Está en la página 1de 45

KASARAKUY RAYMIMANTA

Ministerio de Educación

Ministra de Educación
Marilú Doris Martens Cortés

Viceministra de Gestión Pedagógica


Liliana Miranda Molina

Directora General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural
Elena Antonia Burga Cabrera

Directora de Educación Intercultural Bilingüe


Nora Delgado Díaz

SHIPIBO KONIBO INIBO Tiraje: ………………..


Literatura indígena Shipibo-Konibo
Elaboración del contenido Impreso:
Richard Manuel Soria Gonzales Consorcio Corporación Gráfica Navarrete S.A., Amauta
Impresiones Comerciales S.A.C., Metrocolor S.A. En los
Revisión del contenido talleres gráficos de Amauta Impresiones Comerciales
Josué Rodríguez Gonzales S.A.C., sito en Juan del Mar y Bernedo 1319 - Lima

Revisión lingüística © Ministerio de Educación


Lidia Gonzales Sánchez Calle del Comercio Nº 193, San Borja Lima Perú
Teléfono: 615-5800
Asesoría y revisión técnica www.minedu.gob.pe
Josué Rodríguez Gonzales
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del
Ilustraciones Perú N° 2016-00922
Banco de imágenes DIGEIBIRA
Este material no se puede reproducir total ni
Diseño y Diagramación parcialmente sin el permiso expreso de los editores
Nylda Maribel Ataucuri García Impreso en el Perú / Printed in Peru

Cuidado de la edición
Josué Rodríguez Gonzales
KASARAKUY RUNACHAKUYMANTA
WILLAKUY MUNANAKUY

Ayllusana uraqi suma qhulliñata aruskipapxañani

Ayllu irqikunaqa huch’uyninmanta rikunku, kay pachapi masachakuymanta yachanku,


mana imata pakaspa, chiqaqta rimaspa, imaraykuchus kawsaynin hukhupi rikun
uywakuna chharqukusqanta, t’inkikusqanta, wachasqanta ima, uywasqam uywakuna
imayna mirasqanta ayllu irqikuna allintam yachan, chayman hina ayllu irqikunaq
yuyayninpiqa, imaynata warmi qhari masachakun chaytaqa ch’uyatam yachanku.

Ayllu irqikunaqa phukllanku, allquchankuq hisp’ananta llamispa allquta pukllapayanku,


allqu paykunata t’inkiyta munanan kama, chayta rikuspa ayllu irqikunaqa sinchita
asikunku kusikunku ima.

APRENDIZAJE DEL BUEN VIVIR PARA EL MATRIMONIO

Los niños andinos ven desde pequeños, dicen la verdad, sin ocultar la verdad, porque en su vida diaria
ven como los animales se aparean y como nacen y se reproducen, estos temas el niño andino saben
perfectamente, de acuedo a eso, saben como un hombre y una mujer legan al matrimonio.

Los niños andinos juegan con sus perritos atucando su órgano genital, hasta que el perrito tenga las ganas de
monta, de eso los niños andino se rien mucho.

7
Ayllu runakunaqa huk wasillapim llapa wawakunantin tiyanku, chaymin q’uñi wasi Ayllukunapiqa wayna sipas munanakuyqa, manam yanqa munanakuychu
sutichasqa, kay ch’ulla wasillapi tiyasqankupi, irqikuna yachanku, rikunku imatas tayta qhawarinku, qullqiyuqchus, pin tayta maman, k’achachus, llamk’aysapachus,
mamanku tuta puñunankupi ruranku chayta, chayta yachaspa, ayllu irqipaqqa qhari uywayuqchus, allin kawsay kawsaqchus, chaykunatam qhawarinku.
warmi puñunapi rurasqankuqa manam millay qhawasqachu.
Allin waynaqa kananmi: kallpayuq, allin chakra llamk’aq, allin kawsay kawsakuq,
Chaymantapas ayllu irqiqa munasqantan ruran, ichaqa tayta mamanpa qhawasqan, munakuyniyuq, manchakuyniyuq, sumaq sunquyuq ima.
may maypiqa munanakuy phukllata phukllanku, chaytaqa tayta mamanqa manam
k’aminchu, aswanpas wayna, sipas kaspa imayna kanankupaq yuyachanku, Allin warmiqa kananmi: Allin Llamk’ay sapa, uywa mirachiq, allin phuchkaq, allin
mayninpiqa huk asichikuywan ima yuyachakunku. awaq, allin wayk’ukuq, allin wira ñuñu sapa, chay hina kaqtin sutichanku; Lulu,
Pastacha, Phukllay t’ika nispa ima.
Waynaña, sipasña kaqtinku, kurkunku mana kinkinchu; chaypi imaymana yuyay ukhurin,
wayllupayakuy sunqu, munanaykuy, qhari warmi kawsay, kasarakuy yuyay ima ukhurin. Ayllukunapiqa, munanakuyqa sumaq takiykunawan, willakuykunawan, harawikunawan
iman sunquta suwanakunku.

En los andes el enamoramiento no es un juego, observan si tiene plata, quienes son sus padres, si es trabajador,
El poblador andino viven en un solo cuarto con toda la familia, por eso los niños saben que hacen sus padres si tiene ganado, es de buen vivir Etc.
en la noche, por eso no es mal visto en juntarse entre hombre y mujer.
Un buen joven debe ser: forzudo, buen agricultor, cariñoso, respetuoso de buen corazón.
Además el niño andino hacen lo que le gusta hacer, pero siempre en vigilancia de los padres, algunas veces
juegan al enamoramiento, los padres no les riñe, mas aun les orienta como vivir cuando sean ya jóvenes, Una buena joven debe ser: trabajadora, buena ganadera, hiladora, buena tejedora, buena cocinera, de
algunas veces les cuenta algunos chistes relacionados al matrimonio. buenos senos, cuando son asi lo dicen: Lulu, Pastacha, Phukllay t’ika.

Cuando ya son jóvenes, su cuerpo cambia, en eso aparece la idea de enamoramiento y el matrimonio. En los andes en el enamoramiento conquistan el corazón con: canciones, cuentos, poesías y otros.

8 9
MUNAPAYANAKUY, WAYLLUPAYANAKUY 1. Llaqta qhatuman purisqanmanta ch’isi kutipuchkaqtin.
Sapanka llaqtapin qanchischaw p’unchaw ukhupin, qhatuna p’unchaw kan; chay
Waynaqa, sipas munapayayta, wayllupayaytaqa ruranmi ayllu ukhupi. Munanakuypa qhatumanmi wayna sipaskuna sapa kuti purinku, chakillapi, bicicleta, moto nisqapi,
pachankuna kay kunan: kunanqa karupi ima, aychata, willmata, kisuta, papata, ch’uñuta qhatuman apanku.
1 Llaqta qhatuman purisqanmanta ch’isi kutipuchkaqtin. Sipaskuna qhatupi rantikuyta tukuspa ayllunman kutipuchkaqtinku, waynaqa tarispaspa
rimapayayta qallarin.
2 Sipaspa uywan michinan patapi.
Llaqtapi rimapayaspaqa wayna, sipasman michk’ita, gaseosa nisqata ima qum,
3 Chakra llamk’akunapi: chakmaypi, hasp’iypi.
sipasqa waynata allinta qhawarispa uyakun, hinaspa misk’ita chaskikun; waynataq
4 Ayllu raymikunapi, Wasichakuypi, san Juan tuta kusikuy raymikunapi, qhasway rimapayan, asichikuykunata willan, hinaspa sunqu churayta sipaswan hap’ichin.
pukllay raymipi, unu raymipi, kasarakuykunapi iman, munapayay, wayllupayaytaqa
wayna sipasqa ruranku.

1.- Al regreso de la feria comercial

CORTEJO En cada pueblo hay cada semana feria comercial, en la tarde las jóvenes regresan solas, a pie, en bicicleta,
otras en moto, ahora en carro, después de llevar al pueblo queso, papa, chuño.
El joven corteja a la joven dentro de su comunidad, en estos contextos:
1.- Al regreso después de la feria semanal. Al regreso del pueblo el joven le alcanza a la joven y entabla una conversación.
2.- Cuando la joven esta pasteando su ganado.
3.- En las actividades agrícolas (Barbedcho, cosecha, otros) Si logra conversar en el pueblo el joven invita a la joven gaseosa, la joven bien al joven de buenos entimientos
4.- En las fiesta de la comunidad: Techamientos, fiesta de San Juan, Carnavales, fiesta del agua, matrimonios, Etc. acepta, el joven le conversa contando chiste, para ganarse la confianza de la joven.

10 11
2. Sipaspa uywan michinan patapi. k’urpakunawan, waynaqa mana manchakuspa sipasta wasinkama qatipan, sipas
munaskusqanta yachananpaq.
Huk p’unchaykuna wayna sipasman uywa michinan patapi taripan, chaypi sapallanku
wayna sipasqa quqawinkuta mikhunku, pakallapi mana tayta mamanku yachananpaq. Sipaspa tayta maman yacharquqtin, ususintan tapun, pitaq chay wayna, imaynapin
riqsinakun, llamk’aysapachus, allin kawsayniyuqchus, imaynam yawarmasin,
Ayllupi munanakuypiqa waynaqa kusi sunqu kayninwanmi, sipasta uyakuchin; uywayuqchu, qillqiyuqchu. Allin allinta tapurispa, tayta mamanqa allin wayna
may ninpiqa wayna sipaspaq llikllanta, sunrirunta utaq ima p’achantapas qichun, kasqanta yachaspa uyakunku, sichus chay wayna uywayuq, allpayuq kaqtin. Kay
chukchanta ima apaqan. hinata ususinta rimapayaspa yuyaychan - chay waynaqa uywachayuq, allpachayuq,
Sipasqa churapakun waynata maqaspa, p’achanta qichupakuspa tayta maman chay hukqa q’ala maqt’amari, imawantaq uywasunkimanri nispa.
mana k’aminanpaq, sichus wakmanta qichuqtin, sipasqa waynata chanqan Munanakuy, wayllunakuy chiqaqña kaptin, wayna sipasman suñata aritita, surtihata ima
munaskusqan warma yananman apan, urpicha sunqucha, wasiyman apakusqayki,
¿ñuqata munakuwankimanchu? –nispa sumaqta tapurispa makiwan chaskichin.

2.- Cuando la joven esta pasteando su ganado

El joven le alcanza a la joven cuando esta pasteando su ganado, comen su comida sin que sepa sus padres. Cuando los padres de la joven se enteran, pregunta a su hija, ¡quien es ese joven, como se conocieron, es
En los andes el joven conquista a la joven, con su forma de ser cariñoso, algunas veces el joven le quita a la trabajador, es de buen vivir, como es su familia, tiene dinero y ganado. Preguntando bien, los padres cuando
joven su manta, sombrero o algunas prenda, hasta lleva su cabello. se enteran que es un buen joven aceptan la relación; orientan a su hija diciendo: ese joven tiene ganado,
terreno, el otro joven es necesitado con que te va a solventar.
La joven se defiende del joven pegando, quiendo recuperar su pertenecia, para no ser reñido por sus padres,
en muchas veces la joven arroja al joven con terrones, el joven sin hacer caso le persigue hasta su casa, Cuando el enamoramiento avanza mas, el joven le regala anillo, aretes a la joven, Palomita corazoncito a mi
demostrando su cariño que tiene a la joven. casa te voy a llevar diciendo, ¿A mi me puedes querer de verdad? Preguntando asi le coloca el anillo a dedo.

12 13
Mayninpiqa, sipas mana allin wayna kasqanta rikuspa, maqt’ata nin: – Ñuqari thanta 3. Chakra llamk’akunapi: chakmaypi, hasp’iypi.
maqt’awanchu kayman, manaraqmi ñawsachu kachkani, ñuqapaqqa achkhan
waynakuna kachkan nispa. Ichaqa allin wayna kaqtin, sipasqa nin. – ari allinta Chakra hasp’iypi qatati pukllayta pukllanku, huk chakrayuq runakunaq qhawananpaq,
rimanakusunchik tayta mamayman riqsichisqayki nispa. chay chakramanta ñuqanchikpa chakranchikman papankuna hamunanpaq,
chakrayuqqa istallapi kukawan papakunaq animunta waqyan, chay hinatan qatati
Tayta mamakunaqa, chay wayna qillachu, k’uchichus yachanankupaq , chakra pukllachiqqa achkhata papata huqarin.
hasp’iypi, imaymana llamk’anakunapi qhawanku, husqhaychus papata hasp’in,
allin kallpayuqchus, imaynatam wathiya hurnuta ruran, chayman hina, waynamanta Chakra hasp’iypiqa wayna sipaskuna sinchita chansanakuspa, asichinakuspa,
rimanku, k’uchi wayna, utaq qilla wayna nispa. Kikillantataq sipastapas imayna aysanakuy, qatatinakuy pukllayman haykunku, kay pukllaypi wayna sipas riqsinakunku,
rurayninman hina allin mana allin kasqanta qhawanku. chaypi munanakuy ukhurin, qhipaman kasarakapunku ima.

3.- En la actividades agricolas. Barbecho, cosecha.


Algunas veces, la joven al ver que no es un buen joven, le dice: yo no soy para un traposo, no estoy todavía
ciega, para mi existen varios hombres, y si es buen joven la joven le dice, bueno pues conversaremos bien, En la cosecha juegan el juego del arrastree, para que observen los dueños de otras chacras, para que las
te hare conocer a mis padres. animas de las papas pueda venir a nuestras chacras, el dueño llama con coca las animas de las papas
mientras juegan los jóvenes, asi cosecha buena papa.
Los padres para saber si es un joven trabajador, observan en los diferentes trabajos de la comunidad, como
cosecha la papa, tiene buena fuerza, como hace el horno para la huatia, de acuerdo a lo observado, dicen En la cosecha la gente joven trabajan bromeando, haciéndose reir, luego entran a juega el juego del arrastre.
del joven, es un joven agil o peresoso. de igual forma observan a la joven. En este juego el joven con la joven se conocen, en eso aparecen el quererse, posteriormente hasta se casan.

14 15
4. Ayllu raymikunapi, Wasichakuypi, San Juan tuta kusikuy raymikunapi, Wasichakuy raymipiqa wayna tayta maman macharquqtin, sipasta riqsin chaywan
hasway pukllay raymipi, unu raymipi, asarakuykunapi tusun, rimapayan, asichin, pacha paqariytataq wasichakuy wasimanta hawaman
apanakunku. Chaypi sumaqta rimapayanakuspa sunquta allinta tupachinku,
Aymuray killapi, chakana raymi, chay raymi p’unchaw ch’isiyaykuyta tuta raymipi iskaymanta tiyakapusunchik nispa.
tusuy qallarin, chaymanmi wayna sipaskuna huñupi tantanakuspa purinku, chaypi
tuta paqariqta tusumunku, kay tuta chakana raymipi munanakuq wayna sipasqa Much’anakuy, ayllupiqa wayna sipas much’anakuytaqa manan allintachu qhawarinku,
wakmanta tupanku, chaypi tusunku takipayanakuspa, hinaspa astawan munanakunku. qasilla, yanqalla, yanqamanta mistikunaq ruraynin nispa, much’anakuqta rikuspa
ninku, atataw, qhuchi, mana p’inqarikuq nispa, wayna sipastaqa k’aminku.
Chay kutimanta pacha, sapa kuti tupaspa wayna sipaswan imaymanata ruranku, urqu
patakunapi, q’ahakunapi, wayq’ukunapi, uywa michina patapi tupanku mayninpiqa Ayllupiqa much’anku manchakuywan illakunata, Pachamamata, yayakunata,
sipas unquq ima ukhurin, chaypi munanakuqkunaqa yuyaykukunku tiyakapunankupaq. wak’akunata, ch’allakuypi haywarikusqakunata ima.

4.- En las fiesta de la comunidad, techamientos, fiesta de San Juan, carnavales, fiesta del agua, matrimonios. En los techamiento los jóvenes cuando sus padres se emborrachan, conocen a una joven con ella bailan,
empieza la conversación, bromean, a la madrugada salen los dos donde conversan ampliamente
En el mes de mayo es la fiesta de las cruces, en la noche se realiza la fiesta, a esa fiesta las jóvenes en grupos comprometiendose vivir junto.
asisten, bailan hasta la madrugada, en esta fiesta los jóvenes enamorados se encuentran nuevamente bailan
cantándose, donde aumenta el enamoramiento. Besarse, en la comunidades el besarse entre jóvenes no es buen visto, es un juego practicado por la gente
del pueblo diciendo. Cuando ven besarse dicen: Que asco, no tiene respeto, diceindo riñen a los jóvenes.
Desde esa fiesta se encuentran casi seguido, y hacen muchas cosas a solas en los lugares donde pastan sus
ganados, algunas veces la joven aparece embarazada. Por esa razón los enamorados acuerdan convivir. En la comunidades besan con respeto a las deidades, a la pachamama, imagen de Dios, en los rituales.

16 17
WAYNA SIPASPA TIYANAKUYPAQ YUYAYKUKUY Wasimanta chinkakuy.- Wayna sipaswan, anchataña munanakapuqtinku, tayta
mamanku mana allin wayna kasqanta yachaspa, mana munaqtin, sipas wasinmanta
Tayta mamaq munayñin.- May unay watakunapiqa, wayna sipasqa, tiyaq kasqaku, chinkakapun waynaq wasinman.
tayta mamanpa munasqanwan, mana wayna sipasqa riqsinakusqakuchu,
Sipaspa tayta maman sinchi llakisqa sipasta wachkhan, maypi kasqanta yacharquspataq
aswampas tayta mamakunas ñawpaqta rimanakusqaku wawanku tiyanankupaq,
sinchita waynapaq ususinpaq ima phinakunku, wayna sipaspiwan mana allin
sipasqa waynata riqsiq kasqa, may pachachus waynaq tayta maman, sipaspa
rurasqanku chaninchakapunanpaq, wayna sipaspiwan yuyaychakunku, sipaspa tayta
wasinta chayan warmi hurquq hinallañas, tayta mamaqa ususinpaq qullqiyuq,
mamanman purinankupaq, achkha kuti pampachakuy mañakuq purinku, sipaspa
allpayuq, uywayuq waynata qhawarisqa. Sipasqa tayta mamanta kasuq kasqa,
tayta maman sipasta unquqtaña rikuspa pampachapun hinaspa tiyachipunku.
tayta mamanqa manchachisqa sipastaqa - mana kasukuqtiykiqa manam imatapas
qusaykichu, wasimanta wikch’usayki nispa.

ACUERDOS PARA CONVIVIR ENTRE LOS ENAMORADOS


Perderse de la casa. Los enamorados cuando se quieren ya bastante, y los padres al darse cuenta que no es
El querer de los padres.- Antiguamente el joven con la joven vivian con el querer de los padres. La joven no un buen joven no aceptan la relación, la joven se pierde de la casa, se va a la casa del joven.
elegia a su pareja sino los padres, los padres conversaba para hacer convivir a sus hijos. La joven conocía al
joven cuando el joven llegaba a su casa a pedir la mano. Los padres escogían para su hija joven con plata, Los padres buscan desesperados a su hija, al enterarse del paradero de su hija, los padres reniegan para
ganado, tierras Etc. La joven tenia que hacer caso a sus padres. Y los padres amenazaban sino no haces su hija y el joven. Los enamorados acuerdan ir a sus padres de la joven a pedir perdón, para ser aceptados
caso te iras de la casa ya no seras mi hja. van varias veces. Los padres de la joven al ver a su hija ya embarazada, le perdona y luego hacen convivir.

18 19
TAYTA MAMAWAN ALLIN RIMANAKUYWAN TIYAKAPUY hinaspa ñawpaqtaqa qallarinku llamk’ayninkumantaraq rimayta, chaymantaña
waynaq tayta maman sipaspa tayta mamanman willapun - churiymi ususiykiwan
munanakunku, chaymi rimapayaq hamuchkayku, masachakunankupaq, ñataq allin
Wayna sipaswan chiqaqtapuni, allintaña munanakunku hina yuyaykukunku iskaymanta llamk’ayniyuqña, warmayananta allin kawsayta qunapaq kallpayuqña kachkan
tiyakapunankupaq, chaypaq tayta mamankuman rimapayay chawpichaq chayqa, mañarikuyki ususiykiq makinta nispa.
kanankupaq willapunku, mana tayta mama kaqtintaq, kuraq wawqinkuman,
tiyunkuman, marq’aqi parinuman, mana chaytaq ayllupi huk allin manchana Sipaspa tayta mamanqa kutichin - ususiyta taypuykusaq, chiqaqtachus churiykita
runaman purinku rimapayaq. chiqaqta rimanakuspa yuyaykunku sipaspa wasinta munakun chayta nispa.
watukuq purinankupaq, sipaspa tayta mamam uyakunanpaq, achkha kuti purinku.
Iskaynin tayta mamakuna rimanakuyta tukupuqtin, waynaq taytan añaychakuspa,
nillataq -chhikaqa kutimusaqku huk p’unchaw nispa, sipaspa wasinmanta ripunku.
Kay ñawpa ñiqin watukuypiqa munanakuqkunaqa manan imatapas rimankuchu.

Ñawpa ñiqin watukuq puriy (Warmi tapuy).- Wayna tayta mamantin, utaq
rimapayay chawpichaqpiwan sipaspa tayta mamanpa wasinta purinku, chaypi
sipaspa tayta maman sumaqta chaskin, allin manchakuywan napaykunakunku,

CONVIVIR BAJO EL CONSENTIMIENTO DE LOS PADRES empieza la conversación de las actividades cotidianas, en seguida los padres del joven comunica el motivo
de la visita: - mi hjo con tu hija se quieren, por eso estoy viniendo a conversar para que puedan convivir, mi
Cuando los dos enamorados, los toman ya en serio su relación, acuerdan convivir. Para eso avisan a sus hijo ya trabaja, esta en la posibilidad de poder mantener a su pareja, por eso pido la mano de su hija.
padres, en caso de ausencia al hemano mayor, a los tios o también al padrino de bautismo. En seguida
acuerdan ir a la casa de la joven a pedir la mano, esta visita se realiza varias veces. Los padres de la joven contestan diciendo. Preguntare a mi hija si es verdad que quiere a tu hijo.

Primera visita (preguntar a la mujer).- el joven acompañado con sus padres o una persona mayor van de los padres de los enamorados terminan la conversación, los padres del joven dice, entonces regresaremos otro
visita a los padres de la joven, los padres de la joven recibe con cariño a los visitantes, se saludan con respeto, dia y se retiran con mucho respeto. En estaa primera visita los enamorados no tienen ninguna participación.

20 21
Iskay ñiqin watukuq puriy.- Kimsa tawa p’unchawmanta, wayna tayta mamantin, WARMI HURQUY
wakmanta sipaspa wasinta watukuq purinku, chaypi wakmanta rimanku.
Sipaspa taytanqa, waynap tayta mamanman willan: - Ususiyta tapunin, chiqaqmi nispan Warmi hurquy purinankupaq, wayna tayta mamantin, imaymanata wakichikunku,
niwan, chhayna kaqtinta qankunaq ñawpaqiykipi allinta tapuykusaq, nispa ususinta chaypaq qhatumanta rantimunku: kukata, alkulta, misk’ita, sumaq t’antakunata, misk’i
taytanqa tapun. - kay waynawan tiyaytapunichu munanki, allintachu rimankichis, mana añawikunata (latanu, laranha, mansana, pira); warmipaq p’achata: pullirata, mantunta,
qipaman imatapas yachayta munanichu, chaypaq yuyayniyuq kanki nispa ususinta sunriruta, sapatuta ima, warmi hurquypi qhari wawayuq sumaq sunqun apanankupaq.
tapun, sipastaq kuchichikun, - ari taytay; taytanqa rimayta tukupun - hina kaqtinqa
sumaqta tiyakapunkischá, ama maqanakuspa, wiñaypaq kawsakuychik nispa. Sipaspa tayta mamanpas imaymanata wakichikullankutaq, waynaq tayta maman
chaskinankupaq, warmi hurquypi warmi wawayuqqa sumaq sunquta suyachillantaq.
Waynap tayta mamanqa chayta uyarispa nin, - kunanqa yuyaykusun hayk’aqmi
hamuykuman warmi hurquy nisqa ruranapaq, chay p’unchawta yuyaykuspa,
tayta mamakuna huch’uta huk tupachisqa alkulwan ch’allarikunku, kukata ima
hallpaykunku, hinaspa waynaqa tayta mamantin wasinkuman kutipunku.

Segunda visita.- Despues de tres o cuatro dias, los padres del joven, van nuevamente a la casa de la joven,
donde conversan nuevamente.

los padres de la joven comunican a los padres del joven: - he preguntado a mi hija, dice que es verdad, si
es asi delante de Uds. Le preguntare. El padre pregunta a su hija. – ¿con este joven quiere vivir siempre? Han PEDIDO DE MANO
conversado bien? A lo posterior no queremos escuchar nada, para eso ya eres mayor de edad. La joven
responde – si papá; su padre termina diciendo: si es asi vivan bonito, si pelear, vivan para siempre. Para ir a pedir la mano, el joven con sus padres se alistan, van a la feria a comprar coca, alcohol, dulces, los
mejores panes, frutas, ropa para la joven, todo para llevar cariño a los padres de la joven.
Escuchando esto, los padres del joven dicen: ahora nos pondremos de acuerdo cuando podemos venir a pedir
la mano de su hija, acordado la fecha, los padres brindan un poco de alcohol convinado con agua hervido Asi mismo los padres de la joven, tambien se alistan para recibir a los padres del joven, los padres de lajoven
con yerbas, derraman a la madre tierra y picchan coca. En seguida el joven regresa a su casa con sus padres. también hacen esperar elcariño de ellos.

22 23
Warmi hurquy p’unchaw chayamuqtin.- Wayna tayta mamantin, huk paquntin ima, Haywarikuy qallarinapaq, llapalla sunrirunkuta, ch’ullunkuta, muntirankuta qichurukuspa,
sipaspa wasinta purinku, ichaqa tutallapuni, waynap ayllunqa sumaq chaskiqa, allin qunqurchaki Pachamamamanta, apukunamanta, yayamanta ima tukuy sunqu
allicharisqa wasiman haykuchinku, chaypi kay hinata rimayta qallarinku: mañarikunku, chaymantataq paqu qispi qiruman winuta hich’aspa unkhuñaq tawantin
ch’ullpata ch’allan; hinaspa inti lluqsimuy kinrayman ch’allan.
• Watukamuchkayki
Chiqan sach’a hinaraq ch’allakun hina allinpaq, mana hinaqa mana allinpaqmi.
• Allipuni allipuni watukamuwachkanki, waykuykamuy, waykuykamuy, kay
mast’ana patapi tiyarikuy.

Huch’uyta rimarispa, qallarinku Pachamamaman, apukunaman huk haywakuyta ruraspa.

Paqu qallarin, kuka unkhuñata huk kustal patapi inti lluqsiy kinray qhawarisqa
mast’arparispa, chaymantapas, incinsuta, muklluta, winuta, alkulta ima churaykunku.

Chaymanta paqu, unkhuñamanta kukata sapankaman rakin, sapanka


k’intukamunanpaq, llapa mana imata ch’aqwaspa kuka k’intuta akllanku, hinaspa
Pachamamaman, apukunaman, phukurikunku, pha, pha, pha nispa mañarikunku;
llapa ima rurasqanku allin kananpaq, chay k’intu phukukusqankuta paquman
haywanku, hatun papil raphipi k’intu misaman churananpaq.
El dia de pedido de mano.- El joven con sus padres y un sabio de la comunidad, van a la casa de la joven,
esta actividad siempre lo hacen de noche, son bien recibidos, les hacen pasar a un cuarto bien arreglado, en
eso inicia la conversación. Para inicia el ritual todos se sacan las prendeas de la cabeza, y poniéndose de rodillas realizan la petición de
- Te estoy visitando todo corazón a Dios, la madre tierra, a los apus. En seguida el sabio echando vino en un vaso derraman un
poco de vino a las cuadro esquinas de la manta de coca y luego derrama a la dirección de la salida del sol.
- Que bueno, me has visitado, entren entren tomen asiento encima de esta manta.
Si se derrama recto y como un árbol, es de buen agurio si no es asi es lo contrario.
Despues de un corto dialogo, inician la actividad con un ritual a la madre tierra y los apus.
Continuando el sabio, reparte un poco de coca a cada uno, todo escogen hojas de coca en silencio, luego
El sabio andino inicia el ritual, extendiendo una mantita de coca sobre un costal con dirección a la salida del invocan a los apus, madre tierra hacen su petición para que todo les vaya bien, luego le alcanzan al sabio
sol, asi mismo incienso, semillas de coca, vino, alcohol y otros. para que coloque en la mesa que esta preparado.

24 25
Chay k’intu pataman paqu churaykun insinsu q’apachita, muklluta, rawil t’ikata ima, hunt’asqa, allin kanqa nispa kusikunku. Tukupunku, - allin pachapi kachun, allin
hinaspa sumaqta ch’uwirqapun, sapanka kay haywarikuypi kaqkuna apukunaman, pachapi kachun nispa uqllanakunku.
pachamamaman, llapan ayllu wak’akunaman phukurikunku, hinaspa paqu
q’awawan qununata ruraspa ruphachipun, winuwan, alkulwan ch’allakuspa, Uqllanakuyta tukuspa, waynap tayta maman sipaspa tayta mamanman sumaq
ruphayta tukuqtintaq qhawan, sichus yuraq kaqtin, tukuy sunqu Pachamama, sunqu apasqankuta haywarin.
apukuna chaskiwanchik nispa willakun. Chaymatataq tayta mama pampachakuy mañakuyta qallarinku, ñawpaqtaqa
sipasqaq tayta riman, - wawachikkuna huchankumanta pampachakunqaku, kunan
p’unchawmanta ch’uya tiyakunankupaq nispa.

Wayna manchakuywan tayta mamanpaq ñawpaqinpi qunqurchakimanta tayta


mamanpaq chakinta, makinta ima much’aykuspa pampachakuyta mañakun, tayta
mamantaq allinpaq, allin pachapi kachun nispa uqllaykunku. Waynaqa kikillantataq
sipaspaq tayta mamanta, kuraq wawqi panankunata ima pampanakun.

Hinaspa paqu sapankaman qirupi winuta hich’apa haywan, inti lluqsimuy kinrayman
ch’allakunakupaq.

Chaymanta kukata hallpanankupaq muyurichikun, hinaspataq muña matipi tupasqa


alkulwan ch’allakunku, upyanku ima, qirupi hunt’asqa tukuqtin, allin hunt’asqa,

Encima de las hojas de coca, el sabio coloca encienso, semillas de coca y flores de clavel, en seguida lo
envuelve bonito, cada uno de los presentes toma e invocan a las deidades de la comunidad, luegoelsabio
hace la entrega a la madre tierra y deidades quemando en un fogón con bostas, derraman la entrega con En seguida los padres del joven entregan a los padres de la joven el cariño que han llevado.
vino, alcohol y otras bebidas. Al terminar quemar el sabio observa, si esta blanco dicen que nuestras deidades
nos ha recibido de corazón. Luegos los padres de la joven toma la palabra, - Nuestros hijos se perdonan de sus pecados, para que a partir
de hoy dia puedan vivir limpios diciendo.
En seguida el sabio les da coca para que picchen y un poco de alcohol combinado con mate de muña, con
lo que hacen la ch’alla respectiva, y cuando termina lleno en la copa, todo estará bien diciendo se alegran, Inicia el joven poniéndose de rodillas delante de sus psdres con respeto besa los pies y manos pide perdon tanto a
terminan la parte ritual con un abrazo de buena hora. sus padres como a los padres de la joven y hermanos mayores y estos los abrazan que sea en buena hora diciendo.

26 27
Sipaspas tayta mamanta, kuraq pana turanta, waynaq tayta mamanta ima Sipaspa taytanpa nisqanta uyarispa, waynap taytan rimarqun. - Allinmi rimarqusqayki,
pampachakullantaq. kunanqa yuyaykusunchik, hak’aq wawanchikkuna kasarakunankupaq nispa.

Tukunankupaq, sipaspa taytan rimarqullanta. - Ususiy wasi wawam, manam Rimanakuspa yuyaykunku qhapaq sitwa killapi hamuq watapi kasarakuy raymi kananpaq.
wayk’ukuytapas allintachu yachan, uywallaytam michupuwan, chakra llamk’aytapas
chayraqmi yachachkan, ñuqaykuqa ancha munasqata ususiytaqa uywakuyku, Qhachun lasuy.- Qhachun lasuyta qallarinku, chaypaqqa wayna sipasman
chayrayku, chhikataq waqachipuchkawankiman, manam imatapas uyariyta munakuy sunqunwan p’acha apasqanwan p’achaykuchin, sipastaq chaskikuspa
munanichu, allintacha rimanakunkichik, yuyaykukunkichik, nuqaykupas kunankama p’achakuq lluqsirqapun.
mana huchatarispa tiyakuyku, hinakaqtinqa apakapunkicha ususiyta nispa kay Sipas p’achasqaña kaqtin, taytan añanchay, saminchay simita riman. - Yayanchikpaq
pampachakuyta tukupunku. kamachiyninwan, Pachamamaq, apukunanaq kallpachasqanwan, kunan

El padre del joven escuchando estas palabras dice: esta muy bien, ahora nos pondremos de acuerdo
cuando será el matrimonio.
La joven se perdona también igual como el joven. Para termina esta parte el padre de la joven dice: mi
hija es aun recién esta aprendiendo los que haceres de la casa, solo pastea mis ganados, labores agrícolas Luego se ponen de acuerdo para el mes de agosto del año vinidero.
recién esta aprendiendo, nosotros los hemos criado con cariño, por eso cuidado que me lo hagan llorar,
no queremos escuchar nada, bien haygan connversado, nosotros también hasta ahora vivimos sin discutir Laseado de la muera.- Inicia con la entrega del joven a la chica la ropa que han llevado, la joven se
mucho. Siendo asi se llevaran a mi hija. cambia con la ropa nueva.

28 29
p’unchawmanta sumaqta musuq wasiykichikpi tiyakuychik, qhariyki llamk’anqa, WAYMI HURQUYPAQ UNANCHA YACHAYKUNA
qantaq sumaqta uyarinki, qhawarinki, hina allinta runachakunkichik, huch’uypaq
hatunpaq qhawarinan kanaykichis nispa tukupun. Kay warmi hurquypin imaymana yachaykunata qhawaspa purinku.
Huch’uta k’arku unukunata upyarispa, waynaqa tayta mamantin qhachunta allinta 1 Warmi hurquq pusichkaqtin, wayna huk rumipi michk’akun, chayqa warmiq
sumaq p’achawan p’achasqata lasuspa, manaraq pacha paqarichkaptin apakapunku. tayta maman mana munananpaq.
Waynap wasinman chayaspa ch’allakunku chaymanta machanku, hinaspa wayna 2 Warmi hurquy puririchkaqtinchik, huk phichitanka pisqu asikun, chayqa niwanchik
sipaspiwan puñuq ripunku, chay p’unchaymanta tiyapunku, sirwinakunku. manam kasarakuy kanqaachu.
3 Warmi hurquq purinapaq mach’aqwawan musqhukunchik chayqa
munakusqanchik warmiwan tiyakapunapaq.
4 Warmi hurquq purichkaqtinchik, ñanpi huk uwihawan tupanchik, chayqa qullu
mana warmi hurquy atikunqachu.
5 Munanakuchkaspa wayna sipasman misk’i unuta haywarin hinaspa chay misk’i unu
payllamanta ch’apaqyapun, chayta munakusqayki warmi mana qanwan tiyanqachu.
6 Karumanta qhawaspa rikunchik, wasiman warawara quyllur chayaqta, chayqa
niwanchik wasiman chayamunqa huk qhachun.

SEÑAS PARA EL PEDIDO DE LA MANO

Cuando la joven ya esta cambiado con ropa nueva, su padre da la palabras de agradecimiento. Con la 1.- Cuando van a pedir la mano el joven se tropiza en una piedra, es seña para que los padres de la joven no acepte.
bendición de Dios, madre tierra y los apus desde hoy vivirán en su nueva casa. Ejemplo para grandes y chicos. 2.- cuando se va a pedir la mano, un gorrión andino se rie, nos anuncia que no habrá matrimonio.
3.- Cuando nos soñamos con culebra, es señal para vivir con la enamorada.
Después de livar un poco de licor los padres del joven antes de la amanecida se lo lleva a la joven. 4.- Al ir a pedir la mano, nos encontramos con oveja es mal anuncio, no será posible el pedido de mano.
5.- En el enamoramiento, cuando el joven invita una gaseosa a la joven y la gaseosa de por si se vuelve
Al llegar a la casa del joven, realizan un queño ritual, toman un poco de licor luego el joven y la chica se van chuma, es seña que esa mujer no vivirá contigo.
a dormir, desde ese dia conviven hasta llegar al matrimonio. 6.- Viendo de lejos vemos que una estrella luminosa llega a la casa, indica que llegara una nuera.

30 31
WAYMI HURQUYPAQ PAKA SIMI YACHAYKUNA 3 Warmi hurquqqa purina allin p’acharusqa, sumaq t’ikacharisqa, mana chayqa
manam allin kawsay kanmanchu.
1 Warmi hurquq purinapaqqa, huk haywarikuyta runana Pachamaman,
apukunaman ima, wasiman allin sipas yanapakuq hamunanpaq.

4 Warmi hurquypiqa, tayta mamakuna manam k’aminankuchu wawankuta,


mana chayqa qipaman t’aqanakapullankupini.

KASARAKUY - RUNACHAKUY
Qhari warmi tiyaq, sirwinakuypi kawsaq, runachakuyta allinta yuyaychakuspa
machkharinku, ima killapi, ima p’unchaw kasarakuyta, kay ayllukunapiqa qhapaq
sitwa killallatapuni akllarinku, imaraykuchus q’uni killa nisqa, kay killapin Pachamama
2 Warmi hurquq purinapaq, waynawan kuchka puriqkunaqa kanan, kasarasqakuna, k’uchi mikhuy muhuta chaskispa puquchiyta qallarin. Chaymantapas runachakuy
hinaspapas purinanku qhari warmi, mana hinaqa chay masachakuqkuna p’unchawqa hunt’a killapi kanan.
taqanakapunkuman, sapanku qipapunkuman huknin wañuqtin.
3.- Para ir a pedir la mano se debe ir bien vestidos y floreados, para que exita el buen vivir.
4.- El dia del pedido de mano los padres no deben reñir a sus hijos, si lo hacen en lo posterior pueden llegar a separarse.
1.- Antes de ir a pedir la mano, se debe realizar un ritual a la madre tierra, apus y a la deidad de la casa para
que llegue una buena nuera. MATRIMONIO
2.- Para el pedido de mano los acompañantes deben ser personas casados de buen vivir, además siempre Los convivientes deciden realizar el matrimonio, siempre en el mes de agosto, es considerado mes caliente,
en parejas. de lo contrario la nueva pareja no pondravivir felices. Uno de ellos pueden quedar solo. además debe ser en luna llena.

32 33
Parinu akllaypaq yuyaykuna Wakintaq hatun parinutaqa akllarikunku, riqsisqanku allin wiraquchata qhawarisqata,
yachachiqta, hampi kamayuqta, ingeniero nisqata, utaq llaqta umalliqta ima,
Parinu akllaypaqqa qhawarinku, allin kawsakuq runata, qhapaqta, allin yanapakuqta, imaraykuchus chay runakunaqa kasarachisqan wawankunata llamk’anaman
ayllupi allin manchanata, chay allin kayninta runachakuq wawankunaman churayta atinkuman nispa.
rataykunanpaq. Chayta ayllu runaqa ninku. -Parinun kikillan kanqa, allin kawsakuyninta
quykunqa nispa rimanku parinu akllanapaqqa. Chaymantapas parinupaqqa qhawarillankutaq, qhatukunapi qhatuqkunnata,
imarakuchus kay runakunaqa qullqita chaninta hapinku, karuyuqta, llaqtata purispa
mana qullqillapaq apananpaq, utaq qullqita usqhalla mañarikunapaq, may maypiqa
tayta kuratapas parinuta hap’ikunkun, ichaqa tayta kura uyakunanpaqqa, allin kawsaq,
yayapi allin iñiq runan kana, mana chayqa, manam tayta kuraqa uyakunmanchu.

Hatun parinu machkhaytaqa, iskay watukuyta ruraspa ruranku.

Hatun parinu machkhay

Hatun qullana parinutaqa machkharinku, huk mistita, allin sunquyuq, munakusqanta


qhawarispa, kasarakuqta qhipaman allinta yanaparinanpaq, mana allin kunamanta
qhawarinanpaq, runachakuqkuna parinuq allp’anpi wakchu uywanta michikuspa
kawsananpaq.

Ideas para buscar padrinos


Para buscar padrino se fijan en personas de buen vivir, de buena poesion económica, respetable, la gente
Asi mismo también son visto para padrino los comerciantes, los que tienen carro, porqure tienen lata y
dicen: va ser igual que su padrino.
pueden prestar a los ahijados.
Búsqueda del padrino grande
En algunas veces eligen de padrino al sacerdote.
Para padrino grande buscan una persona una persona de buena posesión social, para que en el futuro
pueda ayudar a sus ahijados. Para buscar al padrino tienen que realizar dos visitas.

34 35
Ñawpa ñiqin watukuy.- Wayna tayta mamantin utaq rimapayay chawpichaqpiwan Iskay ñiqin watukuy.- Yuyaykusqanku p’unchaw chayamuqtin, kasarakuqkuna
parinupaq qhawarisqankuq wasinta purinku, huch’uy sumaq sunqu aparisqa, parinu taytamamantin wakmanta parinu qhawakusqankuq wasinta watukuq purinku, chaypi
qhawakusqa sunquchachinapaq, kukachata haywarinku chayta hallpaykuspa tayta sumaqta manchakuywan napaykunakunku, hinaspa rimayta qallarinku, pacha imayna
mamaqa rimapayarin imaman purisqankuta. kasqanmanta, utaq aylluq kawsayninmanta ima.

- kay wawaykunan runachakapuyta yuyaykukunku, chaypaqmi qanta parinupaq Chaymanta kasarakuqpa taytan, tukuy sunqu mañarikuyta rimarqun,
qhawarikuchkayku; amapuni mana niwankichu. Chayta uyarispa wiraquchaqa - kay wawaykunan allinta rimanakunku runachakapunankupaq, chay ranku qankunata
kutichin, - allin riqsisqa runamari kanki, imaynataq manari, sumaqta añanchakuspa, sumaq kawsakuq kasqaykita qhawarispa, hatun parinumanta qhawaripuwayku, kay
yuyaykukunku huk p’unchaw kutinankupaq. wawaykuna runachakunankupaq, qankuna hina allin kawsay kawsakuq kanankupaq,
llapa ayllu runamasinchikkunawan allin qhawachinawankupaq.

Primera visita.- Los matrimoniantes van a la casa de quien se han fijado para padrino, llevando u n poco de cariño. Segunda visita.- llegada la fecha para la segunda visita, los matrimoniantes nuevamente van a visitar al padrino.

- El padre comunica el motivo de la visita: estos mis hijos desean contraer matrimonio, por eso nos hemos El padre de los matrimoniantes toma la palbra i dice: Mis hijos han dedidido tomar matrimonio, por eso viendo
fijado a Ud. Para padrino, por favor no nos niegues. Escuchando lesas palbras responde: Ud. Es una persona a Uds. Que viven el buen vivir, le pido de todo corazón para que nos pueda acompañar como padrino grande,
conocida porque le voy a negar. Con respeto agradecen y quedan la fecha para congretizar. para que puedan vivir como Uds. Ejemplo de la comunidad.

36 37
Parinuqa rimarqun, - Ari, nuqanchikqa kay ayllupi tiyakuq runamasintin allintan Huch’uy parinu machkhay
riqsikuykichis, llamk’aysapa runa kasqaykita, chay rayku tukuy sunqu hatun parinu
hina qhawarisaq, allin kawsay kawsananpaq, chay kawsayninta qhawarispa Huch’uy ara parinutaqa machkhanku kasarakuqpaq llaqtamasinta, llaqta taytata,
runamasinchikkuna qatipanankupaq. wiraqucha gobernadorta, wiraqucha huista, ayllu umalliqta ima, ichaqa allin runachasqa,
ayllupi manchana, allin wasiruraq runata machkhakunku.
Chay rimasqanta uyarispa kasarakuqkuna, taytamamankuna ima, añanchakunku,
uqllaykuspa, -allin pachapi kachun, - allin pachapi kachun nispa. Huch’uy parinutaqa, raymikunapi, llaqta qhatupi tupachispa rimapayanku, utaq wasinta
watukuq purispa, chaypi rimapayanku parinu kananpaq, chaypi uyakun hinaqa, huk
Hinaspataq parinu hap’isqaman sumaq sunqu q’ipichasqata haywarinku. Chay púnchaw iskay ñiqin watukuyta ruranku, chaypi chiqaqta parinu kananpaq rimanku.
q’ipichasqapiqa huk uwiha ñak’asqa, muraya, allichachaq papakuna, misk’i Hinaspa hatun parinu machkhaypi kikinta ruranku.
mikhuykuna, allichachaq t’antata ima.
Huch’uy parinuqa anillu surtihata, quri qullqi waskha, ara qullqita ara chuwapi
Watukuy allin kasqanta qhawarispa, ch’allakuyta qallarinku, allin hunt’akunanpaq, kasanakuqman qum, chaytaqa runachakuy p’unchaw yayaq wasinpi tayta kura chaninchan.
qirupi hunt’asqa kanankama, hinaspa kasarakuq tayta mamantin ripunku wasinkuman
huch’uy macharisqa.

El padrino toma la palabra i dice: Si pues nosotros en esta comunidad nos conocemos bien, por eso de todo Busqueda del padrino menor
corazón estare de padrino grande, para que puedan vivir el buen vivir ejemplo para la comunidad.
El padrino de aros buscan a un paisano, alcalde, gobernador, juez, president communal, pero una Buena persona,
Luego se abrazan: que sea en buena hora diciendo. que sea respetado por la comunidad.

Los padres de los matrimoniantes entregan el cariño que han llevado consistente en Un degollado de oveja, Para el padrino de aros buscan para conversar en las firerias, y fiestas del pueblo, asi también visitando a sus domicilios. Si
moraya, las mejores papas, frutas, panes y otros. les acepta realizan la segunda visita para poder congretizar, lo que se realiza igual como se realizo con el padrino grande.

Viendo que la visita ha tenido buenos resultados, realizan un pequeño ch’alla (derraman a la santa tirra) con El padrino de aros les da a los matrimoniantes: anillos, cadena de plata, modedas de plata y una charola de
licor para que todo lo pensado salga muy bien, asi un poco tomaditos se retiran regreso a sus casas. plata. Con estos objetos el dia del matrimonio el sacerdote realiza la misa.

38 39
RUNACHAKUY P’UNCHAWPAQ WAKICHIKUYKUNA KASARAKUY, RUNACHAKUY P’UNCHAWPAQ
YANAPAQKUQKUNA MACHKHAY, MIMK’AKUY
Runachakuypaq chaninñin qupuy.- Kasarakuy ruranapaqqa, kasarakuq qhari warmi
qullqita allinta huñukunanku, imaraykuchus qullqita tayta kuraman, llaqta taytaman
kasarakuypaq chaninta qunanku.

Ñawpaq watakunaqa tayta kuramansi, huk utaq iskay kawsachkaq uwihata


kallpankuman hina aparku, wakinqa wallpata imayna sumaq sunquta apaq kasqaku,
tayta kura allin kasarachinanpaq.

kasarakuypaq yayaq simin yachaqay.- Kasarakuqkuna yayapi iñina wasita, iskay


killa ñawpaqmantaraq yayaq simin uyariq ñawinchaq ima purinku. Yayaq wasinpi
kasarakunapaqqa, allintan yachana kasarasqa kawsayta, allin kamachikuyta, qhari
warmiq hunt’ananta, chayaqinkunata ima allinta yachanan. Qhari warmi, tayta
mamankuwan, runamasinkunawan ima, llamk’aypi allin saminchasqa kanapaq. Yayaq
siminman hina allinta yachana, mana chayqa manam kasarakuyta atinkumanchu.

Chaymantapas allinta yachananku, yayaman mañakuykunata: yayaykuta,


much’aykusqayki mariyata, nuqa huchasapata, ininita, yaya taytachaq chunka
kamachikusqanta, yayapaq taykiykunata, taytachawan allin kawsay kawsanapaq
mañakuykunata ima, llapan chaykunata tayta kura yayapi iñina wasipi yachaqachin.

Kasarakuqkunaqa ñawpaqmantaraq, ayllupi kawsaq runa masinkunata, ayllu


Pagos del costo del matrimonio.- Los matrimoniantes deben de poseser dinero suficiente para pagar los masinkunata mimk’akun, kasarakuy raymipi yanakapuqkunata ima machkhan.
derechos del matrimonio en la parroquia y en el municipio.
Kasarakuypi yanapakuqkunaqa kay kunan kanan:
Antiguamente dice que llevaban uno o dos ovejas ivos al sacerdote de acuerdo a lo que tenia, algunos
llevaban gallinas, todo para que el sacerdote realice una buena misa de matrimonio.
1 Kasarakuq raymipi imaymana hap’iq, qhawaq kamachikuq warmi.
Preparacion para el matrimonio religioso.- Los matrimoniante dos meses antes van a la parroquia a recibir
charla sobre la palabra de Dios. Para el matrimonio religioso es un requisito y vivir de acuerdo a la palbra de
Dios. Los matrimoniantes deben saber sus funciones y derechos como esposo y esposa.
2 Wayk’uqkuna.

Ademas deben saber bien rezar las oraciones: Padre nuestro, Dios te salve Maria, Yo pecador, Credo, los 3 Sirvicio nisqa yanapakuq runakuna.
diez mandamiento de la ley de Dios, canciones religiosas, entre otros que el cura les instruye en la parroquia
antes del matrimonio. 4 Uywa ñak’aypi yanapakuqkuna.
40 41
1. Kasarakuq raymipi imaymana hap’iq, qhawaq kamachikuq warmi hina wakichisqankuta huk wasipi rikuchipun, chayta allinta yuyaychakuspa
kasarakuy raymipi chaninchananpaq.
Kay yanapakuq mimk’akuqqa kasarakuqkuna sumaq sunqu aparisqa, kukayuq,
t’inkayuq allin yuyayniyuq warmiq wasinta purispa mimk’akamunku. 2. Wayk’uqkuna
kasarakuy raymipi imaymana hap’iq, qhawaq kamachikuqqa warmiqa, ayllupi Wayk’uqkuna mimk’akuqqa kasarakuqkuna sumaq sunqu aparisqa, wayk’uy
allin riqsisqa, kasarakuqpa yawar masin utaq kasarakuqpa tayta mamanpa yachaqpa wasinta purispa mimk’akamunku.
allin riqsisqan kanan.
Waykuqqa kasarakuqwan kuchka yuyaykunku ima mikhuykuna wayk’unankupa,
Kay warmiqa allin q’uñi makin kanan, llapan imaymanata taripachinanpaq, allinta chayman hina, kasarakuqta yuyaychan, imakunata hayk’a chaninta
aylluq kawsayninta yachanan, chayman hina yuyaychakunanpaq, chaymantapas rantikamunanpaq. Chayman hina kasarakuy p’unchaw, wayk’uqqa mikhuykunata
kasarakuqpa allin yawar masin yanapaq kanan. wayk’un: kaltuta, uwiha kankata imatachu kasarakuqwan yuyaykusqankuta. Ichaqa
Huk p’unchay ñawpaqta kasarakuy raymipi imaymana hap’iq, qhawaq wayk’uqqa manan sapallanchu wayk’un, achkhan yanapaqninkuna kanan, papa
kamachikuq warmiman, kasarakuq llapa kasarakuy raymipaq manakusqanman muntaq, aycha kuchuq, ch’uñu tiqwaq, uchu kutaq, q’uncha lawrachiq ima.

Un dia antes los novios entregan a la dispensera todos los productos que han comprado y previsto de
1.-Dispensera.- Para suplicarse los ervicios de la dispensera los matrimoniantes van a la casa de la señora que acuerdo a la relación que les ha pedido. Para que el dia del matrimonio pueda disponer sin hacer faltar
hace este servicio a suplicarse, llevando un cariño, con coca y otros.
.2.-Cocineras.- Los novios van a la casa de la cocinera que sabe cocinar, a suplicarse llevando un cariño.
La dispensera debe ser una persona que conoce bien, además que sea conocido o familiar de los novios.
La cocinera junto con los novios acuerdan que comidas cocinar, de acuerdo a eso les orienta , que cantidad de
Esta mujer debe ser de mano caliente, que haga faltar las cosas, que conosca las costumbres, de acuerdo productos deben comprar y de acuerdo a eso el dia del matrimonio cocina, caldo, asado. Además la cocinera
a eso pueda orientar lo que tienen que hacer. debe tener bastantes ayudante, los que pelan papas, cortadores de carne, lo que pelan chuño entre otros.

42 43
3. Sirvicio nisqa yanapakuq runakuna Uywa ñak’ay qallarinankupaqqa, ñawpaqtaqa Pachamamaman, apukunaman huk
haywarikuytan ruranku. Chaypin uwiha ñak’ana tumita, wachkhata ima sumaqta ch’allanku.
Kasarakuq qhari warmi sumaq sunqu aparisqa, sirvicio nisqa yanapakuq runaq wasinta
purispa mimk’akamunku. kay servicio nisqa runakunan, kasarakuq raymipi imaymana Uywa ñak’aq, qallarin huk uywaq kunkanta kuchuykuspa, chaypaq yawarninta huk
hap’iq, qhawaq ima. Kamachikuq warmiwan, wayk’uqkunawan allinta rimanakuspa, qirupi hapispa, kasarakuqkunaman qunku, wasi pirqankunan ch’allakunankupaq,
kasarakuy raymi p’unchaw kasarakuqta, parinukunata, taytamamakunata, llapa Pachamamaman, apukunaman phukurinku, mañarikunku, - allin pachapi kachun,
raymiman hamuqta, sumaqta uyarispa imaymana mañakusqankuta taripachin, wira kachun aycha, llapapaq taripachun nispa.
chaypaqmi servicio nisqa runaqa allinta aylluq kawsayninta, kusikuyninta riqsinan,
Chiqan sach’a hinaraq ch’allakun hina allinpaq.
chayman hina kasarakuqta yuyaychananpaq.
Uywa ñak’aypiqa llapanmi yanakapunku, wakinmi wañusqa uywata wira kananpaq
4. Uywa ñak’aypi yanapakuqkuna rit’i, rit’i nispa ch’utinku, wakintaq wañusqa uywaq ch’unchullninta tikranku, wakin
wañusqa uywaq umanta q’ala kanan kaman willmankunata rukuspa ruphachinku.
Kasarakuy huk p’unchaw ñawpaqta uywa wañuchiyta ruranku, chaypaqmin Wakin warmikunataq yawarmanta yawar pirita wayk’unku, uywa ñak’ayta tukuspa,
ñawpaqmantaña mimk’asqa uywa ñak’aqkuna purimunku, chaymantapas ayllupi yawar phirita papa wayk’uyuqta mikhunku.
kawsaq runamasikuna aynikuq purimullankutaq.

3.- Servicios o mozos.- Se suplica al servicio


con las mismas costumbres que a los demás, el
servicio es la persona que el dia del matrimonio
orienta el que debe y no debe hacer los
novios. Asi mismo coordina con la dispensera
y cocineras para atender bien a los novios,
padrinos e invitados. Por eso el servicio debe
conocer bien las costumbres de la comunidad.

4.- Degolladores de ganado.- Un dia antes del


matrimonio realizan la matanza de ganado,
para eso con anticipación se suplican a los
que saben degollar, asi mismo ese dia vienen
los vecinos a ayudar en la matanza.

Para iniciar la matanza se realiza un ritual, a la


madre tierra y Apus, asi también ch’allan a los
cuchillos y otros enseres necesariso.
El degollador corta el cuello de una oveja y recibe en un vaso y le entregan a los novios para que puedan
derramar a la pared de su casa, invocando a la madre tierra y apus, que sea en buena hora, que sea gordo
toda la carne, que alcance a todos diciendo.

En la matanza del ganado todos se ayudan otros desollan, otros voltean las tripas, otros pelan la cabeza, otras
mujeres cocinan potajes de sangre con papas.

44 45
PAMPACHAKUY - QULLQIMANTA P’UKUPI ARA QULLQI WILLAY yayaykuta, muchaykusqayki mariyata rimarquspa; taytachamanta mañarikunku,
pachamamaman, apukunaman phukurikunku, llapa ima yuyaykukusqapas allin
Kasarakuy raymipi imaymana hap’iq, qhawaq kamachikuqman, wayk’uqkunaman, hunt’asqa rurakunanpaq, qiruman churaspa winutawan kuchka servicio nisqa runa
sirvicio nisqa yanapakuq runakunaman ima, llapa imachus kasarakuy raymipaq tukuy sunqu kasarakuq wasi pukaranman saqimun.
mañakusqankuta quyta tukuspa.
K’intukuy haywarikuyta tukuspa, kasarakuq qhari warmi iskay wilata yaya taytachaq
Kasarakuq wasinpi, kasarakuq qhari warmi, kasarakuqpaq tayta mamankuna, qayllanpi k’anchaykukunku, hinaspa hatun servicio nisqa pampachakuy qallarinanpaq
wawqi panankuna, ñaña turankuna, hatun parinu, huch’uy parinu, hatun servicio rimarqun. - kunanqa ñuqanchik ukhupi pampachanakusunchik, chaymantataq llimphu
nisqa ima huñukunku. sunquyuq runachakuy, kasarakuy paqarin purisunchik nispa.

Llapa huñusqa tarikuqtinku, hatun servico nisqa huk unkhuñapi kukata Hinaspa hatun parinu rimarqun, - sapan qhari, sapan warmi kawsayniykichisqa
mast’artarispa llapata k’intukuy ruranapaq mink’arikun, qallarinapaq llapalla tukukunmi, kunanqa runachakuq kasarakuq purinkichis, imaymana mana allin
rurasqaykichista yaya taytanchik pampachasunkichis nispa.

PERDONANRSE Y EL VELATORIO DE LA CHAROLA DE AROS CON SUS 12 MONEDAS


Despues de terminar de entregar las cosas a la dispensera, cocinera y servicios.

En la casa de los matrimoniantes se reúnen, los novios, los padres, hermanos y hermanas, padrino grande, psdrino Terminado el ritual, los novios se prende dos velas a la imagen de un santo. Luego para iniciar el acto de
de aros y el servicio se reunen. perdonarse el servicio manifiesta. – Ahora dentro de nosotros nos vamos a perdonar, para que mañana podamos
ir al matrimonio limpio sin pecados.
Cuando todos están reunidos el servicio mayor extiendo en una manta coca inician un ritual previo antes
rezan el padre nuestro y ave maria, luego invita a que puedan escogen hojas de coca para luego hacer la El padrino toma la palabra y dice; - Ahora aquí se acaba la vida soltería, todos sus errores Dios les perdonara
invocación a la madre tierra y los apus, pidiendo que todo salga bien en el matrimonio. cuando Uds. Reciban el matrimonio.

46 47
Hinaspa qhari kasarakuq tayta mamanpaq ñawpaqinpi qunqur chakipi churakuspa, Qullqimanta p’ukupi ara qullqi willay.- Pampachakuyta tukuspa, qullqimanta
tayta mamanpaq chakinta makinta much’aykuspa pampachakuyta mañakun, p’ukupi ara qullqi willayman haykunku, kaytaqa umallin huch’uy parinu, qullqimanta
sayaripuqtin allinpaq nispa tayta maman uqllaykun, kikillantataq warmiq tayta p’ukuman sumaqta q’apachiwan saymaykuspa: qullqimanta sumaq wachkhata,
mamanta, kuraq wawqi panantapas pampachakullantaq. qharipaq, warmipaq siwi surtihata, chunka iskayniyuq ara qullqita ima churan.

Warmi kasarakuqpas imaynatachus qhari kasarakuq pampachakun chay Qullqimanta p’ukupi ara qullqitaqa, imaymanayuqta sumaqta, kuka k’intuyuqta,
kikinta rurallantaq. t’ikachasqata ima ch’allanku, chaymanta kasarakuqkunata yachachinku imaynata
ara qullqita qhari warmiman kasarakuyki qunanpaq, warmi imaynata chaskinan,
Chayta tukuspa servicio nisqa runaqa q’apachiwan saymaykun, mana ima wayrapas, imaynata rimananku chaykunata ima yachachinku, kasarakuqpa p’achanta
nitaq layqapas hap’inanpaq, llimphu ch’uyayasqa kasarakuq purinanpaq. qhawata hap’ikunku, pisillata machanata upyarispa puñuq ripunku, qipantin
kasarakuq purinankupaq.

Velatorio de la 12 monedas en la charola y la cadena.- Terminado el acto de perdonarse continuan con el


velatorio de la charela de aros las 12 monedas y la cadena. Esta actividad encabeza el padrino de aros,
En seguida el novio se pone de rodillas frentes a sus padres, besando sus pies y manos pide perdón, sus padres iniciando con un saumeo con incienso.
los abrazan que sea para bien diciendo, igual hace la novia.
La charola con coca, flores y todos lo enseres para el matrimonio es roseado con vino, luego hacen el ensayo
Terminado el acto de perdonarse el servicio realiza el saumeo con incienso para que no le alcance ni viento ni como debe entregar el novio las monedas a la novia y como debe recibir la novia, luego hacen armonizar con
los malos augorios pueda alcanzar y asi llegar limpio al matrimonio. incienso la ropa de los novios.

48 49
KASARAKUQ, RUNACHAKUQ PURIY Kunan watakunaqa kasarakuqqa llaqtata karupin llapanpinku purinku. Llaqtaman
chayaspa, huk riqsisqa runaq wasinpi, utaq parinuq wasinpi qurpachakunku. Chaypi
Kasarakuq runachakuq puriy p’unchawqa, tutamantaña kasarakuqkuna, hatun kasarakuq iñiy wasiman purinankupaq allinta allichakunku.
parinu, huch’uy parinu, kasarakuqpaq tayta mamankuna, kasarakuqwan kuchka puriq
runakuna ima huñukunku, kasarakuqta p’achachinku, hinaspa allin purinankupaq
kukawan, winuwan k’inturqukunku ch’allarququnku.

Ch’allakuyta tukuspataq uman kaltuta mikhunku. Parinukuna qallunta mikhunku,


kasarachisqan wawankunata allinta rimaspa yuyachananpaq, allin k’amikuq
kanankupaq; ñawinta tayta mamakuna mikhunku kasarasqa wawankunata
allinta qhawanankupaq; Kasaraqkunataq rinrinta mikhunku, yuyaychasqakunata,
k’amisqakunata allin uyarikuq kanankupaq.

Ayllumantaqa llaqtatan purinku kasarakuqqa, chaypaqmi qhipa watakunaqa


puriq kasqaku kawallupi sillasqa, chiqanta qati qati, ñawpaqta ara huch’uy parinu,
chaymanta hatun parinu, chay qipanta qhari kasarakuq, qipantataq warmi
kasarakuq, chaypaq qipanta hatun parinuq warmin, qipantataq ara huch’uy
parinuq warmin, llapan kaykunaq qipantataq kasarakuqwan kuchka puriq
runakuna. Kay hinatam qipa watakunataqa kasarapuq purina karqan.
YAYAPI IÑINA WASIPI KASARAKUY RUNACHAKUY
CAMINO AL MATRIMONIO Qurpachakusqanku wasipi, sumaqta p’acharqukuspa, yayapi iñina wasita kasarakuq,
El dia del matrimonio muy temprado se
runachakuq purinku, imaynachus hamurqanku qati qati kikillantataq.
reúnen los novios, padrinos, padres hermanos
y los acompañantes más cercanos. Hacen Iñina wasi ukhupi tarikuqtinku, tayta kura qallarin kasarachiy misata, yayaq siminpi
vestir a los novios, realizan un pequeño ritual kasarakuymanta qillqasqata ñawinchan. Hinaspa tayta kura chunka iskayniyuq ara
para que todo salgaa bien. qullqita, ara p’ukumanta huqarispa, qhari kasarakuqman phuqtupi qum, kasarakuqtaq
En seguida desaayunan caldo de cabeza.
Los padrinos comen la lengua para que
hablando bien puedan aconsejar a sus de aross, luego el padrino mayor, el novio, la novia, la esposa del padrino de aros, esposa del padrino mayor,
ahijados. Los padres comen el ojo, para en seguida los padres y acompañantes.
que puedan mirar bien a la nueva pareja;
En estos últimos tiempo los dos van en carro, llegando al pueblo se alojan en la casa de un familia o casa del
los novio comen la oreja para que sepan
padrino. Donde se arreglan para poder ir a la iglesia.
escuchar bien los consejos de los padrinos.

De las comunidades van al pueblo a MATRIMONIO RELIGIOSO


casarse, antiguamente iban en caballos, en Despues de arreglarse bien, se firigen a la iglesia para recibir el matrimonio religioso. En el mismo orden de los
columna de uno, encabezaba el padrino que han venido dela comunidad.

50 51
warminman phurtupu qullantaq, kaymi llamk’aspa tarimusqay nispa, warmiqa chay
qullqita ara p’ukuman hich’aykun.
MATRIMONIO CIVIL NISQAPI KASARAKUY RUNACHAKUY
Chaymanta tayta kura kasarakuqkunaq kunkanman quri qullqimanta wachkhata Yayapi iñina wasipi kasarakuyta, runachakuyta ruraspa, municipalidad nisqaman
churaykun, yayaq sutinpi kasarasqa kanankupaq. Hinaspa tayta kura kasarakuqkunata purinku, chaypi llaqta tayta qillqa mayt’u kamachikuykunaman hina kasarachillantaq,
tapuyta qallarin, kasarakuqkunataq kutichikunku ¡ari! Nispa, chaymantataq qhari chaymanta kasarakuyta tukuspa qurpachakusqanku wasiman ripunku, chaypi
warminpaq ruk’ananman siwi surtihata churaykun, kikillantataq ruran warmipas. Tayta samarquspa, k’intukunku, ch’allarparikunku ima, allin pachapi kachun nispa
kurataq yayaq sutinpi kasarasqa kapunkichis allin kawsayta kawsanaykichispaq nispa kasarakuqkunata uqllaykunku, hinaspa ayllunkuman kutipunku.
tukun, tayta kura yanapaqtaq kasarakuqkunaman k’anchachkaq wilata haywarin,
chay wilaqa yayachispa rantinmin, cristo yayaq k’anchaynin, hinaspataq qillqasqa
mayt’u p’anqapi sapanka sutinkuta siq’inku.

Ayllu runa kasarakuypiqa manam kanchu much’anakuyqa, makillankutam hap’inakunku.

Ya en la iglesia, el sacerdote inicia la ceremonia, después de leer pasajes bíblicos. El sacerdote recoge las 12
monedas de la charola y entrega al novio este entrega a la novia diciendo: este es el fruto de mi trabajo. La
novia recibe y lo echa a la charola de plata.

Luego el sacerdote coloca la cadena de plata al cuello de los novios, en seguida el cura pregunta a los novios
los novios contesta con un ¡si!. Posterior a esto el novio colocar el anillo a la novia, de ihual forma lo hace la novia. MATRIMONIO CIVIL
El sacerdote termina diciendo en nombre de Dios son casados, vivan en armonía y que nadie los separe. Los
Despues del matrimonio religioso, van a la municipalidad a recibir el matrimonio civil, donde el alcalde de
novios prenden cada uno su vela con signo de cristo resucitado. Terminan firmando en el acta de matrimonios.
acuerdo a las leyes realiza el matrimonio civil. Después se retiran a la casa donde se alojaron. Donde realizan
En los matrimonios de los andinos nos existe el besarse, solo se agarran de la mano. un pequeño ritual, abrazan a los casados – Que sea en buena horadiciendo. Luego regresan a su comunidad.

52 53
Ayllunkuman ripuymanta Añanchakuy, saminchakuy
Hatun servicio nisqap yuyaychasqam, wakichikunku imayna aylluman kutipunapaq, Añanchakuy, saminchakuyqa kasarakuypa ancha yupaychasqa suyakusqam chaninmin,
qhipa unay watakunaqa kawallupin kutipunqku, kunanqa llapa karupi ripunku. ramara nisqapi saminchakuy runanapaqqa, kasarakuqkuna, parinukuna, tayta
mamankuna, ayllu masinkuna, riqsisqa runakuna ima tarikuspa, hatun servicio sumaqta
Kasarakuy raymi wasinman qayllaña kachkaptin, karumanta kasarakuqta llapata q’apachiwan saymaykun, hinaspa saminchakuy qallarinapaq, kukawwan winuwan
uraykachinku, chakipi wasiman chayanankupaq. Ayllupi suyaq runakunaqa huk k’intusqata ruwasun nispa llapallata mimk’arikun, k’intukuyta tukuspa llapamanta
tusuqniyuq, wanta musikuyuq ima suyanku, iskay aysa siq’i tusuqkunap chawpinta kasarakuqta allin pachapi kachun nispa uqllaykunku.
kasarakuqkunata purichinku, chaymanta huk arku nisqanta, wasi patiu nisqa
kama chinpaykachinku, tusuqkuna sumaqta takiskupa kusichinku, hinaspa hatun Hinaspataq hatun servicio nisqa huk hatun pillti p’ukupi qispi qirupi champan nisqata
servicio nisqa, q’apachiwan saymaykusqa ramaraman paña kinrayninta pusaykun sapankaman rakin, hatun parinutaq qispi qiruta hap’isqa huk anqusuta rimarqun, -
chaypi sumaqta parinukunantin, taytamamakunantin tiyarinku, hinaspa k’intuta kasarasqa wawankunaq allin kawsay kawsananpaq, llapa raymiman hamuq runakunata
Pachamamaman, apukunaman haywarinku, winuwan ima ch’allarikunku. mañarikuykichis, kasarakuqkunata kusirichisunchik, kay p’unchawmanta kasarakuqkuna
manchana, allin chaninniyuq runa nisqa qhawarisqa kananpaq nispa rimarqun.

Regreso a su comunidad Tusuqkuna, takiy yachaqkuna kusichiyta qallarinku, ramara nisqapitaq kasarakuqkuna
El regreso a la comunidad los realizan de
parinukunantin, t’ipasqata, apahatakunata, aynikunata ima suyakunku.
acuerdo a la orientación del servicio mayor.

Cuando ya esta cerca a la casa, los novios Agradecimiento y bendicion


y acompañantes bajan del carro. Se dirigen
a la casa, los parientes de los novios esperan El agradecimiento y bendición es el
con banda de músicos y danzarines. Los mas esperado de los novios. Para inciar
novios pasan en medio de los danzarines y todos los presentes realizan un pequeño
un arco de flores hasta llegar al patio de la ritual de invocación a la deidades de
casa. El servicio mayor saumea con incienso la comunidad, después de terminar
y dirige a los novios y padrino a la ramada todos aabrazan a los novios “que sea
por el lado derecho. Luego realizan un ritual en buena hora” diciendo.
siempre invocando a la santa tierra y los
apus tutelares de la comunidad. Luego el servicio sirve a todos el
champam, el padrino mayor hace
el bridis de honor para que sus
ahijados vivan un buen vivir, y pide
a los asistentes a alegrar a los novios,
termina con un salud.

Los cantantes y danzzrines empiezan a


alegrar, los novios y padrinos esperan
en la ramada los regalos y los otros de
reciprocidad.

54 55
T’ipasqa, apahata, ayni Chaymantapas sapanka t’ipaqman, apahataqman kasarakuq huk recordatorio
nisqata qun, machana unutawan, parinutaq sapanka chinpamuqman huk qispiqirupi
Llapan kasarakuy raymiman purimuqkuna chinpanku, waqin t’ipaq, wakintaq machana unuta upyachin, - kasarakuy phuqi phuqi nispa.
apahataq, wakin aynikuq.
Raymiman hamuq runakunaqa takiqkunaq takisqanpi kusisqa tusunku. Takikuspa
T’ipay.- Papil raphimanta qullqita qhari kasarakuqman, sacunpa qhasqunman, ima kasarakuqta kusichinku.
warmimantaq mantunpa qhasqunman t’ipanku.

Apahata.- Apahataqa imaymana kawsaykunata kasarakuqman tukuy sunqu


quykuymin. kanmanmi apahata uywakuna, waka, uwiha, llama, paqucha,
wayk’ukunapaq kaqkuna, mankakuna, chuwakuna, p’uñukuna, wisinakuna ima,
puñunapaq kaqkuna, imaymanakunata apahatayta atinkuman.

T’ipayta, apahatayta hatun parinu, huch’uy parinu, tayta mamankuna ima qallarinku,
parinukunap t’ipasqanman apahatasqanman hinan, raymiman purimuq runakuna
kallpachakamunku. Hinaspa wakin t’ipaq, wakintaq atahatayuq chinpanku,
t’ipaqkunata, apahataqkunata huk qillqasqa raphipi sutinta qillqanku, chayta
qhawaykuspa kasarakuq kuchichinanpaq.

Prender con dinero, regalos y reciprocar

Los asistentes a la fiesta se acercan a los


novios, otros a prender con dinero, otros
con regalos yotros a reciprocar.
Kuska p’unchawña kaptin hatun servicio nisqa, hatun marinaqkamachisqan ramaraman
Prender con dinero.- consiste en prender qullqi qipita unkhuñata, yuraq sarayuq, kukayuq, mukllukunayuqta, t’antayuqta,
cheques de dinero en la solapa del saco
del novio y en el pecho encima del arusniyuqta ima apamun, t’ipasqa qullqita q’apachisqata waqaychanapaq.
maton de la novia.
Hinaspa parinukuna kasarakuqkunamanta qullqi t’ipasqata apaqanku qullqi q’ipipi
Regalos.- Consiste en entregar bienes a waqaychanankupaq, ichaqa t’ipasqata huk papilmanta qullqita saqinku, chayta
los novios puede ser: ganado, enseres de
cocina, frazadas entre otros.

La entrega de regalos y el prender con Los novios entregan un pequeño recordatorio a los que entregan sus regalos. Los padrinos sirven cerveza
dinero inician los padrinos y padres, agradeciendo por el presente que entregan.
de acuerdo a eso los acompañantes
se alistan a acercarse a los novios. Un A media fiesta el servicio trae un atado con maíz blanco, pan, semillas de coca, para guardar el dinero que
secretarioelegido por los novios anota han prendido a los novios. Luego los padrinos bajan el dinero para gyardar en el atado destinado para tal
en un cuaderno para que los novios fin, dejan un billete en cada uno de los novios para que sigan prendiendo mas billetes. El servicio entrega el
puedan devolver cuando ellos se casan. atado de dinero a la dispensera.

56 57
qhawaspa t’ipaqkuna t’ipanankupaq, qullqi apaqasqankuta unkhuñapi winuwan, Servicio nisqa runa, sapankaman aqhata, hinaspataq cerveza nisqata upyachin, kasarakuy
kukata k’intuykupa saratawan, t’antatawan kuchka waqaychanku, qullqi q’ipitaqa raymipi llapa runa macharisqaña takiqkunaq takisqanpi astawan tusuyta qallarinku.
servicio nisqa, kasarakuq raymipim imaymana hap’iq, qhawaq kamachikuq
warmiman hap’ichin, allin waqaychananpaq. Servicio nisqa runataq, hatun parinuta nin, kunanqa parinukuna kasarasqa
wawaykikunata phuchkapi phuchkayta, k’antiyta hina tusurquchiysi.
Mikhuna Pacha.- Qullqita waqaychayta tukuspa, servicio nisqa runa, kasarakuqkunaman,
parinukunaman, tayta mamaman ima willan, kasarakuqkuna mikhuchiwasun nispa. Wanta musikupi kasarasiri takiypi sumaqta tusunchinku, achkhata tususpaña,
kasarakuqkuna parinuntin ramaraman kutipunku, chaypi hatun marina, warmi
Llapalla samanku, kasarakuq mikhunan mikhunankupaq. Servicio nisqa runa kasarakuqman qullqi q’ipita q’ipichin, hinaspa tusunku qullqi q’ipintin.
llapaman mikhuyta mikhuchin.
P’unchay ch’isiyaykuy mikhuy

P’unchaw ch’isiyaykuytaña servicio nisqa runa, llapa kasarakuy raymipi kusikuqkunata


tatichin, hinaspa ramarapi tiyaqkunaman llapa raymiman hamuqkunaman ima
mikhuchin ch’isiyaykuy mikhuyta (q’aspa kanpachuta, quwi kankata, chhuklluta,
murayata, papata, uchu kutayuqta, imaymana allin mikhunakunata) runakunaqa
chisiyaykuy mikhuyta pisillata mikhurispa alsakusaq nispa waqaychanku, alsaqa
wasipi mana kasarakuy raymiman hamuqkuna mikhunanpaq. Mana alsa kaptin, pisi
sumaq sunquyuq kasarakuq kasqa nispa ninku. Mikhuyta tukuspa sapanka aqhata,
winuta, alkulta, cerveza nisqata ima upyanku.

El servicio dice al padrino mayor, ahora si haga Ud.baila a los


ahijados haciendo dar vueltas como a la rueca.

Despues de bailar bastante en banda de músicos, los novios


regresan a la ramada, en donde la madrina mayor le hace
Mikhuyta tukuqtinku, kasarakuy raymiman hamuq runakuna kasarakuq mikhuna cargar a la novia el atado de dinero, luego le hace baila
cargado de dinero.
qusqankumanta sumaqta añanchakunkun, llapa runakuna muntirankuta apaqarukuspa
kasarakuqta añanchakunku, sullpay, sullpay, taytacha astawan quykusunki nispa. Comida de la tarde (Lunch)

Ya al tardecer el servicio hace descansar a todos los asistentes


Hora de comer.- Terminado de guardar el dinero. El servicio anuncia que los novios nos hara comer. Todos a la fiesta, y le sirve la comida de la tarde (lunch) consistente
dejan de baila, para comer el cariño de los novios. en asado de cordero, cuy, con choclo, moraya, papa, con
aji molido) la gente come un poco se guarda para llevar a la
Terminado de comer todos bajándose el sombrero agradecen a los novios, muchas gracias, dios que te casa diciendo. Luego toma vino, cerveza.
de mas, diciendo.
Los novios entregan a su padrino su cariño consistente en un
El servicio reparte a los asitentes chicha, en seguida cerveza, todo ya tomaditos empiezan a bailar más. lechon de chancho adornado y floreado.

58 59
Kasarakuqkuna khuchi wañusqata sumaq t’ikachasqata parinunkuman sumaq kay huñunakusqaykichis pasaqpaq pasaqpaq kanan, huñu purinanykichispaq,
sunquta taripachinku. allin kawsay kawsanaykichispaq, allinta uywata uywaspa, chakrata llamk’aspa,
wawaykikunata allinta uywanaykichis nispa yuyaychakun.
Hinaspa kusisqa, puñuchiy pacha chayamunankama tusunku.
Chaymanta huch’uy ara parinu, yuyaychakullantaq. - wawaykuna, kunanqa
runachasqa kankichis, amam ñuqaykuq uyaykuta pampaman churawankikuchu, limphu
ñanmanmin churaykuchkaykiku, kunanqa qhari warmi allinta purinkichis, ama ñanta
qhillichaspa, allin kawsayta kawsaspa, wañuy pacha kama nispa yuyaychakullantaq.

Puñuchiy

Puñuchiypaqqa parinukuna, kasakuq wawankuta ramaramanta puñuna


wasiman pusapunku, chaypi puñuchiy qallarinankupaq huk k’intukuyta ruranku,
Pachamamaman, apukunaman, yayaman ima phukurikuspa, parinukuna tukuy
sunqu manchakuywan allinta k’amispa yuyaychananpaq mañarikunku. Kasarakuqkuna parinukunaq yuyaychakusqanta uyariyta tukupas, chakatapi
chakatasqa taytachata much’aykunku, hinaspa parinukuna kasakuqpa puñunanta
K’intukuyta tukuspa yaya taytachaq uyan qayllapi iskay wilata k’anchaykuchikunku. q’apachiwan saymaykunku, huk llikllapi mikhukuna, upyanakunata ima q’ipichasqata,
Hinaspa qhallarinku allinta k’amikuspa yuyaychakuyta, ñawpaqta qallarin hatun parinu, kasarakuqkuna mikhunanpaq, sawsanan nispa saqiykunku. Chaymantataq
- kunan p’unchaw taytachaq ñawpaqinpi runachakapunkichis, kasaraykapunkichis, puñuchinankupaq kasarakuqpa p’achanta ch’utikuyta yanapanku, hinaspa
kasarakuqkunata puñunaman puñuykuchinku, qatanakunawan qataykuspa allin tuta
Después baila muy alegres hasta que llegue la hora de hacer dormir. kachun nispa puñuna wasimanta lluqsirqapunku, huk p’utiwantaq punkuta wisqaykunku.
Hacer dormir

Para hacer dormir los padrinos llevan a sus ahijados al cuarto donde harán dormir, para empezar realizan un quedar mal ante la gente, les estamos poniendo en buen camino, ahora los dos caminen bien, viviendo bien
ritual invocando a la deidades de la comunidad. hasta la muerte. Asi termina.

Terminado el ritual, prender dos velas a lado de un santo, luego empieza a dar las ultima orientaciones y Los novios después de escuchar las orientaciones besando a un crucifijo agradecen, luego los padrinos preparan
consejos a sus ahijados, inicia el padrino mayor, -Hoy dia delante de Dios han recibido el matrimonio, que sea la cama saumando con incienso y entregan a sus ahijados un atado con comida, panes y cerveza, diciendo
de por vida, para vivir bien, haciendo reproducir sus ganados, trabajando la chacra, para que crienbien sus hijos. que es tu cabecera para que puedar comer cuando tengan hambre. En seguida le hacen dormir a los novios,
En seguida el padrino de aros recomienda. – Hijos mios, ahora son casados, no quisieramos que nos hagan que sea buena nche diciendo se retiran, le cierran la puerta con un candado.
60 61
QHARI WAWAYUQ WASINMAN KASARAKUQKUNA APAY Kuchka p’unchaw ch’isiyaykuytaña, qhari wawayuq raymiman hamuqkunaman,
uwiha kankachuta q’aspata, muraya phutiyuqta, papayuqta, sara mut’iyuqta ima
Kasarakuqta warmi wawayuq ñawpaq p’unchawtaqa qaynachin kusichin, qhari mikhuchin, aqhata, winuta, machachikuq unuta ima upyachin, hinaspa kukata
wawayuqtaq qhipa p’unchawta kusichin, chaypaq qhari wawayuqpa yanapaqñinkuna hallpaykuspa sayk’usqa kananku kama tusuyta qallarinku.
servicio nisqa runapiwan allinta yuyaychakuspa tutamantaña kasarakuq apaq purinku;
kasarakuqta apananpaqqa, k’intukuywan ch’allakuywan qallarinku, chaymanta warmi T’IPASQA, APAHATA, AYNI QHAWATA HAP’IY, WARMI
wawayuqta llapanta yanapaqñinkunata ima machachikuq unuwan machachinku,
hinaspataq imaymana uywakunata uwiha chitata, quwita, wallpata ima hap’ispa WAWAYUQ P’UNCHAWNIN
apanku, hinallataq uchu kutana rumita, qhunata, imaymana tarisqankuta apallankutaq,
kasarakupaq musuq kawsaynin nispa apanku, mana apankumanchu hinaqa, Warmi wawayuq p’unchaw raymitaqa warmi wawaq tayta mamapa wasinpi
kasarakuq kawsaynin pachapi manam ima kawsayniyuq kawsankuman, sichus allinta ruranku, chay p’unchaw kasarakuy raymipi t’ipasqata, aynikunata, apahatakunata
apanku hinaqa allin kawsayniyuq kasarakuqkunaqa kawsanqaku nispa ninku. ima qhawata hap’inku.

Chay p’unchawqa qhari wawayuqpa wasinpi ch’isiyaqta kasarakuqkunata Kasarakuqkuna qhari wawayuq wasinpi paqarispa tutamanta warmi wawayuqpa
raymichanku kusichinku, qullqiwan t’ipanku, aynita apahatakunata apahatanku, wasinta purinku, chaypi chaskinku, - allin pachapi kachun -allin pachapi kachun
kusisqa tusunku, machanku kukata ima hallpanku. nispa uqllaspa. Hinaspa k’inturqukuspa ch’allakunku, raymi allin kananpaq.

Warmi wawayuq ayllu masinkuna chayamunku, qullqi t’ipaq, aynikuq, apahata


FIESTA EN LA CASA DE LOS PADRES DEL VARON aparisqa ima, hinaspa kusikuyta qallarinku.
Dia anterior era la fiesta de los padres de Manaraq chawpi p’unchawman chayaspa, hatun servicio nisqa runa rimarqun, -
la novia, al dia siguiente los familaires de los
padres del novios van a la casa de los novios raymiman hamusqamanta chanin qupuyta pukllasunchik nispa runakunata mink’akun.
para traer a la casa del varon; para llevar a
los novios siempre incian con un ritual, luego
a los familiares de la novia hacen borrachar, Conteo de los regalos
en seguida llevar a los novios, junto con ellos
llevan todo lo que encuentran, animales y Al dia siguiente ya en la casa de los padres de la novia se
enseres, diciendo que es sus bienes de los reúnen para realizar en conteo del dinero recaudado y la
novios. Sino no llevan signfica que los casados cantidad de regalos.
vivirán en escasez, sin muchos bienes, si llevan
buena cantidad significa que los casados Los novios después de dormir en la casa de los padres del novio,
vivirán con buenos bienes. temprano van a la casa de los padres de la novia. Son bien
recibido, todos abrazan que se en buena hora diciendo. Antes
Ese dia en la casa de los padres del varon de iniciar la actividad del dia realizan el ritual de costumbre.
hacen la fiesta todo el dia, prenden también
con billetes, entregan regalos, todos bailan, Los familiares de los padres de la novia llegan también con regalos
picchan coca y toman alegres. y prenden billetes a los casados. En seguida empieza la fiesta.

Al medio dia comen asado, con moraya, Antes de llegar al medio dia el servicio mayor anuncia a los
papa y mote de maíz, toman chicha, vino y asistentes, que vamos a juegar eljuego de pagar impuesto,
bastante licor. Bailan hasta cansarse. invita a la gente a participar.

62 63
Chay phukllanapaqqa huk k’achu allin kawsay kawsanaykichispaq, wawaykikuna uywanapaq ima nispa rimarquspa
runa akllakun, kay kachu runa nin, warmiman qipiykuchin.
sapanka raymiman hamuq runakuna,
raymiq chaninta qunawaykichis, nispa Chaymanta llapa apahatakunata, aynikunata ima yupaspa llapaman willapunku,
kamachikun; runakunataq t’uru manka hinaspataq kasarakuqkunaman qupunku, llapa runa - allin pachapi kachun - allin
p’akisqa k’analla pallaq purinku, chayta pachapi kachun nispa t’aqllikuspa kusikunku.
qullqi nispa raymiq chanin mañakuqman Chaymanta qallarinku, k’anallamanta qullqi huñusqanku p’ampayta, chaytaqa allinta
qunku, qullqi mañakuqtaq chay kukawan k’intuykuspa ch’allaykuspa, kasarakuq ramara rurasqanku ñawpaqinpi huk
k’anallata qullqi nispata huñun, hinaspa hatun t’uquta ruraspa p’ampanku, hinaspa k’analla qullqi p’ampasqa patapi tusunku,
waranqa waranqanpi yupanku, chayta tuta kanan kama p’ampasqa muqu chinkachinankukama tusunku, hinaspa ayllu
kusisqa allinta ch’allaspa. masikuna pisimanta pisi rikunku. Chaykunata ñawpaqqa ruraq kasqaku, kunanqa kay
sumaq ruraykuna chinkapuchkanmi.
Kuchka p’unchaw chayamuqtin, llapan raymiman hamuqkuna, quwi kankata,
papayuqta, sara mut’iyuqta ima mikhunku, aqhata, winuta ima upyanku.

Mikhuyta tukuspa parinukuna, marinakuna ima, kasarakuy raymipi t’ipasqa qullqita


yupasun nispa yuyaychakunku, hatun marina qullqi q’ipipi qullqita yupayta qallarin,
chayta rikuspa llapa runakuna rimaranku, pichari llallinqa, qharichus warmichus achkha
qullqita huñusqa chaytayachasunchik, qhari llallinqa allin kasarakuqkuna kananpaq,
mana chayqa mana, nispa suyanku qullqi yupaqkunaq willakuyninta.

Qullqi yupayta tukuspa, hatun parinu hayk’a qullqi huñukusqanta willakun, hinaspataq
hatun marina qullqi q’ipipi allin watasqata kasarakuqkunaman qupun, - wawaykuna,
kay qullqitan tukuy sunqu ayllu masinchikkuna t’ipasqapi quykuwanchik, chaytan kunan
chaskiykuwaychis, kay qullqita allinta chaninchakunkichis, amapuni mana allinmanqa
chaninchankichischu, aswanpas kay qullqiwan llamk’aspa allinta qullqichakunkichis,
Terminado de contar el dinero el padrino mayor avisa a todos la cantida recaudado. La madrina mayor entrega
el dinero a la novia bien amarrado diciendo, este es el dinero que nuestros compañeros de la comunidad nos
Para que dirija el juego buscan una persona bien ocurrente. Esta persona ordena a todos, que deben pagar han dado, este dinero tienes que distinarlo muy bien, no lo malgasten.
impuesto, por venir a la fiesta. Todos van ha buscar pedazos de ollas de barro rotas. Esos pedazos dan al
cobrador de impuestos. El cobrador junta diciendo que ess dinero, luego cuenta en miles y miles de soles, luego Mas bien hagan reproducir mas, para que vivan bien y puedan educar bien a sus hijos. Le hace cargar a la novia.
alegre hace el ch’allado con vino y coca.
Luego hacen el conteo de los regalos y avisan a todos los asistente, en seguida abrazan a los casados “que
Al medio dia todos comen asado de oveja o cuy acompañado con papas, moraya y mote de maíz, toman sea en buena hora” diciendo.
chicha, vino y bastante licor.
Luego inican ha enterrar los pedazos de la olla de barro que representa el dinero cobrado por impuesto, lo hace
Terminado de comer los padrino empiezan a contar el dinero recaudado en el matrimonio, la gente espera con un ritual, derramando con vino coca, entierrar delante donde se levanto la ramada de matrimonio. Luego
con mucha expectativa, quien ganara, será el varon y la mujer diciendo. Si va ganar varon será muy bueno bailan encima donde han enterrado. Hasta hacer perder el montículo de tierra que quedo. Toman bastante
diciendo esperan el anuncio del padrino. licor y poco a poco se van retirando. Estas costumbres los realizan antes, ahora se va perdiendo poco a poco.

64 65
KACHARPARIY QURI QULLQI WASKHA PASKAY
Qipantin p’unchaw, ramara arku sach’a raphikunawan ñawpaq p’unchaw rurasqankuta, Runachakuy, kasarakuy raymimanta pusaq p’unchaw ukhumanta. Quri qullqi waskha
lliwta pachkapunku, hinaspataq sach’a raphikunata ninawan ruphachinku. paskaytaqa ruranku, allinta q’ipichakuspa, kasarakuqqa tayta mamantin qhari
wawayuqpas, warmi wawayuqpas, lliw chay paqarin may tutamantaña parinukunaq
Hinaspa llapan kasarakuypi yanapakuqkuna: kasarakuq raymipi imaymana hap’iq, wasinta purinku, hinaspa yayaq wasinta misa nisqa uyariq purinku, misa tukuqtintaq
qhawaq kamachikuq warmi, wayk’uqkuna, sirvicio nisqa yanapakuq runakuna, uywa tayta kuraman chinpanku quri qullqi waskhata paskachikunku.
ñakaypi yanapakuqkuna ima, ninaq q’usñiwan kuska allinta k’achukuykunata ruraspa
tusunku, hinallataq paykunaqa sapankanku, mankakunata, wichllakunata, aqha Mana misaman purispataq, quqawita, t’antakunata, uhanakunata atisqankuman hina
p’uñukunata, umam qhaqllin tullukunata, imaymanakunata apaykukuspa q’ipikuspa, aparikuspa, parinuq wasinta quri qullqi waskha paskachikuq purinku; parinuwanqa
nina q’usñita muyuchaspa tusunku; chaypiqa allinta machallankutaq, chay ruphachiy chakinta makinta much’aykuspa tupanku, parinukunataq waywakuna waykumuychis
tukukapuqtin, llapan yanapakuqkunata allin rurasqankumanta kasaraakuqkuna, nispa wasinman pusaykun, parinukunamanqa llapa imaymana apasqankuta lliwta
parinukuna tayta mamakuna ima, allinta añanchakunku, hinaspa allinta mikhuykunata tukuy sunqu haywahatanku, chaymantataq k’intukuywan ch’allakuywan quri
mikhuykuspa, tuta kanan kama tusuyta qallarinku, chaymanta pisimanta pisi rikunpu. qullqi waskhata paskayta qallarinku, warmiq kunkamanta hurqupunku, chaymanta
parinuqa mikhuna wayk’uchisqanta llapaman mikhuykuchin, hinaspataq huch’uyta
macharinku tusunku ima, hinaspa parinuqa kasarakuqtaqa kawsay pachapi allin
DESPEDIDA kanapaq allinta k’amiykun kasarasqa wawankunata, tutapachamantaq kasarakuqqa
Al dia siguiente, desatan la ramada, y queman llapanku wasinkuta ripunku.
las hojas de los arboles que adornaba la ramda.

Despues todos los que han ayudado en la fiesta DESATE DE CADENA


del matrimonio: cocineras, dispensera, servicios
y otros bailan juntos la fogata alegremente. despues de ocho dias del matrimonio, realizan el
Cargados de los enseres que utilizaron, ollas, desate de la cadena, preveendose de comidas y
cucharones, chomba de chicha, huesos de otros,los casados con sus padres,muy temprano van
cabezas, Etc. a la casa del padrino, después van a la iglesia a
escuchar misa, después de la misa se acercan al cura
Cuando termina de quemar, los casados, para que pueda desatar la cadena de plata.
padrinos, padres agradecen a las personas que
han servido en el matrimonio, después de comer Si no van a misa, van a la casa del padrino para
bien bailan hasta que se anochezca, después se realizar el desate de cadena, llevando un buen
van poco a poco. frianbre, panes, licor de acuerdo a su posibilidad, con
el apdrino se encuentra besando su mano y pies, los
padrinos tratando como sus hjio les dicen entre hijos a
la casa diciendo le hace pasar, los ahijados entregan
el cariño que han llevado. En seguida con un pequeño
ritual empieza ha desatar la cadena de plata. Luego
el padrino les da de comer a todos. Bailan y toman
un poco de licor, y luego los ahijados se retiran a su
comunidad con algunos consejos de sus padrinos.

66 67
KASARAKUY RAYMIPAQ UNANCHA PACHAYACHAYKUNA. • Kasarakuq purisqanpi qhari michk’an, niwanchik chay kasarakuq t’aqanakuyman
chayanqa nispa.
• Kasarakuq warmi p’achanta huk p’achawan churakuq purispa, mana utqaychu • Huk watapi iskay wawqikuna utaq ñañakuna kasarakunku, chayqa manam
kutimun chayqa nichkawanchik, chay warmi wawayuq kaspa mana utqaychu allinchu, hukkaq t’aqanakapunman utaq hukaqnin wañukapunman.
wawanta walthanqa.
• Qhari warmi kasarakuq purichkanku, hina sinchita chikchin, chayqa niwanchik KASARAKUY RAYMIPAQ PAKA SIMI YACHAYKUNA.
qarichus warmichus wañunqa nispa.
• Kasarakuq puririnapaq uman kaltuta mikhunanku. Parinukuna qallunta mikhunam,
kasarachisqan wawankunata allinta rimaspa yuyachananpaq, allin k’amikuq
kanankupaq; ñawinta tayta mamakuna mikhunanku kasarasqa wawankunata
allinta qhawanankupaq. Kasaraqkunataq rinrinta mikhunam,
yuyaychasqakunata, k’amisqakunata allin uyarikuq kanankupaq.

• Kasarakuq wasinta ripuchkan hina allqu ñawpaqninta t’aqan, niwanchik


chay kasarakuq kawsanqa allqu kawsayta, t’aqanakuyman chayanqa.
• Kasarakuy p’unchaw mikhunakuna puquykapun, niwanchik allin kanqa
nispa, chay kasarakuqkuna allin kawsayta kawsanqa. • Kasarakuy raymitaqa manam hayk’aqpas ruranachu, pukllay killapiqa,
• K- Kasarakuy raymipi qirukuna, wutilla ima p’akikun niwanchik qhari warmi kawsayninku pukllay kanman, qipaman t’aqanakapunkuman.
ch’aqwaspa awqanakuypi kawsanqaku.
- Cuando van a la ceremonia del matrimonio, el varon se tropieza, es seña para que los casados van a llegar
SEÑAS PARA EL MATRIMONIO a separarse.
- En un año se casan dos hermanos o hermanas, esono es bueno, uno de llos se separaran o uno de ellos se morirá.
- Cuando la novia de demora bastante cuando va ha cambiarse con otra ropa, es seña que cuando va tener hijo
no podrá envolver rápido su hijo. SECRETOS PARA EL MATRIMONIO
- Cuando van a recibir el matrimonio, cae bastante granizada, es seña para que alguno de los novios morirá.
- En la mañana los matrimoniantes desayunan caldo de cabeza. Los padrinos comen la lengua para que
- Cuando los casados regresan a cu casa, les cruza un perro, es seña para que los casados viriran la vida de perro, hablando bien puedan aconsejar a sus ahijados. Los padres comen el ojo, para que puedan mirar bien a la
llegaran a separarse. nueva pareja; los novios comen la oreja para que sepan escuchar bien los consejos de los padrinos.
- El dia del matrimonio se fermenta las comidas, es seña para que los casados vivan una buena vida. - Nunca se debe realizar losmatrimonios en el mes de febrero, nuestra vida seria un juego, posteriormente
- En la fiesta del matrimonio se rompe los vasos y botellas, es seña para que los casados vivan en constantes discusión. llegan a separarse.

68 69
• Kasarakuy raymipiqa, mikhunakunata, uhanakunata rakikuyta paña kinraymanta
qallarina, chayqa allin purinapaqmin. KASARAKUYMANTA ARANWAY WILLAKUYKUNA
• Parinukuna huk watapi manam kasarachinankuchu iskay kasarakuqta, ñawpaq ATUQ SIPASWAN KASARAKUQ KASQA
kasarachisqan mana allintachu kawsanman.
• Kasarakuy misaqa tukunan manaraq kuchka p’unchawta, mana chayqa Unay pachas, huk atuq qhariman tukuspa huk sipaswan kasarakuq kasqa.
kasarakuqtuna manam allintachu purinkumman. Huk p’unchawsi atuqqa wik’uña punchuyuq, wik’uña uhantayuq, sunriruyuq ima, huk
• Kasarakuy raymipiqa mikhuna, upyanakuna ima achkha kanan, kasarakuqkuna munay sipasman taripasqa.
kawsayninpi allin mikhunayuq, kawsayniyuq kanankupaq, llapa runaman
qunanku, sichus mikhuna, upyanakuna pisin, chayqa kasarasqakuna kawsayninpi ¡Panay! Ñuqa qanwam kasarakuyta munani – nispa. Hinas sipasqa:
pisinqa mikhunakuna. - ¡ari! Kasarakusun ari. Ichaqa tayta mamayta rimapayay – nispa kutichin.
• Riqsisqaman mana riqsisqaman mikhunata haywarina, llapa kasarakuy Atuqqa kusisqa kachkan, hinas Chhikaqa tayta mamaykiwan rimamusaq nispa kutichin.
raymiman hamuq runakuna kusisqa, mana yaraqasqa tusunanku, kasarakuqkuna
allin kawsayta kawsanankupaq. Sipasqa kikin pacha tayta mamanman willakun:
- taytay! ¡mamay! - Huk waynan kasarakusun nispa rimapayawan – nispa sipasqa willakun.

- En la fiesta del matrimonio, la bebidas


y comidas deben servirse siempre CUENTOS SOBRE EL MATRIMONIO
empezando por el lado derecho, eso es
para caminar bien. EL MATRIMONIO DEL ZORRO CON UNA JOVEN

- Los padrinos en un año no deben hacer Años atrás un zoorro convertidoen humano se
casar a dos matrimoniantes, el primer había casado con una joven.
ahijado no pude vvir bien.
Un dia el zorro vestido con poncho y chalina de
- La misa del matrimonio debe terminar
vicuña, con sombrero, había alcanzado a una
antes del medio dia, de lo contrario los
hermosa joven.
matrimoniantes po podrán vivir bien.
- En la fiesta de matrimonio debe haber ¡hermana! Yo quiero casarme contigo, diciendo.
bastante de tomar y comer,para que los
casado en su vivir tenga bastante Entonces la joven acepto.
comida y bienes, asi mismo deben dar - ¡bueno! Nos casaremos pues. Pero a mis
de comer y tomar a toda la gente, si padres tienes que hablarle – diciendo había
escasea es para que los esposos tengan respondido.
escases de comida y bienes.
- En el matrimonio se debe dar de comer El zorro estaba alegre. Le dijo a la chica,
a los conocidosy desconocidos, todos entonces voy a conversar con tus padres.
deben bailar alegres sin tener hambre,
La joven aviso a sus padres esa misma tarde:
para que los esposos vivan un buen vivir.
- ¡papá! ¡mamá! – Un joven me ha propuesto
matrimonio – diciendo.

70 71
Hinas taytanqa nillantaq: - chhikaqa ñuqaña chay waynata allinta tapurisaq - nispa. Hinas chay waynaqa kutichikun, - aswanpas yawar masiykunaqa achkhan,
paykunaqllapim hukpaqpi hukpqpi tiyani, uywaypas paykunaqllapin hap’ichisqa. –
Chay kasarakuy munaq waynaqa, huk p’unchawsi sipaspa tayta mamanwan nispas waynaqa rimachkan, hinas chay runaqa tapurillantaq: -¿Uywayki kanchu? – nispa.
rimanakuq purín; chapis waynaqa:
- Tatituy, ñuqan ususiykiwan kasarakunaypaq rimanakuni, allintaña ñuqayku Hinas waynaqa uchqaytaraq. – aswanpas uywayqa sinchi achkhan kachkan, kaypi
riqsinakuyku – nispas waynaqa nin. chhaqaypi runallan michipuwan – nispa rimarqun.

Chayta uyarispa sipaspa taytanqa: - Ña rimanakunkichisña chaypachaqa Chayta uyarispas sipaspa taytanqa kusisqa nin:
kasarakunkichischa riki – nispallas nin. Hinaspa astawan tapuykullantaq: - Ari, chhikaqa ususiywan kasarachisqayki – nispa.
- ¿Maytaq tayta mamaykiri? Tayta mamaykiwan rimasaq – nispa.
Ahinatas, kasarakuy raymi allin ruranankupaq, waynawan sipaspa taytanpiwan
Hinas wik’uña p’achayuq waynaqa nin: - tayta mamayqa manam kanchu ¡wakchan allinta yuyaychakunku.
kani! – nispa.
Waynaqa wawa nisqaña, kusisqa sinchi allintas puriykackan, may tutañas
Chay sipaspa taytanqa astawansi tapuykun: - ¿Wasiykiri kanchu? – nispa. Hinas kay llamk’aqpas puririn, hinaspas pacha paqariyllataña uwiha qatirisqa sipaspa wasinta
waynaqa ancha manchasqalla kutichikullantaq: - Wasiyqa manan kanchu – nispa. chayaykamun: - michichisqa uwihaykunata tantamuchkani nispa.

- Chhikari, ¿maypitaq tiyanki? – nispa sipaspa taytanqa tapurillantaq. Waynaqa achkhatas uwihata sipaspa wasinman tantaykun. Kasarakuy raymi
rurananku p’unchaw qayllaña kaptin, waynaqa mink’akun.
Asi su padre dijo – entonces yo a ese joven
le preguntare bien. El joven que quería El joven responde, - mas bien tengo mucha
casarsse un dia fue a conversar con los familia, hay vivo ya en otro y otro vivio, mis
padres de la chica, en eso el joven se gandos también esta donde ellos, asi estaba
encuentra y conversan: hablando el joven. Después el hombre le
- Señor, yo hey conversado con tu hija vuelve a preguntar: -¿tienes ganado?.
para casarme, ya nos conocemos muy
bien, diciendo le dice el joven. El joven apurado todavia contesto. – mas
bien tengo ganado muy arto, aquí, alla solo
Escuchando el padre la la chica dice: - la gente de lo pastea.
si ya conversaron bien, se casaran pues.
Después le pregunta mas: Escuchando eso el padre de la chica
- ¿Dónde están tus padres? Quiero alegre le dice:
conversar con tus padres le dice el padre - Bueno, entonces te hare casar con mi
de la chica – entonces el joven con hija. Asi para que la fiesta del matrimonio
ropa de vicuña dice: - No tengo padres salga bien, el joven la chica y su padre
¡soy huérfano! se alistan bien.

El padre de la chica le hace mas El joven ya esta caminando como hijo, va


preguntas: - ¿y tienes casa? – entonces el caminando alegre, a trabajar sale muy
joven asustado responde: -no tengo casa. temprano, al amanecer llega a la casa de
- Entonces ¿Dónde vives? – le hace otra la chica arreando ovejas, estoy reuniendo
pregunta. las ovejas que me lo pasean diciendo.
72 73
- Kasarakusaq hinaqa, amapuni tinyatapas waqtanqakuchu, nitaq pumputapas Unay pachamansi sipaspa chana mamanqa, wasi qhipapi qunqay: ¡chhiwww
k’upanqakuchu; amapuni t’uhachikusunpaschu, chaypaqqa urañasqan kani. – nispa pum! Nispa kusikuymanta t’uqyachikun, hinas chay kasarakuq waynaqa:
waynaqa sipaspa tayta mamanta rimapayan. - ¡waq! ¡waq! – nispa qaparikuspas urqu wichayta phawaripun, allqukunataqsi
qhipanta phawallankutaq. Llapan kasarakuy raymiman hamuqkuna
Kasarakuy raymi p’unchay chayamuqtin, waynaqa sipaswan kasarakunku, musphasparaq qhawanakapuchkanku.
waynaqa wik’uña p’achantinsi kusisqa tusuykuchkan.
Chayqa, atuqllas qhariman tukuspa, sipaswan kasarakusqa.
- Huk muyuykuy tayta watmupaq, huk muyuykuytaq mama watmupaq – nispas
waynaqa kusisqa tusuykuchkan. Chay rayku tayta mamaqa yuyaychakunku. - Sipaskuna mana riqsisqa runataqa manam
uchqhaytaqa munanaykichischu, aswanpas allinta riqsirinaykichis qharikunataqa.
Kasarakuy raymiman hamuqkunaqa llapansi kusisqa tusuykuchkanku.
Ahinallatan tayta mamanchik willakunku.
Kasarakuq sipaspa chana mamansi, ayllu masintin, - wawayta qhawaykamusaq
– nispa hamun: tinyata waqtakuspa, pumputa k’upaspa, t’uqyachikuspa imas
qayllachamuchkanku.

El joven junto cantidad de ovejas en la casa


de la chica. Cuando ya estaba cerca a la
fecha del matrimonio el joven se suplica.

- Cuando me voy a casar, por favor no


deben tocar tombores y bombos, por favor
no haremos reventar ni cohetes, para esas
cosas soy asustado, diciendo el joven a los
padres de la chica se suplica.

El dia fijado el joven y la chica se casaron,


eljoven con su ropa de vicuña alegre esta
bailando.

- Una vuelta para el pap’a suegro, una


vuelta para mamá suegra diciendo estaba
bailando muy alegre. Despues de un rato la tia menor de la chica, de un momento a otro detrás de la casa, de alegría hacen
reventar cohetes, entonces el joven casado:
Asi mismo los invitados estaban bailando
- Gritando ¡waq! ¡waq! – diciendo se corrió cerro arriba, los perros corrieron detrás ladrando, toda la gente
muy alegres.
invitada se quedaron admirados mirándose entre ellos.
La hermana menor de la mamá de la chica
Era solo un zorro convertido a joven se había casado con la chica.
con toda su familia voy a vistar a mi hija
diciendo habían venido tocando tambor y Desde esa fecha los padres acomsejan a sus hijas diciendo, a personas desconocidas no deben querer
bombo, haciendoreventar cohetes se van rápido, mas bien deben conocer bien a los hombres.
acercando.
Asi noma nuestros padres nos han avisado.

74 75
KUNTUR SIPASWAN, MUNANAKUQ KASQA kicharin, kunturpatapis kachkasqa, hinas nin – maymantaq kaytari q’ipiwanki,
kunturqa sipasta tapurin allinchu kachkanki nispa, - sipastaqsi nin, manam allinchu
Huk kutis kuntur waynaman tukuspa, huk sipasman taripaq kasqa. kani, nispa kutichikun waqanayaspa, kuntur sipastaqa qaqa t’uqu wasinman
q’ipirqusqa, chaypi sipasqa p’unchaw p’unchaw waqaykuchkan; llakikuymanta
Huk p’unchawsi sipas llamanta michikuchkasqa, challamantas huk wayna yana
manas mikhuytapas munapunchu, waqasqallanpis kachkan, kunturqa sipasman
p’achayuq, yuraq muranayuq, chalinayuq, puka ch’ulluyuq sipasman taripaykun,
hanku aychatas qum, sipasqa manan hanku aychataqa munanchu, hinas kunturqa
asiy asiy rimaspa, sipasta rimapayan, sipasqa waynawan sapa kutis kupanku.
qaqa t’uqu wasinmanta manka suwakuq, sansa apan ima uraqamusqa.
Allintañas riqsinakusqaku.

Hinas huk p’unchaw waynaqa sipasta nin, q’ipirusaykichu nispa, sipastaqsi kutichikun,
- atiwankimanchu tulluman kachkanki, waynataqsi nin – kallpayuqmi kachkani,
hinas waynaqa sipasta qipin, ichaqa sipasta nin, - Panay allinta ñawiykita ch’irminki,
mana hinaqa urmasunmanmi nispa. Sipasqa allinta ñawinta ch’irmispa waynawan
q’ipichikun, waynataqsi kunturman tukurqapuspa rapranta kicharparispa halayta
qallarisqa, sipastaq nisqa, - maytataq kayri q’ipiwanki nispa, kuturqa sipasta nisqa,
- ama llakikuychu, allinta hap’ipakamuy nispa, unay pachamanta sipasqa ñawinta

Una vez un condor convertido en joven alcanzo a una


joven.

Un dia una chica estaba pasteando sus llamas, en eso


noma un joven vestido con ropa negra, camisa blanca,
chalina blanca y chullo rojo alcanzo a la chica, le hablo
sonriendo a la chica. El joven i la chica varias veces ya se
encontraban y se conocían ya muy bien.

Asi un dia el joven le dijo a la chica, le cargo diciendo,


lachica le dice: - que me vas a poder esta muy flaco,
el joven insiste diciendo, - tengo bastante fuerza
diciendo, asi el joven le cargo a la chica, pero antes le
dijo, vas ha cerrar bien tus ojos, si no podemos caernos.
La chica cerrando bien sus ojos se hizo carga. El joven hambre, solo estaba llorando, el condor a la chica le da carne cruda, la joven no acepta, el condor baja de
convertiendose en condor abrió sus alas y empezó a su cueva a robarse ollas y brasa.
volar, la chica le dijo, - donde me estas cargando, y el
condor le dijo, no tengas pena, agarrate bien, después La chica estaba llorando muy triste, eso había escuchado un picaflor, entonces el picaflor para que escuche
de un rato la chica abrió los ojos había estado encima los padres de la chica cantó “de quien su hija estará llorando en una cueva de rocas” diciendo. En eso los
de un condor, y dice donde me esta llevando, el condor padres de la chica se suplican al picaflor. Debe ser mi hija, picaflorcito cargando bajamelo, el picaflor le
el pregunto estas bien? La chica responde no estoy dice: - si me das dulces envuelto en una mantita verde, lo traeré. Los padres de la chica en el cuello del
bien, casi llorando dice hasme regresar, el condor había picaflor le colgaron en una manta duces, y el picaflor se va a traer cargando a la chica. El picaflor le dijo a
cargado a la joven a la cueva de rocas donde vivia, ahí la chica, te cargare, la chica le dijo, que me vas a poder, el picaflor le dijo sube a mi espalda, la joven se
la chica cada dia estaba llorando; de pena no tenia ni hizo cargar con el picaflor hasta su casa, todo eso había estado viendo un pájaro carpintero.

76 77
Sipasqa llakisqa sinchita waqaykuchkan, waqasqantaqa luli uyarisqa, hinas luliqa
sipaspa taytamaman uyarinanta takiykun, - piqpaq, maypaq wawallancha, qaqa
t’uqupi waqaykuchkan nispa. Hinas sipaspa tayta mamanqa lulita mink’akun, ñuqaq
wawaychari waqaykuchkan lulicha q’ipiqarqanpuway nispa, luliqa ninsi, sichus q’umir
qhipuchapi misk’ichata quwanki hinaqa qipiqarqamusaq ari nispas luliqa nin. Hinas
q’umir qhipuchapi misk’ita luliq kunkanman wataykunku, hina luliqa sipas q’ipiq purín,
sipasta luli nisqa,- sipas qipirusaykichu nispa, sipasqa nisqa – atiwankimanchu, hinas
luliqa nin, - wasaypataman siqamuy nispa, sipasqa luliq wasanmansi siqan, chaytaqa
huk hak’allus rikumuchkasqa, luliqa sipastas qipirikapun, wasiman chayachipun.

Luliqa sipaspa tayta mamanta yuyaychan, hatun mankakunapi unuta t’inpuchinki,


qatayniyki kuntur chayamurtin chay t’ipusqa unupatapi tiyarichinki nispa.

Kunturtaqsi uña llama aycha aparisqa qaqa t’uqu wasinman chayan, manas sipas
warmin kapusqachu, hinas nin – pin warmiyta aparqun nispa phinasqa kachkartin,
huk hak’akllu, waqyakamun, yaw kuntur uyariway nispa, hinas hak’akllu kunturman
willan, - chay luli warmiykita wasinman q’ipiqarqun nispa.

Hinas kunturqa sinchita phiñarikun, hinataqsi luliq wasinta purín, chaypis lulita
waqyan, ¡Lluqsimuy luli! lulitaqsi kutichimun, chayraq chayraq husut’akuchkani
nispa, kunturqa nillantaq, - ¡lluqsimuy luli!, imapaqmi warmiyta qipiqarqurqanki,
kunan mikhurqusqayki nispa.

El picaflor orienta a los padres de lachica, tienen que hacer hervir agua en ollas grandes, cuando venga el El condor se margo bastante, va a la casa del picaflor, en eso llama al picaflor, ¡sal picaflor! El picaflor
condor en esa agua lo tienen que hacer sentar y mentelo al agua. recién recién me estoy poniendo mi ojota. El condor nuevamente dice ¡sal picaflor! Porque has cargado a
mi mujer ahora te voy a comer.
El condor habia llegado a su cueva llevando carme de una llamita, ya no estaba la chica, el condor renegado
dijo, quien se lo ha llevado a mi mujer; el pájaro carpintero le llamo, oye condor escúchame, diciendo el De la casa del picaflor sale un delisioso olor, el condor pregunta al picaflor, - que cosa es eso que ulele rico?
pájaro le avisa al condor, ese picaflor se lo llevo a tu mujer a su casa diciendo. Le picaflor responde, si estoy miliendo solo aji, el condor le pide que le invite, el picaflor le dicen ahorita,

78 79
Kunturqa wakmantas nillantaq, - ¡lluqsimuy luliii!

- Lulitaqsi kutichikamun, hatuntapuni simiykita kicharinki, mana chayqa manam


mikhuyta atiwankichu nispa.

Hinas kunturqa hatunta siminta kicharin, chaymantas luliqa lluqsimun, ¡phur! Kuturpa
siminta haykun, ¡phur! Kunturpa sikinta lluqsirqapun.

Hinas kunturqa phiñasqa sipaspa wasinta purín. Chaypis waynaman tukuspa sipaspa
mamanwan tupan, hinaspa sipaspa mamanqa tapun. – qanchu kanki qatayñiy
nispa, waynaqa ninsi – ari ñuqan kani qatayniyki nispa.

Sipaspa mamanqa nin- kay patallapi tiyarikuy nispa, t’inpusqa unu manka patapi
tiyaykuchin, hinaspas kunturqa t’inpusqa unuman urmaykapun, chaypi sipaspa
maman sipaspiwan k’upanku, hinas waynaqa kunturman tukurqapun.

Sipaskuna mana riqsisqa runataqa manam uchqhaytaqa munanaykichischu,


aswanpas allinta riqsirinaykichis qharikunataqa.
Unaymanta kunturqa luli wasinmanta sumaq q’apayta asnarichin, hinas lulita
tapun, - imataq chayri sumaqta q’apamuchkan nispa, luliqa kutichikamun, - ari Ahinallatan tayta mamanchik willakunku.
uchukutallatan kutarqukuchkani nispa. Kunturtaqsi nin qurimuway ari nispa, luliqa
kutichimun, - kunitan, kunitan qurimusqayki nispas, unaymanta uchukutataqa
kunturpaq uyanman laq’amun, kunturpa ñawintapas tutayachinraq, hinas kunturqa
chay uchukutata llaqwaykun, manas uchukutachu kasqa luliq q’ichallansi kasqa.

Kunturqa sinchita phiñarikun, hinaspa nillantaq,- ¡lluqsimuy luliii!

Lulitaq nimun, Chayraq, chayraq husut’akuchkani nispa.

ahorita te invito, después de un rato lanza el aji molido a la cara del condor, hasta su ojo del condor hace
oscurecer, el condor lame pensando que es aji molido, pero no era, solo era la dearrea del picaflor. En ese el condor se va renegado a la casa de la chica, llega convertido en joven y se encuentra con su
mamá de la chica, la mamá de la chica pregunta, - tu eres mi jerno? Ese joven responde si yo soy tu yerno.
El condor reniega bastante, después llama. ¡sal picaflor! Picaflor constesta recién recién me estoy
poniendo mi ojota. La madre de la chica le invita sentarse encima de la olla con agua herviendo y el condor se cae al agua
caliente, en eso la madre e hija le golpean, el joven se convierte en condor.
El condor llama nuevamente, ¡sal picaflor! Picaflor responde, tienes que abrir bien grande tu boca, si no, no
me podras comer. Desde esa fecha los padres acomsejan a sus hijas diciendo, a personas desconocidas no deben querer
rápido, más bien deben conocer bien a los hombres.
El condor abre bien grande su boca, el picaflor sale de su hueco ¡flur! Entre por la boca del condor ¡flur! Se
sale por su poto. Asi noma nuestros padres nos han avisado.

80 81
MUSUQ SIMIKUNA

Qhichwa simipi Kastilla simipi

Anqusu Brindis
Ara qullqi Doce monedas de plata
Ch’irmiy Cerrar los ojos
Ch’ullpa Esquina de los tejidos
Chansakuy Bromear
Chayaqi Derechos de la persona
Hunt’a Completo
Husut’a Sandalla
Iskay ñiqin
K’analla Pedazos de olla de barro roto
K’intu Hojas de coca
K’uchi Veloz, agil
K’upan Golpear con palo
kasarakuypaq paka simi yachaykuna Secretos para el matrimonio
kasarakuypaq unancha Señas para el matrimonio
pachayachaykuna
Luli Picaflor
Michk’ay Tropezar con piedra
Much’aykusqayki mariya Oracion Dios te salve Maria

83
Mukllu Semilla de coca Suñata Regalo. Obsequio
Munapayay, wayllupayay Cortejar T’inkiy Aparearse entre perro y perra
Murana Camisa de bayeta Unkhuña / qhipucha / Istalla Tejido de diferentes colores para
llevar provisión de coca
Ñawpa ñiqin
Ususi Hija del padre
Ñuqa huchasapa Oracion yo pecador
Uyakuy Aceptar, consentir, admitir
P’inqarikuy Avergonzarse
Wak’a Deidad
P’uti Candado
Warmi hurquy Pedir la mano de la joven
Qhichwa simipi Kastilla simipi
Warmi hurquypaq paka simi Secretos para pedir la mano
Pampachakuy Perdonarse yachaykuna
Paqu Sabio andino Waymi hurquypaq unancha Señas para el pedido de mano
Phiña Enojado pachayachay
Pukara Lugar sagrado en la casa Yayapi iñina wasi Iglesia
Q’ipichasqa Atado de productos en una manta Yayayku Oración de Padre nuestro
Qasilla, yanqalla Vanamente Yuyaychay Aconsejar, orientar, guiar, asesorar
Qatati Juego de atrastre en la cosecha de
papa
Qatay yerno
Qhachun nuera
Qispi qiru vaso de vidrio
Qullqimanta p’uku Charola de plata para matrimonio
Sansa Brasa

84 85
Nahpuinsachin nitutawa’

El 22 de julio de 2002, los representantes de las or- formamos esta sociedad, nos sintamos parte de
ganizaciones políticas, religiosas, del Gobierno y de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el acce-
la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar, so a las oportunidades económicas, sociales, cul-
todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del turales y políticas. Todos los peruanos tenemos
país. Este compromiso es el Acuerdo Nacional. derecho a un empleo digno, a una educación de
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos funda- men- Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
tales. Para alcanzarlos, todos los peruanos de
buena voluntad tenemos, desde el lugar que ocu- 3. Competitividad del País
pemos o el rol que desempeñemos, el deber y la Para afianzar la economía, el Acuerdo se com-
responsabilidad de decidir, ejecutar, vigilar o de- promete a fomentar el espíritu de competi-
fender los compromisos asumidos. Estos son tan tividad en las empresas, es decir, mejorar la
importantes que serán respetados como políticas calidad de los productos y servicios, asegurar
permanentes para el futuro. el acceso a la formalización de las pequeñas
empresas y sumar esfuerzos para fomentar la
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes colocación de nuestros productos en los mer-
o adultos, ya sea como estudiantes o trabajado- cados internacionales.
res, debemos promover y fortalecer acciones que
garanticen el cumplimiento de esos cuatro objeti- 4. Estado Eficiente, Transparente y Descen-
vos que son los siguientes: tralizado
Es de vital importancia que el Estado cumpla con
1. Democracia y Estado de Derecho sus obligaciones de manera eficiente y transpa-
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos rente para ponerse al servicio de todos los pe-
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos ruanos. El Acuerdo se compromete a modernizar
una verdadera democracia. El compromiso del la administración pública, desarrollar instrumen-
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad en tos que eliminen la corrupción o el uso indebi-
la que los derechos son respetados y los ciuda- do del poder. Asimismo, descentralizar el poder
danos viven seguros y expresan con libertad sus y la economía para asegurar que el Estado sirva
opiniones a partir del diálogo abierto y enriquece- a todos los peruanos sin excepción. Mediante el
dor; decidiendo lo mejor para el país. Acuerdo Nacional nos comprometemos a desa-
rrollar maneras de controlar el cumplimiento de
2. Equidad y Justicia Social estas políticas de Estado, a brindar apoyo y di-
Para poder construir nuestra democracia, es ne- fundir constantemente sus acciones a la socie-

40
cesario que cada una de las personas que con- dad en general.

También podría gustarte