Manual Práctico

El A, B, C de la agricultura orgánica
y harina de rocas



 N
U V W X Y U

R436 Restrepo Rivera, Jairo

Z [ \ ] ^ _ ` [ a a b c d e f [ g f c a h c b i j d e a k

l
X
a c d j a _ ` c h e a m n o a d c h p ` m g c ` q h p d r ` c a

W X s s t t
a ` _ a j a b f a u v w \ v x y z z {

U
y y q

ISBN: 978-99924-55-27-2
1. FERTILIZANTES ORGANICOS-MANUALES
2. RESIDUOS AGRICOLAS
3. RESIDUOS ANIMALES

     
  
  
 

              
   

         

            


     
                     ! "     
    


# $ % & ' $ ( ' ) % * % + ,


 
- . . /


0 1 1
$ $ ' * * % + , ) ' ' 2 3 % 4

     5   
      


1 1 1 1 1
6 4 7 2 3 $ ( * % , ' 2 8 ) % 9 7 : 2 ) ' 3 ) 2 4 2 3 ' & ( 2

5      ;  
   <   
   = 5  
  >

    
  
  
 

? % ( @ $ ( & ( * % + ,

  
B 
A 

    
  
  
 

1
# $ 3 ( ) (

    
 C  5 "      
 

0 1 1
7 % ) ) ' D $ ) 7 * * % + ,

    5    
!

E

 
   F      ;  
  
B

1 1 1
G 3 D $ 3 ( ) (

Composición gráfica en base a foto de UNAG - Matagalpa

H % $ ( : '

- . . .

   


6 & D $ ' 2 % + ,

    
I

             

            J   
           
   

          

 K 1 1 1 1 1 K 1
' $ L % * % ) ' 6 , M $ & ( * % + , N ' 2 ( & ' $ % * ( , 2 9 $ ' O @ $ % * 7 4 3 7 $ ( 2 3 ' , % 9 4 '

recibe apoyo financiero y técnico de las siguientes organizaciones

P K K Q R
6 N O

      

K 1 1 1 1 1 K 1 P K K Q
' $ L % * % ) ' 6 , M $ & ( * % + , N ' 2 ( & ' $ % * ( , 2 9 $ ' O @ $ % * 7 4 3 7 $ ( 2 3 ' , % 9 4 ' 6 N O

Reparto El Carmen. Costado oeste Parque El Carmen • Managua, Nicaragua

Apartado Postal A-136 • Pbx (505) 268-2302 • fax (505) 268-2144
                  S T T T             
 ‘ ’ “ ” ’ ‘ • ’ – — ˜ ™ š › — — œ  ‘ •  ˜ ž › Ÿ   ” ™   — ¡ ’ “ ” Ÿ ‘   — ‘ ¢ ’ ‘ £

“  ¢  “ ¡ ’ ‘ ” › ’ — ” ›  “ ¡ ˜  “ ” › ’ “ ž › Ÿ   ” ™    “ œ Ÿ “   — œ • ‘ ’ “

¤ • ’ ˜ — “    œ ž ’ “ ™ ‘ — “ – ™ ’ ‘ ’ ‘  ¢ — ž ”  ‘ ¢ —   — ‘ ›  ž ™ ¢ ’ ¥

’ ‘ ˜ — “ ¦ ˜ ” ™ œ — “  § — “ ’ ‘ ’ ˜ œ ’ ¢ ™ — ¢ ’ “ • “   • ˜ ” ™ – — “ ¡ ’ ‘ ˜  š ¦ “ £

¤ • ’ ¢  ¢ ’ œ  ¨ ™ œ ™ ¥  › ˜ — “ › ’   • › “ — “ ˜ —    ˜ ’ “ ¢ ’ ¤ • ’ ¢ ™ “ ž — ‘ ’ ‘

al interior de sus propiedades, predios, parcelas, fincas o en

˜  “   — œ • ‘ ™ ¢  ¢ ’ “ › • ›  ˜ ’ “ ¢ — ‘ ¢ ’ ©  š ™ ”  ‘ ª « “ ”  “ ” › ’ “ ž › Ÿ   ” ™    “

“ — ‘ ¬ ­ — “ ®

bonos orgánicos fermentados aeróbicos tipo bo £

   “ © ™ ¡ ˜  ž › ’

iofertilizantes a base de mierda ž  ›    ™ ¯ ‘ ¢ ’ °

¢ ’ –     ± ˜ — “ ²  ˜ ¢ — “ œ ™ ‘ ’ ›  ˜ ’ “ ª ³ — œ — ™ ‘ ‘ — –    ™ ¯ ‘ ¡ ’ ‘ ˜ — “

” › ’ “ ” ’ œ  “ ™ ‘   — › ž — ›  œ — “ ˜  • ” ™ ˜ ™ ¥    ™ ¯ ‘ ¢ ’ ˜  ©  › ™ ‘  ¢ ’ › —    “ ¡

como otra práctica fundamental para la regeneración mine £

›  ˜ ¢ ’ ˜ — “ “ • ’ ˜ — “   • ˜ ” ™ –  ¢ — “ ¤ • ’ “ ’ ’ ‘   • ’ ‘ ” ›  ‘    ‘ “  ¢ — “ ª

 ‘ ” — ˜  ž › ’ “ ’ ‘ ”    ™ ¯ ‘   — œ — ˜  ¢ ’ “   › ™ ž   ™ ¯ ‘ ¢ ’    ¢  • ‘ 

de las cuatro prácticas se tratan de forma separada, con el

objetivo de facilitar didácticamente su abordaje, principal £

œ ’ ‘ ” ’ ž — › ž  › ” ’ ¢ ’ ˜ — “ ž › — œ — ” — › ’ “ ±    œ ž ’ “ ™ ‘ — “ ¤ • ’ – ™ ’ ‘ ’ ‘

desarrollando estas actividades en los diferentes tipos de

capacitaciones en el medio rural de toda América Latina.
³ — ‘ ˜  ž • š ˜ ™      ™ ¯ ‘ ¢ ’ ’ “ ” ’ œ  ” ’ › ™  ˜ ‘ — ž › ’ ” ’ ‘ ¢ ’ œ — “ ¢ ’ “ £

conocer la importancia fundamental que tiene para la agri £

cultura orgánica la existencia de otras prácticas o técnicas,

de impacto sistémico, que se vienen desarrollando en el
medio rural, como son : los abonos verdes; la diversifica £

  ™ ¯ ‘ ¢ ’   • ˜ ” ™ – — “ µ ˜  ž ’ › œ    • ˜ ” • ›  µ ˜ — “ “ ™ “ ” ’ œ  “  ¶ › — “ ™ ˜ – — £

| } ~  €   ‚ ƒ } „ „ … † ‡ ˆ ‰ } Š ‰ † „ ‹ † … Œ  ‡ ˆ „ Ž  „ † ‡  „ ‚ ƒ † ‹ ˆ „ 
ž  “ ” — › ™ ˜ ’ “ µ ˜ — “   • ˜ ” ™ – — “ ž ’ › ’ ‘ ‘ ’ “ ’ ‘  “ —   ™ —   — ‘   — š ’ › ” • ›  “

permanentes; el huerto familiar y las plantas medicinales;

la rotación sistematizada de cultivos; la diversificación pe £

  •  › ™  – ™ ‘   • ˜  ¢   ˜  ™ ‘ ¢ ’ ž ’ ‘ ¢ ’ ‘   ™  ¢ ’ ™ ‘ “ • œ — “ ’ ¨ ” ’ › ‘ — “ ±

a la producción de forraje o biomasa local; las obras bási £

   “ ž  ›  ˜  › ’   • ž ’ ›    ™ ¯ ‘ ±   — ‘ “ ’ › –    ™ ¯ ‘ ¢ ’ ˜ — “ “ • ’ ˜ — “ ¡ ˜  “

 š — ‘ ’ ›  “ ¡ ˜  ˜ — œ š › ™   • ˜ ” • ›  µ ˜  œ  ” ’ › ™  — › ¶ Ÿ ‘ ™    ± ˜  œ ™   › — £

š ™ — ˜ — ¶ ·  ¢ ’ ˜ “ • ’ ˜ — µ ’ ˜ › ’ “    ” ’ ¡ ˜  œ • ˜ ” ™ ž ˜ ™      ™ ¯ ‘ ¡ ’ ˜ œ ’ ¸ — ›  £

œ ™ ’ ‘ ” — ± ˜  › ’ ž › — ¢ •     ™ ¯ ‘ ¢ ’ “ ’ œ ™ ˜ ˜  “ ’ ‘ ˜  “ œ  ‘ — “ ¢ ’ ˜ — “

   œ ž ’ “ ™ ‘ — “ µ ’ ‘ ” › ’ — ” ›  “ ž › Ÿ   ” ™    “ ¤ • ’ ’ ¨ ™ “ ” ’ ‘ ± ¤ • ’ ¢ ’ ¸  £

œ — “ ¢ ’ œ ’ ‘   ™ — ‘  › ž  ›  ‘ — ž ’ › ¢ ’ › ’ ˜ — š ¸ ’ ” ™ – — ™ ‘ ™   ™  ˜ ¢ ’ ’ “ ” ’

˜ ™ š › — — œ  ‘ •  ˜ ¡ ’ ˜   •  ˜ ’ “ › ’   — ž ™ ˜  › ± “ ™ “ ” ’ œ  ” ™ ¥  ›  ˜ ¶ • ‘  “

’ ¨ ž ’ › ™ ’ ‘   ™  “ ª

™ ‘  ˜ œ ’ ‘ ” ’ ¡   — ‘ ˜  ¢ ™ – • ˜ ¶    ™ ¯ ‘ ¢ ’ ˜ ® ¡ ° ¡ ² ¢ ’ ˜   ¶ › ™   • ˜ £

” • ›  — › ¶ Ÿ ‘ ™    ± ’ ˜ ” ’ œ  ¢ ’ ˜  › ’ œ ™ ‘ ’ ›  ˜ ™ ¥    ™ ¯ ‘ ¢ ’ ˜ — “ “ • ’ £

˜ — “   — ‘ ©  › ™ ‘  ¢ ’ › —    “ ¡ ™ ‘   — › ž — ›  ¢ — ’ ‘ ’ “ ”  ž • š ˜ ™      ™ ¯ ‘ ’ ‘

’ ˜ º »    ž · ” • ˜ — ¡ ’ ‘ ‘ ™ ‘ ¶ ¦ ‘ œ — œ ’ ‘ ” — ž › ’ ” ’ ‘ ¢ ’ œ — “ ‘ ’ ¶  › —

empañar la importancia de los infinitos conocimientos que

˜ — “ ž • ’ š ˜ — “ ±   — œ • ‘ ™ ¢  ¢ ’ “ ” ›  ¢ ™   ™ — ‘  ˜ ’ “ ‘ — “ ©  ‘  ž — › ”  ¢ —

± ©  ‘   — ‘ “ ’ › –  ¢ —  ˜ — ˜  › ¶ — ¢ ’ ˜  © ™ “ ” — › ™  ¢ ’ ˜   ¶ › ™   • ˜ ” • £

›  ¡ ž  ›  “  ˜ ™ ›  ¢ ’ ˜  ‘ ” ’ ¢ ’ ˜ ’ ‘ ¶  § — ¡ ˜  œ ’ ‘ ” ™ ›  ¡ ˜  ” ›  ™   ™ ¯ ‘ ±

el genocidio a que fueron sometidos por el paquete de la

revolución verde, en manos de mafias industriales de in £

sumos y comerciantes, centros internacionales, profesores,

académicos, investigadores, extensionistas y otras fuentes
œ ’ ›   ’ ‘  › ™  “ ¢ ’ ˜ “ ’   ” — ›  ¶ › — ž ’   •  › ™ — ’ ‘ ’ ˜ œ • ‘ ¢ — ª

Nuestro principal interés es dominar el contexto de la

tecnología y poder rediseñarla en función de las realidades,
œ — œ ’ ‘ ” — “ ± ‘ ’   ’ “ ™ ¢  ¢ ’ “ ’ ‘ ˜     “  ¢ ’ ˜  ¶ › ™   • ˜ ” — ›   — ‘ ˜ — “

’ ˜ ’ œ ’ ‘ ” — “ ž › — ž ™ — “ ¢ ’ “ • ’ ‘ ” — › ‘ — ª
N
— ’ “ ” Ÿ ‘ › ’ “ ’ › –  ¢ — “ ˜ — “ ¢ ’ £

› ’   © — “ ¢ ’ ’ “ ”  ž • š ˜ ™      ™ ¯ ‘ ¡

”  œ ž —   — ‘ ™ ‘ ¶ • ‘  ˜ ’ ± ¡ ¢ ™ “ £

ž • ’ “ ”  ’ ‘  › ” ·   • ˜ — “ —   ¯ ¢ ™ ¶ — “ ž ’ ‘  £

˜ ’ “ ˜  ž › — ” ’ ¶ ’ ‘ ª ¼ • ™ ’ ‘ ’ “ ˜  › ’ ž › — ¢ • ¥ £

   ‘ ’ ‘ ” — ¢ — — ’ ‘ ž  › ” ’ ¡ “ ™ ‘  ˜ ” ’ ›  › ˜  ¡

“ ’ › Ÿ ‘ ’ “ ” ™ œ • ˜  ¢ — “ ± ‘ —    “ ” ™ ¶  ¢ — “

  — ‘ ž ’ ‘  “ ¢ ’ œ • ˜ ”  “ — ž › ™ –    ™ ¯ ‘ ¢ ’

˜  ˜ ™ š ’ › ”  ¢ ª

« “ ”  › ’ ž › — ¢ •     ™ ¯ ‘ ‘ — ’ “ ” Ÿ “ • ¸ ’ ” 

a ninguna condición de fuente y/o

’ ‘ – · — ¢ ’ • ‘ — — œ Ÿ “ ’ ¸ ’ œ ž ˜  › ’ “  ˜

 • ” — › ª « “ œ Ÿ “ ¡ ’ “ ” Ÿ ž ’ › œ ™ ” ™ ¢ — “ •

 ˜ œ    ’ ‘  œ ™ ’ ‘ ” — ’ ‘   •  ˜ ¤ • ™ ’ › “ ™ “ £

tema informático, su transmisión,

en cualquier forma o medio, ya sea
electrónico, mecánico, fotocopia,
› ’ ¶ ™ “ ” › — • — ” › — “ œ ’ ¢ ™ — “ ‘ —   — ‘   ’ š ™ £

¢ — “ ¡ ™ ‘   ˜ • ± ’ ‘ ¢ — ˜ — “ ’ ¨ ” ›  ” ’ › › ’ “ ” › ’ “ ª

³ — › ¢ ™  ˜ œ ’ ‘ ” ’ ¡

« ˜  • ” — ›
 Î Ï Ð Ñ Ò Ó

› ’ “ ’ ‘ ”    ™ ¯ ‘ ¾

Nota del autor 7

º ‘ ” › — ¢ •     ™ ¯ ‘ ¿ ¿

² À Á Â Ã Ä Å Æ Ç

Los abonos orgánicos fermentados 15

È

‘ ’ ¨ — “ É ¿

² À Á Â Ã Ä Å Æ Ç Ç

Biofertilizantes preparados y fermentados

 š  “ ’ ¢ ’ œ ™ ’ › ¢  ¢ ’ –     Ê ¿

Anexos 147

² À Á Â Ã Ä Å Æ Ç Ç Ç

Caldos minerales 179

È

‘ ’ ¨ — “ Ë Ë Ì

² À Á Â Ã Ä Å Æ Ç Í

La harina de rocas 229

È

‘ ’ ¨ — “ Ë ¾ ¿
 ½

— “ ” ’   ‘ ¯   ›  ”  “   — ‘ ” ’ œ ž — › Ÿ ‘ ’ — “ — “ ” ’ ‘ ”  › — ‘  ›  “ • ž ’ ›  › ˜  © ’ › ’ ‘   ™  ¢ ’ ˜     ” •  ˜   › ™ “ ™ “ ¢ ’

el falso o dudoso privilegio de tener un ˜   ¶ › ™   • ˜ ” • ›    — ‘ – ’ ‘   ™ — ‘  ˜ ¡ ©  ± ¤ • ’ ™ œ ž › ™ œ ™ › • ‘

ž  ž ’ ˜ ¦ ‘ ™   — ± “ ™ ‘ ž › ’   ’ ¢ ’ ‘ ” ’ “ ’ ‘ ’ ˜ ¢ ’ “  £ ‘ • ’ – — ž  ›  ¢ ™ ¶ œ  ¡ • ‘  ‘ • ’ –  – ™ “ ™ ¯ ‘ ¡ • ‘ ‘ • ’ – —

› › — ˜ ˜ — ¢ ’ ˜   ¶ › ™   • ˜ ” • ›  ™ ‘ ¢ • “ ” › ™  ˜ ž  ›  ’ ˜ ˜ — ¶ › — ¢ ’ ˜   — œ ž — › ”  œ ™ ’ ‘ ” — ¡ ž • ’ “ ’ “ ™ ‘   — ‘   ’ š ™ š ˜ ’ • ‘  “ — ˜ • £

š ™ ’ ‘ ’ “ ”  › © • œ  ‘ — µ “ ™ ‘ ’ œ š  › ¶ — ¡ ˜ — “ œ ™ “ œ — “ “ — ‘ ˜ 

ción radical y permanente sin una transformación

’ “ ž ’   ™ ’ ¤ • ’ œ Ÿ “ ©  ¢ ’ “  › › — ˜ ˜  ¢ — ’ ˜ ž — ¢ ’ › ¢ ’   — œ ’ £  ˜ ™ ‘ ” ’ › ™ — › ¢ ’ ˜ ž › — ž ™ — “ ’ › © • œ  ‘ — ª

” ’ › • ‘ “ • ™   ™ ¢ ™ —   — ˜ ’   ” ™ – — ± ¢ ’ ¢ ’ “ ” › • ™ › ” — ¢  ˜  – ™ ¢  ­  ’ “ ž ’ ›  ‘ ¥  ’ “ ” Ÿ ’ ‘    ¢  Ô « Õ ¡ ‘ — ’ “ ” Ÿ ’ ‘ ˜ 

’ ‘ ˜  ” ™ ’ › ›   ž  › ” ™ › ¢ ’ ˜ ™ ‘ – ’ ‘ ” — ¡ ˜  ž › — ¢ •     ™ ¯ ‘ ± “ —   ™ ’ ¢  ¢ ¡ ‘ ™ ’ ‘ ˜ — “ “ ™ “ ” ’ œ  “ —   › ’ ¢ — “ › ’ ˜ ™ ¶ ™ — “ — “ ª

aplicación de tecnología (máquinas, venenos, fer £

En esta nueva forma de pensar y de actuar, lo más

tilizante, etc) inadecuada y de origen bélico en los
Ö × Ø Ù Ú Û Ü Ý Û Þ ß Ü Ý Ù à Þ á Þ â Þ Ú Þ ã ä å æ Ü Ý Û Ù × ç â × Þ è Ù Ú é Þ ã

å Ú Þ å Ö × Ö Þ Ý Û Ù ã Ö Ý Þ Ü ã ß × Ù Ý Ù ã ê Û Ö å Ù ë Þ ã ì Ö ì Ü Ý Û Ö â × Ù ß ã Ù

’   — “ ™ “ ” ’ œ  “  ¶ ›  › ™ — “ ª

Ö Ý × Þ à Ö Ü Û Ù í â Ö Ý Ù î æ Þ à Þ á Þ â Þ Ú ã Ü Ü Ú × Ù Ý ê Ü ë ã Ü á Ö Ù à Ö ï

˜  – ™ “ ”  ¢ ’ ’ “ ”  “ ™ ” •    ™ ¯ ‘ ¡ ’ “ ’ ¨ ” › ’ œ  ¢  œ ’ ‘ ” ’

™ œ ž — › ”  ‘ ” ’   — œ ž › ’ ‘ ¢ ’ › ˜  “ ›  ·   ’ “ ¢ ’ ˜    › ™ “ ™ “ ¶ ˜ — £

versidad, el enfoque dinámico, sistémico, funcional

ß à Þ å Ù × Ø ã Þ × Þ Ý Û Ü Ú Ö Þ à Ü à à Þ Û Ù à Ù Þ ã æ Ý Ö ð Þ Ú â Ù ë à Ù Ý à Þ

š  ˜ ’ ‘ ¤ • ’ “ ’ ’ ‘   • ’ ‘ ” ›  ’ ˜    ” •  ˜ ž  ›  ¢ ™ ¶ œ  ¢ ’ ˜ 

fracasada revolución verde, para desarrollar estra

Ú Þ Ý Ü ñ å Ü ã Ù × ê â Û Ö å Ù ë ã Ü ã Ö á Þ Ú Û Ü à ë ã Ù å Ù ã Þ å Û Ö ð Ù ë ã Ü Þ × Ù ï

tegias y acciones efectivas para cambiar o reorien

å Ö ò Ý ë ã Ü â Ü á Ö à æ Ú ê Ü ë ã Ù Ö Ý Û æ Ö Û Ö ð Ù ë ã Ü å Ú Þ Ü Û Ö ð Ö à Ü à ë ã Ù ó Þ ï

”  › ˜  ¢ ’    ¢ ’ ‘   ™  ¢ ’ ˜  œ  ± — › ·  ¢ ’ ˜ — “    ” •  ˜ ’ “

terogéneo, la coexistencia, el proceso, lo sagrado, la

enfoques. Decadencia concentrada principalmente
Ö Ý Û Þ Ú Ý Ü ã Ö à Ü à Þ â Ø Ö Ú Ö Û æ Ü ã ë ã Ù Û Ú Ü à Ö å Ö Ù Ý Ü ã ë ã Ù Ü Ý å Þ â Û Ú Ü ã ë

ã Ü â Ö × á Ö Ù â Ö â ë ã Ü à æ Ú Ü á Ö ã Ö à Ü à ë Þ ã å Ù Ý Ù å Ö × Ö Þ Ý Û Ù æ Ý Ö ï

’ ‘ ˜  “ ž — ˜ · ” ™    “ ¢ ’ œ  ‘ ™ ž • ˜    ™ ¯ ‘ ±   — › › • ž   ™ ¯ ‘ ’ “ ”  £

tal, manoseo anti-ético de la tecnología y ceguera versal, la confianza, lo multicíclico y la armonía

científica, fundamentada en la visión de un mundo
â Ü ì Ú Ü à Ü à Þ ã Ü å Ù Ý ð Ö ð Þ Ý å Ö Ü à Þ æ Ý â Þ Ú ó æ × Ü Ý Ù Þ Ý Ø Ü ñ

mecanicista y reducido en la forma de observar y y no de conflicto y destrucción con las demás ex

ï

presiones sinfónicas de vida descubiertas, por des

ï

¢ ’ ” ’ › œ ™ ‘  › ˜  ¢ ’ “ ” › •     ™ ¯ ‘ ¢ ’ ˜  – ™ ¢  ¢ ’ œ •   ©  “ ’ “ £

å æ á Ú Ö Ú ß Ý æ Ý å Ü à Þ â å æ á Ö Þ Ú Û Ü â Þ Ý Þ â Û Þ Ø ã Ü Ý Þ Û Ü ô

ž ’   ™ ’ “ ª

| } ~  €   ‚ ƒ } „ „ … † ‡ ˆ ‰ } Š ‰ † „ ‹ † … Œ  ‡ ˆ „ Ž  „ † ‡  „ ‚ ƒ † ‹ ˆ „ 
 ésta encaje con sus ideas y deseos concebidos an
÷ ø

À ù ú û ü ü À û ý Ä þ À ü û ÿ ÿ û ü û Å À ú Æ þ û ý
û ý Ä þ À

Ã Æ Ã À Å ú ÿ À ÿ ú þ ÿ ú  ú ý ú  Å û
û ý Å À û  Á ü û ý ú  þ ÿ û Ä þ Æ ü 
           & '          (         )          " 

ÿ û þ Ä þ ú  û ü ý À Å  Ä þ ÿ À  û þ Ã À ÿ Æ û þ û Å Æ þ Ä þ Ã Æ

                                          

þ Æ û þ Å À ý Á À ü Ã û ý À ú ý Å À ÿ À ý  

un sistema de fe ( A. Watts ), pues la fe es una aper 

Por otro lado, acceder a “nuevas” formas de             "               "      (       

hacer una agricultura diferente, también equivale la que fuera; careciendo de concepciones previas,
 ¤ • ’ ˜  “ • ‘ ™ – ’ › “ ™ ¢  ¢ ’ “ ¢ ’ “ ž ™ ’ › ” ’ ‘ ¢ ’ ˜ ’ ‘ ¶  § — “ —

la fe implica una “zambullida en lo desconocido”;

“ • ’ § — œ ’    ‘ ™   ™ “ ”  ± › ’ ¢ •   ™ ¢ — ’ ‘ ¤ • ’ ’ “ ” Ÿ ‘ “ • £
                    *   !                 

œ ’ › ¶ ™ ¢  “ ± – ™ – ’ ‘ ©  š ™ ” •  ˜ œ ’ ‘ ” ’ ¡ “  ˜ ™ › ¢ ’ ˜   ‘ “ ™ ’ £

predeterminada para actuar. Las creencias se afe 

¢  ¢   — ‘ “ • œ ™ “ ”  ± ¢ ’ ˜     – ’ › ‘  ¢ ’ ˜  “ ™ ˜ • “ ™ — ‘ ’ “

rran, pero la fe es un dejarse llevar. En este senti 

mercantilistas en que se encuentran, es el desafío              ( + , - . . / + , 0 1 2 3 4 5 . / . 6 7 1 , + 5 . . / 3 .

(aunque como el propio Platón añade en su famo £

6 , 7 1 . 6 3 . 8 , 2 , 5 1 9 : , ; 4 . 7 < 6 = 4 9 , . 6 / 4 1 6 3 . 2 1 < 2 + ,

“ — œ ™ ” — ¢ ’ ˜     – ’ › ‘  ¤ • ™ ’ ‘ ™ ‘ ” ’ ‘ ” ’ ’ ¨ ž ˜ ™    › ¤ • ’

/ , > 1 5 4 2 ? , , 6 3 1 9 4 , @ + , 7 1 . 6 7 1 , : < 5 . 2 6 , &

afuera existe la luz a quienes sólo conocen la ca £

'                  )           %         

– ’ › ‘  “ ’ › Ÿ ” — œ  ¢ — ž — › ˜ —   — — ž — › ’ œ š • “ ” ’ › — ª

con el pensamiento científico fue introducido en

Ü å Ù Ý â Û Ú æ å å Ö ò Ý à Þ æ Ý Ý æ Þ ð Ù Ø Ü Ú Ü à Ö ì × Ü à Þ Ý Û Ú Ù

1962 por Thomas Kuhn. Para este historiador de la



à Þ ã Ü Ü ì Ú Ö å æ ã Û æ Ú Ü Þ  Ö ì Þ æ Ý Ü Ý æ Þ ð Ü Ø Þ Ú å Þ Ø å Ö ò Ý à Þ

       (         )         )                 

ã Ü Ú Þ Ü ã Ö à Ü à ë æ Ý Ý æ Þ ð Ù Ö à Ö Ù × Ü ë æ Ý Ü Ý æ Þ ð Ü ð Ö â Ö ò Ý à Þ

   !                   )  #               

la formación del universo (cosmogonía), también      "     )        & A        !             )

significa acarrear con los nuevos postulados de la ma científico debe ser susceptible de modificacio 

ð Ö à Ü Ø Ú ç å Û Ö å Ü à Þ ã Ù â å Ü × Ø Þ â Ö Ý Ù â ë å Ù × Ø ã Þ × Þ Ý Û Ü à Ù â

nes, refutaciones, o convalidaciones, sin embargo,

con nuevas informaciones y nuevos modelos de ob
ï

cuando una teoría funciona de manera eficiente por

servación de los fenómenos naturales de una forma         (      "        B      C ( !    $     $

flexible, sin negarles la dinámica que los rige.                      D          "         

“Un paradigma es un conjunto de teorías, valo 

de fenómenos lo restringe y pre-programa. Con 

res, construcciones, formas de modelos y técnicas vertida en un marco de referencia implícito para la
                                      

mayoría, se transforma en el modo “natural” de ver

cuyos supuestos no funcionan como hipótesis, sino y obrar, en la forma “razonable” de pensar un fe 

como creencias estratificadas. La creencia es la in 

 %     & E          (                       

           !     "          !            # 
                  )  !            B       

que fuera. De esto se deduce que un creyente sólo natural del universo”. Obra como un juego de an 

     $           "                  %    !  

   F     (     G H      I    &

õ „  ‰ „ } ö † Œ ˆ Š ‡ ˆ ‹
 Vivimos en una época de conflicto de paradigmas, g
­  – ™ “ ™ ¯ ‘ ¢ ’   — ‘ ¤ • ™ “ ”  ±   — ‘ ” › — ˜ ¢ ’ ˜  ‘  ” • ›  ˜ ’ £

en donde se proponen paradigmas renovadores fren J

¥    — œ — • ‘ œ ’    ‘ ™ “ œ — ¢ ’ “ — œ ’ ” ™ œ ™ ’ ‘ ” —   › ’  ¢ —

por la ciencia cartesiana, donde el falso desarro

K L M N K O N P Q R P M S K T U V N P W P L M X O L S S V L Y M P Z T O L [ [ T N

S L P L S \ M P L ] ^ \ N O M [ T N S L P _ ` \ ^ M O M Z T U Q M Z L \ M S V L Y M

˜ ˜ — ©  ™ ‘ ” ’ › › • œ ž ™ ¢ — ’ ˜ ž › —   ’ “ —   ·   ˜ ™   — ¡ € “ • “ ” ™ ” • £

conciencia de agricultura debe combinar diferentes yéndolo” por una carrera lineal.
enfoques en un equilibrio dinámico, que implique un • Una visión o la falsa idea de que en la evolución
modelo dúctil de reflexión y pensamiento holístico. ¢ ’ ˜  “ ’ “ ž ’   ™ ’ “ “ ¯ ˜ — “ — š › ’ – ™ – ’ ‘ ˜  “ œ Ÿ “  ž ”  “ ±

­  ž › — ž • ’ “ ”  ž  ›    — ‘ “ ” › • ™ › • ‘   ¶ › ™   • ˜ ” • ›  ¢ ™ £ ˜ — “ œ Ÿ “  ž ” — “ ¢ ’ ‘ ” › — ¢ ’    ¢  ’ “ ž ’   ™ ’ ± ¤ • ’ ˜ 

ferente consiste en proponernos la construcción – ™ ¢  ’ “ • ‘  ˜ •   ©    ™ ’ ¶    — ‘ ” ›  ’ ˜ ’ ‘ ” — › ‘ — ± ˜ — “

¢ ’ • ‘ ‘ • ’ – — ž  ›  ¢ ™ ¶ œ  ¡ ’ ˜   •  ˜ ž • ’ ¢ ’   — ‘ “ ™ “ ” ™ › ¡ ¢ ’ œ Ÿ “ µ — ˜ – ™ ¢ Ÿ ‘ ¢ — “ ’ ¤ • ’ ˜ — ¤ • ’ ¶ • ·  ˜  ‘  ” • ›  ˜ ’ £

’ ‘ ” › ’ — ” › — “   — ‘   ’ ž ” — “ ¡ ’ ‘ ‘ — ž  “  ›  ” ’ ‘ ’ › œ Ÿ “ —

za es la coexistencia pacífica, la cooperación y

’ ‘  š  ‘ ¢ — ‘  › ¬ ‘ — ˜    — œ ž ’ ” ™   ™ ¯ ‘ ©  “ ”  ˜  œ • ’ › ” ’ ª

• La visión del universo como si fuese un sistema g

­  – ™ “ ™ ¯ ‘ ¢ ’ ˜  “ • š — › ¢ ™ ‘    ™ ¯ ‘ ¢ ’ ˜ ¢ ’ “  › › — ˜ ˜ — © • £

œ ’   Ÿ ‘ ™   —   — œ ž • ’ “ ” — ¢ ’ ž ™ ’ ¥  “ “ • ’ ˜ ”  “ —   ™   ˜ — “ œ  ‘ — ž — › ’ ˜ ¢ ’ “  › › — ˜ ˜ — ” ’   ‘ — ˜ ¯ ¶ ™   — ± ˜  “ • š — › £

 ™ “ ˜  ¢ — “ ª ¢ ™ ‘    ™ ¯ ‘ ¢ ’ ˜   › ’   ™ œ ™ ’ ‘ ” — ž ’ › “ — ‘  ˜ ž — › ’ ˜   › ’   ™ £

M Y T P T c S Z L \ [ V L O ^ N d V Q M S N e \ N P M S T Q M \ L P e \ M P

œ ™ ’ ‘ ” — ’   — ‘ ¯ œ ™   — ª
a b

^ \ M S K M P e L \ P V L \ N W \ N P Z L Q R P N O U M S T P Q N P Y T Y N P f

­  – ™ “ ™ ¯ ‘ ¢ ’ ’ “ ž ’   ™ ’ “ • ž › ’ œ     ž  ¥ ¢ ’ ’ ˜ ™ œ ™ ‘  ›
g

como si fuesen simplificadas máquinas de pro J

± ‘ ’ ¶  ›  ˜  “ ¢ ’ œ Ÿ “ ž  ›  “ • ’ ¨ ™ “ ” ’ ‘   ™  ª

ducción, transformación y reciclaje de alimentos. • La visión de simplificar lo complejo con las

g
­  – ™ “ ™ ¯ ‘ ¢ ’ ˜  – ™ ¢  ’   — “ —   ™  ˜   — œ — “ ™ ’ “ ” • – ™ ’ “ ’

relaciones lineales de causa y efecto inexis 

de manera forzada en una constante lucha com

‚ ƒ „ ‚ ƒ … †

ž ’ ” ™ ” ™ –  ž — › ˜  ” ’ › › ™ ” — › ™  ˜ ™ ¢  ¢ ¡ ˜ — “  ˜ ™ œ ’ ‘ ” — “ ± ˜ 

Este nuevo paradigma también consiste en

“ — š › ’ – ™ – ’ ‘   ™  ª  š  ‘ ¢ — ‘  ›   •  ˜ ¤ • ™ ’ › “ ™ œ ž  ” ·  ž — › ˜  “ ™ ‘ “ ” ™ ” •   ™ — ‘ ’ “

g
­  – ™ “ ™ ¯ ‘ › ’ ¢ •   ™ ¢  ¡ ’ ‘   › ’ ’ › ’ ‘ ’ ˜ ž › — ¶ › ’ “ — œ  £

altamente estructuradas, verticales, inflexibles y

” ’ › ™  ˜ ™ ˜ ™ œ ™ ”  ¢ —    — “ ”  “ ¢ ’ • ‘   › ’   ™ œ ™ ’ ‘ ” — œ ’ £ š • › —   › Ÿ ” ™    “ ¡  “ ’ œ ’ ¸  ‘ ¥  ¢ ’ ˜  “ ™ ‘ “ ” ™ ” •   ™ — ‘ ’ “ œ — £

›  œ ’ ‘ ” ’ ’   — ‘ ¯ œ ™   — ± ” ’   ‘ ™   ™ “ ”  ª

nastéricas y militares que caracterizaron la exten £

“ ™ ¯ ‘ › • ›  ˜ ’ ‘ ˜   ¶ › ™   • ˜ ” • ›  ª
h i j k l m l n o p q r p s t l o l s u q r v s o w x s r y r j q z { r s w j v l n o

™ ‘  ˜ œ ’ ‘ ” ’ € ’ “ ” ™ ’ œ ž — ¢ ’   — œ ž › ’ ‘ ¢ ’ › ¤ • ’ – ™ – ™ £
p q r j o j w | x j r q } j { s x { j x w q p q r m q x ~ | t j o s v s t s

œ — “ ™ ‘ œ ’ › “ — “ ’ ‘ • ‘  › ’ ¢ ¢ ’ “ ™ “ ” ’ œ  “ ª ­   › › — ¶  ‘ £
| o t q v j o l m t s p q v s t { x q o m l n o p q r j t l m t j 

• Una visión de maltrato y abuso, tanto de noso £

cia de una perspectiva antropocéntrica lineal, co £

tros mismos como de nuestro entorno, reflejan £ ˜ —    ’ ˜    œ ™ ‘ — ¢ ’ ˜ © — œ š › ’ ž — › ’ ‘   ™ œ  ¢ ’ ˜    œ ™ ‘ —

do una carencia de sabiduría sistémica. del universo. Nuestra responsabilidad consiste en

| } ~  €   ‚ ƒ } „ „ … † ‡ ˆ ‰ } Š ‰ † „ ‹ † … Œ  ‡ ˆ „ Ž  „ † ‡  „ ‚ ƒ † ‹ ˆ „ 
repensar al ser humano como una unidad ecosisté
á ã Þ Ø Ü Ú Ü ã Ü â å Ù × æ Ý Ö à Ü à Þ â Ú æ Ú Ü ã Þ â Þ Ý × æ å ó Ù â Ø Ü ê â Þ â ë

Ü Ø Ü Ú Û Ö Ú à Þ ã å Ù Ý â Û Ü Ý Û Þ Ö Ý å Ú Þ × Þ Ý Û Ù à Þ ã Ù â â Ö â Û Þ × Ü â

œ ™      — œ ž ˜ ’ ¸  ¡ ¤ • ’ ™ ‘ – — ˜ •   ›  ±   — ‘ ” ™ ’ ‘ ’ ˜  “ · ‘ ” ’ £

“ ™ “ ¢ ’ ˜ ” — ¢ — ª « “ ”  “ · ‘ ” ’ “ ™ “ › ’ “ ™ ¢ ’ ’ ‘ ˜    — ‘   ™ ’ ‘   ™  ¡

de producción orgánica. (Consultar conferencia:

Ù à Þ Ú Ý Ö ñ Ü Ú ã Ü Ü ì Ú Ö å æ ã Û æ Ú Ü ë æ Ý Ü Ý æ Þ ð Ü å Ù Ú Ú Ö Þ Ý Û Þ Þ Ý

± “ ¯ ˜ —  ¤ • ’ ˜ ¤ • ’ ž ’ ›   ™ š  œ Ÿ “  ˜ ˜ Ÿ ¢ ’ ˜   • ’ › ž — ± ˜ 

œ ’ ‘ ” ’      ’ ¢ ’ › Ÿ  ‘ ™ – ’ ˜ ’ “ ¢ ’ ˜ — › ¢ ’ ‘ ± ˜  ’ “ ” › •   ” • £

Europa y Latinoamérica, del mismo autor).

Œ  Ž Ž   ‘ ’ “ ” • “  Ž –   — ˜ ‘ ’ Ž ™ š ™ ˜ •  ™  Ž  š ™ Ž ” Ž • Ž ›

›    ™ ¯ ‘ “ • ž ’ › ™ — › ª ‡ ’ “ ž ’ › ”  ›  ˜  ‘ • ’ –    — ‘   ™ ’ ‘   ™ 

™ ‘ – — ˜ •   ›  ˜  › ’ “ ž — ‘ “  š ™ ˜ ™ ¢  ¢ ’ ‘ ’ ˜ ’ ¸ ’ ›   ™   ™ — ¢ ’ ˜ 

 ™ Ž œ ™ œ ™ š ™ ˜ • ™   Ž    ™ š ’ Ž • Ž  ™ ” ž ‘ ™ Ÿ –   Ž  Ž œ ‘  ¡ Ž

– ’ › ¢  ¢ ª Ô ’ ›   — ‘ “   ™ ’ ‘ ” ’ ¡   — © ’ › ’ ‘ ” ’ ±   — ‘ “ ’   • ’ ‘ ” ’ ¡

¢ ˜ – Ž  – • Ž œ – £ œ ™ ” Ž š š – ’ ‘ ™ œ Ž œ ™ š Ž   Ž  ‘ Ž š ¤ “ ™    Ž ’ ›

’ “ ž ’ ›   ™ š ™ › ˜ — ’ “ ’ ‘   ™  ˜ ’ ‘    ¢  • ‘ — ¢ ’ ‘ • ’ “ ” › — “    £

• ‘ ’ Ž  – ˜   Ž  Ž ˜ • ‘ ¥ Ž  – ˜ œ “  Ž ˜ • ™ ¡ “ ’ ¦ – • ‘ ™ ¡   – ” Ž

” — “ ± ’ ‘ ˜  ‘  ” • ›  ˜ ’ ¥  ¢ ’ ” — ¢ — ˜ — ¤ • ’ ‘ — “ › — ¢ ’  ¡ ¢ ’

Ž “ • – œ ™ • ™  ¡ ‘ ˜ Ž ’ ‘ § ˜ Ž ” ‘ ¡ ™ ˜ • Ž  ‘ Ž œ ™ š “ š ’ – ¡ “ ˜ ‘ œ Ž ›

esta forma lo cotidiano se vuelve trascendente; lo

œ ™ š ¨ Ž •  Ž ž © š œ ™ ” œ ‘ š ™ ª – œ ™ Ž “ • © ˜ • ‘ ’ – š ¡ – œ ™ ” – š œ ™

© • œ  ‘ — ¢ ™ – ™ ‘ — ˆ ª ‰ ³  › ˜ — “ › ’ ¶ ” œ  ‘ ª

™ ¡    ™ ˜ œ ‘ ¡ ‘ ™ ˜ • – š « Ž ¡ ‘ ” ‘ Ž  ™ š  “  Ž ” ™ š ¨ œ – ˜ œ ™ ’ – ˜ ›

De cualquier forma, como la agricultura con

ï

ð Þ Ý å Ö Ù Ý Ü ã à Þ ã Ü Ö Ý à æ â Û Ú Ö Ü Þ â Û ç á Ü â Ü à Ü Þ Ý æ Ý × Ü Ú å Ù Ÿ “  Ž  – ˜ š Ž ¬ ‘ œ “  ­ Ž  ¦ Ž ¬ ‘ ” ‘ œ Ž œ ™ š   Ž  Ž  Ž  Ž ˜ • ‘ ¥ Ž 

à Þ å Ù Ý å Þ Ø Û Ù â ß ð Ü ã Ù Ú Þ â î æ Þ ß Ü Ý Ù â Ù Ý ð Ö Ü á ã Þ â ë ã Ü

” Ž š – š • ™ ˜ ‘ ¬ ‘ ” ‘ œ Ž œ  ™ ”  ™ š   ™ • –   –  ” Ž ˜ Ž • “  Ž ” ™ ¥ Ž ¨

× Ö â × Ü à Þ å ã Ö Ý Ü Ú ç Ö Ý Þ ð Ö Û Ü á ã Þ × Þ Ý Û Þ ß Ü ã Ü Ú ì Ù Ø ã Ü ñ Ù â Þ

™ š • Ž ¡ ‘ š ¡ Ž Ž   ‘ ’ “ ” • “  Ž ¨ ™ š ¡ “ ’ ¦ – ¡ — š ¤ “ ™ “ ˜ Ž

desintegrará y las fuerzas socioculturales que repre

ï

š ‘ ¡   ” ™  ™ ž – ” “ ’ ‘ § ˜ ™ ˜ ” Ž š • © ’ ˜ ‘ ’ Ž š Ž   ­ ’ – ” Ž š œ ™

â Þ Ý Û Ü Ý Þ ã ä Ý æ Þ ð Ù é Ø Ü Ú Ü à Ö ì × Ü à Þ ã Ü Ü ì Ú Ö å æ ã Û æ Ú Ü Ù Ú ì ç ï

   – œ “ ’ ’ ‘ § ˜ ® ¯ š ” Ž « “ ˜ œ Ž ’ ‘ § ˜    — ’ • ‘ ’ Ž œ ™ “ ˜ ¡ – ›

Ý Ö å Ü ë Ø Ù Ú Þ ã å Ù Ý Û Ú Ü Ú Ö Ù ë â Þ ì æ Ö Ú ç Ý å Ú Þ å Ö Þ Ý à Ù ß å Ù Ý Þ ã

ž ‘ ¡ ‘ ™ ˜ • – ™ š   ‘  ‘ • “ Ž ” ¨ œ ™ “ ˜ Ž  ™ ž – ” “ ’ ‘ § ˜ ¨   Ž  Ž ’ Ž ¡ ›

Û Ö Þ × Ø Ù Ü å Ü á Ü Ú ç Ý à Ù × Ö Ý Ü Ý à Ù ô Š â Û Þ Ø Ú Ù å Þ â Ù à Þ Û Ú Ü Ý â ï

¬ ‘ Ž  ” Ž « –  ¡ Ž œ ™ ž ‘ ž ‘  œ ™ ” – š š ™  ™ š ¦ “ ¡ Ž ˜ – š ° ®

formación es un hecho y es ahora claramente visi

ï

14 õ „  ‰ „ } ö † Œ ˆ Š ‡ ˆ ‹
fermentados
 Î Ï Ð Ñ Ò Ó Î Ï Ð Ñ Ò Ó

;  

  
 B   ± ² /

¿Cómo los están preparando? 39

Los abonos orgánicos fermentados 19 La mezcla de los ingredientes 39

Aspectos generales 19 Etapa de la fermentación

y el control de la temperatura 42
Abono orgánico fermentado tipo bocashi 22
       
    

      

 

¿Cómo lo están usando? 42
     B      
               

En los viveros 43
orgánicos fermentados tipo bocashi
5     
     º 




aplicar en los cultivos 46

!        
  
     
 - -

¿Cómo lo han venido almacenando? 47

S      J  

   - -


• La gallinaza o los estiércoles 23 Almácigos en invernadero o viveros 48

      º 
            

»

S           
    B - ³
A

I
  
        
        J 

S              
A

                  ¶ .

de arroz o afrecho 24 »

      º 
            


S  
  B 
  ´    "      
A

I
  
      
   
  

o piloncillo 24               
    
   ¶ .

• La levadura, tierra de floresta virgen < J          


    
         J 

o manto forestal y bocashi 25

S
A
  
      µ  - ¶
de la pulpa de café y convertirla en abono
para fertilización del cafetal 52
S      - ·


;
     J 
             

S

      - /

tipo bocashi para el altiplano de México 52

;
     J 
                

S   "
    
    - /
A

     "    
    
 "   
  
  

S   
 
     J 


¼

      ½
       
   C B 

  
                - ¸

en Atlacomulco, Estado de México. 53

Siete formas de preparar ;
     J 
                

los abonos orgánicos fermentados

bocashi en el Estado de Querétaro, México 53
tipo bocashi 29 
 ¼    I    "  ½  ;
     J 
     

5 J               
  


        

                "   
      
 

diferentes formas creativas para maximizar

! 
   B             

 

   
     J 

Guerrero, del municipio de Españita,

del abono orgánico fermentado tipo bocashi? 37 en el Estado de Tlaxcala, México. 54
• La gallinaza o el estiércol de gallina 37
;                
  B
 

C   

tipo bocashi 54
S  
     ³ ¸
A

• La cascarilla de arroz 39 Algunas formulaciones para el

• La miel o melaza de caña 39    
 "   
  
   ¼

      ½

de los cultivos del café y del plátano

5 J               
  



en la zona del eje cafetero colombiano 56


           !       

los abonos orgánicos fermentados? 39 ; 

I   · ²
 N
— — ˜ – ™ ¢ ’ ˜ ’ ’ › • ‘  ± — ” ›  – ’ ¥    ¢  • ‘ 

forma ecológica. En un inicio probablemente esta

¢ ’ ˜  “ › ’   — œ ’ ‘ ¢    ™ — ‘ ’ “ ¤ • ’ “ ’ ž › ’ “ ’ ‘ £ ¦ ˜ ” ™ œ    — ‘ ¢ ™   ™ ¯ ‘ ‘ — “ ’  ž — “ ™ š ˜ ’ ¡ ž ’ › —   — œ — ž  › ” ’

tan para preparar los diferentes abonos del plan de manejo de la finca ecológica, en algún
orgánicos fermentados tipo bocashi. Muchas de œ — œ ’ ‘ ” — “ ’ ¢ ’ š ’ ™ ‘   ˜ • ™ ›  ˜ — “  ‘ ™ œ  ˜ ’ “ ž  ›    ’ £

’ “ ”  “ › ’   — œ ’ ‘ ¢    ™ — ‘ ’ “ ž • ’ ¢ ’ ‘ ž  › ’   ’ › ˜ ’ ™ ¶ •  ˜ ’ “ ¡ › ›  › ’ ˜   · ›   • ˜ — “  ‘ — ¢ ’ ‘ • ” › ™ ’ ‘ ” ’ “ ª

ž ’ › — › ’  ˜ œ ’ ‘ ” ’ ‘ — ˜ — “ — ‘ ¡ ¢ ’ š ™ ¢ —    ™ ’ › ”  “    ›    £

El momento de la aplicación es también clave

” ’ › · “ ” ™    “ œ • ± ž › — ž ™  “ ¢ ’ ˜  ž › ’ ž  ›    ™ ¯ ‘ ± œ  ‘ ’ ¸ — Ç À à À È Ç Á É Ñ É Ô À Ã Ä À À Î Á É Ï É Ð À Ð Ð Å Ä È Æ À Ê È ¿ È Æ × Ø Ä Õ Â

¢ ’    ¢   š — ‘ — ª ¿ À Æ Ð Å Ä À Æ Ã Å Î Å Á À Æ Å ¿ Å Ä Ñ È Ñ Å ¿ Á È Ð Å Æ Â À Ç Ä É Î À Î É Ó ¿

La buena calidad final de un abono orgánico Æ È ¿ Ñ Â Ì Æ Â Æ Î Å Ç Á É Ê Ä Å Æ À Ä À Ä Â Ô Æ È Ä À Ã Ë Ð Å Ä À Ñ É Æ Ñ À

depende de muchos factores, como el origen, la forma que los cultivos, por lo que los abonos de ¾

forma de recolección, el almacenamiento y la hu ¾

Ê Å ¿ Æ Å Ã À Ç Ä É Î À Ð È Æ Ñ Â Ì Á Å Ñ Ç Ã À ¿ È Ç È Ã Ä À Ñ À Ù À ¿ À

medad de los estiércoles. Estos deben ser lo más o después de la caída del sol, en las horas de la
¿ À Á Â Ã À Ä Å Æ Ç È Æ É Ê Ä Å Ë Ì À Í Â Å Ä À À Î Á É Ï É Ð À Ð Ñ É Î Ã È Ê É È Á À Ã Ð Å ×

lógica será mayor. Si los estiércoles, o los abo ¾

No tenga miedo de hacer modificaciones en
nos preparados con ellos, sufren una prolongada la forma de preparar o aplicar los abonos, “Des £

Å Ò Ç È Æ É Î É Ó ¿ À Ä À Ä Â Ô Æ È Ä À Ã È À Ä À Ä Ä Â Ï É À Ë È Æ É Æ Å Ä Å Æ ž    ™ — ±   — ‘ š • ’ ‘  ˜ ’ ” ›  ˆ ª ­ — œ Ÿ “ ™ œ ž — › ”  ‘ ” ’ ’ “

À Õ Ã Å Õ À Ð Å Ñ À Æ É À Ð À À Õ Â À Ð Â Ã À ¿ Á Å Ä À Ç Ã Å Ç À à À Î É Ó ¿ Ð Å Ä ’ ˜ ’ ¸ ’ ›   ™   ™ — ¢ ’ ˜    › ’  ” ™ – ™ ¢  ¢ ¡ ž  ›  ™ ‘ ” ’ ‘ ”  › “     ›

abono, su calidad será inferior. Lo ideal es saber ’ ˜ œ Ÿ ¨ ™ œ — ¢ ’ ž › — – ’   © — ¢ ’ ˜ — “ œ  ” ’ › ™  ˜ ’ “ ¤ • ’ “ ’

Ã Å Î È Ä Å Î Á À Ã Ä È Æ Ë Ç Ã É ¿ Î É Ç À Ä Ñ Å ¿ Á Å Å ¿ Ä È Æ Å Æ Á À Ê Ä È Æ Ë Õ À Ä ’ ‘   • ’ ‘ ” ›  ‘ ¢ ™ “ ž — ‘ ™ š ˜ ’ “ ’ ‘    ¢  ž  ›   ’ ˜  — • ‘ ™ ¢  ¢

pones y gallineros, y tener claro a qué actividad o

È

ž › — ¢ •   ” ™ –  ˜ —    ˜ ª ¢ ’ ˜  ‘ ” ’ ¡ Ú ˜ ’ ¢ ’ “ ’  œ — “ œ •   © 

Ç Ã Ö Î Á É Î À Ä È Æ Ï À Ñ È Æ À Ð Å Æ Á É ¿ À Ã × ™ ‘ ™   ™  ” ™ –  ±  ” › ’ – ™ œ ™ ’ ‘ ” — Û

De igual forma es muy importante que los ani

Ü

£ É Å ¿ Æ Â Ä È Î À Ä É Ð À Ð Å Ò É Æ Á Å ¿ Ð Å Ç Ó Æ É Á È Æ ¿ À Á Â Ã À Ä Å Æ

males que se utilicen como fuente de estiércol estén Ð Å Ã È Î À Æ Í Â Å Î È ¿ Á Å ¿ Õ À ¿ Î Â À Ä Í Â É Å Ã À Ð Å Ä È Æ Ñ É Î Ã È

sanos y de preferencia que también sean criados de ¿ Â Á Ã É Å ¿ Á Å Æ È Ñ É ¿ Å Ã À Ä Å Æ Í Â Å Æ Å ¿ Å Î Å Æ É Á À ¿ Ç À Ã À Ç Ã Å

| } ~  €   ‚ ƒ } „ „ … † ‡ ˆ ‰ } Š ‰ † „ ‹ † … Œ  ‡ ˆ „ Ž  „ † ‡  „ ‚ ƒ † ‹ ˆ „ 
Ç À Ã À Ã Ä È Æ À Ê È ¿ È Æ Ë Ñ Â Å Ä À È Á Ã É Á Â Ã Å Ä À Æ Ã È Î À Æ Ý À Æ Á À È Ê Ä È Æ À Ê È ¿ È Æ È Ã Å Ï É Æ Á À Ä À Æ Æ Å Ñ É Ä Ä À Æ Ç À Ã À Ä Ä Å Ï À Ã Ä À Æ

tener una harina en la forma de talco, experimente al cultivo; compare resultados, documéntelos y
con ellas mezclándolas con los biofertilizantes, Î È Ñ Ç Ö Ã Á À Ä È Æ Î È ¿ Æ Â Æ Ï Å Î É ¿ È Æ À Õ Ã É Î Â Ä Á È Ã Å Æ ×

õ „  ‰ „ } ö † Œ ˆ Š ‡ ˆ ‹
    • ’ › ¢ —   — ‘ ˜  “   — ‘ ¢ ™   ™ — ‘ ’ “ ’   — ‘ ¯ œ ™    “ ±   — ‘

˜  “ ‘ ’   ’ “ ™ ¢  ¢ ’ “ ¢ ’    ¢  ž › — ¢ •   ” — › ª

La elaboración de los abonos orgánicos fer £

  Ô ’ ž • ’ ¢ ’ ‘ ’ ˜  š — ›  › ’ ‘ ˜  œ  ± — › ·  ¢ ’ ˜ — “  œ £

œ ’ ‘ ”  ¢ — “ “ ’ ž • ’ ¢ ’ ’ ‘ ” ’ ‘ ¢ ’ ›   — œ — • ‘ ž › —   ’ “ —

š ™ ’ ‘ ” ’ “ ±   ˜ ™ œ  “ ¢ — ‘ ¢ ’ “ ’ › ’  ˜ ™   ’ ‘    ” ™ – ™ ¢  ¢ ’ “

¢ ’ “ ’ œ ™ £ ¢ ’ “   — œ ž — “ ™   ™ ¯ ‘  ’ › ¯ š ™    ‰   — ‘ ž › ’ “ ’ ‘   ™ 

 ¶ › — ž ’   •  › ™  “ ª

¢ ’ — ¨ · ¶ ’ ‘ — ¢ ’ › ’ “ ™ ¢ • — “ — › ¶ Ÿ ‘ ™   — “ ž — › œ ’ ¢ ™ — ¢ ’

ž — š ˜    ™ — ‘ ’ “ ¢ ’ œ ™   › — — › ¶  ‘ ™ “ œ — “ ¡ ¤ • ™ œ ™ — — › ¶  ‘ — £
d) Se autorregulan “agentes patogénicos” en la tie