n o m e n i d e n tita tis , s im p b c ite r lo q u e n d o , e x
e s t id e n tita s s im p lic ite r , s ic u t e t im ita s , q u ia a c c o m m o d a lio n e u s u s e t q u a s i p e r a n to n o -
e s t i d e n tita s r e a l i s ; i n r a tio n e a u te m r e m a s i a m ; i n q u a lita tib u s v e r o v o c a r i s im ili-
s p e c tiv a e s t t a n t u m s e c u n d u m q u id , q u ia r e - t u d in e m , i n q u a n t i t a t e v e r o v o c a r i a e q u a -
la tio id e n tita tis a d s e ip s u m n o n e s t re a lis , lita te m , q u a m v is h a e c v o x n o n t a n t u m s ig -
s e d r a tio n is . E c o n t r a r i o v e r o id e n tita s p i u - n ific e t c o n v e n ie n tia m i n e s s e n tia b r a tio n e ,
r i u m d is tin c ta r u m r e r u m i n r a tio n e c o m m u s e d e tia m i n m a g n i t u d i n e ; i n h is t a m e n
n i ( d e c r e a t u r is e n im l o q u im u r , u t o m itta - o m n ib u s s ic u t e s t id e m m o d u s u n it a t i s , ita
m u s i d e n tita te m t r i u m p e r s o n a r u m d iv in a e tia m e t e ad em , r a t i o f o r m a lis id e n t i t a t i s , e t
r í a n in im a n u m e r o e s s e n tia ) q u o a d f u n d a ita h a e c o m n ia c o m p r e h e n d u n t u r s u b e o d e m
m e n t u m e t q u o a d n e g a t io n e m d m s io n is , e t d iv e r s o p r o u t t r a n s c e n d e n ta lite r s u m u n -
e s t t a n t u m id e n tita s s e c u n d u m q u id , v e j t u r e t e n ti a ttrib u u n tu r .
p o tiu s e s t s im ilitu d o q n a e d a m , q u ia s o lu m 4. Quot distinctioms, tot identitatis ge
e s t u n i t a s r a tio n is , u t s u p r a o s te n s u m e s t ; nera.— T e r t i o o b s e r v a n d u m e s t, c u m id e m
q u o a d re la tio n e m v e ro id e n tita tis c e n s e tu i d i c a t u r p e r n e g a t io n e m d iv isio n .is, v e l a se
h a e c id e n tita s s im p lic ite r, q u ia re la tio h a e c , ip s o , s i u n u s d i c a t u r id e m s ib i, v e l i n t e r
c u m s i t i n t e r r e s d is tin c ta s , re a lis e s t iu x ta a liq u a d u o , si illa d i c a n t u r e s s e id e m , q u o t
Disputación séptima.— Sección I I I ___________________________________________ 65
cosas —si se dice de ellas que se identifican— cuantos son los modos de divi
sión ó distinción, tantos pueden ser los modos de identidad, según el principio:
D e cuantos modos se dice uno de los opuestos, de tantos otros puede decirse
también el otro. De ahí se deduce que puede darse identidad real, modal
o de razón razonada; porque, de razón raciocinante, nada existe que no pueda
ser distinto de sí mismo, si se compara consigo en algún aspecto; pues, si de
ningún modo es concebido como varios, de ningún modo podrá ser algunas
cosas, sino solamente alguna; por lo que Aristóteles afirma, en el lugar citado,
que la identidad es una cierta unidad, bien de varios, bien de uno tomado como
varios.
Sin embargo, algunas cosas se identifican real y modalmente, pero no con
identidad de razón; otras pueden identificarse en la realidad, pero no en el modo;
otras, por último, no se identifican en manera alguna según la realidad, sino
sólo según la razón. Sobre esta base se comprende, en primer lugar, de qué
manera se oponen entre si lo idéntico y lo diverso: en efecto, se oponen prime
ramente con respecto a lo idéntico, y no con respecto a lo diverso, ya que se
oponen a modo de relativos. Después se oponen como comparados con el mismo
género de distinción o división. Porque la negación no se opondrá a la afirma
ción, a no ser que verse sobre lo idéntico en cuanto tal; pero estas cosas se
oponen en tanto en cuanto una incluye la negación de la otra; así, pues, ser
idéntico en la realidad excluye el ser realmente diverso, pero no excluye, en
cambio, el ser diverso con diversidad modal o de razón. Por el contrario, ser
idéntico con identidad de razón no excluye el ser realmente distinto o diverso,
porque la razón, de igual manera que establece distinciones con los conceptos
entre cosas que en la realidad son idénticas, así también —a la inversa— une en
el concepto cosas que en la realidad son diversas, como se patentiza por lo dicho
antes sobre la unidad del universal.
5. Se puede objetar que, aunque no toda identidad suponga negación de
toda diversidad, parece que una mayor identidad lleva consigo una negación de
mayor diversidad, de tal suerte que, siendo algunas cosas modalmente idénticas,
no sólo se infiere que no son diversas modalmente, sino también que no lo son
sunt modi divisionis seu distinctionis, tot tivorum. Deinde opponuntur comparata ad
posse esse modos identitatis, iuxta illud: idem genus distinctionis seu divisionis. Quia
Quot modis dicitur unum oppositorum,, tot negatio non erit opposita affirmationi, nisi
potest did et reliquum. Unde fit aBqua sit de eodem secundum idem; haec autem
esse posse idem re, et modo, et ratione in tantum opponuntur, in quantum unmn
ratiodnata; nam ratione ratiocinante, nihil includit negationem alterius; igitur esse
est quod non possit a seipso distingui, si idem re excludit esse diversum realiter, non
aiiauo modo ad se comparetur: nam si tamen esse diversum modaliter vel ratione.
nuUo modo ut plura condpiatur, iam nullo Et e converso, esse idem ratione non exclu
modo erit aliqua, sed aliquid tantum, unde dit esse realiter distinctum seu diversum,
Aristoteies, citato loco ait identitatem esse quia ratio, sicut distinguit conceptibus quae
uniiaiem quamdam out plurium out cum in re sunt idem, ita e contra unit coneeptu
quis mm ut pluribus utitur. Aliqua vero quae in re sunt diversa, ut patet ex dictis
sunt idem re et modo, non tamen ratione; supra de unitate universali.
alia possunt esse idem secundum rem, non 5. Quod si obiicias, quia, licet non omnis
tamen secundum modum; alia denique nul identitas inferat negationem omnis diversi-
lo modo sunt idem secundum rem, sed tan tatis, tamen maior identitas videtur
tum secundum rationem. Atque hinc intelli- inferre negationem maioris diversitatis,
gitur primo, quomodo idem et diversum in ut, si aliqua sunt idem modaliter, non
ter se opponantur; opponuntur enim impri solum infertur non esse diversa modaliter
mis respectu eiusdem, non respectu diver- sed etiam non esse diversa realiter; sed
sorum; quia opponuntur ad modum rela- identitas rationis videtur esse maxima; ergo
5
66 Disputaciones metafísicas
realmente; mas la identidad de razón es, al parecer, la máxima; luego de ella
se infieren rectamente la identidad modal y la real.
Se responde: hay equivocidad en la identidad de razón, pues ella no es siem
pre la máxima; hay, en efecto, una cierta identidad de razón, no creada, sino
únicamente concebida por la razón; esa identidad es la máxima porque supone,
no sólo actual negación de distinción en la realidad, sino también negación de
fundamento o de distinción virtual; en cambio, hay otra identidad de razón, que
la razón crea, y que no es la máxima, antes bien es identidad únicamente en
algún aspecto, ya que no supone en la cosa identidad absoluta, sino sólo funda
mento de semejanza o conveniencia; por tanto, esta unidad no excluye la diver
sidad absoluta o según la realidad.
6 . E n qué consisten la distinción, la diferencia y la diversidad, y cómo se
cmnparan entre sí.—* En este punto, sin embargo, conviene estar prevenido contra
el sentido equívoco de los términos distinción, diferencia y diversidad; pues dice
Aristóteles, en el lib. V de la Metafísica, c. 9 ; y en el lib. X, c. 5, que no es
lo mismo diferir que ser diverso. Efectivamente, se dice que difieren las cosas
que convienen en algo y en algo se distinguen; en cambio, se fiama diversas a
aquellas cosas que no convienen en nada; parece, por tanto, que la diversidad es
algo superior a la diferencia, como afirma el mismo Aristóteles, lib. IV, c. 2.
Aquí se toma la diversidad en esta significación amplia, y la distinción se con
sidera también en el mismo sentido que la diversidad. Aunque en otra acepción
—y bastante usada—, la distinción parece expresar únicamente negación de iden
tidad real; sin embargo; la diversidad añade también —al parecer— negación de
semejanza y conveniencia; de esta manera, se dice que una imagen es distinta
de otra, aunque sean semejantes entre sí. En cambio, cuando una cosa se dice
diversa, parece que con ello se indica, no sólo distinción, sino también deseme
janza o menor perfección. Pero todo esto sólo se refiere —según hemos dicho—
a la significación de los términos por adaptación del uso, pues la doctrina es
suficientemente clara.
Por consiguiente, para que lo idéntico y lo diverso se opongan, deben ser
considerados proporcionalmente y con respecto a lo mismo; en este sentido, im
plican una oposición inmediata, como la que se da entre uno y muchos, de acuerdo
recte ex illa in ferrar identitas m odalis et cuntur quae in aliquo conveniunt et in alio
realis. R espondetur esse aequivocationem in distinguuntur; esse autem diversa dicuntur
identitate rationis, n o n enim illa setnper etiam ilia, quae in nullo conveniunt; unde
est m axim a ; est enim quaedam identitas esse diversum videtur esse quid superius
rationis quam n on facit sed solum concipit ad differre, ut idem Aristoteles dicit, lib. IV,
ratio; et haec est m axim a, quia supponit Don c. 2. Et in hac latitudine sumitur hic esse
solum actualem negationem distinctionis in diversum; esse autem distinctum, pro eo-
re, sed etiam negadonem fondam enti seu dem etiam sumitur quod esse diversum;
virtualis d istinctionis; alia vero est identi quamvis in alia acceptione et satis usitata,
tas rationis quam conficit ratio, et haec non esse distinctum solum videtur dicere nega
est m axim a; im m o est tan tu m secundum tionem identitatis realis; esse autem diver
quid, quia n o n supponit in re identitatem sum, addere etiam videtur negationem simi-
sim pliciter, sed solum fundam entum sim ili- litudinis et convenientiae, ut una imago dici-
tudinis vel convenientiae, e t ideo haec uni- tur distincta ab alia, quantumvis inter se
tas n on excludit diversitatem sim pliciter seu similes sint; cum tamen diversa dicitur, non
secundum rem . solum hoc significari videtur, sed etiam quod
6. Distingui, differre, et esse diversum, sit dissimilis vel minus perfects. Sed haec,
quid sint, et quàliter inter se comparentur
Hic vero cavere oportet aequivocationem
.— ut dixi, solum spectant ad significationem
vocum ex accommodatione usus, nam de re
horum terminorum, distingui, differre, et satis constat. Igitur, ut idem et diversum
esse diversum; ait enim Aristoteh, V Me- opponantur, cum proportione sumenda sunt
taph., c. 9, lib. X , c. 5, non esse idem et respectu eiusdem, et hoc modo immedia-
differre et esse diversa; -nam differre di- tam includunt oppositionem, sicut unum et
Disputación séptima.—Sección III 67
multa, ut Aristoteles dixit, IV Metaph., c. 2, quid esse passionem entis, quia solum
quia unum includit negationem alterius. significat divisionem a quolihet alio. At
7. Atque hinc etiam constat, quomodo vero respectu eiusdem, omne ens est
omne ens sit idem aut diversum, ut expres idem vel diversum ab ilio, si proportionate
se ait Aristot., lib. X Metaph., c. 5, de sumantur, sic enim includunt contradic-
quo multa Sonc., ibi, q. 5 et 6; Iavell., tionem; secus vera si varientur modi iden
q. 7 et 8; sed est res facilis. Nam, si haec titatis et diversitatis, ut ex dictis satis con
sumantur relative, non oportet convenire stat. Dices: homo et animal nec sunt idem,
Omni enti, quia nec relatio rationis necessa ncque diversa, quia neque sunt eiusdem
ria est, ut per se constat, nec semper unum generis aut speciei, neque diversae, quia nec
ens requirit aliud ad quod realiter referatur
convcniunt in differentia ultima, et sic non
relatione reali identitatis vel diversitatis, ut
possunt esse eiusdem speciei, nec habent
patet in Deo; nam in creatura, quia essen-
tialiter dependet a Deo, semper erit relatio differentias ultimas oppositas ut possint dif-
realis diversitatis seu distinctionis, si talis ferre specie. Respondetur idem et diver
relatio realis est. Si autem loquamur (ut sum respectu eiusdem opponi immediate,
vere loqui oportet) de identitate fundamen si sumantur ut negative vel privative oppo
tal!, seu negativa, seu respectu diversorum, sta, non vero quasi contrarie; ut in pro
omne ens est idem sibi et est diversum a posito, si esse diversum in specie sumatur
quolibet alio, vel esistente, vel possibili, quasi negative tantum, genus et species, seu
vel etiam ab ente fiero, vel imaginario, homo et animai dici possunt diversa in spe
quia de quolibet horum negati potest, cie ultima, quia non constituuntur eadem
iuxta quem sensum dicunt multi ali- differentia ultima. Si autem diversum in
68 Disputaciones metafísicas
inas, si lo específicamente diverso se toma en sentido cuasi positivo y contrario, ni
se identifican ni difieren específicamente; y, en una proporción semejante, no
son idénticos ni diversos genéricamente, sino que, de manera negativa, no con
vienen inmediatamente en el mismo género, y así puede decirse que no son del
mismo género.
Cuando se dice, pues, que estas cosas se oponen de manera inmediata, el
segundo de los extremos debe tomarse negativamente. Por ello, se estima tam
bién que ser opuesto a otro es una pasión del ente, no ciertamente con oposición
relativa —que exija a ambos extremos—, sino con oposición fundamental, en
cuanto todo ente tiene en sí alguna razón, diferencia o esencia, que excluye
de sí a toda otra que se le oponga o le repugne.
Ahora bien, esto debe entenderse, ya de la oposición tomada en sentido
amplio —en cuanto incluye, no sólo los cuatro géneros establecidos por Aris
tóteles en Predicamentos y en el lib. X de la Metafísica, sino también cual
quier repugnancia—■, ya de un fundamento de oposición que baste, al menos, para
que se dé contradicción con respecto a cualquier otro; de esta manera, el nom
bre de oposición no expresa nada más que lo significado por el de diversidad.
Con lo dicho, queda suficientemente explicada esta propiedad del ente.
8 . Exposición de un principio aristotélico.— Por último, de lo dicho puede
deducirse el sentido en que cabe entender aquel principio establecido por Aris
tóteles en el lib. IV de la Metafísica: Cualesquiera cosas idénticas a una tercera
son idénticas entre sí. Debe entenderse proporcionamiente, ya que, si las cosas
son realmente idénticas a una tercera, también serán realmente idénticas entre
s£, aun cuando puedan ser diversas según la razón; en cambio, si fuesen idén
ticas con identidad real y de razón, con respecto a una tercera, del mismo modo
serían idénticas entre sí.
Este principio tiene un valor absoluto en las criaturas y en las cosas finitas,
pero en la realidad infinita —la esencia divina—• no se verifica tal principio,
absolutamente hablando, porque, a causa de la infinitud de esa realidad, es posi
ble que se identifique con relaciones opuestas, las cuales, en virtud de su oposi-
sición, no pueden identificarse entre si, sino sólo en la esencia; pero de esto trata
remos en otro lugar.
specie sumatur quasi positive et contrarie» nihil amplius nomine oppositionis, quam
sic nec sunt idem in specie, nec differunt nomine diversitatis explicatur. Et ita satis
specie; et simili proportione, nec sunt idem est dedarata haec proprietas entis.
genere nec diversa, sed negative, non con 8. Expositio pronuntiati aristotelici.—
venirmi immediate in eodem genere et ita Ultimo potest ex dictis colligi, quomodo sit
dici possunt non eiusdem generis. Cum ir.telligendum illud axioma quod Aristote-
ergo haec dicuntur immediate opposita, ne les posuit IV Metaph.: Quaecumque sunt
gative sumendum est alterum extremum. eadem urn terrier, sunt cadem inter se; in-
Hinc etiam esse oppositum alteri existima- telligendum est enim cum proportione, nam
tur esse passio entis, non quidem oppositione si sunt eadem re uni tertio, simili modo
relativa quae requirat utrumque extremum, erunt eadem re inter se, poterunt autem
sed oppositione fundamentali quatenus ora esse ratione diversa; si autem re et ratione
ne ens habet in se aliquam rationem, dif-
ferentiam, seu essentiam, quae ab ipso ex- sint uni tertio eadem, erunt eodem modo
cludit omnem aliam oppositam, seu repug- eadem inter se. Sed hoc principium in crea-
nantem. Sed hoc intclligendum est, vel de turis, et in rebus finitis simpliciter tenet;
oppositione late sumpta, ut includa, non so in re autem infinita, qualis est divina es
lum quatuor genera posita ab Aristotele in sentia, non verificatur ilia maxima absolute
Praedicam. et V ac X lib. Metaph., sed loquendo, quia propter suam infmitatem pot
etiam quaelibet repugnantia; vel certe in- est esse idem telationibus oppositis quae
telligi pbtest de fundamento oppositionis, propter oppositionem inter se idem esse non
quod saltern ad contradictionem sufficiat possunt nisi tantum in essentia; de quo
respectu alterius cuiuscumque, et hoc modo alias.
DISPUTACION VIII
R E S U M E N
- La disputación se abre con una amplia introducción; puede considerarse
dividida en las tres partes siguientes:
I. La verdad lógica: su existencia (Sec. 1) y naturaleza (Sec. 2). En qué acto
— simple aprehensión o juido— y en qué jundón — especulativa o práctica—
del entendimiento se encuentra más propiamente (Sec. 3-5), y si se da en la
ccmposidón de igual modo que en la división (Sec. 6).
II. La verdad trascendental: su existencia y esencia; en qué sentido es atri
buto del ente (Sec. 7).
III. Orden en que la verdad se predica analógicamente de las cosas y del
entendimiento (Sec. 8).
SECCIÓN I
SECCIÓN II
SECCIÓN III
SECCIÓN ' IV
SECCIÓN v
A las razones que parecen probar que la verdad lógica sólo existe en el inte
lecto especulativo se responde demostrando que existe también en el práctico (1-3).
Se resuelve una objeción referente a la ciencia divina (4-6).
SECCIÓN vi
Planteada la cuestión de si la verdad se encuentra en la composición más
propiamente que en la división (1), se resuelve en sentido negativo (2) y se res
ponde al argumento opuesto (3). ,
SECCIÓN VII
En oposición a los argumentos que parecen demostrar lo contrario (1-3),
se establece de manera tajante la existencia de la verdad trascendental (4). Pa
sando a investigar su esencia, se ofrecen varias opiniones: según la primera, la
verdad trascendental es una propiedad real y absoluta (5); rechazada tal opi
nión (6-8), se examina una segunda: la verdad añade al ente una relación de
conformidad con él entendimiento (9), y es también refutada con abundancia
de argumentos (10-16). La tercera opinión — que la verdad trascendental sólo
añade al ente una negación— 1 parece verosímil (17), pero su novedad aconseja
no admitirla (18). Expuesta, razonada y criticada la cuarta opinión, según la cuál
la verdad trascendental es sólo una denominación extrínseca (19-23), se llega a
la solución: la verdad trascendental expresa intrínsecamente la entidad real de
la cosa verdadera (24), connota él conocimiento a que tal entidad se adecúa (25)
y puede explicarse de varias maneras (26-27). Dicha verdad se refiere esencial
y primariamente ál entendimiento divino (28) y secundariamente al intelecto
creado (29). La verdad en general tiene sentido diferente según se trate de Dios
o de las criaturas (30-31). Con la respuesta a unas objeciones (32-34), la fijación
del sentido en que son verdaderos los entes creados y el increado (35), y en
que la verdad es pasión del ente (36), y con la explicación de una frase de Aris
tóteles (37) se cierra la Sección.
Disputación octava 71
SECCIÓN VIII
SECCION PRIMERA
¿ S e d a v e r d a d f o r m a l e n l a c o m p o s i c i ó n y d i v i s i ó n DEL ENTENDIMIENTO?
fendit ut probabilem Soncin., VI Metaph., citur res sic repraesentari sicut est in se,
q. 16; Fland., q. 23; Iavell., q. 13. Funda- per illas duas particulas sic et sicut non
mentum Durandi est, quia veritas haec non comparatur actus intelligendi ad rem; nam
potest esse conformitas inter formalem ac sic esser falsa comparano et propositio; sed
tum quo intellectus iudicat aliquid esse vel comparatur id quod obiicitur tali actui se-
non esse cum re iudicata secundum esse cundum esse cognitum seu apprehensum ad
reale talis actus seu secundum convenien- seipsum secundum esse reale; ergo in con-
tiam realem quam habet cum obiecto, quia formitate inter haec veritas consistit. Secun-
hoc modo sunt valde dissimilia, et actus do, potest hoc confirmari, quia obiectum in
intellectus est spiritualis, obiectum autem tellectus seu iudicii eius est verum ut ve
esse potest quid materiale; ergo solum pot runa ; ergo veritas non est conformitas ipsius
est esse conformitas in repraesentando; iudicii, sed est conformitas ipsius obiecti.
huiusmodi autem conformitas soium atten- Patet consequentia, quia intellectus dirette
ditur secundum id quod se habet obiective iudicans de veritate, non iudicat de proprie-
in intellectu; ergo veritas solum est obiec tate seu conformitate sui actus, sed de veri-
tive in intellectu. Atque ita nihil aliud erit tate ipsius obiecti; est ergo conformitas in
quam conformitas rei in esse obiectivo ad obiecto ipso. Unde argumentor tertio; nam,
seipsam in esse reaii. Minor probatur, quia quando intellectus reflectitur ad cognoscen-
conformitas in repraesentando solum con dum formaliter veritatem, non comparai
sist« in hoc quod res cognita ita repraesen- suum actum cum obiecto, sed comparai
tatur sicut in se est; sed in hoc soium de obiectum in esse apprehenso ad seipsum in
clarator conformitas rei in esse obiectivo esse reali; immo, ut cognoscat suum iudi-
ad seipsam in esse reaii; quando enim di- cium fuisse verum, incipit ab ipsa re iudi-
Disputación octava.— Sección I 77
parte precisamente de la cosa juzgada y la compara con ella misma tal como es
ea sí; si descubre conformidad, dictamina que juzgó con verdad; esto indica
que la verdad consiste en la conformidad de la cosa, tomada en su ser objetivo,
con ella misma considerada en su ser real, y en virtud de tal verdad se dice
que el juicio es verdadero sólo por una denominación extrínseca.
Solución de la cuestión
3. Qué es la verdad compleja.— Qué es la verdad de signijicación.—
Sin embargo, esta opinión no me resulta aceptable, y estimo que la ver
dad del conocimierto complejo, es decir, de la composición y división, o del
juicio en virtud del cual juzgamos que una cosa es esto o aquello, o que no
lo es (pues tomamos todo esto en el mismo sentido), consiste en la conformidad
del juicio con la cosa conocida tal como es en si, y que de esa conformidad proce
de el que se diga que la misma cosa juzgada es, en sí, tal como ha sido juzgada.
Considero que éste es el pensamiento de Santo Tomás, según puede colegirse
de I, q. 16, a. 1, 2 y 8 ; así lo sostiene también Cayetano, en el mismo lugar,
a. 2. Lo mismo afirma Santo Tomás, en cont. Gent., lib. I, c. 59, 60, Y, en
el pasaje citado, el Ferrariense; Soncinas, lib. VI Metaph., q. 17; Egidio, en
Ouodl. IV, q. 7 ; y otros seguidores de Santo Tomás.
Se demuestra, primeramente, por lo que Aristóteles dice en los Predica
mentos, capítulo sobre la sustancia: Por el hecho de que la cosa es o no es,
la proposición es verdadera o jalsa; en este texto (según puso de relieve acer
tadamente Santo Tomás, en la citada q. 16, a. 1, ad. 3) no afirma per el hecho de
que la cosa es verdadera, sino por el hecho de que la cosa es; luego el conocimien
to no se denomina verdadero atendiendo a la conformidad o verdad del objeto,
sino atendiendo a la verdad o conformidad del juicio con el objeto; luego su ver
dad consiste en dicha conformidad. ,
En segundo lugar, puede aclararse por la verdad de significación que se en
cuentra en la proposición verbal; efectivamente, dicha verdad no consiste en la
conformidad de la cosa —en cuanto significada— consigo misma — en cuanto
existente en sí—, sino en la inmediata conformidad de la palabra significativa con
la cosa significada. Más aún: en cualquier imagen que se denomine verdadera
cara, et comparans illam ad seipsam ut est a. 2. Idem D. Thomas, I cont. Gent., c. 59,
in se, si invernar conformitatem in illa, tunc 60; et ibi Ferr.; Soncin., VI Metaph.,
iudicat se vere iudicasse; ergo signum est q. 17; Aegid., Quodl. IV, q. 7, et alii,
veritatem consistere in conformitate rei in qui D. Thomam sequuntur. Et probatur pri
esse obiettivo ad seipsam in esse reali et ab mo ex Aristot., in Praedicam., c. de Subst.,
illa solum per denominationem extrinsecam dicente: Ex eo quod res est vel non est,
denomina« iudicium verum. propositio vera vel falsa est, ubi (ut rette
D. Thomas, dici. q. 16, a. 1, ad 3, ponde-
Quaestionis resolutio ravit) non dicit ex eo quod res vera est,
3. Quid sit veritas complexa.— Quid ve sed ex eo quod res est ; ergo cognitio non
n d s in significando.— Nihilominus haec sen- denominatur vera a conformitate seu ven
tentia. mihi non probatur, existimoque ve tate ipsius obiecti sed a ventate vel confor
rnatela complexae cognitionis seu compo- mitate ipsiusmet iudicii ad obiectum; ergo
sitionis et divisionis, seu iudicii quo iudi- in huiusmodi conformitate veritas eius con-
camus aliquid esse hoc aut illud, vel non sistit. Secundo, hoc potest declarari ex veri-
esse (haec enim omnia pro eodem sumi- tate in significando quae est in propositione
mus), esse conformitatem iudicii ad rem co- vocali; illa enim non consistit in conformi
goitam prout in se est, ex qua conformitate tate rei ut significatae ad seipsam, ut in
provenit ut res ipsa iudicata dicatur ita esse se existentem, sed consistit in immediata
in se sicut iudicata est. Hanc existimo esse conformitate vocis significantis ad rem sig
«ntentiam D. Thomae, ut sumi potest ex nificatane. Immo in quacumque imagine
I. q. 16, a. 1, 2 et 8; ubi id tenet Caiet., quae vera denominetur, simile quid reperì-
78 Disputaciones melajísicas
tur; nam imago Petri, verbi gratia, tunc formitas obiecti ad rem, sed ilia est potius
vera imago dicitur quando repraesentat omnimoda identitas. Si autem sumatur ob
ilium prout in se est; unde illius veritas iectum ut denominatum a cognitione seu
non consistit in conformitate inter Petrum forma repraesentante ipsum, sic de formal]
in aliquo esse repraesentato quod sit velati includit formam denominantem ipsum. Un
obiectivum respectu imaginis ad seipsum in de obiectum sic sumptum ut cognitum vel
se existentem, sed in conformitate immedia repraesentatum, non potest alia ratione dici
ta inter repraesentationem imaginis et rem conforme sibi in esse reali, nisi quia ipsa
ipsam repraesentatam. forma qua cognoscitur vel repraesentatur,
4. Tertio est generalis ratio, quia res ut habet iinmediatam conformitatem cum re
cognita vel ut repraesentata, quando vere cognita vel repraesentata secundum se; ergo
cognoscitur et repraesentatur non habet in hoc consistit primo ac per se veritas
aliud esse obiectivum praeter illud quod in cognitionis.
se habet; quod solum dicitur actu esse 5. Quarto tandem, quia saepe res nul
obiectum tali cognitioni per denominatio- lum habet esse in se quod sit esse existentiae
nem extrinsecam a cognitione quae termi- exercitum, praeter esse quod habet intel-
natur ad ipsum, sicut res visa in esse obiec- lectui obiectum; quomodo Deus habet ve-
tivo respectu visus, si sumatur in aptitudine ram cognitionem eorum quae nunquam fu-
seu in actu primo, nihil aliud dicit praeter tura sunt, sive cognoscantur ut pcssibilia
ipsum esse coloratura aut lucidum quod tantum, sive ut ea quae futura fuissent si
in se res habet. Si autem sumatur ut’ actu hoc vel illud accideret; in his autem obiec-
visa, nihil addit nisi denominationem ex- tis non potest facile excogitari conformitas
trinsecam a visione; ergo nulla est ibi con- rei ut obiectae intellectui ad seipsam ut
Disputación octava.— Sección I 79
tal como es en sí, porque en sí no posee ser alguno fuera de aquel que es objeto
del entendimiento.
Lo mismo sucede con el conocimiento intuitivo que termina en la cosa tal
como existe en sí, cual es, por ejemplo, la visión beatífica del mismo Dios, que
puede denominarse verdadero conocimiento de Dios —ya que mediante él se
conoce a Dios tal como es en sí—, pero no es posible imaginar cómo esa verdad
pueda ser una conformidad entre Dios, en cuanto visto, y El mismo en cuanto
existe en la realidad, porque es visto de manera inmediata tal como existe en sí,
y el ser visto sólo añade una denominación extrínseca. Consiguientemente, la
verdad de dicha visión o ciencia es una conformidad inmediata entre ella y el
objeto; luego lo mismo ocurre en cualquier conocimiento o juicio en el que
se juzga que una cosa es o no es.
in sc, quia nullum aliud esse habet in se, notum est; neque edam in similitudine for-
praeter illud quod obiicitur intellectui. Idem malis imaginis seu talis repraesentadonis
autem est de cognitione intuitiva quae ter- qualis est in formali imagine, quia haec
minatur ad rem prout in se existit, ut est, non est sine similitudine in aliqua endtate
verbi grana, visio beatifica ipsius Dei, quae seu forma reali quae non est necessaria ad
potest dici vera cognitio Dei, quandoqui- cognitionem, ut alibi ladus dicendum est.
dem per illam agnoscitur Deus prout est in Consistit ergo in quadam repraesentatione
se; non potest autem fingi quomodo illa intentionali, qua, scilicet, fit ut intellectus
veritas sit conformitas ipsius Dei, ut visi, per actum vel iudicium ita percipiat rem,
ad seipsum ut in re existit, quia immediate sicut in se est. Atque ita haec conformitas
videtur prout in se existit, et esse visum est debita quaedam proporne et babitudo
solum addit denominationem extrinsecam. inter perceptionem intellectus et rem per-
Est ergo veritas talis visionis vel scientiae
ceptam. Quae proporrio recte explicatin'
conformitas immediata inter ipsam et obiec- illis verbis, quod res cognita ita repraesen-
tum; idem ergo est in omni cognitione seu
iudicio quo iudicatur aliquid esse vel non tatur seu iudicatur sicut in se est; quibus
esse. non comparatur res ipsa cognita ad seipsam
in se, ut Durandus ait, sed comparatur
Argumentorum solutio cognido ipsa seu iudicium intellectus ad
6. Ad argumentum autem Durandi re- rem cognitam in ratione repraesentantis et
spondetur hanc conformitatem cognitionis, repraesentati, et ideo nulla est falsitas in
quarti vcritatem eius esse dicimus, non con illa comparatione. Sicut quando dicimus
sistere in similitudine entitatum, ut per se hanc imaginem esse propriam, quia ita re-
80 Disputaciones metafísicas
al modelo tal como es en sí, pues entonces no comparamos la cosa representada
consigo misma, sino la imagen con la cosa.
7. Se da cu m pliaa respuesta a una objeción. — Y si alguien opusiese que
comparar la imagen en cuanto imagen con la cosa es tanto como comparar la
cosa en su ser representativo con ella misma en su ser propio, se le respon
de: si por la expresión “cosa en su ser representativo” se entiende algo más
que la misma imagen representativa en cuanto tal, es falsa la afirmación; en
cambio, si al ser mismo de la imagen en cuanto representativa se le llama ser
imperfecto o disminuido de la cosa representada, entonces con aquella expresión
se afirma lo mismo que nosotros defendemos. Mas, ciertamente, en este caso
no se establece comparación entre una cosa y ella misma, sino entre una imagen,
por la cual se dice extrínsecamente que la cosa tiene un ser representativo, y
la misma cosa considerada en su ser verdadero; lo mismo ocurre con el conoci
miento en cuanto es representativo y se dice imagen intencional de su objeto.
8 . A lo segundo responde Santo Tomás, en el lugar antes indicado, ad. 3,
y Soncinas, en la citada cuestión 16, ad 1, que la verdad es objeto del juicio, o del
conocimiento intelectual, de manera fundamental y no formal; porque, como
dijo Aristóteles, el ser de la cosa causa la verdad en el entendimiento, es decir,
constituye el objeto de un juicio verdadero. Por eso, al decir que el entendimiento
sólo asiente a la verdad,, se quiere indicar que sólo asiente al objeto en cuanto
éste es mostrado tal como es; y de esta manera juzga sobre la verdad del objeto
no formalmente (por así decirlo), sino causal o fundamentalmente, o, lo que es
igual, juzga acerca del mismo ser de la cosa, de tal manera que, a base de la
conformidad con dicho objeto, resulte o exista la verdad en el conocimiento.
9. E n cuanto a lo tercero, se niega el supuesto, ya que para conocer formal
mente la verdad sólo comparamos nuestro conocimiento con la cosa o, de manera
’inversa, la cosa con nuestro conocimiento, según el principio: P o r él hecho de
q u e la cosa es o n o es, la proposición es verdadera o falsa.
SECCION n
1. D efen sa d e la prim era opinión .— Aún resta por explicar en qué con
siste esa conformidad a la que llamamos verdad del conocimiento: ¿es, en el
mismo acto, algo absoluto o relativo, real o de razón? Pues algunos piensan que
la verdad es algo real y absoluto en el mismo acto de conocimiento, es decir,
en el juicio del intelecto. Y pueden darse razones en favor de esta opinión;
efectivamente, parece muy probable que la verdad lógica sea algo real en el
mismo acto. En primer lugar, porque el juicio se denomina verdadero por parte
de la realidad y sin ficción intelectual alguna; luego aquella denominación pro
cede de alguna forma real, y no de una forma extrínseca; ya que —según
hemos demostrado— la verdad se encuentra en el mismo acto de manera no
extrínseca, sino formal. En segundo lugar, porque la verdad es una perfección
absoluta del entendimiento; consiguientemente, es algo real en el mismo inte
lecto y no se encuentra en él sino mediante el acto —tratamos, en efecto, de la
verdad actual—; luego es una propiedad real del acto. De aquí se tiene, en
tercer lugar, una confirmación: en el hábito de la ciencia, él ser verdadero cons
tituye una alta perfección; así, pues, la verdad habitual (por'llamarla de este
modo) es una propiedad real del mismo; por tanto, algo semejante ocurrirá
en el conocimiento actual.
2. Que esta propiedad es absoluta, y no relativa, puede probarse, primero,
por lo ya dicho: es una perfección absoluta. En segundo término, porque no
depende esencial y necesariamente, de un término real y existente, a no ser
cuando se juzga que es así —lo cual es accidental—>ya que la verdad debe tener
igual naturaleza en todos los casos; ahora bien, en el juicio la quim era es un
en te ficticio, se da verdad real sin relación real; luego lo mismo sucederá en
todos los juicios, prescindiendo de si en algunos la verdad va seguida de una
relación real; así, en la ciencia, la referencia al objeto escible no es, formalmente
hablando, relación real, aunque, a veces, pueda seguirse de ella. _
s e c t io ri actu; agimus enim de ventate actual!; ergo
est proprietas realis ipsius actus. Unde con-
Q uid sit veritas cognitionis fìrmatur tertio, quia in habitu scientiae est
1. Prima sententia suadetur.— Declaran- magna perfectio, quod verus sit; ergo veri
dum superest quid sit haec conformitas tas habitualis (ut sic dicam) est realis pro
quam dicjmus esse . veritatem cognitionis, prietas eius; ergo similiter exit in actuals
an, scilicet, in ipso actu sit aliquid abso- cogitinone.
iutum vel respectivum, reale vel rationis. 2. Quod autem haec proprietas absoluta
Quidam enim existimant veritatem esse ali sit et non respectiva, probari potest primo
quid reale et absolutum in ipsomet actu ex dictis, quia est perfectio simpliciter. Se-
cognoscendi seu iudicio intellectus. Quae cundo, quia non pendet, per se loquendo,
opinio suaderi potest, nam quod haec ve- et ex necessitate ab aliquo termino reali et
ritas aliquid reale sit in ipso actu videtur existenti, nisi quando tale esse iudicatur;
valde probabile. Primo, quia iudicium a par quod est per accidens, nam veritas eiusdem
te reí et sine ulla fictione intellectus deno rationis debet esse in omnibus; in hoc au
minatur verum; ergo illa denominado pro tem iudicio: Chymera est ens fìctum, est
venir ab aliqua forma reali et non a forma veritas realis absque relatione reali; ergo
extrínseca; quia, ut ostend ¡mus, veritas for idem est in omnibus, quidquid sit an in
maliter est in ipso actu et non extrinsece. aliquibus consequatur ad veritatem relatio
Secundo, quia veritas est perfectio simplici realis; sicut edam in scientia habitudo ad
ter intellectus; ergo est aliquid reale in ipso obiectum scibile non est relatio realis fbr-
intellectu et non est in ipso nisi mediante maliter loquendo, quamvis interdum possit
8
82 Disputaciones metafísicas
ad illam consequi. T ertio , suini potest ar- e t idem sentit Capreolus, I n I , dist. 19,
gum entum ex veritate divina, nani in D eo q. 3, concl. 3.
est veritas cognitionis quae sine dubio est 3. S e c u n d a s e n te n tia .— Aliis tam en vide
m agna perfectio illius et tam en non potest tu r huiusm odi veritatem solum in relatione
esse relatio realis, quia, si com paretur ad consistere. Q uod ten et D urandus, et H e r-
ipsam essentiam D ei, non distinguitur in re vaeus, Iavell. e t F landria citati in superiori
ab illa; si vero ad creaturas, non potest ad sectione; Am on., I Perih., c. 1; et ibi alii
illas realiter refe rri; erit ergo proprietas et expositores. F undam entum in com m uni est
perfectio absoluta. T an d em , quia veritas vel quia esse veritatis om nino pendet ex term i
falsitas necessario com itatur iudicium intel- no, ita u t ilio m utato m u tetu r veritas e t ilio
lectus et tam en nulla relatio realis illud ne poslto ponatur, nulla facta m utatione ex par
cessario co m itatu r; ergo n o n est aliquid te cognoscentis ; nam teste Aristotele, ea-
relativum , sed absolutum quid. E t hanc opi- dem propositio m u tatu r de vera in falsam
nionem v id etu r tenere Soncin., V I M etaph., et e converso, m utato obiecto; ergo sig-
q. 17, ubi, licet dicat veritatem dicere ab num est veritatem solum consistere in re
solutum cum respectu, explicans tam en latione, nam proprium est relationis ut,
h u n c respectum in sum m a dicit esse secun- stante fundam ento, consurgat posito term i
d um dici, n on secundum esse et u titu r hoc no, et m u tetu r ilio m utato. U nde confirm a-
exem plo: Sicut intellectivum potest dici in tu r prim o, quia veritas n o n est de essentia
cludere respectum , quia non potest concipi actus, quandoquidem m u tatu r iilo m anente;
sine habitu d in e ad intelligibile; constat au- ergo est accidens eius; et tam en non est
tem huiusm odi respectum intellectivi esse accidens absolutum ; non est enim qualitas,
tan tu m trascendentalem seu secundum dici; quia actus secundus et ultim us non est sub-
Disputación octava.— Sección II 83
iectum alterius q ualitatis; neq u e etiam est om nia concurrere quae ad relationem rea
in aliquo alio genere accidentis absoluti, u t lem necessaria su n t, interdum vero aliquid
videtur p er se p otum ; ergo e rit relatio. C on- deesse p o te s t; ergo aliquando etiam e rit
firm atur secundo, qu ia veritas nihil est aliud relatio realis, aliquando vero m inim e. A nte
quam conform itas quaedam ; conform itas cedens declaratur, n am a d relationem rea
autexn n o n est aliud quam convenientia vel lem prim ura req u iritu r term in u s realis e t
similirudo am p ro p o rtio ; om nia au ten i haec deinde fundam entum n o n solum reale, sed
relationem indicant ; sicut conform itas im a- etiam capax relationis seu ordinabile a d te r-
ginis ad suum esem plar relatio est, e t sic m in u m ; saepe autem h aec d u o con cu rru n t
d e aliis. in hac relatione veritatis. N a m e t saepe
4. A n vero haec sit relatio realis vel ra - respicit term inum realem e t realiter exis
tionis controversum est, edam in te r p rae- te n te m ; e t ex p a rte ipsius iu d ìd i saepe est
dictos auctores ; n a m argum enta quiòus p ri fundam entum sufneiens, quia e t iudicium
m a sem enda probabat veritatem esse pro quid creatim i est e t ex h ac p a rte referibile
prietärem realem , v id entur consequenter realiter a d extrinsecum term in u m , e t p rae-
probare nane relationem debere esse rea terea tale est u t com paretur a d strum obiec-
lem . A rgum enta v ero quibus eadem prim a tu m tam q u am m ensuratum a d m ensuram ,
sententia probabat veritatem esse proprie- q uae relatio realis est ex p arte m ensurati,
tatem absolutam, v id en tur concludere n o n qua ratione relatio scientiae ad scibile realis
esse relationem realem sed rationis. U traq u e esse cen setu r; huiusm odi autem est haec
vero argum enia in te r se collata v id en tu r pro relatio veritatis. A t vero aliquando d eest in
b are fcanc relationem in terd u m esse realem , hac conform itate term inus realis, u t quando
interdum ratio n is; nam interdum videntur indicium verum est de n o n e n tib u s; ali-
84 Disputaciones metafísicas
veces falta un fundamento apto para sustentar una relación real, ya porque no
puede ordenarse a otra cosa extrínseca— tal sucede con la ciencia divina res
pecto de las criaturas existentes—, ya porque no es distinto del término —como
es el caso de la ciencia divina con respecto al mismo Dios—-, ya porque no se
compara como lo medido con lo mensurante, sino más bien como lo mesurante
con lo medido, cual acontece con la misma ciencia divina respecto a todas las
criaturas, o con el arte humano respecto a los artefactos. Así, pues, en estos
casos dicha relación será de razón y no real.
Solución de la cuestión
5. Para aclarar este punto debe advertirse lo siguiente: una cosa es inves
tigar lo que la verdad añade al acto que se denomina verdadero y otra muy
distinta preguntar por el contenido de esa totalidad que se designa con el
nombre de verdad, de manera semejante a como más arriba, tratando de la uni
dad, distinguíamos entre lo que la unidad añade al ente y lo que el término
“unidad” significa.
6 . La verdad no añade al conocimiento nada realmente distinto.— Así,
pues, en primer lugar, tengo por cierto que la verdad no añade al acto verda
dero ninguna realidad o modo absoluto realmente distinto de dicho acto o de
su esencia y entidad. Al parecer, todos los autores concuerdan en esta afirma
ción y no sé de ninguno que de manera expresa haya defendido lo contrario.
Por lo demás, se prueba suficientemente a base de los argumentos aducidos en
la segunda opinión. También porque no puede comprenderse ni explicarse en
qué consista ni de qué clase sea esa realidad o modo absoluto, ni con qué fin se
establezca. Y aclaro esta razón como sigue: dicha realidad o modo sería algo
separable o totalmente inseparable del acto verdadero; si se admite lo segundo,
no hay fundamento para establecerlo como realmente distinto; en cambio, si se
dice lo primero, ya no será algo absoluto, sino relativo, según demuestra el ar
gumento que se ha hecho, puesto que la separación obedece exclusivamente a una
mutación del objeto, pero sin que se dé otra mutación absoluta por parte del
acto, ya que éste sigue representando lo mismo, y de manera idéntica, y su ver
dad se modifica sólo porque la cosa no se comporta de igual modo.
quando vero deest fundam entum aptum ad 6. V e r ita s n i h i l i n r e d i s t i n c t u m a d d it
fundandam relationem realem , vel quia non c o g n itio n i .— P rim o ergo certum existim o
est ordinabile ad aliud extrinsecum, u t con-veritatem non addere acm i vero aliquam
tingit in divina scientia respectu creatura- rem , vel m odum absolutum ex natura rei
rum existentium ; vel quia non est distinc- distinctum ab ipso seu ab essentia et enti-
tum a term ino, u t in eadem scientia Dei tate eius. In hoc v identur om nes aucto-
respectu eiusdem D e i; vel quia non com- res convenire; ncque aliquem invenio qui
paratur ut m ensuratum ad m ensuram , sed oppositum expresse docuerit. E t p robatur
potius u t m ensura ad m ensuratum , u t ea satis argum entis factis in secunda senten-
dem scientia Dei ad omnes creaturas; et tia. Item , quia ncque inteliigi, neque expli-
idem censetur de arte hum ana respectu cari potest quid a u t quale sit hoc absolu
tum , neque ad quid ponatur. Q uod ita
artificii; ergo in his casibus erit haec rela-
tio rationis, et n on realis. declaro, quia vel illud est aliquid separabile
ab actu vero, vel est om nino inseparabile;
Quaestionis resolutio si dicatur hoc secundum , sine causa ponitur
5. U t rem hanc explicemus, adverten- distinctum ab actu ex natura re i; si vero
dum est aliud esse inquirere quid addat dicatur prim um , illud non erit absolutum
veritas supra actum qui denom inatur verus, sed respectivum , u t argum entum factum
aliud vero, quid includat totum id quod pro b at; quia separano per m utationem so-
nom ine veritatis significano: ; ad eum mo- lam obiecti, sine alia absoluta m utatione ex
dum quo supra de u nitate dicebamus aliud parte actus; nam actus ex se idem e t eodem
esse quod ad d it supra ens, aliud vero quod m odo repraesentat, solum que m u ta n o eins
nom ine unitatis significatur. veritas, quia rea non eodem 'm odo se habet.
Disputación octava.— Sección II 85
Pudiera alguien objetar que la verdad añade algo absoluto, que es insepara
ble del acto y que es distinto de él, no con distinción real, sino únicamente de
razón. En contra de eso está el que o ese absoluto completa al acto en calidad
de última diferencia especifica o individual del mismo, o no lo completa sino que
lo supone perfectamente completo. Si se defiende lo primero, entonces dicho
absoluto, más bien que añadirse a u n acto ya constituido, lo constituye; por lo
cual no es legitimo afirmar que la verdad añada al acto aquella realidad o modo
absoluto; y lo segundo no puede decirse porque es imposible entender que a
un acto plenamente constituido se le añada algo real absoluto que sólo se distin
ga de él con distinción de razón. Por otra parte, contra esta razón resulta con
cluyente el argumento sobre la mutación de un mismo acto que se transforma
de verdadero en falso.
7. L a v e r d a d n o a ñ ade un a re la ció n p re d ica m en tá l. — Debe afirmarse, en
segundo lugar, que la verdad no añade al acto una relación real propia y pre-
dicamental de acto a objeta Tam bién queda esto suficientemente demostrado
con los argumentos aducidos, pues en muchos casos es imposible tal relación, y
de esos casos se toma la razón de que dicha relación nunca es necesaria para el
concepto de verdad en cuanto tal. N o sólo porque el concepto y el modo de la
verdad tienen igual esencia y proporción en todos los casos, sino también porque,
aun cuando concedamos gratuitamente que a veces concurren todos los requisi
tos necesarios para que surja una relación real entre el acto y el objeto, no obstante,
el acto se concibe como verdadero antes —con prioridad natural— de concebir
la aparición de dicha relación real; porque se dice que ésta surge una vez esta
blecido el fundamento y el término; en cambio, el acto es verdadero de manera
formalísima, por el mero hecho de establecer tales fundamento y térm ino; ello
hasta el punto de que si, por un imposible, se impidiese la resultancia de la
relación, el acto seguiría siendo verdadero por haberse puesto en la realidad tal
acto y tal objeto; consiguientemente, la relación no entra en el concepto formal
de verdad, prescindiendo de si a veces es consecuencia de ella.
8. T a m p o c o a ñ a d e u n a rela ció n d e ra zó n e stric ta m e n te d ich a . — E n ter
cer lugar, hay que decir que la verdad en cuanto tal no añade al acto verdadero
sine intrinseca m utatione e iu s,. loquendo de ultim ata saltem im perfecta et abstractiva.
propria cognitione seu iudicio ipsius re i; Q uod idcirco addo, quia in cognitione in tu i
quia propositio quae p ro aliquo tem pore vera tiva perfecta, qua exacte vid etu r res in par-
fu it, non potest esse falsa pro eodem tem ticulari secundum om nes conditiones exis-
pore, et ut fiat falsa necesse est u t m ens tentiae om nino determ inatas, non potest esse
coniungat extrem a p ro alio tem pore, quod m utatio conform itatis in tei cognitionem et
facere non potest nisi in ipsa sit aliqua obiectum m anente im m utata cognitione;
m utatio. Sed hoc sim pliciter repugnat A ris- tu n e enim recte procedit argum entum fac
toteli, in Praedicam ., c. de Substantia, e t tum , quod sem per term inatur actus ad rem
D . T hom ., I , q. 14, a. 15, ad 3. E t prim o p ro u t in tali tem pore et m om ento existen-
sum i potest arg u m en tu m a propositionibus te m ; pro quo tenjpore et m om ento m utari
vocalibus seu m entalibus, quae dicuntur esse n o n potest veritas, quam vis prò aliis tem po
in m ente non u ltim ata; nam in eis dubi- ribus m utetur. P ro p te r quam rationem di
tari non potest q uin sit eadem om nino pro- vina scientia sem per est conform is obiectis
positio quae antea erat vera et nunc est cognitis, quantum vis haec pro suis diversis
falsa per m utationem rei significatae absque tem poribus m u ten tu r. E t idem fonasse est
ulia m utatione signi vel significationis eius; in cognitione angelica, quando est perfecte
ergo veritas ilia in significando quae con- intuitiva, quam vis differat a divina, quod
venit his propositionibus, praeter totum id haec sim pliciter im m utabilis est, illa vero
quod se tenet ex parte propositionis signi- m utari potest. N ihilom inus tam en in co
ficantis, connotat talem concomitantiam ob- gnitione im perfecta e t abstractiva, qualis est
iecti. Sic ergo intelligi potest in veritate nostra cognitio, no n repugnat idem om nino
ipsius iudicii seu v eritatis existentis in m ente iudicium m u tari de vero in falsim i absque
88 Disputaciones metafísicas
intrinseca m utatione, quia illa duratio quam iilius propositio seu cognitio est quasi inde
concipim us et p er copulano signifteamus, non finita et ideo eadem m anens, et ad diversa
est indivisibilis nec om nino determ inata, sed instantia seu tem pora com parari p ctest, e t
aliquo m odo indifferens et confusa e t con- in eis nunc vera, n u n c autem falsa reperiri,
sequenter latitudinem habens, ratione cuius sine m utatione sui p e r solam obiecti m u ta-
potest in una parte illius successionis obiec- tionem . Ergo signum est, hanc veritatem
tum se habere uno m odo et diverso m odo cognitionis connotare saltem concom itan-
in alia. E t hac ratione fieri potest u t eadem tiam obiecti in tali statu, qualis p e r cogni--
cognitio m u tetu r d e vera in falsam ex m u tionem repraesentatur.
tatione òbiecti, ipsa cognitione in se m anente 11. U ltim o confirm atur a simili d e boni-
invariata; sicut cognitio seu propositio in ta te ; nam , sicut veruna dicit conform itatem ,
definita ex parte obiecti eadem m anens p ot ita bonum convenientiam ; sed bonum u t
est nunc esse vera ratione unius singularis, conveniens solum addit denom inationem seu
postea ratione alterius, quamvis ipsa in se concom itantiam alterius extrem i habentls ta-
non m utetur, quia in conceptu ilio confuso lem naturano, vel aptitudinem ad talem per-
rei com m unis et indefinite conceptae inclu- fectionem, u t infra ostendem us; ergo eodem
dit aliquo m odo plura singularia quorum m odo de v entate philosophandum est.
singula sufficiunt ad eius veritatem ; et ideo, 12. V e r ita s r e q u ir ìt i n t e n t i o n a l e m r e p r a e -
licet ipsa m utentur, veritas m anere potest s e n ta tio n e m o b ie c ti s ic u t e s t .— Q uinto, ex
in eodem conceptu confuso; si autem om nia dictis concludo veritatem cognitionis inclu
singularia deessent, om nino periret veritas. dere , talem repraesentationem cognitionis
Idem ergo est respectu tem poris seq dura- qùae habeat coniunctam concom itantiam
tionis confuse conceptae; nam etiam respectu obiecti ita se habentis, sicut per cogni-
Disputación octava.-—Sección 11 89
obiecto, u t est in scientia evidentia, vel in xìmus, huiusm odi veritatem de qua agimus
fide certim do, ratione cuius habet u t infal- convenire ipsi form ali iudicio seu cognitioni
libilis sit et consequénter u t existere non et non tantum obiecto eius, intelligendum
possit qu in conform itatem habeat cum m a est ab hac conform itate ipsum iudicium
teriali obiecto suo. H oc ergo supposito, ad prim o ac per se denom inan verum , quam -
p rim um respondeo denom inationem veri vis forma a qua denom inatur, non sit om
radicaliter sum ptam ex intrinseca perfec- nino intrinseca, sed concom itantiam alicuius
tione actus vel h abitus esse realem e t abso- estrinseci includat.
lu ta m ; nos tarnen n u n c n o n loquim ur de 15. A d secundum, eadem distinctione sa
illa, quia illa n o n tam est denom inarlo veri tisfaciendum est; nam veritas radicalis quae
quam certi vel evidentis assensus. U nde sum itur ex form ali ratione talis cognitionis,
perfectio illa a qua sum itur haec denom i est perfectio sim pliciter intellectus, quia per-
nano n o n est aliquid ex natura rei distinc- titiet ad rationem virtutis intellectualis sim
tum ab ipso iudicio, sed est ipsam et spe pliciter; veritas autem actualis de qua lo
cifica differentia quae sum itur ex tali obiecto quim ur, per se non est perfectio simplici
form ali seu ratione assentiendi. D enom i te r; im m o ñeque addìi perfeetionem supra
n a n o au tem veri form alis et actualis est naturam vel speciem ipsius actus cogno-
quidem in re ipsa absque fictione \ intel- scendi. N am haec veritas actualis qua ex
lectus, u t recte p robat argum entum , non parte connotât vel includit concom itantiam
tarnen est om nino intrinseca denom inano seu convenientiam extrinseci obiecti, nihil
sed p artim est a form a intrinseca, partim reale addit actui et consequenter nec perfec-
connotai coexistentiam obiectivam seu con- tionem ullam ei afferre po test; qua vero
com itantiam obiecti ita se habentis, sicut ex p arte supponit vel requirit in ipso actu
p er cognitionem iudicatur. U nde, quod di- repraesentationem seu habitudinem realem
1 E n vez de “fictione” en otras ediciones se lee “actione” , con lo que el sentido varía
ligeram ente (N . de los E E.).
Disputación octava.— Sección II 91
sentación o relación real al objeto expresa alguna perfección de él, que algunas veces
puede ser absoluta, pero que otras es sólo relativa. Hay, en efecto, ocasiones en
que esta verdad actual se encuentra unida, de manera infalible y necesaria, con la
real y esencial perfección de tal acto y en virtud del mismo; entonces, la perfección
que supone esencialmente en el acto es absoluta por pertenecer al concepto de
virtud intelectual absoluta; pero en otros casos esta verdad actual no se halla
esencialmente unida con el acto, o no lo está en virtud de la razón formal y
esencial del mismo, en cuyo caso la perfección que se supone en el acto no es abso
luta, sino relativa, puesto que no pertenece al concepto de virtud intelectual abso
luta y siempre lleva aneja, de manera intrínseca, la imperfección de un conoci
miento oscuro y confuso, cual ocurre en la fe humana, en la opinión, etc.
La misma respuesta vale para los terceros argumentos, ya que la verdad
radical constituye una perfección propia del hábito de la ciencia, y la verdad
actual no le confiere aumento alguno de perfección.
16. Por lo que hace a los otros argumentos, con los que se prueba que la
verdad es una propiedad totalmente absoluta, pueden admitirse en cuanto prue
ban que no se precisa, para esta verdad, una relación real; mas en cuanto pueden
excluir toda connotación extrínseca, su conclusión no es legítima. En consecuen
cia, respondo al primero: ya queda explicado cuándo y cómo la verdad es una
perfección absoluta, pero no formalmente y en sí, sino radicalmente, cuando es
de tal naturaleza que lleva aneja, de manera necesaria, la verdad.
Al segundo: concedo que la verdad en cuanto tal nunca consiste formal
mente en una relación real; pero niego que de ahí se infiera que no implica la
concomitancia de un objeto al que se adecúe el conocimiento. Nada importa que
esta verdad lógica no requiera siempre un objeto dotado de existencia actual,
pues no afirmamos que el concepto de verdad entrañe la existencia real del
objeto, sino únicamente que el objeto se comporta así como es representado o
juzgado por el entendimiento; es decir, que su ser es tal cual es conocido;
pero este ser no es siempre el de la existencia, sino el que resulta suficiente para
a d obiectum , dicit realem aliquam perfec- 16. Alia vero argum enta quibus p ro b atu r
tionem eiu s; ilia autem perfectio aliquando verltatem esse proprietatem om nino absolu-
esse potest perfectio sim pliciter, interdum tam adm itti quidem possum , quatenus pro-
vero est tantum secundum quid. N am in b an t no n esse necessariam relationem rea-
terdum haec veritas actualis est infaUibiliter lem ad-huiusm odi veritatem ; quatenus vero
ac necessario coniuncta cum essentiali ac excludere possum om nem extrinsecam con-
reali perfections talis actus et ex vi illius; notationcm no n recte concludim i; unde ad
et tunc perfectio quam p er se supponit in prim um iara declaratum est q uando et
actu, est perfectio sim pliciter; p ertin et enim quom odo veritas sit perfectio sim pllciter,
ad ranonem intellectualis virtutis sim pliciter. non quidem form aliter e t in se sed in ra
Interdum vero n o n est haec veritas actualis dice, quando ilia talis est u t necessario se-
necessario coniuncta cu m actu, au t n o n ex cum habeat veritatem coniunctam . A d se
vi rationis form alis e t essentialis eiu s; et cundum , concedo veritatem u t sic nunq u am
tunc perfectio quae supponitur in actu, non consistere form aliter in relatione reali, nego
est sim pliciter sed secundum quid, quia tam en inde sequi n o n includere concom i-
non pertinet ad rationem virtutis intellec tantiam obiecti cui cognitio conform etur.
tualis sim pliciter, e t sem per ac intrinsece N ec refert quod huiusm odi veritas cogni
habet adm ixtam im perfectionem obscurae tionis no n sem per req u irat obiectum actu
vel confusae cognitionis, u t est in hum ana existens, quia no n dicim us realem existen-
Ade et opinione, etc. A d tertium eadem tiam obiecti includi in conceptu veritatis, sed
est responsio, nam in habitu scientiae quod solum quod ita se habeat sicut per cogni-
verus sit radicaliter est perfectio eins, ultra tionem repraesentatur seu iu d icatu r; seu
quam actualis veritas nihil perfectionis ei quod habeat tale esse quale cognoscitur.
addit. Quod esse non sem per est existentiae, sed
92 Disputaciones metafísicas
diendo a todo lo que ella incluye, no pertenece a la esencia del acto de conoci
miento; pero de ahí no resulta que sea un accidente intrínseco e inherente al
mismo acto, sino únicamente que, además de la entidad y la intrínseca perfec
ción del acto, connota alguna otra cosa extrínseca sin la que no subsiste la razón
de verdad, y en virtud de la cual la verdad del acto puede cambiar, a veces, aun
que el acto no sufra mutación intrínseca en sí mismo; en tal caso, la verdad se
comporta como un accidente separable o del quinto predicable, a causa de una
connotación extrínseca variable. En cambio, en aquellos actos que tienen una
verdad indefectible e inseparable, la perfección de que nace esta unión necesa
ria con la verdad, y que hemos llamado verdad radical, no es, en manera alguna,
accidente, sino propiedad esencial de dicho acto; pero, en esta clase de actos, la
verdad formal se comporta como propiedad inseparable.
20. A la segunda confirmación: en primer lugar, ya hemos respondido
que si bien la conformidad puede tomarse formalísimamente por una relación,
también cabe entenderla como concomitancia de los dos extremos entre los
cuales se excogita la relación, en cuanto es anterior —con prioridad natural— a
dicha relación, y hemos puesto de relieve que esa conformidad es suficiente para
el concepto de verdad. Por ello, para explicar la esencia de la verdad nada im
porta la controversia acerca de si esa relación es siempre real, o siempre de ra
zón, o unas veces real y otras de razón; pues, sea de ello lo que fuere, la verdad
misma precede a tal relación. Y, sin duda, es cierto que dicha relación no es
siempre real, como rectamente demuestra el argumento sobre la verdad de la
ciencia divina y sobre la verdad del conocimiento de objetos inexistentes; y esto
basta para que comprendamos que la relación no es necesaria para el concepto
de verdad, porque no lo es la real —como consta por lo dicho— ni la de razón,
ya que ésta sólo existe propiamente cuando es pensada o excogitada.
Mas a lo dicho añado que la relación real en el acto de conocimiento nunca
se sigue precisamente de aquella conformidad que resulta necesaria para la
verdad; pues dicha conformidad no consiste en una verdadera y auténtica seme
janza formal, sino sólo en cierta proporción y representación intencional, en
qua agim us, secu n d u m id to tu m q u o d in- relatio, p ro u t ordine n atu rae antecedit talem
clu d it non esse d e essentia actus cognitio- relationem e t huiusm odi conform itatem os-
n is; n o n tarnen in d e fit esse aliquod acci- tendim us sufficere ad rationem veritatis,
dens in trin secu m e t inhaerens ipsi actui, sed Quocirca nihil ad explicandam veritatis es-
solum p raeter entitatem et intrinsecam p er- sentiam refert controversia de fila relatione,
fectionem actus connotare aliquid aliud ex- an sit sem per realis vel sem per rationis,
trinsecum sine quo veritatis ratio n o n sub vel interdum realis, interdum autem ratio
sis ts, ratione cuius p otest interdum veritas n is; nam , quidquid de hoc sit, veritas ipsa
actus variari, quam yis actus ipse in se in trin - antecedit talem relationem . E t sine d ubio
sece non m ute tu r ; e t tu n c se habet veritas verum est talem relationem non sem per
ad m odum accidentis separabi.Iis seu quinti esse realem u t recte p robat argum entum
praedicabilis ratione éxtrinséci connotati va- de v en tate scientiae divinae et de v en tate
riabilis. I n h is véro actibus qui habent cognitionis circa obiecta n o n existentia; e t
inseparabilem e t indefectibilem veritatem , hoc satis est u t ìntelligam us propriam rela
perfectio ilia u n d e o ritu r huiusm odi neces tionem no n esse necessariam ad rationem
saria coniunctio cum v en tate quae a nobis veritatis; quia nec realis necessaria est, u t
radicalis veritas dicta est, nullo m odo est patet ex dictis, nec rationis, quia haec non
accidens sed essentialis proprietas tabs actus; est proprie, nisi dum cogitatur seu fingitur.
veritas au tem form alis se habet in h is ad A ddo autem ulterius, nunquam consequi re
m odum proprietatis inseparables. lationem realem in actu cognitionis praecis©
20. A d secundam confirm ationem prim o ex ilia conform itate quae ad veritatem neces
iam responsum est quod, licet conform itas saria e s t; quia illa conform itas non con-
possit form atissim e p ro relatione sum i, ta sistit in vera ac propria sim ilitudine for
rnen etiam p o test accipi p ro concom itantia m ali, sed solum in quadam proportione et
ülorum extrem orum in ter quae fingitur ilia intentional! repraesentanone, ratione cuius
Disputación octava.— Sección III 95
virtud de la cual la cosa se percibe tal como es; pero esto quedará más claro por
lo que vamos a decir seguidamente.
SECCION III
Si la verdad l ó g ic a se encuentra só lo en la c o m p o s ic ió n y d iv is ió n ,
O TAMBIÉN EN LAS SIM PL ES APREHENSIONES
ita res percipitur sicut est, quod magis ex a. 3. Et videtur id sumpsisse ex Aristot., I
sequentibus fiet manifestum. de Interprétât, c. 1 et 3, ubi ait verum
et falsum in compositione divisioneque con
SECTIO III sistere. Similia habet III de Anima, c. 6,
ubi ait in indivisibili mentis concepitone
UTRUM VERITAS COGNITIONIS SIT SOLUM IN jalsitate.m non esse. Ubi autem falsitas esse
COMI’OSmONE ET DIVISIONE, VEL ETIAM non potest nec veritas esse potest; nam
IN SIMPLICÏBUS CONCEPTIBUS1*Il, opposita circa idem nata sunt esse. Unde
concludit Aristóteles: At in quitus et jal-
1. Communis sententia esse videtur ve- sitas iam et veritas inest, in bisce compo-
ritatem cognitionis proprie et in rigore lo- sitio quaedam iam est conceptuum intel-
quendo solum esse in compositione et divi lectus; et IX Metaph., c. ult., et iib. VI,
sione imellectus et non in actibus eius sim- c. 2, dicit veritatem solum esse in intellectu,
plicibus. Ita sentit Caietan., I, q. 16, a. 2; quia tantum in ilio est compositio et di-
et ibi aliqui thomistae; Hervaeus. Quodl. visio.
Ill, q. 1, a. 2 et 3; Durand., In II, dist. 16, 2. Ratione potest haec sententia fundan,
q. 5, n. 14; et videtur esse opinio D . Tho- primo quia in vocibus non est veritas et
mae ibi, sic enim scribit: Proprie loquendo, falsitas in significando, nisi in oratione com
veritas est in intellectu componente el divi plexa qua significamus hoc esse ve! non
dente, non autem in sensu ncque in intel esse, non autem in prolatione vocum incom-
lectu cognoscente quod quid est. Similia plexarum; ergo idem iudicandum est de
habet I cont. Gent. c. 59, et q. 1 de Verit., ventate in cognoscendo respectu concep-
96 Disputaciones metafísicas
tuum m entis, q u o d , scilicet, non sit in in- tius, ex eodem principio inferi« licet ali-
com plexis ac sim plicibus conceptibus sed quando posse esse falsum . E t confirm atur
in h is tan tu m quibus com ponendo cogno- ac declaratur exem plo, nam si conceptus
scimus ac iudicam us hoc esse vel non esse. simplex ac proprius veri auri verus est, ergo,
P robatur consequentia, quia voces sunt sig si aurichalcum u t verum aurum sim pliciter
n s conceptuum et quidquid veritatis vel concipiatur, conceptus ille falsus erit. D einde
falsitatis est in concepru, potest esse in voce si hoc concedatur, scilicet, aliquem concep-
u t in signo. Q uae tota ratio sum pta est ex tu m simplicem posse esse falsum respectu
A ristot., I d e In terp ret., c. 1. alicuius, probo necessario debere esse verum
3. Secundo, quia, si in sim plici concep- respectu alterius; quia im possibile est d ari
tione est veritas, vel omnis conceptus sim conceptual intellectus q u i non habeat ali-
plex est verus e t nunquam falsus, vel inter- quod proprium obiectum quod repraesen-
d u m est verus, interdum falsus, vel sem per te t; ergo, si ad illud com paretur, non p ot
est verus e t falsus respectu diversorum ; est non esse verus conceptus talis obiecti,
nu llu m autem istorum potest dici probabi quia necesse est u t n aturaliter illud reprae-
l i t y ; ergo neque etiam potest veritas sim sentet; non potest autem illud naturaliter
plici conceptioni attribuì. M inor declaratur repraesentare nisi intentionaliter sit illi con-
quoad singulas partes. P rim o enim , si in form is; si autem est conform is, est etiam
sim plici conceptu potest esse veritas, nulla verus, quia veritas n ih il aliud est quam
ratio fingi p o test c u r n o n possit in eodem conformitas intellectus a d rem . U t in exem
esse falsitas; n am , u t dicebam, contraria plo adducto, quam vis conceptus aurichalci
circa idem v ersam u r; ergo, quamvis con- respectu auri falsus existim etur, tam en re
ceptus sim plex possit esse verus, n o n ideo spectu aurichalci verus conceptus illius est.
om nis talis conceptus 'erit verus; quin po- Itnm o nullum potest esse obiectum ita fio-
Disputación octava.— Sección III 97
Segunda opinión
5. O tr o s , p o r e l c o n tr a r io , o p in a n q u e la v e r d a d ló g ic a n o se h a lla ú n ic a
m e n te e n la c o m p o s ic ió n y d iv is ió n , sin o ta m b ié n e n lo s c o n c e p t o s s im p le s. A s í
l o d e f ie n d e el F e r r a r ie n s e , I cont. G e n i . , c. 5 9 y 6 0 , y p a r e c e q u e so n d e la
m is m a o p in ió n C a p r é o lc , In 1, d is t. 1 9 , q . 3 , a. 1 , com cl. 3 ; S o n c in a s , líb . V I
Metaph., c. 2 , q . 1 7 ; E g id io , Qtiodl. I V , q . 7 , y F o n se c a , lib . I V M etaph., c . 2 ,
q . 6 , se c . 4 .
P u e d e p r o b a r se , p r im e r a m e n te , p o r lo q u e A r is tó te le s a fir m a e n I Í I De Ani
ma, c. 6 , a l fin a l; s o b r e e s t e t e s t o d ic e S a n to T o m á s , e n la l e e . 1 1 : aunque !o
inteligible incomplejo no sea verdadero ni falso, el entendimiento que lo capta
es verdadero en cuanto se adecúa a la cosa entendida. Y e n e s te s e n tid o h a c e la
e x p o s ic ió n d e l o q u e A r is tó t e le s s o s tie n e e n e l lu g a r c it a d o : la intelección de
la quididad misma, que proviene de la misma esencia, es verdadera, aunque
nada ( s ú p la s e : e n u n c ie o a fir m e ) as alguna cosa. Y se c o n fir m a c o n u n e je m p lo
q u e A r is tó t e le s a d u c e e n d ic h o lu g a r , p u e s é l m is m o h a b ía d e f e n d id o , e n I I De
Anima, c . 6 , q u e e l s e n t id o e s v e r d a d e r o e n e l c o n o c im ie n to d e su s e n s ib le p r o
p io ; a h o r a b ie n , e s e v id e n t e q u e e n lo s s e n tid o s s ó lo se d a u n a c to o c o n o c i
m ie n t o s im p le ; lu e g o c o n m a y o r r a z ó n h a b rá v e r d a d e n e l s im p le c o n o c im ie n to
in te le c tu a l. A d e m á s , e n e l lib . IX d e la Metafísica, c . 7 , t e x t . 2 1 y 2 2 , a p r o p ó s ito
d e l o c u a l d ic e t a m b ié n S a n to T o m á s , e n la le e . 1 1 , q u e en lo simple hay ver
dad, por el hecho de que se conoce una cosa según su propia quididad. E sta
o p in ió n p u e d e c o n fir m a r s e c o n u n a r g u m e n to d e r a z ó n : p a r a q u e la c o s a sea
c o n c e b id a m e d ia n t e u n c o n c e p t o s im p le , e s p r e c is o q u e h a y a a lg u n a c o n fo r m i
d a d r e p r e s e n ta tiv a c u t r e e l c o n c e p t o y la c o s a ; p o r e s o d ijo A r is tó t e le s , e n II I
D e anima, c. 8 , q u e e l a lm a , e n t e n d ie n d o , s e h a c e to d a s la s c o s a s , y a q u e s e
a d e c ú a a to d a s r e p r e s e n ta tiv a m e n te ; l u e g o e s a c o n fo r m id a d e s c ie r ta v e r d a d ,
p u e s t o q u e le c o n v ie n e la d e f in ic ió n d e v e r d a d .
6. En s e g u n d o lu g a r , e n e l e n te n d im ie n to d iv in o y en e l a n g é lic o se
da verdad p e r fe c tísir n a , a p e sa r d e q u e e n e llo s n o e x is te c o m p o sic ió n ni
d iv is ió n ; c o n s ig u ie n te m e n te , ta m b ié n p o d r á h a b e r v erd a d en n u e str o e n t e n
d im ie n to c u a n d o c o n o c e sim p le m e n te . Q u iz á d ig a a lg u ie n , a p o y á n d o se e n S a n to
g n o s c e n te p o te s t e s s e v e rita s . D i c e t u r f o n a s ta m q u a m a d s u a m m e n s u r a m e t p r in c ip iu m ,
se e x D . T h o m ., I , q . 16, a . 5 , a d 1, e t c u i d e b e t c o n f o r m a t i ; e s t e r g o in e o v e r i-
I c o n t. G e n t., c. 5 9 , q u a m v is D e u s s im p iic i- t a s q u a e n o n e s t a lia q u a m v e r ita s c o g n i-
t e r c o g n ó s c a t, ta m e n ilio a c tu s im p lic i i u d i - tio n is , q u a n d o q u id e m illa e s t c o n f o r m i ta s
c are ita esse v e l n o n e s s e , q u o d n o s c o m p le c o g n itio n is .
x e iu d ic a m u s . S e d c o n tr a h o c o b iie itu r e x e o -
d e m D . T h o ir.a e o d e m c. 59 , lib . X c o n t. Duo certa ex dictis opinìonibus colligimtur
G e n t., n a m e tia m n o s p e r s im p lic e m c o n c e p - 7. F u n d a m e n ta h a ru m o p in io n u m d u o
tio n e m iu d ic a m u s a liq u id d e re , ita u t s im c o n v in c e r e v id e n tu r . U n u m e s t v e r ita te m
p lex a liq u is c o n e e p tu s v ir t u t e c o n tin e a t q u id - a liq u a m r e p e r ir i i n s im p lic i m e n tis c o n c e p -
q u id p e r c o n c e p tu m c o m p le x u m s e u p e r t io n e , n e q u e s o lu m m e n t i s s e d e tia m s e n -
c o m p o s itio n e m i u d ic a tu r . U t q u a n d o c o n c i s u u m . A lte r u m e s t v e r ita te m a liq u a m p r o
p io h o m in e m s u b c o n c e p tu d is tin c c o a n i- p r ia e t s p e c ia li r a tio n e r e p e r ir i i n c o m p o -
m alis r a tio n a lis , e t h u n c a p p r e tta n d o u t s itio n e in te lle c tu s q u a e i n s im p lic i n o titia
q u id d ita te m h o m in is , ib i v ir t u te iu d ic o h o in te lle c tu s n o n r e p e r i t u r . E t p r i m u m q u i -
m in e m e sse a n im a i r a tio n a le e t illa s im p le x d e m c o n s ta i p r im o e x a d d u c t is te s u m o n iis
c o n c e p tio v ir t u te c o m m e t t o tu m id q u o d A r is to t. e t D. T h o m ., e t e x e o d e m D . T h o m .,
p e r h a n c e n u n tia tio n e m s ig n ific a tu r; e rg o I , q . 1 6 , a. 2 e t ss., e t I c o n t. G e n t ., c. 5 9 ,
e r it e tia m v e rita s p r o p r ia in ilio s im p lic i c o n - e t a liis lo c is q u a e ib i F e r r a r , a d d u c i t. S e
c e p tu . T e r t io , o m n is r e s q u a e e s t c o n fo rm a s c o n d o , ex c o m m u n i m o d o lo q u e n d i; re c -
e t a d a c q u a ta su a e m e n s u r a e s u is q u e p r in - te e n im d ic im u s e u m f o r m a r e v e r u n i c o n
c ip iis h a b e t p r o p r ia m v e n ta te n e ; s e d in c o n c e p irm i h o m in is q u i illu m ta m q u a m r a t i o
c e p tu s im p lic i e s t c o n fo rm ita s a d o b ie c tu m n a le a n im a i a p p r e h e n d i t, e t sic d e c o n c e p -
100 Disputaciones metafísicas
En. tercer lugar, porque estes conceptos mentales son ciertas realidades o
cualidades; por tanto, si en otras cosas hay verdad —como demostraremos pos
teriormente—, es preciso concluir que también la hay en estos conceptos; por
eso, así como se llama oro verdadero al que posee la naturaleza propia del oro,
igualmente se dirá que es verdadero concepto de oro el que tiene una entidad
conforme con el verdadero oro en la representación intencional, y así sucesiva
mente.
Con So dicho se patentiza también en qué consiste o de qué clase es la
verdad que se encuentra en la simple aprehensión; efectivamente, no es sino la
misma verdad trascendental, acomodada a estos entes. Pues si la verdad llama
da ontològica es una pasión adecuada del ente —-según expondremos—, deberá
encontrarse en cada ente según el modo propio de su naturaleza; luego también
se encontrará en estos entes que son simples conceptos mentales. En consecuen
cia, puesto que el ser propio de estos conceptos es un ser cognoscitivo y que,
por ende, hace formalmente cognoscente a quien los posee, por eso la verdad
de dicho concepto es también una verdad cognoscitiva o lógica.
8. La verdad ss encuentra ds manera espacial en la composición y divi
sión.— Se demuestra la segunda conclusión, a saber, que la verdad y la falsedad
se encuentran de manera especial en la composición y división. En efecto', no
faltaban a Aristóteles razones para decir, principalmente en los lugares citados,
que la verdad y la falsedad se hallan sólo en la composición mental, ya que como
esto no puede ser cierto de toda verdad y falsedad, como quedó claro en el punto
anterior, es preciso que la verdad se encuentre de manera propia y peculiar en
esta composición, para que sea asimismo cierta la doctrina aristotélica. Y tal es
también el pensamiento claro de Santo Tomás en los lugares citados, sobre todo
en la primera parte.
En,segundo lugar, esto resulta manifiesto por el común modo de pensar y de
hablar, porque se estima que alguien tiene verdadero conocimiento de algo
cuando conoce y juzga que es o no es así como es o no es en la realidad, cosa
que los hombres ro podemos hacer sino componiendo o dividiendo. Por eso,
de igual manera que la verdad o falsedad de la locución se encuentra especial-
tibus aliarum rerum. Tertio, quia hi con 8. Veritas speciali snodo in compositio-
ceptus mentis sunt res quaedam seu quali- ne et divisione.— Secundum, scilicet, in
tates ; si ergo in aliis rebus est veritas, compositione et divisione speciali modo ve
ut infra ostendemus, etiam in his concep- ritatem et falsitatem reperiri probatur. Non
tibus veritatem esse necesse est; unde, sic- enim sine causa Aristoteles in locis citatis
ut dicitur verum aurum quod propriam
specialiter dixit veritatem et falsitatem in
habet auri naturam, ita dicetur verus auri
conceptus qui habet entitatem commensu- sola mentis compositione reperiri; cum enim
ratam vero auro in repraesentando inten- hoc verum esse non possit de ornai veri-
tionaliter, et simile est de reliquis. Atque tate et falsitate, ut ex priori puncto con
hinc etiam constat quae vel qualis sit haec stat, necesse est ut aliquo proprio et peculia
veritas quae in simplici mentis notitia re- ri modo veritas sit in huiusmodi composi
peritur; nihil, enim aliud est quam veritas tione, ut doctrina etiam Aristotelis vera sit.
ipsa transcendentalis, his entibus accommo- Et ita plane sensit D . Thomas in eisdem lo
data. Nam, si veritas quam vocant in es cis citatis, praesertim in prima parte. Secun-
sendo est adaequata passio entis, ut dice- do, hoc constat ex communi modo sentiendi
mus, in unoquoque ente iuxta modum na et loquendi; quia tunc aliquis censetur ve-
turae suae reperietur; ergo et in his end- ::am rei cognitionem habere quando co-
bus quae sunt simplices conceptus mentis.
gnoscit et iudicat ita esse vel non esse sicut
Unde, quia esse preprium horum concep-
tuum est esse cognitionis et consequenter est vel non est in re, quod homines non
form?,'iter reddere cognoscentem cum cui facimus nisi componendo aut dividendo.
insunt, ideo veritas talis conceptus est etiam Unde, sicut in Joquendo veritas vel falsitas
veritas cognitionis. . singulari modo est in propositionibus quia
Disputación octava.— Sección 111 101
sicut esse talis cognitionis compositum est, scilicet, in simplici apprehensione esse ve-
ita et vefitas eius complexa est, non est ritatem ralis rationis cui nulla opponatur
cur dicatur veritas singulari titulo in sola falsitas in tali subiecto, in compositione
compositione reperiri. autem reperir! veritatem cui falsitas opposita
10. Alii ergo respondent in simplici no- inesse potest, indicat veritatem esse speciali
titia reperiri veritatem, non autem falsita modo in compositione; nam illud prius
tem, saltern regulariter et per se loquendo; commune est omni veritati in essendo, ut
in compositione autem et divisione indiffe inferius dicam; quis autem sit hic speeia-
renter reperiri veritatem et falsitatem et ideo lis modus veritatis non declaratur per só-
specialiter asseruisse Aristot. in sola com lam Slam indifferentiam.
positione et divisione veritatem et falsitatem 11. Aliter dici solet ideo veritatem vel
reperiri. Sed hoc neque rem ipsam, neque falsitatem specialiter attribuì compositioni
Aristotelis ¡ocutionem satis declarat. Nam, et divisioni, quia secundum eam didmur
si veritas ita reperitur in simplici conceptu vere sentire vel falli, quod non proprie di-
ut in co non reperiatur falsitas, in compo- cimur ratione oonceptuum simpltcium. Sed
sitìone autem indifferenter veritas et falsi hoc quidem (ut supra etiam argumenta-
tas reperitur, potius dicendum fuisset veri bar) indicium est a posteriori esse singulari
tatem esse quodammodo propriam simpli- modo in compositione et divisione verita
cium conceptuum, falsitatem autem in sola tem et falsitatem, non tamen a priori rem
compositione reperiri, vel ad summum di declarat, in quo, scilicet, hic modus con
cendum esset compositionem esse indifferen sistan Non enim ideo composido vera vel
tem ad veritatem et falsitatem, non autem falsa est quia secundum eam nos vere vel
quod sit veluti proprium utriusque Suscep- falso sentimus, sed potius e contrario, quia
tivum. Ac denique (ut dicebam) hoc ipsum, illa vera vel falsa est, ideo secundum eam
Disputación octava.— Sección 111 103
de ella, pues la misma composición es una forma que nos comunica igualmente
su ser y sus propiedades.
falaz; como si se dijera: puesto que el entendimiento compara una cosa con.
otra, se afirma que compara y conoce la conformidad en que consiste la verdad;
pues no compara el concepto formal con la cosa, ni la cosa con el concepto,
sino una cosa concebida con otra o consigo misma. Consiguientemente, no sucede
que mediante esa composición conozca la verdad, sino únicamente que conoce
aquel ser de la cosa que es fundamento de la verdad, según la afirmación de
Aristóteles: por el hecho de que la cosa es o no es, la opinión es verdadera
o falsa; y este ser no es formalmente verdad, aunque cause la verdad en el
entendimiento, como dijo Santo Tomás en la ya citada q. 16, a. 1, ad 3.
Se confirma, porque una cosa es que el entendimiento, en virtud de una
composición, diga “el hombre es blanco” y otra que diga “es verdad que el
hombre es blanco” ; efectivamente, la última composición es refleja, por lo que
en ella se encuentra la verdad objetivamente, ya que mediante ella la verdad
es conocida de manera formal. En cambio, la primera concepción es sólo directa
y no tiene el mismo objeto que la segunda; por tanto, mediante ella no se
conoce formalmente la verdad, ni se encuentra en ella de manera objetiva.
14. Si se dice que se trata del conocimiento reflejo, síguese, en primer lugar,
que no es siempre cierto lo que Aristóteles afirma, a saber, que la verdad y la
falsedad se encuentran en la composición y división; pero el consiguiente es
falso, porque, de igual manera que toda enunciación oral es verdadera o falsa,
también lo es la composición o división mental; por eso, en virtud de ella pen
samos con verdad o con falsedad. En segundo lugar, síguese que no existe nin
guna diferencia, ya que también es posible concebir la verdad de manera formal
y verdadera mediante un concepto simple reflejo; pues así como concebirnos
absolutamente lo que es el hombre, también podemos concebir absolutamente
lo que es la verdad, y mediante un concepto simple podemos concebir la conformidad
entre el concepto y la cosa por modo de cierta relación; y entonces la verdad se
encontrará también objetivamente en el concepto simple; por consiguiente, queda
anulada la diferencia señalada antes.
15. Cabe responder que la doctrina de Santo Tomás debe entenderse de
la composición y división que se lleva a cabo por conocimiento directo, pues
comparai unum ad aliud, ideo dicatur com scitur formaliter veritas, neque in illa est
parare et cognoscere conformitatem in qua obiective.
ycritas consist«, quia non comparai con- 14. Si autem dicatur sermonem esse de
ceptum formalem ad rem nec rem ad con- cognitione reflexa, sequitur primo non esse
ceptum, sed comparai rem concepram ad in universum verum quod Amistcteles ait
aiiam vel ad seipsam. Unde non fit ut per veritatem et falsitatem in compositione et
talem compositionem cognoscat veritatem, divisione reperiri; consequens autem est
sed solum illud esse rei quod fundat veri falsum, quia, sicut enuntiatio omnis vocalis
tatem, iuxta illud Aristotelis: Ex eo quod vera vel falsa est, ita et mentalis composi-
res est vel non est, opinio vera vel falsa est; tio vel divisio. Unde per omnem illam aut
quod esse formaliter non est veritas quamvis vere aut falso sentimus. Secundo sequitur
causet veritatem in inrellectu, ut dixit nullam esse differentiam, quia etiam per
simplicem notitiam reflexam potest veritas
idem D. Thomas diet. q. 16, a. 1, ad 3. Et formaliter ac vere concipi; sicut enim sim
confirmatur, nam aliud est quando intel- pliciter concipimus quid est homo, ita etiam
lectus componendo dicit: Homo est albus, simpliciter concipere possumus quid est ve
aliud vero quando dicit: Hominem esse al ritas et per simplicem conceptum possumus
bum est veruni; haec enim posterior com- concipere conformitatem inter conceptum et
positio est reflexa et ideo in illa est obiec- rem per modum cuiusdam relationis; tunc
tive veritas, quia formaliter per illam co- ergo erit etiam veritas obiective in simplici
gnoscitur. At vero prior conceptio est tan notitia; nulla ergo est praedicta differentia.
tum directa, et non habet idem obiectum 15. Responderi potest doctrinam D. Tho-
quod posterior; ergo per illam non cogno- mae intelligendam esse de compositione et
Disputación octava.— Sección III 105
divisione quae fit per directam cognitionem, intelligendo dicit et cognoscit oportet esse
nam certum est in onini tali compositione rei aequatum, scilicet, ut ita in re sit, sicut
propriam veritatera vel falsitatem reperiri. intellectus dicit. Iuxta hanc ergo Interpreta
Ad obiectionem ameni contra hoc factarn, tionen! facile intelligitur per directam eegni-
si vera esset sententia Durandi quod veri tionem compositivam cognosci confonrdta-
tas est conformitas rei prout est in esse tem, in qua veritas consistit.
obiectivo intellectus ad seipsam prout est 16. Sed haec responsio, si aliud non
in re, facilis esset responsio dicendo intellec- addatur, nobis satisfacere non potest. Pri
turn, quando componit, comparare conceptual mo quia sententia illa Durandi a nobis su
obiectivum unius rei ad aiiam vcl ad seip pra reiecta est, ñeque est verisimile D.
sam aliter seu prius conceptsm; atque ita Thoniam in citatis verbis eum sentimi in-
cognoscere conformitatem inter illa, et ideo tendisse, ut patet ex ratione quam addu-
dici cognoscere vernateci. Atque hoc modo cit, quod non oportet u t intelligere rei
videtur déclarasse hanc rem D. Thomas, I adaequetur; quia interdum res est materia-
cont. Gent., c. 59, in 1 ratione, dicens: lis et intelligere immateriale. Ubi constat
Cura veritas intellectus Sit adaequatio intel aperte loqui de intelligere, quantum ad con-
lectus et rei, secundum quod intellectus di- venientiam quam habet cum re inteliecta in
cil esse quod est vel non esse quod non est, esse entis et conditionibus eius, et non de
ad id in intellectu veritas pertinet quod in convenientia quam habet in ratione reprae-
tellectus dicit, non ad operationem qua id sentantis et repraesentati. Et ita Ferr. ibi,
dicit; non enim ad veritatem intellectus exi- distinguens inter intelligere et conceptum
gitur u t ipsum intelligere rei adaequetur, seu verbum mentis, et existimaos intelligere
cum res interdum sit materiaKs, intelligere non esse repraesentativum rei, conceptum
vero immateriale, sed ittud quod intellectus autem seu verbum repraesentare Ulani., ex-
106 Disputaciones metafísicas
que Santo Tomás habla del concepto mismo o verbo, y establece en él la con
formidad o verdad, no en la intelección.
Ahora bien, por mi parte creo que, hablando con propiedad, la intelección
se realiza formalmente por el verbo o concepto en cuanto informa al entendi
miento, por lo que el verbo, en cuanto verbo, no puede tener conformidad
representativa con la cosa de que es verbo, sin que al propio tiempo el entendi
miento, en cuanto entiende formalmente por medio del verbo, se haga conforme
a la misma cosa. Por consiguiente, Santo Tomás no pudo excluir esta confor
midad representativa, sino únicamente la conformidad entitativa. En igual sen
tido, pues, debe entenderse lo que afirma poco antes: la verdad perten ece a
lo q u e él en ten dim ien to dice , n o a la operación con qu e lo dice. Y pretende
significar que la verdad no pertenece a dicha operación tomada cuasi material
mente en cuanto es cierta cualidad espiritual, sino formalmente en cuanto noti
fica al entendimiento la cosa que mediante ella se dice, o en cuanto contiene
a la cosa conocida en su ser representativo.
17. En segundo lugar, esta opinión no se acomoda bien a la explicación de la
presente dificultad. Porque cuando el entendimiento compone, o enuncia por
parte del predicado la cosa tal como es en sí, o la enuncia como concebida de
manera objetiva. Si se afirma lo primero, entonces mediante esa comparación no
conoce la conformidad que hay entre la cosa en cuanto objetivamente conce
bida y ella misma tal como es en si, en la que se decía que consiste la verdad;
luego de ese modo no conoce la verdad. Por el contrario, si se defiende lo segundo,
entonces tampoco se realiza una comparación, por parte del sujeto, con la cosa tal
como es en sí, sino tal como es concebida objetivamente, pues la razón es igual
para el sujeto y para el predicado, ya que el concepto compara a ambos tal como son
concebidos por él, de manera que la composición sea como cierto cotejo de concep
tos objetivos y simples y conocimiento de la unión que entre ellos existe; por consi
guiente, de este modo tampoco se concibe la verdad, según explica Durando, pues
no se conoce ia conformidad de. la cosa en su ser objetivo consigo misma en la rea
lidad, sino más bien en la conformidad, identidad o unión entre una y otra cosa,
consideradas ambas en su ser objetivo.
ponit D. Thomani loqui de conceptu ipso sententia ad presentem difficultatem ex-
seu verbo et in ¡lio constituere conformí- plicandam, quia quando intellectus compo-
tatem seu verítatem, non in ipso intelligere. nit, vel ex parte praedicati enuntiat rem
Ego autem existimo, si proprie loquamur, ut est in se vel ut obiective conceptam.
intelligere formaliter fieri per ipsum ver- Si primum dicatur, ergo per illam com-
bum seu conceptum ut informantem intel- parationem non cognoscit conformitatem
lectum, et ideo non posse verbum ut verbum rei, ut obiective conceptas, ad seipsam ut
esse conforme in representando rei cuius est in se, in qua veritas consister dicebatur,
est verbum, quin etiam intellectus, quatenus et ita non cognoscet veritatem. Si vero
per verbum formaliter intelligit, fíat eidem dicatur secundum, ergo etiam ex parte sub-
rei conformis. D. Thomas ergo non potuit iecti non fit compartió ad rem prout est
exdudere hanc conformitatem in ratione re- in se, sed prout obiective conceptam, quia
praesentandi, sed tantum conformitatem in non est maior ratio de praedicato quam
essendo. In eodem ergo sensu inteUigendum de subiecto ; utrumque enim compart in
est quod paulo superius ait: veritatem per- tellectus, prout ab ipso conceptum est, ita
tinore ad id quod intellectus dicit, rion ad ut compositio sit quasi collado quaedam
operationcm qua id dicit. Sensus enim est simplicium conccptuum obiectivorum et co-
veritatem non pertinere ad illam operatio- gnitio coniunctionis quam in se habent; ergo
nem quasi materialiter sumptam, ut est qua- ñeque hoc modo concipitur veritas prout
litas quaedam spiritualis, sed formaliter qua a Durando explicatur, quia non cognoscitur
tenus refert intellectui rem quae per illam conformitas rei in esse obiectivo ad seipsam
dicitur seu quatenus in esse representativo in re, sed conformitas, vel identitas, vel unió
continet rem cognitam. inter unam et alteram rem prout utraque
17. Secundo, non recte applicatur illa est in esse obiectivo. Tertio, multo minus
Disputación octava.—Sección III __________________ 10 7 .
En tercer lugar, ese modo puede aplicarse mucho menos a la falsedad; por
que, cuando mediante la composición se afirma falsamente una cosa de otra, no se
conoce la disconformidad que hay entre ellas, antes bien se conoce o concibe
una conformidad que no existe en la realidad; en ese caso, pues, la falsedad no se
encuentra objetivamente en dicho conocimiento o composición intelectual.
misma cosa, comparamos “en acto ejercido” nuestro concepto en cuanto repre
sentativo de esa cosa. Por ejemplo, cuando el entendimiento dice, componiendo,
que el hombre es blanco, conoce formal y directamente la identidad o unión
que hay entre “blanco” y “hombre” ; pero al mismo tiempo conoce en el acto
mismo ejercido que el concepto de blanco contiene en cierto modo al hombre y lo
representa y, consiguientemente, está, de alguna manera, en conformidad con él.
Así, cuando la mente afirma que el hombre es blanco, afirma “en acto ejercido”
la verdad, es decir, que eso es cierto, pues al afirmar que lo blanco está en el
hombre afirma que el concepto de blanco tiene alguna conformidad verdadera,
con el hombre.
En este sentido dijo Santo Tomás, en el citado a. 2, que el entendimiento
conoce la conformidad que hay entre él y la cosa inteligible cuando juzga que-
la cosa se comporta de igual manera que la forma, por él aprehendida, de la cosa,,
lo cual hace componiendo y dividiendo; no porque el entendimiento, al com
poner, juzgue que la cosa se comporta como una forma que se encuentra en el
intelecto formalmente o por inhesión, sino porque juzga que se comporta cornos
una forma aprehendida por el entendimiento y, consiguientemente, juzga “en
acto ejercido” que la cosa se comporta como forma o concepto formalmente repre
sentativo en el intelecto, pues se estima que el concepto formal, en cuanto re
presentativo, constituye cierta unidad con la cosa representada, y porque el enten
dimiento no compara la cosa representada sino en cuanto concebida por él.
Así, pues, de este modo se comprende perfectamente por qué se dice que la-
verdad existe de manera especial en nuestro entendimiento cognoscente mediante
la composición y división; pues el entendimiento, mediante los conceptos sim
ples, no conoce en absoluto la conformidad, por lo que tampoco afirma o piensa,
propiamente la verdad, cosa que hace cuando compone los conceptos simples.
De aquí que, si bien tanto la composición como la simple aprehensión de las cosas
son, en absoluto; conocimientos directos, no obstante, comparada la composición
con la simple aprehensión, en cierto modo resulta ser, con respecto a elia, cuasi
reflexiva en ejercicio, ya que mediante la composición se hace una comparación.
exercito comparemus conceptum nostrum inhaesive est in intellectu, sed quod iudicet
ut repraesentantem iliam rem. Ut, verbi ita se habere sicut est forma apprehensa
grafia, quando intellectus componendo dich per intellectum, et consequenter in actu
hominem esse album, formaliter et directe exercito iudicet ita se habere rem sicut est
cognoscit identitatem vel coniunctionem forma seu conceptus formaliter repraesen-
quam album habet cum homine; simul ta tans in intellectu, quia conceptus formaiis..
rnen in actu exercito ipso cognoscit concep ut repraesentans, tamquam unum quid cen-
tum albi aliquo modo continere sub se setur cum re repraesenlata et quia inrellerius
hominem et repraesentare ilium et conse- non comparat rem repraesentatam nisi ut
quenter esse illi aliquo modo ccnformem. a se conceptam. Hoc ergo modo recte intel-
Acque ita dum mens affirmat hominem esse ligitur cur veritas dicatur speciaiiter esse in
album, in actu exercito affirmat veritatem inteilectu nostro cognosccnte media compo-
seu hoc esse verum, quia dum affirmat al sitione et divisione; nam per simpiices con
bum inesse homini affirmat conceptum albi ceptus nullo modo cognoscit intellectus con
vcram aliquam conformitatem habere cum formitatem, unde nec proprie affirmat aut
homine. Et hoc sensu dixit D . Thomas, sentit veritatem, sicut facit quando simpii
dict. a. 2, intellectum cognoscere conformi- ces conceptus componit. Unde, licet ram
latem sui ad rem imelligibilem, quando in compositio quam simplex apprehensio re
dicai rem ita se habere sicut est forma rum sit absolute cognitio directa, tamen si
quam de re apprehendit, quod facit com cornpositionem ad simplicem apprehensio-
ponendo et. dividendo; non quod, quando nem comparemus, quodammodo est quasi
intellectus componit iudicet ita se habere reflexiva supra illam veluti in ipso exercitio,
rem, sicut est forma quae formaliter seu quia per cornpositionem fit collatio imer
Disputación octava.—Sección III 109
“otre los conceptos simples, y en virtud de dicha comparación la verdad se en
cuentra en ella de la manera especial que queda indicada.
SECCION IV
Si la verdad l ó g ic a o d e l e n t e n d im ie n t o n o e x is t e en él
HASTA EL MOMENTO DEL JUICIO
sitam. Cur autem hoc ita sit, et cur po- potest inter ipsum et rem cognitam, et ideo
tius veritas compositionis possit habere pro- non est simile de illa simplici cognitione.
priam falsitatem oppositam patebit ex di-
cendis. Quod autem in ultima confirmatio-
ne tangitur de specie intelligibili declarabi- SECTIO IV
tur statim. Ad fundamenta secundae senten- A n v e r ita s c o g n it io n is s e u in t e l l e c t u s
tiae nihil addere oportet; solum enim pro- IN EO NON SIT DONEC IUDICET
bant in simplici conceptione esse veritatem
tamquam in habente, non tamquam in co 1. Ante iudicium intelligi possimi in in-
gnoscente. Solum circa secundum oportet ex tellectu vis ipsa intelligendi, species intel-
dictis notare non esse eamdem rationem de ligibilis, sub qua reliquos habitus compre-
simplici cognitione Dei aut angelorum; hendo, ipse actus cognitionis prout est in
illi enim simplici conceptu perfecte iudicant fieri et apprehensio ipsa. Dubitari ergo pot
de re et quod ita se habeat sicut cognosci- est primo an haec veritas dici possit esse
citur, seu quod ei insit id quod de ea iudi- in specie intelligibili, vel in actu, vel in con
catur et cognoscitur. Immo illud iudicium ceptu, vcl in habitu, aut ipsa vi intelligen
simplex tale est (praesertim si sit sermo de di. Nam D. Thomas, I cont. Gent., c. 59, ra-
divino), ut per illud perfectissime etiam tione 1, in verbis supra citatis significai tan
cognoscatu*" omnis conformitas quae esse tum esse in conceptu seu verbo mentis, ubi
Disputación octava.—Sección IV 111
el concepto o verbo mental, donde lo entiende asi el Ferrariense, y añade que la
verdad no se da en el acto de la intelección porque no es imagen ni representación
del objeto. De aquí infiere que la verdad se encuentra en el entendimiento an
tes (en orden natural) de que el entendimiento conozca la cosa representada
mediante el concepto, pues la acción intelectual termina en el concepto an
tes (en orden de naturaleza) de que el intelecto conozca la cosa que el concepto re
presenta. Y en este sentido, según parece, dijo Santo Tomás en D e V e r it, q. 1,
a. 1: e l conocim iento es efecto d e la verdad. Respecto a la especie inteligible,
afirma que en ella se da la verdad en cuanto también es representativa del objeto,
y en virtud de esa representación tiene conformidad con el objeto, aunque de
manera imperfecta, toda vez que la representación de la especie es imperfecta
y el hábito se compara con el acto como lo imperfecto con lo perfecto. Sobre
la capacidad intelectiva y su hábito judicativo, y sobre el correspondiente a la
potencia, nada afirma; sin embargo, en congruencia con su posición habria de
sostener que en ellos no se da la verdad, ya que no representan al objeto.
2. Mas nosotros debemos suponer que aquí sólo se trata de la verdad lógica.
Y creemos que el conocimiento se realiza formalmente por el concepto o verbo
mental, en cuanto éste informa al entendimiento; ahora bien, el concepto o
verbo mental no se distingue realmente del acto de la intelección, en cuanto
es algo realizado por el entendimiento, es decir, una cualidad ya realizada; en
cambio, la intelección, considerada como acción que está desplegándose, se dis
tingue modalmente del verbo, de igual manera que suele establecerse distinción
entre la acción o dependencia y el término. Así, pues, como el conocimiento sig
nifica de manera absoluta un conocimiento actual, la verdad lógica se encuentra
simple y absolutamente en el concepto o verbo, o en el acto intelectivo ya rea
lizado, porque todas estas cosas son idénticas y designan la forma en virtud de
la cual el entendimiento deviene cognoscente en acto; como si dijéramos que la
verdad de lo cálido, en cuanto tal, se halla en el calor. Pero la verdad del cono
cimiento no se encuentra en la acción de entender en cuanto tal, ya que ésta no
es conocimiento de manera absoluta, sino tránsito hacia el conocimiento; no obs
tante, según su modo propio, tiene su verdad, de igual manera que el cálenta-
Ferr. ita ilium intelligit, et addir non esse in 2. Sed nobis supponendum est hic so
actu intelligendi, quia non est imago nec re- lum esse sermonem de veritate cognitio-
praesentat obiectum. Unde infert prius ordi nis. Credimus autem cognitionem fieri for
ne naturae esse veritatem in intellectu quam maliter per conceptum seu verbum mentis
intellectus cognoscat rem per conceptum ut informantem ipsum intellectum; concep
repraesentatam, quia prius ordine naturae tum autem seu verbum mentis in re ipsa non
actio intellectus terminatur ad conceptum distingui ab actu intelligendi quatenus est
quam cognoscat rem in ilio repraesentatam. aliquid factum ab intellectu seu qualitas
Quo sensu videtur dixisse D. Thomas, q. in facto esse; intellectionem vero, quatenus
X De Verit., a. 1, cognitionem esse veritatis est actio in fieri, distingui modaliter a ver-
effectum. De specie vero intelligibili ait in bo sicut distingui solet actio vel dcpenden-
illa esse veritatem quatenus illa etiam re- tia a termino. Cum ergo cognitio simpliciter
praesentat obiectum et secundum illam re- signified actualem cognitionem, -eritas co-
praesentationem habet conformitatem cum gnitionis absolute ac simpliciter est in con-
ilio, imperfecto tamen modo, quatenus re- ceptu seu verbo aut actu intelligendi in facto
praesentatio speciei imperfecta est et qua esse, quia haec omnia idem sunt et signifi
tenus habitus ad actum ut imperfectum ad cant formam qua intellectus fit actu cogno-
perfectum comparatur. De ipsa autem vi scens, ac si diceremus veritatem calidi ut sic
intelligendi et habitu eius indicativo et qui in calore esse. In actione autem intelligendi
tenet se ex parte potentiae, nihil dicit; ta ut sic non est quidem veritas cognitionis,
men consequenter dicturus etiam esset in quia illa actio non est cognitio simpliciter
eis non esse veritatem, quia non repraescn- sed via ad cognitionem; tamen, eo modo
tant obiectum. quo est, habet suam veritatem, sicut cale-
112 Disputaciones metafísicas
miento, si bien no posee la verdad del calor, posee la verdad del calentamiento,
porque es una verdadera tendencia al calor; en este sentido, pues, la acción de
entender es igualmente una verdadera tendencia al conocimiento de la cosa.
Y aunque se diga que no representa por modo de forma, representa, empero,
por modo de tránsito, porque es una tendencia hacia la representación verdadera.
Consiguientemente, puede decirse que la verdad lógica se encuentra en despliegue
en el acto de la intelección en cuanto acción.
Mas en la especie inteligible no se halla la verdad lógica sino como en su
principio y acto primero; sin embargo, en ella se da una auténtica verdad etno
lógica, en virtud de la cual se dice verdadera especie inteligible de un determi
nado objeto. Y nada importa, para ello, que la especie inteligible represente for
malmente en cuanto imagen, o sólo efectiva y virtualmente en cuanto semilla
del objeto; porque, sea cualquiera el modo en que represente, según ese modo
puede tener su verdad mediante la debida conmensuración a un objeto determi
nado; así, es cierto que el semen humano no posee en. sí la verdad de la humana
naturaleza sino virtual o instrumentalmente, aunque tiene la verdad de semen
humano según la debida proporción y relación con una naturaleza o una acción
determinadas,. De aquí resulta asimismo que la capacidad intelectiva o luz inte
lectual, y también el hábito que la completa, no tienen de suyo, formal y propia
mente, la verdad lógica de que estamos tratando, como resulta evidente; poseen,
empero, una verdad adaptada a su naturaleza, verdad que puede llamarse lógica
en sentido radical, en cuanto la luz intelectual es verdadera en la medida en
que, de suyo, inclina a un verdadero conocimiento de la cosa; y lo mismo ocu
rre, según su modo, con el hábito.
3. Finalmente, por lo dicho se comprende que es falsa la afirmación, ya
hecha, de que la verdad se encuentra en el concepto mental, o en el entendi
miento mediante el concepto, con prioridad de naturaleza a que el intelecto entien
da en acto, pues el concepto mental o verbo co existe con prioridad natural a en
contrarse en el entendimiento, ya que no se realiza sino por educción de su poten
cia, y por ello no se produce en un signo natural, en el que no se una al entendi
miento, para que éste pueda concurrir a su producción por modo de potencia ac
tiva y receptiva; luego el verbo no tiene verdad antes (con prioridad natural) de co-
factio, quamvis veritatem caloris non habeat, cundum debitam proportionem et habitu-
habet tamen veritatem calefactionis quia est dinem ad talent naturam vel actionem. Quo
vera tendentia ad calorem; sic enim actio etiam fit ut vis intelligendi seu lumen in-
intefligendi est edam vera tendentia ad rei tellectus aut habitus illud perficiens, for
cognitionem. Et quamvis dicatur non reprae- maliter ac proprie non habcant per se veri
sentare per modum formae, repraesentat ta tatem cognitionis de qua agimus, ut per se
men per modum viae, quia est tendentia ad constat; habeant tamen suant accommoda-
veram repraesentationem; veritas ergo co- taœ veritatem quae radicaliter dici potest
gnitionis dici potest esse in fieri in acni in- veritas cognitionis, quatenus lumen intellec-
telligendi ut actio est. In specie autem intel tuale eatenus verum est quatenus de se in
ligibili non est veritas cognitionis nisi tam- clinât ad veram rei cognitionem; et idem
quam in principio et actu primo; est ta est suo modo de habitu.
men in ilia propria veritas entitativa, ratione 3. Ex quo tandem intelligitur falsum es
cuius vera dicitur species intelligibilis tabs se quod dicebatur prius natura esse verita
obiecti. Ad quod nil refert quod species in- tem in conceptu mentis vel in intellectu per
telligibllis repraesentet formaliter ut imago, conceptum, quant intellectus actu intelligat,
vel tantum effective et virtualitcr uf semen quia conceptus mentis seu verbum non prius
obiecti, quia quacumque ratione repraesen natura est quant insit intellectui; non fît
tet, secundum earn habere potest suam ve enim nisi per eductionem de potentia eius
ritatem per debitam commensurationem ad et ideo non fit in aliquo signo naturae in
tale obiectum, sicut semen hominis non ha quo non uniatur intellectui, ut possit in-
bet quidem in se veritatem humanae natu teilectus per modum potentiae activae et re-
rae nisi virtualiter seu instrumentaliter, ha ceptivae ad illius productionem concurrere;
bet tamen veritatem humani seminis se- ergo non prius natura verbum habet verita-
Disputación ociosa.—Sección IV 11 3
L a noción aprehensiva
4. En segundo lugar, puede dudarse si la verdad lógica se encuentra en
la noción aprehensiva o únicamente en la judicativa. Y el motivo de la duda
puede consistir en que la simple noción es sólo aprehensiva, a pesar de lo cual
hemos dicho que en ella se encuentra la verdad. Además, en los sentidos hay
verdad simple —según hemos afirmado apoyándonos en Aristóteles— y, sin em
bargo, en ellos no hay más conocimiento que el aprehensivo. Por último, aun
cuando el entendimiento no sepa discernir y juzgar si en la composición apre
hensiva se da verdad o falsedad, no obstante, en dicha composición se encuentra
efectivamente una de las dos cosas, ya que si la proposición oral es por necesidad
verdadera o falsa, con mayor razón lo será la proposición mental, incluso la que
es sólo aprehensiva.
Ahora bien, e.i sentido contrario existe la razón de que el entendimiento no
se denomina verdadero o falso sino cuando juzga; en efecto, aunque yo aprehenda
la proposición “el número de los astros es par”, si dudo y suspendo el juicio,
no poseo verdad ni falsedad; ello indica que en tal aprehensión no se encuentra
ni la verdad ni la falsedad, pues de lo contrario produciría una denominación
de verdadero o de falso. Por eso, en el texto donde Aristóteles dice que la ver-
tem quam illam formaliter communicet in- tantum in iudicativa. Et ratio dubitandi esse
tellectui ; ergo nec prius natura est in eo potest quia simplex notitia tantum est ap
veritas quam intellectus sit a:tu cognoscens. prehensiva, et tamen diximus in illa esse
Potei ultima consequentia, quia non aliter veritatem. Itero in sensibus est veritas sim
constituitur intellectus actu cognoscens nisi plex, ut ex Aristotele supra diximus, et
per informationem verbi seu conceptus. Est tamen in eis non est nisi apprehensiva co
ergo veritas cognitionis primo ac per se in gnitio. Tandem in compositione apprehen
intellectu actu cognoscente per verbutn, con siva, etiarnsi intellectus nesriat discernere et
ceptual seu actum in facto esse tamquam iudicare siine in illa veritas an falsitas, nihi-
per formam qua actu cognoscit. Unde, quod lominus tamen alterutrum horum in tali
D. Thomas dicto loco ait, q. 1 De Verit., a. 1, apprebensiona revera inest; nam, si pro-
cogrdtionem esse qnemdam veritatis effec- positio vocalis aUt vera aut falsa necessario
twn, intelligendum est aut de ventate fun est, multo magis mentalis, edam apprehensi
damental!, quae est ipsum esse rei a quo va tantum. In contrarium autem est quia
ut ciuccio habet cognitio ut vera sit, vel intellectus non denominatiti verus aut fal-
de ventate conformitatis, quae est per spe- sus nisi quando iudlcat. Quamvis enim ego
ctem intelligibilem, vel certe de effectu for apprehtndam hanc propositionem astra suiu
mali quem verus conceptus menti tribuit. paria, si dubito et suspendo iudicium, nec
falsus suro nec verus; ergo signum est in
De notitia apprehensive illa apprehenslone nec veritatem esse nec
A. Secundo, dubitari potest an veritas faisitatem, alioqui veruni vel falsum deno
cognitionis sit in apprehensiva notitia vel minarci. Unde ubi Aristot. ait, VI Me-
8
114 Disputaciones metafísicas
cuando unimos una cosa con otra o las separamos—-, no obstante, en cuanto esa
aprehensión es cierto conocimiento de una cosa, es también un cierto juicio, en
virtud del cual se juzga implícitamente que la cosa es aquello que de ella cono
cemos. De este modo, dicha aprehensión o conocimiento simple de la cosa implica
en cierta manera un juicio; pues, como la aprehensión es un acto de la potencia
cognoscitiva, es necesario que mediante ella se conozca algo; y lo que se conoce,
se juzga por esa misma razón; pues lo que no puede juzgarse, se ignora,
7. Consiguientemente, a los primeros motivos de duda se responde que en
la simple aprehensión intelectual se da un cierto juicio, siquiera sea imperfecto,
en virtud del cual esiste en dicho acto verdad lógica. Dígase lo mismo, guar
dando la debida proporción, acerca del conocimiento sensible; pues cuando la
oveja conoce al lobo y huye, aunque realice sólo un acto simple, no obstante
conoce verdaderamente al lobo como enemigo, y de esa manera juzga, aunque im
perfectamente ; y la vista, al conocer esta cosa blanca, también, juzga de algún modo
que esta cosa es blanca.
Si a veces parece que el entendimiento o la imaginación aprehenden simple-
trente'algo sin juzgar nada en absoluto —como cuando se piensa en un monte
de oro, en la quimera, o en algo semejante-—, entonces no se aprehende algo
como verdadera realidad, sino como posible, al menos por lo que respecta a la
figura bajo la cual se aprehende, o como imaginable o ezpresable. mediante la
palabra; en este sentido dicen algunos que entonces aprehende la significación
de una palabra más bien que una realidad. Por eso, en tales casos únicamente
se conoce lo que resultaría si se uniesen estas o aquellas partes, y así, en cierto
modo, se juzga esto mismo y, por eilo, eraste alguna verdad simple en dicha
aprehensión, porque, efectivamente, se aprehende o conoce aquel objeto tal como
surgiría si aquellas partes se uniesen en la realidad.
8 . Por tanto, a la otra parte sobre la composición aprehensiva respondo:
en primer lugar, aquellas composiciones mentales en las que no hay juicio se
realizan ordinariamente mediante conceptos de palabras más bien que mediante
conceptos de cosas, pues como en la realidad no se conoce la unión entre el
predicado y el sujeto, tampoco se tiene una aprehensión conforme a la realidad,
tu r cum rem unam cum alia com ponim us aliquid sim pliciter apprehendere nihil o m n i-
vel eas dividim us, lamen quatenus illamet no iudicando, u t quando fingitur m ons au
apprebensio est aliqua rei ccgnitio, est etiam reus aut chymera vel q u id sim ile, rone no n
aliquale iudicium quo implicite iudicatur res apprehenditur aliquid u t vera res sed vel
id esse quod de illa cognoscimus. E t hoc u t possibilis, saltern q u oad illam figuram
m odo in tali apprehensione vcl sim plid co- sub qua apprehenditur, vel u t im aginabilis
gnitione rei in d u d itu r aliquo m odo iudi- seu significabilis p e r vocem ; quo m odo di-
d u m , quia cum illa apprchensio sit actus c u n t aliqui tunc m agis apprebendi significa-
potentiae cognoscitivae, necessario debet per tionem vocis quam rem aliquam . U n d e tu n c
illam aliquid cognosci; quod autem cogno- solum cognoscitur id q u o d consutgeret si
scìtur, ea raticne iudicatur; nam quod iudi- hae vel illae partes coniungerentur, et ita
cari non potcst, ignoratur. hoc ipsum aliquo m odo iu d icatur e t eodem
7. Quocirca ad priores radones dubitan- m odo est aliqualis veritas sim plex in h u iu s-
di rerpondetur in simplici apprehensione in - m odi apprehensione, quia revera illud obiec-
tellectus esse aliquale iu d idum licet im per- tu m tale apprehenditur vel cognoscitur qua
fcctum , et secundum illud esse in eo acro le consurgeret si partes illae in re coptila-
veritatem cognitionis. E t idem est dicendum ren tu r.
proportione servata de cognitione sensus; 8. U n d e ad aliam partem de com po-itio-
quando enim ovis co n d p it lupum et fugit, n e apprehensiva respondetur im prim is huius-
quatnvis simplicem tantum actum habeat, ta- m odi com positiones m entaies quae sum abs
men vere cog n o sd t illuni ut inim ìcum et q ue iudicio regulariter fieri p e r concept®,
ita iudicat, quam vis im perfecto m odo; et vocum potius quam rerum , quia cum in re
visus dum cognoscit hoc album , aliquo ipsa non cognoscatur coniunctio praedicati
etiam modo iudicat hoc esse album . Q uod si cum subiecto non etiam ap p reh en d itu r se
interdum im eìlectus vel im aginado videntur cundum rem , sed secundum vocem seu co-
lió D is p u ta c io n e s m e ta fís ic a s
sino conforme a la palabra o cópula que significa esa unión. Siendo así, la com
posición aprehensiva se encuentra en la mente que no ha alcanzado un cono
cimiento pleno, como suele decirse, y en ella está la verdad o la falsedad, no
como en el conocimiento, sino únicamente corno en uta signo convencional, cual
se da en la palabra hablada o escrita.
En segundo lugar, afirmo que, si se dice que esta aprehensión no judicativa
existe de cierta manera en el concepto que compone las cosas mismas, ello ocu
rre, o solamente en cuanto medámíe ese concepto se concibe una cosa y se
ignora otra, o porque únicamente se aprehende en orden al significado de la
palabra. El primer modo tendrá lugar si concibo que el número de los astros
S3 par y conozco que ello es posible, pero ignoro si en realidad es así. Entonces,
respecto a aquello que se conoce, el conocimiento no es sólo aprehensivo, sino,
además, judicativo, y, consiguientemente, verdadero o falso; en cambio, res
pecto a lo demás, así como no es conocimiento judicativo, tampoco es verdadero
o falso. Más aún: ni siquiera es aprehensivo por modo de composición inte
lectual afirmativa o negativa, sino por modo de cierta aprehensión simple de
aquel enunciado posible, sobre el cual se duda si es así o no. Pues si mediante
dicho concepto no se alcanza tal conocimiento —a saber, que esto es posible—,
no entiendo qué pueda aprehender una verdadera composición que incluya una
cópula atributiva; por tanto, sólo puede aprehenderse preguntando si esto es
así o no, y en tal caso ya no es preciso que se dá verdad o falsedad algu a.
El segundo modo se realizará únicamente si se aprehenden los extremos
de aquella composición, o la composición en sí misma, en cuanto es algo sig
nificado por una expresión, por ejemplo, “el número de los astros es par” ; en
tonces, el entendimiento tampoco aprehende algo afirmando o negando, sino sen
cillamente captándolo como significado de aquella expresión, prescindiendo de
que en la realidad sea o no así; en cuanto a lo primero, se implica cierto cono
cimiento y, por lo mismo, cierta verdad simple. Por consiguiente, en el sentido
indicado, toda verdad lógica se encuentra, según su modo, en el juicio.
pulam significantem talem unionem . Quod cuiusdam simplicis apprehensionis illius pos
si ita est, tunc ilia com posito apprehensiva s ib ili antiati, de quo dubitatur an ita sit
est in m ente, ut vocant. non ultim ata, et necne . im si hoc non cognoscrur per talem
in ea est veritas ve! falsitas, non u t in conceptum , scilicet, hoc esse possibile, non
cognitione sed u t in signo tantum ad pla- video quid ibi apprehendi possit per veram
citum , sirut est in voce vel in scriptum . compositionem quae includa! copulam de
D einde dicitur, si haec apprehensio non in inesse; ergo tantum apprehendi potest p er
dicativa aiiquo m odo esse dicitur in con- m odum quaestionis an hoc ita sit vel non
ceptu compositivo ipsarum rerum , vel id so sit et rune non est necesse ut ibi sit ali—
lum esse quarenus per ilium aliquid con- qua veritas vel falsitas. Posterior m odus
cip itu r et aliud ignoratur, vel apprehendi erit si extrema illius compositionis vel com -
tan tu m in ordine ad significationem vocis. positio in, se tantum apprehendatur qua-
P rio r m odus erit si concipiam astra ut tcnus est quid significa tuoi hac voce, verbi
paria et cognoscam hoc esse possibile et grada, astra sum paria, et run~ etiam insel
ipnorem an ita sit. Et tunc quoad illud le tos non apprchendit aliquid affirm ando
quod cognoscitur cognitio est non tantum vel negando sed quasi simpllciter apprehen-
apprehensiva sed etiam iudicativa, et conse derdo hoc tam quam significatum illius vocis,
q u e n t« aut vera aut falsa; quoad al:ud vero sive in re ita sir sive non sit, et quoad illud
sicut non est iudicativa cognitio ita neque prim um involvitur ibi aliqua cognitio et con-
vera n ecue falsa. Inulto neque est appre- sequenter aliquid veritatis simplicis. Sic ergo
hensiva per m odum compositionis intellec- omnis verttas cognitionis, eo m odo quo est.
tu s affirm antes vel neganus, sed p er m odum in iudicio existit.
Disputación octava.— Sección V 117
SECCION V
compleja, tam bién la idea del artífice, si es idea propia y adecuada de la cosa que
se va a producir de modo artificial, es eminentemente verdadera, tanto más cuan
to que no sólo es verdadera en si, sino también causa de la verdad del artefacto.
Por último, la ciencia que Dios tiene de las criaturas está dotada de verdad per-
¡cctísima, aunque también es medida de dichas criaturas.
2. E n consecuencia, debe afirmarse que la verdad no sólo se encuentra en el
entendimiento especulativo, sino también en el práctico, en cuanto en él existe
conocimiento de las cosas que se han de hacer o producir, como demuestran los
argumentos posteriores, enseña Aristóteles en el lib. VI de la Etica, c. 2, y re
sulta evidente de suyo. Se ofrecen, por tanto, dos posibles respuestas a la razón
aducida en contrario: en primer lugar, negar que la verdad exprese siempre y
de manera rigurosa una relación de medido a mensurante, pues de no ser así no
podría decirse que Dios es verdadero, ya que no está medido ni siquiera por su
propia ciencia; por lo mismo, parece que basta cualquier relación de conformi
dad, ya sea de medido a mensurante, ya inversamente de mensurante a medido. Mas
asta respuesta no parece estar de acuerdo con el común modo de pensar y de
hablar acerca de la verdad; efectivamente, todos estiman que la verdad lógica
se halla en el entendimiento en cuanto éste se conforma a la cosa entendida, por
ío que constituye una relación de medido o se comporta como una relación de
ésa clase.
3, Por eso se responde, en segundo lugar, que el conocimiento práctico
puede compararse con el objeto de dos maneras: en. cuanto conocimiento y en
m anto causa eficiente o ejemplar, cual es la idea del artífice. Y, ciertamente, de
este último modo, el conocimiento práctico, así como es causa, así es también me
dida de su objeto en cuanto éste tiene razón de efecto de aquél y por ello el cono
cimiento, en tal aspecto, no se denomina propiamente verdadero, sino eficaz o su
ficiente para causar el efecto en su orden; por el contrario, en el primer sentido, el
conocimiento práctico es verdadero; de aquí que, en ese aspecto, se compare con
su objeto como lo medido con lo mensurante, pues bajo esa consideración precisa
n a es causa del objeto, sino mero conocimiento, el cual, como conocimiento, sólo es
p ria e t ad aeq u ata re i efïïciendae p e r artem com m u n i m odo sen tien d i e t loquendi de
e st m ax im e v era, tan to q u e magia qu an to v e ritate ; om ites enim censent veritatem co-
n o n solum ip sa vera est, sed e tiara e st cau gnitionis esse in in tellectu quatenus confor-
sa veriratis artifici:. D e n iq u e in scientia quant m a tu r rei intellectae e t consequenter esse
D e u s h a b e t d e creatu rìs e st perfectissim a relationcm m en su rati a u t se hab ere a d m o-
veritas, q u am v is sit etiam m cn su ra crea tu - d u m eius.
raru m . 3. R e sp o n d etu r ergo secundo cognitio-
2. D ic e n d u m ita q u e e st veritatetn non nem practicara d u p lie ite r posse com parati
solum esse in in tcllectu speculativo sed ad obiectura, u n o m odo in rationc co-
etiam in p ractico , q u aten u s in co est re n tra gnitionis, alio m odo in ratione causar, a u t
a g en d aru ra seu efficiendarum cognitio, u t efficientis a u t excm plaris, u t est idea arti
p o sterio re arg u m en ta p ro b a n t e t d o te : A ris- ficia. E t hoc qu id em posteriori m odo co-
totel., V I E th ic ., c. 2, e t est rea p e r se satis gnitio practica sicut e st causa, ita est m en
n o ta. A d ra tio n e m v ero in co n trariu m d u p li- sura sui cb iecti, u t h a b et rationem effectus
eiter resp o n d eri p o te s t: p rim o n egando ve- ipsius et ideo u t sic n o n denom inatur p ro
rita tem d icere sem p er e t in rigore relatio- p rie vera, sed effìcax vel sufficiens ad cau -
n em m en su rati ad m cn su ram , alioqui n o n randum effeetum in suo gen ere; p riori a u -
p o sset d ici D e u s v eru s q u ia m ensuratus no n tem m odo cognitio practica est v e ra ; u n d e
est, etiam p e r p ro p riam sc ien tiam ; v id etu r sub ea ratio n e c o m p am tu r ad obiectum
ergo sofficele q u aclib . t rile rio conform itati3 ..uura u t m ensuratum ad m eosuram , quia
sive illa sit m en su rati a d m cn su ram sive e sub ea c o n sid erin o n e precelsa no n est causa
co n trario m e n su ra e ad m en su ratio n . Sed iUius sed m era cognitio, quae, u t sic, solum
baco resp o n sio n o n v id etu r esso conforrais est repraer-entatio intentionalis obiccti et ideo
Disputación octava.— Sección V 119
una representación intencional del objeto, por lo que tiene verdad en cuanto
se adecúa a él.
Esto puede explicarse también de la manera siguiente: la ciencia en cuanto
ciencia, aun siendo práctica, abstrae de la existencia del objeto y es verdadera
aunque no produzca o cause nada; consiguientemente, si se compara la ciencia
práctica —en sí misma y en cuanto abstrae de la existencia— con el objeto, no
es medida de éste, ya que no es causa del mismo en calidad de objeto; luego
dicha ciencia más bien es medida por el objeto considerada en su razón y esenc
d a , y tiene verdad en virtud de la conformidad con él. Y resulta fácil dar razo>
nes en apoyo de esta condusión, tanto en el orden artifidal como en el moral;
así, la dencia o arte de la edificación prescribe que una casa se construya con
unas proporciones, figura, etc., determinadas, porque la perfecdón de la casa
—considerada en sí y como por su naturaleza— tiene tales exigencias, habida
cuenta del fin a que se destina y de las propiedades que requiere, por ejemplo,
que sea útil, sólida y bella. Y la dialéctica, en cuanto imita a las ciencias prácti
cas, dictamina que el silogismo se elabore en un modo y una figura determina
dos, porque la naturaleza del silogismo así lo impone. Por tanto, considerada en
sí y con abstracción de la existencia, la cosa artificial no ha de construirse de una
manera determinada porque la dencia o la técnica así lo exijan, sino que, al
contrario, la cienda o la técnica prescriben unas normas y proponen una deter
minada idea de un artefacto concreto, debido a que éste, por sí mismo, postula
una determinada perfección en orden a su fin. Lo mismo puede observarse en el
ámbito moral, pues el medio de la templanza, por ejemplo, no consiste en una
cosa precisa porque asi lo dictaminen la filosofía moral o la prudenda, sino que,
al contrario, la ciencia moral lo prescribe de esa manera porque dicho medio,
en sí mismo, es de ese modo y exige una determinada proporción. Por eso he
afirmado en I-II que la verdad práctica moral no se toma del apetito recto
como de su medida, sino a la inversa: ella es medida del apetito recto.
La razón general es que también la ciencia práctica, en cuanto d u n d a, se
apoya en primeros principios evidentes, que sé toman principalmente de la defi-
nidón del objeto y de su primera propiedad; pero estas cosas, consideradas en sí
scientiac, Igino: verità* huius sdentine ut activa obiecti sed supponi: factum . Jg itu r
sd en tia est cognitio, m ensuratur ex obiecto eadem scientia propria quae considerar
secundum esse essentiae consideratim i. Quia obiectum secundum se et u t abstrahit ab
vero iilud idem obiectum quoad existentiam existentis, per voluntatem applicata ad opus
est effectus talis scientiae, secundum illum est causa eius, e t ita edam est m ensura ope -
statum m en su ratu r p e r illam scientiam et ris fa tti et existentis.
hoc m odo d id m u s dom im i recte esse con- 5. Sed adliuc supeicst difficuhas de
stroctam quia est secundum regulas seu scientia D d ; nam seq u itu r sd entiam D ei,
ideam artis. u t vcram , m ensurari ab o b ietto suo. R e-
4. Obiectioni salisfit.— D ices: sicut spondetur- scientiam D ei posse com parar;
sd en tia abstractiva com parano- ad obiectum vel ad ipsum D eum , vel ad creatura3. R e-
abstrahens ab existentia, ita sd en tia intui spectu sui non potest secundum rem fcabert
tiva ad obiectum existens; ergo sicut ifla m ensuram , quia non distinguittir a se seu
m en su ratu r ab obiecto secondim i se, ita haec a suo obiecto; est ergo suora om nem m en
ab obiecto escisi en te; ergo sub nulla ratione suram e t p er seipsam vera, im m o ipsa ve
obiectum m en su raru r p e r scientiam . R e- ri Las; secundum rationem autem ita est,
sp o n d etu r concesso antecedente cuni prim a nam ideo D eus vcram et adacquarm i de
consequentia et negando seeundatn. quia seipso scientiam h abet quia ita est in te
scientia practica non est causa obiecti sui sicut seipsum oognosdt. N eque hoc est can
existentis u t est cognitio intuitiva eius ; nam tra perfcciioncm aut im m ensitatem D ei, quia
haec nec est proprie scientia de qpa agi hoc non est esse m ensurabilem proprie aut
rmi« sed experientia, nec proprie ac p er se vere, sed est potius per seipsum esse ta le a
est practica sed m era cognitio, quia n o n est e t esse sibi ipsi acquale® ; sicut erse D eum
Disputación octava.— Sección F
V 121
como tampoco repugna a la perfección divina el hecho de que Dios sea com
prensible por sí mismo; por el contrario, implica una perfección mayor.
Ahora bien, si la ciencia se compara con las cosas creadas, considerada como
ciencia práctica y causa de las mismas en cuanto existentes, entonces es claro
que no es medida por las cosas, antes bien las mide, y que la verdad que tiene
no la recibe de ellas, sino que, inversamente, las cosas son verdaderas en cuanto
están en conformidad con las ideas divinas, según diremos en seguida. Y si la
ciencia divina se considera sólo como simple inteligencia, de Jas criaturas en su
ser esencial o posible, o en cuanto visión intuitiva de la existencia, entonces pa
rece que no hay inconveniente en conceder que también la verdad de esa ciencia
consiste en una conformidad con dichos objetos, pues desde este preciso punto
de vista no es causa de tales objetos, sino mera intuición y cuasi especulación;
por lo cual, atendiendo a la misma consideración, la cosa no tiene una esencia
determinada porque Dios la conozca asi, sino a la inversa, es conocida como tai
porque tiene una esencia determinada y no podía ser conocida verdaderamente
de otro modo. D e manera semejante, santos y ponderados teólogos afirman que
una cosa no es futura porque Dios la intuya como tal, sino que Dios la intuye
por ser futura. Así, Orígenes, lib. VII In Epist. ad Rom., sobre aquellas palabras
del c. 8 : a los que llamó, también los justificó; San Jerónimo, Dial. III contra
Pelag. y en los Comentarios a Isaías, c. 16; a Jeremías, c. 26, y a Esequiél, c. 2 ;
San Juan Crisóstomo, Homilía L X sobre el Evangelio de San Mateo; Beda,
Lib. verierum quaestionum, q. 13; San Agustín lo indica en La Ciudad de Dios,
lib. V, c. 20; varios escolásticos, In I, dist. 38.
6 . Sin embargo, si queremos hablar con pureza y propiedad, no debemos
decir que la ciencia divina, considerada en estos aspectos, sea medida por dichos
objetos; porque Dios tiene ciencia de ellos en tal macera que no recibe de los
mismos esa ciencia, sino que la posee por sí y de modo intrínseco, y en virtud
de su perfección esencial tiene toda la rectitud e infalibilidad de ral ciencia. Ade
más, porque dicha ciencia alcanza estos objetos secundarios de tal manera que
no encierra ninguna relación o respecto real para con ellos, antes bien los al-
SECCION VI
Si la VE2DAB S E DA EN LA D IV ISIÓ N D E IGUAL MODO QUE EN LA COMPOSICIÓN
1. Puesto que hemos dicho que la verdad lógica existe de manera especial
en la composición y división, será interesante exponer si se encuentra igualmente
en una y otra, o está en la composición en mayor grado que en la división. Pues
parece que ocurre esto último, ya que en la composición, al afirmar una cosa de
otra, el entendim iento conoce la conformidad que hay entre una y otra, por lo
que en dicho conocimiento existe la verdad de manera objetiva, en el sentido
antes expuesto; por el contrario, en la división el entendimiento conoce más
bien que el concepto que niega de otra cosa no tiene unión o conformidad con
ella; de aquí que mediante ese acto no conozca la verdad, sino una negación
d e verdad; luego la verdad no se encuentra objetivamente en la división de
igual modo que en la composición.
E n sentido contrario, Aristóteles y Santo Tomás, a quienes siguen los demás
Doctores, atribuyen la verdad a la división en igual medida que a la composi
ción. Por otra parte, tan cierto es que una cosa no es lo que no es como que es
lo que es; consiguientemente, el entendimiento, al conocer o componer aquella
negación, posee la misma verdad que al componer esta afirmación.
2. D ebe decirse, por tanto, que la verdad se encuentra en la división de
manera tan genuina y propia como en la composición. Porque la proposición
oral negativa es tan absoluta y propiamente verdadera como la afirmativa; luego
la división, que corresponde en la mente á esá proposición negativa, es tan ver
dadera Como la composición. Por eso- (razonando teológicamente), tan de fe es
que Dios no es corpóreo como que es eterno; pues ambos juicios son igualmente
s ed ennnentiori modo iüa omnia attingi! cognoscit intellectus conceptum illuni quem
Deus per hoc quod seipsum comprehendit. de alia re negai non habere coniunctionem
Quia ergo in catione mensurae et mensurati scu conformitatem cum illa; ergo per illum
contrariae imperfectiones indicari possunt, attuai non cognoscit veritatem sed potius
ideo dici non potest scientia D ei mensurari veritatis negalionem; ergo non ita est veri-
ab bis obiectis, etiamsi vera non sit sine tas obiettive in divisione sicut est in com
conformitele cum illis. positione. In contrarium autem est quia
Aristot. et D . Thomas et cum eis caeteri
SECTIO VI Doctores acque trìbuunt veritatem divisioni
ac compositioni. Item quia tam est verum
An in divisione srr veritas aeque ac in rem non esse quod non est quam esse
COMPOSITIONE quod est; ergo tam est verus intellectus
cognoscendo seu componendo illam negatio-
1. Quoniam diximus Verità tem cognitio- nem quam componendo hanc affirmationem.
nis esse speciali modo in compositions et 2. Dicendum itaque est tam vere ac pro
divisione, operae pretium erit exponere an prie reperiri veritatem in divisione sicut in
sit aeque, in utraque vel magie sit in com- compositione. Nana propositio vocalis ne
positionc quam in divisione. Videtur enim gativa tam simpliciter ac proprie vera est
hoc ultimum, quia in compositione cum sicut affirmativa; ergo divisio quae in mente
unum de alio affirmatur, intellectus cogno- respondet tam vera est sicut compositio.
scit conformitatem unius cum alio et ideo Unde (thcologice argomentando) tam est
in ea cognitione obiettive est veritas modo de fide Deum non esse corporeum sicut
supra exposito; at vero in divisione potius esse aetemum; utrumque ergo iudicium
Disputación octava.— Sección V il 123
SECCION VII
Parece imposible que alguna verdad sea pasión del ente real. Primero, por
que Aristóteles dice en el lib. VII de la Metafísica, al fina!, que la verdad y la
falsedad no se dan en las cosas, sino en la mente, en lo cual estriba —según él—
la diferencia que hay entre el bien y el mal, por una parte, y la verdad y la fal
sedad, por otra; porque aquéllos se encuentran en las cosas, pero éstas no, sino
sólo en la mente.
En segundo lugar, porque la verdad no añade nada al ente o se limita a
añadirle una mera denominación extrínseca; luego en manera alguna puede ser
propiedad del ente. Se prueba la consecuencia: si nada añade, no es otra cosa
que el ente mismo y, consiguientemente, no es propiedad del ente en mayor
grado que el ente es propiedad de sí mismo. Y si le añade solamente una deno
minación extrínseca, ésta no puede bastar para la razón de propiedad del ente;
porque, de lo contrario, podrían multiplicarse infinitamente tales propiedades, ya
que puede haber infinitas denominaciones de esta clase; y, además, porque esa
denominación es común a los no-estes o entes de razón; pues así como el oro se
dice oro verdadero, de igual modo la relación de razón puede llamarse verdadero
ente de razón, y en este sentido —según acabamos de decir—• la negación posee
verdad, igual que la afirmación ; por tanto, la verdad, considerada bajo esta deno
minación, no puede ser la propiedad del ente a que ahora nos referimos. Finalmen
te, porque de no ser así también podría decirse que la falsedad es una propiedad
del ente real, pues la misma posibilidad hay de que el ente sea conocido de ma
nera verdadera que de manera falsa; en consecuencia, si en virtud de lo primero
se denomina verdadero, también puede llamarse falso por razón de lo segundo.
2. Se explica y demuestra el primer antecedente de este argumento. Cuando
se dice que un ente cualquiera —el oro, por ejemplo— es verdadero oro, tal
denominación puede ser o entenderse de dos maneras: una, como totalmente
absoluta e intrínseca; en ese caso nada puede añadir a tal ente, limitándose a
explicitar más su entidad y realidad; porque ser verdadero oro en este sentido
equivale a no serlo únicamente de modo aparente o ficticio, sino poseyendo la
auténtica y real naturaleza y esencia de oro. Pero esto no es más que ser oro;
luego, én ¡o que respecta a esta denominación, ser verdadero oro no añade nada
ergo fieri non posse ut veritas aliqua sit verum ens rationis et (sicut nuper diceba-
Passio entis realis, primo quidem ex Aristo mus) ita negatio habet veritatem sicut affir-
tele, VII Metaph., in fine, dicente verum matio; non ergo potest veritas rattorte huius
et falsum non esse in rebus sed in mente, denominaticnis esse proprietas entis realis
et in hoc constituente differentiam quod de qua agimus. Tum denique quia alias
bonum et malum sunt in rebus, non autem edam falsitas posset dici -proprietas entis
verum et faisurn, sed in mente tantum, sg realis; nani, sicut potest ens vere cognosci,
elando, quia verum supra ens aut nihil addit, ita edam false; ergo sicut inde denomina-
aut solatìi dèneminationem extrinsecam ; tur veruni, hinc potest denominali falsum.
ergo nullo modo potest esse proprietas en 2. Frimum vero antecedens huius ratio
tis. Probatur consequcntia, quia si nihil nis dedaratur et probatur; nam cttm ens
addit, nihil aliud est quam ipsumroet ens et aliquod, verbi grada, aurum dicitur veruni
consequenter non magis est proprietas eius aurum, dupìiciter potcst esse aut inteliigi
quam ipsum ens sit proprietas sui. Si autem taiis denominano. Primo, ut sit ornnino ab
addit solam denominationem extrinsecam soluta et intrinseca et hoc modo nihil potest
illa non potest suificerc ad rationem pro- adderò tali enti, sed solum magis explicare
prietatis entis; tum quia alias infinitae pro- entitatem et reaiitatem eius, quia hoc n.odo
prietates huiusmodi possent multiplicari, esse verum aurum niliil aliud est quam non
quia infinitae possimi esse huiusmodi de- esse tantum apparens vel ficttim sed haben*
nominationes; tum edam quia haec deno propri r.m et realem naturam et essentiam
minate communis est non entibus seu en- auri. Koc autem nihil aliud est quam esse
tibus rationis; sicut enim aurum dicitur ve aurum; ergo esse verum aurum quoad harte
rum aurum, ita relatio rationis potest dici denominationem nihil addit supra esse au-
Disputación octava,— Sección VII 125
al hecho de ser oro. Y — dando un alcance general a esta razón— ser verdadero
ente real no expresa ningún otro concepto que el de ser ente real, es decir, no
ficticio ni quimérico. Por eso afirmábamos anteriormente que “cosa” no añade
nada al ente real, pues no significa más que tener una esencia confirmada, lo
cual es tanto como poseer una esencia real, y esto equivale a decir verdadera
esencia. Tomando en este sentido la denominación de verdadero, parece que San
Agustín dijo, en el lib. II de los Soliloquios, c. 5: es verdadero aquello que es,
no aquello que parece ser o aquello que es tal como parece; porque aunque una
cosa no parezca ni tenga conformidad con algún conocimiento, a pesor de eso
es verdadera, con lo que da a entender que la verdad uo es una denominación
extrínseca. En el mismo sentido es adecuada la definición de Avicena: la ver
dad da cada cosa es una propiedad dsl ser propio que le ha sido conferido.
Pues ai decir que es propiedad no toma esa palabra en cuanto suele sig
nificar una pasión o facultad, sino que significa el ser propio, o sea, no extraño
ni ajeno, el cual nada añade al ser mismo, sino que puede explicarse a manera
de una relación de identidad, ya que asi cabe llamar a la relación de propiedad;
pues, bajo este aspecto, cada cosa tiene aquel ser de tal modo que es suyo, o sea,
le pertenece de manera estable; y en esto consiste el poseer la verdad de tal ente.
3. Pero es posible tomar dicha denominación en un sentido distinto: no
como absoluta e intrínseca, sino como procedente de otra parte, y de esta manera
no puede ser más que una extrínseca denominación de la cosa, a saber: que se
enuncia o puede enunciarse verdaderamente de manera determinada. Parece que
Santo Tomás pensaba asi al decir, en I, q. 16, a. 1: se llama verdadero aquello
a lo que tiende el entendimiento y que se encuentra en el entendimiento en
cuanto se adecúa a la cosa entendida y se deriva del intelecto a la cosa entendida,
la cud se llama verdadera en la medida en que tiene algún orden al entendi
miento. Abora bien, es manifiesto que de la conformidad entre el entendimiento
y la cosa únicamente resulta, por parte de la cosa conocida, una denominación
extrínseca. Por eso, en el a. 6 , afirma expresamente Santo -Tom ás: todas las
coses creadas se denonñnan verdaderas en virtud de una sola y la misma verdad,
a saber, por la verdad del entendimiento divino, de la cual,- sin embargo, sólo
rum. Ei eadem racione in Universum esse ve ad modum relarionis identitatis; sic enim
rum ens reale nullum alium conceptum di- dici potest relatio proprietatis ; nam hoc
cit quam esse ens reale, id est, non fictum mòdo sic unaquaeque res habet illud esse
ncque chymasricum. Qua ratione supra dice- quod suum est seu quod stabilitum est ei,
bamus rem nihil addere supra ens reale, quia et hoc ipsum est habere veritatem talis entis.
nihil dicu ni i habere ratam essentiam, 3. Alio vero modo potest illa denomina-
quod nihil aliud est quam habere realem tio sunti non ut absoluta et intrinseca, sed
essentiam et idem est di~ere veram essen- ut aliunde proveniens, et hoc modo esse
tiam. Et su men do hör sensu denominatio- non potest nisi extrinseca rei denominano,
nem veri, dixisse yidetur Augustinus, lib. scilicet, quod vere talis enuntietur seu enun-
II SoUoquiorum, c. 5, verum esse id quod tiabilis sit. Quod sensisse videtur D. Tho
est, non auicrn id ¿¡nod videiur, aut quod mas, I, q. 16, a. 1, dicens verum nomi
tale cm quale vidistur; quia, ciiamsi res non nare id in quod tendit intettectus, esseque
videatur ncque conformitatem kabeat cum in intellectu secundum quod conjormatitr
aliqua cogrdlioncy nihilominus vera est; in rei intellectae, et ab intellectu derivavi ad
quo signifiesr verharern non e^se denomina- rem intellectam, quae vera didtur secundum
tioneni extr nsecam. Er in eodem sensu quod habet aliquem ordinem ad intellec-
quadrat definitio Avicennae dicentis: Ve turn. Constat autem ex conformiate in-
ritas imiiiseuncAifue rei est proprietas sui esse tellectus ad rem solum resultare in re co
quod stabiUtum est ei. Cum enim ait esse gnita denominationem extrinsecam. Unde a.
prcprictatem. non sumit iilam vocem ut 6 expresse dicit D. Thom, omnes res crea-
signilicare solet passionem seu facultatem las denominari veras una et eadem ventale,
aliquam, sed significat esse proprium, id est, scilicet, ventate intellectus divini a qua
non extraneu,n nec alienum, quod nihil tamen non possunt nisi extrinsece denomi
addit supra ipsum esse sed explicari potest nari. Et in solutione ad 2 hoc confirmât ex
126 Disputaciones metafisica?
Anselm., lib. De Verit-, c. 11, dicente, sicut trinseca; ergo nec veritas; nam oppositorum
tempus se hdbet ad temporalia, ita veritas ad eadem est seu proportionalis ratio. In con-
res veras; quod D . Thomas intelligit de trarium autem est, quia teste Aristotele, lib.
uno tempore communi, a quo constat so II Metaph., c. 1, ut unumquodque est, ita
lum extrinsece res temporales denominati. et veruni est; quibus verbis significai ven
Ratione denique patet, quia aut est vera tateci ita comitati ens ut iuxta gradum et
quia conformati«- intellectui, aut quia intel- rationem entitatis sit in unoquoque gradus
lectus conformatiti ad ipsam. Primum dici veritatis; signum ergo est veritatem comi-
non potest, quia potius ex eo quod res est tari ens ut passionem eius.
vel non est, intellectus est verus; alias inci-
deremus in errorem philosophorum dicen- Transcendentalis veritas an sit
lium nihil esse veruni nisi quod intelligitur. 4. In hae re constar veri denominatio
Si autem secundum dicatur, aperte sequitur nem solere rebus attribuì; sic enim dicere
illam tantum esse denominationem extrinse- solemus esse verum auruin ut illud ab appa
cam, quia intellectum conformali ad rem renti distinguamus, et verum hominem ut
nihil ponit in re nisi tantum vere cognosci. distinguamus a picto, et verum Deum ut
Praeter ilia autem duo nihil aliud exeogitari a falsis illum separemus, et hoc modo lo-
potest, quia ex communi omnium consensu quuntur non sabina sacrae et profanae litte-
omnis veritas sumitur ex qonformitate intel- rae, sed edam universi hofiiines. lin de piane
lectus et tei. Et cocfirmatur, quia falsitas in fit eaBidèin veri appeliationem posse cuih-
rebus esse non potest nisi denominano ex- bet enti reali attribuì, vel ut ab ente fìnte
Disputación octava.— Sección V II 127
puede atribuirse a cualquier ente real, ya para distinguirlo del ente ficticio e
imaginario, ya para juzgar que posee, en su especie y orden, la esencia propia de
tal cosa, pues en lo que a estos dos aspectos concierne se da la misma razón de
esta denominación para todos los entes. D e aquí se desprende también con claridad
que la verdad, en algún aspecto, es atributo del ente y se convierte con él. Mas, para
explicar de qué clase sea esta denominación, conviene, ante todo, exponer en
qué consiste la verdad que se atribuye al erte, para que, a base de ello, se vea
de modo manifiesto cómo puede ser propiedad del ente y convertirse con éL
Ahora bien, cabe excogitar diferentes explicaciones de la verdad.
opinión de Escoto (de la que nos hemos ocupado arriba, al tratar de estas pasio
nes en general) habría que decir que se distinguen formalmente ex natura rei.
6 . Pero en la presente opinión, y en todas las siguientes, debe observarse
esta distinción: una cosa es hablar de todo aqueiio que la verdad entitativa in
cluye y otra hablar de aquello que la verdad añade a la entidad, o (lo que es
igual) de lo que la verdad añade al ente.
En el primer sentido, admitimos que la verdad de los entes reales expresa
una perfección real, según demuestran los argumentos aducidos y otros que he
mos empleado anteriormente para probar que la unidad no significa sólo una
negación, sino la entidad bajo el aspecto de negación; de igual manera, ahora
debemos afirmar que la verdad no designa una mera razón extrínseca o elabo
rada por el entendimiento, sino la entidad significada bajo algún otro aspecto,
es decir, añadiéndole algo, que es lo que ahora investigamos. Así entendida, pues,
resulta verdadera la opinión citada y, en efecto, Santo Tomás, Capréolo y los
tomistas más antiguos no pretenden otra cosa, si bien los modernos dicen algo
más, según parece.
7. En el segundo sentido, cabe entender que la verdad añade al ente, ade
más de la razón de esencia o entidad, una propiedad absoluta y real. Y, desde
este punto de vista, considero que la opinión es falsa. En primer lugar, ello puede
probarse de manera suficiente, si se entiende referido a una perfección distinta
ex natura rei, mediante los argumentos que antes hemos utilizado contra Escoto
— a propósito de las pasiones del ente en general— y también por lo ya dicho
sobre las distinciones ex natura rei. Todos reconocen, efectivamente, que en este
caso no puede darse una distinción real entre cosa y cosa, ya que no existe fun
damento alguno para excogitar tal distinción; tampoco es posible que se trate
de una distinción modal, porque no puede pensarse en ningún indicio de distin
ción entre tal modo y el ente, ya que son absolutamente inseparables, hasta el
punto de que apenas hay posibilidad de separarlos • ni siquiera por precisión
intelectual, como expondré inmediatamente. Además, porque nadie entiende que
una cosa se diga verdadera en virtud de un modo que se le añada, sino en virtud
de su entidad; y si tiene entidad, aun cuando de ella se separe cualquier otro
modo, se comprenderá que sigue siendo una cosa verdadera, ya se la considere
tiam Scoti supra tractaram cum de his pas- tatem addere enti suora rationem essentiae
sionibus in communi ageremus, dicendum vel entitatis proprietatem absolutam et rea-
esset distingui formaliter ex na ura rei. lem. Et hoc sensu existimo falsam esse prac-
6. Sed in hac sententia et in omnibus dictam sententiam. Et primutn, si intelliga-
sequentibus observandum est aliud esse lo- tur de perfezione ex natura rei distincta,
qui d; toro ilio quod in-ludit veritas in sufficienter probari potest, tum argumentis
essendo, aliud vero de eo quod addit veritas sopra facris contra Scotum de passionibus
supra entitatem seu (quod idem est) verum entis in genere, tum ex supra dictis de di-
supra ens. Priori modo admi’timus venta stinctionibus ex natura rei. Nana hic non pot
teti) entiurn realium dicere ptrfectionem rea est intervenire realis distinctio rei a re ut
lem ut argumenta facta probant, et alia qui- omnes fatcntur, quia nullum est fundamen-
bus supra ostcndirnus unratem non dic-re tum ad fingendam talem distinctionem ; ne-
solam negationem, sed entitatem sub nega que etiam potest esse distinctio modalis, tum
trone; sic enim nunc assererdum est ven quia nullum indicium distinctionis inter ta-
tarci!) non dicere solam rationem extrinse- lern rnodurn et ens exeogitari potest; sunt
cam vel intellectu fabricatam, sed esse enti enim omnino inseparabilia ita ut vix possint
tatem sub aliqua alia radons significatane, etiam intellectu praescindi, ut statim dicam.
vel addendo aliquid, quod nunc inquirimus. Tum etiam quia nulla res intelligitur esse
In hoc ergo sensu vera est dieta sententia vera per modum supcradditum, sed per suam
et revera D. Thomas, Capreol. et antiquio- entitatem, quam sì habeat, etiamsi omnem
rcs thomistae nihil aliud intendunt, moder alluni modum separes, inteliiges manere ve-
ni vero plus significare videntur. ram rem vel in ratione entis vel in ratio-
7. Alio ergo modo intelligi potest veri- ne talis entis, quale aptum est tali entitate
Disputación octava.— Sección V il 129
como ente en general, ya como un ente particular, tal cual es apto para consti
tuirse en una determinada entidad. Si esta razón se aplica con la debida pro
porción, demuestra también que la verdad no puede añadir a la entidad ninguna
perfección que se co:distinga de dicha entidad con distinción de razó: razonada.
Pues si se condistinguen de manera que ninguno de los extremos se halle incluido
en el concepto preciso del otro (ya que en este sentido hablamos), y la verdad
se separe del ente con distinción de razón, también argumento sobre ambos
extremos.
El ente así prescindido es inteligible en cuanto de él depende, no sólo porque
es concebido por el entendimiento mediante un concepto directo y propio, sino
también porque cada cosa tiene inteligibilidad en la misma medida en que tiene
entidad, según afirmó Santo Tomás en otro lugar, I, q. 16, a. 3 ; luego el ente
incluye, en aquel concepto preciso, toda la perfección real que se exige para el
concepto de verdad; efectivamente, el ente, por el hecho de ser inteligible, es
verdadero, porque en este sentido se dice que es verdadero objeto del entendi
miento y porque puede darse conformidad entre todo ente inteligible y el en
tendimiento. Pero también hay posibilidad de argumentar a partir del otro ex
tremo: se entiende que la verdad así prescindida incluye la entidad real (en cuyo
caso no está prescindida de la manera indicada) o no la incluye, y entonces no
expresa una perfección real. Todo esto lo dió a entender Santo Tomás en el
pasaje citado de I, q. 16, a. 3 ad 3, al decir: si bien es po sib le aprehender el
en te sin aprehender la razón de verdadero (esto es, sin incluir de manera expresa
y formal dicha razón), n o p u e d e suceder lo contrario, es decir, qu e se aprehenda
la verdad sin aprehender la razón d e e n te ; porqu e el en te está in clu ido en e l
concepto d e verdad, y tam poco p u e d e aprehenderse é l ente sin q u e a dicha apre
hensión siga el concepto d e verd a d , o sea, sin que el mismo ente, en cuanto con
cebido precisivamente, sea verdadero y susceptible de ser captado bajo la razón
de verdadero, aun cuando no se le añada ninguna perfección...absoluta. Y pone
un ejemplo: algo sem ejante ocurre si com param os lo inteligible con el
e n te ; en efecto, no p u e d e en ten derse é l en te sin qu e e l e n te sea in te lig ib le ;
p e ro es p o sib le enten der c i en te d e tal m o d o qu e no se en tienda su in teligibili-
eist formaliter,
veri,
cqip itu
ullig r,
odqibuilita
ehtc m etia
ab,etutdealia essse,dta nittuDm.hT m entis: quia ens cadit tn ratione veri: neque
te
qtu. 16in,calu .d3it;erg oneenmsinpilio ix ptio
raenceism ocorenacleepm
apprehensionem ratio veri consequatur,
bEile lle
e t in te lle ctu m in
p te
o te s t e n
s e
s e c o n fo te
rm ita i.
s
quin ens sit intelligibile, sed tamen potest
est verum, non temen imeWgendo cns in- definiîione, quae déclarai veluti primam
telligitur verum . con.'ep ionem ci us. Nam veritas adaequatio-
8. Praeterea argiimentor secundo inqui- nem quamdam ci conformitatem significat;
rer.do quaenam sit haw pcrfectio absoluta sed non omnis ronformitas rationem verita-
quam verum addii supra cns ; non enim ïis h.ihet. acqualuas enim inter duas res et
poresj intellipi ila absoluta ui n'x resp-crum simili* udn est conformi*as quaedam et non
transcendcn alem aut serunrium divi (ur vo- divitur veritas; ergo veritas dieil specialem
cani) indudat. ut etiam pracdicti au'tores rationem conformitatis, quae nor potest esse
fairntur ex communi o u n ;um ron-epm ; 3Î:n nuu cu*i.* in ordine ad in*ellecrum su-
nam omnes concipiunt veri’amm per con?or- mitur **eu expli-wur. Unde probatur minor
mitatem inter r.*m ci irre’le.*rum ve! in or quia hnec ronformitas ad in*eUectum duplex
dine ad i’Um: nec fa'de fngi peilet aut ex- intdbgi notest, scilicet, acrualis et aptitu-
plicari ralis raro reali s omnino ab-cima et dinalis. À ’MsüIif in hoc tantum consistera
distin-la a rat ion- en*!*. in qua Ver tas prrest. ouod r*s *ali« sît qualis acru intelli-
consistât. Si urc m d: *a l.T h:iec ratio «uur; apt:tnd;nalis vero in hoc quod res
absolu: a cum rejp _• *u rrans*a.•ndcn'nli vd si* mli*- pi v .t î ï ne proprio concepru taüs
expira ta p:r mod iiTii rc-î us .¡lie ctse r:i iri cM:*!*. Sed neirro ex his mo-
non potest nH ;n ord ;ne ad al:iLHiem d:.‘: *»dd ti r M’ora entitatem rci alloua realis
imdlec•turn ; -cd '»era*- iM t:\p ,:cata p »î n *rferc"o absolu a. quia actu intelligi nthil
ta lem re:;p-r rum non no •CS1 ex«e nPud ../» *iî eiid’p*: inteUertae ut sic; ergo neque
quam end*.is :pta •T?1 Code•n p*«p■mi * r?m es~e ral.vn quaVs in:t*!îigirur. potest iîli
neque supra ermi adder* pitest nri'an*"-» rdd'.re -*'. i-'-rrn reeîsm absolurent. Rursus,
realem ab:oluram enam ration;: distin-■am ■ ho- ipi o quod en s est ens vd taie cns, si in
ergo. Maior prob a*ur ex dicta vcrim.t.s «!:o dt vis ad intdügendum. apsum est
Disputación octave.— Sección VII 131
para entender; luego, sobre ser superfluo, resulta imposible que esta conformidad
actual o aptitudinal añada al ente alguna perfección absoluta, aunque se distinga
del ente con distinción de razón. De manera análoga, es imposible que, en el
caso de la blancura, la aptitud para asimilarse a otra cosa exprese una perfección
absoluta añadida al concepto de blancura, y mucho más imposible que la seme
janza actual añada a la blancura misma una razón absoluta intrínseca.
adaeauari vero conceptui ; ergo non solum hil aliud esse verìtatem transcendentalem
super6uum. sed etiam irrpossibile est quod quam intslligibilitatem entis, quae intelligi-
haec actualis ve! aptitudinalis confnrmitas bilitas non solum dicit denominationem ex
addai enri aliquam perfecrionem absoluram, tri nsecam a facuhate quam res intellect!va
euam ruticne distinctarn. Sicm impossibile habet ad inteiligendum omne ens, sed ex
est quod in albedine esse apK am assimilar! pane ipsius rei intelligibilis dicit aptitudi-
alteri dhat perfecrionem absolutam addi rana nem quamdam ut imelligi valeat, quae addit
rationi albedinis. et multo magis impossibile relationem ad intellcctum, cui, quantum est
esr H'nd arm a !is similirudo addai rationem ex se, potest conformare Rursus quidam in-
absolutam intrinsecam ipsi albedini. telligunt hanc relationem sumendam esse
tantum in ordine ad divinum intellectum,
Secunda opimo cum variis interpretation*.- quia ab ilio res omnes pendent per se, non
bus, examinatttr vero ab aliis; immo ad illos per accidens
9. Propter haec ergo esse potest secun comparantur. Alii existimant sumendam esse
da sen'cmia dicens veritarcm addere enti in ordine ad quemeumque intellectum, quia
rclaronem conformità'»» ad inrdlectum; hoc res de se est intelligibilis a quocumque et
emm *oncludi viderur ratione proxime facra ha est de se apta conformar» omnibus, unde
contra praecedemem ‘vrm-ntiam. In hac au- ad omnes dicere potest praedictam relatio
tem op.mone cxplicanda possunt varii modi nem, sicut color in quantum visibili» dicit
escogitar». Unus est ut inlelligarur de re relationem ad omnem visura, etiamsi ab ilio
lation** conformiiatis actuaiis; nam veritas non pcndeat. Denique quidam existimant
acrualcm conformità rem significare vide'ur. haoc relationem esse rcalsin, quoniam ve
Ahus est ut inielligamr de aptitudinali ritas reaie quid est et in rebus existit. Alii
conformitate, et hoc modo dietim aliqui ni voi unt esse relationem rationis, quia non re-
132 Disputaciones metafísicas
zón, ya que no exige la existencia ni la distinción de sus extremos; así lo sostie
nen Durando, Capréolo y Cayetano, en los lugares ya citados y en otros que se
han de citar, a los que apoya Santo Tomás, In 1, dist. 19, q. 5, a. 1. Finalmente,
otros piensan que aquella relación es real en algunos casos y de razón en muchos,
según la capacidad de los extremos; así, Soacinas y lavello, en el lugar antes
citado; el Ferrarler.se, en I cont. Gánt.¡ c. 60; Santo Tomás favorece esta
opinión en De V erit.. q. 1, a. 2, y en In J D e i n t e r p r e t lect, 5.
10. Mas para que comprendamos el grado de certeza o falsedad que puede
haber en estas interpretaciones, debe' suponerse que la presente opinión, para
distinguir* de las demás, ha de entenderse referida a una relación propia, a la
que se suele llamar piédicamental —cuando es real— o semejante a la predicamen-
tal —cuando es de razón—. Pues si la relación se toma en sentido amplio —por
cualquier respecto trascendental o por cualquier denominación resultante de la
unión de carias cosas—, entonces esta opinión coincidirá en un sentido con la
precedente y en Otro con la que trataremos después.
11. La verdad trascendental no exige una estricta relación de rasan.— Así,
pues, en primer lugar estimo que la denominación no se toma de una relación
de razón considerada en el sentido propio ya indicado, puesto que la verdad
s o expresa ni una relación de esa clase ni la entidad bajo el aspecto de dicha
relación. Se demuestra con el argumento1ya muchas veces repetido: la propie
dad del ente real no puede consistir en la expresada relación ni incluirla de ma
nera formal. Además, porque esa relación sólo existe mientras se cons:dera O
piensa, y la verdad de las eosas no requiere tal consideración; antes b;en —se
gún decíamos arriba—, implica cierta contradicción con el nombre “verdad”.
Por otra parte, Dios es desde toda la eternidad trascendentalmente verdadero
según la completa y exacta razón de verdad, y a pesar de ello no excogita rela
ciones de razón ni puede exigirlas para ser y llamarse verdadero Dios. Finalmente,
esta relación no ex:ste sino en virtud de una reflexión y comparación del enten-
dm iento, con anterioridad a la cual este ente no sólo es verdadero oro, por ejem
plo, sino que también es conocido como tal.
12. Para la verd a d trascendental no es necesaria una relación r e d .— S e d e
m u estra p o r lo que respecta a D ios. — En segundo lugar, parece cierto, hablando
quirit exisretriam nec d’stinctionem extre- igitur existimo denominationem non esse
morum, ouod sen'ium Dur., Capr., Caiet., sumptam ex aliqua relatione rationis in dicta
loeis citatis et citandis; et favet D. Thomas, proprietate sumpra, quia veritas nec huius-
In I, dist. 19. q. 5, a. 1. Alii tandem putant medi relationem dicit, nec entitatem sub tali
illam relationem interdum esse realem, sae- relatione. Probarur ratione saepe repetira,
pe veto rationis iuxta rapacitatem ex memo- quia pa-sio entis realis non potest consistere
rum, ut Soncin. et Iavel., supra; Ferrar., in praedicta relatione, neque illam formali
I cont. Gent., c. 60; favetque D . Thomas, q. ter includere. Deinde, quia talis relatio non
1 D e Verdate, a. 2, et lib. I De Interpretat., est, nisi dum consideratur aut fingitur ; ve
Iect. 5. ritas autem rerum non requirit hu'usmodi
10. Sed, in brelliftamus quid veritatis fictionem; quin potius, ut supra d'cebam,
vel falsita'is e~se possit in his dicendi mo- cum ipso verita’is nomine quamdam habet
dis, supponendum est banc sententiam (ut repugnantiam. Item Deus ab aetemo est
sit ab aliis dstincta) intelligendam esse de verus transcendentaliter secundum comple-
propria rela-ione quam praedicamentalem tam et exactam rationem veritatis. et tarnen
voran-, si sit r-alis, vel similem illi, si sit ra nec fingit relationes rationis, ne: illas requi-
tionis. Nam. si Ia:e sumatur relatio pro omni rere potest ut verus Deus sit et dicatur.
transcendcntali habitudine vel pro qualibet Denique haec relatio non est nisi per re-
denominatione quae ex consortio plurium flexionem et comparationem intellectus, ante
rcrum consurgit, sic sen*entia haec in uno quam et hoc ens est verum aurum, verbi
sensu coincidet cum praecedenti, in alio gratia, et tale esse cognoscitur.
vero cum ea quam postea tractabimus. 12. Relatio realis ad veritatem transcen-
*1. A i trtmscenaentalem veritatem stric denialem rum necessaria.—In Deo id vro-
to rationis relatio non requiritur.— Primo batur.— Secundo videtur cerrum loquendo
D i s p u ta c ió n o c ta v a .— S e c c ió n V I I 133
in communi de vero transcendentali, ut aòs- lis ad intra, cum sil eiusdem ad seipsum,
trahit ab ente creato et increato, non posse Posterior! etiam modo non potest esse rea-
consistere aut requirere formaliter relatio lis relatio. Primo, quia in Deo non sunt
nem realem ad alterum, in ordine ad quod ve aliae relarionss reales praeter mistiones quae
ri denominano sumatur. Patet, quia in Deo comitantur origines, in quibus nullae aliae
non potest veritas transcendentalis huiusmodi fundan possunt. Deinde, quia in Paire, ver-
relationem includere, quia vel illa veritas bi gratia, non potest illa relatio veritatis esse
consideratur in Deo ut Deus est, quomodo ad intellectum ut produeentem, quia persona
dicimus tres personas esse unum verum Patris non est producía, ñeque ut intdligsn-
Deum ; vel consideratur in singulis per- tem, quia est relatio eiusdem ad seipsum.
sonis secundum proprias relationes, ut ho : In Filio item, quamvis sit persona producía,
theologis demus. Priori modo Deus nullam non potest veritas filiationis consistere in
relatione coníormitatis ad intellectum ut
habet relationem realem, quia neque ad ali- produeentem, seu, quod ídem est, ut hs~
quid extra se, ut constat, neque ad aliquid bsatem ideam vel exemplar quo talis res
intra se, quia vera diviniras nullam in re produdtur, quia Verbum divinum non pro-
distinctionem habet ab his omnibus quas ducitur per ideara, sed est ipsa imaco vel
intra Deum sunt. Item, quia illa relatio, si exemplar a Paire naturaliter producium. Ñe
quae est, debet esse ad intellectum; vel ergo que etiam potest dicere relationem realera
est ad intellectum ut causantem, et haec non coníormitatis ad intellectum ut intelligentem,
habet locum in vera divinitate, quae causam quia sic etiam in Verbo talis relatio est eíus-
non habet; vel est ad intellectum ut intelli dem ad seipsum. Nam, licet Verbum intoili-
gentem, et haec non potest esse relatio rea- gatur etiam a Patre er ipsum etiam inrelli-
134 Disputaciones metafísicas
gat Patrem, tarnen ut sese mutuo inteliigunt, haec ratio non est magni momenti. Primo
non distinguuntur ab intellectu et ab acni quidem. quia fonasse assuxnit falsum; nam,
quo se intelligunt. Et eadem ratio cum pro- ut supra dicebam, cresturae consideratae
portione applicata locum habet in Spiritu tantum secundum esse essentiae non babent
Sancto. In Deo ergo nulla est relatio realis veritatem essentiae ex conformitate ad divi-
conformitatis, in qua veritas possit consis nam rnentem seu ideam; non enim homo
tere; et consequenter nec veritas entis ut est talis essentiae quia talis cognoscitur a
abstrahit a creato et increato potest hanc Deo, sed potius ideo talis essentiae cogno
reiationcm realem requirere. scitur quia talis est essentialiter. Deinde,
13. Tertio, etiamsi contrattiti", loquamur posita illa relaiione, dicetur esse realis cum
de ente creato eiusque veritate transcenden- proportion? sumpta; nam in ente creato in
tali, ut videnrur loqui qui dicunt ventatela potentia tantum exisicnte est veritas edam
huius entis consistere in conformitate ad in- tantum in potentia; eodem ergo modo esse
tellectum divinum ut in se continet cxem- poterit relatio realis in potentia; in eodem
plaria seu ideas creatorum entium, quamvis autem ente actu existente sicut est veritas
(inquam) de hoc ente loquamur. non exis- realis in actu, ita et esse poterit telano rea-
tiroo vcritaiem hanc consistere in aliqua re iis in actu. Aliter ergo probari potest iilam
latione reali propria et praedicamentali reiationem non esse realem, quia alias dare-
huiusniodi entis ad ideam divinimi. Quod tur processus in infinitum in tali relatione,
aliqui probant, quia iila relatio conformita- nam edam illa relatio haberet ideam, cui
tis quae ad vcritatem requiritur, communis esset conformis et illa per aliam reiationem
est in his entibus si ve existant sive, non exis et sic in infinitum; sed haec rado omnibus
tant; ergo non potest esse relatio realis. Sed fere rclauonibus communis est, praesertim
Disputación octava.~Sección V il 13 5
principalmente a las que se fue dan en la unidad, corro son la semejanza, la igual
dad y otras análogas.
14. Así, pues, se demuestra de otro modo. Porque, o es una relación de se
mejanza o es una relación de efecto a causa, la cual suele llamarse con otro nom
bre de medido a mensurante. No es lo primero, ya que propiamente no hay más re
lación de semejanza que la fundada en la unidad o conveniencia formal; ahora bien,
entre la criatura y la idea que tiene en Dios no se da esta conveniencia formal, sino
sólo intencional o ideal, de igual manera que entre la especie intencional y el ob
jeto visible no existe una auténtica relación de semejanza, aun cuando sea una re
presentación intencional. Tampoco puede admitirse lo segundo, porque la idea o
ejemplar del artífice no tiene sobre el efecto otro influjo inmediato fuera del que
tiene el mismo artífice en cuanto perfecta causa eficiente ni obra en él mediante otra
acción distinta de aquella por la que es causa eficiente, ya que el ejemplar, en
cuanto tal, no tiene otra causalidad sino la de dirigir la acción del agente; luego en
el efecto no resulta otra relación, aparte de la que se sigue de la virtualidad de la
acción del agente en cuanto agente; luego no tiene otra relación real de conformi
dad o dependencia con respecto al ejemplar.
Alguien podría objetar que el efecto depende del ejemplar en cuanto a la
especificación y de la causa eficiente —como tal— en cuanto al ejercicio. Pero
esto mismo demuestra que en el efecto no resulta una especial relación al ejem
plar, sino sólo aquella que se ordena a la causa eficiente, pues la causalidad y la
acción' por la que la cosa se hace y por la que se hace en una determinada especie
es única; por otra parte, la distinción en cuanto a la especificación y en cuanto
al ejercicio sólo existe, en el caso presente, de manera racional y acomodaticia, no
de manera real. Más aún: el ejemplar no se compara con el agente como una
causa distinta sino en cuanto lo constituye, según su modo, en acto primero para
la operación; consiguientemente, tampoco resulta en el efecto una relación múl
tiple, sino sólo la que se da entre el efecto y su causa eficiente.
15. Quizá se diga, que el argumento demuestra que estas relaciones no soa
distintas y, sin embargo, es cierto que la relación de criatura incluye en su esen
cia el ser una relación de conformidad con la.idea del creador, de igual modo
his quae in unitate fundantur, ut sunt simi- realem conformitatis vel dependentiae ad
litudo, aequalitas et similes. exemplar. Quod si dicas effectum pendere
14. Probatur ergo aliter, quia vel est re- ab exemplari quoad specificationem, ab effi
latio similitudinis vel relatio effcctus ad cau- ciente vero ut sic quoad exercitium, hoc ip-
sam, quae alio nomine dici solet mensurati sum convinci! in effectu non resultare spe-
ad mensuram. Non primum, quia relatio si- cialem relationem ad exemplar, sed solum
mslitudinis proprie non est nisi quae funda- earn quae est ad causam efficientem, quia
tur in unitate vel convenient» formali ; in unica est causalitas et actio qua res fit et in
ter creaturam autem et ideam quam habet tali specie fit, et illa distinctio quoad exer
in Deo non est talis convenientia formalis, citium et specificationem in praesemi solum
sed solum intentionnlis seu idealis, sicut in est secundum rationem et accommoditio-
ter spedai) intentionalem et obiectum visibi nem, non secundum rem. Immo exemplar
le non est propria relatio similitudinis, quam. non comparatur ad efficiens ut causa di-
vis sit intentionalis repraesentatio. Nec se stincta, sed ut constiruens illud suo modo
cundum dici potest, quia idea vel exemplar in actu primo ad efficieridum; ergo neque
artificis non habet alium influxum immedia- in effectu resultat muitipiex relatio, sed sola
tum in eficclum, praeter eum quem habet illa quae est effectus ad suam causam effi-
artifex ut causa perfecta effidens est, neque cientem.
per ali am actionem nisi qua efficiens est, 15. Dicetur fonasse argumentum quidem
quia exemplar, ut sic, non habet aliam cau- probare has relationes non esse distinctas,
salitatem quam dirigere actionem agentis ; nihilominus tamen veruni esse relationem
ergo in effectu non resultat alia relatio, nisi creaturae in sua essentia includere ut sit re
quae consequitur ex vi actionis agentis, ut latio conformitatis ad ideam creatoris, sicut
agens est; ergo non habet aliam relationcm actio ipsa creatoris in sua essentia includit
136 Disputaciones metafísicas
que la misma acción del creador implica en su esencia el proceder de una ¡dea.
Ahora bien, sea lo que fuere de tal relación real, y ya sea distinta o no, pruebo,
además, que la noción de verdad del ente creado no puede consistir en ella. En
primer lugar, por la razón general dada anteriormente de que las pasiones del
ente no pueden añadir al ente un modo real positivo ni absoluto ni relativo.
En segundo término, porque son cosas distintas el que una relación se siga
de otro y el que constituya formalmente a ese otro; pero dicha relación, si existe,
supone la razón de verdad en el ente creado y es consecuencia de ella; luego
la verdad no es constituida formalmente por esa relación. L a consecuencia es
evidente, pues lo que es constituido formalmente en virtud de una forma no
puede presuponerse a esta forma. El antecedente es manifiesto, en primer tér
mino, por un ejemplo sensible de las cosas artificiales; efectivamente, una cosa
artificial realizada de acuerdo con la idea y las reglas del arte, no está construida
correctamente y en conformidad con el arte por el hecho de que tenga en si una
relación predicamental al arte, sino precisamente porque tiene una figura, una
proporción, etc., tales como el arte exige; y de ahí se sigue posteriormente la re
lación, si es que en verdad se sigue. Por eso, aunque prescindamos mentalmente
de esa relación, o aunque por casualidad sea cierta la opinión negadora de tales
relaciones resultantes, sin embargo, se entenderá que la cosa artificial es verda
dera en el orden artificial; lo mismo ocurre, por tanto, en el caso de la criatura
con respecto a las ideas divinas, pues se compara con eilas como con su artífice. Ade
más, lo explico del siguiente modo: la criatura es producida por Dios con prio
ridad de naturaleza a su referencia a El con relación predicamental de criatura;
luego también es una verdadera criatura o un verdadero ente creado con priori
dad natural a referirse en virtud de la expresada relación; de manera se
mejante tiene prioridad natural un verdadero hombre o un verdadero león; par
consiguiente, dicha relación no está incluida de manera formal e intrínseca en
el concepto de verdad. El antecedente es evidente porque el fundamento tiene
prioridad natural sobre la relación; ahora bien, esta relación se funda en la en
tidad de la criatura existente, y por lo mismo la supone ya creada y procedente
de Dios, La primera consecuencia es- clara, pues el ente creado, en virtud de la
quod sit ab idea. Sed quìdquid sit de tali lat, et inde postea seqnitur relatio, si vere
relatione reali et sive distincta sit sive non, resultai. Unde si mente praesdndamus talem
probo ulterius non posse in illa consistere relationem, vel si fonasse vera est opiniti
rationem veritatis entis creati. Primo, illa ra- quae negat huiusmodi relationes resultan-
tione generali supra dieta quod passiones tes, nihilominus intelligetur res artificiali,
entis non possunt addere enti modum rea vera in genere artifici!; ergo idem est in
lem positivum, neque absohitum neque re- creatura respectu divinarum idearum; nam
spectivum. Secundo, quia aliud est relatio- comparatur ad iilas sicut ad artificem. Dein
31ud constituere ; illa autem relatio, si est, de explico in hunc modum, quia prius na
nem consegui e:t alio, aliud vero formaliter tura est creatura producta a Deo quam ad
supponit rationem veritatis in ente creato et ipsum referatur relatione praedicamental:
illam consequitur; ergo non constituitur creaturae; ergo et est vera creatura seu ve
formaliter veritas tali relatione. Consequen- runi ens creatimi prius natura quam refera
tia est evidens, quia id quod constituitur tur pracdicta relatione; et similiter prius na
formaliter per aliquam fortnam, non potest tura est verus homo aut verus Jeo; non ergo
ipsi fòrmae supponi. Antecedens vero patet includitur illa relatio formaliter et intrin
primo, exemplo sensibili rerum artificia- seca in ralione veritatis. Antecedens patet,
lium; nam res arte facta secundum ideam quia prius natura est fundamentum quam
et regulas artis non ideo est recte facta relatio; haec autem relatio fundatur in
et conformis arti quia in se habet rela- entitate creaturae existentis, et ideo sup
tionem aliquam praedicamentalem ad ar- ponit illam creatam et manantem a Deo.
tem, sed piaecise quia habet talem figu Prima vero consequentia patet, quia ens
rane, proportionem, etc., quaiem ars postu- creatura ex vi illius entitatis quam a Deo
Disputación octava.— Sección V il 137
entidad que ha recibido de Dios con prioridad natural a que en él resulte la rela
ción predican:ental, no sólo es inteligible mediante el verdadero concepto de ente,
sino que también está verdaderamente constituido en esta o aquella especie de ente
creado; luego, prescindiendo de tal relación, puede entenderse previamente que
es verdadero ente y tal ente; por consiguiente, la verdad en cuanto verdad no
añade a! ente la indicada relación.
16. Esta razón es válida no sólo contra quienes afirman que esta relación
es real, sino también contra quienes dicen que es de razón, siempre que se refie
ran a una relación formal y actual, mas no si la toman como fundamental, pues
ésta no es tanto una relación cuanto una concomitancia de varias cosas o razones
formales, o una denominación tomada de esa concomitancia, según queda ex
plicado anteriormente a propósito de la verdad lógica. Pero- la razón expuesta se
aplica de manera principal a la actual conformidad con la idea divina; sin em
bargo, también resulta demostrativa, con mayor motivo, en el caso semejante de
una conformidad actual con cualquier otro conocimiento, ya que toda otra rela
ción es posterior y más extrínseca. Y puede aplicarse asimismo a la relación apti-
tudinal, en virtud de la cual se dice que una cosa es apta para ser entendida o
para adecuarse al entendimiento que tiene un concepto propio o verdadero de
ella; pues esta denominación no añade, efectivamente, una relación real en la
cosa que se dice inteligible, porque sólo es una aptitud para cierta denominación
extrínseca, con la que se compara el objeto en cuanto término o materia sobre la
que versa el conocimiento. Además, porque, según demuestran los argumentos
aducidos, la cosa es inteligible por sí misma y no por una relación sobreañadida,
al menos en lo que por su parte se requiere, pues por parte del cognoscente se
exige capacidad para entender. T am bién porque lo escible en cuanto tal no dice
relación real a la ciencia, según enseñan todos; y lo mismo ocurre con lo visible
respecto de la vista. Por último, aunque imaginemos que no hay ningún entendi
miento en acto, la cosa será, de suj'o, inteligible y verdadera.. Por consiguiente, de
cualquier modo que se explique la verdad — ya sea por una conformidad actual,
ya por una conformidad aptitudinal— , no puede consistir en una propia y formal
relación.
habet prius natura quam in ilio result« tudinalcm qua dicitur res apta intelligi vel
relatio praedicamentalis, non solum est in conformari inteilecrui habenti proprium seu
telligibile vero conceptu entis sed etiam verum conceptum eius; haec cnim deno
est vere constitutum in tali vel tali specie minano revera non addit relationem rea-
entis creati; ergo, praecisa tali relatione, lem in re quae intelligibilis dicitur, quia
praeintelligi polest esse verum ens et tale solum est aptitude ad quamdam extrinse-
ens; non ergo addit verum ut verum cam denominationem, ad quam comparatur
praedictam relationem supra ens. obiectum, ut terminus scu materia circa
16. Quae ratio non solum procedit con quam versatur cognitio. Item, quia, ut ar
tra eos qui dicunt hanc relationem esse rea gumenta facta probant, res est intelligibilis
lem, sed etiam contra eos qui dicunt illam per seipsam et non per relationem superad-
esse relationem rationis, si de formali et ditam, quantum ad id quod ex parte eius
actuali relatione loquantur; secus si de requiritur; nani ex parte alterius requiritur
fundamental, quae non tam est relatio quam
facultas ad inteiligcndum. Item, quia scibi
concomitantia plurium rerum vel rationum
formalium, seu denominatio ex tali conco le ut sic non dicit relationem realem ad
mitantia sumpta, ut supra deciaratum est scientiam, ut omnes docent; et idem est
in veritate cognitionis. Sed praedicta ratio de visibili respectu visus. Denique etiamsi
praecipue procedit de conformitare actuali fingas nullum actu esse intellectum, res
ad ideam divinam; a fortiori tarnen pro erit intelligibilis ex se et vera. Quomodo-
bat de simili actuali conformitate ad quam- cum.que ergo veritas explicetur, sive per
cumque aliam cognitionem, quia omnis alia actualem conformitatem, sive per aptitudi-
relatio posterior est magisque extrínseca. Et nalem, non potest in formali et propria re
applicari etiam potest ad relationem. apti- latione consistere.
13 8 Disputaciones metafísicas
S e re fu ta la te rc e ra o p in ió n
17. C ibe pensar en una tercera opinión: la verdad trascendental sólo añade
al ente una negación. Esta opinión, realmente, puede parecer singular, ya que
todos los autores suponen que la verdad expresa una determinación positiva; no
obstante, si se considera lo dicho anteriormente, aparentará ser verosímil, ya que
se ha mostrado que la verdad no añade al ente una razón positiva absoluta, ni
tampoco una razón positiva relativa real o de razón; luego sólo queda que pueda
añadirle una negación. Se confirma por el común modo de explicar esta verdad,
pues, según argumenta Auréolo, citado por Capréolo, In I, dist. 13, q. 3, para con
cebir y explicar la verdad de ura cosa — por ejemplo, que esto es verdadero oro—
no recurrimos a las ideas ejemplares divinas, ni a ningún otro entendimiento,
como consta por la misma costumbre de pensar y de hablar, sino que lo declara
mos mediante una negación; pues llamamos oro verdadero al que no es única
mente ficticio o aparente, sino que tiene la naturaleza propia del oro, naturaleza
que colegimos de sus propiedades y efectos. Por eso, parece que esta verdad
debe explicarse más bien por los principios intrínsecos de la cosa, de manera
que se llame verdadero hombre porque consta de los principios esenciales del
hombre; pero esto nada añade a la entidad de la cosa, a no ser una negación de
ficción o apariencia. Se explica, además, recurriendo a un símil: asi como el ser
idéntico — según decíamos más arriba—, si bien esta significado de manera po
sitiva, sin embargo no añade al ente nada real, sino una negación, asi parece
suceder en el caso de la verdad; pues se dice que una cosa es verdadera en un
determinado orden de entes porque tiene la verdadera naturaleza o los princi
pios esenciales propios de esa cosa; y se dice que tiene verdadera naturaleza
porque no tiene una naturaleza ficticia, ni extraña, ni aparente, sino aquella que
es propia de dicha cosa; y en este sentido se afirma que Dios es verdadero para
distinguirlo de los dioses falsos, y verdadera divinidad para indicar que no es una
divinidad ficticia, sino la que de suyo es tal. Finalmente, muchos explican los
otros trascendentales de este modo, pues se dice que “cosa”, que significa la
esencia en cuanto real y confirmada, implica una negación de esencia imaginaria
o ficticia, y que “algo” expresa una negación de la nada o una negación de iden
tidad. ¿Por qué asombrarnos, entonces, de que la verdad se explique también
mediante una negación, aunque ofrezca apariencia de propiedad positiva?
18. Según ello, parece que esta explicación no es del todo improbable; sin
embargo, porque resulta nueva, no debemos aprobarla. Pues el concepto y de
finición de verdad, según piensan comúnmente todos los que de ella tratan,
incluye o connota en cierta manera una relación al entendimiento o a la poten
cia cognoscitiva, y no por modo de negación, como es evidente; luego la expli
can por modo de conformidad, que se concibe como algo positivo. Además, por
que la falsedad de la cosa consiste más bien en una negación, según se expondrá
posteriormente, ya que expresa carencia de la perfección debida para la verdad
de la cosa; consiguientemente, la verdad no añade, de manera formal, la nega
ción de esa carencia de perfección debida, ni la negación de una naturaleza ficti
cia, sino una auténtica y positiva perfección de la cosa. Por último, aunque mu
chas veces expliquemos estas cosas simples mediante una negación (y esto es lo
único que prueban las conjeturas aducidas), no por ello significan formalmente
dicha negación.
Cuarta opinión
19. Hay una cuarta opinión: que esta verdad es únicamente una de
nominación extrínseca. Así lo sostiene Cayetano, en I, q. 16, a. 6 , al final, donde
sólo trata de las cosas creadas, y afirma que son verdaderas por denominación
extrínseca, tomada bien de la verdad divina — en cuanto son signos de ella y la
imitan-—, bien de la verdad creada entendida especulativamente, en cuanto son
o pueden ser causa de la misma. La razón de esto estriba en que la verdad se
coaporta con respecto al conocimiento y a las cosas de igual manera que la
salud con respecto al animal que la posee, a la medicina, etc.; pues así como,
eliminada la salud que se encuentra formalmente en el animal, no se denominan
sanas las demás cosas, igualmente, suprimida la verdad del conocimiento, las
demás cosas no se dicen verdaderas; por consiguiente, de manera semejante, a
como ei animal se dice sano por una denominación intrínseca y las demás cosas
gaìionem nihiìi aut negationem idcnlitatis. nem (quod solum probant coniecturae ad-
Quid ergo mirum quod verum edam per ductae) non tamen propterea significant for-
negationem declarator, quamvis speciem rnaliter talem negationem.
bsbeat positivae proprietary?
38. Viderur ergo hic modus dicendi non Quarta opinio
omnino improbabilis; tamen, quia novus 19. Est ergo quarta sententia, hanc ve
apparel, probandus nobis non est; nam ritatem solum esse denominationem extrin-
ratio et definitio veritatis iuxta communem secam. Ita sentit Caiet., I, q. 16, a. 6, in
irradimi concipiendi omnium qui de ven fine, ubi solum agit de rebus creatis, quas
tate Joquuntur, induci:' ve! connotat aii- dicit esse veras denominatione extrínseca
quo modo habitudinem ad intellectual seu vai a ventate divina, quatenus sunt signa
»a poteri tram cognoscentem ; et non per dus eamque imitantur, vel a ventate creata
iTiobum negation::.; ut per se constat ; ergo speculative intellecta, quatenus sunt vel esse
per medimi conformitntis, quae ut pnsiti- possimi causa eius. Ratio eius est, quia ita
vum aliquid concipitur. Deinde quia potius se habet verum ad cognitio&em et res, sic-
fakitas rei in negatone posita est, ut infra ut sanum ad animai habens sanitatem et
di te tur, quia digit carentiam perfectionis ad medicinam, etc. ; nam sicut, ablata sa
debit:;« ad veritatem rei ; ergo veriras non niate, quae formaliter est in animali, reli-
addit de formali negationem iIJius caren- qua non denominarentur sana, ita ablata
tìae perfectionis debitae ncque negationem ventate cognitionis, reliqua non denomina
Setae naturae, sed propriam et positivam rei rentur vera; ergo, sicut animai dicitur sa
perfecrionem. Denique, quamvis haec sim- num intrinseca denominatione, reliqua vero
plicia saepe explicentur a nobis per negatio- tantum extrínseca, ita intellectus est qui for-
14 0 Disputaciones metafísicas
sólo por denominación extrínseca, asi es el entendimiento quien formal e intrín
secamente se denomina verdadero, mientras que las otras cosas reciben esa deno
minación sólo de manera extrínseca, en cuanto son signos o causas de la verdad
del entendimiento. Pero Cayetano no expresa qué deba afirmarse acerca de la
verdad en virtud de la cual Dios se dice verdadero, aunque quizá hubiera de
fendido que también en El significa una denominación extrínseca, no de signo,
pero sí de causa, en el sentido de que Dios se dice verdadero porque puede
causar un verdadero conocimiento de sí mismo, ya propiamente en los entendi
mientos ajenos, ya impropian ente y sólo según la razón con respecto a su en
tendimiento, en cuanto puede actuar a manera de objeto para que su entendi
miento forme de si mismo el verdadero concepto de Dios.
20. Y si alguien opone que esta misma virtud de causar o ser razón obje
tiva suficiente de tal conocimiento es intrínseca al ente, y, además, que por ser
el conocimiento divino sumamente intrínseco a Dios, no es posible tomar de él
una denominación extrínseca, puede responderse: a la primera parte, que dicha
virtud o perfección es, ciertamente, intrínseca, a pesar de lo cual se denomina
verdadera, o verdad, de manera extrínseca, de igual modo que, en la medicina,
la virtud curativa es intrínseca y, sin embargo, la razón de sanidad es, en ella,
extrínseca. A la segunda parte debe decirse que, si bien el conocimiento con que
Dios se conoce le es eminer.temente intrínseco, y por ello le confiere la de:omiración
intrínseca de cognoscente, no obstante la denominación de conocido, en cuanto
tal, es esencial y formalmente extrínseca, y en este caso ocurre que la forma de
que se toma dicha denominación se encuentra dentro de la cc® que se denomi
na conocida.
21. O b stá c u lo s q u e p a re c e n o p o n e rse a la o p in ió n a n te rio r.— Esta opinión
contiene un punto claro: que la verdad no añade al ente sino una concomitancia
de algo extrínseco, según expondremos después; sin embargo, la opinión resulta
difícil en cuanto afirma que las cosas se denominan verdaderas únicamente por
denominación extrínseca. En primer lugar, porque Aristóteles, en el texto citado,
lib. II de la M e ta fís ic a , text 4, estima que hay una verdad que sigue a todos
los entes, lo cual enseña también Santo Tomás, en I c o n t. G e n t., c . 6 0 , último
argumento, quien distingue una doble verdad: la del entendimiento y la de la
m a lite r e t in tr in s e c e d e n o m in a to r v e ru s , t r i n s e c o ; s i c u t e tia m i n m e d i c i n a v i r t n s c a u
a lia v e r o t a n t u m e x tr ín s e c a d e n o m in a tio n « , s a n d i s a n ita te m in tr in s e c a e s t, ta m e n r a tio
q u a t e n u s s u n t s ig n a v e l c a u s a e v e r i t a t i s i n - s a n it a tis i n i l l a e s t e x tr ín s e c a . A d a l t e r a m
t e i l e c t u s . N o n d e c l a r a t a u t e m C a ie ta n . q u i d p a r t e m d i c e t u r , q u o d , l i c e t c o g n itio q u a
d ic e n d u m s it d e v e n ta te q u a D e u s d ic itu r D e u s s e c o g n o s c it, s i t illi m a x im e i n t r i n s e c a
v e r u s ; f o n a s s e ta r n e n d ic e r e t e tia m i n e o e t id e o i n t r i n s e c e d e n o m i n e t i l i u m c o g n o -
s ig n if ic a r e d e n o m in a tio n e m e x tr in s e c a m , n o n s c e n te m , t a m e n d e n o m i n a d o c o g n i t i , u t s ic ,
s ig n i s e u c a u s a e , u t s c ilic e t D e u s d i c a t u r v e p e r se a c fo r m a lite r e s t e x trín s e c a a c c id itq u e
r u s q u ia p o t e s t v e r a m s u i c o g n itio n e m c a u illi u t f o r m a , a q u a s u m ic u r , s i t i n t r a r e m
s a r e , v e l p r o p r i e i n a lie n is i n te lle c tib u s v e l q u a e c o g n ita d e n a m in a tu r .
im p r o p rie e t s e c u n d u m ra tio n e m ta n tu m 2 1 . Quae mdcantwr obstare praecedenti
r e s p e c t u s u i in te l l e c t u s , i n q u a n t u m p o t e s t opinioni.— H a e c s e n t e n t i a q u a n t u m a d a l i -
p e r m o d u m o b i e c t i e s s e s u o i n t e lle c tu i r a t i o q u i d c la r a e s t , n i m i r u m , q u o d v e r u m s u
f o r m a n d i d e s e ip s o v e r u m c o n c e p tu m D e i. p r a e n s n o n a d d i t n i s i c o n c o m i t a n d a m a li—
2 0 . Q u o d s i o b iic ia s , q u ia h a e c i p s a v i r - c u iu s e x t r i n s e c i , u t i n f r a o s t e n d e m u s ; q u a
t u s c a u s a n d i v e l e s s e n d i s u f f ic ie n s r a t i o te n u s v e r o d i c i t r e s s o lu m p e r d e n o m i n a -
o b ie c tiv a ta ils c o g n itio n is e s t i n tr in s e c a ip s i tìo n e m e x t r i n s e c a m d e n o m i n a t i v e r a s , v i -
e n t i ; i t e m , q u o d , c u m c o g n itio D e i s i t e i d e t u r h a e c s e n t e n d a d if f ic ilis . P r i m o , q u i a
m a x i m e i n t r i n s e c a , n o n p o t e s t a b ¡Da e x A r is tó te le s d i c t o lo c o II M e t a p h . , t e x t . 4,
trín se c a d e n o m in a d o s u m i, re s p o n d e n p o t s e n d t a ìiq u a m v e r i t a t e m c o n s e q u i a d o m n ia
e s t a d p rio r e m p a r te m v irtu te m q u id e m seu e rn ia , q u o d e t i a m d o c e t D . T h o m a s , I c o n i.
p e r f e c t i o n e m i ila m e s s e i n tr in s e c a ! « , d e n o G e n t ., c . 6 0 , r a d o n e u l t i m a , d i s d n g u e n s d u -
m i n a t i ta r n e n v e r a m s e u v e r ita te m a b e x - p lic e m v e r i t a t e m , s c il ic e t i n t e l l e m » e t r e i
Disputación octava.—Sección Vil 14 1
et de posteriori exponens definitionem Avi- ritas dicitur, tarnen ab illa denominari rem
cen., tract. I suae Metaph., c. 6, et tract. veram, sicut a form a inhaerente, nihilque
VIII, c. 6: Veritas rei est proprietas esse aliud esse quam entitatem intellectui adae-
unìuscuiusque rei, quod stabilitw n est ei. quatam. Et idem sentit ibid., a. 5 et 6.
Et I, q. 16, a. 1, de eadem veritate exponit Est ergo haec veritas aliquid intrinsecum
definitionem August., lib. D e Vera religio rebus et non tantum denominado extrín
ne, c. 36, dicentis: Veritas est summa si seca. Ratione hoc confirmari potest, primo,
m ilitude principii, quae sine ulla dissimiU- quia sola extrínseca denominatio non pot
tudine est; et definitionem Anseimi, dialog. est proprie inter rei proprietates numera
D e Verit. c. 12: Veritas est rectitudo sola ri; veritas autem dicitur ab omnibus pro
m ente psreeptibilis. In quibus omnibus sig- prietas entis; ergo non est tantum externa
nificatur veritatem rei esse aliquam urrin- denominatio. Maior patet, quia proprietas
secam formant et perfectionem eius. Unde debet ab intrinseco convenire; denominatio
Augustinus supra: Vera (inquit) in tan autem extrínseca accidentarle et ab extrín
tum vera sunt, in quantum sunt; in tan seco convenit. Quod maxime verum est de
tum autem sunt, in quantum principalis denominatione illa quae solum per analo
unius similia sunt. Unde addit veritatem giam tumi dicitur ex proporcione vel ha-
esse formam verorum sicut similitudo est bitudine ad aliud; nemo enim dixerit sa
forma similium. Praeterea D . Thomas, q. 1 nitärem ut sic esse proprietatem cibi aut
D e Verit., a. 4, quamvis multum videatur urinae, vel risibilitatem esse proprietatem
favere opinioni Caietani, tandem tarnen di- prati florentis, quia haec praedicata solum
cit: quamvis veritas, secundum quam om quasi metaphorice conveniunt illis sub-
îtes res dicuntur verae, minus proprie ve- iectis.
142 Disputaciones metafísicas
22. Dices : quamvis haec praedieata alia perfectio ab ea quae est esse viride vel
quoad impositionem vocum sint metapho- floridum, sed est eadem metaphorice signi
rica, ramen revera significant quasdam pro- ficata. Aut per illam veri appellationem ana-
prietates earum rerum quibus anribuuntur: logam indicatur in ente aliquid ab emítate
et hoc modo sanitas dici potest propriet2s diversum; et de hoc inquirimus quid sit
talia cibi non quoad ipsam formalem sani et an sit sola denominado extrínseca; nam,
tàtern, sed quoad id quod per talem deno si ita est, non poierit esse proprietas en
minarionem sani declarari intendi tur. Sed ds; si autem est aliquid ubra denominatio-
contra, ram hinc saltern recte colli gimus nem extrinsecam, quoad id ratio veri in
sanitatem non esse proprietàrem cibi di- trinseca erit, qiiidquid sit de impositions
stingtam ab ilia quae per talem metaphoram vocis» an ab estrinseco desumpta sit.
declaratur; quod si ilia non esset proprietas 23. Et confirm atur, quia si veritas esset
sed essentia ipsius cibi, certe sanum non sola denominai io extrínseca, tam posset
significare! proprietatem sed essemiam cibi. convenire entibus ration is sicut realib us,
Sic ergo in praesenti, si veruni tantum di- quia huiusmodi denominationes sumptae ex
citur de rebus per analogiam et extrincecam cognitione tam possunt convenire entibus
denominaiionem a ventate intellectus, in rationis sicut realibus, ut esse genera, spe
terrogo quid indicetur vel significerur in cies, vere cognosci, significan, et similia*
ipso ente per hanc metaphoram vel habitu- Quod si dicatur formaliter ita esse, funda
dinem. Aut enim indicarur sola rei entitas, menta autem harum denqminationum ali-
et sic verum non est proprietas entis sed so ter convenire entibus realibus, conira hoc
lum d if f e r ì ab ilio quod venim merapho- urgeo semper rationem factam, quia hoc
7 ice s ig n ific a i id q u o d ens s ig n ific a i cunt fundamentum in hac denominatione veri
p r o p r i e t à « ; sicut rid e re non e3t in prato ve] est aliquid praeter en$.9 vel iiüp; & csif
Disputación octava.—Sección VII 1«
o es algo fuera del ente, o n o ; si es algo, pregunto en qué consiste, si en una
cosa extrínseca o intrínseca, y se repiten los argumentos ya sentados; si no es
algo, entonces la verdad, en cuanto existe en las cosas, no es una propiedad del
ente, sino el ente mismo.
Puede hacerse un argumento parecido al anterior: pues se sigue que aquello
que es ente más perfecto no es verdad ontològica más perfecta, lo cual está en
abierta contradicción con lo que Aristóteles y Santo Tomás afirman en los luga
res arriba citados, y con el sentir común de todos; pues, ¿quién dirá que, consi
derados en cuanto entes, no es un ente más verdadero el ángel que el hombre,
o Dios que el ángel? La consecuencia es evidente, ya que no pueden tener des
igualdad en la denominación que se toma de la verdad del entendimiento, pues
tan verdadera es la idea que Dios tiene del hombre como la que tiene del ángel,
y tanta conformidad hay entre aquellos extremos como entre éstos, y tan verda
dero es el conocimiento que Dios tiene del ángel como el que tiene de sí mismo.
Solución de la cuestión
24. Qué expresa intrínsecamente la verdad trascendental.— Entre esta varie
dad de opiniones, resulta difícil emitir un juicio acertado sobre la verdad.
Y quizá esté el origen de la dificultad en que, al emplear estas palabras, no d's-
tínguimos suficientemente entre aquello de donde se temó o trasladó su impo
sición y aquello que están destinadas a significar. Porque pudo suceder — y es
verosímil— que toda apelación de verdadero proviniera de ¡a verdad del cono
cimiento, según expondré con mayor holgura en la sección siguiente; a pesar
de todo, el término “verdad” no designa en las cosas sólo una denom inac'ón
tomada de la verdad lógica, sino algo más, a cuya significación se ordena la im po
sición de dicho término.
Así, pues, para explicar esto afirmo, en primer lugar, que la verdad trascen
dental expresa intrínsecamente la entidad real de la cosa que se denomina ver-,
dadera, y fuera d : esa entidad no añade nada intrínseco, ni absoluto ni relativo,
que se distinga de ella con distinción real o de razón. La conclusión queda
demostrada de manera suficiente por lo dicho en la primera opinión, y está
a d d e r e . H a e c c o n c lu s io s a tis p r o b a t a e s t e x fic a m u s q u a m il l u d id e m c o r p u s q u o d p e r
d ic tis in p r im a s e n te n tia e t s u m i t u r d a r e p r o p r iu m a c v e r u m c o n c e p tu m c o r p o r is
e x D . T h o m a , d t . io c is , e t q . I D e V e r it., C h ris ti r e p r a e s e n ta tu r . E t s im ilite r , a d c o n -
a . 1, a d 6 , e t a . 8 ; C a p r e o l., C a ie t., F e r r a r , f ite n d u m m y s te r iu m I n c a r n a tio n is , d i d m u s
e t a liis s u p r a i n p r im a o p in io n e c ita tis . D e u m e ss e v e r u m h o m in e m , id e s t, h a b e r e
25. Q uid connotet veritas transcendenta- illa m n a tu r a m q u a m in e s s e n tia li s p e c ie h o
lis .— D ic o s e c u n d o . v e r ita te m tr a n s c e n d e n - m in is v e re c o n c ip im u s . E t h in c d i x i t H e r -
ta le m s ig n ific a re e n tita te m r e i c o n n o ta n d o v a e u s , Q u o d l. I l l , q . 1 , a . 2 e t 3 , h a n c
c o g n itio n e m s e u c o n c e p tu m in te lle c tu s c u i v e r ita te m e ss e c o n f o r m i ta te m r e i, p r o u t
ta lis e n tita s c o n f o r m a t u r v e l i n q u o ta lis e s t i n s e , a d s e ip s a m u t o b ie c d v e c o n c e p -
r e s r e p r a e s e n t a t u r , v e l r e p r a e s e n ta r i p o te s t t a m ; D u r a n d u s v e r o , I n I , d is t. 1 9 , q . 5 ,
p r o u t e s t. H a e c c o n c lu s io p r o b a t u r e tia m e c o n tr a r io d ix it h a n c v e r ita te m e s s e c o n
e x d ic tis a s u ffic ie n ti p a r t i u m e n u m e r a tio - f o r m ita te m re i s e c u n d u m e s s e o b ie c tiv u m
n e . E t e x is tim o , q u a n w is a u c t o r e s d iv e r s i- a d s e ip s a m s e c u n d u m e s s e r e a l e ; u t e r q u e
m o d e i o q u a n t u r , o m n e s fe re h a n c e a m d e m e n im in te lle x it h a n c v e r ita te m n i h i l r e i a d
r e m d o c e r e v o lu is s e e a m q u e i n h u n c m o d e r e p r a e te r d e n o m in a tio n e m o r t a m e x c o n -
d u l a e x p lic o . E x i s tim o e n im h u n c v e r i e n - iu n c tio n c e t p r o p o r tio n e s e u c o n f o r m ità te
t i s c o n c e p tu m e s s e v i r t u a l i t e r c o m p a ra ti- i n t e r in te lle c tu m e t r e m . S e d ip s i d e c l a r a n t
v u m u n iu s r e i v e l n a t u r a e a d p r o p r iu m p e r c o n c e p tu m o b ie c tiv u m q u o d n o s p e r
c o n c e p tu m e iu s r e i q u a e v e r a e s s e d i d t u r ; f o r m a l e m ; ta rn e n , q u ia c o n c e p tu s o b ie c tiv u s
U t, v e r b i g r a d a , a d p r o f i t e n d u m E u c h a r is - n i h i l p r a e t e r r e m a d d i t n i s i d e n o m in a tio
t i a e m y s t e r i u m d ic e r e s o le m u s h o s tia m c o n - n e m te r m in i c o n c e p tu s f o r m a lis , id e o n o n
s e c r a ta m e s s e v e r u m c o r p u s C h r i s t i D o m i re c te e x p lic a tu r c o n f o r m ita s i n t e r r e m e t
n i , u b i p e r verum corpus n i h i l a liu d s ig n i- c o n c e p tu m o b ie c tiv u m , s e d in t e r r e m p o -
Disputación octava.— Sección VII 14 5
quienes dicen que la verdad añade al ente una relación racional de conformidad
entre el ente y el intelecto, como indica Santo Tomás, In I, dist. 19, q. 5, a. 1 ;
mas, para que esto sea cierto, no debe entenderse referido a una relación propia
y actual, sino a la mutua conexión entre la cosa y el concepto y a la connota
ción de uno en cuanto correspondiente al otro; cosas todas que, por concebirlas
nosotros a manera de relación, suelen llamarse relaciones de razón.
Por último, en tal sentido resulta fácil aplicar a esta verdad la definición
vulgar de verdad como conformidad entre el entendimiento y la cosa, pues no
se entiende que dicha conformidad sea una relación —-según se ha explicado
anteriormente a propósito de la verdad lógica—, sino una denominación tomada
de la unión de varias cosas que se comportan de manera que una de ellas es
tal cual es representada por la otra.
26. Se explica una afinriación de San Agustín.— En tercer lugar, sostengo
que esta verdad trascendental puede explicarse, bien por modo de conformidad
aptitudinal, bien por modo de conformidad actual; tanto en orden al entendi
miento divino como en orden al creado; y lo mismo en razón de conocido que
en razón de cognoscente —-si hablamos del ente verdadero en general—, y ya
en cuanto causado y causa, ya como medido y mensurante, si nos referimos al
ente creado o artificial. Declararé cada uno de estos extremos.
En primer lugar, todos reconocen que la verdad puede significar una confor
midad actual, cosa que, además, resulta evidente —según parece— por los mis
mos nombres de verdad y conformidad; pues significan más un acto que una
aptitud. Por otra parte, la verdad lógica expresa una actual conformidad y ade
cuación; luego lo mismo ocurre, proporcionalmente, con la verdad ontològica.
Si alguien opone lo que dice San Agustín en el lib. II de los Soliloquios, c. 5 :
resulta incorrecto decir que es verdadero aquello que es tal como aparece al
cognoscente, ya que en ese caso nada sería verdadero, si nadie lo conociese,
respondemos que, según esta denominación, no habría por qué rechazar, de ma
nera absoluta y sin más, la definición dada, siempre que se entienda — como
debe hacerse— de un cognoscente que alcanza verdaderamente la cosa misma.
Por eso admitimos también que la proposición condicional es cierta; sin embargo,
ditionaiem esse verana; tarnen sicut ante aestimationem, quomodo omne ens intelligi
cedens est impossibile, saltern respecto in bile dìcitur, sive sit principium cognitionis,
tellectus divini, ita et consequens. Unde D. sive tantum terminus; haec enim aptirudo
Thomas, I, q. 16, a. 1, ad 1, tractans hunc de se abstrahit ab his modis; ergo nihil im-
locum Augusrini, dicit solum excludere pedit quominus haec possit nomine veri
comparationem ad intellecrum creatura. seu veritatis significari. Et confirmatur;
27. Praeterea, quod haec veritas possit nam, licet sit impossibile esse aliquod ens
etiam per aptitudinnlem conformitatem de quod acru non vere concipiatur ab aliquo
claran, sumitur ex ilio eodem loco Augus intellecru saltem divino, mhilominus ta
tini, ubi post illa verba : Verum est quod rnen etiamsi intellectus apprehendat illam
ita se habet ut videtur cognitori, 3da'irur: hypothesim impossibilem in re positam,
Si velit et possit cognoscere. Quae verba nimirum quod omnis intellectus etiam di-
aptitudinem significant. C.iarius Anselmus, vinus cessaret ab actuali rerum concepito
dialog. De Verit., c. 9, dicit ventatemi esse ne, nihilominus adhuc esset in rebus veri
rectitudìnem sola mente psrcepiibilem. Et tas, nam et compositum ex corpore et ani
D . Thomas, dieta q. 16, a. 5, dicit veriia- ma rationali esset verus homo et aurum es
tem inveniri in re secundum quod habet set verum aurum, etc., vel secundum ve-
esse conformabile iruellectui; et I cont. ritatem essentiae si intelligamus non ma
Gent., c. 60, decíarans definitionem Aviccn- nere res existentes, vcl etiam secundum
nae: Venias rei est prnprìetas esse unius- existentiam, si fingamus cessante actuali
cuiusque rei, quod slabilitum est et, addir: cognitione adhuc conservati res existentes
In quantum talis res nata est tacere de se a Deo operante per suam potentiam exse-
veram aestimationem. Et probatur quia oía quentem; ergo haec veritas inteiligi potest
s e ens reale natura est facere de se veram sufficienter per illam aptitudinalem confor-
Disputación octava.—Sección Vil 14 7
dick veritas potest non solum de actuali, nsnirae ad probandum aliauid vere esse
sed etiara de aptitudinali intelligi; at vero tale; definitio enim nihil aliud est quam es
secundum aptitudinem omne ens natum plicano talis naturae, ut a nobis concipitur;
est habere veram sui aestimationem in omni potest ergo haec veritas sumi non soium
intellectu non solum divino, sed etiam crea ex corformitate ad intellectum divinum,
te. Unde, si velimus hanc denominationem sed etiam ad creatum.
per modum relationis concipere, intellige- 30. Conjormitas veritatìs • in communi
mus quodlibet ens habere hanc relationem est conìormizas ccgnoscentis et cogniti.—
iniriligibilitatis non solum ad intellectum Hoc autem maxime verum habet si confor-
divinum, sed etiam ad quemcumque crea mitas haec sumatur solum in ratione co-
gnoscentis et cogniti, quomodo necesse est
tion. Item, quia intellectus creatus est sumi ri de transcendentali veritate in tota
qttaedam participate divini intellectus, cui sua latitudine sermo sit. Quia in Deo
natus est conformari in intelligendo, si non potest aliud genus conformitatis in
vere intelligit; ergo, hoc ipso quod ens telligi, cum non sit ens deper.dens ne-
dicitur verum quia est conformabiie intel- cue causa'um, ut per se constat; ncque
(ectui divino, poterit etiam dici verum, quia etiam proprie dici possit mensuratum in
est conformabiie intellectui create vere in ratione veri per aliquam scientiam, non
telligent!. Tandem hoc probat argumen- solum quia propter summam identitatem
tum illud, quod nos non semper cogno- non potest ibi esse ratio mensurae, sed
scimu8 veritatem rerum per conformitatem etiam quia eo modo quo possunt ra
ad ideam divinam sed per conceptionem tione distingui et commensurati, potius es-
auam de tali re nos habemus. Atque hoc sentia Dei vera est mensura suae scientiae
modo uti solemus definitione talts rei seu quam e converso; non enim Deus ideo
Disputación octava.— Sección V il 149
conoce que es así, sino inversamente, porque es verdadero Dios, por eso conoce
que es así. Luego la verdad trascendental, tomada en toda su amplitud, no puede
significar una conformidad con el entendimiento como con su causa O' medida,
sino únicamente como con su representante o cognoscente, bien de manera actual,
bien de manera aptitudinal. Por consiguiente, en este sentido, dicha conformi
dad —en especial la aptitudinal— puede tomarse en orden a cualquier enten
dimiento, de modo que se diga que Dios es verdadero porque puede engendrar
en cualquier intelecto un verdadero concepto de Dios, o porque en realidad
posee aquella naturaleza que acerca de Dios concibe cualquier entendimiento que
concibe verdaderamente a Dios. Y lo mismo ocurre, por idéntica razón, con los
entes creados, ya que el mismo concepto de verdad puede aplicarse proporcio
nalmente a todos; y lo que, en el caso de Dios, basta para la verdad, si puede
encontrarse por participación en los otros seres —como en verdad puede—•, bas
tará asimismo para constituir su verdad por participación.
31. Los entes creados se adecúan al entendimiento divino en cuanto artí
fice.— Pero en la última parte de la conclusión se añade que existe en los entes
creados una conformidad con el entendimiento divino como con su causa y ejem
plar, gracias a la cual dichos entes pueden denominarse verdaderos; porque tam
bién ésa es una auténtica conformidad con el entendimiento en cuanto conoce
prácticamente y obra a su modo. For igual razón, los entes artificiales que pro
ceden del entendimiento humano tienen, con respecto a él, esa misma confor
midad como con su ejemplar o idea, y en virtud de dicha conformidad pueden
llamarse también verdaderos. Más aún: Santo Tomás entiende que los entes
creados se denominan verdaderos principalmente per esta conformidad, ya que
les conviene de manera esencial, mientras que la conformidad con otros enten
dimientos que conocen especulativamente es más extrínseca y accidental. Y eftá
se da, sobre todo, en las cosas existentes y creadas en acto; pues las cosas, "cu
cuanto a su ser esencial, no tienen en acto causa ejemplar ni tampoco eficiente,
si bien la tienen en potencia; por ello, si se consideran en cuanto son posibles,
requieren esencialmente unos ejemplares e ideas en el Primer Artífice, cuyas
ideas representen que cada uno es tal cual puede ser o cual su naturaleza exige
verus D eus est quia taìem se esse cogno- p arte conclusionis reperiri in entibus creai»
scit, sed potius, quia est verus D eus, ideo conform itatem ad intellectum divinim i u t
vere se taìem esse cognoscit. E rgo verum ad causam e t exem plar, ratione cuius poa-
transcendentale in tota sua latitudine sum p- •;unt talia enfia vera denom inari, quia edam
tum n on potest dicere confonnitatem ad .illa est vera conform itas ad intellectum p rac
intellectum u t ad causam vel ad m ensuram , tice cognoscentem et suo m odo operantem .
sed tantum ut ad repraeacntantem seu co- E t eadem ratione enfia artificialia cu a e ab
gnorcentem , vel actu ve! aptitudine. H oc er intellectu hum ano procedim i, respectu jliius
go m odo talis conform itas praesertim aptì- habent eam dem conform itatem u t ad sunna
tudinalis, in ordine ad quem eum que intel exem plar vel ideam , e t secundum earn vota
lectum sum i p otest ita u t D e r , dicatur ctiam d id possum . Im m o senti: D . T h o
verus, quia in quocvm que intellectu vignare m as ab bac conform itate potissiraum ri'-no-
potest verum conceptum D ei, vel quia rein- m inari vera enfia creata, quia illa p er se
sa in sc h ab et iilam naturane quam in D eo eia convenit; conform itas autem ad alios in-
concio;: quilibet iutellectus vere D eu m con- td lectu s speculative cognoscentes est m a-
cipiens. E t idem eadem ratione est de en- gis extrinseca et p e r accidens. Q uod m axim e
tibus creatis; n am idem conceptus veritatis h abet Jocum in rebus existenfibus et actu
potest ad om nia proporticnaliter ap p licali; creai is ; nam res secundum esse essentiae
et quod in D eo sufficit ad veritatem , si in non hab en t actu causam cxem plsrem sto
aliis potest p er partid p ationem reperiri, u t ut neque efficientem ; habent tam en in p o-
leverà potest, sufficiet ctiam ad veritatem tentia, et ideo si considerentur u t possibile;»
eorum p er p artidpationem . sunt, p e r se req u iru n t exem plaria e t idear
31. E r n ia c re a ta in te lle c tu i d i v i n o u t o p i in prim o artifice quae unum quodque tale
fic i c o n fo r m a n tu r .— A dditur vero in ultim a esse repraesentent quale esse potest a u t :on-
150 Disputaciones metafísicas
que sea hecho. De esta manera, todas las cosas creadas, incluso en. cuanto a Su
ser esencial, requieren esencial y primariamente el encontrarse en el intelecto
divino y tener conformidad con él, como con su Primer Artífice, único que puede
hacerlas pasar al ser. Ahora bien, como Dios es un ente increado, no puede
tener dicha relación con ningún entendimiento; sin embargo, en otro sentido
cabe decir que tiene esencialmente una conformidad con respecto a su propio
entendimiento más bien que con respecto al de otros; porque exige, de suyo y
esencialmente, el entenderse a sí mismo en acto y el ser no sólo inteligible,
sino también actualmente entendido por sí mismo, y ser su propia intelección. Con
lo dicho queda demostrada la conclusión en todas sus partes.
32. Pero se puede objetar: entonces, el concepto de verdad trascendental
no es único, sino múltiple, porque hay una gran diferencia entre la conformidad
aptitudinal y la actual, entre la especulativa y la práctica. En segundo lugar, cabe
oponer de manera especial: la verdad expresa relación de medido a mensu
rante, al menos fundamentalmente; luego la verdad ontològica no puede tomarse
en orden al entendimiento creado, cuyo conocimiento no es medida de la verdad
de las cosas, antes bien, está medido por ellas. Sobre esta base argumento, en
tercer lugar: el conocimiento es verdadero porque se adecúa a las cosas cono
cidas; luego no puede decirse, a la inversa, que las «isas son verdaderas por
conformidad con dicho conocimiento; pues entre estas cosas no existe una rela
ción de comparación mutua o semejante, cual existe entre dos cosas parecidas,
sino de comparación no mutua o desemejante, como se da entre lo mensurante
y lo medido.
33. En cuanto a lo primero, hay quienes no ven inconveniente en conceder
todo lo que en el argumento se infiere; pues, como sólo se trata de denomina
ciones que se toman o explican a manera de relaciones, nada importa que se
multipliquen por varias razones y diversas consideraciones. Más aún, algunos
añaden, incluso, que en un aspecto son relaciones reales, y en otro de razón.
Y esto es probable, al menos de manera concomitante, aunque no sea formal
mente cierto. Quizá resulte mejor decir que todas esas relaciones están conte
nidas bajo una relación adecuada, o que se reducen a una, a saber: la aptitud
tura fieri postular. E t hoc m odo res om - teilectum creatum , cuius cognitio non est
n ss creatae edam secundum esse essentiae, m ensura veritatis rerum , sed per illas po-
p er se prim ario p ostulant esse in divino in- tius m ensuratur. U nde argum entor te m o ,
tellectu et habere conform iiatem cum ilio, nam cognitio est vera quia conform atur
tam q u am cum p rim o artifice a quo solo rebus cognitis; ergo non possunt e con
possum ad esse perduci. D eus autem cum verso res dici verae p e r conform itaiem ad
increatum ens sit, ad nullum intellectum talem cognitionem ; quia intcr haec non est
potest habere hanc h ab itu d in em ; nibilorni- relatio m utuae seu simiiis com parationis,
pus tam en alia ratione potest dici per se qualis est inter duo similia, sed dissimiiis
h abere CGiiformitatem respectu proprii in- seu non m utuae com paradonis, qualis est in
tcUectus potilis quarn aliorum ; quia per ter m ensuram e t m ensuratum .
se et essentialìter postulai u t seipsum acni 33. Ad prrm um aliqui non existim ant
inrelligat silque non solum inteiligibilis sed inconvernens tòtum id concedere quod in
edam actu inteilcctus a seipso et suam et in- argom ento in fertu r; quia, cum hae tantum
tellectio. A lane ita probata est conclu3io iiint quaedam denom inationes quae ad mo-
quoad om nes partes eius. dum relationum desum untur seu explican-
32. Sed obiicies: ergo ratio veritalis tu r, n o n est inconveniens ex variis capiti-
transcendentails n on est lina sed m ultiplex, bus et diversis considerationibus m ultipli-
quia aptitudÌDalis vei a a u a lis conformità» a iri. Im raa, quidam etiam addunt sub una
et speculativa vel practica valde diversae ratione esse respectus reales, sub alia vero
su n t, Secundo spccialitcr oblici potest, quia rationis. Q uod saltem concom itanter proba
veritas dicit reladonc-ni m ensurati ad m en- bile est, quam vis no n sit veruna form aiiter.
suram saltern fundam em aliter ; ergo non M elius tam en fo n asse dicetur illos om nes
p o test veritas reru m siimi in ordine ad in- respectus sub uno adacquato contineri, seu
Disputación octava.— Sección VU 151
en virtud de la cual cada cosa es apta para producir una verdadera estimación
de sí misma; porque cada cosa tiene esa aptitud con respecto a cualquier enten
dimiento o conocimiento, y la conformidad actual nada le añade, fuera de una
denominación o coexistencia de conocimiento. Y si de ahi resulta una relación,
cuando dicho conocimiento es práctico y C2usa de las cosas, más que constituir
la verdad la supone, según se ha demostrado a propósito de la segunda opinión.
A lo segundo se contesta: en rigor, no es necesario que el ente se diga ver
dadero en cuanto medido por el conocimiento al que se adecúa; de lo con
trarié, no. podría decirse que Dios es un verdadero ente, según he razonado
arriba, porque en cuanto ente no tiene medida alguna, ni real ni racional; por
eso —como más ampliamente se ha dicho en I, q. 14— , la ciencia divina no
se compara con su esencia y con su ente en calidad de práctica, sino sólo en
calidad de especulativa. Luego únicamente en el caso de la verdad del cono
cimiento especulativo es cierto que el concepto de verdad se toma en cuanto
medido; pues también la ciencia divina práctica, como práctica, es verdadera,
aunque en cuanto tal no tiene razón de medido, sino más bien de mensurante.
Sobre esta base se responde a lo tercero negando la consecuencia. Efectiva
mente, la misma razón de verdad no se dice en igual sentido deí conocimiento y
de. ¡as cosas; por elio, no hay inconveniente en que, de acuerdo con las diversas
relaciones, convenga al conocimiento per conformidad con las cosas en cuanto
las representa tal como son, y a las cosas en orden al conocimiento, en cuanto
son aptas para inducir a una verdadera estimación de sí mismas, consideradas
como objetos.
34. La verdad trascendental no es tina mera denominación extrínseca.—
Afirmo, en último lugar, que esta verdad trascendental no es una mera denomi
nación extrínseca, si bien incluye o connota, en cierto modo, la unión con otra
cosa, de la cual resulta aquella denominación. En esta conclusión difiero de la
opinión de Cayetano, a pesar de que no se trata tanto de una diferencia cuanto
de una explicación de su opinión. Se demuestra por lo dicho: la verdad etno
lógica incluye intrínsecamente la entidad de la cosa; luego no es una mera deno
minación extrínseca. El antecedente es claro por las definiciones que de la verdad
ad unum revocati, nim irum ad illam apti- est, quam vis u t sic non habeat rationem
tudinem qua unaquaeque res nata est veram m ensurati, sed potius m ensurae. U nde ad
sui aesìim ationem conferre; nam illam ha- tertium responderur negando consequen
bei respecte cuiuscum que intellectus ve! tial!) ; quia ipsam et ratio veritatis non eo-
cogniiionis et supra iiiarn nihii addit ac- dem m odo dicitur d e cogitinone et de re
tuaiis conform itas praeter denom inationem b u s; et ideo non est inconveniens u t se
seu coexistentiam cognitionis. Q uod si inde cundum diversas habitudines conveniat co-
résulté: relatio, quando illa cognitio est gnitioni per conform itatem ad res in quan
practica et causa rerum , ilia supponit po- tu m illas u t sunt repraesentat, et rebus in
tius veritatem quam constituât, u t circa ordine ad cognitionem in quantum aptae
secundam opinionem ostensum est. Ad sum u t in ratione obiecti veram sui exis-
secundum responderur in rigore n o n esse tim ationem inducano
necessaxium u t ens dicami: verum in r a d a 34. V e r ita s tr a n s c e n d e n tà lis n o n e s t m e
ne m ensurali p er cognitionem cui confor- r a d e n o m in a n o e x tr ín s e c a .— D ico ultim o
m atu r; alias n on posset D eus verum ens hanc veriiatem transcendentaiem non esse
dici, ut supra arguir,entabar, quia in ratione rneram denom inationem extrinsecam , quam
entis nuìlam habet m ensuram nec secun vis includat aliquo m odo seu connotet con-
dum rem , nec secundum xaticnem ; e t ideo, iunctionem alverius rei unde iila resultala
u t X, q. 14, latius dictum est, divina scien In hac conclusione difiero ab opinione
ti« non com parator ad suam essentiam Caietani, quam vis fonasse n o n tam sit dif
suum que ens u t practica, sed u t speculati ferentia quam explicatio sentcntiae eius.
va tantum . Soium ergo in vernate cognitio P robatur ergo ex dictis, quia veritas rei in-
nis specuiativae verum habet quod ratio veri trinsece includit entitatem eiu s; ergo no n
sum itur in ratione m ensurati; nam divina est m era denom inano extrínseca. A nteceden»
ttia m scientia practica, u t practica est, vera pater ex definiuonibus veritatis quas tra d u n t
15 2 D isputaciones metafísicas
dan San Agustín, San Anselmo y Avicena, y por otras citadas más arriba. Ade
más, porque precisamente por esto los entes ficticios no son verdaderos entes,
y son inteligibles de una manera muy distinta a como lo son los verdaderos
entes; pues estos últimos, de suyo, tienen aptitud para ser aprehendidos y cono
cidos tal como son; aquéllos; por el contrario, no gozan de esa aptitud, sino
que resulta preciso que el entendimiento, por su artificio y virtualidad, los vista
con cierta apariencia o sombra de realidad.
Además, por la razón siguiente: cuanto una cosa tiene más entidad, tanto
más posee esta verdad, y se dice que, de suyo, es más inteligible aquello que
es más perfecto como ente. Apoyándonos en esto podemos argumentar: ser inte
ligible no constituye una mera denominación extrínseca; luego tampoco lo cons
tituirá el ser objetiva o realmente verdadero. El antecedente es evidente, no sólo
por lo dicho —que la inteügibiliáad sigue a la entidad de la cosa—, sino tam
bién porque el objeto tiene prioridad natural sobre la potencia y es razón
de la misma; por tanto, en el objeto se supone cierta aptitud, gracias a la cual
es capaz de terminar el acto de una potencia; así, por ejemplo, en el calor y
el sonido con respecto a la vista y el oído; luego, de manera semejante, en el
ente en cuanto inteligible no se entiende sólo una facultad extrínseca que posea
capacidad intelectual (aunque ésta resulte necesaria), sino también se supone,
por parte del ente mismo, una aptitud intrínseca, merced a la cual puede ser
término de tal acto. Cabe aducir, como confirmación, las consideraciones hechas
en favor de ia primera opinión, y añadiremos otras en la sección siguiente.
SEC C IO N v m
Si la verdad se p r e d ic a d e la v e r d a d l ó g ic a m á s pel m a r ia m e n t e q u e d e la
ONTOLÒGICA, Y EN QUÉ SENTIDO
que en las cosas está como en su causa, afirmación que repite en el lib. IX de la
M etafísica, c. 12. Por lo que respecta a las palabras, se dice que la verdad
está en ellas como en su signo, en cuanto significan lo verdadero o lo falso,
según aparece en I P eriherm ., c. 4.
n is i q u a te n u s v e r a m c o g n itio n e m s ig n ific a n t. e b ie c tu m , s e d u t s e c u n d a r iu m in p r it n a r ic
T á n d e m e x m o d o ip s o lo q u e n d i e t c o n c i- e m in e n te r c o n t e n t u m , a q u o p r o x im e ilia
p i e n d i 1 o m n iu m v i d e t u r p o s s e h o c s a tis c o g n itio q u a s i m e n s u r a t u r . I m m o a d d i t
c o n f i r m a n ; o m n e s e n im s im p lic ite r lo - A e g id ., Q u o d l. I V , q . 7 , n e q u e c o g n i
q u e n d o v e r ita te m a t t r i b u u n t iu d ic io i n te l- tio n e m q u a m a n g e l u s h a b e t d e s o le , v e r b )
le c tu s , r e b u s a u te m n o n n is i s e c u n d u m g ra tia , e t a liis r e b u s q u a r u m h a b e t in d ita s
q u i d ; e t id e o s im p lic ite r d ic im u s in te ü e c - s p ec ie s, p ro p r ie m e n s u r a r i a b illa r u m o b ie c -
t u m e s s e v e r u m ; a lia s v e r o r e s n o n d ic im u s tis , s e d a b id e is d iv in is a q u ib u s illa e s p e c ie s
s im p lic ite r v e ra s , s e d c u m a d d ito , v e ru m p r o f lu x e r u n t, d e q u o a lia s ; n u n c e n im s a
a u r u m v e l q u i d s im ile . tis e st q u o d h u iu s m o d i r e s d i c a n t u r v e r a e
3. A lii v e r o d is íin c tio n e u t u n t u r . N a m q u a te n u s a d a e q u a r i p o s s u n t in te lle c ’. u i h u -
d u o b u s m o d is d e n o m i n a n p o s s u n t r e s v e - m a n o u t m e n s u r a e in s . P o s te r io r i a m e iri
r a e ; u n o m o d o u t m e n s u r a c o g r .i tio n is ; m o d o d ic u n tu r v e ra e o m n e s re s q u a e a b
a lio m o d o u t m e n s u r a t a e p e r c o g n itio n e m . in te lle c tu a l! e x e m p la r i s e u id e a m a n a n t,
P r i o r i m o d o d i c u n i u r r e s v e ra e u t o b ie c ta illiq u e c o n f o r m a n tu r ta m q u a m s u a e m e n -
s p e c u la tiv a e c o g n itio n is , q u a te n u s v e l c o h - s u ra e . D i c u n t e r g o v e r ita te m a e q u e p r im o
f o r m a n t u r v e l a p ta e s u n t c o n f o r m a n v e ri- d i d d e o m n i a d a e q u a tio n e m e n s u r a t i a d
ta ti i l l i u s ; a u i a o b ie c tu m e s t m e n s u r a ta lis m e n s u r a m q u a e i n t e r r e m e t i m e lle c tu m
c o g n itio n is , p r a e s e r tim s i s it o b ie c tu m p r i - s e u c o g n itio n e m in v e n i t u r , s iv e illa s it c o
m a r iu m illiu s . Q u o d d ic o p r o p t e r c o g n itio - g n itio n is s iv e r e i ; d e a d a e q u a tio n e a u te m
n e m q u a m D e u s h a b e t d e e s s e n tiis c r e a t u - m e n s u r a e a d m e n s u r a t u m , s iv e s it c o g n itio
r a r u m , a q u i b u s n o n m e n s u r a t u r , u t s u p ra n is s iv e r e i, n o n d ic i v e r e a c p r o p r ie q u o d
d ix i, q u ia n o n r e s p ic i t illa s u t p r im a r iu m s it v e rita s , s e d a d s u m m u m d ic i p o s s e
a significar la verdad de las cosas, la cual puede tam bién ser, en cuanto verdad,
más perfecta que la del conocimiento. D e esta m anera suelen decir los teólogo»
que los nombres de “paternidad” o “misericordia”, y otros semejantes, primera
m ente se im pusieron para significar estas propiedades en las criaturas, aunque
después se extendieron a significar propiedades análogas en Dios, y no por metá
fora, sino por una eminente propiedad y analogía, en la que el prim ero y prin
cipal analogado es D ios en cuanto poseedor de dichas propiedades.
El fundam ento de esta opinión estriba en que tan perfecta y propia es la
adecuación de la cosa al entendim iento como la del entendim iento a la cosa;
luego, por esta parte, no hay impedimento alguno para que la razón de verdad
convenga igualmente a ambas. Además, el que esta adecuación sea por modo de
mensurante o de medido nada importa — según parece— para que pueda recibir
de ambas maneras el nombre y el concepto de v erdad; porque n o hay ningún
argumento suficientemente probativo de que el concepto de verdad exprese y
exija intrínsecam ente la razón de medido, ni de la definición com ún de verdad
se infiere esto, sino más bien lo contrario; pues al decir conform idad entre la
cosa y el e n te n d im ie n to nada se afirma sobre la conform idad p o r modo de men
surante o de medido. M ás aú n : según indicó Santo Tom ás en los lugares antes
citados, en virtud de dicha definición la verdad se dice conformidad del enten
dim iento a la cosa de igual m odo que conformidad de la cosa al entendimiento.
Además, porque la razón de mensurante y medido nada añade a un extremo más
que al otro, a no ser o una denominación tomada de alguna causalidad de esa
cosa que se dice m ensurante con respecto a aquella otra que se dice medida, o
algún orden trascendental en virtud del cual una cosa 'sé ordena a otra más bien
que al contrario, así como la ciencia está ordenada a lo escible más bien que lo
escible a la ciencia. Pero estas relaciones no cambian la verdad o propiedad de la
adecuación o conformidad, que es lo único esencialmente requerido para el con
cepto de verdad. Así, por ejemplo, si una cosa hecha artificialmente se compara
con el entendim iento del artífice en el que tuvo su origen y con el entendimiento
de otro que concibe perfectam ente la razón e idea de tal artefacto sin influir nada