Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
MÓDULO 9
LA ORACIÓN COMPUESTA:
MODALIDADES DE SUBORDINADAS CIRCUNSTANCIALES
ESQUEMA DE CONTENIDOS
A) Contenidos:
1. Finales
2. Consecutivas
3. Causales
4. Concesivas
5. Comparativas
6. Temporales
7. Condicionales
1
Fundamentos de Latín (UNED) (2018-2019) Módulo 9
RESULTADOS DE APRENDIZAJE
2
Fundamentos de Latín (UNED) (2018-2019) Módulo 9
Conviene señalar que históricamente algunas de las conjunciones más frecuentes han
ido adquiriendo distintos valores circunstanciales para introducir varias modalidades
de subordinadas:
Quod, en su origen una forma del pronombre relativo, además de mantener su uso
como relativo (nom., voc. ac. singular neutro de qui, quae, quod) ha desarrollado
valores como conjunción completiva y como conjunción causal, habitualmente en
indicativo.
Dum puede ser una conjunción temporal (“mientas que”) o bien una conjunción
condicional (“con tal que”).
3
Fundamentos de Latín (UNED) (2018-2019) Módulo 9
1. ORACIONES FINALES
Ut (más subjuntivo)
Esse oportet, ut vivas, non vivere, ut edas (Cicerón, Her. 4,39), “Conviene que comas
para vivir, no que vivas para comer”.
Con ut ne:
id ut ne fiat, haec res sola est remedio (Terencio, Eun. 3,1,49), “para que no suceda,
solo hay este remedio”.
Ne (más subjuntivo)
Ne quis miretur qui sim, paucis eloquar (Plauto, Aul. 1), “Para que alguien no se
pregunte (=nadie se pregunte) sorprendido quién soy, diré unas pocas palabras.
Caesar, cum videret nullam iam esse civitatem quae bellum pararet quo sibi
resisteret (César, Gal. 8,24,1), “César, al ver que no había ya ningún pueblo que
preparara la guerra para hacerle frente”.
legatos mittunt subsidium rogatum, quo facilius hostium copias sustinere possint
(César, Gal. 7,5,2), “Envían legados a rogar ayuda para poder resistir más
fácilmente a las tropas de los enemigos”.
4
Fundamentos de Latín (UNED) (2018-2019) Módulo 9
2. ORACIONES CONSECUTIVAS
Ut (más subjuntivo)
mons altissimus impendebat ut perpauci prohibere possent (César Gal. 1,6,1), “Un
monte altísimo dominaba el camino, de tal manera que muy pocos podían impedir
el paso”.
nemo erat adeo tardus aut fugiens laboris quin statim castris exeundum atque
occurrendum putaret (César, Civ. 1,69,3), “nadie era tan remiso o reacio al
esfuerzo que no pensara en salir al instante del campamento y hacerles frente”.
3. ORACIONES CAUSALES
Quod
Habitualmente en indicativo:
Ipse cum equitatu antecedit ad Castra exploranda Cornelia, quod is locus peridoneus
castris habebatur (César, Civ. 2,24,2), “Él se adelanta con la caballería para
reconocer Castra Cornelia, puesto que ese lugar se consideraba muy adecuado para
un campamento”.
nemo enim umquam est oratorem, quod Latine loqueretur, admiratus (Cicerón,
De orat. 3,2), “Nadie, en efecto, ha admirado a un orador porque hablara
correctamente”.
Quia
5
Fundamentos de Latín (UNED) (2018-2019) Módulo 9
Pompeius, quia expedito itinere flumen ei transeundum non erat, magnis itineribus
ad Antonium contendit (César, Civ. 3,30,4), “Pompeyo, puesto que, una vez
despejado su itinerario, el río no había de ser atravesado por él (=no tenía que
atravesar el río), se dirigió hacia Antonio a marchas forzadas.”
Quoniam ad hunc locum perventum est, non alienum esse videtur de Galliae
Germaniaeque moribus … proponere (César, Gal. 6,11,1), “Puesto que se ha llegado
hasta este lugar, no parece fuera de lugar exponer sobre las costumbres de la Galia
y de la Germania”
graviter eos accusat quod … tam propinquis hostibus ab iis non sublevetur,
praesertim cum magna ex parte eorum precibus adductus bellum susceperit (César,
Gal. 1,16,6), “Con dureza les acusa de que… estando los enemigos tan próximos, no
es ayudado por ellos, sobre todo porque había emprendido la guerra en gran parte
inducido por sus ruegos”.
non eo haec dico, quin quae tu vis ego velim et faciam lubens (Plauto, Tri. 342), “y
no digo esto porque no quiera hacer lo que tú quieres y no vaya a hacerlo con
gusto”.
4. ORACIONES CONCESIVAS
6
Fundamentos de Latín (UNED) (2018-2019) Módulo 9
Caesar, etsi nondum eorum consilia cognoverat, tamen suspicabatur (César, Gal.
4,31,1), “César, a pesar de que todavía no había conocido sus planes, sin embargo
sospechaba”.
etiam si
gaudeo etiam si quid ab eo abstulisti (Cicerón, Verr. 2,4,37), “Me alegro, incluso si le
quitaste algo”.
te deiectum debeo intellegere, etiam si tactus non fueris (Cicerón, Caec. 37,6),
“Debo entender que tú has sido expulsado, aunque nadie te haya tocado”.
Nunc quamvis sint homines qui mortuum Cn. Carbonem oderint, tamen hi debent …
cogitare (Cicerón, Verr. 2,1,39), “Ahora, por más que haya personas que odiaran a
Gneo Carbón, ya muerto, deben, con todo, … pensar”.
Esta forma impersonal (licet, “puede”) se gramaticaliza como conjunción concesiva con
el verbo en subjuntivo, y habitualmente con tamen como correlativo en la principal:
quod factum licet nec opinantibus nostris esset gestum, tamen virtute freti …
represserunt (Bell. Hisp. 16,3,1), “Aunque este hecho se realizó sin que los nuestros
lo esperaran, sin embargo, confiados en su propio coraje … los rechazaron”.
Ut (más subjuntivo)
ut tibi concedam hoc indignum esse, tu mihi concedas… (Cicerón, Clu. 53, 146);
“Aunque te conceda que esto es deshonroso, tú me has de conceder…”.
7
Fundamentos de Latín (UNED) (2018-2019) Módulo 9
Socrates … cum facile posset educi e custodia, noluit … (Cicerón, Tusc. 1,71, 15),
“Sócrates … aunque podía evadirse fácilmente de la cárcel, no quiso…
5. ORACIONES COMPARATIVAS
quot homines tot sententiae (Terencio, Phor. 454), “Tantos hombres, tantas
opiniones”
Entre las conjunciones más habituales se encuentran ut, sicut, uelut, en correlación con
ita o sic, así como las formas fosilizadas -quemadmodum (<quem ad modum) y
quomodo (<quo modo), conservada esta última en las lenguas romances, ‘como’-,
habitualmente con el verbo en indicativo, y quamquam y quasi, que introducen
comparativas hipotéticas.
Ut
Cum esset Caesar in citeriore Gallia [in hibernis], ita uti supra demonstravimus
…(César, Gal. 2,1,1), “Estando César en la Galia citerior, tal como hemos mostrado
más arriba…”.
Sicut
quod fore sicut accidit videbat (César, Gal. 5,58,4), “lo cual veía que iba a suceder
como sucedió”.
8
Fundamentos de Latín (UNED) (2018-2019) Módulo 9
Velut
Quam saepe rerum naturae gratia quaedam iure debetur! velut accidit in hac re
(Cicerón, Her. 3,21,19), “¡Cuántas veces se debe dar las gracias a la naturaleza!
como sucede en esta ocasión”.
Quemadmodum
quemadmodum enim dixit rhetor Apollonius …(Cicerón, Inv. 1,109,29), “Pues como
dijo el rétor Apolonio…”
Quomodo
sic quomodo iurisconsultorum valent responsa, etiam si ratio non redditur (Séneca,
Ep. 94,27,4), “Del mismo modo que las respuestas de los juristas tienen valor,
incluso aunque no se aporten razones”.
Quasi
tamquam
Neque enim ita se gessit in his rebus tamquam rationem aliquando esset redditurus
(Cicerón, Verr. 2,4,49), “Y en efecto no se comportó en estas cuestiones como si
estuviera dispuesto a rendir cuentas algún día”.
6. ORACIONES TEMPORALES
Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Aedui (César, Gal.
6,12,1), “Cuando César llegó a la Galia, los eduos eran los cabecillas de una facción”.
9
Fundamentos de Latín (UNED) (2018-2019) Módulo 9
Cum con verbo en subjuntivo (el conocido como cum histórico), la oración tiene un
significado temporal-causal, que admite dos posibles construcciones:
Caesar … suis quoque rebus Germanos timere voluit, cum intellegerent et posse et
audere populi Romani exercitum Rhenum transire (César, Gal. 4,16,1), “César quiso
que los germanos temieran por sus cosas, al comprender que el ejército romano
podía y se atrevía a atravesar el Rin.”
Ut (más subjuntivo)
omnia homini, dum vivit, speranda sunt (Séneca, Ep. 70,6,6), “Todo le cabe esperar
al hombre, mientras vive”.
Quod ubi Caesar animadvertit, naves longas … paulum removeri … iussit (César, Gal.
4,25,1), “Cuando César advirtió esto, ordenó que las naves largas se apartaran un
poco…”.
Dum vivit, hominem noveris: ubi mortuost, quiescat (Plauto, Truc. 164), “Mientras
está vivo, conocerás al hombre; cuando está muerto, descanse en paz.”
10
Fundamentos de Latín (UNED) (2018-2019) Módulo 9
Caesar priusquam eodem est profectus, luna hora circiter sexta visa est (César, Bell.
Hisp. 27, 3,2), “Antes de que César llegara a ese mismo lugar, la luna apareció
alrededor de la sexta hora”.
Usque eo animadverti, iudices, eum iocari atque alias res agere ante quam
Chrysogonum nominavi (Cicerón, Rosc. 60,3), “Hasta ahí, jueces, he notado que él
bromeaba y se distraía con otras cosas, hasta que he mencionado a Crisógonoto”.
7. ORACIONES CONDICIONALES
La conjunción más frecuente es si, 'si'; además se utilizan otras como nisi, 'si no', ‘a no
ser que', dum, ‘con tal de que'.
Suele haber una concordancia de modos y tiempos entre la prótasis y la apódosis, con
muy diversas combinaciones. Entre las más frecuentes están las siguientes:
Ego valeo si vales, “Estoy bien si tú estás bien” (fórmula epistolar muy
frecuente)
Si quis haec dicit, errat, “Si alguien dice estas cosas, se equivoca”.
Si quis haec dixit, erravit, “Si alguien dijo estas cosas, se equivocó”.
Si quis haec dicat/dixerit, erret, “Si alguien dijera estas cosas (es decir, si
potencialmente las dijera), se equivocaría”.
Si quis haec diceret, erraret, “Si alguien dijera estas cosas (que en realidad no las
dice), se equivocaría”.
Si quis haec dixisset, erravisset, “Si alguien hubiera dicho estas cosas (que en
realidad no las dijo), se habría equivocado”.
11