Está en la página 1de 46

P R o o E M I U M

Desideratam Stilisticam Latinam i n q u a praecepto-


r u m ratio sit c u m u s u coniuncta, i n iucem proferinius.
I n e a a u t e m c o n s c r i b c n d a b r e v l t a t l m á x i m e pfóspexlmus
atque utilitati. Itaquc d e v e r b o r u m collocatione, ne
a l u m n o r u m m e m o r i a obrueretur, si r e m m i n u l i u s trac-
t a r e m u s , c a s r e g u l a s s e l e g i m u s q u a s veré útiles e s s e
iudicabimus. I n altera parte, quae sola plerumque Stilis-
tlcae n o m e n obtinet, i n tanta r e r u m m u l t i t u d i n e primas
iinguae latinae leges dispicere curavl, e x quibus ordine
q u o d a m ac ratione praecepta e r u e r e m . D e i n d e c u m sola
p r a e c e p t a a u t n o n plañe i n t e l l i g a n t u r , a u t e t i a m p e r -
cepta e m e m o r i a facile deponantur, singulas Stillsticae
regulas plurimis lllustravi exemplis; iisque etiam hispanas
i n t e r d u m sententias adiun.xi, quibus i n latinam linguam
conversis, a l u m n i r e g u l a r u m c o g n i t l o n e m perficiant at-
que c o n f i r m e n t . I n u l t i m a v e r o parte Iinguae latinae tiro-
n i b u s v i a m t e n t a v i a d o r a t i o n e m l a t i n a m aperire, selectis
u n d i q u e r a t i o n i b u s q u a s plerisque vidi probatas. Difficile
fateor m e esse o p u s aggressum, s e d e o c o n s i l i o suscepi,
ut s i ipse v i a m c e r t a m i n d i c a r e n o n v a l e r e m , alios certe
suscitarem q u i nostro errore edocti, h o c latinitatis adi-
t u m a i u m n i s feücius p a t e f a c e r e n t .

Ser. Carrione Id. lul. a n . 1944.

• N B . Brevi exercitationum clavem magistris separa-


tam edemus.
S T I L I S T I C A L A T I N A 1/ Pars.-DE VERBORUM COLLOCATIONE
; SEU HYPERBATO

1. I n S y n t a x l l a t i n a e a p r a e c e p t a t r a d u n t u r q u a e
f u n d a m e n t a sunt latinitatis. lis t a m e n penitus perspectis, Collocatio verborum i n oratione latina quibusdam
restat praeterea u t alias regulas dicendi latine v i d c a m u s mnwH, nmplis q ü i d ^ m , rpgHiir, q u a r u m en brcvltcr
m a g i s recónditas, q u a e i p s i u s n a t u r a m p a e n e a t t i n g u n t . praecipuas:
Q u i n c t i l i a m u s e n i m d o c c t aliud esse latine, aliad gra-
niatice loqui. 4. 1 . " V o c a b u l a q u a e orationís s c n s u m d c t c r m i -
Harani rerum omnium cognitlonem complectiiar Sti- n a i i t , q u a n t u m ficrí p o t c s t , r c t a r d c n t u r .
listlca Latina.
2. H o c tamen diligenter animadvertas velim, n o -
Unde: 1 . V e r b u m plerumque orationem claudit,
m i n e regularum m i n i m e s i g n i f i c a r i h i c p r a e c e p t a q u a e -
hoc e n i m máxime e a m d e t e r m i n a t : Sócrates vcncnum
d a m certa ac necessaria quae o m n i n o scrvari debeant.
I I A U X Í T ; timcrc non D E C E T ; exulotum A B I T .
R e g u l a e p o t i u s S t i l l s t i c a e s u n t l e g e s q u a e d a m a u t ñor- Sólita c r g o o r a t i o n i s d i s p o s i t i o h a c e e s t :
• m a e d i c e n d i , q u i b u s sclent l a t i n i s c r i p t o r e s i n e x p r i m e n - Subiectum-complemcnta indirecta-complementa dl-
dis sententiis gubernari, quaeque frcquentiores q u a m i n recta-verbum
Syntaxi patiuntur exceptiones. Ciras, sabacta Asia, Scythis bcllum infcrt.
3. Praecepta Stilisticae L a t i n a e a d haec tria capita 2. Quae vocabulum aliquod complent, ante ipsum
r e d i g i p o s s u n t , e a sciliceí q u a e p e r t i n e n t : • collocantur:
1) a d m o d u m exprimendi cogitata
ea sunt: c o m p l e m e n t a substantivi: genitivus, adiec-
2) a d v e r b o r u m i n oratione collocatlonem seu hy- tivum.
perbato THE.VIISTOCLI prudentia, S T E L L A R U M cursas, M A G N U S
3) a d o r a t i o n u m dlspositionem atque o r d i n e m seu excrciías.
periodum. Complementa adiectivi:
In has igitur tres partes Stilisticam d i v i d e m u s . S U A S O R T E contentas, viNi plenas, CAESARE ciegan-
tiorem. ' , • •. •
Mutato tamen utilitatis causa ordine, regulas praemittemus
.de verborum collocatione; ita ehim poterunt iis ómnibus exerci-
Excipiuntur adverbiorum complementa et praepositionum
tatlonibus adhiberi, quae duabus reliquis partibus adicicntur. multnm aqiiac, ob eam causam.
3. U t ea quae sunt sensu c o n i u n c t a , sint ctiam i n
o r a t i o n e c o n i u n c t a , ne s e p a r e n t u r :
5. 2." Vocabuiorum v i s ct momcntum setnper
q u a e I n t e r s e s u n t c o n n e x a : T U M I H I gratas cris.
c r u n t atíendenda.
q u a e ¡nvicem o p p o n u n t u r : V I R I M U U E B R I T E R agunt.
q u a e r e p c n t u n t u r : A Ü U S A L I U M odit. ' ^
Adverte: 1. duplici ratione potest aliquod vocabu-
lum dici praecipuum:
s i v e sensu, s i m a x i m a m o r a t i o n i s v i m i n c l u d l t ; 7. 4 . ^ Clarítatis m á x i m a cura est habcnda.
5!vc cobre, lioc e^t, si Imaginem qunnidnm c x l ú b e t .
2 . dúplex e s t e t i a m i n o r a t i o n e l o c u s praecipuus: I g i t u r : 1 . n e s e p a r e n t u r e a v e r b a q u a e se c o m p l e n t ,
.plerumque est primus, n o n n u m q u a m vero postremus. nisi forte v o c a b u l o aliquo interposito, q u o c u m sintapcrte
, E x iiis ómnibus dúplex s e q u i t u r r e g u l a : connexa.
1.* N o m e n sive s e n s u slve c o l o r e p r a e c i p u u m , i n 2. fuge prorsus e a mv e r b o r u m collocationem quae
o r a t i o n e p r i m u m l o c u m o b t i n e t : A D M O R T E M íe, Catilina, coníusionem p a r i a t .
(íuci iampridcm oporterct. C A E D E B A T U R V I R G I S in medio
Huic regulae máxime ¡ocus erit in disposltione rclativi.
foro Messanae civis Romanas.
^7, • 2.^ I n t e r d u m t a m e n a d p o s t r e m u m l o c u m r e v o c a b i -
8. 5 . ' Concentum quemdam orationis consectarc.
t u r , s i e x h o c m a i o r c m e i u s v i m f o r o i u d i c a b i t u r : Prece-
da in médium, vini, somni P L E N U S ; v e l s i n o m e n i l l u d
c u m s e q u e n t i s e n t e n t i a c o n i u n c t u m e s s e d e b e b i t : Gallia Hic autem d u a b u s rebus efficilur: e t grato v e r b o r u m
est omnis divisa in partes T R E S , quarum unam... s o n ó et n u m e r o q u o d a m ( c a d e n c i a a r m o n i o s a ) . H i n c
dúplex r e g u l a :
1. ^ S i c v e r b a i n o r a t i o n e d i s p o n a n t u r u t m i n u s g r a -
6. S.** V e r b o r u m o r d o o r d í n i r e r u m responderé
t u s s o n u s v i t e t u r : d i s i u n g e e r g o símiles s o n i : Dórica
, ^ debet.
castra; res mihi invisa visa est. V i t a s i m i l i u m s i v e v o c a -
Unde: 1. I nnarratione vocabula ordinem factorum ¡ium s l v e c o n s o n a r u m c o n c u r s u m : daré ei ensem; calida
s e r v a b u n t : Valneratum daceni festinantes, cum lacrimis aqaa; ars stadiorum; rex Xerxes.
et gemitibus milites abstulerunt. ( D u x v u l n e r a t u r , a c c u r - 2. ^ N u m e r u s orationis i n e o e s tu t e x v o c u m c o l l o -
r u n t m i l i t e s , d e i n d e c u m l a c r i m i s e t g e m i t i b u s tolluní). c a t i o n e s o n u s quídam g r a t u s e t e l e g a n s o r i a t u r . H o c
autem exigit:
2. Vocabula causam indicantla iis praeibunt quae
e f f e c t u m s i g n i f i c a n t : D O L O R E F R A C T U S occabuit; I R A T U S u t v e r b a longiíudine d i v e r s a a p t e m i s c e a n t u r . M a l e
e r g o d i x e r i s : sol non est tam calidas. Mallos ego vidi :
Caesar omnes occidi iussit; ego te O B E G R E G I A M V I R T U -
bonos víros. Innamerabilibus sollicitudinibas.
-vzwi semper amavi. .'V ' '• \"
— 10 —

u t i n a b s o l v c n d i s p c r i o d i s finís h e x a m e t r i v i t e t u r : quirerc, n e c t a mpraeccptis q u a m assiduitate lectionis


duccrc vitam; a d l i i b c a n t u r a u t e m v o c e s a m p l a e e t s o n o - a c q u i r i deberé. T a m e n h a u d p a r u m t e i n l e g e n d o a u t
r a e , u t c o m p a r a t i v a , ampliorem, s u p e r l a t i v a , dociissimo; s c r i b c n d o l a t i n e Isía p r i n c i p i a i u v a b u n í .
v e r b a c t i a m l o n g i o r a , p r a e s e r t i m i n s u b i u n c t i v o , videan- N u n c vero, c u m ipsae e t i a m Inter se pugnare v i d e a n -
tur, liabeantur ( 1 ) , ; tur, contraria e n i m praecipiunt, adverte e a r u m princi-
p c m esse s e c u n d a m n o r m a m , e a m scilicet q u a e a d m o -
9. 6 . ^ Varlctatcm denique rcquirit oratio. n e t v o c a b u i o r u m v i m e t m o m e n t u m e s s e máxime a t t e n -
d c n d a . C e t e r a c n o r m a e : clariíatis, n u n i e r i , varictaíis,
Q u a m eris assecutus si repetitam fugies s i m i l i t u d i n e m huic subici oportet atque adiungi.
in v o c i b u s o r d i n a n d i s , e t s i i n enumeraíionibus s i m i l e m
m e m b r o r u m distributionem vitabis; n o n e n i m oportet, u t
fit h i s p a n e , c o m p l e m e n t a s e m p e r p o s t v e r b a c o l l o c a r e : ORDINA VERBA I T AU T N O R M A E NUPER EXPO.SITAE SERVENTUR

L a filosofía s a n a l a s a l m a s , q u i t a l a s i n q u i e t u d e s , l i b r a
d e l a s p a s i o n e s , a h u y e n t a e l t e m o r : Philosopiüa medctnr Amicis hortantibus ut rcdigeret Graeciani in potestatcm suam,
animis, inanes detrohit soHicitudines, cupiditatibus libe- Darius cotnparavit classem quingentarum navium, praefccitquc
rat, pellit timares. Datim et Artafernem ei. (Nep.)
His rebus nuntiatis Cacsari in Italiaeircum lile iam intcllegeret
res urbanas pervenisse in statum confmodiorem virtute Gn. Pom-
10. T.'* Videndum est m á x i m e quid postule! usus.
pei, profectus est in Galliam Transalpinam. (Caes.)
Scnaíus decrcvit quondam ut cónsul L. Opinius vidcrct nc quid
Sapientissimus quisque—populus Romanus—ne pa- dctrimenti respublica caperet. Nulla nox intercessit: C. Gracchus,
ter q u i d e m — l u p i t e r O p t i m u s M a x i m u s — m a g i s t e r e q u i - patre clarissimo, avo, maioribus, intcrfectus est propter quasdam
suspicioncs seditionum; ^\ Fulvius consularis occisus est cum
t u m — P o n t i f e x M a x i m u s — térra m a r i q u e — C i c e r o n e lifacris. Num postea mors ac poena reipublicae remorata est L. Sa-
consule... turninum tribuiunn plebis et practorem C. Scrvilium, ununi diem?
1 1 . Normae í n t e r se c o m p a r a n t u r . N o r m a s e x - At vero nos patinuir aciem horum auctoritatis hebescere iam vi-
posuimus quibus solet v e r b o r u m collocatio subici. S e d cessimum diem. (Cic.)

fatendum est e a m nonnihil laboris atque prudentiae re- Quibus rebus cognitis, Caesar profectus silentio media noctc,
pervenit mane ad castra hostium. Adventu Caesaris cognito cele-
riter per exploratorcs, illi abdiderunt carros suaque impedimenta In
silvas artiores, instruxerunt onuics copias in loco edito et aperto.
(1) Nihil hic dicimus de iis oratiosiis numcris quae clausulac Qua re nuntiata, Caesar iussit sarcinas conferri celcriter, arma
appellantur; parum enim útiles ducimus Iinguae latinae tironi- expediri. (Caes.)
bus. Si quid autem eiusmodi desideres, ad alios auctores te con-
fer: B A S A B E , Estilistica ¿ a / m a , 2 / e d i c . nn. 175 ss.; B E K O b K ,
Stylistlqiic Loline n. 17*J.
— 12 —

M U T A N T U R ABSTRACTA HISPANA
2.* P a r s . - R Ü G U L A E Q U A E A D M O D U M EXPRIMENDI . I NC O N C R E T A LATINA
LATINE COGITATA SPECTANT.

Substantiva abstracta hispana variis modis in latinum


Hae regulae omnes a d haec principia s e u a dhas s e r m o n e n ! vertuntur, videlicet, aliis substantivis c o n c r c -
c o m m u n i o r e s l e g e s rcvocaníur: tis, a d i e c t i v i s , p a r t i c i p i i s , g e r u n d i v o , o r a t i o n i b u s .
1. M u t a l l o abstrae!! h i s p a n l i n c o n c r e t u m l a t i n u m
2. M u t a t i o spccifici hispani i n gencricum l a t i n u m 1. Substantiva concreta latina p r o abstractis his-
3. M u t a t i o absoluti hispani i n r e l a t i v u m l a t i n u m p a ñ i s adhifaeníur:
4. Accuratior determinatio i n latino q u a m i n his-
pano sermone. 14. 1) a d i n d i c a n d u n i tenipus q u o aliquid fit:
His pauca quaedam adiciemus quae i n substantivis, a) sive publicis muneribus:
adicctlvis, verbis, animadvertenda censemus. Archinicdis ego QUAIÍSTOR indagavi sepulcruni ( T u s e .
5 , 6 5 ) , d u r a n t e m i cuestura. Romain venit Mario C O N S U -
L E et Catulo ( A r c h . 5 ) , e n e l consulado d e M a r i o y
Cáíulo.
DE NOMINIBUS ABSTRACTIS E T CONCRETIS b) sive dlversis vitae temporibus:
Doctum honiinem cognovi idque A P U E R O ( F a m . 1 3 ,
12. A b s t r a c t u m e s t n o m e n q u o d ^«G/ííoto e x p r i - 1 6 ) , d e s d e m i i n f a n c i a . Ut priniuni E X P U E R I S excessit
mit alicuius personae a u t rei: Arcillas, ad scribendi studium se contulit ( A r c h . 4 ) , d e
E x . sapientia, piieritia, consulatus, absentla, scriptio. l a niñez.

Vocabulum qualitatis, ut exemplis allatis patet, sensu satis NB. Actas tamen exprimitur etiam substantivis abstractis:
ampio sumimus, eoque significare volumus quamlibet slvo. proprie- in paeritía, in scnectutc (n. 2). Quibus si adiectivum additur, non
talem (sapientia), sive tminiis (consulatus), sive actionem (scrip- solet adiungi praepositio in: extrema pucriíia, incunte aclolcs-
tio), sive statum (absentia), multa alia praeterea quae per se sola centia. ^
ñeque concipi ñeque cxisterc valent, ge necessario ad subiectum
aliquod referuntur. ''.¿^ «^<'^^; inurxrí,. .^--c ce (ala g^.^oú-tii Exempla.—Ñeque vero iiobis cupientibus atque exoptantíbus
(a pesar de nuestros encendidos deseos (nn. 21, 01), fructus otii
rá. C o n c r e t u m e s t n o m e n s i g n i f i c a n s i l l u d 5 u 6 / c c - daíus est ad eas artes quibus a pueris dedili fuimus, celcbrandas
ínter nosque recoicndas. Est obscurum proximis ceiisoribus liunc
tum a d q u o d e a q u a l i t a s p e r t i n e t a u t r e f e r t u r : E x .
cum clarissimo iinperatore L . Lucullo apud excrcitum fuisse,
sapiens, puer, cónsul, absens, scriptor. superioribus cum eodcm quaestore fuisse in Asia, primis lulio et
Crasso, tiullam popttli parteni esse ceiisáin. Nec vero fieri potcst tas in PERSAS est profecías, (Nep. 16, 4 , 3), a Persia.
ut a pueris tot rerum atque íantarum. ínsitas et quasi consignatas Immo multis regionibus proprium etiam nomen
in animis notiones liabeamus. Caninio consuie, scito nemincm d e e s í : in Bruíiis, enelAbruzo.
prandidisse. Nüiil tamen eo consule malí factum est. Fuit enim
mirifica vigilaníia, qui toto suo consulatu somnum non viderit.
Huic regulae est ctiam locus, cum scrmo est de urbibus aut
15. 2) I n ablativo a b s o l u t o : Locutionibus hispa- regionibus, proprium quidem nomen habentibus, quod tamen, ut
saepe fit hispane, transíate sumptiun est pro nomine incolarum:
nls abstractis causam m o d u m . . . signiíicantibus ( p o r i n -
Roma (=108 romanos) vendó a Cartago (=r:a los cartagineses).
f l u e n c i a d e , c o n e l c o n s e j o , b a j o l a dirección d e . . . ) r e s - Atheniensium res publica (de Atenas) Arcopagi consiíio rcge-
pondent saepe latina substantiva concreta, i n ablativo batur. ( C i c ) .
absoluto posita:
Istos me A U C T O R E deridete, ( D e o r . 3 , 1 4 , 3 5 ) , reíos Exempla.—Suis incommodis graviter angi. non amicum sed se
de e s o s a ejemplo m í o . Fulvius cum Aetolis Ennio C O M I - ipsum amantis est. In tranquillo tempestatem adversam optare,
dementis est, subvenire autem tempestati quavis ratione, sapien-
T E bellavit; ( A r c h . 2 7 ) , e n c o m p a ñ í a d e E n n i o .
tis. L . Bruto auctore et principe concitata civitas recordaíione
superbiae Tarquini!, exulem et regem ipsiun et liberos eius esse
Hic usus ablativi absoluti apud classicos latinitatis scriptores iussit, Populi Remaní exerciíus Lucullo duce Innumerabiles Ar-
admodum paucis substantivis pcrmittitur, quorum en praecipua: mem'orum copias fudit. Caesari renuntiatur Melvetiis esse ¡n ani-
aucíor, dux, comes, adiutar, pracceptor, Index, magister, íeslis... mo per agrum Sequanorum et Haeduoruni itcr in Santonum fines
faceré, qui non longe a Tolosatium finibus absunt, Urbem Asiae
16. 3) I ngenitivo c u mverbo ESSE: Substantiva clarissimam nobisque amicissimam Cicycenorum obsessam a
h i s p a n a es indicio, prueba, señal, oficio de.,, s u p p r i m u n - Aliílíridate, Lucullus sumnis obsidionis pcriculis liberavit.
tur l a t i n e , in e o r u m q u e loco adhibetur in genitivo n o -
men concretum respondens hispano quod ab illis EXER. 1.
pendet:
Vereor ne I N V I D I magis quam A M I C I s i t , ( A m . i . 4 , 1 4 ) , rechazar, repudiare proposición, acontecimiento, re-
más señal de envidia q u e de amistad. Nccessifati parere buscar, conscctari solución, res (n. 40)
detenerse, consisiere arroyuelo, riviilns-i
' semper S A P I E N T I S est habiium, ( E p . 4 , 9 , 2 ) , s i e m p r e s e consignar, mandare litteris Cícico, Cyziccni-orum
t u v o c o m o muestra de sabiduría, z^^/^-^? ^ atacar, adoriri ligereza, levius (n. 18)
lanzarse, pracrumpcre
Raro addüntur substantiva officium, munus, próprium (propie-
dad característica): Sapientis est proprinm nihil quod pccnitere
possit faceré, (Cic.) es señal característica de sabiduría. 1. A\urió Planto en el consulado de Claudio y Forcio, y du-
rante la censura de Catón.
17. 4 ) Pro n o m i n i b u s q u a e r e g i o n e m desígnant, 2. Atenas por consejo de Arístides rechazó aquella proposi-
s u b s t i t u u n t u r s a e p e n o m i n a i n c o l a r u m : Pelopidas lega- ción, que ni siquiera quiso oír.
- 15 - — i 6 —

3. E s indicio de talento tardo andar buscando los arroyue- 3. Nada hay tan propio de un espíritu estrecho y niezqulno
los, y no ver en cambio (1) las fuentes de los acontecitnicntos. como amar la riqueza.
4. Todo el ímpetu de la guerra se detuvo ante las murallas • 4. L a s i c y o s de C r e t a e d u c a n a l a j u v e n t u d e n e! t r a b a j o .
de Cícico.
• 5. En mi juventud marchó de soldado a Capua, y en mi avan-
5. Desde el comienzo de la república hasta el pontificado de
zada vejez defendí la ley de Cincio. (n. 53)
Mucio, iba consignando el pontífice máximo las principales haza-
• n. Bajo la dirección y enseñanza de Platón emprendí de nue-
ñas de cada año.
vo el estudio de la filosofía, nunca interrumpido desde los prime-
6. No hay mayor ligereza que tomar determinaciones de
ros años de mi juventud.
transcendencia (n. 46), siguiendo el consejo del enemigo.
7. AAuestra es de ligereza el no llevar con moderación tanto
7 . E s señal de ánimo esforzado y grande tener en poco cosas
la adversidad como la prosperidad, (n. 40)
que a la mayor parte les parecen excelentes.
8. Hay dos caminos para ir de Media a los cuarteles de in-
8. Había determinado marchar a Persia y atacar al rey mismo.
vierno enemigos (n. 72).
9. Gracco fué un hombre de excelente talento y ardiente afi-
9. Los germanos se aficionan desde la niñez a un duro trabajo.
ción a l estudio y muy erudito ya desde niño.
10. Bajo el mando de César los soldados de Roma llevaron a
10. Animándose mutuamente, con el caballero romano Tre-
cabo glorias hazañas. . . v
bonio a l a cabeza, se lanzan por medio del enemigo, y llegan to-
dos ilesos al campamento. •

• ' V EXER. 2. .

2. Adiectiva neutra latina substituuntur interdum


intercesión, deprecotor estrecho y mezquino, angustus
pro substantivis hispanis abstractis.
educar, m;f//re V et parvus
enseñanza, rfocíor ' avanzada, o^/moc/í/m adv.
Interrumpido, internüssus emprender de nuevo, renovare
duro, duritia-ae (n. 49) aficionarse, studere 18. 1 ) in n u m e r o singulari: Quod est i n paucis •
cuarteles de invierno, hiberna- adiectivis usltatum, ad pliilosophiae sermonem spec-
oriim
t a n t i b u s , u t bonum, malum, deconim, honestum, ridicu-
lum, verum, falsum, instiim, misenim, ulile... H o r u m
• 1. Catón fué cuestor muchos años antes de mi consulado.
usus hiscasibus est circumscriptus:
• 2. Enviaron como embajador a Cicerón para conseguir de Cé-
sar por su intercesión l a paz. a) nominativo aut accusativo:
HONESTUM aut ipsa v ir tus est, aut res gestae virtute
(Fin. 5, 2 3 , 66), e l b i e n , el proceder recto. Ex bonis,
(1) In oppositionibus brevibus supprimitur coniunctio adver- quae sola honesta sunt, efficiendnni est beaiuni ( T u s e . 5,
sativa, praesertim si alterum membrum est negaíivum: Corino-
45), s e h a d e c o n s e g u i r l a felicidad p o r medio d e l bien,
randi natura diversorium, non habiicndi locum dedtt, (Cic.), js.
naturaleza nos ha puesto en la tierrra para en ella morar algún q u e e s l o único d i g n o d e l h o m b r e .
tiempo,)' no para habitar siempre.
b) genitivo partitivo 2ae. declinationis:
— i 8—

Statiiebam sic, R O N I ni/iil ab illis tiugis exspecíandum, nia paterno funeri iusta solvisset, nudum eicit domo. Externa
mali quidem certe nihil pertimescendum ( S c s t . 1 0 . 2 4 ) , libentius in tali re quam domestica recordor (ejemplos nacionales,
creía q u e d e a q u e l l a s tonteríns n o podría e s p e r a r s e n i n - extranjeros). Cum est somno sevocatus animus a societate cor-
gún bien, p e r o t a m p o c o t e m e r s e ningún mal, poris, tum meminit praeteritorum, praesentia cernit, futura prae-
videt. E x quo iudicari potest quantum liabeat in se boni constan-
c) a d i u n c t a p r a c p o s i t i o n e satis frequenter a d l o c u m
íia. Naturam acensa, quae in profundo veritatem penitus abstru-
indicandum: D E M E D I O tollere, removeré, q u i t a r d e e n scrit.
. medio, I N PUBLICO esse, ambularc, I N P U B L I C U M prodire;
E X O C C U L T O , I N O C C U L T O , A D E X T R E M U M . EXER. 3. •

|^\^^ Vocabulis quid, aüqiiid, quiddani... muHum, plurimum, nihil... privado, domcstlcus dar a entender, demonstrare
^ add.untur saepe adiectiva neutra, quae si sunt 2ae. declinationis, mantenerse encerrado, include- mez.clar, Intcxcre
genitivo partitivo efferuntur: aliquid novi, nihil humani; si vero resé. charlatán,/o^y/wx •
• 3ae. declinationis, in eodem casu usurpanttu- quo pronomen: ali- úec'n, pracdicare. * s''
quid mcmorabilc, mihil melius. Infimdir, ingignere (perf. Inge- *N " "

19. 2) i n numero p l u r a l i saepius usurpantur i n


quoübet gradu ct casu, praesertim i nnominativo aut 1. Respondió Cósar que nada" sabia con certeza acerca dc la
accusativo: guerra.
Dedil eadem natura beluis appetiium ut secernerent 2. Tenemos que aguantar calamidades públicas y privadas. •<
3. Le da a entender que fácilmente se puede quitar de en
PESTÍFERA a S A L U T A R I B U S , ( N D .2, 47, 122), para distin-
medio a Roscio, por tratarse de un hombre desconocido en Roma.
g u i r l o d a ñ o s o d e l o p r o v e c h o s o . Tanta memoria P R A E - 4. Cuando pensamos en las maravillas del ciclo, desprecia-
T E R I T O R U M F U T U R O R U M Q U E prudentia ( S e n . 2 1 . 7 8 ) m e - mos las pequeneces de acá abajo (nuestras).
m o r i a d e l p a s a d o , s a g a z visión d e l p o r v e n i r . 5. .No se atrevió a decir una mentira, ni aun para dar más
Pro substantivo e tadiectivo hispano adhibetur saepe esperanzas (n. 05) a sus soldados.
6. Antonio, como no se atrevía a andar en público, aun cuan-
s o l u m a d i c c t i v u n i l a t i n u m , s ie xipso solo plañe perspi-
do era de noche, se mantuvo encerrado en su casa.
ciatur quid dicere velimus: (n. 43) A N T I Q U I S S I M A récense- 7. Los hombres virtuosos buscan la honradez, y no los secre-
re, t r a e r a l a m e m o r i a hechos m u y a n t i g u o s ; cuinsque tos, (v. E X E R . I , nota.)
artis DiFFiciLLiMA ( D c o r . 2 , 1 6 , 6 9 ) , l a s partes m i \ 8. E s una iniquidad pensar que le ha sucedido a Escipión
difíciles. algún mal o alguna novedad.
9. E s característica del orador mezclar relatos falsos con ver-
Exempla.—Qui cum interse amicissime consalutassent: Quid daderos, alegres con tristes, pequeños con grandes.
vos tándem?—Crassus: num quidnam, inquit, novi?. Videsne Dio- 10. No temía Néstor que al decir la verdad sobre su persona,
genem fuisse qui diceret artem se tradere bcne disserendi, et fuese a parecer demasiado arrogante o charlatán.(-S¿.^wu^/jX"../^
vera ac falsa diiudicandi?. Hunc miserum, qui nondum etiam om- 11. Todos podemos fácilmente discernir los aciertos o des'--
aciertos del orador.

t ' ' . ' J ./'»/' , ' / •. , - , . '


— 20 ~

12. L a naturaleza infundió al liODíbre un intenso deseo de dixi, sed etiam saepe fació, diis hominibusque approban-
c o n o c e r la verdad y el bien. tlbus ( F a m . 1 , 9 , 1 9 ) , c o n l a aprobación d e l o s d i o s e s y
de los h o m b r e s .
22. Participiis etiam praesentibus vertuntur saepe
s u b s t a n t i v a v e r b a l i a h i s p a n a i n o r : Apcrtc A D U L A N T E M
DE SUBSTANTIVIS ABSTRACTIS VERBALIBUS
nenw non vldc!, ( C i c . ) a d u l a d o r d e s c a r a d o , ^«i*>r.«>'-

I I i ^ '•-
20. A d m o c i u m familiaria sunt hispanae Iinguae subs-
Exempla.—Sulla, cum hispanos e t gallos civitate donaret, cre-
tantiva verbalia abstracta, e a pracsertinj quae actionem do, hunc petentem^ rcpudiasset. Nobis rem publicam gubcrnanti-
s i g n i f i c a n t : entrega, rescate, desempeíio, desprecio...; i i s - bus, nonne togae arma ccsserunt? Regnante Tarquinio Supcrbo,
qiíe, a d d i t a p r a c p o s i t i o n e , m u l t a e c o n f i c i u n t u r l o c u t i o - Sybarim et Crotonem Pythagoras venisse dicitur. Multus varius-
que sermo, partim admirantium, partim scire cupicntiiun. Sol
nes, q u a e integris o r a t i o n i b u s subordinatis a e q u i v a l e n l :
oriens et occidens (salida, puesta de! sol), diem noctemque con-
en el rescate de los prisioneros mostrarse generoso, re- ficit. Oratio hominum assentientium nostrae imbecillitati et indul-
unirse para la entrega de la bandera, descuidarse en el gentium moilitudini.
desempeño de los negocios...
L a t i n a v e r o l i n g u a a b his s u b s t a n t i v i s a b s t r a c t i s a d - 23. 2 ) Participiis praeteritis: Si substantivum ver-
l i i b e n d i s p l e r u m q u e r e f u g i t , c a q u e s i v e f o r m i s verbaübus b a l e h i s p a n u m a c t i o n e m s i g n i f i c a t quae prius fit q u a m
supplet, u t participiis, gerundivo, sive dlversis orationi- actio verbi principis:
bus dependentibus. Dux urbe D E Í - E N S A magnam sibi peperit gloriam, c o n
l a defensa d e l a c i u d a d . Pro R E C U P E R A T A libértate diis
grates agere, p o r l a recuperación d e l a l i b e r t a d .
21. 1 ) P a r t i c i p i i s p r a e s e n t i b u s : S i substaníivum Q u o d praesertim locum habet i nlocutionibus quae
v e r b a l e b i s p a n u m a c t i o n e m e x p r i m i t quae simul fit a c causam a u t tempus s i g n i f i c a n t :
verbi principis actio, effertur latine participio praesenti Caesar queritur de Milone per vim E X P U L S O , ( A t t . 9 ,
illius verbi a q u o e s t liispanum substantivum deductum: 1 4 , 2 ) , d e l a v i o l e n t a expulsión d e Milón. Lycurgi tempo-
sucumbieron en la L U C H A por la patria, pro patria for- ribus Homerus etiam fuisse ante lianc urbem C O N D I T A M
tissime P U G N A N T E S mortem oppetiverunt. íraditur, ( T u s e . 5 , 3 ) , a n t e s d c l a fundación d e R o m a . '

Actio quae utroque vocabulo sucumbieron, lucha, significatur,


Exempla.—Unus Antonius post conditam Urbem palam secum
s i m u l fit, nam dtuii pugnant occiduntur.
habuit armatos; quod ne ii quidem feceruut qui regibus exactis
(después de la expulsión), regnum occupare voluerimt. O n d e d i a -
E x , Nec libídine D O M I N A N T E , temperoniiae locum esse dema? Non enim abiectum sustulcras (del suelo). Is qui tot annis
diccbat ( S e n . 1 2 ) , b a j o e l dominio d e l p l a c e r . i V o n solum ante civitatem datam (concesión de la ciudadanía), sedem om-
— 22 —

nium rerum suarum Romac collocavit. Quo mortuo, me ad Tonti- 6. Después dc la muerte del rv^y Popilio, fué elegido rey -a
ficcm Scacvulam cotituli. petición del pueblo Tulo Ilostilio.
7. Acusaban a Cicerón s u s ciicniliíos dc inductor del a s e s i -
2 4 . 3 ) G c r u n d i v i s , i n l e r d u n i e t i a t i i gerinidíis: S i nato dc César.
8. En el juicio bueno o malo sobre un orador, casi sicnjprc
s u b s t a i i t i v u m I i i s p a n u m a c t i o n e m sigiíicat v e l futuram
coincide el criterio (n. 41) del vulgo con el de los entendidos (1).
v e ! quce simul fit a c v e r b i p r i n c i p i s a c t i o :
9. Sabemos que pocos años después de la expulsión dc los
Pro R E C U P E R A N D A Ubcrlüte pugnare, p o r e i l o g r o d c reyes el dictador Valerio apaciguó con sus palabras las discordias
l a l i b e r t a d ( a c t . í u t u r a ) . la voluptate S P E R N E N D A virlus de los ciudadanos.
vel máxime ccrnitur, ( L e g . 1 , 1 9 ) , e n e l desprecio d e l 10. Licurgo d i o a la plebe el cultivo de los campos dc los
nobles.
placer, (act. simultanea).
11. Los malos ciudadanos están siempre ocupados en la com-
Exempla.—Tütüs nos in contcmplandis rebus pcrspicicndisque pleta ruina de su patria.
poninuis (profundo estudio de la naturaleza). Pliilosoplii etiam in 12. Antes dc! fin del invierno ya habia logrado (n. 02) César
iis libellis, qiios de contemnenda gloria scribunt, nomen suum formar varias legiones.
inscribunt. Orationem autem latinam eíficies Icgendis nosíris pie-
" E X E R . 5. • . ' / •
niorem. Id opprimi sustentando et prolatando (tolerancia, dila-
ción), nullo pacto potest.
Perseguidor, inscctari, apestante c intolerable, olor,
EXER. 4. caida, desaparecer, lacere foeditas inlolcrabilis odoris
inviolable, sánelas (n.31)
representar una tragedia,/c^u- inductor, oí/c/or intermediario, orator intervención, interponerc
Iam daré. coincidir, congrucrc arrancar, eripio rescate, recuperare
juicio bueno, malo, probare, noble, locuples-eíis {accuraVms, agradecimiento, gratia hacer profesión de maestro, ad
improbare. gran terrateniente). menesteroso, indigerc docendum aiicui se daré
apaciguar, sedare formar, consiitucrc ahogar, opprimere adulador, adscntari
ruina, dekrc adquisición, perseguí
fin, cxigere* ;
(l) In his verbis con el criterio de los entendidos, articulus el
1. No se l e d i o a Pompeyo, a pesar d e s u s r e i t e r a d a s súplicas viccs gerit nominis criterio. "H'ic latini scriptores nullum inducimt
(n. GI), como legado a Gabinio. pronomen, si idem est casus articuli ac nominis pro quo substi-
2. Reinaron los reyes en Roma desde la fundación de la ciu- tuitur: Flcbat palcr de filii moríc, D E P A T R I S filius (Verr. 1, 30, 70),
lloraba el padre la muerte del hijo, y el hijo la del padre. Sin mi-
dad hasta su liberación 240 años. nus, tum vero, aut nomen illud repetunt: Nnlla est celcritas quae
3. Los sabios se entregan a un profundo estudio de la na- possit cum animi CELER]TATE contenderé (Tuse. 1, 19, 43), no hay
turaleza. ligereza que pueda com.petir con la del alma; aut ad comparatio-
4. César sabia que las legiones hablan dc combatir en su nem dictam compcndiariam confugiunt, hoc est, nomen substi-
tuunt personae aut rei, pro earum quaütate: Hominum nostrorum
ausencia. prudentiani C E T E R I S H O M I N H Í U S antepono (De or. 1, 197), (hoc est,
5. Livio representó su tragedia en el consulado de Cladio y prudentiae ceterorum hominum), juzgo superior la sensatez de
Tuditanó, un año antes del nacimiento de Ennio. nuestros compatriotas a la de los demás hombres.

••tr. '.1'. .'..•uf'i<V , ivií^.j.iíí.x y--*«^'7"-<-**^V<>T<.


23
— 24 —
!. Muchos animales rechazan a sus pcrscguidoros con si:
intolerable y apestante olor. quidem licebit iis existimare Q U I L E G E R I N T (Fin. 1, 4,
2. Nada ]\¡\y más humano que el socorrer a! adversarlo cu 12), lectores.
su caída.
3. E s inviolable la sociedad humana (n. 72) bajo la interven- Cuius reí ratio hace est: his substantivis in latini scriptores
ción dc Dios, ya como juez, ya como testigo. cum tantum designant qui officio fungitur diuturno, aut sacpc
4. E l cónsul Fabricio fué enviado al rey Pirro, como interme- illud operatur quod eo vocabulo exprimitur: orator, scriptor, audi-
diario acerca del rescate de los prisioneros. icr dicitur is qui iioc agere profitetur.
5. E l amor a la patria nadie me lo arrancará en vida, pero el Nos vero his vocabulis frequenter cum indicamus qui scmcl
amor de Dios, ni aun después de la muerte. aut casu illud cffecit.
C. Confia César a los españoles la guarda de los prisioneros.
7. Escévola, aunque no hacia profesión de maestro, sin em-
bargo con sus respuestas a las consultas que se le hacian, iba Alium etiam m o d u m nuper vidimus exprimendi eius-
enseñando a sus oyentes de afición. modi substantiva hispana (n. 22).
S . ¿Qué cosa hay más excelente que la elocuencia, sea por 26. Relativis etiam orationibus efferuntur multa
las esperanzas de los menesterosos, sea por el agradecimiento dc aüa s u b s t a n t i v a a b s t r a c t a , q u i b u s s a e p i u s i n d i e s , b r e v i -
los defendidos?
fatis causa, m u l t i p l i c e m a l i q u a m a c t i o n e m complectimur:
9. Solamente los sabios caen en la cuenta de la gran ligere-
i n t e n t o , f i n ; quod voló, intendo, expeto... Objeciones,
za dc los aduladores.
10. " Fácil es ahogar cualquier mal en su nacimiento.
quae contra disputantur. Tria sunt quae sint cfficienda
11. Por la adquisición de la gloria se deben tener en poco diccndo, ( C i c ) , t r e s s o n l o s efectos d e l a e l o c u e n c i a . .
los peligros de la muerte.
12. Durante el dominio del placer todas las más grandes vir- Exempla.—Quibus hoc praccipiendum videtur, ut dcspcrcnt
tudes necesariamente tienen que desaparecer. se id quod conantur (su empeño), consequi posse. Indicant iis
satisfieri quorum illa fucrant, oportcrc (antiguos poseedores). Ñe-
que est onniino ars uila in qua omnia quae illa arte effici possint
(todas ¡as aplicaciones), a doctore tradantur. Quid est igitur pro-
positum (programa) his rei publicac gubcrnatoribus, quod intueri
S U B S T A N T I V A V E R B A L I A H I S P A N A M U T A N T U R debeant?

IN O R A T I O N E S L A T I N A S
27. 2 ) coinpletivas. Substantiva verbalia hispana
quae complementi officium gerunt verborum dicendi
25. 1) relativas: Substantiva hispana verbalia i n
aut cogitandi mutantur n o n n u m q u a m in orationes com-
or p l e r u m q u e vertuntur latine orationibus relativis, raro
pletivas latinas, i n infinito a u t subiunctivo positas:
autem substantivis latinis corrcspondentibus: Lycargus
Plerique D E O S ESSE dixerunt, N U L L O S ESSE omnino
qui lacedacmoniorum rem puíjllcam tem.peravit ( C i c ) , e l
Diagoras putavit, ( N D . 1 , 1 , 2 ) , l a m a y o r parte afirma-
organizador d e l a r e p ú b l i c a d e E s p a r t a . Quamquam id
ron l a existencia d e l o s d i o s e s , D i a g o r a s l a n e g ó rotun-
^ 26 —

clámente. Nc quis a nobis H O C ita o i c i forte niirciur, 7. Tened por cierto que los sucesores dc Pompeyo en el man-
( A r c h . 2 ) , n a d i e s e extrañe d e e s t a s expresiones. do, no estarán preparados para una guerra dc tales proporcio-
28. 3) diversas alias orationes: Saepe hispane nes, (n. 46)
abstracta verbalia, addita pracpositione, p r oplurimis 8. Los embajadores galos pidieron a César permiso para tra-
tar las paces con sus enemigos los Belgas. ^
orationibus dependentibus substituuntur; latinae vero
0. E l general, una vez conseguido su proiHJsIto, mandó tocar
Iinguae magis est consentaneum dependentes orationes a retirada.
pro h i sabstractis adhiberi: 10. Es ley" de guerra que los vencedores impongan condicio-
Quae cum ita sint, e n e s t a s c i r c u n s t a n c i a s . Sócrates, nes a su capricho a los vencidos.
C U M triginta tyranni ESSENT, pcdem porta non extulit, 11. Si la paz y el gozo son efectos dc la virtud, ¿por qué la •
virtud por si misma no es amable?
(Att. 8 , 2 , 4 ) , d u r a n t e e l gobierno d e l o s t r e i n t a tiranos.
12. Sócrates defendió constantemente la ininórtalidad del al-
ma contra los que estaban persuadidos de lo contrario.
Exempla.—Omnes vim et naturam divinam esse arbitrantur,
Ego vero fateor me his studiis esse deditum (me perdida afición), ' ' ' \
nomines ut aut metuant, aut oderint, aut amcnt, (en sus temores,
odios, amores), opinione non minus quam aliqua ratione certa
commoventur.' Cognitum compcrtu¡nque sibi, alieno esse animo
iii Cacsarcm milites (el descontento dc los soldados). 29. 4) Interrogativas indirectas: Substantiva his-
pana, abstracta praesertim, quae complementa'sunt ver-
borum dicendi a u tcogitandi, saepissime latine orationi-
bus interrogativis indirectis efferuntur, q u a r u m verbum
r
intención, mcns-íis ' ' actitud,/erre illud erit a q u o hispanum substantivum o r i g i n e m ducit
asilo, adservare llanamente, plañe vel simile aliud; (v. n . 2 7 )-
tener por cierto, pro certo lia- mando, imperiuni Tempus Q U I D P O S T U L E T non vident, ( C i c ) , n o c o n o -
berc imponer condiciones, imperare cen l a s exigencias d e l t i e m p o . Q U I D C O G I T E N T me scire
sentiunt, ( I d . ) , s a b e n q u e c o n o z c o s u s intenciones.
1. Entiendan los malos ciudadanos que si permanecen en
Roma con sus mismas intenciones, recibirán su merecidor->
2. Tal es vuestro proceder, que temo no podáis conseguir el
NB. 1. Immo etiam si interdum adhibeatur substantivum
objeto de vuestros deseos.
solet subiungi oratio interrogativa, quae paene supervacánea vi-
3. Nada hay más admirable que la aptitud de Fabio Máximo
detur: Vim rei qiialis et guanta sit cognoscere (Inv. 2, 57, 17U),
en la muerte de su hijo. ••<^:'>,-;.cs w 'í'.
conocer la eficacia de una cosa.
4. Catilina pidió a! mismo Cicerón asiIo""?n s u c a s a .
2. Oratio relativa hispana quae nonnumquam haec substan-
5. Determiné permanecer en la ciudad, en espera de noticias
tiva comitatur, in orationetn etiam interrogativam latinam com-
más seguras.
mutabitur: piensa en el estado tan miserable E N Q U E T E E N C U E N -
6. No dudaré en exponer llanamente mi parecer.
T R A S , / J C cogites In guanta calamitale sis.
30. Interrogativis ctiam orationibus c x p r i m u n l u r 2. No consta con certeza la resolución que conviene tomar,
cum a d v c r b i i s c w r , qiiare, quod, quamobrem... h i s p a n a e ya que no se puede conocer el porvenir.
s e n t e n t i a e q u a e p e n d e n t a s u b s t a n t i v i s causa nwlivo...; 3. Como les hubiese gustado mucho a los oyentes el discur-
i n i i s q u e o m i t t i s o l e t s u b s t a n t i v u m causa, ratio: so dc Cósar, le preguntaban a Cicerón su parecer respecto a ól.
4. Si consideramos la dignidad de la naturaleza humana, cae-
Adinlrans Hiero rcquirebat C U R I T A F A C E R E T ( N D . 1 ,
remos en la cuenta dc la fealdad de entregarse al placer.
2 2 ) , l a razón d e t a l p r o c e d e r . Permulta dici possunt 5. Advirtió lo peligrosa que era la permanencia en Roma.
Q U A R E 1NTELLIGATUR ( C i c ) , m u c h a s r a z o n c s p o d r í a n ü. Nadie desconoce las pruebas de la inmortalidad del ainui.
aducirse para demostrar. 7. Cónso se le preguntase a Oorgias por qué causa deseaba
vivir tanto, respondió que no tenía motivo alguno dc queja con-
Non est latiuitati consentaneum infiniii orationem ve! subiunc- tra la vejez.
tivi inmediate a substantivo aliquo penderé, ut mos es hispanis: 8. Me harás un grandísimo favor, si nic enseñas los medios
Pruebas de la existencia de Dios, argumenta Dcum cssc (n. 27); de sobrellevar esta achacosa vejez.
indicios dc que ha estado alguno, vestigía aliquem aJfuisse. 9. Me consuelo con el pensamiento dc haber servido a la
Quod vitabis, si orationem rclativi aliamve intcricceris, cuius patria.
verbum dicendi sit vel cogitandi, cui infinitum illud subiciatur: 10. Conviene que conozcas la opinión de los mejores orado-
argumenta Q U I B U S Deum esse P R O B A T U R ; vestigio Q U : B U S APPARÜT res sobre la elocuencia. "
aliquem adfuisse.
* ' EXER. 8
Exempla.—Dc humationc Sócrates quid senserit apparct in eo
libro in quo moritur. Nullum erit nomen, quod non possit expli- Instinto, natura bondad, belleza, ttonestum, de-
cari unde ductum sit (su origen). Cum de Simonide quaesivisset remordim.iento, conscicntia corum (n. 18)
tyrannus Hiero quid aut qualc essct dcus (la naturaleza de Dios), traicionar, prodere reconocer, sentiré
dcliberandi sibi unum diem postulavit. Saepe ne utile quidem est presentar, proferre con tanto afán, tanto opere
scire quid futurum sit. Zeno demonstrare solebat quid Inter lias documento, tabulac-arum
artes interesset (la diferencia). Restat ut qualis natura dcoruni
considercmus. C^-y^*^, <^^^^ yL..,^n.^^..-K^u.o.^'.c-.-^'f'^'^í-^i]<. i-n^'-"'--
1. Creemos en la existencia de Dios por instinto, pero cono-
r I E X E R . 7. cemos su naturaleza por medio dc la razón.
2. Con facilidad cal en la cuenta de vuestra opinión sobre
disertación, disputare. no constar con certeza, non sa- mi persona, y de vuestros deseos respecto a los demás.
entregarse al placer, di/lucre tis constare. 3. La diferencia entre la bondad y la belleza, más fácilmente
luxuria queja, incusare se comprende que se explica.
achacosa, ingravcscere hacer un favor, graiunt faceré. 4. L a muerte de los impíos nnicstra la gran fuerza dc los
servir a, bcnc mercri de remordimientos.
5. E l mérito de un orador se puede deducir de los efectos dc
1 . Cuando ? los pitagóricos les preguntaban la causa de no su elocuencia.
afirmar nada en sus disertaciones, contestaban: lo dijo el maestro (). Después de estas razones, ¿qué motivo hay para poner en
duda la verdad de niis palabras?
7 . Pocos son los que reconocen la pequenez de su talento.
men aliquod probitaíis et viríufls perspicere, (Ami. 8, 27), un de-
. 8. No veo la utilidad que puede traerme el traicionar a la
patria. chado de Intachable conducta y virtud.

9. Me preguntas la razón de haberme entregado con tanto


Exempla.—Cibum partim unguium tenacítate arripiunt, par-
afán a la filosofía.
tim aduncitate rostrorum (fuertes uñas, corvos picos). Non dolent
10. Presóntese un solo documento en el que aparezcan seña-
agricolae praetcrita verni temporis suavitate, aestatcm autum-
les de que se d i o dinero a Claudio.
numque venisse. Tibi persuade carissimum te mihi esse propter
multas suavitates ingenii, oficii, liumanitatis tuae. Supcrstitio ho-
minum imbecillitatem occupavit.

M U T A N T U R C O N C R E T A HISPANA I N 32. Abstractum pro qualltate aliqua: Vitium aliquod aut


virtus abstracto vocabulo quandoque per translationem significa-
A B S T R A C T A LATINA tur, ut hoc vividiore quodam colore animus quasi percellatur
illius qui audit;
Tuo beneficio adhuc vivit H A F X P E S T I S (homo pestifer), (Ep. 10,
Ex hisquae adhuc diximus, h o c n e m i n e m fugere a r -
28, 1), etiam hispane: qué peste de hombre! Inter /eras s a t i u K est
bitror, latinos scriptores, reiectis vocibus abstractis, con-
aetcieni dcgere, quam in hac tanta I M M A N I T A T E vcrsari, (R. Am. 52,
c r e t i s l i b e n t i u s c o g i t a t a e x p r i m e r e soleré. N o n n u m q u a m 150), es preferible vivir entre fieras, a hallarse entre gente tan
tamen abstracta inducunt, c u m praesertim v i m quam- cruel.
d a m sententiae conferendam censent.
33. Aliquod abstracta collectlva: Non raro apud classicos
31. Abstractum latinum p r oadiectivo hispano: S i
latinitatis auctores abstracta quaedam reperiuntur substantiva
adiectivum hispanum maioris estmomenti quam substan- conectiva, ut vicinitas, nobilitas, inventas, barbaria, conluratlo,
tivum, eodemque praecipua v i sorationis continetiir, l a - latrocinium, posteritas...:
tine in substantivum convertitur abstractum, substanti- An invidiam postcrilatis times? (Cat. 1, 28), Sit sanctum apud
vum autem hispanum i n g e n i t l v u m . m u í a t u r : Nec sine vas hoc poetae nomen, quod nulla umquam barbaría violavít,
(Arch. 19), ningún pueblo bárbaro.
V A R I E T A T E sátis pOÜtUS ct SapiCñS CSSC Ora-
D O C T R I N A E

tor potest, ( D e o r . 3 , 2 1 , 8 0 ) , s i n u n a extensa cultura n o 34. Q U A E D A M ALIA D E A B S T R A C T I S N O T A N D A : Abs-


puede ser bastante distinguido y sabio e l orador.
t r a c t o r u m i n lingua latina usus i n dies probabatur etiam
apud latinitatis auctores. Ipse C i c e r o m u l t a i n d u x i t n o v a ,
In verbis sin una extensa cultura facile perspicitur maximam
praesertim i n iis libris q u i sunt d e rebus philosophiae.
vim in adiectivo extensa es^o. positam, atque ab eodem valde to-
tius sententiae sensum penderé, quasi diceret Cicero: nisi varia Difficile esí enim atque obscurum saepe, reiectis voci-
sit oratoris doctrina... bus abstractis, has res expromere. Q u a m ob r e m quae-
Nomuillis etiam huiusmodi abstractis genitivus ille non d a m alia d e his abstractis praecipienda censemus,
adiungitur, ex ipso enim abstracto clare patet: probitas, proce- 35. 1) Hispane n o nraro e o d e m v o c a b u l o duplicem
der, juicio recto: indignitas, proceder indigno...: Jn eo quasi lu-
rem significamus: e t a c t i o n e m q u a aliquid fit, e t illud i p -
_ 31—

sum quod e f f i c l t u r : Ex. vox caza et a c t i o n e m v e n a n d i


a i o s t r a b a j o s h a c e más l l e v a d e r o e l p a d e c e r l o s d o -
i n d i c a t ( e s t a r de caza),et i l l u d quod v e n a n d o a c q u i r i t u r
lores.
( e n c o n t r a r a b u n d a n t e caza).
b ) p a s s i v a : Ipsa L I B E R A T I O N E e t vacaitate omnis
Latina v e r o lingua hace dúo dlversis e x p r i m i t sive molcsiiac gaudcmus ( F i n . 1 , 1 1 , 3 7 ) , g o z a m o s c o n sólo
v o c i b u s , s i v e d e s i n c n t i i s e i u s d e m v o c a b u l i : io s a e p e a c - v e r n o s libres d e t o d o dolor.
t i o n e m e x p r i m i t , us, tus, tas, ia, d o e f f e c t u m , . S i i g i t u r c ) i n t r a n s i t i v a : Hostes, postea quam ex nocturno
v o c i caza a c t i o n e m v e n n a n d i s i g n i f i c a v e r i s , venationem
fremitu vigiliisque de P R O I - E C T I O N E eorum scnserunt,
d i x e r i s ; venatiim, s i e f f e c t u m . S i m i l i m o d o :
Romanorum adventum. exspcctabant, ( B G . 5, 3 2 ) , u n a
dubitatio, a c t u s m e n t í s e s t liaesítantis; dublum, r e s vez q u e cayeron e n la cuenta d es u partida.
de q u a d u b i t a t u r ; 37. 3 ) Saepenumero substantiva abstracta latina
conservatio e s t a c t i o ; salus, s t a t u s ; ex ipsa sententia n o v a m q u a m d a m v i m accipiunt, quae
inventio, a c t i o i n v e n i e n d i ; inventiim, r e s q u a e invc- eoru*m s e n s u m accuratius d e t e r m i n a t :
nítur; a ) s i v e m o d i : Quaedam milü magnifico et praeclora
institütio, a c t i o c o n s t í t u e n d i , efformandí: e d u c a c i ó n ; D E F E N S i o ostenditnr, ( V e r r . 5 , 1, 1), u n e x c e l e n t e y b r i -
,. institutum, i d q u o d constítuitur: c o s t u m b r e , l e g e s e t l l a n t e modo de defenderlo. Gallorum eadem atque Belga-
rum O P P U G N A T i o est haec, ( B G . 2 , 6 ) , u n m i s m o sistema
instituía m a i o r u m .
de asedio.
b ) s i v e p o s s i b i l i t a t i s : Adimere omnem R E C U S A T I O -
Nonntilla abstracta latina in io, et ctiam hispana, pro concre- N E . v \ voliii, ( D e o r . 2 , 6 9 , 3 6 4 ) , q u i t a r l e t o d a p o s i -
tis sumuntur: arationes terrenos arados; cenatio, comedor; ambu-
b i l i d a d d e e x c u s a r s e . Cuius rei nulla est O C C U L T A T I O ,
latio, pasco (lugar); possessio, finca...
( B G . 6 , 21), n o h a y p o s i b i l i d a d d e o c u l t a r l o .
c) v i m s u b i e c t i v a m : N o m i n a q u a e ipsa p e r se r e m
36 2 ) Substantiva verbalia latina in 10 s a e p e e a m - significant a d nullum. subiectum spectantem, nonnum-
dem v i m i n s i g n i f i c a n d o r e t i n e n t a c v e r b u m a q u o o r i - quam tamen exprimut h o m i n u m d e e a re quemdam
ginem ducunt. Quare si debeant i n linguam hispanam animi sensum:
convertí, n o n n u m q u a m o p o r t e b i t s u b s t a n t i v u m i v e r b a l e
Me nenio de I N . M O R T A L Í T A T E depellet, ( T u s e . 1, 3 2 ,
in v e r b u m m u t a r e , g e n i t i v u m a u t e m c o m i t a t e m i n t e r p r e -
7 7 ) , n a d i e m e a p a r t a r á d e m i creencia e n l a i n m o r t a l i d a d .
t a r i u t h u i u s v e r b i c o m p l e m e n t u m : Ex. detractio dolorh,
Veritas, gloria, a m o r a l a v e r d a d , a l a g l o r i a ; scelus,
el verse libre del d o l o r .
i n s t i n t o s crimínales; officium, s e n t i m i e n t o d e l d e b e r .
Haec significatio erit:
d) v i m o b i e c t i v a m : N o m i n a quae p e r se ipsa a n i m i
a ) activa: C O N S U E T U D O laborum P E R P E S S I O N E . \ actionem significant, i n t e r d u m etiam huius t e r m i n u m
lorum efficit f a c ü i o r e m ( F i n . 1,15, 2 9 ) , el a c o s t u m b r a r s e exprinumt:
— 34 —
¡n qua re nulla subest s u s p i c i o ( A m i . 1 0 , 2 8 ) , n o h a y
6. Sostengo sin duda alguna el dicho de los antiguos filóso-
m o t i v o d e s o s p e c h a . Opinio probitaíis, ( O f f . 2 , 9 , 3 4 ) , fos de que la filosofía es una invención de los dioses.
fama de honradez. 7. Añádase que me subleva la crueldad de uno de los acusa-
dores, y el indigno proceder del otro.
8. No hay más que un modo de evitar y prever todos estos
Exempla.—Morlar, ni.quae tua est gloria, puto te malle a Cae- vicios e inconvenientes.
sare consuli quam inaurari. Ipsa detractio molestiae consecutio- . 9. Fortaleza es afrontar con resignación los peligros y sufrir
nem affert voluptatis. Quae est ergo vita? suppeditatio, inquis, los padecimientos.
bonorum, nullo malorum Interventu. Oratoris est et languentis po-
10. Conozco el carácter (n. 07) duro y la índole feroz dc An-
puli incitatio ct effrenati moderatio. Plurimi surít conservan, cum
tonio, que no apartará dc mi sus sacrilegas manos.
a te non liberationen culpae, sed errati veniam irapeíravissent.
11. L a mayor parte por amor a la gloria hacen muchos favo-
Omni privatione doloris putat Epicurus terminari summam volup-
res (n. 44), que más parecen fruto (=salir) del deseo de ostenta-
tatem. Nihil est quod adventum nostrum extimescas (los efectos
ción que de ima voluntad sincera.
de mí venida); non multi cibi hospitem accipies, m.ulti ioci.
12. Su increíble gran talento no necesitó el rudo aprendizaje
de la experiencia.
^ ; . EXER. 9. ., , .
EXER. 10.

astuto, versutas feraz, ubertas-alls


con mucho, facile sentirse impulsado, adducl ut desarrollar, expticatio discurso, áisscrerc (n. 24)
tomar a su cargo, susclpere andar metido, verscri florecer,y7orcr<? aventajado, nobilitas ^
añádase, accedit ut sublevar, í^íjre vicioso, afrentoso, f«rp/í. smvQS, lenitas-alis.
afrontar, susccptio apartar, abstincre acogerse, confugere in, desgracia, calamitas,
nccc^'úaT, desiderare rudo aprendizaje, indocllls dis- i'inca, praedium. reprimir, con/mere.
experiencia, usus-us ciplina desagrado, offensio. alivio, Icvatio.
Indole, natura
1. No hay mejor medio de salvar a la nación que el deseo de
guardar las instituciones de nuestros antepasados.
1 . ¿Podrá pasar desapercibido (=quedar callado) nuestro in-
2. Craso poseía un arte maravilloso de desarrollar un discurso.
digno proceder?
3. Aristóteles, al ver florecer a Isócrates por sus aventajados •
2. Dionisio, hombre indudablemente astuto, se llevaba sin
discípulos, juntó con el ejercicio de la palabra, el conocimiento
dudar las estatuas de los dioses.
de la naturaleza (n. 40).
3. Asia es tan fértil que, tanto por sus feraces campos, como
4. E l ser alabado de un hombre tan vicioso, para mí mismo
por sus variados frutos, sobrepasa con mucho a todos los demás
era afrentoso.
países.
5. Nuestros padres quisieron que nuestra libertad quedase
4. Me he sentido impulsado por el sentimiento de mi deber
protegida, no con graves castigos, sino con leyes suaves.
a tomar a mi cargo esta labor.
G. E l sufrir tales afrentas es indigno de un ciudadano romano.
5. Quién ignora en qué cuestiones (n. 40) tan oscuras no an-
7, Todos los que se acogieron a los sentimientos de miseri- •,
dan metidos los que se llamean matemáticos.
cordia de César, fueron perdonados.
35 - - 36 -
8. No se puede tolerar el que haya venido a caer en esta des-
gracia, a causa de sus muchas y buenas fincas.
9. Aunque el sentimiento de su innata libertad incitaba a M U T A N T U R S P E C I F I C A H I S P A N A I N G E N E R I C A
aquel hombre valiente a emplear la violencia, supo reprimir
(n. 62) los efectos de su dolor. LATINA .
10. Un cuerpo deforme causa (n. 64) algún desagrado, y un
alma depravada ¿no lo ha de causar? N o m i n a genérica l a t i n a s u b s t i t u u n t u r s a e p e p r o s p e -
11. Tratemos aquellas cuestiones que nos produzcan el ali- cificis hispanis.
vio de nuestras tristezas y temores.
Huius autem regulae dúplex est usus: in substantivis
et i n adiectivis.

1. S u b s t a n t i v a genérica l a t i n a p r o s p e c i f i c i s
DE NOMINIBUS GENERICIS E T SPECIFICIS hispanis.
-'•••\

38. G e n e r i c u m d i c i m u s n o m e n q u o d g e n e r a l i q u o - 40. S u b s t a n t i v o genérico r e s :


dam m o d o atque indeterminato rei convcnit q u a m e o a) supplentur saepissime p l u r i m a v e r b a specifica,
vocabulo significare v o l u m u s : m u l t a q u e aüa f a c t a e x p r i m u n t u r , d e q u i b u s a n t e i n s t i t u -
E x . R E M comprehcndere, d e s c u b r i r l a cosa, e s t o e s , tus est sermo, quorum, h o c m o d o vitatur molesta r e -
e l c o m p l o t ; I L L U D Platonis, aquello d e P l a t ó n , a q u e l peíitio.
d i c h o ; H A E C refelU non possunt, e s t a s cosas, e s t o s a r g u - Qualis oratoris et quanti hominis in dicendo putas
mentos n opueden ser rebatidos. esse hisíoriam scribere? Minime mirum si isla R E S ( h i s t o -
39. Specificum est n o m e n q u o d perfecte e t proprie r i a ) adhuc nostra lingua illustrata non est, ( D e o r . 2 , 1 2 ,
designat r e m c u i applicatur: i n exemplis nuper allatis 5 1 ) , e s t e g é n e r o l i t e r a r i o . Bos in Sabinis nata est miran-
v e r b a complot, dicho, argumento. da magnitudine, habita R E S prodigii loco est, ( L i v . 1, 4 5 ,
5), a q u e l s u c e s o .
Accuratc distingue concreta et abstracta a specificis et ge- b) e x p r i m u n t u r p r a e t e r e a i n n u m e r i alii c o n c e p t u s
nericis. Confer utriusque definitiones. In concretis et abstractis qui e xipsa sententia elucebunt:
consideratur res quae vocabulo exprimitur, scilicet, utrum sit
Ratio cxcogitüta Larini est, R E S translata Romam,
qualitas (abstractum), an subiectum ad quod qualitas referatur
( C l u . 1 3 , 3 6 ) , l a e j e c u c i ó n . R E S praetoribus erat nota,
(concretum). In specificis vero et genericis attenditur potius
modus quo rei vocabulum convenit, scilicet, utrum rei nomen ( C a t . 3 , 2 , 6 ) , l a conjuración.
proprie et perfecte (specificum), an communiíer et iniperíecíc c) e o d e m substantivo, dlversis adiectivis adiuncto,
(genericum) tribuaíur. supplentur complura n o m i n a , praesertim abstracta:
Quare saepe fiet ut nomen concretum aut abstractum sit idem
res secundae, adversac, p r o s p e r i d a d , a d v e r s i d a d ; da-
specificum aut genericum, prout illud considercmus.
biae, m o m e n t o crítico; incertis, salvis rebus...
36 -
8. No se puede tolerar el que haya venido a caer en esta des-
gracia, a causa de sus muchas y buenas fincas.
9. Aunque el sentimiento de su innata libertad incitaba a M U T A N T U R S P E C I F I C A H I S P A N A I N G E N E R I C A
aquel hombre valiente a emplear la violencia, supo reprimir
(n. 62) los efectos de su dolor. LATINA
10. Un cuerpo deforme causa (n. 64) algún desagrado, y un
alma depravada ¿no lo ha de causar? N o m i n a genérica l a t i n a s u b s t i t u u n t u r s a e p e p r o s p e -
11. Tratemos aquellas cuestiones que nos produzcan el ali- cificis hispanis.
vio de nuestras tristezas y t e m o r e s ,
H u i u s a u t e m regulae dúplex est usus: in substantivis
et i n a d i e c t i v i s .

1. S u b s t a n t i v a genérica l a t i n a p r o specificis
DE NOMINIBUS GENERICIS E T SPECIFICIS hispanis.

38. Genericum dicimus n o m e n quod generali quo- 40. S u b s t a n t i v o genérico r e s :


d a m m o d o atque indeterminato rei convenit q u a m e o a) supplentur saepissime p l u r i m a v e r b a specifica,
vocabulo significare v o l u m u s : m u l t a q u e alia facta e x p r i m u n t u r , d e quibus ante institu-
E x . R E M comprehcndere, d e s c u b r i r l a cosa, e s t o e s , tus est sermo, quorum, hoc m o d o vitatur molesta r e -
e l c o m p l o t ; I L L U D Platonis, aquello d e P l a t ó n , a q u e l petiíio.
d i c h o ; H A E C refelli non possunt, e s t a s cosas, e s t o s a r g u - Qualis oratoris et quanti hominis in dicendo putas
m e n t o s n op u e d e n ser rebatidos. esse historiam scribere? Minime mirum si ista R E S ( h i s t o -
39. S p e c i f i c u m est n o m e n q u o d perfecte et p r o p r i e r i a ) adhuc nostra lingua illustrata non est, ( D e o r . 2 , 1 2 ,
designat r e m cui applicatur: i n exemplis nuper allatis 5 1 ) , e s t e g é n e r o l i t e r a r i o . Bos in Sabinis nata est miran-
v e r b a complot, dicho, argumento. da magnitudine, habita R E S prodigii loco est, ( L i v . 1 , 4 5 ,
5), aquel suceso.
Accuratc distingue concreta et abstracta a specificis et ge- b) e x p r i m u n t u r p r a e t e r e a i n n u m e r i alii c o n c e p t u s
nericis. Confer utriusque definitiones. In concretis et abstractis qui e xipsa sententia elucebunt:
consideratur res quae vocabulo exprimitur, scilicet, utrum sit
Ratio cxcogitüta Larini est, R E S translata Romam,
qualitas (abstractum), an subiectum ad quod qualitas referatur
(concretum). In specificis vero et genericis attenditur potius
( C l u . 1 3 , 3 6 ) , l a e j e c u c i ó n . R E S praetoribus erat nota,
modus quo ret vocabulum convenit, scilicet, utrum rei nomen ( C a t . 3 , 2 , 6 ) , l a conjuración.
proprie et perfecte (specificum), an communiíer et irnperíectc c) e o d e m substantivo, dlversis adiectivis adiuncto,
(genericum) trib'.jatur. supplentur complura nomina, praesertim abstracta:
Quare saepe fiet ut nomen concretum aut abstractum sit Idem
res secundae, adversac, p r o s p e r i d a d , a d v e r s i d a d ; du-
specificum aut genericum, prout illud considercmus.
biae, m o m e n t o crítico; incertis, salvis rebus...
— 37 —

41. S u b s t a n t i v o g e n é r i c o iudicíum s i g n i f i c a t u r q u i -
E X E R . 11,
v i s a c t u s m e n t i s a l i q u i d i u d i c a n t i s : opinión, reputación,
criterio, prudencia,.. del ioúo, Junditus blandura, lenüas
Haud scio an plus I U D I C I U Í M votuntatis valere quam levantado, excelsas levantarse en armas, arma con'
fkortis debeat, ( V e r r . 1 , 1 5 ) , n o sé s i d e b e t e n e r m á s v a - dirigir, íueri tro ferré
l o r la libre elección q u e l a s u e r t e . Vcrissimum pulchri- adorno, ornare resultar hm\, felicitcr evenirc
hacer saber, doccrc asilo y consuelo, pcrfugium ac
tudinis I U D I C I U M , ( I n v . 2 , 1 3 ) , s e n t i m i e n t o d c l o b e l l o .
incumbencia, iudicium soloiium praeberc
42. Eandcm i n significando varietatem reperies i n
substantivis'genericis v i s , g e n u s , v o x , aliis: 1. De muchas formas hemos invitado a la paz a Antonio,
Cónsules potestatcm habebant tempore dumtaxat pero t\a preferido la guerra.
annuam, G E N E R E ipso ac iure reglam, ( C i c ) , e n l a r e a l i - 2. Sin formación filosófica ( = sin filosofía) no se puede ha-
blar de temas elevados y variados,
dad, e n l a sustancia. Quod G E N U S philoscpkandi minime
3. Cicerón nunca perdió del todo la estima de los buenos
arrogans et elegans arbitraremur, quattuor Academicis ciudadanos.
libris ostendimus, ( D i v . 2 , 1), sistema filosófico. Est 4. Y a no es tiempo dc blandura ( = no hay lugar para), las
quaedam v o x Romani generis Urbisque propria, (Cic), circunstancias mismas están pidiendo la severidad.
pronunciación. Beatior ille qui huic tcm ncfariae v o c i 5. Aquella noticia dejó aplanado a Aníbal (n. 48), al ver que
el senado y el pueblo romano en medio de la desgracia, habían
paruit, quam is qui tam scelerate imperavit, ( i d . ) , man-
tenido un espíritu tan levantado.
dato.
6. Enemigos son los que se levantan en armas, y no los que
quieren dirigir el Estado según sus propias ideas políticas.
Exempla.—Illa nimis antiqua praetereo, quod C . ServíHus
7. E l soldado, después de haber suplicado a los dioses que
Ahala Sp. Maelium novis rebus studeutem manu sua occidit. aquella aventura resultase bien, se arrojó de la nave.
Atheniensium sem.per fuit prudens sincerumque iudicium, nihil 8. L a elocuencia es el arte más difícil de todas.
ut possent nisi incorrumptum audire et elegans (gusto literario).
9. Los estudios literarios son un adorno dc la prosperidad, y
Atque ea res (la paz) saepe temptata, etsi ímpetus eius consilia- asilo y consuelo en la adversidad.
que tardabat, tamen ómnibus rebus (medios) in eo perseveran- 10. César les hace saber que aquel pleito no era de su in-
dum putabat. Legio decima per tribunos militum ei gratias egit, cumbencia.
quod de se optimum iudicium (elogio) fecisset. Omnino fortis
animus et magnus duabus rebus maxim.e cernitur; quarum una in
rerum externarum despicientia. Quid tanto opus est instrumen-
to in optimis artibus comparandis, si ea nullam ad aliam rem
2. Adiectiva aut pronomina g e n é r i c a pro
(fin) nisi ad voluptatem conquiruntur?
substantivis specificis hispanis.

43. Plurima substantiva hispana, abstracta plerum-


que, c u m e xipsa seníentia f a c i l e q u i d i p s i s s i g n i f i c e t u r
patebit, supprimentur, i n e o r u m q u e l o c u m substi-
Quod est Iinguae latinae cum hispana commune, hoc tamen
tuentur: discrimine, quod pro adverbio aut pronominc latino substantivum
a ) i n t e r d u m adiectiva neutra i n n u m e r o p l u r a l i p o - hispanum praeponltur: Quisiera tuvieses L A P E R S U A S I Ó N de que es
sita (n. 2 0 ) : lo más agradable que puede sucedcrme. Sosterígo la o r i N i O N dc
A D A L T I O R A quaedam ct M A O N I F I C E N T I O R A , mihi ere-
que nadie puede ser feliz sino el sabio.

de, nati sumus ( C i c ) , p a r a destinos m á s n o b l e s y e l e v a -


d o s . Ergo et D O M E S T I C A fcremus ct P U B L I C A ( I d . ) , cala-
3. Adiectiva g e n é r i c a latina pro specificis
midades públicas y p r i v a d a s .
44. b ) s a e p i u s tamen pronomina:
p o s s e s s l v a : orationem autem latinam efficies profccto
legendis N O S T R Í S pieniorem ( O f f . 1 , 1 , 2 ) , c o n l a l e c t u r a • 4 6 . M u l t a adiectiva hispana specifica saepe e t ele-
g a n t e r a d i e c t i v i s g e n e r i c i s l a t i n i s s u p p l e n t u r magnus,
de mis obras a l c a n z a r á s u n e s t i l o l a t i n o m¿ls f o r m a d o .
multus, tantus, summus a l i i s :
d e m o n s t r a t i v a : Nec vero I D collocutio liominum aut
M A G N U S exercitus, n u m e r o s o ; M U L T U S sermo, c o n -
consensus effecil ( T u s e 1 , 1 3 ) , n o s e originó e s t a creen-
versación t e n d i d a ; S U A ^ M A victoria, v i c t o r i a d e c i s i v a ;
cia d e l c o n s e n t i m i e n t o o m u t u a c o m u n i c a c i ó n d e i o s
M A X I M U S luclus, d o l o r p r o f u n d o .
h o m b r e s . Hesiodium I L L U D laudctur a doctis, quod
eadem mensura reddere iubet qua accepcris ( B r . 4 , 1 5 ) , NB. Pro adiectivo magnus non raro substituitur tantus, si vim
quamdam cmphaticara sententiae conferre volumus: tanta urbs,
la máxima d e H e s í o d o d e q u e h a y q u e p a g a r e n l a m i s -
homo tantas ac talis.
ma m e d i d a en q u e s e r e c i b e , e s a l a b a d a d e l o s s a b i o s .
i n d e f i n i t a : Quam M U L T A passus est Ulysses in illo Exempla.—Suum illud, nihil ut affirmet, tenet ad cxtremum (su
errore diuturno, ( O f f . 1 , 3 1 ) , c u á n t o s t r a b a j o s . Pytha- principio). Pcripatetici Aristoteiem Theophrastumque de rebus
goram cum Léante ferunt docte et copióse disseruisse oratoriis, non solum meliora, sed etiam multo plura quam omnes
dicendi magistros scripsisse ostendunt. Sic contendo, numquam
Q U A E D A M , ( T u s e . 5 , 3 ) , trató a l g u n a s cuestiones.
ñeque sententiam eius auctoritate, ñeque eloquentiam lucunditate
r e l a t i v a : Q U A E meditare quaeso dies et noeles, ( T u s e . fuisse niaiorem. Quod nisi cognitum ccmpreliensumque anirnis
2, 27, 6 6 ) , estas v e r d a d e s . haberemus, non tam stabilis opinio pcrmancret. Illud adiungo
45. Verbis dicendi aut cogitandi praeponltur saepe saepius ad laudem atque virtutem naturam sine doctdna quam
sine natura valulssa doctrinan!. Quid enim horum Infirmarl,
p r o n o m e n hoc, illud, a u t a d v . e r b i u m sic, ita, ut q u a s i
Graíti, potest?
a n t e c e d e n t i s muñere f u n g a t u r i n f i n i t i a u t s u b i u n c t i v i a b
illis d e t e r m i n a t i : EXER. 12. i
Sic velim pufes, nihil hoc posse mihi esse iucun-
dius, ( C i c ) ; H O C teneo, beatum esse neminem nisi sa- delatar, indicare. cómplice, consclus.
ser sentencia común. Inter om- transformar, immutare. ' '
plcntem, ( I d . )
nes constare. apacible, commodus.
— 41 -
— 42 —
perder la esperanza, desperare, débil, levis-c.
1. Escipión aprobaba la frase de Jenofonte de que unos mis-
dar a entender, declarare. preocupado, distrlcfus.
mos trabajos no son Igualmente pesados para et general y el sol-
insultar, malcdicere. petulante, pctulcns-antis.
dado, ya que el h o n o r mismo h a c e más l l e v a d e r o e l trabólo del
loco, insanas. a su capricho, ad libiium. .
general.
sentimiento religioso, religio.
2. Por todos e s t o s s e r v i c i o s ( n . 4 0 ) t a n c o n s i d e r a b l e s n i n g u -
na recompensa de mi valor os pido.
1. Zenón preíidó padecer todos los tormentos, antes que de- 3. E l filósofo Posidonio desde el lecho había desarrollado el
latar a los cómplices (en el complot) para destruir la tiranía. tema de que nada hay bueno, sino lo que al mismo tiempo (!) es
2. E s sciiíencln común que es d i s t i n t i v o d c hombres v.-jücn- conforme a la razón.
tes padecer con resignación el dolor. 4. No hubiera sucumbido el poderío tan avasallador de Car-
3. Puede observarse el hecho de que muchos que antes eran tago, si su puerto no estuviese abierto a nuestros navios.
de car<áctcr apacible, se transforman con la prosperidad. 5. Estos dos estados los designan los griegos con un solo
4. Pierdan la esperanza de poder conseguir el fin que pre- nombre.
tenden. C. ¿Quién va a negar que son útiles estas creencias, al ob-
5. ¿Juzgas acaso como demasiado débiles aquellas pruebas servar cuántos contratos quedan sellados con juramento?
que están dando a entender que hay en el alma humana una cua- 7. Quien.es no vean estos problemas, no han amado nada
lidad divina? digno de escrupulosa investigación.
6. De los reyes nos han quedado muchas instituciones para 8. No soy del parecer de aquellos que han empezado a des-
el gobierno de la república. arrollar la teoría de que el alma muere a! mismo tiempo que el
7. Aníbal, aquel hombre tan esclarecido, a pesar de hallarse cuerpo.
tan preocupado por una guerra de tanta envergadura, sin embargo 9. Todos estos desórdenes debe evitarlos y odiarlos todo
dedicó algún tiempo a los libros. ciudadano sensato.
8. Con este proceder mío consigo además la ventaja de que 10. Sócrates el último día de su vida hizo u n largo razona-
si alguno me insulta, aparezca como petulante y loco. miento sobre este mismo tema.
9. ¿Es tan atrevida la arrogancia de los soldados veteranos,
.que vamos a tener que elegir los generales a su arbitrio?
1 0 . Estas son ya creencias viejas y consagradas por el senti- MUTATIO ABSOLUTI HISPANI IN RELATIVUM
miento r e l i g i o s o universa! (n. 72).
LATINUM

EXER. 13.
Plurimis vocibus quae hispane absoluto m o d o usur-
p a n t u r , h o c est, n u l l a a d i t a d e t e r m i n a t i o n e , l a t i n e c o m -
pesado, sensato, gravis. desde el ¡echo, cubare.
conforme a la razón, honestas. sucumbir, cadcrc.
(1) Noli interpretan al mismo tiempo adverbio .'iimul, non
poderío, opes-um, pl. puerto, reccptaculum. enim his verbis tempus exprimitur, sed dúo eiusdem rei pracdi-
estar abierto, patero. ' , , SQUar, firmare. cata coniunguntur; quod latini pronomlne idem, ct (atque —que)
investigación, cognitio. ser del parecer, cdscnfiri, dat. idem significant: Plato vir docíissimus AiQUii I D E M (al mismo
razonamiento, disserere. tiempo) gravissimus philosophorum omnium ( C i c ) . Musicl crant
evitar, fagere.
quondam H D E M poetae, (Id.),, eran también poetas.
— 44—
plementum saepe adicitur q u o earum sensus accuratius
circumscribatur: Exempla.—Ut ad bella suscipicnda gallorum alacer ac promp-
tus est animus, sic mollis ac minime resistens ad calamitates
Ex. abdicar ( a b s o l . ) , abdicare se R E O N O (rclat.); esti-
pcrfercndas mens eorum est. Hac impulsus occasionc, qui iam
mar a u n o ( a b s o i . ) , aliquem M A O N I , P L U R I M I acstimorc. ante se populi romani imperio subiectos dolerent, liberius atque
47. Mullís crgo substantivis latinis additur geniti- audacius dc bello consiüa inire incipiunt. Saepissime curam et
vus substantivorum: angorem aninu' mei sermone et consilio levasíi tuo. Haec tu dicis
tam impudenter, quia tantam rerum repugnantiam non vides. Illi
r e r u m : ignoraniia rerum, i g n o r a n c i a ; rerum natura,
qui Graeciae formam rerum publicarum dederunt, corpora iuve-
n a t u r a l e z a ; inopia rerum, c a r e s t í a ; causac rerum et con- num. fir.niari labore voluerunt. Emolumenta rerum vident, poenam
sccutioncs, c a u s a s y e f e c t o s . non vident (premios, castigos), ' - l - ^ . . H C ^ ^ ^ C ^ -.^.'^u^íkiY, [^^<ci^
animi, i n t e r d u m ingenii, s i s e r m o e s t d e q u o v i s ani-
m i m o t u a u t v i r t u t e : munificentia animi, l i b e r a l i d a d : ti- EXER. 14.
mar animi, t e m o r ; virtus animi, v a l o r ; ingenii sollertia,
s a g a c i d a d ; céleres animi motus, fantasía. sentirse inundado, explcri. sumergir, submergere. ' '
48. S i terminum cuiusvis verbi nomen est perso- laguna, palus-udis. ; quebrantar, frangere.
nae, latini accuratius q u a m h i s p a n i , i l l i u s partís nomen curtido, exercifafus. quitar, eximcre, (los vestidos)
ungirse, perungere. poneré.
inducunt, q u a e proprie a cdirecte a c t i o n e m v e r b i recipit,
estar disgustado, alicnus esse a . permanecer en pie, stare.
cui g e n i t i v u m a d i u n g u n t saepe personae: apoderarse de, occupare. fijo y determinado, ceríus et
animus, quandoque mens a u t voluntas, s a e p e addi- verse arrastrado a los tribuna- nccessarius.
tur verbis eiusdem actum significantibus: A N I M U M ali- les, in iudicium adduci.
cuius moveré, c o n m o v e r a u n o ; A N I M U S abhorret ( e t i a m
A N I M O übhorrere) aZ? C//^¿;ÍZ re, sentir repugnancia a al- 1. Cuando se lee a Cicerón se siente uno inundado del dul-
g u n a c o s a ; statuerc apud A N I M U M suum, t o m a r u n a reso- císimo placer que nos causa su lectura (n. 52).
lución; I N A N I M O Jiaberc, t e n e r pensado. 2. - Me acordaba que Mario se ocultó; viejo como era, sumer-
giéndose en unas lagunas.
C o r p u s , ¡is v e r b i s q u a e e i u s m o t u s e x p r i m u n t :
3. No conviene quebrante el dolor a quienes estamos curti-
imponere C O R P U S ledo, meterse e n cama; C O R P U S dos en el desempeño de importantes negocios.
applicari stipiti, apoyarse e n e l tronco d e u n árbol; 4. Si quitas de la naturaleza la unión que causa el amor
C O R P U S curare. (n. 52), no podrá permanecer en pie casa ni ciudad alguna.
5. Asegura César que todo el ejército está disgustado de
Simili ratione: S E N T E N T I A S iudicum corrumpcre, s o -
Curión.
bornar a l o s jueces; alicuius CONSILIIS occarrere, opo-
6. Aquellos jóvenes se quitaron sus vestidos y se ungieron
nerse a uno; obscurare F A M A M alicuius, d e s p r e s t i g i a r a con aceite.
alguno; subiccre aliquem I M P E R I O alicuius, someíer 7. Como un enorme temor se apoderase de Atenas, se dice
a alguno. que Feríeles demostró a sus conciudadanos que aquel eclipse
(n. 40) sucedía en tiem.pos fijos y determinados.
— 45 —
- 46 -
8. Yerres al verse arrastrado a los tribunales, procuraba con
'dinero sobornar a los jueces. H u i u s f i g u r a e n c c e s s a r i u s f e r e e r i t usus, s i a d i e c t i -
9. Rómulo excedió tanto a los demás en fuerza y valor, que v u m a u t hispana locutio fuerint latinltatl aliena: (n. 73)
todos se le sometieron con gusto. n a t u r a l e z a racional, ratio et natura; l i b e r t a d política,
10. Nada me parece más excelente como el atraer por medio iura ac libertas.
de la palabra (n. 24) a los hombres e inducirlos a cualquier de-
terminación. .. 50. 2 ) S y n o n y m i a : Latini scriptores saepe substan-
t i v o a l i c u i a d i u n g u n t , s i v e c l a r i t a t i s s i v e concinniíatis
causa, dúo a u t e t i a m p l u r a s u b s t a n t i v a , q u o r u m fere
s i m i l i s e s t s i g n i f i c a t i o : tanto C O N V E N T U hominum ac F R E -
ACCURATIOR DETERMINATIO I NLATINO QUAM
QUENTiA, ( A r c h . 3 ) ; eodem G L O R I A M F A M A M Q U E pene-
IN HISPANO SERMONE.
trare ( I b i d . 2 3 ) ; certas mihi F I N E S T E R M I N O S Q U E consti-
tuam, ( Q u i n t . 1 0 , 3 5 ) , e s t r e c h o s límites. ,

E t s i communiíer i n h i s p a n a l i n g u a c o g i t a t a e x p r i -
Haec figura in eo differt a praecedenti quod in Hendlady
m u n t u r magis exacto e t accurato m o d o q u a m i nlatina, substantiva sunt diversa, in Synonymia similia.
(perfectiorem e n i m r e r u m c o g n i t l o n e m acquirunt i n dies
recentiores q u a m veteres illi), t a m e n saepe i n a d h i b e n - 5 1 . 3 ) Praeposiíiones h i s p a n a e q u i b u s l o c u s , m o -
d i s substaníivis, a d i e c t i v i s , v e r b i s , a c c u r a t i o r e m i n v e n i e s dus, causa... indicatur, saepe latine, q u o accuratius e a -
in lingua latina dicendi r a l i o n e m quan i n nostra. (Cfr. r u m sensus exprimatur, participiis passivis c o m m u t a n t u r :
nn. 4 7 - 4 8 ) . equo I N S I D E N S , a c a b a l l o ; paucis diebus I N T E R P O S I T I S ,
p o c o s d í a s d e s p u é s ; curru V E C T U S , e n c o c h e .
A. -I N S U B S T A N T I V I S . ; V ;
Q u o d f i t p r a e s e r t i m s i a n i m i m o t u s signíficantur,
hoc est,q u oquis a d a g e n d u m inducatur a u ta b agendo
49. 1) Hendiadys: Substantivum hispanum quod abhorreat:
a d i e c t i v u m a u t g e n i t i v u s sequuníur, e x p r i m i t u r q u a n - amore, odio I M P U L S U S , D U C T U S , C A P T U S , p o r a m o r ,
d o q u e i n l i n g u a l a t i n a d u o b u s substaníivis l a t i n i s s i g n i - o d i o ; misericordia . M O T U S , p o r c o m p a s i ó n ; metu C O A C -
íicaíione d l v e r s i s , I n t e r s e u n i t i s c o n i u n c t i o n i b u s et, que, T U S , p o r m i e d o ; valetudine I M P E D I T U S , p o r e n f e r m e d a d .
atqne, q u o r u m a l t e r u m c o n c e p t u m p r a e c i p u u m , alíerum
alíerius d e í e r m i n a t i o n e m exprimií. Q u a e c o n s t r u c t i o d i - Exempla.— Fingendus est nobis oratione nostra, detractis
c i t u r Hendiadys, e s í q u e C i c e r o n i a d m o d u m f a m i l i a r i s : (sin) ómnibus vitiis, orator, atque omiu" laude cumulatus. Saepe
i/uifeníus et vires, f u e r z a s j u v e n i l e s ; clamores et admi- homines aegri morbo gravi, cum aestu febriquc (calor de la fiebre)
iactantur, si aquam gelidam biberint, primo relevari videntur,
rationes, a p l a u s o s a t r o n a d o r e s ; ars et praecepta, r e g l a s
deinde multo gravius afílictantur. Sine hac actione summus ora-
d e l a r t e ; monunienta et litterae, m o n u m e n t o s l i t e r a r i o s . tor esse in numero nullo potest, mcdiocris hac instructus (con).
summos saepe superare. Quorum cgo copiam magnitudinemque
8. L a justicia desprecia completamente (n. 61) aquellos bie-
cognitionis atque artis (conocimiento teórico), non modo non
nes t r a s l o s que c o r r e l o c a m e n t e p o r c o d i c i a la mayoría'de l o s
contemno, sed etiam vehcmenter admiror. Dcdit ci facultatcm res
publica, qua usus (con), multas sibi tribus adiunxit. Sua qucmque hombres.
fraus, suum facinus, suum scelus, sua audacia, de sanitate ac 9. He empleado día y noche en (in eo ut) vigilar lo que tra-
mente (mentis) deturbat. Pro nniltitudine liom.inum et pro gloria maban aquellos a quienes vela inflamados del mayor furor cri-
belli atque fortitudinis (belli fortitudinis) Helvetii angustos se minal.
fines habere arbitrantur. 10. Muchos por amor a la patria se exponen a los mayores
peligros en la guerra.
. - , EXER. 15.

práctico, p r u d e n t i a . gustar, probare. 52. 4) Solo tamen genitivo latino solent efferri
enemigo de la violencia, mitis condenar, mandare. plurimae sententiae hispanae, relativis a u t participiis
ct tenis (n. 56). oscuridad, tcncbrac-arum.
efformatae, vel etiam substantivis c u m praepositionibus,
encanto, iucunditas. causar, atlribucre.
timidez, iimiditas. naturalmente, sua sponte. cum nomen aliquod determinant aut circumscribunt:
independientemente, separare. inclinarse, inclinare. CiviLis BELL! Victoria, ( C i c ) , victoria obtenida e n la
tratado, foedus-eris. co.mbatir un parecer, senten- guerra civil; ius L E G I S , ( I d . ) , d e r e c h o q u e l a l e y c o n c e -
correr locamente, rapi ad. tiam improbare.
de; fratris repulsa C O N S U L A T U S , ( I d . ) , l a r e p u l s a q u e s u -
exponerse a, subiré tr. emplear, consumere.
frió su hermano e n e l consulado ( 1 ) . Existimabas te
tramar, agere.
A V A R I T I A E vulnera crudelítatis remediis posse sonare,
( C i c ) , creías p o d e r c u r a r l a s h e r i d a s o c a s i o n a d a s p o r t u
1. Pregunto si se puede hablar en el Senado sobre cualquier avaricia c o n e l remedio d e la crueldad. Hoc polliceor
materia (n. 40) política ( = d e la república), sin un profundo co- ómnibus omni me dcfensionc usurum esse L E G I S , (Clu, 53),
nocimiento práctico acerca de los,asuntos civiles.
les prometo a todos valerme d e todos losmedios d e
2. A muchos Ies gustan la poesía y la oratoria, sin entender
( =:y no entienden) por quó les gustan. d e f e n s a que me consienta la ley.
3. CC'sar, no obstante ser un lioníbre nmy enemiigo de la vio- 53. 5) Etiam adiectivis latinis haelocutiones sup-
lencia, no vacila en condenar a Léntulo a la perpetua oscuridad p l e n t u r , p r a e s e r t i m sí q u a e s t í o e s t :
de una cárcel. a) d e m a t e r i a e x q u a f a c t u m e s t a l i q u i d : Vas A R -
4. Sin amistad, ¿cuál puede ser el encanto de la vida?
G E N T E U M , d e plata; statua ÁUREA, de oro. Exprimitur
5. La virtud es por sí misma naturalmente amable, indepen-
dientemente de toda utilidad. etiam materia ablativo c u m p r a c p o s i t i o n e ex, a d i u n c t o
6. A esto se añade el enorme ten.ior que me causa mi natural n o n n u m q u a m p a r t i c i p i o factus, con/cetas.
timidez.
7. Como el Senado se inclinase a hacer un tratado de paz
con Pirro, Appio Claudio no dudó en combatir aquei parecer. (1) Si dúo genitivi, a!ter personae, alter reí, idem afficiunt
substantivum, solent substantivo interiecto separar!.
— 50 —

b) dc o r i g i n e : Néstor P Y L I U S , Aratus S I C Y O N I U S ,
Miltiadcs Athenknsh, S i g n i f i c a r i c t i a m p o t e s t o r l g o , si EXí;R, 10.
n o m e n e s t r e g i o n i s , a b l a t i v o c u mp r a c p o s i t i o n e ex: Ne-
gotiator ex Africa. parentesco, cognado. fuertemente arraigado, firmis
C) d e l o c o : Píi^na M A R A T H O N I A , / 7 0 5 5 í 5 5 / C / 7 f 5 U R B A - alianza, coniunctio. ct stabilis.
pacto contraído, convenlum. promesa hecha, dictam-i.
N A S et RUSTICAE, e n la ciudad, e n el campo; urbes MARÍ-
defectuoso, vitiosus. arrebatar, extorquere.
T I M A S , itcr C A M P E S T R E , a c a m p o t r a v i e s a . Recte etiam doblez, simulatio.
ser repugnante, repugnare,
d i c e s : pugna ad Cannas, apud Delium. {üñm nota, tWiCrú.
carácter, morcs-tm pl.
d) de effectore cuiusvis operis: Venus P R A X I T E L I A , escándalo, offensio. -
la V e n u s d e Praxíteles: lex M A N I L I A , Hercules X E N O -
P H O N T i u s , e l Hércules q u e n o s d e s c r i b e Jenofonte. 1. Nuestros padres expulsaron tanto a Colatino, aunque era
54. 6) Substantiva verbalia hispana communiter inocente, por la sospecha que les infundía su parentesco, como
eundem casum exigunt ac verbum a q u o originem d u - al resto de los Tarquinios, por el escándalo que despertaba s u
nombre.
cunt. Latina vero verbalia, p a u c i s excepíis, genitivum
2. La conocida estima que de sí mismos tienen los Estoicos,
posíulaní:
se halla fuertemente arraigada en Rutilio.
quacstio A N I M O R U M , dispuía sobre e l a l m a ; conteniio 3. E n el consulado de Bíbulo nada dejé de hacer por apartar
H O N O R U M , lucha p o r los honores; incitarnenium P E R I C U - a Pompeyo de la alianza con César.
L O R U M , esíímulo para afroníar l o s p e l i g r o s ; fiducia v i - 4. E l fundamento de la justicia es la fidelidad e n mantener
RiUM SUARUA^, conflanza en sus propias fuerzas. las promesas hechas y los pactos contraídos.
5. Se queja César de que sus enemigos le arrebaten el bene-
Exempla.—Cíves romani ligneis effectis turribus, his sese mu- ficio que habia recibido del pueblo romano.
nierunt. Mittitur ad eos colloqnendi causa Gaius Arpineius eques G. Cuando el alma queda libre de toda unión con el cuerpo,
romanus et lunius ex Hispania quidam. Nemo omnium est tam im- entonces llega a ser pura y sabia.
manis, cuius m.entem non im.buerit opinio deorum. Clamare coepit
7. E s defectuosa la doblez en todas las cosas, pero la que se
candelabrum egemmis clarissimis opere mirabili perfectuni ab se
hace en la amistad, es especialmente repugnante.
C. Verrem abstuüsse. Me non modo rerum gestarum vacatio (el
8. Todos los pueblos antiguos tenían un concepto muy ele-
descanso que se concede a quien ha llevado a cabo grandes ha-
zañas), sed ñeque honoris ñeque aetatis excusatio vindicat a la- vado de la justicia y de la gloria merecida en los campos de
bore. Lacedaemonius Lycurgus rcgem non deligendum duxit. batalla.
Omnium tcm.porum iniurias iniraicorum in se commemorat. T a - 9. Ni. Antonio iba tomando nota d e las fincas q u e Pompeyo
metsi pro veteribus Helvetiorum iniuriis populi romani (cometi- poseía en la ciudad y en el campo.
das por los suizos contra los romanos) ab his pocnas bello repc- 10. No hay cosa más amable que la semejanza d e carácter
terat, tamen ea res (aquel escarmiento) non minus ex usu terrae entre hombres buenos. . :• •
Galiae, quam populi romani accidit. ' ' ''
— 51 —

EXER. 17.
B. IN ADIECTIVIS.

desempeílo, oblre. r e p a r o , dnhinm o dab{(ú((o7


resarcir, sarcirc. 55. 1) Adiectiva quae getitem significant (roma-
(n. 35).
rr.cnoscabo, iacUira. estar dotado, esse. nus. graecus...) n o n usurpantur l a t i n e i n s i n g u l a r i nu-
influjo, poientia. contrincante, adversarias. mero, nisi adiuncto s u b s t a n t i v o homo, vir... v e l prono-
logro, vindicare. unión, conscnsio. m l n e aliquis, quidam...
volver a la normalidad, In sta energía, virtus. Iiomo romanus, u n r o m a n o ; vir graecus, u n . g r i e g o ;
lum psrvsníre. de Avárico, avüridcnsis^,
marchar al destierro, cxul esse. lacedaemonius quídam, u n espartano.
Huiusmodi e n i m adiectiva, nullo s u b s t a n t i v o comi-
tante, sensum includunt collectivum: ( n . 6 5 )
1. ¿Va a tener Yerres en su casa el candelabro de oro y pie-
dras preciosas, que está consagrado a Júpiter,? '<C^'Í.BCH'}'<^'*-%{1¡1 Romanus {— m i l i t e s r o m a n i ) ira odioquc pugnabat.
2. Si recordáis la excusa que presentó Sulpicio p a r a el des- L i v . 3 , 2 , 11.
empeño de su embajada, no os quedará reparo en resarcir la inju- Nisi forte velis q u e m d a m eiusdem gentis praestantis-
ria que le hicisteis en vida, con el honor que le tributéis después
simum virum n o m i n a r e : P O E N U S ( = H a n n i b a l ) non op-
de muerto.
time graece sed tamen libere respondisse fertur. (De
3. Se dice que Tcinisíocles de Atenas estuvo dotado de un
increíble gran talento y juicio. or. 2 , 19, 7 6 ) .
4. César supo (n. 62) llevar con entereza aquel menoscabo
que afectaba a su honor. 56. 2 ) Synonymia e t i a m in a d i e c t i v i s l o c u m obti-
5. En la guerra contra los galos se encontró César con un n e t : ^ r c í ü s acccptusquc, m u y a g r a d a b l e ( C i c ) ; inim.icus
contrincante semejante a él en valor y estrategia, a Yercingétorix, atque infensus, p r o f u n d a m e n t e h o s t i l ; divitiarum et for-
joven de extraordinario influjo, natural de Arvernia.
mae gloria F L U X A et F R A G I L I S est, (Salí.), l a g l o r i a q u e
6. Fué tan grande la unión de toda la Galia para obtener el
logro de su libertad, que no los pudo mover ni el recuerdo de los se basa sobre la fortuna o la hermosura es completa-
beneficios, ni el de la amistad. mente deleznable.
7. Como conociese César que gracias a la energía de Pom- 57. 3) R a r o p r o x i m e addüntur n o m i n i b u s p r o p r i i s
peyo, habían vuelto a la normalidad los asuntos en la capital adiectiva qualitatis, sed interici solent apposita substan-
(c= ciudad), marchó a la Galia.
t i v a vir, hom.o, urbs, mulier... Q u a e adiectiva, s i laudem
8. E l centurión Fabio dijo que le excitaban los premios pro-
aut dedecus demonstrabunt, superlativo gradu effe-
metidos en el cerco de Avárico.
9. Excitada la ciudad con las muchas injusticias cometidas rentur:
por Tarquinio y sus hijos, mandó que marchasen al destierro, Sócrates, homo sapientissimus, e l s a b i o S ó c r a t e s ; vir
tanto el rey como sus hijos. amplissimus P. Scipio, e l i l u s t r e E s c i p i ó n ; Athenae, doc-
10. Como temía Tarquinio el ejemplar castigo que merecía
tissim.G civitas, l a d o c t a A t h e n a s ; Marcellus urbem pul-
su crimen, quería ser temido.
cherrlmam Syracusas cepit.
5 8 . 4 ) A d i e c t i v i s q u a l i t a t e m e x h i b e n t i b u s : divinas,
división; similitudines COMPARARE (Id.), p o n e r compa-
fiQVUSi Qdmirabllis, singuiaris, eximias^ incrcdlbilis, s i -
raciones.
mllibus, robur e t v i m saepe augent latini scriptores,
S i m i l i m o d o p r o c o m m u n l v e r b o esse a d i c i t u r v e r b i s
a p p o s i t o i n d e f i n i t o qaidam:
intransitivís s t a t u m q u o d v i s i n d i c a n t i b u s , a l i u d v e r b u m
Divina quaedam memoria rerum ( A c a d . 2 , 1 , 2 ) , m e -
¡ntransítivum m a g i s p r o p r i u m :
m o r i a felicísima; est quodam incrcdibill robore anima
abditum L A T E R E ( n o n e s s e ) , e s t a r e s c o n d i d o ; illus-
( M i l . 3 7 , 1 0 1 ) , d e increíble f o r t a l e z a .
tratum P A T E R E , q u e d a r m a n i f i e s t o ; saperiorem, victurn
DISCEDERE, qucdsr vencedor, vencido.
Exempla.—ut mihi quidem admiran liberet in homine esse
6 0 . 2 ) C o n t r a r i a m v e r o r e m i n v e r b i s faceré, afferre
romano tantam scientiam. Quid aut arrogantius aut loquatius fie-
ri potuit quam Hannibali graecum hominem qui numquam hostem cernimius, quibus cumi c o m p l e m e n t u m a p p o n i t u r subs-
vidisset, praecepta de re miiiíari daré? Illam viam vltae quam t a n t i v u m verbale, p l u r i m i s specificis verbis aequivalent.
praecipitem et lubncam esse ducebat, huic planae et stabili prae- vim afferre, f o r z a r ; afferre alacritatem, a n i m a r ; lan-
ponendam esse arbitratur. Ita nobilissima Graeciae civitas, Syra- guorem, d e s a l e n t a r ; gradam faceré, a n d a r ; faceré iudi-
cusae, quondam vero etiam doctissima, sui civis unius Archime-
cium, j u z g a r ; verba faceré, h a b l a r .
dis acutissimi monumeníum ignoraret, nisi ab homine Arpíñate
didicissct. Omnium mentes im.proborum milii uni máxime sunt 61. 3 ) Connectuntur saepenumero dúo s i m i l i a
infensae et atíversae. Ronmius ad íirmandam civitatem novum verba latina, sive a d n u m e r u m sententiae conferendum
quoddam et subagreste consilium secutus est. 7/ietelIus, homo sive robur, q u o d hispane n o n n u m q u a m verbo e t a d -
sanctissimus prudentissimusque omnium, unius nominis litura
v e r b i o coníicitur: ( n n . 5 3 , 5 5 ) .
commotum se esse díxit. Plato et Aristóteles, viri doctissimi, de
re publica disputarunt uberrime. Nec ipse Aristóteles, admirabili amare et diligere, a m a r a p a s i o n a d a m e n t e ; capere et
quadam scientia et copia, ceterorum studia restinxit. exoptare, d e s e a r a r d i e n t e m e n t e ; imitari atque exprimere,
copiar fielmente.
H a e c v i s q u a m v e r b o h i s p a n o a d v e r b i u m conferí,
i n c l u s a i n q u i b u s d a m v e r b i s r e p e r i t u r c o m p o s i í í s laíinis:
defatigare, pcrdomare, devincere. Q u i b u s , p r a e s e r í i m
C. IN VERBIS
c o m i p o s i t i s e x p r a e p o s i í i o n e per a d i u n g i soleí a d v e r b i u m
penitus: Intrcndum est in rerum naturam, et P E N I T U S
59. 1 ) Saepe verbis genericis hispanis hacer, dar,
quid ca postulet P E R V I D E N D U M ( F i n . 5 , 1 6 , 4 4 ) .
poner... respondent exactiora verba latina, q u o perfec-
6 2 . 4 ) P h r a s e o l o g i c a d i c u n í u r e a v e r b a auxiliaría
t i u s e o r u m s e n s u s c u m c o m . p l e m e n t i signiíicatione
( p o d e r , d e b e r , s a b e r , l o g r a r , seníirse, d e j a r s e . . . ) q u i b u s
congruat:
s a e p i s s i m e i n l i n g u a h i s p a n a describiíur q u o p a c i ó a d
societatem C O I R E ( C i c ) , C O N I U N G E R E ( S a l l . ) , h a c e r a g e n d u m s u b i e c í u m i n d u c a í u r : D E B O confesar, N O ? \ } ^ -
u n a a l i a n z a ; partiíionem D I S T R Í B U E R E (Cic), hacer u n a
Do sufrir,-^10 QUIERO decir.
— 57 -

5. Jcrjcs hizo construir un puente sobre el Helcsponto.


9. Régulo regresó ^ Cartago, sin que fuese capaz (•« y no fué
6. Nada se olvida menos que el haber sido odiado o en-
capaz) para retenerlo cn Roma el amor de su paína.
vidiado.
10. E l filósofo íen^jc^^rcs acabó por aceptar algún dinero de
7. Los que no pueden sobrellevar el dolor, quedan completa- ios embajadores, para t^ie ,jo pareciese que despreciaba la gene-
mente decaídos, pero los que lo resisten, salen muchas veces rosidad de Alejandro. .
vencedores.
8. Nadie será tan cruel e inhumano que me arranque violen-
tamente al salvador de mi vida.
9. Diógenes solía exponer en sus disertaciones cuánto aven- Q U A E D A M N O T A N D A D ES U B S T A N T I V I S ^
tajaba al rey dc Persia en vida y fortuna.
10. Hay que conocer a fondo todas las pasiones que la natu- Usus singuiaris numen latini p r o plurali hispano.
raleza puso en el hombre.

65. A d h i b e n t u r ¡n n u m e r o singulari, sensu tamen


conectivo:
1. Substantiva; piiles, eques, pedes, liostis, civis,
diligencia, contentio. sentimiento, grafía alia, e tadiectiva g e n t e m designantia, s i s e r m o e s td e r e
vencer por ruegos, exorare et decir bien, consenianeum esse. militari: (n.5 5 )
placare. llevar a cabo, perseguí.
Volscis fugientibus, quoad insequi P E D E S ( = p e d i t e s )
potuit, terga caesa; E Q U E S ( = e q u i t e s ) usquc ad castra
1 . Cicerón, a pesar de haberlo implorado porfiadamente con
pavidos egit, ( L i v . 2 . 2 5 , 4), a l h u i r l o s V o l s c o s , la infan-
copiosas lágrimas, no pudo obtener de los jueces ¡a absolución
de Milón. tería l o s fué a c u c h i l l a n d o p o rl a espalda hasta donde
2 . Si vamos a decir la verdad, hay que emplear diligencia en pudo alcanzarlos; ijespués la caballería l o s siguió per-
el desempeño de todas las obligaciones. siguiendo, e n desbandada y a p o re l miedo, hasta e l
3. Dcmóstenes con su industria y diligencia logró triunfar de cafnpamento. Tcgi ROMANUS (= romani) magis quam
los impedimentos de la naturaleza.
pugnare, VOLSCUS ¡nferre signa, (Liv.4 ,37, 11), los ro-
4. E s consejo de Zenón que el sabio nunca se deja llevar del
manos p r o c u r a b a n y a más d e f e n d e r s e q u e luchar, e n
sentimiento, ya que no es propio de un hombre el dejarse vencer
por ruegos. c a m b i o los Volscos s e e s f o r z a b a n p o r h a c e r a v a n z a r sus
5. Temístocles no tuvo valor para aguantar la ofensa que le escuadrones. ' . . •:,. ,..
causó la ingratitud dc su patria. 2. N o m i n a aníínalium e a r u m q u e r e r u m q u a e a t é r r a
6. No dice bien que se deje vencer por el placer, aquel a gignuníur:
quien no puede vencer el miedo.
7. Me veo obligado a reprender al senado, a quien siempre Villa abundat PORCO, H A E D O , A G N O , G A L L I N A , L A C T E ,

he alabado. CASEO, M E L L E (Sen. 59). FABA Pytliagorei abstincre


8. La guerra es de tal transcendencia que debe inflamarnos iubent, ( T u s e . 2 , 5 8 , n g ) , j o s pitagóricos mandan abs-
vivamente en deseos dc llevarla a cabo. tenerse d e habas.
— 59 — — <5o —

3 . A l i a v o c a b u l a u t vestís ( t o d o e l v e s t i d o ) , aururn Q u o d saepe fit i n substantivis quae a n i m i m o t u s e x -


et argentim ( o b j e t o s d e o r o y p l a t a ) , spes, pecunia... híbent a u t facultaíes:
¡avenes ii quos modo nominavi, V E S T E posita, cor- Nihil est amabilius nec copulailas quam M O R U A \
pora oleo perunxerunt, ( T u s e . 1 , 4 7 ) , q u i t a d o s ¡os vesti- militado bonorum, ( O f f . 1, 1 7 ) . n a d a h a y q u e t a n t o c o n -
dos. Abacos complurcs ornavit A R G E N T O A U R O Q U E C A E - t r i b u y a a l a m o r y a l a unión e n t r e h o m b r e s buenos
L A T O (Tuse. 5, 61).
c o m o l a s e m e j a n z a d e carácter. Ergo Ule corporis motu
tantum amorem sibi conciliarat a nobis ómnibus, no^
anim.orum I N C R E D I B I L E S M O T U S celeriíatemque ingenio-
Usus pluralls numcri latini pro singulari hispano.
rum ncglcgemus? ( A r c h . S , 1 7 ) , r a p i d e z d e t a l e n t o y a g i -
l i d a d d e fantasía. A U R E S adhibere, dedere ( A r c h . 5 y 2 6 ) ,
66. Accuratius q u i d e m q u a m nos, latini scriptores p r e s t a r oído.
in plurali n u m e r o p o n u n t : 68. 3. Plurali etiam numero efferuntur substanti-
1. S u b s t a n t i v a r e m a l i q u a m e x p r i m e n t i a q u a e c o m - va concreta, quibus, u t m o s e s t latinis, n o m i n a abstrac-
pluribus convenit subiectis: t a s u p p l e n t u r a r t e s signiíicantia:
¡taque ilü qui Graeciae formam rerum. publicarum Tolos se alii ad P O E T A S , alii ad G E Ó M E T R A S , alii ad
dedcrunt, C O R P O R A iuvenum firmari labore voluerunt, M Ú S I C O S contulerunt, ( D e o r . 3 , 1 5 , 5 8 ) , d e d i c a r s e a l a
( T u s e . 2 , 1 5 ) , e l c u e r p o d e l o s j ó v e n e s . Paucis diebus poesía, g e o m e t r í a , m ú s i c a . Non ta quidem tota re, sed
illis hominum S T U D I A defervuisse inteWgcbat, ( C l u , 3 9 , T E M P O R I B U S errasti, ( P h i l , 2 , 9 , 2 3 ) , e q u i v o c a r s e e n l a
1 0 8 ) , se h a b i a a m o r t i g u a d o e l e n t u s i a s m o d e l o s h o m - c r o n o l o g í a . Studia L I T T E R A R U M , ut N U M E R O R U M , at S O N O -
bres. R U M et mensurae, at S I D E R U . M , ( O r a t . p a r t . 2 8 , 8 0 ) , l i t e -
67. 2 . Substantiva quae u n o quidem vocabulo r a t u r a , m a t e m á t i c a s , música, cálculo, a s t r o n o m í a .
varia e i u s d e m rei c o n t i n e n t genera, status, m o d o s :
C L A R A E Í M O R T E S pro patria oppetitae non solum glo- Exempla.—Incendes odores et sertis redim.irl íubebis et rosa?
• , riosae rheíoribus, sed ctiam beatae videri solent, ( T u s e . 1 , Sócrates, in pompa, cum magna vis auri argentiquc ferretur,
- 4 8 , 1 1 6 ) , l a s d i v e r s a s c l a s e s d c m u e r t e . Cutas ignoratio Quam multa non desidero, inquit. Matres familias de muro ves-
tcm argentumque iactabant. Astrorum omnium ortus et occasus
fmxit inferas E A S Q U E F O R M I D I N E S quas tu contemncre
atque in omni aeternitate ratos immutabilesque cursus, cum v ¡ -
non sine causa videbare, ( T u s e . 1 , 1 6 , 3 6 ) , e s t a i g n o r a n - deret, profecto esse deos arbitraretur. Cleanthes dixit in animis
cia h a sido causa d e q u e se forjase l acreencia e n l o s liominum informatas deorum esse notiones. Quid est tam potens
i n f i e r n o s y e n los demás objetos de terror q u e n o s i n tamque magnificum quam populi motus, iudicum religiones unius
c a u s a p a r e c í a s tú d e s p r e c i a r . Quattuor P E R T U R B A T I O N E S oratione convertí? Virorum bonorum mentes divinac mihi atque
acíernae videntur esse. Quae potest esse iucunditas vitae subla-
sunt, tres C O N S T A N T I A E , ( T u s e . 4 , 6 , 1 4 ) , c u a t r o e s p e -
tis amicitiis? Motus turbulenti, iactationes animorum incitatae,
cies d e pasiones, tres d e t r a n q u i l i d a d . vitae beatae nullam partetn rclinquunt. Vides qunntae sint infidc-
— 62 -
litates in amicitiis, quantae in periculis fugac proximoruni, quan-
tac timiditates. An ilie se, ut Plato, in musicis, geometría, nume- 10. Enviamos a las provincias con mando hombres tales, que
rls, astris contcret? su llegada a las ciudades aliadas no difiere mucho de un ataque
enemigo.
EXER. 20.
EXER. 21.

ayudar, Ví7/cre. ser intachable, prodan. idea, sententia. expresión, verbum.


defetider, agere. sucesión, vicissifiido. pwpoTcioncíT, fundere. pulmón, lotus-cris.
ser tenido, /labert in numero, oliva, olea-ae. lomo, espalda, tergum. aprender, accipcre.
desaliento, cxGf<7/;ío//í). C\\O(\VÍ(I, congrcssus-ns. inventar, repcrío. evitar, dcpellm.
\'o\\'tr, verteré. ' acorralar,/mpc/Zere. realce, dignitas. j; delicado, suavis-c.
circunspección, CQu/ío. ; ¡iñoranza, desidcrium. profundo, gravis-e. exponer, efferre.
desaliñado, incondltus-a-um. desagradar, offendere.
1. Siempre que vemos las rosas, juzgamos que ha llegado la
primavera. 1. Nunca he podido persuadirme de que el alma vive, mien-
2. Ayuda mucho para triunfar en los juicios el que sean inta- tras está en el cuerpo mortal, y de que en cambio muere, cuando
chables el carácter y conducta de los que defienden las causas. sale de él.
3. Aquél a quien el orden de los astros, y la sucesión de los 2. Aristóteles trató del nacinn'ento, figura y alimento de
dias y de las noches no le obligan a ser agradecido, no merece todos los animales.
ser tenido como hombre. 3. Nada hay más agradable que un discurso de (ornatus-a-
4. E l filósofo Tales, para demostrar que un filósofo, si qui- um, n. 51) una ¡dea elevada ( = sabia) y de una expresión grave.
siera, podría hacer mucho (1) dinero, compró todas las olivas de 4. A las bestias la misma tierra les proporciona pasto variado .
la campiña dc Mileto. y abundante, sin que tengan (participio) que trabajar. .
5. Conseguiremos este fin, si nos guardamos de caer en la 5. Se ha haliado que es agradable a nuestro oído aquello que
pasión o en el desaliento. es no sólo tolerable, sino fácil para nuestros pulmones.
G. Nuestros soldados al primer choque obligaron a los ene- 6. E l lomo de los bueyes está diciendo que no está hecho
migos a volver la espalda, y los acorralaron en la ciudad. para llevar carga.
7. No apruebo su método de cura, aunque es éste un asuntó 7. ¿Qué razón te infundió esperanzas de que te iban a ser
que requiere mucha circunspección. fieles, los que eran enemigos de la patria?
8. Suelo admirar el talento y la virtud de nuestros hombres. 8. Platón recordó el Egipto a fin de aprender de sacerdotes
9. Contra Clodio ardia el odio de los ciudadanos, por la año- extranjeros la astronomía y la aritmética.
ranza que de mí sentían. 9. Los vestidos primero se inventaron para evitar el frío, des-
pués se empezaron a usar para adorno y realce del cuerpo.
10. Por muy delicada y profunda que sea la idea de un dis-
(1) Nominibus collectivis non addüntur adiectiva multum, curso, si se expone con una expresión desaliñada desagrada
paucum... sed magnus, parvus, grandis...: Maximam pecuniam, in- al oído.
numcrabilcm pecuniam faceré, ( C i c ) ; in magno aere alieno versa-
ri (Id.), estar abrumado de deudas. •
- 63 -

1 ;'i r ' f i •,>;..'•. . .; f .... , ! . .

I;' • • c e p t a m h a b e a n t : divinas, singuiaris...: avúnculo tuo, di-


vino ac singulari viro, ( C i c . )
. QUAEDAM NOTANDA DE ADIECTIVIS In superlativa etiam latina c o m m u t a n t u r plerumque
p o s i t i v a n o s t r a q u a e c u m a d v e r b i i s tatito, tan, tan grari"
1. Modus vertendi adiectiva híspana i n B L E de... s u n t c o n i u n c t a : Socratis responso Índices sic exar-
serunt, ut capltis hominem I N N O C E N T I S S I M U M condemna^
69. Adiectivis hispanis in ble saepe respondent si- rent, ( D e o r . 1 , 5 4 , 2 3 3 ) , a u n h o m b r e t a n i n o c e n t e . ^
m i l i a a d i e c t i v a l a t i n a i n ¿;///5.'
increíble, incrcdibilis; i n s a c i a b l e , insattabilis.
Q u o d s i n u l l u m est hispano simile, confugiendum 3. De usu comparativi latini.
est, p r o u t res p o s t u l a b i t :
a ) s i v e a d p a r t i c i p i u m p a s s i v u m : v i s i b l e , conspedus; 71. S i superlativo apposito acccsserit, illud deter-
d e s p r e c i a b l e , contemptus; i n v e n c i b l e , invidus. m í n a n d i c a u s a , oraí i o r c l a t i v i , s u p e r l a t í v u m h i s p a n u m i n
b ) • s i v e a d g e r u n d i v u m : d e s p r e c i a b l e , spernendus; c o m p a r a t i v u m l a t i n u m m u t a b i t u r , c u m v o c i b u s nemo,
a d m i r a b l e , mirandus; i n s u f r i b l e , vix ferendas. nullas, nihil; r e l a t i v u m a u t e m a b l a t i v o e x p r i m e t u r :
c ) s i v e a d circuítionem a l i q u a m v e r b o r u m : i n t e l i g i - Polybium seqaamar, q u o N E M O fuit DILIGENTIOR,

b l e , / a a V / í ad intellígendum; d i g e r i b l e , / a c / / / 5 ad conco- ( R e p . 2 , 14, 2 7 ) , e l h i s t o r i a d o r más e s c r u p u l o s o q u e h a


quendiim abas; i m p o s i b l e , y z e n non potest. h a b i d o . Phidiae simalacra, Q U I B U S nihil in illo genere
P E R F E C T I U S videmus, ( O r . 2 , 8 ) , i o m á s p e r f e c t o q u e h a y

e n s u género.
2. De usu superlativi latini.
Exempla.—Deinceps de beneficentia ac liberalitate dicatur,
qua quidem nihil est naturae hominis accommodatius. Caesar,
70. In adiectivis quae laudem includunt a u t dede- homo lenissimus atque mitissimus, non dubitat P. Lcntulum
c u s , a d h i b e t u r l a t i n u m superlatívum p r o p o s i t i v o n o s t r o , aeternis tenebris vincuiisque mandare. Nulla materies tam facilis
praesertim s isunt n o m i n i proprio apposita: (n. 57) ad exardescendum est, quae, nisi admoto igni, ignem concipere
possit. Non ego iam cum huius vita, qua taetrius excogitare nihil
Urbem P U L C H E R R I M A M Syracusas incolumem esse
possum, Platonis vitam comparabo. Illa quae natura, non litteris
passus est, ( V e r r . 2 , 2 , 4 ) , q u i s o q u e f u e s e r e s p e t a d a l a assecuti sunt, ñeque cum Graecia, ñeque ulla cum gente sunt
hermosa c i u d a d d e S i r a c u s a . Tríumphavit L. Sulla, coníerenda (comparables).
triumiphavit L. Murena, dúo F O R T I S S L N ^ I S U M M I impera-

tores, ( P o m p . 3 , 8 ) , l o s d o s , h o m b r e s valientes y grandes EXER. 22. ': ^

generales.
desenfreno, impefus-us. poderoso, potens-tis.
Nisi forte adiectiva latina v i m in se superlativi con- preferible, praeponere. honra, Jwncsfas-aiis.
— 65 —
— 66 —
1. Nada l:ay en la viJn tan {grandemente npetecible como In
gloria y la honra. P l a c e r c o r p o r a l , voluptas C O R P O R I S (1); o c u p a c i o n e s
2. Agamenón inmoló a s u hija Ifigcnla, la criatura más her- i n t e l e c t u a l e s , Am^i studia; investigación c i e n t i f i c a , S C I E N -
mosa que habia nacido aquel año. TíAE pervcsiigatio; n a t u r a l , naturae; h u m a n o , ¡lotninis,
3 . Mumio toiuó por asalto la hermosa y rica Corinto. liominum. •^^•'•^ ^i^^.-^: v-y;- • • • . . • . .
4. ¿Qué sentencia (n. 42) puede haber más despreciable que
Q u o d e t i a m fieri o p o r t e t , c u m s e r m o est:
la de Molón?
5. Entonces habló el esclarecido Catón, que era el más vie- 1) d e i i s a d i e c t i v i s q u a e c o l l c c t i v a d i c i p o s s u n t :
jo de su tiempo. c i v i l , c i v i U M tura; piíblico, O . V I N I U M salus; O M N I U M H O -
6. E l deber del gobernante es reprimir el desenfreno indo- M i N U M scrmo; g e n e r a l , u n i v e r s a l , pcrturbatío OMNIUM
mable del vulgo. R E R U M (2).
7. Escipión venció a un rey tan poderoso como Antioco.
• 2) d e a d i e c t i v i s g e n t e m i n d i c a n t i b u s , q u a e n o n n i s i
8. En el cuerpo hay muchas cualidades (n. 44) preferibles al
placer, como la salud, la hermosura. a d o r i g i n e m e x p r i m e n d a m a d h i b e n t u r : ( n , 55) consueta-
9. Nos habéis devuelto la patria, que es lo más dulce que do G R A E C O R U M , g r i e g a ; doctrina A T H E N I E N S I U M , c u l t u r a
existe. a t e n i e n s e ; R O M A N O R U M litterae, l i t e r a t u r a r o m a n a .
10. Los conjurados estaban tan inflamados en ardor republi- 73. b ) s i v e c i r c u m l o c u t i o n e a l i q u a a d i d sígnifi-
cano (n. 72), que dieron muerte a César, a pesar de ser un gene- candum accommodata:
ral tan ilustre y un gobernante tan prudente.
e n s e ñ a n z a sistemática, quae ratione suscipitur insti-
tütio; r a c i o n a l , ratione utens, rationis particeps; fiiosófi-
c o , philosophorum proprius, ad philosophiam pertinens;
4. Adiectiva hispana in alias formas mutata. c o m p l e t o , cui nihil cddi potest.
C i r c u m l o c u t i o n e c u m a d i e c t i v o plenus, i n t e r p r e t a b e -
ris e a a d i e c t i v a h o m i n i b u s t a n t u m a u t r e l i q u i s a n i m a n t i -
• 72. A d i e c t i v a n o s t r a q u a e v e l e x s u b s t a n t i v i s a b s - bus c o n v e n i e n t i a , c u m , u t fit saepe hispane, r e b u s t r i -
t r a c t i s d e r i v a n t u r (científico, filosófico...), v e l a d s e r m o - buaníur q u a e v i t a c a r e n t :
nem p o t i u s a c c e d u n t d o c t o r u m ( l i t e r a r i o , i n t e l e c t u a l , p i a n crim»inal y a u d a z , consilium scelcris et audaciae
corporal...), c u m n u l l u m e i s latinum adiectivum pro- plenum; m a n o pérfida, manus plena pcrfidiae.
prium respondeat, dlversis modis erunt vertenda: ( 1 ) E t i a m hendlady p o s s u n t e i u s m o d i a d i e c t i v a s u p p l e r i :
a) s i v e g e n i t i v o eius s u b s t a n t i v i a q u o s u n t i l l a d e -
ducta:
(1) Adiectivum corpóreas non significat corporal, ea scilicet
omnia quae ad corpus pertinent, sed lo que tiene cuerpo, et oppo-
nitur animis: Deus omne quod erat concretum atque corporeum
(1) Eiusmodi adiectiva nonnulli abstracta appellant; nos subslcrncbat animo, (Cic.) "Dios sujetó al espíritu todo lo mate-
vero hoc nomen reicimus, non enim cum definiíione abstracío- rial y corpóreo.
rum supra data (n. 12) congruere videtur. (2) Etiam tamen apud Ciceronem invenies adiectiva commu-
5 nis, universas, civilis, alia. (Cfr. n. 2.)
- 67 -
— 6 8 —

( n . 4 9 ) t i m i d e z p e r e z o s a , iimiditas et ignavia ( C i c . ) ; r u e -
10. Merece desaprobación esa ganancia que incurre en el odio
g o s c o m p a s i v o s , praeces ac misericordia (Liv.).
general.
11. D e l placer c o r p o r a l s e originan l a s t r a i c i o n e s contraía
Exempla.—Nihil est omnium quae in philosopliia tractantur patria, de él nacen las revoluciones políticas.
(argumentos filosóficos), quod gravius magnificcntiusque dicatur. 12. Y a hace tiempo que en Atenas ha desaparecido la misma
Ea quae videntur acerba, ita ferré ut niiiil a statu naturae disce- cultura ateniense.
das, robusti animi est. Rerum ratio ordinem tcmporum dcsiderat 13. E n la amistad con Escipión he hallado un descanso de-
(cronologia). Sisenna omnes adhuc nostros scriptores nisi qui leitoso.
forte i i o n d U M t cdlüeriint {inéditos) facüe supcrnvit. Akn'.inisti 14. Una aterradora noticia llegó a oídos d e l g e n e r a l , e n quien
quanta esset hominum vel admiratio vel querela. Philosophorum a l punto se clavaron todas las miradas.
more respondeat (lenguaje filosófico). 15. Cicerón en eruditos libros expuso importantes (n. 46)
cuestiones filosóficas.

pernicioso, capltalis-e. dism.inuir, minuerc.


satisfacción, approbatio. vida de campaña, apud exerci-
abarcar, conipreficndcre. tum. Z.^ P a r s . - D E ORATIONUM DISPOSITIONE SEU
pasar,/joicre. ciencia, ars-ariis. DE PERIODO LATINO
ganancia, quaestus-us. datos, notaiio.
desaparecer, interire. . incurrir, iacurre re in.
clavar, conicere. descanso deleitoso, oblectatio. Quae i n h a c re praecipienda videntur, his duabus
quaestionibus complectemur:
1. Ninguna peste tan perniciosa d i o al hombre la naturaleza, 1.^ e s t d e periodi natura, generibus, disposltione;
como el placer corporal.
2.^ de quibusdam rationibus seu exercitationibus,
2. Conviene a los ancianos disminuirles ios trabajos corpo-
rales, y aumentarles en cambio los ejercicios intelectuales. quibus alumnus i n dicendo aut seribendo latine iuvari
3. Defendió Cicerón la causa de Pompeyo con general sa- possit.
tisfacción.
4 . César, aun en medio de la vida de campana, se entregaba 1. P E R I O D U S
a los estudios literarios.
5. Aun los pueblos bárbaros no desconocen los principios 74. Periodus est amplior quaedam verborum com-
naturales de la sociedad humana.
p r e h e n s l o , i n q u a c o m p l u r c s o r a t i o n e s s i c ínter s e s u n t
0. Aristóteles abarcó con su investigación cientifica casi to-
das las ciencias de su tiempo. connexae, u t unam omnes sententiam, tamquam mem-
7. Pasé una noche miserable y espantosa. bra eiusdem compleant atque perficiant.
8 . Los atenienses, no pudiendo sostener el ataque persa, se A d periodum ergo requiriíur:
decidieron a abandonar la ciudad y a refugiarse en las naves.
1) Ut complurcs adsint orationes. N o n e n i m suffi-
9. A mi me causan placer estos datos cronológicos.
cit congeries vocabuiorum quae unam orationem, a m -
plam q u i d e m , c o m p o n a n í , u t Crassus et Antonius, tam
H a e c o n i u n c t i o n e s s u n t : et... et. tum... tum. non so-
ingenii magnitudine, quam gravitóte verborum ac scn-
lum... sed etiam. ñeque... ñeque, aut... aut. modo... modo,
tcntiarum, iure sunt omnium romanorum oratorum prin-
primum... deinde... denique. pars... alii... ceterl. pars...
cipes dicendi. Ñ e q u e e t i a m p e r i o d i d i c i s o l e n t n i m i s b r e -
pars.
v e s o r a t i o n e s , u t ad me fac venias; p e r i o d u s m a i o r e m
76. 2 . Plerumque periodus constat una oratione
q u a m d a m v e r b o r u m circumscriptionem'posíulat.
principali, aliis subordinatis.
2 ) ut omnes hae orationes inter se sint unitae tam-
F-íae o r a t i o n e s s u b o r d i n a t a e e r u n t : s i v e c i r c u m s t a n -
quam membra ac partes eiusdem sententiae, quae ad.
tiales: causales, conditionales...; sive rclativi e t s i m i l i u m
fincm earum non penitus perficitur. N o n c o m p o n u n t i g i -
(quicumque, qualis, unde...); s i v e i n f i n i t i , s i v e p a r t i c i p i i
t u r p e r i o d u m h a e o r a t i o n e s : Hanc orationem habuit; tum
aut gerundii.
summa alacritas et cupiditas belli gerendi innata est.
U t r a q u e e n i m e s t p e r s e i p s a c o m p l e t a , n e c a l t e r a m . tíe-
NB. 1. Interdum periodus ditas tantum orationes complec-
siderat. P e r i o d u s erit s i e a m d e m r e m alio m o d o dixeris: titur, principaiem et secundarían!. Saepius tamen pluribus ora-
Hac oratione habita, summa alacritas ct cupiditas belli tionibus dependentibus constat, quarum aliae aliis sunt subor-
gerendi innata est. N a m p r i m a s e n t e n t i a , hac oratione dinatae. ,.
habita, i m p e r f e c t a e s t a l t e r a m q u e r e q u i r i t . 2. Cavendum omnino est ne multitudine orationum sensus
totius sententiae obscuretur.

'• . 2. PERIODI G E N E R A 77. 3. Tertium aliud periodi genus est quod enu-
m e r a t i o n e s i m i l i u m m e m b r o r u m c o n f i c i t u r , h o c est, c u m
75. Dúo s u n t p e r i o d i g e n e r a : a l t e r u m c o n s t a t o r a - uni o r a t i o n i principali c o m p l u r c s aliae d e p e n d e n t e s s i -
miles iunguntur:
tionibus principalibus, alterum una principali, aliis su-
bordinatis. Miiurnenscs coloni, Q U O D C . Morium ex civili errare
atque ex impiis manibus eripuerunt, Q U O D tecto recepe-
. 1. u t periodus e x orationibus principalibus effor-
perunt, Q U O D fessunt inedia fluctibusque rccrearunt,
metur: aeterna in laude versantur. C i c .
non s u f f i c i t u t a l i a m a l i a o r a t i o s e q u a t u r : Haec stu-
H a e símiles o r a t i o n e s d e p e n d e n t e s ' q u a e r e p e t u n t u r ,
dia secundas res ornant, advcrsis pcrfugium ac solctium possunt esse Item circumstantiales, rclativi, infiniti, par-
praebent; ñ e q u e u t q u a l i b e t c o n i u n c í i o n e u n i a n t u r : Haec ticipii, gerundii.
studia secundas res ornant E T adversis pcrfugium...
sed e a c o n i u n c t i o n e sint unitae oportet, q u a e a l i a m
s i m i l e m e x i g a t i n r e l i q u i s o r a t i o n i b u s : Haec studia E T
secundas res ornant, ET advcrsis...
Si párenles, si patriam toto animo diligis, ncccsse
3. D E PERIODI DISPOSITIONE est ut,..
Odio incitante, ad concllium venit ut...
In disponcndis periodi orationibus e a e d e m regulae
v a l e n t q u i b u s d i x i m u s v o c a b u i o r u m o r d i n e m in o r a t i o - 80. 3 . " Orationum ordo ordini rerum responde-
n e g u b e r n a r i (nn. 4 - 1 1 ) . • re debet.

U n d e : 1 . i n n a r r a t i o n e s e n t e n t i a e o r d i n e m íactoriím
78. 1.* Ut s e n s u s orationis ad f m e m u s q u e s e n -
s e r v a b u n t : Postquam advenerunt, locuti sunt. Capta
tentiae protendatur, periodum claudet
oratio princeps. urbe, quanta in laetitia b acebal i sunt.
2. o r a t i o n e s q u a e c a u s a m e x p r i m u n t , i i s p r a e i b u n t
U n d e sólita p e r i o d i d i s p o s i t i o h a e c e s t : q u a e eífectum i n d i c a n t :
Si quod vocabulum est utrique orationi commune, ¡n studiis litterarum versati, docti evaserunt. Quod
sive subiectum sive complementa, p r i m u m collocabitur, culpam ccmnüserat, doluit.
deinde sequetur oratio subordinata, t u m princeps: 3. u tquae sunt sensu coniuncta, sint etiam i n p e -
C A E S A R , cum hostium augeri copias vidcrct, ad T.
riodo coniuncta:
Sextium m.isit ut... a) i n capitc p o n i t u r oratio quae p e r i o d u m c u m
H o s T E M , postquam senserunt exploratorcs, germani praecedentc coniungit:
súbito proello aggressi sunt. His cognitis... Quod ubi factum est...
L u s i T A T i s , cum ad eum in Galliam legatum misissent, b ) i n f i n e a u t e m q u a e s e q u e n t e m o r a t i o n e m ex-
spes salutis advcnit. plicat:
S o c R A T E M , cum cum de dotrina accussarem, causam Scipio in Africam traiecit, U T H A N N I B A L E M D E D U C E -

suam defcndit. R E T , Q u i frendens ira...


Rectius i n h a c oratione passivam v o c e m adhibebis:
81. 4.*'' Claritatis máxima cura est habentía.
Sócrates, cum de doctrina accusaretur, causam suam
defcndit. Fuge ergo prorsus i n disponcndis sententiis ambi-
guitaíem.
79. 2.^ Orationum momcntum semper erit a t t e n - Cave n eorationis principis partes nimis distrahantur,
tíendum. a l i i s l o n g i o r i b u s s e n t e n t i i s i n t e r p o s i t i s : Qui putat mag-
nam doctrinam sine ingenio praeclaro, sine industria in-
Ea i g i t u r o r a t i o ómnibus praemittiíur q u a e sensu defessa, sine libris optimis posse comparari... E R R A T .
etiam praeferenda videtur: R e c t i u s d i x e r i s : E R R A T qui putat...
— 73 — - 74 —

82. 5.' N ú m e r o s quosdam oportet adhiberi.


I. D E PERIODIS N A R R A T I O N I S

P e r i o d u m n u m c r o s a m íñcics, s i vlíabls I n s e n t e n t i i s
S5. O m i s s i s m u l t i s a l i i s , q u o d a d g e n u s d i c e n d i
tam nimiam brevitatem, quam magnitudinem, et perio-
spectat, q u o d u n u m nunc nostra interest, h o c p r i m u m
d u m claudes ampia q u a d a m et concinna oratione (n.8 ) .
a n i m a d v e r t a s v e l i m , dúo esse i nn a r r a t i o n e a t t e n d e n d a :
ea s c i l i c e t quae gesta sunt ( i o s h e c h o s ) , e t diversa p r a e -
83. 6 . ' Varietatem d e n i q u e m a g n o o p e r e curabis.
t e r e a eorum adiuncta ( l a s c i r c u n s t a n c i a s ) s i v e t e m p o r i s ,
Diversltaíem c o n s e c t a r c t a m i n v a r i i s íormis p e r i o - s l v e causac, s i v e fini.^...
d o r u m i n v e n i e n d i s , q u a m i n e o r u m ampliíudinem s a - Ex. Los que se hallaba» cercados en Alesia—una vez que
pienter temperanda. Nihil est enim t a m vitiosum quam pasó el día en que esperaban recibir refuerzos (circunstancia dc
periodorum saepe repetita similitudo. tiempo)—, como ya iiabian agotado los víveres (circunstancia de
causa)—, y no sabían lo que pasaba entré los Hcduos (lo mis-
mo)—reunieron el consejo (heciio secundario o accesorio)—y se
pusieron a deliberar sobre el desenlace que iba a tener su suerte
(lieclio principal).
' ; D E P E R I O D I S E F F O R M A N D I S ' . .
Ii qui Alesiac obsidebantur—praetcrita die qua auxilia suorunt
cxspcctavcrant—, consumpto onmi frumento—, Inscii qui in Hae-
Perspicienti v e lmediocriter e a quae nuper exposui- duis gcreretur—, concilio coacto—, de cxitu fortunarun suarum
m u s d e periodi natura, generibus. disposltione, utile con.suitabaní. ( B G . 7, 77.)
¡am n u n c e r i t i n s e r i b e n d o l a t i n e c x e r c e r i . Q u o i d f a c i -
D e i n d e i n disponcndis orationibus, n o s ,etsi p e r i o d o s
lius atque etiam rectius assequaris, semper prae oculis
non reicimus, pracserlim c u m adiuncta significamus,
habeto hanc legem s e u n o r m a m latini sermonis, i n q u a
f r c q u e n t i u s t a m e n s e n t e n t i i s u t i m u r iuxtapositís i n d e p e n -
omnia huius rei s u m m a continetur:
dentibus. Latina vero lingua multo libentius periodos
a d h i b e t , q u a e , q u o n i a m dúplex e s t , u t d i x i m u s , i n n a r -
84. Latinitatis est p r o p r i u m periodis libentius e x - ratione elementum, duplici etiam m o d o efformantur:
primere e a quae i n recentioribus Hnguis plerumque
a ) si dc solis factis quaestio est: H o r u m p r a e c i -
i n d e p e n d e n t i b u s s e n t e n t i i s signíficantur.
p u u m , t a m q u a m p r i n c e p s assumítur, i d q u e p r i n c i p a i e m
o r a t i o n e m constituit. C e l e r a facta m i n o r a , quae illud
Aliis verbis:
praecedunt v e l comitantur, i n diversis orationibus d e -
Latinus sermo plerumque subordinationem senten- pendentibus disponuntur:
tiarum seudependentiam requirit, hispanus vero coor- Ex. De este modo un refuerzo de tropa de refresco vino a
d i i i a t i o n e m s e u iuxtaposítionem p r a e f e r t . reemplazar a los ya cansados (hecho secundario)—por otra parte
el enemigo se veía acometido por la espalda (lo mismo)—el efec-
to de todo esto fué que los soldados de Pompeyo no pudieron a) s i v e participiis, nonnumquam temporis praesen-
resistir el ataque, y huyeron a la desbandada (doble hecho prin- tis, p l e r u m q u e praeterlti, s isententiae sint breves.
cipal). b) sive opc particulae CUÍM saepissime, cuius ver-

Ita, cum recentes atque integri defessis successisscnt—alii b u m i n subiunctivo erit.


autem a tergo adorirentur—, susíinere Pompciani non potucrunt,
atque universi terga verterunt. (BC. 3, 94.) Quo pacto hac partícula recte utaris, en paucis: Si dúplex aut
triplex est membrum, partícula cum praeponltur primo, reliquis
uniunlur copulativis, —que saepe. Si quattuor aut plura sunt,
b) si diversa sunt facta ci adiuncta, u t a c c i d e r c
partícula cum imparibus praeponltur, rcliqua copulativis lun-
saepius solet, t u m sententiam. principen! factum etiam
gu;itur.
princeps constituet; celera sive facta sive adiuncta in di-
versas orationes subordínalas r e l e g a n t u r , u t r e s p o s t u - c) orationes v e r o circumstantiales propriis particu-
labit: lis connectuntur.

E-x. Al darse la señal dc ataque (circunstancia de tiempo)—


nuestros soldados avanzaron empuñando las armas (hecho me-
Nunc quaedam exerciíationes c o n s e q u e n t u r , in qui-
nos importante)—, mas vieron que los de Pompeyo no avanza-
ban (circunstancia de causa)—entonces, por la experiencia que bus experiri te oportet ea quae nuper d e periodis íiis-
habían adquirido en pasados combates (lo mismo)—espontánea- toricis disseruimus. H a e narrationes sententiis efferun-
mente disminuyeron la marcha y se detuvieron a la mitad próxi- tur independentibus atque disiectis, easque debes p e -
mamente de la distancia (doble liccho principal)—no fuese que r i o d i s e x p r i m e r e l a t i n i s , h i s f o r m i s adhibiíis q u a e i n n . 8 6
viniesen a las manos con las fuerzas ya agotadas (circunstan-
exponuntur. Q u o i d u t i l i u s facías, c o n v e n i t te primum
cia de fin). Transcurrido un poco de tiem.po (circunstancia de
hispane etiam has sententias in periodos redigere, dein-
tiempo)—renovaron la marcha (hecho accesorio)—dispararon sus
armas arrojadizas, y en seguida, según instrucciones de César, d e f a c i l i u s ¡n l i n g u a m l a t i n a m transferes.
echaron mano a las espadas (los dos iicchos principales).
Sit e x e m p l u m :
Sed nostri milites—dato digno—cum infestis piiis procucur-
rissent—atque animadvertissent non concurrí a Ponipeianis-
A un siciliano se le quejaba un familiar de que su mujer se
usu periti ac superioribus pugnis exercitati—sua sponte cursum
había colgado de una higuera, y él le respondió: haz el favor de
represserunt et ad médium fere spatium constiterunt—ne con-
darme unos esquejes de ese árbol para plantados.
sumptis viribus appropinquarent—, parvoque intermisso tempo-
ris spatio—ac rursus renovato cursu—pila miserunt celcnterque,
ut erat praeceptum a Caesare, gladios strinxerunt. ( B C . 3, 93.) Dispone id p r i m u m hispane inperiodum hac ratione:

Como se le quejase a un siciliano mi familiar de que su mujer


86. Haec autem subordinatio complurium oratio-
se habia colgado de una higuera, él le respondió: haz el favor de
num dependentium fit:
darme unos esquejes de ese árbol para plantarlos.
j, ' Q u o d iam facilius i n latinam p e r i o d u m rediges: 2. Dormía Platón de niño en la cuna, y sé le posaron (consi-
dere) abejas en los labios; con aquello se quería significar (por-
Sicuhis qiiidatn (w. 73), cuín faniilinrl? qucreretur uxorcm suam
tcndi ex) que el niño sería dc una extraordinaria dulzura de e x -
suspcndissc se de ficu, Amabo te, inquit, da milii ex ista arbore, presión (suavitas orationis),
quos seram surculos. (Cic. Dc or. 2, 09.)
3. Estalla Roscio en la cuna, la nodriza se despertó y vio que
V e l etiam hac alia ratione: el niño dormía rodeado de mía serpiente (circumplicari serpentis
amplexu). Aquel espectáculo (aspectus-us) la dejó espantada, y
S i c u l u s quídam q u e r e n t i familíari uxorcm... Amabo te, i n q u i t , empezó a dar voces. El padre de Roscio lo consultó con los arús-
d a miiii... pices (referre ad), y éstos le respondieron que nadie seria más
ilustre que aquel niño.
I n a m p l i o r i b u s s e n t e n t i i s maiorí p r u d e n t i a o p u s e s t
4. Una sacerdotisa (sacerdos) tenía que partir (velii) en co-
in p e r i o d i s e f f i c i e n d i s . che a un sacrificio solemne a un templo bastante lejos de la ciu-
dad, y los caballos tardaban en llegar (morari); entonces sus dos
S e perdió Tarento, sin embargo Livio Salinator supo conservar
hijos se quitaron sus vestidos, se ungieron y se pusieron al yugo.
l a ciudadcla, y desde ella obtuvo muchas victonas señaladas; al-
gunos años más tarde Fabio Máximo recobró la plaza, y le pidió 5. Tiberio Graco cogió en su casa dos culebras, y consultó a
Salinator que tuviese en cuenta que gracias a él habia conquis- los arúspices; éstos le respondieron que si soltaba al macho, mo-
tado a Tarento; entonces él le respondió: ¿Cómo no m e voy a riría en breve su esposa, y si a la hembra, él; entonces él juzgó
acordar? Pues nunca l a hubiese reconquistado, si tú n o l a hubie- que era mis justo se ofreciese él a una muerte prematura que su
ses perdido. nuijer; soltó la hembra, y a los pocos días muñó.
Cum, Tarento amisso, arcem tamen Livius Salinator reti-
Has v e r o alias narrationes in complurcs períodos
nuisset, multaque ex ea proelia praeclara fecisset; cum (n. 82 b)
aliquot post annos Fabius Maximus id oppidum recepisset roga- distribue.
retqvie eum Salinator ut meminisset opera sua se Tarentum rece-
pisse: Quidni, inquit, mcminerim? Numquam enim recepissem, G. Aníbal quiso llevarse una columna de oro que estaba en
nisi tu perdidisses. (Cic. De or. 2, 67.) el templo de Juno; pero dudaba si era.maciza (solidus) o dorada
tan sólo por defuera, y la agujereó. Halló que era maciza, y deter-
minó nevársela; pero en sueños le pareció ver a Juno que le ase-
guraba de antemano que no io hiciese, y que le amenazaba, que
Ordina simili m o d o i n p e r i o d u m narrationes quae si lo hacía, ella haría que perdiese también el ojo con el que
veía bien.
sequuntur. ,
7. E l cartaginés Amílcar estaba cercando a Siracusa, y le
1. Amenazó con l a cruz e l rey Lisímaco al célebre filósofo
pareció oír una voz (que le decía) que al día siguiente cenaría en
Teodoro, y éste l e respondió: Amenaza, te lo ruego, con esos ho- Siracusa. Amaneció (illucere) el día siguiente, y se levantó en su
rribles tormentos (n. 19, 43) a esos tus purpurados (purpuratus); campamento una gran sedición entre soldados cartagineses y sici-
a Teodoro al menos no le importa pudrirse en la tierra o en lo lianos. Los siracusanos cayeron en la cuenta dc aquello c irrum-
alto. pieron en el campamento y se llevaron vivo a Amílcar.
8. A Jenócarcs le Irajeron unos embajadores de Aicjandro vuestra vida. Al mismo tiempo se lanza en medio de los enemigos,
50 talentos, suma de dinero muy grande cu aquel tiempo, especial- mata a dos, y a los demás los obliga a alejarse un poco de la
mente en Atenas; él condujo a los embajadores a una cena en la puerta. Se empeñan los suyos en auxiliade, pero él les dijo: En
Academia, y les sirvió (apponcrc) ¡o suficiente, pero sin ningún vano os esforzáis por socorrer a quien le faltan ya (deficere tr.) la
lujo dc vajilla. Al día sifíuientc le preguntaron a quién mondaba sangre y las fuerzas. . ; : i' .
le diesen ciseiita del dinero, entonces él respondió: ¿Pues qué?
¿por la frugal cena (cenula) de ayer no habéis entendido que no
necesito dinero? Pero vio que se ponían un poco tristes, y acabó 2. D E N A R R A T I O N I B U S S P O N T E P E R A G E N D I S
por aceptar unas treinta minas, no fuese que pareciese que des-
preciaba la liberalidad del rey.
87. Sic poterunt eiusmodi exercitationes augcrl,
9. Fué herido con un venablo envenenado en una batalla dum alumni hanc rationem dicendi latine penitus pers-
Ptolomeo, un pariente de Alejandro Magno, y a consecuencia dc pexcrint. C u m autem i a m recte periodos confeccrint,
aquella herida, estaba a punto de morir en medio del más grande oportet ipsi, nullo prae oculis exemplo proposito, i n
dolor; entonces Alejandro, que estaba velándolo (assidere), se
seribendo sponte l a t i n e gradaíim exerceantur.
quedó dormido. Se dice que le pareció ver en sueños que el dra-
gón que criaba su madre Olimpia,.le trnia en !a boca una pequeña P r i m u m ipsis breviter exponetur res quae illis erit
raíz (radícula), y que le decía ai mismo tiempo en qué lugar nacia uberius narranda. Deinde alumni quaerent adiuncta et
ésta, y que su virtud era tan grande que fácilmente devolvería la afíingent q u a e r e s i p s a p o s t u l a r e v i d e a t u r . Máxime a u -
salud a Ptolomeo. Alejandró se despertó (expergisci), contó el
tem curandum est ut narrationes hae sint a d m o d u m fá-
sueño a sus amigos, y envió gente a que buscase aquella raíz. Se
encontró, y se dice que quedó sano tanto Ptolomeo,.como mu- ciles atque notae, quae v e l mediocriter instructis, ver-
chos que estaban heridos de la misma clase de arma. borum. c o p i a m ac sententiarum suppeditent. H a s poterit
magister e x Sacris Litteris velex romana aut hispana
10. Esquines fué vencido por Dcmóstenes, y se retiró (ce-
seligere historia. C a v e n d u m est tamen ne alumni r e m
deré) de Atenas y se dirigió a Rodas; allí a ruegos de los de Rodas,
se dice que les leyó el magnífico discurso que había pronunciado propositam e x libro quodam interpreteníur, lía enim
contra Denióstenes. Después de su lectura, le pidieron que al día nihil ipsi proprio marte invenirent, fructusque harum
siguiente les leyese también el que habia pronunciado Dcmóste- exercitationum esset m a g n o opere deminutus.
nes en contra. E l lo leyó con una entonación (n. 42) llena de deli-
Nunc exempla nonnulla adiciemus, litterarum vero
cadeza y fuerza (suavissimus et maximus), y ante la admiración
de todos respondió: Cuánto más os admiraríais, si lo hubieseis magistri poterunt similia invenire atque etiam aiumnis
oído a él. suis accommodatiora.

11. E l centurión Petronio intentó hacer saltar (excidere) las _ Samaritani parábola exempli instar sic proponi
puertas de la ciudad, pero se vio acosado (opprimi) por la mu-
potest:
chedumbre de enemigos; entonces desconfió ya poder salir con
vida (desperare sibi), por haber recibido ya numerosas heiidas, y Un caminante es robado y apuñalado por unos ladrones. Por
dijo a los soldados que le habían seguido: I'uesto que ya no pue- allí pasan un sacerdote y después un doctor de la ley. Am.bos
do salvarme con vosotros, voy a mirar (prospicere) al menos por ven al herido, pero pasan de largo. En cambio un samaritano se
- 81 -

. acerca, le hace con vino y aceite las primeras curas de urgencia;


al frente dc un ejército adicto y aguerrido. César se cree perju-
después lo lleva a una posada, y encarga al dueño que lo cuide
dicado en sus derechos por los decretos de Pompeyo. E l Rubi-
bien, que los gastos corren a su cuenta. cón. Pompeyo huye con el Senado a Grecia. Son vencidos en Ita-
lia y España los pompeyanos. Farsaüa, Pompeyo huye a Egipto
Q u a m a l u m n i ¡ta p o t e r u n t i n t e r p r e t a r ! : (Diversa scrip- y es asesinado por su rey Ptolomeo.
tura efferuntur ea adiuncta verisim.ilia quae oportet ipsi sua
0, L a z a r ! resurrectlo.
sponte afíingant).
7. Mors Virlatl: \'iriato se alza en España contra la tiranía
P r o f i c i s c e n t c m quemdam Icrusalem, ut Deum i n templo cole- de Roma. Al frente de sus hombres vence repetidas veces a gran-
rct, latrones, cum comprchcndisscnt, cunctaque pecunia spoüa- des ejércitos romanos. El terror dc Roma. No pueden vencerlo
vissent, graviter vulneratum descruerunt. Qucm cum sacerdos, por las armas y acuden al soborno. Algunos soldados suyos ven»
i t c m q u c legis pcritus quidam vidissent, eadem enim via Icrusa- didos a los romanos, lo asesinan en su tienda mientras dormía.
lem asccndebant, longius progressi sunt, nec ci opem et salutem «Roma no paga traidores.»
tulenmt: quod paene Incredibile videtur, praesertim cum ipsi Dei
8. Sacríficium Isaac. ^
leges colere se et observare profiterentur. Illum etiam miserum
• paulo post Samaritanus homo cum conspc.xissct, existimans mi-
scrlcordiam el humaniiatem odio esse pracponendam, (nota autem 3. D E T R A N S I T I O N I B U S
sunt iudaeorum odia in samaritanos), ad eum. accessit, curatisquc
oleo et vino atque ligatis vulncribus, asino impositum ad caupo- 88. I n seribendo latine aliam legem seu normam
nem duxit, cui, pecunia data, curam hominis commisit. Si plus,
latinitatis diligenter servare o p u s e s t , illi s i m i l e m supra
Inquit, pecuniac impenderis, ego tibi solvam cum rediero.
expositae ( n . 8 4 ) : u te n i m i n p e r i o d o o r a t i o n e s connec-
1 . FIHus prodigus (parábola). (Ne legant alumni nevé ex tuntur, sic etiam periodi latini c o n i u n c t a e esse solent.
sancto Evangelio dcsumant; si opus sit, magister ipsis legat aut Quae duae leges latinitatis cardines iure esse dicuntur.
c.xponat.) T r a n s i t i o n e s igitur sunt eae particulae quibus perio-
2. M o i s é s raorte a filia r e g í s Acgyptl llberaíus. di c u m praecedentibus uniuntur. Dupiicis generis sunt:

3. Mors Caesaris: César, después dc la guerra civil, es en a l i a e simplices, c o n i u n c t i o n e s d i c t a e : atque, sed, igitur...;
Roma dictador perpetuo. Su generosidad y su gobierno acertado a l i a e oratoriae: age, quid? ecce...
son beneficiosos para la patria. Pero es odiado por los partida-
rios de la república. Son los cabecillas de la conjuración Bruto y NB. Transitiones rcquirunt, ut patet, eam sententiarum (idea)
Casio, los dos perdonados por César en la guerra civil. Entra Cé- unionem quae extrinsecus particulis sigm'ficatur. Immo transitio-
sar en el Senado, los conjurados, simulando que se acercan a pe- nes in dies apud recentiores minuuntur; intrínseca autem illa unió
dirle una gracia, le dan nmerté a puñaladas a los pies de la esta- deficere numquam potcst.
tua de Pompeyo. «Tu quoque, fili.»
Nunc breviter usitatlores transitiones exponemus,
4. loseph fratrcs mercatoribus aegyptiis vendunt quo faciiius a l u m n i a d m a n u m habeant, earumque vim
5. Belíum clvile: César y Pompeyo aspiran a la dictadura: rectius percipiam t a m i n legendo quam i n seribendo
Pompeyo en Roma, con el apoyo del Senado, César en las Gallas latine.
5
- 83 - - 8 4 •-

1. PARTICULAE COPULATIVAE. cum ex urbe Catilinam ciciebam... (paréntesis)... sed tum cum illum
?~ • exterminari volcbam (Cat. 3, 3).
Atque, ac: (vix diíferuut: atqíte fere semper iungitur vocalibus, 3. Sed tamen aequivalet locutioni hispanae sin embargo.
..ce consonis). / u í e r n : sententias distinguit, non opponit; hoc differt a supc-
' 1 . duas res símiles ita coniungunt, ut altera primam explicet riorc.
vel ei aliquid addat: Sed tamen alteríus partís pcrículiim Scrtoria-
1. Saepe in etumicratione adiütur postremo membro:
nae atque Hispaniensis, (Pomp. 10), de Scríorio eu España. Ab
est expuL^us Arioborzancs... immíncnt dúo reges... civitates autem
eodcm impcratore dasscm supcratam cssc atque dcprcssam (!d. 21).
omnes (Pomp. 12).
2. saepe aperit am-pIiOcationes: Atque ut inde oratio mea pro-
2. praeit sententiis interiectis (paréntesis), quae claritatis
fíciseatur (Pomp. 4), pracit narrationi. Atque ut omnes inteWgant aut dcterminationi.'i causa addüntur: Ipse (erat autem regius pas-
(Id. 10), dígrcssionem pracparat. tor) in concilium se pastorum rcccpií (Off. 3, O, 38).
3 . cum demonstrativis liic, ille novi aliquid adiungit iis quae Vero: vocabulo cuivis, praesertim pronominibus vim quam-
dicta sunt: Atque haec qua cclcritate gesta sint (Id. 34). Atque dam magnam confert: Ad scpuUuram corpus vitrici sui negat a me
illud in primis milü laelandum iure esse video (Id. 3). datum. Hoc vero nc P. quidem Clodius dixit unquam (Phii. 2, 17).
—Que: 1. iungit res quae ut unum considerandae sunt; maio- Ego vero fateor me fiis studiis esse deditum (Arcli. 12), tam-
rem quam atque unionem exprimit: Ad m.e causam rei publlcce bién yo.
perlculaque rerum suarum detulerunt (Pomp. 4). Coníuges libcros- etiam sententiis oppositis accedit, non ut oppositionem osten-
que (Cat. 3, 1). dat, sed ut voci alicui iucem afferat: Hosce ego fiomines exci-
2 . in enum.cratione saepe additur ultimae partí: urbem am- pio et secerno libenter... Cctcri vero... quo studio consentiunt.
plam, illustrem, claramque reddidit (Verr. 8\). (Cat. 4, 15.)
Et: unit etiam res diversas: At: oppositam sententiam significat magno animi ardore ad-
1 . Novi aliquid addit, quod interdum parum cum praeceden- mirantis aut indignantis:
tibus cohacret: Remi publicam...'urbem:.. restltutam videtis. Et si 1. usurpatur saepe cu.m aliquid aut obicitur aut refutatur: at
non manus iucundi suni ii dies quibus conservamur, quam illi qui- multi... sunt ímbccilles senes (Sen. 35) (obiectío). At id quidem
bus nascimiur, profecto... (Cat. 3, 12). non proprium sencctuíis est. (1. c.), (rcsponsio).
2 . Saepe adiungitur ci partícula quoniam: et quoniam aucto- 2. in exclamationibus admiratione plenis constituí senatores
ritas quoque in bellis adniinistrcndis... multum valet (Pomp. 43). qui omnia... pcrscriberent. At quos viros! (Sull. 42.)
3. Etiam interdum opposita iungit quo clarius diversitas
3. PARTICULAE ILLATIVAE.
appareat: Et quisquam dubibit (en estas circunstancias) quin iiuic
hoc tantum bellum'Jransmittcndum. sit? (Pomp. 42). Ergo, igitur: (non facile distinguuntur).
consecutionem significant argumentationis: Sit igitur, ludices,
2. PARTICULAE ADVERSATIVAS. sanctum apud vos, (Arcli. 19), en conclusión, así pues, pues. Est
igitur liumanitatis vcsírac magnum numerum civium a calamifatc
Sed: sententiam exprimit contrariam illi quae praecedit: pero prohíbere. (Pomp. 18.)
1 . usurpatur saepe in revocatione, hoc est, cum orator ampli- 1. saepe dicta propositionc aliqua, demonstrandi initium fa-
fícatione instituta desistit: Sed quid ego loginqua com^mcmoro? ciunt: Ego sic existimo in suWimo imipcratore quattuor fias res
(Pomp. 32). Sed de Lucullo dicam alio loco (Id. 10). incsse oportcre, scientiam... Quis igitur fioc homine scientior?
; • , 2 . Post incisum orationem iníerruptam instaurat: Na/;: tum. (Pomp. 28), pues bien.
85 -
— 8(5 —
'2. Orationem ctiam inciso quovis interceptam rcficiunt:
quoniam aucíorUas... mulium in imperio militari valet, certe... • c) sive causalls: Genus enim belli est eiuswiodi quod ánimos
vcstros excitare dcbeal; in quo (rrin co enim) agitar... (Pomp. 6.)
Quod igitur nomcm unquam clarius fuit? (Pomp. 43.)
A Pómpelo exempla sumantur: qui quo die pracpositus est ímpe-
Itaquc: non vcram sententiarum consecutionem includit, pro-
rator... (=nam is quo) (Pomp. 44).
x i m e accedit particulae quare.
1 . saepe adhibetur in narrando: ¡taque tantum victus cfficere
potuit, quantum incolumis nunquam est ausus optare. (Pomp. 25), C. PARTICULAE QUAE ENUMERATIONEM EFFICIUNT: ,• '
de modo que...
2. Factum adducit quo aliquid demonstratur: Nec sotaní si dúo s u n t m e m b r a :
Sicull, verum ctiam ceterac gentes Hennenscm Cercrcm máxime primum... deinde.—Primo... deinde—Primó... tum.—Primo...
colunt... ¡taque apud paires nostros. (Verr. 4, 109.) post. •
Quare, quam ob rem quaproptcr: (difficile est ca distingue- si tria sunt:
re: quare est multo usitatius). primum—deinde—tum. Primum—deinde—postea. Primum—
Non ad mentem, sed ad voluntatcm potius spectant. Cum ali- deinde—postremo.
quid longius demonstratum est, tum saepe his particulis signifi- si quattuor: '
catur quid consilii capiendum sit: por tanto, por consiguiente, pri.mum—tum—deinde—denique. Primum—deinde—praeterea
así pues: Quare si res eae quas gessimus... cupere dcbemus... —denique.
(Arch. 23; 18; 31. Pomp. 71.) .; ,

4. PARTICULAE CAUSALES.
4. D E F R U C T U E X V E R S I O N E P E R C I P I E N D O

Nam, enim: (non aperte difíerunt, nam saepius adhibetur).


1 . sententiam explicant aut verbum quod praecedit: Hoc
89. I n vertendis iegendisque aucíoribus, q u i liuma-
aditu laudis vitae meac rationes proíübuerunt. Nam cum antea...
nitatis c u r s u m pcragunt, síudio syntaseos n o n quidem
(Pomp. 1.) Fructum est amplissimum consecutus. Nam cum propter
dilationem comitiorum... {Pomp. 2.) reiecto, intermisso certe, latinitatis cognitionem atque
2. emm solet incisis anteire. Stilisticae perficiant oportet. Quare regulas Stillsticae
observent atque perdiscant, iisque i n vertendis senten-
5. PRONOMEN RELATIVUM VICES SAEPISSIME GERIT tiis d u c a n t u r , transitiones et v e r b o r u m ac sententiarum
TRANSITIONIS: n u m e r u m ordineinque u s u percipiant.
Deinde magna diligentia atque alacritate, fructus
a) sive copulativae aut adversativae: Quam multas i m i C g i -
e n i m m a g n i t u d o h u n c íabo.fcm compensabit, in memo-
nes... rcliquerunt! quas (ct eas) miliiproponens... (Arch. 14.) Tot
riam reducant verba latina vel singula vel coniuncta, e a
praetorcs in Sicilia fucrant... tot cupidi, tot improbi...; quorum (at
eorum) nemo sibi tam vehemens visas est... (Verr. 7.) praeseríim q u a e a n o s t r a consuetudine recedunt; quae
b) sive illativae: Quo mihi etiam iniignius videtur obtrecta- omnia nomine r e c e n t i o r i pfiraseolcgiam dixerunt. Q u i
tum esse... Gabinio. (Pom. 57) (=eo igitur). Quae si acerba... con- harum rerum cognitione fuerint destituti, v i x i n seri-
sérvate populi romani bcncfxiumi. (Mur. 00) (=:quarc). bendo aut dicendo latine proficient.
- 87 -
— 88 —

I V e r b o r u m c o p i a m ac sententiarum i n dies acquiront


No puedo escribir más-, me lo impide la premura del tiempo.
i profecto alumni, si p r i m u m cotidie e x libris vertendis Saluda de mi parte a nuestro amigo Marcos, que siempre fué
I . quasdam sententias sibi assumet magister aiumnis nro- tan atento para conmigo, y a César, de quien espero que guar-
dará para contigo todo género de atenciones.
ponendas atque e n u c l e a n d a s ; deinde, c u m sibi oporíu-
Procura conservarte bueno, y piensa que me preocupa más tu
num v i d e b l t u r , i l l i s s e n t e n t i i s conflaíam a s e s c r i p t i o n e m salud que la mia.
hispanam, ipsos iubebit i nlatinum s e r m o n e m convertere. Adiós. •

E x e m p l i I n s t a r h a n c p r o p o n i m u s , e x epístola q u a - 5. D E IMITANDÍS A U C T O R I B U S .

dam Ciceronis desumptam:


90. I n superioribus exercitationibus nullae fere
. , (Florilegio latino, v o l . III, carta I.) p a r t e s tribuuníur a l u m n o r u m i n v e n t i o n i atque ingenio;
eorum enim labor totus versaíur in aliorum cogitatis
Te quejas de que te escribo con menos frecuencia dc lo que
intcrnretandis. Magni autem referí i p s o s ¡am nunc in
debo. Y no te falta razón. Qué más quisiera yo que poderte enviar
más a menudo noticias de mi vida. Pero si sicm.pre estoy grande- i n v e n i e n d i s seníenfüs perfecícque e x p r i m e n d i s c x e r c e r i .
mente ocupado, cuando se acerca el tiempo de los exámenes, me Quod faciiius atque p e r f e c t i u s obíincbunt, s i C i c e r o n i s
apremia tanto el estudio, que me falta tiempo y humor, para cum- vestiglis ingrediantur, eurnque presse p r i m u m , liberius
plir con los más justos deberes dc la amistad. Pero he estado deinde imitentur.
poco ha en casa de tu amigo Antonio, y me he enterado que hoy
Itaque exponetur a d i m i t a n d u m is locus Ciceronis,
sale de Carrión para Madrid, y no quiero dejar pasar esta ocasión
qui magis idoneus iudicabitur; deinde propositam rem a
dc que te lleve esta carta.
Respecto a lo que dices que vas tal cual en tus estudios lite- magisíro h u i c e x e m p l o accommodatam, alumni imita-
ranos, y que te gustan poco,-porque te parecen ajenos de tu t i o n e exprimí a t q u e e n u c l e a r e conentur.
talento, no hay motivo alguno para que te preocupes. No hay en
eso falta alguna, a no ser que al mism.o tiempo que la afición EXEMPLUM CICERONIS. IMITATIO ALUMNI.
; hayas perdido también la voluntad y el tesón en aprender. Con-
viene que tengas un ánimo varonil, y piensa que has dc acon'.o- Car pacía delcctatar Cicero. Cur Cfiristum diligo eiusque
dartc a las exigencias de tu honor y dignidad. Qué gloria literaria vitam imitor.
/ no te tendrá reservada la fortuna, si con diligencias te entregas a
1. Quaercs a nobis, Gratti, 1. Quaeris a me cur Chris-
' un serio y constante trabajo. Aqui se te presenta una maginíica
cur tanto opere hoc homine de- tum tanto opere diligam eiusque
!' ocasión dc mostrar el agradecimiento que debes a nuestro padre,
lectemur. vitam studeam imitari.
que por tu porvenir ha sacrificado su hacienda y aun su vida,
'i Ahora, acabado ya por la edad y los achaques, con todo dereclio 2. Quia suppeditat nobis ubi 2. Q u i a p c r f u g i u m mihi
¡ . reclaina ú^, ti el fruto de tanto trabajo. et animus ex hoc forensi stre- praebet, ubi ct ab afílicta per-
! Asi que esperamos todos que no habrá molestia ni dificultad piíu reficiatur, et aures convi- ditaque vita recedam, et pec-
• alguna que pueda apartarte dc consagrarte por entero a tus cio defcssae conquiescant. catl vulnera curem eius amoris
estudios. mcdela.
- 89 -

3 . A n tu existimas aut sup- 3, An tu existimas aut rel-


petcrc nobis posse quod coti- eeré me posse libidinum illece-
die dicamus in tanta varietate bras, in tantis voluptatum inci-
rerum, nisi ánimos nostros doc- tamentis, nisi animum mcuni
trina excolamus, aut ferré áni- Christi exemplis corroborem,
mos tantam posse contcntio- rait sustincre me labores íole-
nem, nisi eos doctrina eadem ranter posse, nisi cotidie men-
relaxcmus? tem meam Crucis memoria
confirmcm?

4. Ego vero fateor me lüs


studiis esse deditum. Ccteros
4. Ego vero fateor me Chris-
ti vita dclectari. Ccteros pu-
deat, si qui ita se totos flagitiis
i
m
pudcat, si qui ita se litteris
abdiderunt, ut nifiil possint ex tradiderunt, ut nihil a Christo
iis ñeque ad communem adfer- nisi poenas scelerum ac suppli- m
re fructum ñeque in adspectum cia exspectare se posse arb'-
m
luccmque proferre; me autem
quid pudeat, qui tot annos ita
trentur; me autem quid pudert
qui eum ita colere exopto, ut m
vivo, iudices, ut ab nullius um- nullo me amore ac bcnevolentia
quam me tempore aut commo- satis posse, ob tanta beneficia
do aut otium meum abstraxerit, acccpta, gratiam referre ar-
aut voluntas avocarit, aut som- bitrer.
nus retardarit.

(Arch. G, 12.) i
C u m a l u m n i v i d e a n t u r i n i m i t a t i o n e hi'ac n o n m e d i o - m
c r i t e r e s s e v e r s a t i , varié s t i l o p i e n i o r e m efíiciant oratio- m
n e m l a t i n a m ; i n s e n t e n t i i s ' e x p r i m e n d i s toíos s e a d C i c e - m
ronis genus dicendi sapienter quidem accommodent.
#

#
é
#
é
é
#

#
B I B L I O T H E C A COMILLENSIS

Stilistica Latina
5 . Rguez. B r a s a , S. /.

También podría gustarte