Ps Inkawasi5

5 Shumaq kaway
Pulla yachakushun
Llamkana maytu
Sutiy:
Ima riq:
Yaĉakuna wasi:
Llaqtay:
Yaĉachik:
wata.
Ministerio de Educación
Ministro de Educación
Jaime Saavedra Chanduví
Viceministro de Gestión Pedagógica

Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra
Viceministro de Gestión Institucional

Juan Pablo Silva Macher
Directora General de Educación Intercultural Bilingüe y Rural

Elena Antonia Burga Cabrera
Director de Educación Intercultural Bilingüe

Manuel Salomón Grández Fernández
LLamkana maytu: Shumaq kawsay 5 Pulla yachakushun

Personal Social - Ciencia y Ambiente 5 - Quechua variante Inkawasi Kañaris
Elaboración
Martín Chucas Díaz, Juana Huacoto Bejar
Asesoría técnica DIGEIBIR

Leoncio Sejje Mamani
Revisión final
Martín Chucas Díaz
Revisión lingüística
Oscar del Carmen Bernilla Carlos
Diseño y diagramación
Dalfi Geydi Limas Luna
Ilustración
Arturo del Mar Cabrejos Lozada, Fredy Omar Quiroz Trujillo
Cuidado de la edición
Javier Ugaz
Tiraje: XXXXXXXXX ejemplares
Impreso en: xxxxxxxxxxx
©Ministerio de Educación
Calle Del Comercio Nº 193 - San Borja
Lima - Perú
Teléfono: 6155800
www.minedu.gob.pe
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: xxxxxxxxx
Este material no se puede reproducir total ni parcialmente sin el permiso expreso de los editores.
Impreso en el Perú / Printed in Perú

Riqsichikuynin
Nasquy yaĉakuq warmakuna.
Kay liyinaqa qampaq, yaĉakuna wasiykipi shumaq

yaĉakunaykipaq.
Achka yaĉachikuqkuna qushikuqnu rurasha. Yaĉakur

pulla yaĉachikuqniykiwan, taytaykiwan, mamaykiwan,
hukniykiwan, rukunchikwan, yaĉaqkunawan yaĉakur
ñawpaqman rinaykipaq kamakachikasha.
Hukniykikunawan yanapanakur ruranaykipaq achka

ruranakuna kan.
Kay liyinaqa unay imanutaq kasha, imanutaq

kanan, imanutaq rimanayki, pachayki, ruranayki, nir
yaĉanaykikamakasha aylluykita washar shumaq yaĉakur
kawsanaykipaq kay liyinaqa yanapamashun. Chaynulla
wasiyki, yaĉakuna wasiykipi runakuna, warmikuna,
warmakuna ima shumaqkawsanapaq yarpun.
Kay liyinawanqa pukllanki, takinki, yupakunki illwakunki

tullpukunki, yarpur rurakunki, chapanachinki tarinachinki,
tukuy hukniykikunawan yanapanakur yaĉakunki ima.
Rikarqami munanki yaĉakunaykipaq hukman nasquy

yaĉaykunata yaĉakunki, hukniykikunata yupay washar
purichinki.
Qushikur yaĉakuy.
KAQNINKUNA
1 TAQA Shumaqta tarpukunchik uryakunchik 5
1. Rihunchikta tarpunchik 6
2. Pachanchikta tikranchik 12
Imatataq yaĉakusha kani 18
SIKYANCHIKTA ñanNINCHIKTA KIĈANCHIK 19

2 TAQA
3. Sikyanchikta kiĉanchik 20
4. Ñanninchikta kiĉanchik 26
ANIMALNINCHIKTA MARKAKUNCHIK 33
3 TAQA
5. Ñanninchikta kiĉanchik 34
6. Quĉakuna mamayqun wawayqun 40
SARANCHIKTA PALLANCHIK 47
4 TAQA
7. Quĉakuna mamayqun wawayqun 48
8. Saranchikta ishkunchik 54
Kushikuqnu wasikunchik 61
5 TAQA
9. Wasi qatay 62
10. Sakawan pichakunchik 68
LANTA RURAY 75
6 TAQA
11. Lanta rutuy 76
12. Awana 82
PACHANCHIKTA KAMAKACHISHUN 89
7 TAQA
13. Yapukunchik 90
14. Allichakuqkuna 96
Saranchikta tarpunchik 103

8 TAQA
15. Mishki mikunanchik 104
16. Tamyapaq kamakanchik 110

1
Shumaqta
tarpukunchik
uryakunchik
TAQA
Maymantataq rihuqa kanqa ninkitaq.
Maykunapitaq rihuqa tarpukayanqa.
Imapaqtaq kusa allin kanqa rihu tarpuyqa.

ana
aĉ
1
Y
Rihunchikta tarpunchik
Rihuta mana kuchitaqa qaranchikchu
Uyshawasimanta runakuna rihutaqa kusata washan amitunchikpa qaqllitan

katin, chayrayku manami kuchita qaranchikchu, tarpukanampaq rihuta kuchi
mikutinqa mañana tarpunchiknachu.
Chaynulla urquyarmapis mana sarunchikchu, ashwan llankinchikta
urqur rurinmanqa yaykunchikmapis; mana añashta wanqachinchikchu
winayatinmapis, rihuta kuchita qarar tarpushaqa manchakur mana puqunchu,
sarushaqa amitunchik piñakun, tarpukashapi añash wanqakutinpis manchakur
mana puqunchu,chaymi puqunanta munarqa kusata washanchik, mana
midirchu shikwakunchikmapis, mana juezchar tarpushaqa allipla achkata puqun.
Chaynulla kusa shumaq pachata kamakachir,yapur, palanawan tikrar,
takapakur ima tarpushaqa kusata rihuqa puqun.
Rihu tarpuyman ĉar yaĉaqkunata tapukushun

imanu tarpukunchik nir.
• Runa yaĉachikuqwan warmakunaqa tarpuyashanllapaman rin.
• Hatunnin kaqkuna shumaq chapar apan.
• Cuadernuntaurakunanpaq rapra apanllapa.
• Warmakunaqa mana pukllarchu rin.
• Ĉar tukuyta karanchiknula ninllapa.
• Chaymantaqa runa yaĉaqwan parlanllapa.
• Hatun kaqkuna ashla yanapakunllapa.
Yaĉayaraykichu
Rihunchiktaqami tukuy imapaq tikranllapa, yuraq
runakunamapis mikunllapa waran waran.
6
Riqchaq rihukunata riqsishun
Kañaris, Inkawasi, salas llaqtanchikunapiqa

riqchaq Rihukunata tarpunchik, kaynu
shutiqkunata:
Hatun, kuchak, shallqa, llama,
sakapa ismaynin ima rihukunapa
shutinqa. Kay rimachishanchikkunaqa
kay llaqtanchikmantami.
Kuchak, yuraq, llamarihukunaqa kusa
chaykaqllata winan, chayllata ispiqakun,
puquyninpis chaykaqlla, kay rihukunaqa
mushuq takapakunapiqa kusalata puqun, chaynulla huk llaqtakunapipis
tarpunllapa kusa shumaq mallik katin.
Maymantataq rihukunapa shutinqa

Shutinqami mana nuqanchikpa rimananchikchu chayqami latin rimaymanta
shamun, paykunaqa trigo niran pakikar llampuqta, chaynullami kusa karumanta
Mesopotamia Siria, Jordania niyan chaymanta 8000 a. C. watamanta shamusha
rihuqa.
Maymantataq rihukunapa shutinqa

Inkawasipi, Kañaripi, salaspimapis rihutaqa tarpunllapa manami rantikunllapachu
ashwan huk mikuykunawan qaranakunchik, Inkawasilawpiqa wakin wakin
rihutaqa achkata urgur rantikusitunllapa, chay qillaywanqa kaĉisitunta,
asisitunta,askwarsitunta, raĉapitanta ima rantinllapa.
Ima mikuykunataq rurakan rihuwanqa parlakuy.
Yaĉayaraykichu
Rihuchikwan kawsanchik,
chaynulla uklawmanta
ĉamusha nirqa.
Tapukuy, rimachiy maykunapitaq kustaqa rihutaqa urqunllapa.
7
Hukman hukman winanchik
Winananchikqa pichqapi akrakasha, hukman hukmanmi akrakasha,
chaykunataqa shutichishallapa kaynu.
Paĉallapi ( Prenatal ) Taksha warma (Infancia)
Chayqami rurakashanmanta pacha, Kayqa qallarin paĉamanta

yarqunankaman, 9 killata mamampa yarqamushanmanta 9 watayqun
paĉampiqa winan. kanankaman, chaypimi puriyta, rimayta,
shumaq kawsayta, yaĉakun, chaypimi
wasi yaĉakunaman rinllapa, huk
warmakunawan riqsinakun ima.
Hatun warma (Adolescencia)
Kaypimi warmakunaqa allipta ukmampaq

tikrakaq qallarin hukmantana yarpun, yaĉanna
ullqu manaqa warmi kani nirmapis, chayqa ĉan
18 manaqa 19 watayqun kanankaman.
Yarpur rurashun winananchikta.
1. Riqsiy. Ñuqalla
• Huk ĉusku kuchuyqunpi uknikikunapa shutinta tapukani
rurar winayninwan tarinachiy. Willakuyashaq
imanu winanchik
• Chullachay winashankunata chayllachus. nir.
2. Kusata yarpuy imapaqtaq chaynu winanapaq
kasha.
Yaĉakunina
Imanu imanu winanchik nirmapis, Pinulla kani nir pikunawan
winanchik. Nir ima.
8
Imanutaq kashaq hatunna kayarqa
Hatun warma niyqami (pubertad) qallarin
kaypi, hukmanpaq hukmanpaq tikrarar
winanchik, chaynulla kaypi yaĉanchik warmi
manaqa ullqu kani nirmapis.
Ullqu manaqa
warmi karmapis
kusa shumaqtami
kawsanchik.
Imanutaq winananchik qallarin

Manami yaĉanchikchu may waranpi qallarin tukukan nirmapis,manami ullquwan
warmipaqa chayllachu winananchikqa, ullqupiqa ĉamun 11 añuyhun 14
añuyhun katin, warmipi shuypaqa 9 manaqa 13 añuyhun katin, ishkantinpi 4
manaqa 5 añuta tan kwirpunchik qarwasha kanankaman.
Imanu kashanchikpaq rimashun, chullachashun,

tarinachishun.
Pirayku chaynu kashun Tananchikuna
• Taytanchiknu manaqa mamanchinu • Yaĉaqkunawan tantakashaqa

yuqshinchik. unaylla ĉamun.
• Mana munayashan puqutinqa mana • Shallqapi taqkunapaqqa mana
hukmanqa tikrakanchikchu. unayllachu ĉamun.
• Qishay. Kusa qishaqlla karpis mana • Yaqtanchikpiqa winayqa tukuypi
hukmanqa tikrakanchikchu. chaylla.
• Mikuy shumaqta mikur kusataqa • Hatunyarqa manana pukllanchikchu.
winanchik.
Yarpur ruray imaraykupitaq warmipi ñawpaqtaqa hatunyayqa

ĉamun.
9
Qushakunapaq kusata yaĉashun
Tapukur shumaq qushata tantashun.

• Tukuy plastikukunata, plastiku butillakunata ima
tantashun.
• Huklawpi qushakunata tantashun.
• Ishkay uĉkuta rurashun.
• Chay waralla panpashun ishkantinta.
• Unaymanta chapashun.
• Ishkantinchu ismushana.
Pachanchik qishar ñuqanchiktapischu qishachimayashun

Pachaqa qishan allipta qushakunata, butillakunata, plastikukunata maypipis
itakusaha, chaykunaqa mana paypa mikunanchu chayrayku qirukuna,
animalkuna winaqkunatapis wanuchin. Kanankunamaqa karrukuna,
maquinakuna, motokunapa quntaynin, rupachikush tukuy imata qishachiyan.
1. Kayta uknikikunawan rimachir shumaqta yarpuyllapa.

Pachanchikta, warmanchikta, warmi rukitukunata, ñuqanchik mana
qishananta munarqa kayta rurashun:
• Qushakunata uĉkuman itakushun. Maypipis unaymanta
• Ama yanqallaqa qiruta rupachishunchu. pacha qusuwan qishay
warmapi rikarimun.
• Plastikukunata tantar uĉkuman itashun.
Kay rimashanchikunata
• Karru,mutukuna rukuta ama rantishunchu.
tukuyninta rurarqa
• Raĉapanchikta paqar yaku tiqtita ama yaku qasaymanta,
chuyaman itashunchu. qishaymanta
• Bistyanchikpi purishunllapa. washakayashun.
Kay rimashanchikunaqa qisachimanchik.
Quntaykuna (monöxido de carbono) Mercurio
Yawarninchik kallpananta arkan, Chukchukyachimanchik,

garrachamanchik, umanchikta yaruchamanchik, apayanchik, mana
ñananchin, shaykuchimanchik ima. rikakuchimanchikchu ima.
2. Qamqa imanutaq pachanchikta washankiman willakuy.
10
Ĉunka llaqtakuna qishaqta riqsishun
Rimachir yaĉashunllapa Oroyapi hatun yaqta Junín kusa qishaqqa tukuy

hatunpachapiqa,iki pachak watamanta pacha, chaypiqami minata kusata
urquranllapa, chaymi kananqa warmapa yawarninpimaqa plomo kan,
chaynu nin hatun wasi yaĉakuna Blacksmith.
Chayta ruraqkunaqami chaypiqa tarisha mercuryuta, arsinikuta,
pisticidakunata ima chaymi chaynuqa nishallapa. Chaynulla huk yaqtakunapis
kusa qishaq kaykuna yupay.
Qishaykunapaq rimashun.
1. Qusu. mana rikayla kuritukuna rurinchikman

yaykur runtukun, chaypi kusata waĉan,
chaymantami ukninchikunamanpis yaykun.
2. Influenza kayqami ukninchikmanta
aypamanchik.
Umanchikta ñanachin, rupachimanchik,
qasachimanchik, gumitachimanchik ima, ashwanpis
tukuy imanchikta ñanachinmapis.
3. Bronkitis kayqami qusukuchimanchik sankuta,
mana amayta itakuyta puytinchikchu, chayqami
ishkay kanmapis, chayqa aypamanchik
qasaymanta.
4. Tuberculosis. Kayqami ñatinchikpi aypamanchik

qusukutinllapa wayra apamutin chayqami tuta ĉiĉapyachimanchik,
garrachamanchik, mana mikuymatapis munanchikchu.
Ima qishaykunataq kan llaqtaykipi chayta kay chirusqapi ruray.
11
ana
aĉ
2
Y
Pachanchikta tikranchik
Animal taksha sarata mikutin kusata puqun
Llaqtanchikpiqami kusa allin yaĉaykuna kan, chaykunapaq yarpushun

Kay shallqakunapi tukuy imawan kusa shumaqta kawsanchikllapa,
qaqanchikunawan, animalninchikunawan qirunchikunawan ima, chaynumi kar
yanapanakunchik ima ruraypimapis unaymanta pacha yaĉayanchik tasha
animal sara winaqta mikutinmaqa allip shumaqta winar kusata puqunmapis
chay animalsituqa winay amayninta qutin, chayrayku bisirritu chayraq sarata
mikuyatinqa mayqan karpis mana piñakunchu sarayqa kusata puqunqa
nir, chaynuqami ukkutila mikutin, qashan qashan mikurqa paypis manana
winachinchu.
Huk runa kusata yaĉaqman rinchik willamanapaq.
Runa yaĉaq willamarninchik willamarninchik apamanchik saran

mikukashaman.
Qashan uklaw kusa shumaq hatun sarana rikariyan chaymanpis.
Warmakunaqa cuadernumpi willayashanta ruran.
Yunkapipischu chaynulla kanqa tapukur rurayllapa.
12
12
Riqchaq sarakunata riqsishun
Inkawasipi sara kaqkuna
Kay yaqtanchikqa riqchaq pachayqun
chaymi hukman hukman sarataqa tarpunchik
maylawpiĉi tanchik chaypiqa, chaynumi kan
kusa shallqanpi tarpukaq, ĉawpi llaqtakunapi
tarpukaq, ura ĉakin llaqtakunapi tarpukaq ima.
Unaqkunapimaqa tarpunllapa mullu sarata,
chayqa maypipis winatin, takshalata
winarmapis chayqa puqushanpimi mana
mallaqnachimanchikchu.
Chaynulla kan muru sara chay shuypaqa
Inkawasipa ĉawpi yaqtakunapi tarpukan kusa shumaq murumi chay saraqa
chaymanta pichakunapaqmapis akrakunchik. huk sarakunapis kan,chaykunaqa
yuraq, qarwa, chupika, hatun sarakuna ima tarpukan.
Yunkakunapipischu sarataqa tarpuyanqallapa chaypi taqkunata

tapukur kay chirusqapi ruray.
Shutin
Sarakuna
Riĉaqnin
Imanutaq rurayanqallapa yunkapiqa sarata pallarqa.

Yunkapiqa sarataqa tarpunllapa rantikunanpaq, chaymi riqchaqkunata itar
kusata puquchinmapis, chaynulla rihunchikyupay tukuy imapaq tikrakan,
animalkunapa mikunanpaq ima tikranlapa, kay perumantaqa uklaw
yaqtakunamanpis rantikunllapa huk mikuykunapaq tikrananllapap.
Kay shallqapipischu chay sarakunaqa winayanqa.
13
13
Maymanta qushakuna shamun.
Qushaqami rikarimun ñuqanchikunalla tukuy imata manana allinchu
imapaqpis nir itakusha, chaykunaqa ñuqanchik manana munashaqa wakin
runakunamaqa imallapaqqa munayanqa.
Qushakunaqa riqchaqpi akrakasha, kaynu

Qusha rurawkuna (industriales): Qiru, papel, fierru, plastiku, vidrio,
raĉapakunamanta ima itakukashan qushachakun chaykunami chaynuqa
shutin.
Qushakuna
Kaykuna wasikunamanta mikuykuna, purukuna,
qarakuna itakukashan, chaynulla, wasi mikuyta
rantikuqmanta itakushanllapa, chaykunaqami
shumaq pachaman pampashaqa kusa allin
mallininchikuna winananmpaq, yanukunapaq
mana panpashaqa tukuy imata qishachin.
Asyaq qushakuna
Kaykuna rikarimurqa qishachin pachanchikta,
animalninchikunata, tukuy ima mikuqkunata,
chaynu ñuqanchikunamanpis ĉamunman
mana washakashaqa, chaykunaqa
paqakushanchikmanta, asyaqkunata
raĉapanchikman manaqa aychanchikman
itakusha.
Allichakuq wasimanta
Chaykunaqa yarqamun rimidyukuna tukukatin
itakunllapa. Kaykunaqa allip achka yarqamun
chaymi unayqa rupachiqllapala, chaynu
rimidyakuqkunalla qashan qishachikuq
chayrayku kanaqa paykunallami shumaq
pampachikun chay qushakunataqa.
Tantanakur yarpushunllapa kay rimayashanpaq imatataq

tukushun ama qusha kananpaq.
14
Imapaqtaq qushakunata akranapaq allin kanqa.
Qushakunata akrar shumaq
pamparqa washayashun qiru
winaqkunata, chaynulla allin
kanqa imallataqa ruranapaq
kusata rantikur qillayta
tarinapaq.
Qushata tantarqa
minakuna tukukaqtapis
washayanchik achka watata
urqunanllapapaq.
Pishikunamanmataqa
allín ruranapaq abunuta
puquykunapaq.
Papelkunamaqa kusa allin tantar rantichinapaq rantiqkunata.
Llaqta tanaykipi saqruta warkuy qushakuna tantakananpaq.

Mikuykunapa qarampaq, ukta qushakunapaq, ukta butilla asyaqkunapaq.
Kayman qarakunata Kayman itay Kayman itaytukuy

botellakunata qushakunata
May waranpi pachapaq tikrakan riqchaq

itakushanchikuna nir yaĉashun.
Hatunpa Muchilakuna Pakikaq Pilakuna 1000 Purunkukuna

qaran 10 150 watata butilla 100 a watata 100 watata
watata 1000 watata
Imatataq rurankiman manana qushata itakunanllapapaq ama

qishachikunanpaq, chayta allipta yarpur ruray.
15
Tapukushun imanu yaku nir
Yaĉayankichu imanu yakuqa nir.
Yakuqami pullachashaqa 71 %
pachamantaqa kusa achka.
Chaykunataqa allipta tarinchik
pachamamakunapi (océanos),
96.5% chaypiqami.
Chaynulla yakutaqa tarinchik
uĉkukunapi. Qirukunapi,
quĉakunapi, pacha rurikunapi
chaynulla tikrakan shutuqpi,
qasaypi, quntaykunapi ima.
1. Shutuq : Kaymi tukuyninmanta alli
achka, tarinchik quĉakunapi, hatun
yakukunapi, taksha quĉakunapi
ima.Kayraykumi tukuy ima kawsan.
2. Qasaypi : Kaynuqa yaku kusata qasar tikrakan rumilla kasaq unaq
shallqakunapi, chaynulla pachapa unaq qallarinanpii, pachapa ura
tukukananpi, (Polo Norte y Polo Sur.). Qasaypi yaku tikrakatinqa aypanchik
yakutaqa.
3. Puktaypi. Rupay quñuchin pachamamata, hatun quĉakunata. Hatun
yakukunata ima.
Chay niyashanchiknu yakuta rupay quñuchitinqa quntaypaq tikrakar unaqman
rir alliplatana qasan pachamanta allip karupi kar, chay qasaymanta yakuqa
tikrakan puktaypaq chaymanta tamyapaq tikrakar qashan pachaman ratamur
hatun yakukunata, quĉakunata ima achkachan.
1. Imaraykupitaq yakuqa chakiq riyanqa
2. Imantataq tukushun ama chakinanpaq
3. Tukuychu washayta munayan
Yaĉayaraykichu
Yakuqa ñuqanchik yupay kawsayniyqun nir, payqami amunchik
yupay, chaymi ñuqanchikqa shumaqta paywan kawsanchik.
16
Yakunchik imanu kashan
Yakunchikqami kaynu kan.
Yakutaqami pacha ruripi

pachamamapi qasaykunapi
rumikunapi pachapa
ananpi quĉakunapiima kan,
chaynulla tarinchik ñukñuta
kaĉiyhunta kusala mishkiyhunta
ima, chay yakukunatami
riqchaq rurashallapamapis,
kananmaqa tarinchik tubupi
shamuqta upyanchikmapis,
yunkamantamaqa shamun butilla
plastikupi pakikaq butillapi ima.
Tananchikpimaqa yakunchikqa
washamaqninchik ima kan
chayqami agua bendita shutin Chaymantaqa chay warmiqa llaqtanman
tikrakamurqa qunqaran llakiyashanmatapis, ashwan tar rikakuran piskawkuna
yakupi kallpaqta, warmakuna paqakuqta, warmikuna manyanpi takiqnu
raĉapata paqaqkuqta ima.
1. Imanutaq yakuqa pachaykipiqa.
2. Imanutaq yakuwanqa kawsanki.
3. Maypitaq kusa achka yakuqa kanqa.
Inkakunamaqa ruraqkashallapa waru waruta chaykunaqami tukuy

rurashanmanta allip hatun kaq, chaynulla quĉakunata ruraq chaypiqa
tamyapa yakunta tantar ĉurakur chaki waranpi parqukunanpaq.
Taytaykita tapuy yakukunapaq chaymantaqa huknikikunawan

parlayllapa.
Yaĉayaraykichu
Quĉakuna yakutaqa kusata qumanchik nirqaq, chayrayku
washashunllapa.
17
Imamatataq yaĉakusha kani
Tuktuta tarpunchik
Shutin: Wasi yaĉakunanchikta tuktuchashun
Imapaqtaq tukturachishun:
Tukturachiyanchik kusa shumaq yaĉakunanchik wasi rikarinanpaq,
riqsinapaq tuktu allichakuqkunata, rikĉaqninta, chaynulla warmakuna
tarpukuyta ama qunqananpaq, qishar upyananpaq ima.
Imanutaq rurashun:
Ñawpaqtaqa.
Taytanchikunawan shumaqta willanakur.
Tuktupa simillanta tarimushunllapa.
Imanu.
Warmakunawan.
Pachata parqushun.
Pachata kutir kutir allashun.
Qiwankunata ĉaspir ashuchishun.
Tuktuta tarpushun.
Qiwayatin qiwanta ashuchishun.
Fututa tumanchik.
Tapukushun allintachush shumaqchush rurashanchik,

upyashanchikchush ima nir.
Allinta rurashanchik Mana rurashanchik Qashanpaq imanu rurashun

2
Sikyanchikta
ñanninchikta
kiĉanchik
TAQA
Imawantaq sikyataqa kiĉanchik.
Tukuychu yanapakun sikya, ñan kiĉaypiqa.

ana
aĉ
3
Y
Sikyanchikta kiĉanchik
Salas, Inkawasi, kañarispiqa sikyata kiĉanchik.

Sikyata kiĉakanapaqqa ima warapitaq
rurashun nir tantanakur yarpunllapa. Chay
tantanakuypiqa rikanllapa huk dulsayniruta,
huk kajiruta, huk alpurjiruta ima juezwan parlar
(Kañaripi, salaspi, juwistaqa mayurkampu
ninllapa).
Chay waranpiqa tantanakutinllapaqa chay
dulsayniru ashla waqachikutin qallarinllapa
sikyata kiĉaqqa, chaynu waqachikur
waqachikur sikyata kiĉaqkunapa nawpanta
dulsayniruqa rin.
Chaynu rurakuyatinllapaqa warmikuna
mikuywan maypiĉi mikunllapa wata wata
chayman ĉamun. Chaypiqa samanllapa
tukuy pirurula, ĉawpinllapapi hatun pulluta
ĉukir mikuyta qutunllapa, chaynumi tukuy
tantanakur mikunllapa, mikuy mana
tukukatinqa yanapakuqkuna ĉanikun.
Tutaman shuypaqa kusata kushikunllapa.
Chaymantaqa warmakunawan sikya kiĉayman rinchik.

Runa yaĉachikuqwan warmakunaqa
tantala rinllapa.
Hatunninkaqkuna shumaq chapar apan.
Cuadernunta warmakunaqa apan Yaĉayaraykichu
rikashanta, willashanllapata rurananpaq. Yakuqa qaqapa
Sikya kiĉaypi mikukashanta ruranchik chushun nir.
Wasikipi taytayki manaqa mamaykita sikya kiĉaypaq tapuy, chaymantaqa

huknikikunata kay wasi yaĉakunapi willay.
20
Rimachir kusa shumaqta yarpuy.
Imapaqtaq sikyataqa
kiĉanchik
Sikyataqa kiĉanchik Uqanchik yakuta Ñuqanchik, animalkuna

kusata qushayatin yaku upyanchik chaynulla ima upyan niyanchik
ama chinkananpaq sikya animalkunamapis chaynu qaqapa
riyashanpi, chaynulla yakuta upyar hatunta amunkunapis yakutaqa
kiĉanchik kusa shumaq winatin achka upyan, chaymi paykunapis
shamutin tukuy upyanapaq, qillaypaq rantikunchik, yakuta mana washashaqa
parqukunapaq. mikunanchikunata, piñakur chushuntaqamana
raĉapanchikunata kaĉamunchu, chayrayku
munashanchik kusata washanchik.
rantimunchik.

Yunkakunapischu chaynulla sikyanta kiĉayanqa.
Imanutaq uklawmanta runakunaqa yakutaqa washayanqa.
Kusata tamya shamur sikyata pampatin, manaqa apatin imanutaq
runakunaqa tukuyanqa.
Kay tapuykunata rurar huk mapapi ĉuray.
Chaynulla ukninchikuna yaneshakunamaqa mana sikyataqa kiĉanchu,
chaypiqa kusa tamya katin manana parqukunllapachu, chay mana
sikyamapis kanchu.
Achkachani yaĉashayta yakupaq imanu mañakushanchikta chaymantaqa

papilpi rurar patapi ĉurani.
21
Yaĉayashun uklawmanta ukninchikuna yaĉashanta.
Huk llaqtakunapiqa sikyakunataqa kusa shumaq hatunta rurashallapa

manana yakuqa iĉakanmapischu, kiĉananpaqmapis qillaypaq kiĉanllapa,
chayrayku yakuta rantir parqukunchik.
Chay hatun sikya niyanchik chaytaqa ukta Kañaripi tarinchik; kanal
wayabamba shutin, chayqami Salasman yakutaqa apan. Chaynulla
yunkakunapimapis kanalkunaqa kan.
Payllamanta quĉakunamaqa mana
yunkakunapiqa kanchu, ashuwan
runakunana rurasha, chay rurashantaqa
represa shutichin.
Yaĉayaraykichu
Chay quĉa rurawkunaqa tamyapa yakun
ĉatin tantar chaki waranpi pargukunllapa
nirqa, chay quĉamantami kanal niyan
chaytaqa apanllapa puquyninkunata parquqqa, chaykunapaqqami radyu,
tilibisyun, intirnit niyan chaykuna willamanchik.
Yunkapipis quĉakuna kan.

Yunkapipis quĉakunaqa kan,
manami payllamantachu ashwan
chaykunataqa runakuna mana
yaku katin yarpushallapa rurayta
chaypi tamyanchikpa yakunta
tantar parqukunllapa, chaynulla
chaypiqa pescadota ima winachir
mikunllapa rantikunllapa ima.
Kay shallqapi mana yaku katinqa imanutaq kayanqa kaypi.
22
Willamaqninchikuna,
Rikachimaqninchikuna
Imatataq yaĉachimayashun internet, radio, televisiónkunaqa.
Kay radio, television, internet, periódico, niyanchik chaykunaqami tukuy imata

willamaqninchikuna, chaypimi uyanchik ima imanu may warampi rurakayan
nirmapis yaĉanchik.
Willamaqninchikuna, allipta yaĉanapaq.

1. Kaykunapaq imanishuntaq.
Radiokuna Televisiónpi
rikashanchikpischu tukuynin allin Kay rimayashanchikunaqa
kanqaq. mana allinchu chaypi
tukuy ima tarishanchikqa,
Internet yaĉachimashanchiqachu tukuy
uyashanchikqa,
ima allin kanqa.
rikashanchikqa, chaynu
Kay rimayashanchikunaqachu Perupa internepi televisiónpimaqa
tukuy yaqtanman ĉayanqa. tarinchik suwakuqkunata,
Chaymantaqa tantakar shumaq wanuchikuqta, ima,
parlar imamanĉi ĉashanchik chayta chayrayku yaĉashunllapa
rikachikuy. mayqankunata
Imanutaq sikyakunapaq, rimachishunllapa
quĉakunapaqqa yaĉanchik. chapashunllapa nirmapis.
2. Markaykipi pintura rupestre niyan chayta tarir, kay chirusqa siqiraqpi

ĉuray.
23
Llaqtanchikpiqa tamya ritin, sikyata kiĉanchik yaku achka, chuyalla ima
ĉamunanpaq. Unaymaqash kusa chuya kaq, kananqa tiqtiyayannami.
Imaraykupitaq yakuqa tiqtiyayanqa.

Imanutaq rurashun.
Ñawpaqtaqa Ñawpaqtaqa.
• Kay llaqtanchikpipischu
yakuqa tiqtiyayanqa Imanutaq yakuqa kay Kaypiqami yakuqa
• Imataq tiqtichayanqa. markanchikpiqa. chuyallaraq.
Chaymantaqa
• Imanu, imawan yaĉanchik
chayta rurashun (instrumentos).
• Parlashunllapa imanu maypi
tapukushunllapa nir Kay llaqtanchipiqachu yakuqa
• Tarishanchikta ĉusku chuyalla kanqa. Ari.
kuchuyqunpi rurashunllapa.
Ikintaqa
• Rurashanchikta kusata
rikashun. Imataq yakunchiktaqa kusata
tiqtichayan. Karrukuna ĉamur
• Tantala shumaqta parlashun. imallataqa qututin
tarishanchikpaq. tiqtiyan
*
Tukukaypi *
• Parlayashanchikpaq shumaq Imanu, imaraykupi. Maypipis
rurar rikachikushun. gasolinanta iĉatin.
Chaymantaqa.
Tapukunata rurashun. Tapukushunllapa yaĉaqkunata
Imaraykuntaq yakunchik tiqtiyayanqa.
Nishan
Qusha Tiqti yaku Minakuna Makinakuna
Yaĉaq
Yaĉaq 1
Yaĉaq 2
Yaĉaq 3
Yaĉaq 4
Kay tapuykunata chaynuchush nir yaĉanapaqqa runa yaĉaqkunata tapukuyta

munayan, chaymantaqa alliyana wasikunapi tapukushunllapa, chaynulla
kuritukunata yaku tiqtiman itashunllapa.
24
Imakunatataq munayanchik.
• Tapukunata. Rimachinapiqa
• Yaĉaq runakunata. niyan tukuy ima Allip shumaqtami
yaku chuyata tapukunki, chaynu
• Yaku tiqtita, yaku munan shumaqta
chuyata. tapukurmi alliqa
winanampaqa, ama yaĉanki.
• Kurukunata. qishanampaq.
Kananqa ĉusku kuchuyqunpi untachishun tapukushanchikta.
Rikakushanchik Tapukushanchik Internipi kashan
Tukuychu chayllata willamashanchik.

Tapukunata. Yaĉaq runakunata. Yaku tiqtita, yaku chuyata. Kurukunata.
Yakuta qishachiqkuna 1 Yuqshishan 2 Yuqshishan
Kananqa hatun papilpi rurashun tukuypa nawpampi rimanapaq.
Imaraykupitaq yakuqa
Yarpunkimi, Kaytaqa huk chirusqa tiqtiyayanqa
siqiraqpipis munarqa imapaqpis
rurankiman.
Imakunatataq kusata yaĉanankiman.
25
ana
aĉ
4
Y
Ñanninchikta kiĉanchik
Inkawasi, Kañari, Salas llaqtakunapiqa

wata wata ñan kiĉakananpaqqa
tantanakur shumaq yarpur parlanllapa, ima
waranpitaq ñanta kiĉashun nir.
Kañaripimaqa huk dulsayniruta, huk
tinlliru, huk alburja apaqta rikachikuqwan
rikanllapa parlar Inkawasipiqa manami
chaynuchu.
Chay rurana waranpiqa
tantanakutinllapaqa chay dulsayniru ashla
waqachikutin qallarinllapa ñanta kiĉaqqa,
chaynu waqachikur waqachikur ñan kiĉaqkunapa nawpanta dulsayniruqa rin.
Nan kiĉaymanqami manana warmikunaqa mikuytaqa apanchu runakunallana
apan riyashanpi ĉawpi waran katinqa mikunllapa, wakin llaqtakunapimaqa
wata wata yaĉashallapana maypi mikunchik nirmapis chayman ĉamur ayka
aykalla tantakashakunaqa samar mikunllapa. Chay ñan kiĉaypiqa tukuy
puriqkunaqa traguta qukun manaqa qillayninta qukur rin mana qillay katin
shuypaqa ñan kiĉayta yanapakun.
Rikakur rurar yaĉakushun.

Warmakuna yaĉay wasimanta tantanakur ñan kiĉayman rinllapa.
Runa yaĉachikuqwan warmakunaqa tantala rinllapa.
Hatunnin kaqkuna shumaq chapar apan.
Cuadernunta,lapisirunta warmakunaqa apan rikashanta, willashanllapata
rurananpaq.
Warmakuna runakunata tapukun imanutaq ñan kiĉakan nir.
1. Chay yaĉakushanchikta yaĉay wasiman ĉamur tukuyta

manyaq parlashunllapa.
2. Chay yaĉakushanchikta yaĉay wasiman ĉamur tukuyta

manyaq parlashunllapa.
26
Yaĉayaraykichu huk llaqtakunapipis ñantaqa kiĉanllapa nirqa
Inkakunaqa ñanninta kusa shumaq Ancashpiqa ñuqanchikyupay

rumiwan ruraq, unaytamichay ñanqa ñantaqa kiĉanllapa, warmi
mana saqrayaqmapischu tukuy ñan warmayqun, runan itakushamanaqa
kuskuman riq. runan wanushakuna yanukunmapis
Chay ñankunaqa kanankaman ñan kiĉaqkuna mikunanpaqqa.
Cuscupi, Cajamarcapipis
rikanchik.
Yaqtaykipi imanutaq ñanta kiĉanllapa parlakuy.

Chaynulla llaqtanchikpiqa ñantaqa kusa shumaqta kiĉanchik;
yunkapimaqa ñantaqa qillaypaq kiĉanllapa manana yanqallaqa
imapipis yanapanakunllapachu.
Cumbemayuwan Tipon kashan.
Kumbemayu Tipónqa
Unaylla rurakashkasha huk ñan yupay Chayqa Cuscupi unay inkakuna
cajamarcapi Chayqami rumilawan huk pukyu ĉakinpi rurasha karan
huk shimita yupay rurashallapa, yakuta apananpaq parqukuq,
rikashamaqa qiru yupay rumikunaqa chayqami rumiwan kusa shumaq
manyanpiqa rikarin. rurakasha.
Llaqtaykipi imanutaq ñanta kiĉanllapa parlakuy.
27
Ñanta kiĉanapaq parlanchik.
May
waranpitaq Allin kanqa kusa
May Allin kanqa kusa
ñanta saqralla ñanqa
waranpitaq saqralla ñanqa
kiĉashunllapa
ñanta
kiĉashunllapa.
Kay chirusqapi ñanta imanu kiĉashun nir parlayanllapa.

Kañaris, Inkawasi llaqtakunapiqa ñanta kusa shumaq kiĉanllapa tukuy
purinapaq, chaypiqa animalkuna ima purín. Ñantaqa kiĉanchik tamya
chuncha katin manaqa.
Yunka ñankuna.
Huklaw llaqtakunapishuypaqa
pistata ruranllapa, chaytaqami
manyanpi sikyayhunta ruranllapa
tamya shamutinqa chayta
yakuqa rinanpaq pistata mana
dañarchu, chaynu ruranapaqqa
allip achka qillay munakan
chaytami tukuy ima purín
runakuna, animalkuna, karrukuna
ima, ashwanpis karrukunamaqa
unaylla may riyashanmanqa
ĉan; hatun tamyapis dañan,
chaynulla, pistaqa uklaw hatun
llaqtakunaman ima rin, chaypiqa carrukunamaqa tukuy tuta tukuy unaq
kallpan.
Yaĉanchikna kusata ñankuna imanu rurakan imanu

kiĉakan nirmapis.
Pikunataq ñankunataqa shallqapiqa puriyanqa.
28
Runakunalachu chay ñankunapiqa puriyanqa.
Manami runakunalachu Chaynu ñantaqa Chaynulla ñanpiqa

ñanpiqa purin, hatun animalkuna, ayanchikunamapis
chaypiqa qaqanchikpa allqukuna, tukuy tuta purikun, ñanpi
amunkunamapis purikun, animalkuna purín tarimarninchikmaqa
saqra pukrukunapimaqa Animal mayqan pullanchik rin
manchachimanchik ima, ñantaĉi purín saqramanta
qapa amunkunaqa hatun chaymataqa washamanapaq.
ñanta, kusataqa purín riqsinna chay runa
chayrayku taksha ñanta mana riqsikuqmapis
purinchik. animalpa ikinta rir ĉan
riyashanmanqa.
Yunkapi ñankuna
Yunkapi wasikuna yatap yatap rurakashkatin
purinapaqqa kusata yaĉayta munan, chay
ñankunataqa,
Calle manyanta runaqa purinchik, karrukuna
calletaqa rin, chaynulla ĉusku kuchuyhunpimaqa
fierrupi ninayupay chupikata, qarwata, chikyaqta
ratakuyan chaynu, kan rimaykuna karruta
shachinanpaq runakuna rinanpaq ima, chaynulla
huk llaqtaman ñanqa rin.
Yaĉanchikna kusata ñankuna imanu rurakan imanu kiĉakan

nirmapis.
Mana chay willakuq katinqa imanutaq purichuwan.
29
Tapukushun imanutaq unay ñankunaqa kashkanqa
Alli unay kawsaq qallarishanchikmanta pachami ñankunaqa kusata munakan,

mikunakunata huk llaqtakunam apanapaq, apamunapaq ima.
Unay runakunaqa hatunta ruraq kashallapa maylawmanpis, mana imapis
saqrachaqchu rumiwan rurakashkatin, chaynu Warimanta runakuna
rurashkasha
Chayta rikakurnami inkakunapis rurashkasha ñannintaqa
Kanan warankunapis shuypaqa ñankunaqa kaynu.

Kay shallqapimapis ñankunaqa makinawan
rurakan, chaynu manami yunkapiyupaychu,
allpallapiraqmi runa kaq mapis karrukunamapis
puriyanchik. Chaylla hatunyachishallapakatin
tutamapis shumaqta kananqa purinchikllapa.
Perunchikpa yunkanpi wakin shallqa

llaqtakunapipis kanna allip shumaq ñankuna,
chaynulla manami pachalatachu purinchik
ashwan Yakupa ananta, unaq way rapa ananta
ima purinchik.
Yaĉanchikna ñanninchikpaq.
Chaynulla ñanqami ashla saqrapis

Ñankunaqa kusa allin rurakashanqa,
puriyashanchikllata saqrata yarpuq
tukuy ima purinanpaq.
runakuna ĉamun.
Cuadernuykipi unaymantapacha ñan rikarishanta añunnpi ruray.
30
Imanutaq tecnologÍa niyan chayqa yanapakun
Yunkapi.
Unaylla rurakuqtaqa runalla
rikarichimusha imatapis unaylla
rurananpaq, kusata qillayta
tantananpaq ima, chaywanmi ñanta
sikyata kusata ruranllapa.
Shallqapi.
Chay unaylla rurakuqkunaqa manami
llaqtanchikpiqa kanraqchu, ashwan
tantanakur imatapis unayllaqa
rurakunchik ñan, sikya, wasi katinmapis.
Imanutaq kay llaqtanchikpi

ñanninchikunaqa.
Kay llaqtanchikpiqa ñanninchikunaqa
manaraqmi kusa shumaq rurawchu,
chayrayku manami hatun karrukunamaqa yaykuyanraqchu, taksha
karrukunala shallqakunamanqa ĉamun.
1. Tantanakur imapaq ñanninchik allin nir. Kaypi rurashunllapa.
Shallqapi Yunkapi
Kananqa yaĉanchillapana tecnología niyan chayqa kusa allin

rurakuyta yaĉashaqa, imatapis rurachimayanchik unaylla, chay
rurayashanchikta tukuchirqa ukta qashanpis ruranapaq.
2. Kay shallqapipischu maquinawan ñantaqa rurashkanqallapa tapukur

parlakuy.
31
Yakuta washanshun
Shutin:
Yaĉakuna wasipi yakunchikqa chuya.
Imapaqtaq yakuta washashun:

Tukuy yaĉayanchikllapa kay llaqtanchikpiqa pukyumanta yakuqa
shamun nir, sikyanmatapis huk wara yaĉashalapi kiĉanchik, chaypiqa,
chaymi yaku shumaq shamunanta munarqa sikyanmanta qushakunata,
allpankunata ashuchishun, urqushun ima upyanapaq chuyata ama
qihanapaq.
Imanutaq rurashun:
Ñawpaqtaqa.
Sikyata riqsishun maymantash shamuyan.
Hatunninkuna tantakashallapata rikan.
Ayka tantakashakunaqa qushata urqun.
Wakin tantallakunaqa allpata urqun.
Uninlla rikan tukuy rurakunanpaq.
Yaĉachikuqkunapis rurakun tantanakur.
Fututa tumashun.
¿Imatataq yacharqani?
Hamutayta atipaspa, ñawichaspa, sumaqta rimayta.
Tapukushun allintachush, shumaqchush rurashanchik ima nir.

Qashanpaq imanu
Allinta rurashanchik Mana rurashanchik
rurashun
3 Animalninchikta
markakunchik
TAQA
Tukuy animalkunachu markakan.
Waka markakashanqachu allin kanqa.

ana
aĉ
5
Y
Ñanninchikta kiĉanchik
Animalninchikpaq yaĉashun.
Unaymanta pacha kay llaqtakunapiqa
animaltaqa markaq kashallapa,
markanapaqqa riqchaqta tukur qallariqllapa,
mayqanĉi markayan animalninta chay runaqa
wasin wasin purikur ayllunkunata huk waranpaq
willakuq, chay waran ĉamutinnaqa tukuy
willakasha chaykunaqa ĉamun, chaypimi
markataqa rupachinllapa, rupasha katinna
animaltaqa manyar wakmanta, kaymanta
chutanakur, manaqa paĉanmanta watar
wipyakunllapa, chaymantaqa huk runa
yaĉaq markataqa animalpa ankasninmanqa
ĉuran, markar tukuchirqa pishinllata manaqa
uyshapa wiranta lushinllapa chay rupashapiqa
ama inkunananpaq, chay animal markakaypi
kusata maaaa maaa nir kayĉakun, chaynu
qayĉakurqami kusata achkayananpaq,
chay animal markakasha nupilluna katinqa chuchunta ĉunka, ĉunka nir hatun
putupi qapinllapa alliplata lichikunanpaq, chaynulla markakuqqa animal
qayĉakutinqa shamunqa maki qasachiy nir riman,chaymi qunllapa ishkay
butilla traguta,chaynu markakur tukuchirqa samanllapa wasiman, pishgutana,
manaqa sakata wanuchinchik animal markaypi qarakunchik.
Animaltaqa kusa shumaq markanllapa.

Manami imanullachu animaltaqa markanllapa, kan ayllukuna markan, tishninta
ĉuran, chaymantaqa siñalan. Tishnin niyan chaytaqa allilaw qaqllanpi,
wakin, wakinshuypaqa ichuqlaw qaqllanpi ĉuranllapa, chaynulla siñaltapis
kan ayllukuna ichuqlawpi, wakinshuypaqa allilawpi ruranllapa, chaymi chay
ayllukunaqa chayllamantana riqsin animalnintaqa chinkatinmapis, markapis
chaynu ĉurakan ichuqlawpi manaqa allilaw ankasninpi.
Taytaykita tapuy ima waranpitaq markakunllapa nir

chaymantaqa uknikikunawan parlayllapa.
34
Huklawkunapi animal kashan.
Yunka llaqtakunapishuypaqa manami markanllapachu, ashwan
kachunta winaq ritin pitinllapa ama
waqrakunanpaq, kusa hatunta
winananpaq nir ima, chikirulapi winan
chaymi mana markanllapachu, chaynu
hatunchar rantikunllapa, kusata
qaranllapa allipta lichikunanpaq ima,
Selvapi shuypaqa kusa allinta tanllapa
chaypiqa mana imapis chinkanchu chay
mana animalkunataqa markanllapachu,
ashwan ukninpa animalnintaqa kusata
chapanllapa amun ĉanankaman.

Huk runa kusata yaĉaq yaĉakuna wasiman shamur
parlamanchik.
Yaĉayaraykichu
• Imanu imanu animalkunata kriyakunchik,
animalninchikpa
markanchik nir.
qaranmanta
• Warmakunaqa uyakuyashanta ruran huk fichapi. sapatukuna nirqa.
Chay shumaq willakushankunata kuwadirnupi rurar shumaq

chapashun nawpachikuqkuna rurashanwan aypanakushachush.
Runakuna nishan
• Tantala tukuy imata rurakushun. • Hukninchikunapa riqchaqninkunata
• Mana maqanakurchu kawsashun. ama aypashunchu.
• Mana rimanakurchu kawsashun.
Ima amunchiktataq payqi nir markakunllapa, chaypaq tapukur

kaypi ruray.
35
Rimachiy.
Kay llaqtanchikpi imanutaq dañuchinakurqa kamakachinchik.

Unay inkakunaqa kusa shumaqta
taqkashallapa, paykunaqami
tayta inkata manchar
kawsaqkashallapa, chay inkaqami
tukuy imata chapaqkasha chay
kaynu ukninkunataqa pitisha
karan:
• Inka: tukuypa taytan.
• Consejo Imperial: ĉusku suyupa
rikaqninkunawan tantaw.
• Kurakakuna: ayllukunapa
mandaqninkuna inkamanta
akrakashan.
• Nobleza: Kaykunaqa inkapa yawarninta purchiqkuna kaq.
• Yaqtakuna: Chaynu shutichiqllapa tukuy chay tawantinsuyupi taqkunata.
Chay runakunqami mana imatapis juezcharchu taqkashallapa, ashwanpis
parlashanllapamaqa kaykuna kaq: Ama suwa, Ama qilla, Ama llulla.
Llaqtaykipa parlakashanwan chullachay.
Imaraykupitaq willanakuyqa rikarin.

Kawsayqami imanullapiqa kwashayachimanchik,
chayqami mana saqrachu, ashwan chayqa kusa
allin chayta kamakachirnaqa kusata winanchik
kawsaypiqa, chay ukninchik yarpushanqa allipta
yaĉachimanchik yarpuyta yarakuyta ima.
Imanutaq aylluykikunawan tanki willay huknikikunata.
36
Imataq willanakuyqa
Willakani.
• Rikakuni videota.
• Allipta chapashaq.
• Allipta yarpur yaĉakushaq imamanta willanakuy rikarimun nir.
Runwakuna Nawpachikuqkuna
Runakunaqa piñach
piñachinakun piñakun
Runakunaqa Kaypi shuypaqa Chaynulla tantakasha
piñachinakun nawpachikuqkuna runakiuna, manaqa
riqchaqkunapaq, piñakun mayqanllaqa uklamapis piñakun
wakinkunaqa mananash allipta uchakushkatin, qillaypaqqa,
juezchashallapachu, wanuchikusha yarpushaqa kay
imallataqa manash katinllapa, chaynu yatanchiklapi
qushallapachu, MRTA niyan willanakushallapa
manana paykunataqa chaykunmaqa tayta kañariyaku minarayku
yurpashallapachu Akihitupa wasinman chaypiqami Qillaypaq
ima nir piñakunllapa, yaykur aypashakaran piñakuy. Allip achka
chaykunaqa saqrayan pusaq pachak qillay yuqshiyan
kusa achka runa runakunata,chaymi chay urqunashanta
mañakutin, aykala uklawmanta runakuna urqutinllapaqa.
rimanqallapaqa mana shamur chaykunataqa Chaynulla uklamapis
mayqanpis juezchanchu. urqumuran chay kwashayan qillayninta
runakuna MRTA niyan apatinllapaqa manaqa
chaykunaqa wanuran suwatinllapaqa, chayta
tukuynin chaykunatami shutichinllapa (conflicto
shutinchinllapa social).
willanakuy.
Mayqan mayqantaq kanqa runakuna willanakushanqa

yanapamaqninchik.
37
Rimachir imanu kashanchikpaq yarpushun.
Imanutaq Llaqtaykipi willanakuy kamakan.
Imanu shamushanchik wata wata nir runa yaĉashakunaqa willamayanchik,
allip achka watana risha, manami ruranakunaqa
limpullaqa chinkashachu chaymi watakunapi
chay riqchaq kashankunataqa ĉurasha inkamanta
ñawpaq kawsaq runakunapi, inkakunapi, yuraq
runakuna ĉamushanpi, kanan kashanchikaman.
Chay runakunapis imallapaqqa piñakuq kasha Yaĉayaraykichu
chaynu ñawpaqtaqa inkakunami maqanakuran Shallqaqa pipaq
tayta Francisco Pizarro huk waranqa pichqa pachak rurakunchik
kimsa chunka iskayniyqunpi,(1532 ), ishkay pachak nir, imaraykupi
runakunawan ĉamutin, chay runakunaqa tukuyta willanakunchik nir ima.
manchachiran,, tukuy imata mañamaqninchik
paykunapash nir, chayraykumi maqanakuranllapa.
Perunchik akraw kimsa watakunapi kaynu.
Perú prehispánico Perú colonial Perú republicano
Shumaq willanakur yaĉashunllapa kay willamayashanchiqa

chiqaptachush nir.
• Rimashun. Kay rimayashanchiktaqa

• Allipta yarpushun. rurasha tayta Julio C. Tello.
• Shumaqta tukuchishun. Max Uhle ima.
Chayta huk chirusqa siqiraqpi rikachikuy.
38
Kusata maskakushun mayqankunash kamakachin
willanakuyta.
Willanakuqkunapa rikaqninkuna.
ONU
Ronda campesina Yaqtakunata washaq.
OIT
Tenientikuna
Cruz Roja.
Unaymantami willanakuyqa kasha, chaykunataqa kusa shumaqta
ñuqanchikunaqa kamakachiyta yaĉashanchikllapa, manami ayqanpis
chaynu ruray nimashanchikchu. Chaykunataqa ashwan rikachikuqkunawan,
tenientekunawan, rondakunawan ima kusa shumaq yarpur
kamakachinchikmapis.
1. Wasi yaĉakunapi shumaq kawsanata yarpur willanakur rurashunllapa.
2. Mayqan mayqantaq kanqa runakuna willanakushanqa yanapamaqninchik

chaykunapaq rimanchinata rimachir, XOpi maskakur.
3. Chirusqa siqiraqpi rurar huknikikunata parlayay.
39
ana
aĉ
6
Y
Quĉakuna mamayqun wawayqun
Quĉanchikqa wawayqun.
Shallqa llaqtapiqa quĉakunaqa wawayqun, chay
wawanqa mamanmantaqa kusa hatun rikarin.
Chaynu Tembladera quĉamaqa takshala mamayqun.
Tembladera quĉataqa tukuy watukunan kusa allin
quĉa katin, payqami allichamanchik qishashamapis,
qillaytapis qumanchik mañakuyta yaĉashaqa.
Uyashaykichu quĉakunaqa kusa allin nir:

Chaynulla watukunapaqqa kanankata, floridata,
ulurta ima apar rinchik, manami imanullachu
chaytaqa itanchik, runa yaĉaqta apar risha
piñakuqta yupay rikar chaytaqa riqchaq tukur
mañakur ima itan, chaymi piñakushakayarmapis
shumaqna tikrakatin watukunchik.
Imanutaq quĉakunaqa piñakun

Quĉakunaqa piñakun nirqa yaĉanchik payman qimikasha puktay untamun,
paramu wayrawan shamun, chaymi runa yaĉaqqa shumaqta willan
qimikanapaq.
Runa quĉata willaqta rikakunchik, apashankunata riqsinchik.

Rayukuna, chunkana, Yaĉaqchu kanki
asyaqkunata, Kananqa, florida Quĉaqa piñakun
ima. pukllaqnulla manaqa
Runa yaĉaq quĉata willan. asyaqkunata
Upallala uyakunchik rikakunchik. ĉachisha nirqa.
Kaypi runa quĉata qasachishanta ruray.
40
Quĉakunaqami huklawkunapipis kan.
San Juan quĉa
Quĉa San Juanqa Kañaris llaqtapi tarikan unay
watakunapiqa kaq runakuna mayurdomukuna
runakunata tantar sikyata ruraqllapa chay quĉaman
yaku ĉananpaq.
Chaymanqa huk kura ĉar yakumanqa amunchikman
mañakur, mañakur agua benditata iĉan, chaynu
ruratinqa tukuy chaypi kaqkuna purumpi yakutaqa
untachikur (agua bendita) wasinman apaq, ĉakranman
piti pitila iĉaq, chaynu iĉatinqa kusalata tukuy
mallikninqa, puqun.
Waltaku quĉa
Kay quĉaqa llaqta Susupampapi, chayqami
kusata piñakunmapis iqar chapashaqa,
yakunmapis timpun timpun yana yana tukur,
chaymi mana chaymanqa rinllapachu
kusata piñakun nir, chaypiqa kusala kan
kurukunamapis, patukunamapis chay
quĉapami chay kuritukunaqa, chaynullami
tikuy quĉanchikunaqa kawsan.
Huk quĉakunapaq tapukur willanakushun hukninchikunawan

chaymantaqa kay chirusqapi rurashun.
41
Perú llaqtanchikpi raĉapanchikuna.
Incahuasi Puno Loreto
Kay llaqtanchikpiqa Punupismi unaymanta Loretupishuypaqa
raĉapanchikqa allip pacha raĉapantaqa warmi kaq
unaymantapacha kusata paykunalla ruran ullqu kaqmapis
washakasha, yuraq puchkakur awakur ima, chaynullata
runakuna ĉamurmapis shallqanmanqa raktata raĉapakun,
manami chinkachishachu, ruranllapa, urakaqmanqa chay raĉapanqa
chaymi kanankaman ashla lapshata, unaqmanqa shutin cushma,
kaykuna kan. anukunqa yana kamisan chaytaqa umanpi
warmikunapa raĉapanqa shuypaqa yuraq, ĉurakun, raĉapan
sumru, pañu, kamisa, lliklla, urakaqmanqa yuraqlla shuypaqa
justan, anuku, pullu, llanki, raĉapanqa, kanankunaqa kunkanmanta
chaynulla maki wallqa, ullqukunaqa yuraq ura ĉakinkaman,
aritu, kunka wallqa, runakunapa raĉapanta manyanlata
krusprintitur. yakakun warmikunala unay surasha.
Ullqukunapa shuypaqa kashantaqa yakakun rurar.
aykalami; sumru, punchu,
kamisa, pantalun, llanki, Chaynulla warmikunaqa
alpurja. Inkawasipi yupay sumrukun
umanta shinpar.
Cusco Lima
Kay llaqtapipis Limiñukunapa raĉapan shuypaqa riqchaq
unaymaymanta pacha raĉapakuna, waran waran pasashanmanta
niraq yuraq runakuna aypakushallapa, chaynumi unay warmikunamaqa
ĉamuyatinchu karan yakakun tapada niyan chayta, chaynuqa
chay raĉapakunaqa, shutichishallapa unaq umanmanta qaqllankaman
warmikunami ruran arkakuq huk ñawinlata shutirachiq chay.
paĉan ĉakinlapi watakur, Chayqash unaylla yuraq runakuna apamusha
manaqa takarpupi watar ninllapa. Chaynumi limiñukunaqa alliptaqa yuraq
ruranllapa, chaynumi kan runakunapata aypakusha.
chumpi, lliclla, chuspa,
quepirina ima.
Imaraykupitaq hukman hukman raĉapanchik, tapukur kaypi

ruray.
Ullqupa Warmipa
42
Washanankunata riqsishun.
Quĉanchikpa washaqninkunatachu riqsinki.
Washamaqninchikunaqami kaykuna.
Convenio 169, chaynulla washan Defensoría del Pueblo, Constitución Política del
Peru niyan chaykunami kusata washan pachanchikunata, quĉanchikunata.
Rimachishun Washanapaq.
Defensor del Pueblo Convenio 169 artículo pichqapi

Chaypa yupayninqa.152, niyan (7) kamakachisha chay
chayqami rurakasha wak karu runakuna shallqapi taqkuna
llaqtapi chayqa shutin Ginebra hatun rakta muntipi taqkunapaq
chaypimi tukur tantakar kusa ima kamakachishallapa,
shumaqta rimashallapa, chaynu washakanampaq paykuna,
niyan huk llaqtakunapi taqmapis pachata, qiruta, animalninchikta,
imalataqa ruranampaq, chaynulla ama mayqampis mana
warmakunamapis rimananpi paykunata willarqa imantapis
rimanampaq, yaĉakur Constitución aypakunapaq, chaynu tukuyta
Política del Perú. ashwampis paqrakuchinampaq,
Kaymi tukuypa mamanqa mana paqrakutinqa ashwan
paymanta rikar rurashallapa huk chikirunampaq achka watata.
llaqtakunapipis. Tukuy kawsaq runakunaqa ashwan
Kay rimachinami imanu imanu kusa washakuqniyqun, chayrayku
shallqa runakunata washashun, mana uklawman itakurchu,
qirunkunata, pachankunata rimashanta uyapay.
quĉankunata ima nir, chaypimi Rimashanqa allin nir, mana qillayqun
yaĉakunapaqpis rimananpi rimar katimpis, saqra katimpis, imanu
katimpis ama imatapis willayta
kusataqa yaĉanqa nirmapis.
puytinchikchu.
1. Rimachirnaqa ĉusku ĉusku tantanakur chay leykunapaq allip

shumaqta ñuqanchikpa yarpuyninchikmanta rurashunllapa.
2. Imanutaq derechunchik tapukushun.
43
Quĉanchikunapaq yaĉashun
Maypitaq quĉanchiktaqa Imapaqtaq kusa

kusata tarinchik. allin quĉanchikuna.
Animalkuna
Atlántico quĉapi yakutaqa upyar
kawsan.
Qirukunapis
Pacífico quĉapi yakuwan kawsan.
Chaynulla
Titiqaqa quĉapi yakunchikqa kusa allin.
Imanutaq yaku chakitinqa kanqa.
Chay quĉakuna chakitinqa manana kanmanchu hatun

yakukunapis, raqrakunamapis chakinmanna yaku ruripi
animalkuna kawsaqmapis wanur tukukanman.
1. Kay qirukunata rikashun imanutaq yakuwanqa winan.
2. XOpi yaĉashun imaraykupish quĉakunaqa chakisha nir. Ĉusku

ĉusku tantakar rimachir chirusqa siqiraqpi rikachikushun.
44
Riqchaq qischakuqkuna
Imataq qischakuqkunaqa
Chaynuqa shutichisha yuraq runakuna riqchaqta yakukuna, wayra, pachama

piñakur tukutin, chaykunaqami kaykuna:
• Pacha kuyuq.
• Hatun wayra.
• Pachamama kuyutin.
• Pacha suĉkay.
• Rumikuna ratatin.
• Kusata tamya shamutin.
• Kunyakuna ima.
Shallqa yaqtanchikpimaqa mana chaykunaqa kanchu ashwan pachanchikla
piñachitinllapa kuyun.
Pacha kuyuq Pachamamapa yakun kuyun
Pacha ruripi rumi kaqkuna ratar Chaypismi chaynulla Pachamamapa
pachataqa limpulla limpulla rurinpi rumikuna kaq kuyur ratatin
kuyuchin. kusata payqa kuyur yakuntaqa
unaqmayta kaĉanmapis.
Shallqa llaqtanchikpiqa chaykunaqa manami saqrachu,

chaykunaqa ashwan willamanchik imallataqa.
Tapukushun mayqankunataq washakun chaykuna ĉamutinqa,

chaymantaqa uknikikunawan parlay.
45
Washakayta yaĉakushun
Shutin: “Pacha kuyutin washakayta yaĉanchik”
Imapaqtaq kayta rurashun.

Kay shallqapiqa taytanchikunaqa pacha kuyutinqa mana yaĉanchu
imanu tukushaq nirmapis, chaymi imanu imanu tukushun nir tukuyta
rikachiyta yaĉachiyta ima munayan amana qischakananapaq llapachu
pacha kuyutinqa.
Imanutaq rurashun: Ñawpaqtaqa.

Rikachikuqkunawan parlashun
Taytanchikunawan tantala willanakushun.
Tukuy yaĉachikuqkunawan parlar.
Imanu.
Warmakunawan.
Warmakunata maypi imapi washakasun nir willashun
Wasi yaĉakunanchikpi rurashun mayta yarqushun nir.
Warmakunawan pacha kuyuqta yupay yarpur ruranchik
rimashanchikta.
Chuqrikunata yanapashun, ruripi kaqkunata urqumushun.
Fututa tumanchik.
Runakunawan:
Videota rikakunchik.
Papilpi rurar qunchik.
Warmawan tukushanchikta ruranchik.
Tapukushun allintachush shumaqchush rurashanchik ima nir.
Allinta Mana Qashanpaq
rurashanchik rurashanchik imanu rurashun
4 Saranchikta
pallanchik
TAQA
Imatataq kay runakunaqa rurayanqa.
Qamqachu huklawmanta sarakuna kusa hatunta puquqta

riqsinki.
ana
aĉ
7
Y
Quĉakuna mamayqun wawayqun

Imanutaq aswata ruranchik
Kañaripiqa aswataqa sarawan
ruranllapa, chay sarataqa qaranta
qutuchir kutanllapa munashanlata,
chaymantaqa, chaynu qashan huk
hatun mankapi yakuta timpuchinllapa,
timpuyatinqa ishkichimur huk
lapapi manaqa huk hatun mankapi
shuyshunllapa kusa shumaq yuraq
raĉapapi, mana pitilamatapis
shutuchinllapachu, shutuchishaqa
chay aswaqa piñakur puchqun, lawsayan manana upyanapaqqa kusachu,
upyanapaqpis huk matiwan urqumunchik, chayllawan upyashapis piñakun
aswaqa,chaynulla warmi rakĉanwan, manaqa runanwan punusha rikatinpis
piñakur saqrayan. Rurar tukuchirnaqa huk hatun butijaman ayka waranta
ĉuranchik, manami mayqanpis rikanchu manaqa qashan piñakunman.
Inkawasipipis chaynulla rurakan, ashwan sarataqa mana yanurchu kutanllapa,
wakin yaqtakunapiqa Inkawasipipis yanur kutanllapa manami tukuychu.
1. Huk warmi chicha rurayta yaĉaqta willanchik willamanapaq

imanu ruranchik nir.
• Runa yaĉachikuqwan tantala rinchik.
• Warma hatunninkua ukninkunata
shumaq chapar apan.
Yaĉayaraykichu
• Yaĉapakuqta apanchik.
Ichaqa sebadawan,
• Wakinkunaqa cuadernunta hawaswan unkuwan ima
rurakunampaq apan. rurakan nir.
2. Mamaykita manaqa taytaykita tapuy sara chichapaq.
48
Saranchikunaqa kusa allin
Saranchikqami kusa allin chaykunaqami qishashamapis allichamanchik chayrayku
kaypi sara kashanpaq rimashun.
SARANCHIK YAQTANCHIKPI KAQ
Yuraq Sara
Yuraq saraqa kusa allin: warma
manaqa runa qishaqta,
chuyata rurar rupayta qasachir
pichakunapaq.
Ĉirap Sara Qarwa sara

Kay sara shuypaqa Chaynulla kay
paylla pichakushaqa qarwa Sarapis kusa
ĉirapumanta allin chuyapaq,
allichamanchik. yuraq sarawan piĉur
qasachikunapaq.
Mullu sara
Kay sarakunapis kusami
pichakunapaqpis,
chaynulla sarataqa
ĉurakur usyay waranpi
mikunchik.
Sarawanqa riqchaq mikuykunata ruranchik, chaynu tamalta, umitata, mutita,

kamchata, turtillata, chuqllukunchik, luqrukunchik ima. Chay mikuykunaqa
manami saqrayanchu, ishkay watamatapis allinlla tan, sarataqa usyay waranpi
mikunapaq ĉurakunchik. Turtillakunchik, tamalnikunchik minkakunapaq,
jyamrikunapaq ima.
Kaynukaqlla chirusqapi saranchik kay

yaqtanchikpi kaqta ĉuray.
49
Sarachik purchiyashankuna
Sara
Imapaq allin
purchiyashan
Proteinan Proteinakunaqa kusa allin pulsunchikpaq, tullunchikpaq,
qaranchikpaq, yawarninchikpaq ima, mallik mana
proteinayhunta mikurqa mana winachuwanchu,
mana qisharpis alliyachuwanchu mana pulsunchikpis
kanmanchu yawarninchikpis mana allitachu kallapanman.
Kalsyun Tullunchikpaq, kirunchikpaq kusa allin.
Bitaminan Sarapa bitaminanqa allin umanchikpaq, chaynulla
washamanchik llakiymanta, shaykuymanta, aqchanchik
ratananmanta ima.
Saranchiqachu qishaymanta allichamayashun.
Shallqakunapaq Kay qishaykunapaq

• Shallqakunapaqqa sarqami • Ñawi ñanapaq.
tukuy imapaq, chaynulla kay • Waskalla kuru kanimashapaq.
qishaykunamanta allichamanapaq
kusa allin: • Warma kusata tuqakuqpaq.
• Granumanta allichamanapaq. • Paĉanchikmanta rumita
• Riñunninchikpaqpis ima. urqunampaq.
Kaypi imataĉi tukuyanllapa allin rikar tantanakur parlayllapa.
Huknikipa tarjitanta rikar imanush winanchik nir parlayllapa.

Derechunchikunata allipta riqsishun.
1. Chaylla kay. 5. Pukllayta. 9. Shumaq

2. Shutiyqun kay. 6. Washakayta. winachikayta.
10. Ñawpaqta
3. Mikunayqun. 7. Mana itakukayta. washakayta.
4. Uyakayta. 8. Wasiyqun kayta.
50
Saranchikqa mishki mikuy
Sarata tarpunapaqqa ñawpaqtaqa kusa shumaq simillata akranchik,

chaymantaqa pachata kamakachinchik, allar, kutir kutir yapur ima,
chaymantaqa tarpukuqqa pachapa amunta saritayta tarpukuyani nir willan
surkuta yatap yatapla ruranchik, killa pichqa waranniyqun katin warmikuna
pullunpi millqakur sarukushanpi, sarukushanpi kasuwan tarpun, tukuchirnaqa
sarapa wakinnintaqa tarpukusha warmisitakunata qunchik, mana qushaqa
chakwa chay tarpushanchiktaqa limpulla mikun manana winanmapischu,
chaynu winananpaqmapis yapuyllapi kusa shumaqta rurakunchik, uryanchik
ima. Chaymi saraqa kuĉuta ima puqun.
Imanutaq qampa llaqtaykipi sarata tarpunllapa. Rimachir yaĉashun

tamyapa amunkunapaq ima.
Tamyaqami, quĉa kaĉiyqun quñutin
yaku unaqman puktaypaq tikrakar rin,
chaymantaqa pachaman ratamun
Pirurupaq tikrakar, hatunla ratamutinqa
tamya ninchik, llampula ratamutinqa ĉirapu
ninchik, kusa llampitu ishkimutinqa puqas
ninchik. Chaynu tamya shamurmi hatun
yakukunata achkachan, quĉakunata
untachin, qiwakunata winachin ima.
Tamya puchqupaq yaĉashun.

Tamya puchquqami rikarin yakitu unaqpi óxidos de nitrógeno, dióxido de azufre,
niyan chaykunawan piĉukatin, chaykunataqami itakun fabrikakuna, karrukuna,
petroliukuna ima, chaynulla masyaw killmisahwan yanukusha chay tamyataqami
wayraqa maymanpis apan, apatin kusata qischakun tukuy imata.
Imaraykupi Imata tukun

• Wayrata qishachisha. • Pachata saqrachan.
• Gasolinata, petrulyuta rupachisha. • Qirukuna mana winanchu.
• Fabrikakuna.
• Qirukunata rupachisha. • Atn yakukuna chakin.
• Yakupa animalninkuna wanun.
Rimachiypi maskay imanu arkakushun chaykunamanta nir

yaĉanapaq.
51
Yaĉashun maymantash yuraq sara nir.
Maymantataq saraqa shamushkanqa

Mexikumanta shamusha, chaypish huk llaqta pachamamamanta 2500 metros
ruripi unaylla ĉupanta tarishallapa, chaymi chaymanta kanqa nir yarpunllapa.
llaqtanchik Perupi Universidad Agraria la Molina niyan chay 52 akrakashapi
sarataqa tarisha, chaymantaqa 14 tarpukan yunkapi, 29 shallqapi, 7 selvapi.
Kanan kaypi mikuyanchik yuraq saramaqa manami kay llaqtanchikmatachu,
chayqami Cuzcomanta shamusha (Urubamba), chaykunaqami ashwan
makinakunapina rurakashamapis kusa hatunta puqunanpaq manami
paymantachu chaynuqa, chay mallikkunaqa ashwan qishachimayashun kusata
mikushaqa.
Huk rimachinapi maskakuy sarapaq tarishaykita shumaqta yarpur

kamakachir ruray.
Imataq alimento transgénico niyan chayqa.

Chaynuqa ninllapa riqchaq mallkkunata runana
hukmanpaq tikrasha katin,chay mallkkunataqa
winananta, manaqa puquyninta ukwan piĉur
kusata hatunyachishallapa, chaypiqa riqchaq
hatunchikuqkunata ima itasha, manana
payllamantachu, chaymi qishachimanchik
imamapis.
Mallikkunata mikunchikllapa.
Nishanchikna manami tukuychu mallikkunataqa allintachu mikunchik,
yunkamanta ukninchikunamaqa tukuy ima mikuyashan kamakachiwna
(transgénico), chaymi musulla rukuyayanmapis, manaqa qishanna ima.
Kamchaqami shallqakunapa mikunan,

kusataqa mikunllapa Ecuadorpi,
Perupi nin tayta Juan Ruiz de Arce,
kamchataqa moche rimaypiqa quersu
ninllapa, kallanapi, manaqa mankapi
wirawan kamchanchik.
52
Huk mikuykunata allipta riqsishun.
Payllamanta Hukman
Imanu Imanu
kaqkuna ikrakashakuna
Akshu Uyshapa Camote Kamutitaqash

pishinwan piĉushallapa puspuwan,
yana pachapi huk kurituwan kusa
tarpunchik. hatunta puqunanpaq.
Ulluku Chaynulla Arroz Chaynulla arrusqa,
uyshapa kusata puqunanpaq
pishinwan. hukmanpaq
tikrashallapa, kananqa
kusata puqun,
chaynulla kusata
wanuchikuyan uklaw
yaqtakunamapiqa.
Mashwa Akshuwan ulluku Tomate Tumatimapis hukmanna
yupay tarpuw. tikrakasha, paylla karqa
unaylla ismuq, mana
kusataqa puquqchu,
chaynula karqa kusa
mishki kaq, kanaqa kusa
hatunta puqun, mana
masyaw ismunchu.
Imanu kashan Imanu kashan

• Pachamanta rikarimusha. • Runa ruratin rikarimusha.
• Allichamanchik. • Qishachimanchik.
• Hukninkunata washan.
• Pachapa miskinwan ruraw. • Hukninkunata qishachin.
• Aykala rantikan. • Kurukunawan ruraw.
• Kusata rantikukan.
Tapukushun mayqankunataq washakun chaykuna

ĉamutinqa, chaymantaqa huknikikunawan parlay.
53
ana
aĉ
8
Y
Saranchikta ishkunchik
Chuchuka rurayta yaĉakushun
Chuchukata ruranapaqqa ñawpaqtaqa
sara pallayllapi sarasun sarasun akrakunchik/
walusnin, chay sara sarasutami amsayatin
samarqa yanunchik huk hatun manka kusa
shumaq paqawpi, chaytaqami mutiĉapar
ĉusku waranpi chakichir huk sakupi ĉuranchik,
chay sakumantana chuchukata yanunarqa
munashanchiklata urqumur maraypi kusa
llampituta kutanchik, chaypa rurinmanqa
akshuta, kuchipa qaranta itanchik, mana
chaykuna katinqa pishqupa aychanta itanchik,
chay mikuyqami ayllu purala mikunapaq
manami achka runapaqmaqa ruranchikchu
mana unayla ruray katin.
Chay chuchukataqa unay may waranmanta ruranchik Inkawasipi,

Kañaripi, Salaspi ima, chaynulla kuskupi, Ayakuchupi, uklaw
llaqtakunappis rurakan.
Warmi chuchuka ruraqta watukusha willamanchik imanu ruran nir.
Chaynulla mana shamutinqa wasinpi. Mikunanchikunaqami

rurayatin rikakunchik . tukuy mikuykunananta
Kamarata apanchik fututa tumanapaq. alli mishki.
Yaĉapakuqta apanchik.
Kuwadirnunta apan .
Huk yaqtakunapi imanutaq aswataqa rurayanqallapa.
54
Ima mikuykunataq huklaw llaqtakunapi kan
Chuñuta rurayta yaĉanchikchu.

Huklaw yaqtakunapi rurakasha mikuykunata riqsishun.
Kuskupimaqa chuñuta akshumanta
ruranllapa kaynu: Akshu allayllapi
hatunninta rantikunanpaq,
maltunninta mikunampaq, llanpuntapis
mikunanpaq, ismunta shuypaqa
allqupaq manaqa kuchipaq,
chaynumi chay akshu mana masyaw
llampu, masyaw hatuntapischu
akrakashanta ĉuran qasay waran
ĉamutin chakichinanpaq, junyupi
manaqa julyu ĉamutin chakichinllapa,
chakichinanpaqqami huk hatun
pampapi uqshata ĉukichir qasaytaqa
yaranllapa, chayta rurananpaqqa
paykunaqa yaĉanna imanu, may
waranpi qasay ĉamun nirmapis chay
tutapimi akshutaqa shikwakunllapa,
yurqatinqa qushtula tantanllapa
uqllanllawan pampanllapa ama
rupay yarqamur rikananpaq chaynulla
ruranllapa ĉuskukuti, manaqa
pichqakuti, kusana katinqa yakun
yarqushantaqa ĉakinwan sarur
paĉyachinllapa, ayka yaqtankunaqa qaranta ashuchin wakinkuna shuypaqa
qarantinta ĉuranllapa kusa mishki kanampaq, chuñutaqa ima ruraykunapipis
mikunchik, manami qunqanllapachu kusa allin qishaymanta alllichakutin.
Chuñupaq rimashanchik chaynumi kusa achka mikuy ruraykunaqa kay
perunchikpa shallqa llaqtankunapiqa kan shutin sisina, karapulka fariñama shutiq
chaykunaqa riqchaq rurayniyqun, chaynumi yuraq runakunamapis mikunantaqa
riqchaq rurar mikunantaqa mikun.
Kay rimachishanchipaq, rikayashanchikpaq ima tantakar

rimashunllapa allinchush manaqachu saqra mikuyta mikuyanchik nir.
Huk yaqtakunapi imanutaq aswataqa rurayanqallapa.
55
Unaynaqa mikuykunataqa ĉuraqllapa
Unaykunaqa, ñawpaqta
rimashanchiknu riqchaq
tukur mikuykunataqa
ĉuraqkashallapa, chaynumi
piskawtapis aquwan
kaĉita itar chakichiq
kashallapa, Piurapimaqa
chakitinnaqa kamchawan
aychakunamataqa chakupi
ĉurar mikuqllapa.
Chaynulla inkakunamapis
tampupi ĉurar mikuq
kashallapa, chay
tampukunaqa 30 manaqa
40 kilumitrupi kaq chaskikuna
chaypi samananpaq huk yaqtakunaman kaĉatinllapa, chay tampukunaqa
allipla allí rurakaq kasha mana tamyamapis wipyakuqchu, tampunulla kaq
colcakunapis.
Llaqtanchikpi imanutaq unayqa kawsaq kashkanqallapa.
Tantala puriqkuna.
Ñawpaqta runa rikarishakunaqash shallqa
pachapi kawsaq qallariran 16 000 watapi.
Paykunaqa shumaq pachata maskar puriq,
chay purishanpiqa kuruta aypar qirupa
puquyninta tantakur ima mikur puriqllapa,
chay runakunaqa 50 tantakaqllapa, chay
tayashampi mikuy tukukatinnaqa qashan
uklawaman mikuyta maskar maskar riqllapa.
Imanutaq yuraq runakunaqa

pachanchikman ĉamuran.
Wata 1532pi tayta Francisco Pizarro ĉamuran kusa achka runakunawan, manaraq
ĉamuyatin Huascarqa uknin Atahuapawan maqanakuq qallarishkaran, chayta
yaĉarmi Pizarruqa imanullapis Cuzcuman yaykuran.
Pipa warmantaq ñuqanchik kashunllapa tapukur ruray.
56
Pikunataq unaykunaqa kashkanqa rikachikuqkunaqa
Inkakuna Virreykuna República

Manaraq Pizarro Españapiqa Kanan kashanchikqa
ĉamuyatinqa rikachikuqqa rey karan, 1821 julyu 28pi qallarisha
rikachikuqqa Inka kaq, amerikakunapiqa tayta José de San Martin
paymi tukuy imawan virrey kaq, chay nitin “Kananmantapacha
yaĉaq, imata willakutimpis virreymi tukuy ima rey Perúqa qaĉallana
wakinkunaqa ruraq, nishankunata rikaq, kanqa,yaqtankuna
payqa rupaypa warman payqa yaĉaq imanu munashakatin
kaq, paytaqa antaspi rikashaq ukniykunata amitunchik washashkatin,
rikrakur purchiqllapa, nir, pikunataq kawsanshun
taqpis tianapi, chay kachakukuna kanqa Perú, kawsanqa
tianapiqa mana nir ima chaykunami kaĉakashanchik nitin”,
mayqanpis taqchu. ĉachimuran santukunata, chaymanta pachami
yakakushanchik rikachikuqninchikqa ukla.
raĉapakunata ima.
Imakunamantataq llaqtanchipiqa qillayqa yaykamun.
• Ĉakramanta 1.9%
• Riqchaq tikrakuq 10%. Shallqanchikpi shuypaqa
• Musukuna 2.4%
Rantikuqkuna 13% manami mayqanpis
• Mana ruranayqun 3.1%
• Rurakuqkuna 19% rurakunchu qillaypaqaqa,
• Rurakuqkuna 3.8%
wakinkunana ĉachin 100% paykunaqa
• Mana imatapis.
manqa mikunalanpaq.
Imata tukuran chay yuraq runakuna kay pachanchikman ĉamurqa

tapukuy chaymanta uknikikunata parlay.
57
Unay fierru rurakunata riqsishun
Kusata tapukushun.
Ĉakrapi rurakunapaqqa riqchaqkuna unay
neolítico 8000 wata niyan chaymanta pacha kaq,
runakuna ĉakranpi rurakunarmi chaykunataqa
ruraran, shutichiq kashallapa apero, uĉkukuq,
yapukuq, allakuq, pachata tikraq, shilikuq, ashtakuq,
tarpukuq, parqukuq, chaynulla kaq sigakunanpaq,
trillakunanpaq, tantakunanpaq kutakunanpaq ima,
chaykunaqa shutiq:
Alicate, asada, barretones, carretillas, guadaña,
hachas, horcas, hoces, machetes, palas, picos,
rastrillos, regaderas, tijeras saquetas, suela ima.
Makinakunata kimsa kashanpi akrashallapa.

Chay makinakunaqami fierrukunata kusa
munashanchiknu shumaqchananpaq
rurashallapa, kimsa kashanpi akrakasha:
aypakuq, allip shumaq, qutuchikuq.
Chaykunaqa tukuy imata uĉkunmapis,
qiruta lapshachaq ima, chaymi kananqa
imatapis anaylla rurakan, ĉakrapimapis
kananqa tractorwan yapukunchik, puquyta
tantanchik, allakunchik, uĉkukunchik ima.
Andenes Kanankuna
Unay chaynu shutichiq kashallapa Rumi pirqaykunaqa kananqa manana
uĉkukunata pirqakunata ama pacha kanchu yunkapiqa, shallqakunapiqa
qutukananpaq rurar, chaykunaqami kanran unay rurakashankuna,
kasha shallqapi yunkapi ima. mushuqkunashuypaqa mana kanchu.
Allinchu kanqa rumita pachanchikpi pirqar washanapaq

chayta yarpur ruray.
58
Imanutaq watakuna kasha, yarpushun
Watakunataqa akrashallapa, pichqa watapi (5), ĉunka watapi (10), pachak
watapi (100), waranqa watapi (1000) ima, chaytaqa yarpushallapa unayla
yupanapaq rikarimushanchikta, runakuna kashanta ima.
Hayka watatataq kawsashkanqallapa unay runakuna.
Ñawpaqkuna Inkakuna Yuraq runakuna Ñuqanchikuna
Inkamanta Paykunaqa Kay 1821 watamanta
ñawpaqta kawsaqkasha unakunashuypaqa pacha
kawsashakunaqa. 1438 watamanta 1532 watamanta ñuqanchikqa
1532 watakaman, 1821 watakaman. kawsayanchik
13000 watamanta amitunchik mana
7 000 watakaman katinna. yaĉanchikchu
kawsasha, may waranpiqa
manaraq imanu kashun
amunchik katinchu. nirmapis.
Yupay kusata munakaqkunata riqsishun.

1000
1 Milinyu 10 siglukuna 100 dikadakuna
waranqakuna
1 siglo 10 dikadakuna 100 waranqakuna 1200 killakuna
1 dikada 10 waranqakuna 120 killakuna 520 simanakuna
1 lustru 5 waranqakuna 60 killakuna 260 simanas
1Waranqa 12 killakuna 52 simanakuna 365 waran
1 killa 4 simanakuna 28 manaqa 31

warankuna
1 simana 7 warankuna 168 urakuna
1 waran ĉawpi 24 urakuna 1440 minutukuna 86400 siguntukuna

rupayniyqun
1 ura 60 minutukuna 3600 siguntukuna
1 minutu 60 siguntukuna
Chaynu katinqa Chavin de Huántar ukninchikunata urqumushanqa huk dikada,

huk lustru, ishkay waranqana risha.
Chaynulla runa yuraqkunata qatiĉashanchikqa ayka

watanataq kanqa rurayllapa.
59
Tamalta rurashun
Shutin: “Alli mishki tamalninchikqa”.

Warmakunaqa mana yaĉanchu imakuna saramanta yuqshin nir chay
yaĉar kusata washananpaq, mikunanpaq ima, mikunanchik kaqqa kusa
mishki nir. Chaynulla wasinpipis taytanta mamanta saranchikqa kusa
mishki, kusata winachimanchik, allichamanchik nir willananpaq
Imanutaq rurashun:
Ñawpaqtaqa.
Tukuy yaĉachikuqkunawan parlanchikllapa.
Imanu.
Warmakunawan.
Warmakuna ayka aykala muti sarata apamun.
Kusata, matikunata mankakunata paqanchik.
Kutanchik mutita.
Chaki panqata apamur paqanchik.
Yanunchik.
Mishkita mikunchik.
Fututa tumanchik.
Hamutayta atipaspa, ñawichaspa, tukuy rikchaq qillqata qawaspa, ima
atinakunata ruraspa.
Unayllachu Imanutaq Qashanpaq imanu

rurashanchik ruraranchik rurashun
5 Kushikuqnu
wasikunchik
TAQA
Imatataq kay runakunaqa rurayanqa.
Qamqachu uklawmanta sarakuna kusa hatunta puquqta

riqsinki.
ana
aĉ
9
Y
wasi qatay
Imanutaq wasinchikta qatanchik
Uyshawasi llaqtapiqa
unaymantapacha wasita
qatanllapa uqshawan, chaywan
qatashaqa allip unayta tan mana
saqrayarchu chaymi uqshataq
unaq unaqmanta bistyakunapi
apamunllapa, uqshata urqunllapa
makinlawan tamya pachata
nuyuchir ushyachatin, chay
uqshataqa wasi kashanlapi
urqunllapa, hatun katinqa
apamunllapa 80 manaqa 100
karqata, kusa shumaqta waskawan
watar ĉachimunllapa, chaynu
uqshata ĉachimurnaqa qirukunata,
qishqita ima tantarnaqa qatakuq
qallarinllapa, chaypaqqaqa
masmirukuna, tuqlirukuna, ĉawpita
qatakuqkuna, uqshata aypachikuq
ima ĉamunllapa, qatakuq
qallarinanpaq ura qallarinanpi huk
butilla traguta huk saqru chichata
ima warkunllapa, allipta rurakunanpaq chayta qallarichir wasita qataqqaqa
qallarinllapa, masmirukunaqa manyan manyan rinllapa, chaymantaqa unaq
tukukananman ĉachirqa qashan tarinllapa butilla traguta, chichata, chayqash
masmirukuna upyananpaq, chaypimi tukuyninta tukuchirnaqa masmata
ruranllapa lluchkawan, ñawpaqlawmanqa turupa kachunta ĉuranllapa ama
ima qishaypis ĉananpaqchu, chay tukuchishampi masmirukunaqa uyshapa
ñatinta, yawarninta mikunllapa. Wasita qatar tukuchirqa padrinukuna saqralla
kashantaqa rutunllapa, chaymantaqa tutamanqa kusata upyanllapa,
takinllapa ima chay ruraykuntaqami ayllupurala ruranllapa chay padrinukunaqa
qukunllapa imalataqa, qillayniyqunkunaqa punkuta manaqa bintanata
qukunllapa, chay wasimanta kumpadrikunaqa allipla shumaqta may waranpis
tanllapa, wasinchikqa kusa allin nir.
Wasi qatayman rikaq, yanapakuq rinchik

• Runa yaĉachikuqwan rishun.
• Masmirukunawan parlanchik.
• Ashla yanapakunchik.
62
Imanutaq wasitaqa huk llaqtakunapiqa qatanllapa
Shallqa llaqtapi taqkunaqa yanapanakunllapa, qatar tukuchirqa kusata
kushikunllapa, chaytaqa riqchaq, chaynu Cajamarcapimaqa ninllapa
pararayku,
Andahuaylaspiqa wasi
wasi shutichinllapa,
chaypiqa kusata
upyanllapa traguta,
aswata uyshata
mikunllapamapis,
chaymantaq
qarata ĉuranllapa
washananpaq.
Punumanta,
Cuscomanta
ayllunchikunaqa wasipa
ananpiqa shachinllapa
lluchka turituta ĉawpinpi
shuypaqa krusta
shachinllapa.
Chaynumi shallqakunapiqami wasita rurar pukllayqa mana
warmakunalapaqchu, runakunapis ruran, chaynu Señor de Qoyllurriti llaqta
Ocongate Cusco niyan chaypimaqa runakunaqa takshitu rumi wasita
ruranllapa, chaytaqa shutichinllapa Pukllana Pata, chaytaqa ruranllapa
imataĉi ruranayan rantinayanchu manaqa rantikunayanchu chay munashannu
yarqunanpaq chaywan apunkunata, rupayta payqi nin.
Yaĉayanchikna yaqa tukuy shallqa llaqtakunapiqa wasipaqqa kusata

munakan lluchka, rumi uqsha ima. Chaynulla huk llaqtakunapimaqa
mana chaykunawan ruranarqa rumiwan lluchkata ĉawpichir ĉawpichir
apanllapa; chayqa shutin Tapial Cajamarcakunapaqqa, chaynulla
anakaqpiqa kanraq, qatanshuypaqa qiruwan uqsha, chaynuqash
amunkunawan parlananpaq.
Kanankamanchu chaynulla wasita qatanchikllapa taytaykita

tapur uknikikunawan parlay.
Yunkapipischu chaynulla wasitaqa qatanllapa tapukur parlakuy.
63
Imakunawantaq wasitaqa rurayashun qatayashun.
Rimashanchikllapana imanu imawan shallqakunapi ruranchik nirmapis, chaymi
kananqa yunka llaqtapi, selva llaqtapi rurakashanta yaĉakushunllapa. Chaypaq
ñawpaqtaqa rimashunllapa imanutaq wasinchik ruraw nir.
Imawantaq
qampa wasikiqa Quñuchimanchikchu
rurakasha. kusata.
Wasiyqa kusa
shumaq wayramapis
manami.
Ñuqapaqa wasiyqa
uqshawan.
Kay rikashaykipaq rimay imaniyanqallapataq.

Yunka llaqtakunapimaqa wasitaqa ruranllapa
adupiwan, rumiwan, ladriyuwan, qillaynin aypashanwan
rurakunllapa. Chay wasi ladriyuwan rurawmataqa mana
imapis wipyakunchu, rumiwan, fierruwan, simintuwan ima
rurakashkar, chaynulla kusa unaq maykaman anapu
anapu ruranllapa.
Selva llaqtakunapiqa wasiqa para yupay

unaqlapi ruraw chaypa ĉakintaqa
yaku rinanpaq, kurukuna ama wasiman
yaykunanpaq ima.
Yunkapipischu chaynulla wasitaqa qatanllapa tapukur parlakuy.
64
Imataq pacha kuyuyqa
Imaraykupitaq pacha kuyun

Pacha kuyuqta sismo shutichinllapa yuraq runakunaqa, pachaqa kuyun rurinpi
rumikuna pakikashkatin unaq
ananmanqa pachaqa kuyun
chaykunaqa kanmi kusata
kuyuq, allmantalata kuyuq,
chaykunata shutichinllapa
sismo, terremoto ima. Qaynala
Ica llaqtapimaqa kusata
llakichikusha kasha agosto
15pi 2007 watapi amsaq
riyatinna 7.9 escala de Richter
niyan chaynuta kuyushkaran,
chaypiqa 595 runakunata
wanuchiran, 2291nuta
lisyaran 76 waranqa wasi
ratashata, chaymanta pacha
chaypi taqkuna manaraq qunqanchu, uklawmanta hatun llaqtakuna kusata
yanapakuran, chaynu yanapakushakatin llapamapis kanankamanmi mana
wasita rurarqa tukuchinllapachu.
Chay pacha kuyushanmantaqa 6 añuna risha manaraqmi tukuchiyanllapachu
kamakachirqa, ashwan yanapamashanchik karan: Argentina, Bolivia, Brasil,
República Dominicana, Canadá, Chile, Colombia, Cuba, Ecuador, El Salvador,
España, Estados Unidos, Italia, Francia, Japón, México, Panamá, Taiwan, Turquía,
Uruguay, Venezuela.
Pacha kuyutinqa kusa allinmi tamyanchik shamunanpaq.
1. Taytaykita tapuy yarpuyanchush Yungaypi pacha kuyushanta,

chaypaq uknikikunawan parlayllapa, chaymantaqa ullachayllapa 2007pi
kashanwan.
1970 2007
2. Kay llaqtanchikpi pacha kuyutin imanutaq tukuyashun.
65
Tapukushun imaraykupitaq pachaqa kuyuyanqa
Nishanchikllapana pachaqa kuyun rurinpi kaqkuna
shumaq kashaq nir puriq qallaritin, chaynulla riqchaqmi
pachata kuyuchiqqa kan, bulkankunarayku, kusa
qiruyqun qinraykunapi rumikuna ratatin, maĉaykuna
ratatin, allipla wayra shamutin.
Yaqtakuna kusata pacha kuyunanta riqsishun.

1.-Departamentukuna : Loreto, Ucayali, Madre de Dios.
2.-Departamentukuna: Loreto, Amazonaz, San Martín,
Huánuco, Ucayali, Pasco, Junin, Huancavelica,
Ayacucho, Apurimac, Cusco, Puno.
3.-Departamentukuna: Tumbes, Piura, Cajamarca,
Lambayeque, La Libertad, Áncash, Lima, Callao,
Ica, Huancavelica, Ayacucho, Arequipa, Ayacucho,
Moquegua, Tacna, ima.
Pacha kuyutinqa imata tukushun
Ñawpaqta Chaypina kar Chaymanta

Wasikipi parlayllapa Ama manchakunkichu. Wasikita allipta rikay
pacha kuyuqpaq. Qallpankichu,
qayĉakunkichu, Wasiki imanashkatinqa
Kamakachikuy kumsakunkichu, ashwan ama yaykuychu.
pacha kuyutin imanu unayla shumaqla yarquy.
washakanaykipaq. Mayqan qishashkatinqa
Mana yarqurqa misa, yanapay manaqa apay
Wasikita chaypi punku, kuchu ĉakinman wasi rimidyakuqman.
kaqkunata chapanki yaykuy, umaykita ishkantin Ama rimaychu celularpi.
allinchus. makikiwanarkay.
Purchiy linternata, fukuta Ama wasi rataqkunaman
pilawan radyuta. yaykuychu.
Wasiyki washanayqunchu pacha kuyuqmanta kaypi ruray.
66
Yakuta kusata washashun
Imanutaq yakuta
washashunllapa:
• Paqakuyar llabita kirpashun.
• Untachiy yaku ĉurakunaykita.
• Yaku ĉurakunaykikuna rukuyatin
uktana ĉuray.
• Parqukuy allaqallaqlla, manaqa
tutaman.
• Llabikuna shutuyatin uktana ĉuray.
• Qusha tantanaman itakuy ama yaku
rurinmanchu.
• Puquykunata paqarmapis chay
yakullawan tuktukunata parquy.
• Sikyakunata shumaq kiĉar parqukuy.
• Ama yakuwanqa pukllaychu.
Imapaqtaq yakutaqa mana tiqtichanchikchu

Yakuta tiqtichashaqa manana alllinchu upyanapaqqa, chay tiqti yakuta upyarqa
wanuchuwanmapis.
Yakunchikpis tamya may wara shamuyan nir willamanchik.
Pachanchiktapis washashun.
Pachaqa qishan qushakunata mikuypa
qarankunata, maypipis itakusha, chaynulla qishan
asyaqkunawan mikunanchikta washasha, tarpusha,
ima. Raĉapanchikta paqar maymanpis iĉasha, Yaku
timpushata maymanpis itakusha ima.
Chaynulla mana wayratapis qishachiyta
munayanchu, qishachinchik, rupachikur, animal
wanushata mana uĉkuman pampar, maykunapi
ĉusyakur ima, chaypismi qisharqa ñuqanchiktapis
qishachimanchik. Tantanakur llaqtanchikmanta
qushakunata tantashun, yakukunamanta urqushun
ima.
Imanutaq qamqa llaqtaykita washankiman kaypi rurar

rikachikuy.
67
ana
aĉ
10
Y
Sakawan pichakunchik
Imanutaq pichakunchik
Sakawanqa pichakunchik riqchaq
qishaymanta, ñawpaqtaqa
runa pichakuyta yaĉaqqa
pichamanchik yuraq sakawan,
chayta rikarmi willamanchik
imawan qishaq kanki nirmapis,
Chayrayku imanu rikĉaq sakawan
munayan pichakaytaqa nin,
pichamanapaqqa yuraq, karwa
pichqa sarakunawan chuyata
ruran, chaywan pichqa kuti
rupayta qasachin, chaymantaqa
qallarin pichakuq umanchikmanta
uran, shumaqla shumaqla
kupamanchik ura ĉakinchikaman,
kutir kutir pichamayashaqa
saka ĉusyakutinmaqa saqra
ñanaywan kanki nimanchik,
chaynu wanutinnaqa umanchikpi
allilawman, ichuqlawman
pichqakuti tikran sakataqa, chaymantaqa apar huk qiru ĉakinlapi sakataqa
siprar rikan imawanshi qishashanchi nir yaĉananpaq, chaymantami huk
pirurula chunchulinta pitir huk pakikaq basuman itar rikan, chay chunchuli ura
sikinkaman ĉatinmaqa qishaqaqa wanunqa nin, unaqllapi katinqa alliyanqa
nin pichakuqaqa, chaynu rurayarqa qashan sakitataqa qaranman tikrar itan
imanuĉi ñawpaqta kasha chaynulla kananpaq, chaynu rurarqa unaq qirupa
umanman ĉuran, , chay pichakushanllapata manami mayqanpis purinchu chayta
purishaqa chay qishaqpa ñanaynin aypamanchik nir. Yana sakawan shuypaqa
qaqamarkamanta, runapa rimayninmanta, saqra wayra tarimashanchikmanta,
ima. Chupikawan shuypaqa pichakunchik rupay piñakusha tarimashanchikmanta,
marka piñakushamanta, chaynulla tukuy sakami imallamantaqa allichamanchik
yaĉaqkunapaqqa.
Huk kutillaqachu qishashayki, imanutaq alliyarayki uknikikunata

parlar kaypi ruray.
68
Imanutaq alliyayashun umanchik ñanatinqa.
Nishanchikllapana sakaqa tukuy imapaq allin

nir, chaynumi umanchik saqrata ñanatinmaqa
sakawan pichamanchikllapa manaqa
chuyata upyachimanchikllapa, pistipaq
upyachimanchikllapa qirupa raprankunata,
chay raprakunamapis riqchaq kan, riqchaq
qishaymanta allichamanapaq, chaynu kan
ukalitu, ayaq pichana, pichunqiru, yuraq
tuktu, pacha rosa, kanchalawa, romero,
ĉamqas, ima.
Huk runa sakawan, muriwan allichakuqta wasi yaĉakunaman apamunchik

imanu pichakunchik nir willamanapaq.
• Runa yaĉachikuq runa pichakuqpa
wasinman rir apamun. Yaĉayaraykichu
• Tukuy warmakuna uyakun upallala. Sakakuna, qirukunapa rapran,
puguypa murinkunaqa allipta.
• Hatunninkunaqa cuadernunpi ruran
allichamanchik nirqa.
uyashanta.
Yuraq runakunaqa imanutaq alliyayanqa qusukuymanta, uma ñanamanta

imaqa.
Yuraq runakunaqa mananami sakakunawanmaqa
pichakunchu paykunaqa wasi allichakuqman ritin
allichanllapa tukuy ima ñanashanmanta Kaynu:
Tukuy qusumi yunkakunapaqqa huk kuritu
kunkanman yaykutin, paykunaqa mana
unaylla alliyarmaqa wanunllapa, chayrayku
ĉusku waranmanta mana qusu ashutinqa wasi
allichakuqman rin awjawan allichananllapapaq,
chaynu ukunamatapis ama qishachinapaq nin,
chayqa qasaymanta aypamanchik ima ninllapa.
Imawantaq yunkapiqa ñanaypaq yaĉanllapa

tapukur kaypi ruray.
69
Imanutaq qishaymanta washakashun
Wasi allichakuqman rishun chaypi

rikamanallapapaq, chaymantaqa
bakunamanallapapaq, chaypiqami termómetro
niyan chaywan yaĉamanchik. Chaynulla kan
energía eléctrica niyan chaywan rurakuq,
chayqami tukuy imata rurakuchin, yakuta quñuchir,
karrukunata purichin, makinakunata rurakuchin,
yakuta qasachin, uyakunata, rikakunata
waqachin achkyarachikun ima. Chaymi kan
riqchaq fierrukuna ñanaymanta allichamanapaq
rikamanapaq ima.
Kay shallqa llaqtakunapiqa,
ashwan riqchaq tukur
alliyanchik, Pachamamata,
wayrata, qaqakunata,
manaqa quĉakunata mañakur
alliyanchik, chaykunaqami
tukuy imapaq kusa allin,
paykunaqa willayta yaĉashaqa
imamantapis allichamanchik,
munashanchikta qumanchik
ima.
Consejo escolar niyan chaypaq yaĉashun.

Consejo escolarqami shutichinllapa riqchaq
institusyunkuna tantakashata, chaykunaqami yaĉachikuq Rukunchikuna
wasikunata washananpaq, manami runa yaĉachikuqta kusataqa
rikananpaqchu, Chaykunaqami huk yaqtakunapiqa ashwan
hukman hukman shutiyhun, chaynu Estados Unidospiqa allichamanchik.
shutin distrito escolar, chayqami rikan imanu winashun,
imanu runawan, manaqa warmiwan tashun nir.

70
Imanutaq wasi yaĉakunata washashun
Wasi yaĉakunapa yatanpimaqa riqchaq
mikuykunata rantikunllapa, chaykunaqa
jarrukunapi, manaqa bulsakunapi shamun,
chaykunata mikusha qishachimanchik, chayrayku
mana allinchu kusata chaykunata mikuyqa,
chayrayku, wasi yaĉakunanchikpiqa shumaq
mikuykunata mikuchuwan chaynu tukushunllapa
ama qishanapaq.
Wasinchikmanta mikunanchikta apamusha

allinqa
• Papilpi willakushun shumaqta
mikunallapapaq.
• mikunanchikta akrakuyta yaĉashun.
• Shumaqta mikurqa kusata winanchik
• Yaĉakunanchikunapi shumaq mikuyta
mikushun.
• Purishun, kallpashun allinla kanapaq.
• Yaĉakuyar samarmaqa frutakunata mikushun.
• Qushakunata shumaq tantar itakushun.
parlashun frutata rantikunanpaq

Chaynulla manami ñuqanchikqa allinchu kashun
wasi yaĉakunanchik mana ñuqanchikyupay allin
katinqa, nishanchikna tukuy imami ñuqanchikyupay
kawsayniyqun, qirukuna, qaqakuna, yakukuna ima,
chaymi chaykunata washashun wasi yaĉakunapi
qiritukunata, tuktukunata, shumaq tarpur, washar
ima. Wasi yaĉakunatashuypaqa waran waran kusa
shumaqta pichar, qushakunata uĉkuman itar ima.

71
Tapukushun fierrukuna ñawinchikta yanapaqkunapaq
Kay fierrukunaqa rupaypa suntinta imanu nir, imanu

rurashun nir rikayta yanapamanapaq, chaykunaman
tantakasha Interferómetro, fotómetro, kaymaqa
imatalataq huñumuyan nir yaĉanapaq, polarímetro,
kayqa imanu shikwakasha, imanu tikrakan ima nir,
reflectómetroqa, kayqa imanu lipyarayan fierrukunapaq
nir, refractómetro ima. Chaynulla tarinchik fierrukuna
kaynu shutiq.
Llampituta rikanapaq (Microscopio)

Kayqa kusa llampitu kaqkunata ñawinchiklawan mana
rikasha hatunchananpaq, chaykunaqa ñawinchikpi
ĉurakunapaq, chaynulla kan lupa ninllapa.
Chaynulla kan huk fierro telescopio shutiq, chayqa kusa karukunaman
rikakunapaq.
Wasi yaĉakunaykipi lupata aypar llampu kuritukunata rikay

Makikipi kuritukunachush kan chaywan rikay.
Uknikikunawan rikashaykipaq parlay.
Tuktukuna ñawinchikta
kusata washanmapis.
Frutakunapipis riqchaq
kurukuna kan, chayrayku
paqar mikunchik.
Kay fierrukunanulla kan, fierrukuna kantaq, imata tukushanllapata

rikachimaqninchik, mikuyta yanuq ima.
Raĉapanchikta mushuqchaq, raĉapanchikta paqaq, frutakunata llampuchiq,
riqchaq tukuqkuna ima. Chaynulla karupi kar parlayanchik chaymapis chay
electricidad niyan chaywan riman.
Imawantaq wasikipi achkyarachikunki tutapatin, chaypaq uknikikunawan shumaq
parlar tukuyta willay, cuadernuykipi ruray ima.
Kay shallqa wasinchikpiqa panel solar niyan chaywan achkyarachikunchik,
chaypiqami unaq rupay tantakan bateriyaman, chaymantana fukuman rir
achkyarachimanchik.
72
Imawantaq waqaqkuna waqan
Waqaqkunata Riqsinkichu.
Achkiyarachimaqninchiktaqami kusataqa apan
kaykuna:
Quñuchiku, chicharrukuq, paqakuq, kankakuq,
aqchata chakichiq, pichakuq, raĉapata mushuqchaq,
qasachikuq, yakuchakuq, apila ruraq, rikachikuq,
yaĉapakuq computadorakuna imami.
Kay llaqtanchikpi kananqa kanna achkiyaraqninchikpis

chaykunapismi chay fierru rimayashanchiktaqa
waqachiyanqa, wakin wakinllataqa, chaynu XO niyan
chaymaqa rurakun rupaypa suntin yaykutin.
Michkatataq achkiyarachikuqta munan waqaqkuna

tapukur kay chirusqapi ruray.
Yaĉayaraykichu rupay, manaqa yakunchikwan chaykunataqa rurakun nir.
Waqaqkuna rurakuqkuna
73
Shutin: “Yakuta huñuchiyta yaĉakushun”
Imapaq Kaytaqa rurashun.

Kay llaqtanchikpiqa manami energía niyan chaymaqa kanchu chay
mana yakumatapis unallaqa quñuchunchikchu, ashwan yaĉaqkunaqa
willamayanchik imanu quñuchikushun nirmapis chayta tapukur rurashun.
Imata munakan.
1. Kartun.
2. Plastiku butilla (2 litros)
3. Yana tullpukuna.
4. Aluminyuta.
5. Celofanta.
Imanutaq rurashun.
• Botellata chapur yanata tullpuy.
• Aypanantaqa kuchur qichqanta tullpuy.
• Aypanantaqa ananta shipuy aluminyuwan.
• Butillaman yakuta untachir ĉuray.
• Butllataqa papel celofanwan shipur aypanan rurinpi ĉuray.
• Aypakunantaqa rupaylawman tikrar quñuchinanpaq ĉuray.
• Kimsa urapaq yakuqa ashwampis upyanapaqna.
• Rikachikuy.
Imanutaq aswan
Allin rurakasha Mana allin rurakasha
allita rurachuwan
6 Lanta ruray
TAQA
Imatataq kay chiruskapiqa rikayanki.
Imapaqtaq warmapa aqchantaqa rutunllapa.

ana
aĉ
11
Y
Lanta rutuy
Lanta ruraypi takishun
Uyshahuasi llaqtapiqa
ñawpaqtaqa warmapa
taytan warminwan padrinuta
rir lantata rutukunanpaq
willan, chaypimi padrinuqa
willan imanu, may waranpi
rurashun nirmapis, warmapa
taytanqa padrinumanqa
huk limitata apan, pay
yakunta itachisha,
shutichisha katin. Padrinu
ĉatinqa, huk butilla tragu,
huk malagun aswawan
padrinutaqa samachin,
chaynulla madrinatapis rikachin, chaymantaqa tukuy ayllunkunata samachirnaqa
qashan padrinuta rikachin huk butilla traguta aswawan rutukuq qallarishunna nir,
chayta qallarichitinmi warmataqa pulluta ĉukichir ĉawpipi tachinllapa, manaqa
madrina marqakun, yatanman ĉuranllapa huk platuta, tijirata, chuyata ima.
Chaymantaqa huk awsilyuta rikanllapa rikar tukuyta rutuchikunanpaq, chay
runituqami rutukuqkunataqa butilla charikushanmanta basupi untata upyachin.
Chaykunata tarirqa warmikuna rutukuq, ñawpaqtaqa qallarinllapa madrina uman
ichuqlawmanta pichqa kuti qasachir rutukun, chaymantaqa tukuy tiyankuna
rukunmanta qallarinllapa rutukuq, paykunatapis awsilyuqa rutukutinqa upyachin,
tragunta aswanta ima, tukukanankaman chaynulla upyachikun.
Warmikuna tukuchitinqa ullqukunana allilawtana qallarin rutuq. Tukuchirna
shuypaqa pulluta ĉukir kusa achka mikuyta mikunllapa qutumutinllapa warmapa
taytan ñawpaqllata kusa achka mikuyta kamakachisha kashkatin, ishkay
uyshata wanuchishkatin ima, tukuyllami rutukuypiqa maĉanllapa; chaymantaqa
takipi yurqanllapa charanqawan, madrinaqa wamrituta aparikur chay aqcha
rutuwtaqa takillapi apar tuyupi ĉuranllapa.

76
Imanutaq huk llaqtakunapi rutukunllapa
Yunkapi Shallqapi
Willakuq Kaypiqa warmataqa Warma kusata lantakushakatinqa,
rutunllapa ñawpaqta kusata kriyakunanpaq.
shutichishkarna manaqa
mana rutunllapachu. Kusa usayqun karpis kriyayqun kanqa.
Rutukuyar upyayatinllapa pakikaq
basu ratar mana pakikatinqa kusa allin
kananpaq.
Imanu kaq Qasachikuy.
Rutukur basupi untata upyay.
Ichuqlawta warmikuna rutukun.
Chuya ruray.
Imanu Padrinukunataqa Padrinuqa shutichishanmantapacha
padrinuta maskanllapa wanunankaman.
ashanchik ayka ayllukunaqa
qillayniyqunta, wakin Shumaqta tukur.
wakinllaqa ukninta, Shumaqta qarar.
manaqa kusa yatan
ayllunta, chay Payta tukuy imapaq tapunllapamapis.
padrinutaqa tukuyta May waranpipis kusata washan.
yupay qaranllapamapis.
Runa padrinu kashata wasi yaĉakunaman

apamunchik parlamanapaq.
Warma hatunkuna runa yaĉachikuqwan rir apamun.
Chuyata rurayta yaĉachimanchik.
Tukuy willamashanchikta rapra rurakunapi rurashun.
Yunkapi imanutaq lantakunllapa yaĉayankichu

Yunkakunapimaqa manami aqchataqa shallqapi yupaychu rutukunllapa,
chaypiqa mayqantapis padrinupaqqa willanllapa, mana shutichishanlatachu,
ashwan kusala qillayniyqunkunata munanllapa warmanpa padrinunpaqqa,
chaynulla mana warmaqa lantayhunmapischu, chayrayku rutuqla tukunllapa.
Selvapi lanta ruraypaq tapukur kay chirusqapi

rurashun.
77
Riqchaq ruraykunata riqsinchik
Kay Perunchikpi ruraykunaqa
riqchaq ruraykunawan piĉukasha,
riqchaq runakuna kaypiqa tashkatin,
tayatin, riqchaq kawsaykuna,
kusataqami yuraq runakuna
ĉamushanmantapacha shumaqta,
saqrata ima yaĉakushanchik,
chayniyanchik, mikunanrayku,
baylinanpi, upyananchikpi ima.
Chaynulla shallqapimaqa baylinchik
waynuta, lanchi pinkulluta,
dulsaynata, takita ima.
Mikunchik sarata, rihuta, akshuta ima; raĉapanchiktapis ñuqanchiklla ruranchik
uyshapa millwanmanta, tullpunchik qirukunawan, rumipa shapranwan ima kusa
shumaqta tukturachinchik, rimananchikmapis qiĉuwa.
Yunkapiqa baylinllapa marinirata, kumbyata, ima ñuqanchikpamantaqa,
mikunanpis kusata rurakan
piskawwan, raĉapanmatapis
uklawmanta apamun, chaynulla
baylinllapa Icapimaqa fiesta
de la vindimia niyan chaypi,
Limapi shuypaqa Tayta Señor
de los Milagros niyan chayta
fiyistachinllapa.
Mikunankunamaqa niyan cebiche,
sudado, arruswan pishqu, arruswan
patu ima kan.
Yakunchikpipis piskawkunaqa kan kusa mishkipismi

Chaynulla selvamanta ukninchikuna shuypaqa mana kusa raĉapayhunchu
purín, chay llaqtanman kusata rupay ĉatin, mikunanmaqa allip hukman
ñuqanchikmantaqa, paykunaqa mikun juanes niyan chayta, upyananshuypaqa
masatu shutin, chaynulla kushikunarqa tayta San Juan niyan chaypi kushikunllapa,
pandilla, marinira niyan chaykunata takir. Chaynumi kusa allin kananpaq nir
tutalla qaqa oruminapa quĉanman rir paqakunchik, chaypa yakunmaqa kusa
allin mana warmiyhunkunapaq, qishaqkunapaq ima.
Chaypiqa ruranllapa sumrirukunata, wallqakunata, qirukunata kusa shumaq ruran
ima.
May waranllapiqachu mayqanllaqa uklawkaq ruramashkashun

tantakar parlar rurashun.
78
Tukuychu shumaq kawsanchik
Shallqakuna Selvakuna
• Shallqakunataqa uklawkaq • Chaynulla selvamanta
ruramanchikllapa mana yuraq ukninchikunamatapis uklawkaq
runakuna yupay rimasha. ruranllapa mana yuraq runakuna yupay
• Raĉapanchik mana paykunapa kawsatin.
yupay katin. • Mana imatapis yaĉanchu nir.
• Hukman mikuykunata mikusha. • Mana yarpuyta yaĉanchu nir.
• Hukmanta yarpusha. • Wanuchikun nir.
• Mana paykuna yupay yuraq kasha.
• Shallqakunatami kusataqa uklawkaq
ruramanchik selvakunamantaqa.
• Mana qillayniyqunchu nir.
Tukuy kusa shumaq kawsashun nimanchikllapa,
chaymantaqami mana chaynuchu kawsanchik.
Qillayniyqun Mana qillayniyqun
• Qillayniyqunqa paylla kawsan nin. • Kawsashanqa hukmanta shamun.

• Chaynulla qillayniyqun kashaq nin. • Mayqanwanpis tantanakun.
• May waranpipis chaynulla kashaq • Mana imapaqpis allinchu kani nin.
nin. • Imata rurananpaq yanqalla yarpun.
• Qillayniyqunkunalawan tantanakun. • Mana uyakuyta yaĉanchu.
• Paykunalla imatapis ruran. • Piñakushalla kawsan.
• Rurashanpaq qillayta munan. • Tukuytash ĉiqnin.
• Qillayninta kusata washan. • Maywaranpipis mana qillayniqunchu.
• Kusa shumaqtash kawsan.
• Waran waran kusata qillaynikun.
Uklawkaq ruranakuyqa unaymanta kan, riqchaqpaqmi chaynuqa rikanakunchik.

79
Hukninchikuna mana rimananchikta rimananchu
Unaymantapacha rimananchikpaqqa mana allinchu nimashanchikllapa,

rimananchikta rimarqash mana imatapis yaĉakushunchu nir
willamashanchikllapa yuraq runakunaqa. Chaynuqa niranllapa paykuna
mana willashanchikta yaĉarchu, chaymi paypa rimananlata rimanata munar
chaynuqa llullachimashanchikllapa. Maski kaykunata rimachiy.
Llaqtanchik Perupiqa kusa achka chay rimaykunaqa kan, chaytaqa ashwanpis
kusata kawsachiyta munayan rimananchikpi unaylla yaĉakunapaq.
Rimachiy.
Yunkapi Shallqapi
Yunkapiqa rimanllapa huk rimayta. Rimananchipi rimanchik.
Shallqamanta kaqkuna mana Shallqalapi riman rimananchikpi.
rimananchu rima ñanchikpi. Tukuy imata rimananchikpi rimar
Manash ima ruraypis kanchu. rurakunchik.
Tapukuyta rurar yaĉakuna wasikipi tapukushaykillapapaq

parlayllapa.
Tukuychu aylluykikunaqa rimananchikpi riman.
Yunkata rir rimananchikpi rimanki.
Mayqanwanpis rimananchikpi parlanki.
Yaĉayaraykichu rimananchikqa shumaq nir.
Constitusunpi nin.
Art. 2 inc. 19. Riqsir washan riqchaq kawsaykuna kaqta, chaynulla hukmanta
rimaqkunamatapis washan mayqanpa nawpanpipis.
Art. 17. Rimananchikpi yaĉakunata munan, chaynulla riqchaq ruranatapis
washan.
Art.48. Riqchaq rimaykunata chaypaqqaqa kusa allin nin.
Akranakuy. Kayqami riqchaqpi rikarimun, runakunapimaqa qillayniyqun kaqpi,

rikĉaqninpi, yaĉashanpi, maymanta kashanpi ima, chaynumi hukmanta kusa
kani niqkuna akramanchik hukmanta chapamanchik.
80
Llaqtanchik Perupa rimananta rikay
Rikar allipta yarpuy

Rimananchiqa kastiyanu rimananmanta
pullanlla chaynulla riqchaq rimaykuna wakin
llaqtakunapipis rimakan chaynu kan 43 rimana,
chaykunaqa riqsikashana kay Perupiqa,
chaynu 13.2 %mi rimakan, chayrayku Perutaqa
shutichinllapa kusa rimanayqaun, kastiyanuta
shuypaqa 83.8 %mi rimanllapa. Chaytaqami
yunkakunala riman, shallqakuna shuypaqa
rimananchikta riman, selvakunapis huk rimayta
riman.
Kay rimaykuna Perupi kaynu rimakan rikay.
1. Hukpa rimanankunata yaĉakur kuwadirnuyqunpi ruray.
Maykunapitaq, ima rimaykunaqa rimakan
Rimaykuna Yaqta Rimaykuna Yaqta

Aymara Puno Jaqaru Lima
Madija Ucayali Qichwa Inkawasi Lambayeque
Ashaninka Cusco Qichwa-Chanka Ayacucho
Bora Loreto Shipibo Ucayali
Awajún Amazonas Nomatsigenga Junín
2. Ĉusku, ĉusku tantanakur huk llaqtakunapa rimananta kanĉis rimayta

ruray. Chaymantaqa wasikipi taytaykiwan, mamaykiwan rimay
yaĉakushaykita.
81
ana
aĉ
12
Y
Awana
Imanutaq muruchakunchik
Awanataqa riqchaqpaq ruranllapa
chaynu, anukuta, llikllata,
pulluta, waĉukuta, awanllapa
punchu, shuyshuna, kustal, kama
qatakunapaq ima, wakin wakin
ĉurakunapaq mikunanchikta
tantakur.
Awanataqa, yuraq, yana, chumpi,
paqu, quyu, sani uyshapa millwanwan
ruranchik. Anukumaqa rurakan yana
millwawan hatun warmipaq pichqa
billun aypan takshakaqpaqqa
ĉusku billunla aypan, chaynulla
punchupaqqa yuraq millwata
tullpunllapa, chaypaqqa takshala
katinqa kimsa billun aypan, shapipaq
shuypaqa suqta billun aypan, millwapismi mana chayllachu uysha takshapamaqa
aykala millwanqa, Lliklla shuypaqa ishkay shukshulawan awakan, chay llikllataqa
munashanta tullpunllapa, chaynu millwataqa chupikata munarqa ñuqalwan
tullpunchik, chumpipaq antanqapa puquyninwan, chiqyaqta munarshuypaqa
chillikapa yana napanwan, chaykunawan tullpukushaqa manami kutinmapischu
chaynulla chay raĉapakunaqa tukukan.
Awanataqa ruraq qallarinllapa awallikur, chaynulla anukutaqa pusaq takarpuwan
awallinllapa, manami imanullachu warmi kashanpi ruranllapa, hatun warmipaqqa
ĉunka ishkay takarpupi awallikunchik, chay takarpupimi awanaqa awallikan,
chaypa anantaqa mana pipis rinchu, ananta ritinllapaqa chay awanaqa
takshayan, churmuyan ima, waĉukupimaqa riqchaq chirusqakunata ruranllapa,
chaynulla warmiqa shutinmatapis ruran.
Warmi yaĉaqta uyakunchik awanapaq willamasha.
82
Rikĉaqkunaqa imapaqtaq kanqa
Rimachir yaĉashun.
Qusqupimaqa willakun Kaynu:
Rikĉaq Imaniyan
Chikyaqqa Pachanchikta rikachikun
Asul Siluta
Chupikaqa Yawarta, kawsayninchikta
Qarwaqa Ninata, tayta rupayta ima
Sani Rikachikuqkunata (Inka)
Rikachikun kaynu:
Qarwaqa Sarata
Chikyaqqa Kukata
Chupikaqa Kiwichata
Chumpi Akshuta
Yanaqa Pacha mamamta Qusqu ayllunchikunawanqami
Asulqa Anan pachata chaykaqllata tullpukunchik.
Imanu Qusqupi tullpukunllapa.

Paykunaqa tullpukun qirukunawan, ĉupakunawan, lluqaq qirukunawa,
kurukunawan ima.
Imanu:
• Ñawpaqtaqa chay qiru tullpukunanpaq chayta mankapi timpuchinchik.
• Chayman millwata manaqa ilutaqa itan, chayllaman piĉun limunta manaqa
qullpata, imanuĉi tullpukunayan chaynu.
• Chay ilutaqa yaku chuya kanankaman kusata paqanllapa.
• Chay millwa manaqa ilu tullpuwtaqa llantulapi chakichinllapa.
• Chaypi chakitinnami imatapis rurakunllapa.
• Chay tullpuwqami mana kutinchu.
Warmi yaĉaqta uyakunchik awanapaq willamasha.
83
Imanutaq kanqa chaylla raĉapayqun kayqa
Chaylla raĉapayqun kashaqa mana

llaqtanchikqa shumaqchu kanman,
ashwan saqralla, manaqa chaylla
yarpuyniyqun kachuwan, mana
mayqanpis watukumayachuwanchu,
mana mayqanpis maytapis rinmanchu
ima, ashwan chay raĉapanchikrayku kusa
shumaqta llaqtanchiktaqa watukurqa
rikanllapa. Chaynulla qillayninchikmapis
mana kanmanchu, mana mayqanpis
rantiyanmanchu imalamatapis, chaynulla qiru tullpukuqmapis yanqalla kanman
kay pachanchikpiqa.
Mayqanllaqachu raĉapaykirayku hukmanta rikashusha.
Dirichunchikta riqsishun
Ullquwan warmiqa huk kawsaqkunamantaqa yarpuyta yaĉashanchikrayku,
rimashanchikrayku, munashanchikrayku shumaq kawsayta yaĉashanchikrayku
ima hukman kanchik, chaymi tukuy
runakuna warmikunamapis chaylla kanchik,
manami mayqanpis hukmanchu
Chaynu tukuy shumaqta kawsanapaq
riqchaq rimaykunata rurashallapa kimsapi
akrar kaynu:
Kawsay, kaĉalla kay, chaylla kay ima.
Yaĉayaraykichu
Warmikunaqa kay Perupi butaran 1955pi,
mana papilta rimachiqqa 1979pi.
Imataq ONUqa kanqa chaypaq rimar ruray.
84
Ima qirukunawantaq tullpukunchik
Qiru tullpukuqpaq tapukushun.
• Huk warmi tullpukuqman ĉar
rikakunchik. Chaypaqaqa
ñawpaqllata runa yaĉachikuq willan
tukuy rikakunapaq.
• Rapra rurakunapi ruranchik tukuy ima
rimashanta.
• Qirukunapa shutinta ruranchik.
• Chaymantaqa qiru tullpukuqkunata
riqsinchik kashanman rir.
Qiru yaqtanchikpi tullpukuqkuna.

Chillika Antanga kuchinilla
Ñuqa Rumipa shapran allpakuna
Suñik Qarwa qushpi rumikuna
Qalwanchu Putu pichana tullpukun.
Kaykuna yupay kan kusa achka qirukunaqa yaĉashun.

Musqukuna Llichukuna
Musgukunaqa rumi ananpi. Wasi Kay qirukunaqa musguyupay manami
ananpi, qirukuna ananpi ima winan puquyniyqunchu, mana tulluyqunchu
chaykunaqami mana raprayqunchu, ima, kayqa ashwan raprayqun, chaynulla
mana qiruyqunchu, chaykunaqa winan pacha chakikunapi.
takshalata winanmapis, chaynulla
musgukunaqa kusata washan
pachata rupaymanta, ashwanpis
nullula pachaqa musgu kashanpiqa.
Qiru tullpukuqkunata riqsir kaypi rurashun.
1 2 3 4 5
85
Imata tukurtaq washashun qirunchikunata
Qirunchikunataqa mana pakiyta, qischayta, rupachiyta, kuchuyta munayanchu

ashwan paykunataqa washanchik tarpur, parqur, rapranta pitir ama saqralla
kananpaq, ima, manami qirukuyqa imanullachu, maypiĉi kanchik chay llaqtata
rikar riqsir qirunchik munashanta tukur shumaqtaqa kawsachinchik, chaynulla
kay llaqtanchikpimaqa qiru hatunkunata tarpuyta munayan washamanapaq
qasaymanta, ama pachanchik saqrayananpaq, ama pachapa mishkin
tukukananpaq ima. Chaynu mana hatun qirukunalatachu tarpushun,
qiru tullpukuqkunamaqa tukukayanna chaykunatapis tarpuyta munayan,
tuktukunamapis chaynulla kayta puytin.
Ima qirukunataq kusata washakan.

Kay llaqtanchikpiqa
washanchik alisuta,
kiñwata, lanchita,
sabukuta luchaqta,
susu ima.
Yunkapishuypaqa
washakan algarrobo,
Puya Raimondi,
orquideas, mangle,
totoras niya chaykuna.
Selvapa qirunkuna
shuypaqa, orquídeas,
bromelias, helechos, niyan chaykunamaqa qirumanta warkuramun, chaynulla
washanllapa cedruta, mohenata, torniyuta.
Ima qirukunataq llaqtaykipi chinqayanna chaykunata yaĉar

huknikikunawan parlar washayllapa.
86
Hatun llaqtanchikpa llaqtankuna
Shallqapi Selvapi
Kaypiqa winan Kaypiqa kan
rihu, sara, uqa, achka qirukuna,
akshu. yuka.
Yunkapi Pachamamapi
Kaypiqa kan Kaypiqa yaku
arroz, caña, utku, kuritu kan.
sara ima.
Pichqapi Tantanakur tapukushunllapa imakunataq chay ĉawpi

llaqtakunapi kan chayta chirusqa siqiraqpi rurashun.
Ĉawpi markakuna
Shallqakunpi Yunkapi Selvapi
Animalkuna Animalkuna Animalkuna
Mallikkuna Mallikkuna Mallikkuna
Pusaqpipis Peruqa akraw

Tayta Javier Pulgar Vidalqa Perutaqa pusaq yaqtakunapi akraran 1938pi,
chaykunaqami kaynu shutin:
Chala (Costa), Yunqa, Quechua, Suni, Puna, Janca o Cordillera, Rupa Rupa,
selvapi ima.
1. Mayqannintaq kusa achka pachayqun kanqa.
2. Mayqannintaq kusala minayqun kanqa.
3. Kaykunataqachu kusata washayta munayan imanuna.
87
Shutin: Tullpukuyta yaĉakushun
Imapaq rurashun.
Tullpukunanchikta qunqayanchikllapana, ashwanpis millwa manaqa
ilumapis tullpuwna shamuyan chaykunaqa unaylla kutiyanmapis
chayrayku yaĉakuyta munayan ama may warapipis qunqanapaq,
maypipis ashwan ruranapaq.
Imakunata munanchik.
- Yurakunata : chilka, antanka, talla.
- Tuktukuna riqchay rikĉaqta
- Rumipa shapran.
- Uyshapa millwan .
Imanutaq rurashun
- Yakuta kusata timpuchishun tallata iĉkar itar chaynu kusata timpuyatinqa
ashlilata qasachir itanchik millwata chaypi qashan ashla timpuchinchik.
- Uĉkuta pukyupi rurar ishkay warata pampanchik.
- Urqunchik paqaar chakichinchik.
- Yakakunchik.
Allinchu rurashkashun.
Mana allin Imanutaq aswan

Allin rurakasha
rurakasha allita rurachuwan
7 Pachanchikta
kamakachishun
TAQA
Pachata mana kamakachir tarpukushaqa imanutaq kanqa.
Tukuychu kaypiqa pachanta washan.

ana
aĉ
13
Y
Yapukunchik
Kay shallqa llaqtakunapiqa pachanchikta tamya ĉamuq ritin

kusata kamakachinchik.
Chaynumi rihuta tarpunapaqmaqa rusakunchik wakin wakin llaqtakunapiqa,
uyshawasipimaqa rusakunllapa huk ukllaqa chaki waranllapi chaymantaqa
chay qirukuna chakitinqa rupachikunchik, qiru mana rupar tukukashankunataqa
manyaman ĉuranchik manaqa yamtapaq wasinchikman apanchik,
wakinkunawanqa animal ama yaykamunanpaq arkakunchik purtillunkunata.
Wakin ayllukunaqa mana ushya pacha katinqa turukunawan yapun kutir kutir
kusata llampuchinankaman, ñawpaqtaqa yapukunanpaqqa pachapa amunta
mañakun kusa shumaqta, unaylla rurakunanpaq, kusata puquchinanpaq
tarpushanta, chay yapukuypi saqra qirukuna katinmaqa ĉaspir, ĉaspir
manyaman itakunchik chakinanpaq, chakitin shuypaqa manyanpi rupachinchik.
Runa yapukuqman ĉar rikakunchik, yanapanchik

aykalataqa yaĉanapaq.
• Uyakunchik willamashanchikta.
• Cuadernupi willamashanchikta rurakunchik.
90
Huk shallqakunapi imanutaq yapukunllapa.
Unaymanta pacha
shallqakunaqa riqchaq
tukur pachantaqa
washasha, chaynu
ruraqkashallapa siqilla
patakunata chaytaqami
rumita pirqar allpa
puquykunata winachiqta
untachiqkaqllapa,
chaytaqa mananmi
imanullachu
ruraqkaqllapa
ashwan tamya shamurmapis ama wipyakunanpaqta ruraqkaqllapa, chaymi
kanankaman ayka llaqtakunamaqa tarpukunraq chaynu, chaymi machu
picchupimaqa kusa shumaq hatun rumikuna kanankaman kusa allinlla tayan.
Chaynulla kaq kaykunapipis.
Camellones
Kaykunataqa ruraqkaqllapa hatun yakupa manyanpi, chay tarpukuna pacha
unaqllapi kashakunapaq, chay camellonkunaqami qichqanlapi ruraqllapa.
Tarpukushaqa ĉupanqa uran rinanpaq yakukashanman. Chaykunataqami waru
waru shutichiqkashallapa.
Selvapi ukninchikunapa tarpukunan

Chay ayllunchikunapa llaqtakunapiqa
kusata tamya shamutin mana
paykunaqa parqukunchu .
Mikunanta tarpun wasin yatanlapi
imallaqa mikunatin washananpaq,
unaylla aypamunanpaq
paykuna mikunarpis, chaynulla
wasimanta itakushankuna chay
pacha tarpukashanta kusata
puquchinanpaq.
Ima mikuykunatataq kusataqa selvapiqa tarpunllapa tapukur

kaypi ruray.
91
Pachanchikpi rikachikuqkunata riqsishun
Runa yapukuqman ĉar rikakunchik, yanapanchik aykalataqa

yaĉanapaq.
Kay tananchikpiqa alkalde, gobernador,
regionpi rikachikuq, chaynulla regyunpimaa
kan yaĉachikuqpa, allichakuqkunapa,
rurakuqkunapa, chaykunami
pachanchikta, ñuqanchikunata
ima kusata washamanapaq.
Chay washamaqninchikunataqa
ñuqanchikunalla chaymanqa
apashanchikmapis butunchikta qur
ashwanpis mana washamayanchikchu,
washanmapis qillayniyhunkunata
pachanchikta rantikurtin minanta
urquyanllapa imamapis.
1. Kay chirusqapi alkaldikunapa riqidurninkuna michkataq kanqa,

ruranankunata ima tapukur ruray.
2. Lambayequipi rikachikuqpa consejerunkunaqa michkataq kanqa,

ima rurayanqa, tapukur kaypi ruray.
3. Michkataq yaqtaykipa kasiriyunkuna kanqa huk chirusqapi rurar

uknikikunata parlay.
92
Washar washanankunata riqsishun.
Kanankunamaqa pachanchik kusa mishkiyqun katin uklawmanta runakuna

shamur rantiyan tayta rikachikuqkunamanta, chay pachapi kashanta urqur apar
rantikunanpaq.
Parlay Y° 169. Kayqami riqchaq hatun llaqtakunapa rikachikuqninkuna tantakar
rurakashan, chaypiqa niyan imanu washashunshallqa runakunata nir.
Imanu unaymanta kawsashan.
Uklaw llaqtakunamanta Imanu kawsashanchikpi. Parlay Y° 169.
Tantala shumaq parlar rurakushanchikta. Kayqami riqchaq
hatun llaqtakunapa
Maypipis rimananchikta rimanapaq.
rikachikuqninkuna
Rikachikuqninchik ĉurashanta washar. tantakar rurakashan,
Chaynulla imata chay llaqtapi ruranarmaqa ñuqanchikta chaypiqa niyan.
tapumanchik rurananpaq.
Pachanchikpaq willakar yaĉashun.

Huk kutillaqachu uyashayki kaykunata
Tananchikqa allip Territorialidad niyan chayqa huk rikachikuq runa rikachikunan,
shumaq unaq chaypaqqa maykaman nirmapis paymi yaĉayan, chaynu
Chillwakamanta kay Perupimaqa pachanchikqa unaq llaqta Tumbesmanta,
ura ura Tacnacaman, chaykunaqami kusata washakan riqchaq
Puchakakaman. rimaykunapi tukuy tantakar rurashanchikllapa.
Mayqankunataq Perunchikpa llaqtankuna, kaypi ruray.
93
Imanutaq pachanchikta qishachinchik
Fabrikakuna Minakunaqa pachataqa Pachaqa chaynulla

riqchaqkunata qishachin riqchaq yaku qishan riqchaq
ruraqkuna kusataqa asyaqkunata may qushakunata
pachanchiktaqa kayashanpi iĉar, chay maykunapipis itakusha,
qishachin, chaynulla yakupiqa kan plomo, chaykunami ismuq
plastikukunata arsénico. Cromo, qallarir saqrata asyar
fierrukunata ruraq mercurio niyan chay qirukunataqa qishachin
ima, chaymi yaĉayta ima, chaykunami saqra chay manana kusataqa
munayan imanu ñuqanchikunapaq, winanchu, chaynulla
pachanchikta washashun qirunchikunapaq, qishan timpusha
nirmapis. kurukunapaq ima, chay yakukuna iĉakatin,
Ñuqanchikqa yakuta itakutinqa yaykun asyaq rimidyukunata
munayanchik karrukuyta, qirukunapa ĉupankaman, puquykunaman itasha
achkyarayta, tantalla chaymi tarirqa manana ima.
tayta, chaykunaqa kashannutaqa Chaynulla pachanchikqa
kusa allin, chaynulla winannachu. Chaynulla qishan karrukunapa
chaykunami uĉkukutinmaqa chay gasolinan, petroleon
pachanchikta qishachin. pachaqa suĉkar suĉkar manaqa gasnin iĉakar
Chaynu katinqa saqrallana tikrakan pachawan piĉukatin.
ñuqanchiklla saqrata minirukuna mishkinta Qirukunata kusata kuchur
tukur pachanchiktaqa urqutinqa. rupachishapis qishan.
qishachiyanchik. Yakuta tiqtichasha,
muntita maykunapipis
risha, animal
wanushakunata mana
pampasha ima.
Rupayninchik pachanchik qishatin willamanchik.
Ĉuskupi tantanakur parlashunllapa imanu aykachashun

chanchik qishananmanta, chaymanta kaypi rurashun.
94
Animal pachanchikpi kaqkuna
Selvapi Shallqapi
Kay llaqtapis ñuqanchikunapa, Chaynulla kaypiqa winachinchik

chaypi riqchaq animalkunata tarincik, riqchaq animalninchikunata kaypiqa
kay illwanapi rikayanki chaykunata, kriyanchik, uyshata, bakata, kuchita,
ukunamapis allipla kan. alpakata, llamakunata ima, taksha
Qirukunamapis chaypiqa allip hatunta animalpis kan saka, pishqu ima, chay
winanmapis manami imanullachu animalninchikunapa pishinmaqa kusa
chaykunaqa, kusa allin punkukunapaq, allin pacchanchikpaq, chay pishimi
karrukunapaq buti niyan chaykunapaq kusata puquchin tarpukushamapis.
ima.
Animal riqsishaykikunata kay chiruskapi akrar ruray.
Animalkuna
Tulluyqunkuna Yakupi taqkuna Piryar puriqkuna
Imata tukurtaq animalkunata washankiman

willakuy kaypi ruray.
95
ana
aĉ
14
Y
Allichakuqkuna
Maki kamaq, pichakuqkuna ima allichakun.
Imanutaq alliyanchik qisharqa

Kay yaqtanchikpiqami riqchaq runakuna, warmikuna, warmakuna, ima
allichakuqqa kanllapa, chaynulla ñawimanta, shukakimanta, shunqu
luqyaqmanta, shunqu rupaqmanata, isqiĉaymanta, pachamanta, wayramanta,
yakumanta, qaqamanta, antibumanta, syiluta rishamanta, manchakushamanta,
yatamamanta, runapa wayranmanta, markamanta, pakikashamanta,
qutukashamnata ima.
Wakin wakinqa makita kamar imawan qishashayki nirmapis wilamanchik,
wakinshuypaqa rikarla, naypipi rikar, wasqakur ima yaĉan qishayninchikpaqqa.
Chay allichakuqkunaqa riqchaqwan pichakunmapis, ñawpaqta niranchikllapa
sakawan, murikunawan allichakun nir, chaynulla kaykunaqa allichakun
rapritakunawan, yana allquwan ima. Paykunami nimanchik ama warma
manchakunanpaqmaqa ajusta, manaqa, wayruruta, manaqa, añashpa
makinta, llamapa ñawinta kunkachiy nimanchikllapa.
Huk warmi yaĉaq yaĉakuna wasiman shamur willamanchik imanu

imanu warmata allichan nir.
• Warmakunaqa willashanta ruran.
• Murisitukunata yupar riqsinchik.
• Saka apamushanta riqsinchik.
• Qiru allichakuqkunapaq tapunchik.
• Qiru allichakuqta tarpunchik ima.
96
Huk llaqtakunapi imanutaq allichakunllapa
Shallqapi allichakuqkuna
Kay shallqapiqa shukakimanmataqa
shunqunta umanta ajuswan
manaqa sibullawan kupar paĉyachir
qishaqtaqa allichanllapa.
Runapa wayranmantaqashuypaqa
muntipi wasqakur alliyanchik. Chay
pichakuqqa rayunkunata ĉukir
ĉunka tuta kayatin wasqakuq
qallarin, payqami wachumata
upyar, tabakuta sinqakur
wasqakuqqa qallarin, kusatami
rimachin qaqakunata, sirkakunata,
quĉakunata ima, chaynumi
rayunwan qishaqtaqa munashan
uraspi pichan kutir kutir, chaynumi
tukun ishkay tutata.
Pakimanta shuypaqa shankawan
kupar qiruwan parar allichakunllapa.
Inkakuna imanu allichakuq
Inkakunamapis ñuqanchikyupay kasha, paykunapismi qirukunawan,
raprakunawan allichanakuq, chaynulla mañakuq kashallapa tayta rupayta,
mana qillata, mama quĉata ima, paykunaqa niq: chaykunaqa kawsaq chaymi
allichamanchik nir rimaqllapa.
Llaqtanchikpi allichamaqninchik
Unaymantapacha alliyashanchik raprakunawan,manaqa qirukunawan
nishanchikna chaynumi uklaw llaqtakunapipis chaynulla alliyanllapa,
paykunamaqa niyan manash imanullachu qishanchik, qishanchikshi
umanchikwan wakin riqchaqninchikuna mana shumaq willanakutin,
chaynulla qishanchik pacha mamawan, mana shumaq kawsar, manaqa
ukninchiklla qishachimanchik paypa yarpuyninta mana rurasha ima, chaynumi
yaĉaqkunaqa allichakun takir, kushikur manaqa pachamamanta mañakur ima.
Selvapi imanutaq allichakunllapa tapukur kaypi ĉusku

ĉusku tantanakur rurayllapa.
97
Allinchu kanchik manaqachu mana
Ñawpaqtaqami allin kayqa rikarimusha runallamanta, chaymantaqa
ayllunchikuna llakimashapi, chaynulla llaqtanchikpi kaqkuna allichamanapaq,
chaymantami tikrakasha kawsaqkunapa dirichun tukuy pachapi, ashwan
manana allichakunapaqqa mana ninllapanachu yaĉaqkunaqa, chaynu ninllapa
kanankunamaqa.
Manami may warapipis allichanakuytaqa mana ninanllapapaqchu kasha. Tayta
Platonmaqa nishkasha (421 watapi amunchikmanta ñawpaqta).
Kan qischakaqkunapa allichakuqnin paykuna yupay kawsaq, chaynu
qischakuqkunapaq allichakuqkuna kusa shumaqta tukuypaq rimaq.
Chaynumi nikashakatinmapis manami kusa allinchu kanchik kay llaqtanchik
Perupimaqa, rikachikuqkunamaqa aykalata qillaymatapis allichakuqkunapaq
yaĉachikuqkunapaq imamaqa kaĉamuyan, mana qillayniyqunmaqa chaypi
wanukuyanchik.
Canadámanta ayllunchikunamaqa niyan manami allichakuqkunapa
makinpichu alliyayqa, 25 % maqa rikachikuqkunapa tukushanpi, pachanchi,
qillay ukninchikuna kashan shuypaqa 60 % niyan, imanu rikarimushanchik, imanu
kawsashanchik shuypaqa 15 % lami.
Chaynumi kusataqa qischakanchik mana qillayniyqun kar, chayraykumi
mana yaĉakunchikchu, mana shumaqta mikunchikchu, unayllana qishanchik,
wanunchik imamapis.
Qayna 2012 watapimaqa kasha kaynu

Warmakuna pichqa watayqun mana allipta mikuqkuna 37
%.
Warmikuna allichakuqkunapa makinpi warmakuqqa 49.1 %.
Chay allichakuq
Warma pichqa watayqun kusata llashaqkuna 20 %.
wasipa rurinpiqa
Runa manaqa warmi paypa qillayninwan alliyaqkuna 40%. tukuy imamanta
Chaynumi qillaytaqa kaĉamusha kashallapa wata allichakuq kan:
2002piqa 52.55 %ta. chaynu kan
yaruyashapaq
2007piqa 82 %ta, kay rikachikuqwan shuypaqa 52 % lanami pakikashapaq, mana
allichakanapaqqa kan. rikakuqpaq ima.
Imapaqtaq wasi allichakuqkunaqa.
98
Imanutaq qisharqa alliyanchik
Shallqapi Yunkakunapi
Kay pachanchikpiqa alliyanchik riqchaq Yunkapi ukninchikunashuypaqa

tukur chaynulla pichakanchik: manami chaynullachu alliyan,
Wasqakuqpi. paykunaqa wasi alliyanaman
Sakawan pichakuqpi. iman ñanatinqarin, chaypipimi
runa fierruwan allichakuq allichan
Qirukunawan allichakuqpi. imanu rurarpis, chaynumi allichakun
Shunquta paqaqkunapi. pastiyakunawan, jarabikunwan.
Qaqakunata, pachamamata awjata tumpir, ima. Kusa
mañakuqkunawan ima alliyanchik. saqratana qishashakatinqa chay
Chay allichakuqkunaqa ñanayashantaqa pitirna allichan.
pichamanchik riqchaqta tukur.
Sakawan pichakuqmaqa mana
allichamarninchikmaqa wayruruwan
shuqur ima pichamanchik.
Ĉusku ĉusku tantakar tapukushun imanu allichamanchikllapa

chirusqa siqiraqpi rurar rikachikushun.
Yunkapi
Allichakuqkuna
Shallqapi
Kaykunamanta qishanchik
Ñatinchikmanta Shunqunchikmanta Riñunmanta
Quntaykunamanta Kusata Kaykunapis

manaqa llakisha,manaqa qishan
wiramanta manana wiramanta,
ñatinchikqa qishan. yawarninchik mana yakuta
shumaqta ritin. upyasha ima.
99
Washamaqninchikunata riqsishunllapa
Kay Perú llaqtanchikpiqa washamanchik Ministerio de Salud niyan
chay, chayqami Limamanta pacha tukuy Perupa pachanman
chapakuyan shumaqta kawsanallapapaq,
chaynulla karupi kar mana aypakaymanchu nir Qaqanchikunapismi
taksha llaqtakunapi ĉurasha, ĉawpi llaqtapipis kan kusata
rikaqkunaqa. washamanchikllapa.
Chaynullami kay llaqtanchikpipis washamaqninchikqa kan

paykunaqa shutin Gobernador, wardyakuna, juezkuna ima.
Washamananchikunapa ruranan
Juezkuna:
Paykunaqami akrakasha ishkaypi chaynumi shutin Juez
de Paz Letrado ukninshuypaqa Juez de Paz no Letrado,
chaynumi Juez de Paz no letrado niyan chaymi kay
llaqtanchikunapiqa kan paykunaqami kusata munakan
imallaqa katin kaylapi shumaq parlar kamakachinapaq
mana kusa saqra katinqa, chay rimaykunaqa kusa saqra
katinqa ukninman kaĉan.
Gobernadurkuna:
Paykunaqa pruvinsyakunapa rikaqnin,
ñannichikuqkunapa masin, chaynumi mayqan yanapananta munatin, chay
llaqtapi taqkunata washananpaq, chaynulla suwakuqkunamanta tukuy
runakunata washan ima.
Guardiyakuna:
Paykunaqami shutichikan tukuy kawsaqkunata
shumaqta purichiq, chay paykunaqa gobernadurpa
nishanpi. Paykunaqa maqanakuqkunata
washachiq, wanuchikutinllapa tapukun kusata, allí
yaĉakananpaq, chaynulla uchakushakunata aypar
apan chikiruq, chayta rurarqa imanu kashanta papilpi
rurar willakun. Chaynulla llaqtapimaqa karrukunata
rikan shumaq kallpananpaq, paykunaqa kusata
washan rikachikuqkunata, gobernadurkunata ima.
Warma qischakaqta rikarqa imata tukuyanqa

wardyakunaqa tapukur ruray.
100
Imaraykupitaq washakuqkunaman rinchik
Washakuqkunamanqa mayqanllaqa
imallapaqqa qischamasha rinchik, chaynulla
kan wamritukunamaqa mana taytayhunchu,
warmikunata kusata runan maqan, manaqa
runakunalla maĉar maqanakunllapa, manaqa
imallataqa aypapanakunllapana,manaqa hatun
warmakuna shipashkunata arkan manaqa aypan,
chaykunapaqmi chay washamaqninchikunamanqa
rinchik.
Tantanakur parlar ĉurakashunllapa imallataqa kusata ruraq.
Tukuy tantala rurakurqa shumaqta kawsanchik.

Wasi yaĉakunapi Llaqta tananchikpi
• Yaĉakuna wasipa waqtanta shumaq • Llaqtanchikpi ama qushata

kamakachishun itakushunchu.
• Yaĉakuna waspi qushakunata • Qushata tarirpis tantar tananman
tantashun. apshun itakuq.
• Qiru tarpushanchikunata, tuktukunata • Animalkunata llaqtanchikman ama
ima parqushun. itashunchu.
• Yaĉakuna wasipa ikinkunata • Ukninchikunawan shumaqta
shumaqta kirpashun ama animalkuna kawsashun.
yaykunanpaq. • Mikuykunapa qaranta mana
maypipis itakushunchu.
Yaĉayaraykichu shallqa llaqtanchikpiqa qaqanchikuna, qirunchikuna,

animalninchikuna ima rikachikuyniyqun, chaynulla qaqa Quylluritqa rikachikuq
Cuscupimaqa.
Chaynulla shallqa llaqtanchikpiqa tukuymi imallataqa rurakun, yanapanakun ima.

101
Alliyanata tantashun
Shutin: “Kusa allinta kawsashunllapa”.

Yaĉakuna wasipi warmakuna qishatin, chuqrikatin mana imanupis
rurayta yaĉanchikchu chayrayku unkuta tantar rantikur, qillayta
tantar, allichakuq yakitukunata rantishunllapa.
Imanutaq rurashun:
Ñawpaqtaqa.
Taytanchikunawan tantala parlar.
Tukuy yaĉachikuqkunawan willanakur.
Imanu.
Warmakunawan.
Warmakunawan unkuta tantamunchik.
Baldikunata apanchik.
Kuchilluta apanchik.
Unkutaqa shumaqla kuchushun ĉupanta washar.
Yaĉachikuqkunapis pullan rurakun warmakunata rikaqnu.
Fututa tumanchik.
Qashanpaq imanu
Allinta rurashanchik Mana rurashanchik
rurashun
8 Saranchikta
tarpunchik
TAQAW
Imapaqtaq sarata tarpunchik.
Yaĉankichu sarata tarpuyta.

ana
aĉ
15
Y
Mishki mikunanchik
YAĉANA
Wirawan alliyanchik
Llaqtanchikpiqa yana animalkunaqa kusa allinmi, chaynu pishqu, saka, uysha
yanakunapamaqa wiranqa kusa allin, chay wirakunawanqa kupakunchik
shunqunchik, sinturanchik ñanatin, chay wirakunaqa unaylla samachin
ñanaytaqa, chay wirataqa wakin wakinllaqa upyan.
Wirataqa kusa shumaqta paqar huk takshala butillitapi ĉuranchik, chaypi
taqwanmi quñuchisitur kupakunchik manaqa upyanchik, chaynulla warmi
ruriyqunmapis shunqun ñanatinqa chay wirakunawan kupakun.
Chaynullami, kunkanchikpi qusu tatinmapis chay wirawan kupakushaqa chay
qusuqa unaylla ashun, qasaymantapis allichamanchik, tullu pakikunapaqpis
kusala allin.
Sakapa, pishqupa, wuyshapa aychanta mikushaykichu.
Warmi wirawan kupakuqta uyakunchik

Yaĉakuna wasipi warmi wirawan kupakuq parlamanchik.
Yana sakata rikachimanchik.
Warmakunaqa cuadernumpi uyashanta ruran, sakata, pishquta chirusqan.
Chaynullami chay animalkunaqa kusa allin mikunapaqmapis, aychanqa kusa
mishki, kusata winachimanchik, shumaqta kawsachimanchik, chayrayku kusata
washashun chay mikunanchiktaqa, manami ñuqanchiklapaqchu mishki chay
mikuykunaqa yunkakunamapis kusata munan allip mishkiyqun saka aychaqa
nir. Sakata wanuchirqa yakunwanqa kaballukunata paqanchik kusa shumaq
lipyalla kananpaq.
104
Llaqtanchikpi mishki mikunanchikuna
Mayqankunataq
Kay llaqtanchikpiqa kusa achka
mikunanchikunaqa, chaynu saka pila,
pishqu pila, sara, rihu pila ima. Saka pishqu
pilamaqa minkakunapi sikya kiĉaykunapi
mikukan, sakataqa chicharur, kaltur
mikunchik, pisqu pilata shuypaqa kaltukur
manaqa rihu chakipa ananman ĉurar
mikunchik, chay mikuykunaqami kusalan
mishki yarqun.
Shallqapiqa mikuykunataqa kimsa tullpapi
shachir yamtawan yanunchik, chayraykumi
mikuyqa kusa mishki yanukan, chaynulla
yamtakunamapis kusata ratakun qiruqa
kusa chaki katin manaqa manami
ratakunchu ashwan quntarlla tan, chaynu
tukutinqa manana mishkichu mikuyqa yanukan quntayllapaq ashwan asyan,
tukuy mikuykunata mankapi yanukunchik. Mikuykunapaq munakan manka, saqru,
mati, maray ima, maraymaqa kusa allin rihuta kutananpaq maĉkapaq, manaqa
rihuta kutapananpaq kaltukunapaq ima.
Ĉawpi llaatakunapa mikunan
Lambayequepimaqa mikuykunaqa kan kaynu: ceviche, sakawan akshu,
luqrukuna, arruswan pato, causa, sopa de choclo, cabrito, pachamanka, juanes,
takachuawan yuka, pishquwan juaniskuna, takachuwan sesina, puchero, sakapa
luqrun, chicharuwan mote,tamalkuna, ullukuwan aycha, niyan chaykuna,
yanunanpaqqa mananami shallqapi yupaychu yanunllapa, paykunaqa
riqchaq asyaqkunata rikĉaqkunata ima itar yanukun. Chaynulla mikunantaqa
rantikunanpaq ima yanunllapa.
Kay mikuykunata riqsiyaraykIchu

Chay mikuykunapaq taytaykikunawan parlay, Rupay riypi mana
chaymantaqa wasi yaĉakunaykipi uknikikunawan rurar mikunchikchu,
mikuyllapa, chaymantaqa cuadernuykipi imanu rurashayki mikurqa qishanchik.
nirmapis ruray.
105
Mikuykuna yupay ñuqanchikpis shutiyqun kanchik
Pitaq shutichimanchik
Tukuytami shutichimanchik taytanchikuna manaqa ukninchikuna, chay
shutinchikqami kusa allin maykunatapis rinapaq, mana shutiyqunqa mana
mayqanpis kawsanchu.
Shallqakunapi Yunkakunapi
Shallqa llaqtakunapiqa Kay llaqtakunapiqa warmanpa

shutinchiktaqa qatiĉan mamanchik, shutintaqa ĉuran huk runapa
taytanchik, ukninchikuna, manaqa shutinmanta, chaynumi qatin
padrinunchikuna. Paykunaqa kantantikunapa shutinpi, kusata
pachanchikpi kaqwanmi yaĉashakunapata, pukllaqkunapata
shutichimanchik, chaynulla ima, chaynulla shutikunaqa uklaw
kwartuchimanchik mamanchikta, llaqtakunamanta riqchaq rimaykunami
taytanchikta, mayqan ayllunchikmatapis rikarimun, chaynulla ninllapa amami
kusa allin shunquyhun katinmaqa, apellidunqa allip achkachu kanqa,
chaynumi nasqumanchikllapa chaynulla shutinwan apellidunqa
warmimataqa, mamasha, tatituy, ama chayllachu kanqa, chaynulla
imanir, chay ayllunchikunapa shutinpi ukninpa shutinta mana ĉuranchikchu,
nasqumanchikllapamapis. chaylla apellidukunamataqa mana
ĉuranchikchu.
Tantanakur shutinchikpaq parlashunllapa.

Shutinchikqami kusa shumaq nin shantuqa ukninkunataqa, ukninkunaqa ari
chaynumi tukuyninchikpa shutinchikqa, chay shutinchiktaqami taytanchik
mamanchik, padrinunchik ima ĉuramanchik, chaynu ñuqapa shutiyqa
awiluymanta nin ukninqa.
Ñuqanchikqa ayllunchikta kwartukunchikmapis.
Maypitaq shutinchikta rurachikunchik.

Shutinchiktaqa manaraq huk killa riyatinchu, Registro Civil niyan chaypi
rurachikunchik, chayqami tukuy alcalde rurakun, chaykunapi kan( Municipio).
Chaynumi llaqtanchikpiqa manami ñuqanchiklachu shutiyqunqa kanchik,
qaqakuna, hatun yakukuna, quĉakuna ima shutiyqun.
Riqsishun RENIECta.Kayqami llaqtanchikpa huk wasin shutinchikta tantaq, chaymi

DNI niyan chaytaqa qumanchik, chaynulla wanutinllapapis, kasaratinllapapis,
chullayatinllapapis rurar ĉuran.
106
Ñuqataqa shutiypi willamananllapata munani
Kaykunata rikashun imatataq rimayanqallapa.
Atuq kayman Manami chaynuchu

shamuy. shutiyqa.
Allinchu kanqa huk shutikunapi willanakushaqa.

Manami huk shutikunapiqa willanakunapaqqa allinchu, chaymantami
ukninchikunawan ñanaq ñanaq rikanakuyanchikmapis, chaymanta wakin
ayllunchikunamaqa maqanakuyan imamapis, chaymi kusa allin kanman
shutinchikpi willanakuyqa.
Huk shutikunapi willashuqtaqa imaninkimantaq.

Uk shutipi willamaqtaqa shumaqmi willayman qam yupay shutiyqun kani niyman
ama chaynuqa shutichimananpaq, ashwan shutiyta yarpuchiyman, chaynulla
kusa shumaqmi shutiyqa nir. Chaynulla tukuy runa warmimapis shutiyhun kay
llaqtanchikpimaqa.
Willakashun.
Warmakunapa dirichun Pikunataq washan warmakunata
Pachaman ĉamuy. Tukuy warmakuna ullqu, warmi

Shutiyqun kay. karmapis chayllami dirichunqa,
Mikunayqun kay. chaynu nin Declaración de los
Derechos del Niño wata 1959manta.
Yaĉachikay ima.

107
Tapukushun llaqtanchik imanutaq rurakasha
Uyshawasipa shutintaqa huk muntunirukuna chayta pasayarshi huk chikirupi
achka uyshata tariran chaymi uyshapa wasin niranllapa, chaymanta
yunkakunaqa mana rimayta puytir Uyshahuasi shutichiran chaypiqami mana ima
wasimapis tantallaqa karanchu, manami ñuqanchikunaqa chaynuchu tanchik,
wasinchikqa ashwan wakpi kaypi takuyanmapis imanchikllataqa washaqnu
kawsanchikllapamapis.
Imataq Reforma Agrariaqa.
Chayqami kusa achka rimaykuna, chaynulla rimayan qillaypaq, pachapaq,
imanu kawsanapaq, imanu rikachikuqkuna kananpaq ima, chaymi
ñuqanchikunataqa washamaranchik chay 1969 watamanta pacha, unayqa
kusala qillayniyqun chaykunala pachataqa tarpukuq.
May waramantataq kumunidad kampesinakunaqa.

Kumunida kampesinaqa kusa unaymanta pachami, chaynulla inkakunamantapis
ñawpaqta kaqna, chaymantami inkanchikunaqa kusa allin kananpaq
ĉusku yupaypi ruraran, chaynulla rurakaran tukuy pachata tarpukunapaq,
washanapaq ima.
Pitaq rurasha kumunidad kampesinataqa.
Nishanchikllapana unayllami kaq chaykunaqa mana chay shutiwanchu
riqchaqmi shutichisha karanllapa, chaynu tayta Simón Bolivarmapis ruraran, tukuy
shumaqta kawsanapaq. Chaymantami Juan Velaskuqa shutichiran Comunidad
Campesina, chaymantapachami Constitución Política niyan chaypi rurakasha
ama qunkanapaq ashwan chayta rikar washanapaq. Chaynulla shutinmatapis
chay llaqtapi kaqkuna tukuynin tantakar ĉuranllapa, chaykunaqa wakinllaqa
shutin: San Juan, Santo Domingo, José Carlos Mariátegui ima.
Imataq monografía yaĉayqa.
Monografiyaqami huk kusa shumaq rimay, huk ima kashanlapaq kusa shumaqta
imanu nirmapis rimachinllapa, chaynullami kaynu rurakan: Ñawpaq qaranqa,
Payqi nishan, imanu kashan, ĉawpin, tukukashan, rimachinakuna tapushan ima.
Runtanchikuna kusataqa washamanchik.
108
Imaraykupitaq ayllukunaqa tukukan
Ayllukuna.
Ayllukunaqa unaylla rurakasha huk
pachapi taqkuna kusa shumaq
kawsananpaq, chaypiqa tukuynin
chaylla pachayqun, chaylla
qillayniyqun, chaylla rurakunayqun
ima kananpaq, chaynulla shumaqta
pachanchikwan, qaqanchikunawan,
quĉanchikunawan ima shumaq
tanapaq, chaymi shutichiranllapa “
shumaq Kawsay “. Chay ayllukunaqa
manami yataplachu taqllapa
wasinllapaqawakpi kaypi kaqmapis.
Chayraykumi ukninchikunata imallapiqa
qischasha, pachanchikunata
qaqanchikunata mana washashaqa,
manana aylluchu kanchik, chaypimi
aylluqa tukukan.
Unay ayllukuna.
Inkakunamanta ñawpaqtaqa
huk pachalapi taqkunata chaylla
yawarniyqunta kusala yatapla ayllunkunata tantakashata ima ayllu
shutichiranllapa, chaykunaqami shallqalapi chaynuqa kaq, chaynu hatun runa
niyan chaykunamaqa chay ayllunpi kaqkunalata warmikuqmapis, runakuqmapis,
manami chaylla yawarniyqunwanchu, ashwan chay ayllukunallamanta.
Chaynumi chay ayllukunaqa imatapis unaylla ruraqllapa, chaymi niqllapa “kanan
ñuqapaq allaqmanta kampaq“.
Kay llaqtanchikpiqa kanankamanmi chaynullaraq yanapanakunchik, imalataqa
makyanakunchik, shumaqta ayllunchikunawan tukuy ima chaypi kaqwan
shumaq kawsanchik.
Shallqakunapiqa taksha llaqtakuna ukuna kan.
Kay llaqtanchikpiqa kanankunaqa wasikunaqa yunkakunapi yupayna, chaytami
shutichiyanchikllapa taksha llaqta, chaypiqa huk ayllukaqlami tanchikllapa
chaynu kanman vilcabanakuna, diaskuna, purihumankunamapis, manami huk
ayllukunaqa kanchu, chaymi kusa shumaqta kawsanchikllapamapis.
Imataq derecho consuetudinaryuqa.
Manami imapipis rurawchu, ashwan tukuymi ruranchik unaymanta rurakuna
kashkatin, chaymi chaynuqa shutin.
Tukuy imami ñuqanchikpa ayllunchikqa
Tapukushun imanutaq derecho consuetudinaryuqa rurakan.
109
ana
aĉ
16
Y
Tamyapaq kamakanchik
Sakanchik tamyata qayamun

Ñuqanchikunaqa tukuy imawan shumaqta kawsanchikllapa, chaynu
sakanchikmapis ĉuqayninpi willamanchik may wara tamya shamunqa nir,
chaynulla ĉuqatin paramu ima shamun. Manami sakalachu tamyapaqqa
willamanchik, willamanchik tukuy ima, pishqu qarwakur, wartaqmapis kusata
qayĉakun tamya manaqa paramu shamunanpaq, chaynulla puktay yana yana
shamutin, kunya qayĉakutin, qupitii pacha liripi rikaritin, sankaru kapayqun rikaritin,
tuta kusa rakta qullar rikaritin, killa allilawman wiksuyatin, karqsh waqatin, yaku
kusata qayĉakutin, manaqa pusqukutin,warma kusata chushukutin, manaqa
pusqukutin, ima, chaymi ñuqanchik tamya shamunqana nir kusata kamakar
yaranchik, wasinchik waqtakunata kusa shumaq iĉkar allpanta itakur, sikyanta
kamakachir, qatankunata shumaqta pichar, uĉkunkunata kirpar ima; chaynulla
pachanchik tarpukunamatapis manyankunata kusa shumaqta kamakachinchik
chaynu kamakachisha tamyapa yakunqa manyanta rin mana rurintachu, chaynu
mannyanpi qirukuna kaqtapis shumaq shumaq chalyanchik ama qusha yakutaqa
arkananpaq.
Runa tamyapaq yaĉaq parlamanchik.

Runa yaĉachikuq wasinman rir apamun.
Tukuy siñakuna tamyapaq willamashanchikta riman.
Cuadernunchikpi willamashanchikta rurakunchik.
Animalkuna tamyapaq willamashanchikta chirusqanchik.
Taytaykita tamyapaq tapuy chaymanta

huknikikunawan parlayllapa.
110
Inkakunaqa tamyapaq kamakaq
Imanutaq tamyata yaraqllapa.

Inkakunaqa kusa shumaqta
tamyataqa yaraq, chaynumi
paykunaqa wasinta ruraq kusa hatun
rumikunawan chaymi tamya kusata
shamutinmapis manami rataqchu
wasinqa, chaynulla tarpukunan
pachapimaqa kusa shumaq hatun
sikyakunata rurashkaranllapa
chaytaqami shutichiq camellones,
chaynulla cochakunata ruraran ,
chayqami ishkay surku kaq, mana
chaypiqa ishkay waranmataqa
yakuqa taqchu, tarqa sarata
ismuchinman nir, chay camellones,
shutichiq chaykunaqami kusa allí hatun
rumiwan rurakaq chaymi mana imapis
kuyuchiqchu, chaynu kanankaman
rikanchik Cajamarcapimaqa inkakuna rurashantaqa.
Ima warapitaq tamya shamun.
Tamyaqa kay llaqtanchikpiqa shamun diciembre, enero, marzo, abril,
mayo killakunapi, chaynulla tukuy shallqakunapi shamun wakinpi ashla
ikita, wakinpi ashla ñawpaqta, wakinpi kusata shamun, wakinpi ashlalata
shamun, chay killakunapi mana shamutinqa kusatami llakinchik mana
mikunanchikuna winanqachu nir, chaynuqa tukun pachanchikunata,
mamapachata, manaqa quĉanchikunata piñachisha chaynuqa
tukun, mana piñachishaqa tamyitaqa kusa shumaqta shamukun killa
shamunanpi.
Chay tamyanchikqa ayka warakunapiqa yunkakaman rin, yunkaman
ĉarqa kusata qischakun chaypi taqkuna mana willayta yaĉatin, chaymi
yunkakunaqa mana ĉanantaqa munanchu.
Yaĉayaraykichu tamyanchikpis
kawsayniyqun nir, chaymi shamuyan
ñuqanchiktapis kawsachimaqninchik.
Taytayki, mamaykikunawan tamyapaq parlayllapa

chaymantaqa wasi yaĉakunaykipi uknikkunata willay.
111
Imataq siñakuna, ñannichimaqninchik ima
Tapukushun siñakunapaq
Siñalkunaqa mayta rinapaqpis
kaynu kan:
Warmi, sirnikal, gabilan,
ĉachikay ima, chaynu mayta
riyarmaqa manapis yarpuyarchu
nawpanchikpi ñuqanchikman
tikrakamusha huk sirnikal tayatinqa
munayashanchiktaqa tarinchik,
sikinta rikachimashaqa mana
yarpushanchiktaqa tarinchikchu,
chaynulla, tarishaq munayashayta
nir riyar ĉakinchik ĉachikatinqa
mana tarinchikchu, chayrayku
chaymanta tikrakamunchik,
chaynulla huk shipash shumaq
yarpuyniyqun nawpanchikpi rikaritinpis tarinchik yarpuyashanchiktaqa, chaymi
kusata yaĉanchik imanu ruranashanchikqa nir.
Animalkunapischu imallataqa willamanchik.
Animalkunapis willamanchik imallataqa, chaynu poakĉa shipunta aprikur riqta
tarishaqa kusatami mikunanchikqa puqunanpaq, chaynulla sara llulluta pallakur
kuĉuta tarishapis chaypis willamayanchik warmi warmanta aprikur tarpukusha nir,
chaynu raprakunamapis willamanchik unaqna nir, manaqa tutapayanna nir ima,
chaytaqa willamanchik chakwapa ĉakin, surrupa tawrin, alfalfilla ima.
Yunkapi shuypaqa siñalkunata runalla ruran, chaykunaqa imanu hatun llaqtapi
purinchik nir willamanchik, chaynulla karrupi puriqkunapaq ima, wasikunamapis
paralla, ruraw yupayniyqun ima, purinakunamapis shutiyqun.
Kay siñakunaqa shallqapiqa tukuy imapaq rikarimun,

purinapaq, tarpukunapaq, kuschakunapaq,
qillaynikunapaq, tamya shamunanpaq, warmakunapaq,
animalninchik achkayananpaq ima.
Yunkapi señalkunata riqsir cuadernuykipi ruray.
112
Pachanchikta riqsishun
Imataq pachaqa
Ñuqanchikpa yaĉayninchikpi Huk yaĉaypi
- Pachaqa ñuqanchikpaqqa - Pachataqa yuraq yunkakunaqa

mamanchik payraykumi huk planeta tukuy kawsaq tanan
kawsanchik, chaynulla mana nir shutichin.
ñuqanchiklapaqchu animalkunata - Pachaqa chiqayniyqun kaynu:
qirukunatapis kawsachin. Pachapa rurin, anan.
- Pachaqa kawsayniyqun chay - Chaymi paykunaqa pachaqa huk
makyanchik mikunankunata recurso ninllapa, chaymi kusata
ama nunqanchiktapis paykunaqa kawsanampaq kusata
qunqamanapaqchu. rurakuchin.
- Paynuqa mana imapis kanchu. - Pachapa rurimpiqa kan oro,
- Pachaqa tukuy mikuykunata plata, hierro, petroleokuna ima,
makyamanchik paytapis chaykunaraykumi kusata qischar
yanapashaqa. chaykunamatapis yuqshichinllapa
- Pachapiqa kusa achka yaku
kanmapis
Yaĉayaraykichu:
Pachaqa kawsayniqun nirqa,
chayraykun qishachimanchik,
alliyanapaqqa chay maylaw pachapi
manchakushanchiktaqa qaranchik
sakata manaqa murikunata willar,
willar.
Huknikikunawan tantanakur kay tapuyta rurayllapa.

Qampaqqa imataq pachaqa.
Imanutaq pachaykita washankiman.
113
Tananchikpi pachanchiktaqa qischakayanllapa, chayrayku mañana kusataqa
mikuykunamapis kusataqa puquyan.
Imaraykupitaq chaynuqa qischakayanqa

Imanutaq rurashun.
Ñawpaqtaqa Ñawpaqtaqa.
• Kay llaqtanchikpipischu
yakuqa tiqtiyayanqa. Imanutaq pachaqa kay Kaypiqami yakuqa
• Imataq tiqtichayanqa. tananchikpiqa: Kaypiqami chuyallaraq.
pachaqa shumaqraq
Chaymantaqa
• Imanu, imawan yaĉanchik
chayta rurashun (instrumentos).
• Parlashunllapa imanu maypi
tapukushunllapa nir. Kay tananchikpiqachu pacha-
• Tarishanchikta ĉusku qa qishaq kanqa: mana
kuchuyqunpi rurashunllapa.
Ikintaqa
• Rurashanchikta kusata
Imataq pachanchiktaq kusata
rikashun
qischayanqa: Karrukuna maki- Karrukuna ĉamur
• Tantala shumaqta parlashun
nakuna ĉamur imallataqa qututin imallataqa
tarishanchikpaq. qututin tiqtiyan
* manaqa uĉkukutin qischakan.
Tukukaypi *
• Parlayashanchikpaq shumaq
rurar rikachikushun.
Chaymantaqa.
Tapukunata rurashun. Tapukushunllapa yaĉaqkunata.
TAPUKUNA
APUYKUNA NISHANLLAPA
Tananchikpi pachaqachu qischakan.
Imakunataq pachanchikta qischan.
Imanutaq kanqa pachanchik
qischakatinqa.
Kay tapuykunata chaynuchush nir yaĉanapaqqa runa yaĉaqkunata

tapukushun, chaymantaqa sarata tarpushun shumaq pachapi, qischaw
pachapi.
114
Yakuta washanshun
Shutin: “Yakunchikqa manachu maydyaqa tukukayanqa”
Imapaqtaq yakuta washashun

Tukuy yaĉayanchikllapa kay llaqtanchikpiqa pukyumanta yakuqa shamun
nir, chay pukyukunaqami chakiyanna mana mayqanpis washatin,
chayrayku pukyupa manyanpi alisuta tarpushun ama yaku chakinanpaq.
Imanutaq rurashun.
Ñawpaqtaqa.
Taytanchikunawan willanakur.
Tukuy yaĉachikuqkunawan willanakur.
Imanu.
Warmakunawan.
Sikya yaĉakuna wasiman shamuqpa pukyunta riqsinchik.
Taksha alisukunata tantanchik.
Palanata apanchik.
Animalkunapa pishinta apanchik.
Alisuta pukyupi tarpunchik.
Yaĉachikuqkunapis rurakun tantanakur warmata rikaqnu.
Fututa tumanchik.
Imanutaq aswan allita

Allin rurakasha Mana allin rurakasha
rurachuwan
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA

Ps Inkawasi5

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Ps Inkawasi5

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

5 Shumaq kaway

Viceministro de Gestión Pedagógica

Viceministro de Gestión Institucional

Directora General de Educación Intercultural Bilingüe y Rural

Director de Educación Intercultural Bilingüe

LLamkana maytu: Shumaq kawsay 5 Pulla yachakushun

Asesoría técnica DIGEIBIR

Tiraje: XXXXXXXXX ejemplares

Impreso en: xxxxxxxxxxx

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: xxxxxxxxx

Impreso en el Perú / Printed in Perú

Nasquy yaĉakuq warmakuna.

Kay liyinaqa qampaq, yaĉakuna wasiykipi shumaq

Achka yaĉachikuqkuna qushikuqnu rurasha. Yaĉakur

Hukniykikunawan yanapanakur ruranaykipaq achka

Kay liyinaqa unay imanutaq kasha, imanutaq

Kay liyinawanqa pukllanki, takinki, yupakunki illwakunki

Rikarqami munanki yaĉakunaykipaq hukman nasquy

Imatataq yaĉakusha kani 18

SIKYANCHIKTA ñanNINCHIKTA KIĈANCHIK 19

Imatataq yaĉakusha kani 32

6. Quĉakuna mamayqun wawayqun 40

Imatataq yaĉakusha kani 46

7. Quĉakuna mamayqun wawayqun 48

Imatataq yaĉakusha kani 60

10. Sakawan pichakunchik 68

Imatataq yaĉakusha kani 74

11. Lanta rutuy 76

Imatataq yaĉakusha kani 88

Saranchikta tarpunchik 103

15. Mishki mikunanchik 104

16. Tamyapaq kamakanchik 110

Imatataq yaĉakusha kani 110

Maymantataq rihuqa kanqa ninkitaq.

Maykunapitaq rihuqa tarpukayanqa.

Imapaqtaq kusa allin kanqa rihu tarpuyqa.

Uyshawasimanta runakuna rihutaqa kusata washan amitunchikpa qaqllitan

Rihu tarpuyman ĉar yaĉaqkunata tapukushun

Kañaris, Inkawasi, salas llaqtanchikunapiqa

Maymantataq rihukunapa shutinqa

Maymantataq rihukunapa shutinqa

Ima mikuykunataq rurakan rihuwanqa parlakuy.

Tapukuy, rimachiy maykunapitaq kustaqa rihutaqa urqunllapa.

Paĉallapi ( Prenatal ) Taksha warma (Infancia)

Chayqami rurakashanmanta pacha, Kayqa qallarin paĉamanta

Hatun warma (Adolescencia)

Kaypimi warmakunaqa allipta ukmampaq

Yarpur rurashun winananchikta.

Imanutaq winananchik qallarin

Imanu kashanchikpaq rimashun, chullachashun,

Pirayku chaynu kashun Tananchikuna

• Taytanchiknu manaqa mamanchinu • Yaĉaqkunawan tantakashaqa

Yarpur ruray imaraykupitaq warmipi ñawpaqtaqa hatunyayqa

Tapukur shumaq qushata tantashun.

Pachanchik qishar ñuqanchiktapischu qishachimayashun

1. Kayta uknikikunawan rimachir shumaqta yarpuyllapa.

Kay rimashanchikunaqa qisachimanchik.

Quntaykuna (monöxido de carbono) Mercurio

Yawarninchik kallpananta arkan, Chukchukyachimanchik,

2. Qamqa imanutaq pachanchikta washankiman willakuy.

Rimachir yaĉashunllapa Oroyapi hatun yaqta Junín kusa qishaqqa tukuy

1. Qusu. mana rikayla kuritukuna rurinchikman

4. Tuberculosis. Kayqami ñatinchikpi aypamanchik