Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
CEIDUNS
Centro de idiomas de la Universidad Nacional del Santa
II II
UNIDADII
marka “pueblo’”
Muchos conceptos que se pueden expresar, por ejemplo, en la lengua castellana a través de
muchas palabras, en quechua se expresa en una sola, constituida por varios sufijos que se
añaden a una raíz.
RAIZ VERBAL SUFIJO PALABRA CASTELLANO
Raíz +sufijo
mutsa- - ma-y
miku- - na
qillqa- - a
kaayi- - n
hampi- - nki
punu- - na
Por otra parte, los sustantivos y los adjetivos pueden expresar un significado sin la ayuda de un sufijo,
aunque, por la naturaleza de la lengua necesitan de afijos, por ejemplo:
mama - yuq
Nepeña - pita
pay - raykur
maki - wan
marka - man
qura hierba - m
pishqu - naw
paykuna - ku
siki - sapa
yaku - naw
nuna varón - ku
2
(ISHKAY SUFIJOS NOMINALES
)
SUFIJOS DE FLEXIÓN NOMINAL
1 Sufijos de persona.-En esta categoría flexiva de persona marca la persona del poseedor.
(huk)
Persona Uso de sufijos posesivos
1ra. Sg. (nuqapa) wayi-i ‘mi casa’
2da. Sg. (qamqa) wiayi-yki ‘tu casa'
3ra. Sg. (paypa) wayi-n ‘su casa*
1 Pl.lncl. (nuqantsikpa) wayi-ntsik ‘nuestra casa'
1 Pl.Excl. (nuqakunapa) wayi-i-kuna 'nuestra casa'
2da. PL. (qamkunapa) wayi-(y)ki-kuna ‘sus casas (de ustedes)’
3ra. PL. (paykunapa) wayi-n-kuna 'sus casas (de ellos)’
2 1. Sufijos de casos.-Los sufijos de caso tienen similar equivalencia a las conjunciones y/o
(ISHKAY)
preposiciones del castellano. Es así que, los sufijos casuales se relacionan a la frase nominal con
la frase verbal. La diferencia, a comparación de las conjunciones y/o preposiciones del castellano,
es que estos siempre van como sufijos, es decir, pegados a la raíz:
2.1 Acusativo(-TA).-Se utiliza como complemento directro ocuando algo va dirigido a alguien y
puede tomar el significado de:“a”, “al”.
2.2 Ilativo (-MAN).-Indica la dirección del movimiento de la acción verbal. Se puede traducir al
castellano como: “a”,”al”, ”hacia”.
2.3 Genitivo(-PA).-Este sufijo indica el poseedor ,es decir,que el objeto nombrado pertenece a
alguien o es parte de algo .Se puede traducir como: la frase posesiva equivale a la
preposición “de”,”del”,”de la”. Además de ser agentivo ,también indica acción continua que se
traduce como “por”, “a través de “, “mediante”.
2.4 Benefactivo(-PAQ ).-Este sufijo indica a la persona ,animal o cosa en cuyo provecho o
beneficio se realiza la acción del verbo. En castellano significa “para”.
2.5 Ablativo(-PIQ / -PITA).-Indica punto de origen,tanto en el espacio como en el tiempo.
dependiendo del contexto oracional se puede traducir en: “de”, “desde”. Ejemplos:
a. Sufijo -na (nominalizador).-Este sufijo forma nombres a partir de una raíz verbal. Es decir, el
sufijo -na produce nombres cuyo ; significado alude al objeto (instrumento) que realiza la
acción significada por la raíz verbal.
RURANA SHUTI GLOSARIO
Pitsa-y (‘barrer) pitsa-na “escoba”
1 El adjetivo es la palabra que expresa una característica o cualidad del sustantivo, indicando su
(huk)
calidad, sabor, tamaño o dimensión. A diferencia del castellano, el adjetivo en quechua no varía en
género, número ni caso.
SHUTI TUMATSIQKUNA ADJETIVOS QALLQASHQA
kay
taqay
huk
Allaapi
ni pillapis
Quñu
shumaq
qishyaq
Por esta cualidad se utiliza la misma palabra para el masculino, femenino, singular, plural, para
nominativos y acusativos. Como regla general en Quechua ,asimismo el adjetivo va antes
que el sustantivo.
¿imanawtan kaykayan?
Shuti: Fausto
Watan: 40
Nuqa chakra nuna kaa. 5 wamrakuna kapaman,llapankunam warmiyuq
quwayuq kayan.Allaapi kushim kaa.Kananmi hunaqnii,tsayraykur llapan
kastaakuna chaayamushqa wayiiman.Qishyaq warmiipis kushim kaykan.
Shuti: Luisa
Watan: 35
Nuqa kushi warmim kaa.Kanan quyam shumaq warmi wawaa yurirqun,tsaymi
allaapim kushi kaa.
Nuqapa shutiiqa Mañum. Taytaapa shutinpis Mañum, mamaapa Antum. Hatun paniipa
shutinqa Inicha, wawqiikunapa hukpa Anchi, hukkaqpa Shanti. Kananqa nuqakuna
Limachawmi taykaayaa. Limaqa hatun markam. Kay markaqa Perupa chawpinchawmi kaykan.
Huk mayum tsay markapa chawpinpa paasaykan, tsay mayupa shutinmi Rimac. Limapa
kuchunchawpis hatun qucham kaykan. Kay hatun quchachawqa atska atska challwakunam
kan. Limachawqa atska atska hatun shumaq wayikunam kan, atska aruykuna, atska
yachaywayikuna, atska atska runakuna, atska suwakuna, atska upyaqkunapis kanmi.
Llapan ichik markakunapitam Limaman uryay ashiq runakuna shamuyarqun. Nuqakunapis
taytamamaakunawan Ancashpita shamuyarquu. Kananqa nuqakuna Lincechawmi taakuyaa.
Nuqakunapa wayiiqa takshallam, ishkay pununayuqllam. Tsaychawmi nuqa mamaawan
taytaawan ishkay paniiwan, wawqiikunawan taraykaaya; awiluupis awilaapis nuqakunawanmi
taakuyan.
a) ¿Maypitataq Mañun?____________________________________________________
_____________________________________________________________________
Kaykuna
shutikuna
kayan,kay wanmi
parlayantsiq
nunakunapita,as
hmakunapita .
(8)laqatu (20)rachak
(9)kuniqu (21)illwa
Huk flechawan ashinki tapuyashuyaptiyki:
1
(huk) VOCABULARIOKUNA: ¿Imatan kaykunaqa? Yupaykunatam shutinkunachaw qillqanki.
Huk kaq
1. ¿Pikunataq kayan?
____________________________________________________________________
2. ¿Imatataq ruraykayan?
________________________________________________________________
(1)pishqu (13) wayi
(6)kuru (18)tipras
(8)laqatu (20)rachak
(9)kuniqu (21)illwa
1. ¿Pikunataq kayan?
____________________________________________________________________
2. ¿Imatataq ruraykayan?_____________________________________________________________
3. ¿Imakunataq imagenchaw rikanki?_______________________________________________
1
(huk) VOCABULARIOKUNA: ¿Imatan kaykunaqa? Alli nawitsarnin qasqiyta qillqariyallay:
___________________________________________________
____________________________________
5.
____________________________________
1.
2.
3.
4.
5.
6.
ALLI MIKUNA
Alli mikuna
1. Qura mikuykuna:
2. Aytsa mikuykuna:
3. Wayu mikuykuna:
4.
5.
3
(KIMA) Oraciunkunata nawitsanki,tsaymi huk circuluwan qillqanki.
1. Tiyuu kima warmi wamrakuna kapun.
2. Kima shumaq warmi wamrakuna Huarazchaw yuriyarqun.
3. Kima warmi wamra shamuyarqan.
4. Nuqa pullan mishki tantata mikurquu.
enfermedades en quechua.
2° Tú debes denunciar al señor.
3° ¿Cuántos días está enfermo?
E S P A Ñ O L Q U E C H U A
S I N G U L A R
1° ¿Tienes una abogado? Nuqa
2° ¿Ud. Dialogó con el juez? Qam
3° Él (ella) habló con el maestro. Pay
P L U R A L
1°I El mango es una gruta de Nuqantsik
exportación.
1°E Nosotros(as) hemos hablado de Nuqakuna
nuestrso rerechos.
3° El domingo se celebra el Día de la
Mujer.
URYANA: HUK LINEA TIEMPOPITA KAWAYNIKIPITA RURANAYKI.
¿IMUNANKIKU QUTSUYTA?
8
(PUWAQ)
VOCABULARIOKUNA:
1 RURANAKUNA SHUTIKUNA SHUTI HALUTSIKUNA SHUTI TUMATSIKUNA
chikiy allqa
apay
(qutsuy)
Ishkay
kuti
Ishkay
kuti
Ishkay
kuti
3
(KIMA) TAPUY: ¿IMATARAQ NIMANTSIQ QUTSUTA?
a. ¿Pitan huk nunata chikin?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
PARLANA I
ASHMAKUNATA KUYAPTIYKI QAM
RURANAYKI
Mikunan yakunwan 3
Huk wayi qirupita ruranayki,
kutim qunayki.
qupinwan churanayki
Matinkunata
Shumaq kaykananpaq
paqanayki
armanayki.
NAWITSANA N°01
PAPA TUQUSH RURAY
TAPUKUNA:
1. ¿Aykaqtaq papa tuqush pampaychaw kayarqan?
___________________________________________
___________________________________________
____________________________________________
____________________________________________________________________
________________________________________________
6. ¿Maychawtan pampayarqan?
________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
________________________________________________________________________
2 RIKAY-QILLQAY:
(ishkay)
QILLQAY-WIYAY N° 01
1. ¿Pitan hampimantsik?
QILLQAY-WIYAY N° 02
1. ¿Imanawtan llullukuna qishpiyarqan?
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
WIYAY N°03
6) Curar
a) hampiy b) yanapay c) taapay
7) Leer
a) yawiy b) kichay c) nawitsay
8) Saludar
a) churay b) napay c) inishiy
9) Enfermar
a) yarquy b) yatay c) qishiay
10)Caminar
WIYAY-QILLQAY N°
SHUTIYKI:
N° YUPANA:
1 A B C
2 A B C
3 A B C
4
Kuyakuq A B
taytaakunata: C Ubaldota Juna
Alcira
5 A B C
Millatapis llapan waylluyninwan,
6 A B C
yanapayninwanpis
7 A B alli warmi
C kanaapaq
8 A
yachatsiyamarqan. B C
9 A B C
10 A B C
WIYAY-QILLQAY N°
SHUTIYKI:
N° YUPANA:
1 A B C
2 A B C Turiikunata: Dean, Milagros Jhonnypis,
3 A B C llapan hunaqkunachaw, waylluyninwan
4 A B C yanapayninwanpiss nuqawan kayarqan.
5 A B C
6 A B C
7 A B C
8 A B C
9 A B C
10 A B C
Rurakuq
WIYAY-QILLQAY N°
SHUTIYKI:
WIYAY-QILLQAY N°
SHUTIYKI:
N° YUPANA:
1 A B C
2 A B C
3 A B C
4 A B C
5 A B C
6 A B C
7 A B C
8 A B C
9 A B C
10 A B C