(Quellen Und Studien Zur Geschichte Der Philosophie 5 - 6) Nikolaus Von Kues - Paul Wilpert (Ed.) - Werke-De Gruyter (1967,2011) PDF

N I K O L A U S VON KUES: W E R K E I
Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:48
QUELLEN UND S T U D I E N ZUR
GESCHICHTE DER PHILOSOPHIE
H E R A U S G E G E B E N VON
PAUL W I L P E R T
BAND V
1967
WALTER DE GRUYTER & CO. / BERLIN

VORMALS G. J. GÖSCHEN'SCHE V E R L A G S H A N D L U N G · J. GUTTENTAG, VERLAGS-
BUCHHANDLUNG · GEORG REIMER · KARL J. T R Ü B N E R · VEIT & COMP.

NIKOLAUS VON KUES
WERKE
(NEUAUSGABE DES STRASSBURGER DRUCKS VON 1488)
BAND I
PAUL W I L P E R T
1967

V O R M A L S G. J. G Ö S C H E N ' S C H E V E R L A G S H A N D L U N G · J. GUTTENTAG. VERLAGS-
B U C H H A N D L U N G · GEORG R E I M E R · K A R L J. T R Ü B N E R · VEIT it COMP.

Aichiv-Nr. 3496671
1967 by Walter de Gruyter & Co., vormals G. J. Göschen'sche Verlagshandlung — J. Guttencag, Verlagsbuchhandlung
Georg Reimer — Karl J. Trübner — Veit & Comp., Berlin 30
Printed in Germany
Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf
photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokophie, Xerokopie) zu vervielfältigen.
Satz und Druck: Walter de Gruyter & Co., Berlin 30

Vorwort des Herausgebers
Als Nikolaus von Kues im Jahre 1464 starb, waren noch keine
zehn Jahre seit dem epochemachenden ersten Bibeldruck Gutenbergs
vergangen. Dennoch stand der Buchdruck schon in seiner ersten
Blüte. Von Mainz ausgehend, verbreitete sich die neue Technik schnell
in alle Länder. Straßburg (seit 1458), Köln (seit 1465), Basel (seit
1468), Paris (seit 1470), Mailand (seit 1471) waren die bekanntesten
und bedeutendsten Orte damaliger Buchkunst. Aber auch kleinere
Orte wie Oppenheim und Schlettstadt verschafften sich Geltung.
Nikolaus selbst hatte die Bedeutung der neuen Kunst erfaßt1 und
sich um die Errichtung einer Druckerei in Italien bemüht. Die An-
regung wurde nach seinem Tode durch seinen Familiären Johannes
Andreas Bussi in Subiaco verwirklicht2.
Neben dem Buchdruck blieb jedoch noch lange Zeit die handschrift-
liche Überlieferung und das Kopieren von Büchern von Bedeutung.
Vor allem galt das für die Schriften der Autoren, die in den Anfängen
der Buchdruckkunst publizierten. Denn zunächst wurden die Werke
des klassischen Literaturkanons des Mittelalters gedruckt, allen voran
die Bibel, dann aber auch die Schriften der bedeutendsten Kirchen-
lehrer und Philosophen.
Nikolaus hat den Druck seiner Werke nicht erlebt. Er mußte sich
damit bescheiden, zu seinen Lebzeiten eine handschriftliche Sammlung
seiner Schriften und Predigten in Auftrag zu geben. Seine Ausgabe
letzter Hand, vom Autor selbst durchgesehen, korrigiert und autori-
1
Die Hospitalbibliothek in Kues enthält noch heute eine Inkunabel, die 1460 bei
Gutenberg in Mainz gedruckt wurde (Joannis Baldi de Janua Catholicon; s. /. Marx,
Verzeichnis der Handschriften-Sammlung des Hospitals zu Cues bei Bernkastei
a./Mosel, Trier 1905, S. 329). Daß Nikolaus mit dem späteren Kölner Drucker Jo-
hannes Guldenschaff bekannt wurde, wie Vansteenberghe, Le cardinal Nicolas de Cues,
Paris 1920 (Nachdruck Frankfurt 1963) S. 30 annimmt, muß bezweifelt werden.
Vansteenberghe hat aus einer Namensgleichheit des Magisters Johannes Gulden-
schaff, Dekans des Kollegiatstifts St. Stephan in Mainz von 1436—1449 (Joannis,
Scriptores Hist. Mogunt. III455 sqq.), den Nikolaus in der Apologie erwähnt
(Opera omnia II p. 25, 5), mit dem Kölner Drucker auf Personenidentität geschlossen.
Dies ist jedoch ausgeschlossen, weil der Mainzer Dekan bereits 1439 starb, während
die Wirksamkeit des Kölner Druckers 1465 beginnt.
2
Über J. A. Bussi s. P. Wilpert, Schriften des Nikolaus von Cues, Heft 12 (Vom
Nichtanderen) Hamburg 1952, S. ggff.

siert3, ermöglichte aber schon bald spätere Drucke, deren erster knapp
25 Jahre nach seinem Tode erschien. Abgesehen von einigen für die
moderne kritische Textgestaltung unwichtigen Textzeugen des 16.,
17. und sogar noch des 18. Jahrhunderts (eine handschriftliche Über-
lieferung der Concordantia catholica), dauerte die Periode der hand-
schriftlichen Überlieferung der Werke des Nikolaus gerade 50 Jahre.
Wie die Überlieferungsgeschichte zeigt, sind seine Schriften nicht
sonderlich weit verbreitet4. Das gilt vor allem für die Werke seiner
späten Arbeitszeit. Die Überlieferungsgeschichte bietet uns das er-
staunliche Bild einer immer geringer werdenden Verbreitung der
Schriften. Man kann sagen, je später das Werk entstand, desto spär-
licher sind seine Kopien. Ein Grund dafür, wenn auch nicht der
einzige, mag in der Tatsache liegen, daß Nikolaus weder eine eigene
Schule begründet noch große bedeutende Schüler gefunden hat. Die Ab-
schrift eines oder mehrerer seiner Werke entsprang immer einer persön-
lichen Begegnung des Kopisten oder des Auftraggebers einer Kopie
mit dem Autor oder dem Wunsch, sein Werk näher kennenzulernen.
Um so erstaunlicher ist die Tatsache, daß die Schriften des Nikolaus
schon relativ früh gedruckt wurden, im dritten Jahrzehnt der jungen
Buchdruckkunst. Die Erstausgabe seiner Werke erfolgte im Jahre 1488,
drei weitere folgten bis zum Jahre 1565.
Die frühen Drucke der Nikolaus-Schriften
Der Inkunabeldruck von 1488 ist die einzige Ausgabe des 15. Jahr-
hunderts6. Er erschien in Straßburg und wurde von Martin Flach
aus Küttolsheim gedruckt und verlegt. Man darf den bekannten
3
Diese Sammlung ist uns in den Prachtbänden codd. 218 u. 219 der Hospitalbibliothek
in Kues erhalten. Beschreibung bei /. Marx, Verzeichnis der Handschriften-Samm-
lung S. 212—217.
4
Vgl. P. Wilpert, Die handschriftliche Überlieferung des Schrifttums des Nikolaus
von Kues, in: Nicolö da Cusa Relazioni tenute al Convegno Interuniversitario di
Bressanone nel 1960. Facolta di Magistero dell'Universitä di Padova IV, Firenze
1962 S. i—15. Die Wirkungsgeschichte des Nikolaus im italienischen Raum unter-
sucht E. Garin, Cusano e i Platonici italiani del Quattrocento, ebenda S. 75—100.
5
Beschreibung bei L. Hain, Repertorium bibliographicum Vol. I 1826 p. 219 Nr. 5893.
Ferner bei A. Richter, Die neuesten Darstellungen der Philosophie des Nikolaus
von Cues, in: Zeitschrift für Pliilosophie und philosophische Forschung N. F. 78
(1881) S. 285f. Vgl. auch F. Gentili di Guiseppe, L'edizione princeps degli „Opuscula
varia theologica et mathematica" di Nicolo da Cusa, in: La Bibliofilia 32 (April—Mai
1930) S. 137—145.
VI

Drucker aus Straßburg nicht, wie früher häufig geschehen, mit seinem
Namensvetter Martin Flach aus Basel verwechseln, der ebenfalls
ein bedeutender Buchdrucker und Verleger des 15. Jahrhunderts war,
dessen Arbeiten aber fast zwei Jahrzehnte früher einsetzen. Unser
Straßburger Flach hatte dort den Buchdruck erlernt. Seit 1487
arbeitete er nachweislich selbständig, wie einige signierte Frühdrucke
beweisen. Demnach hat Flach bereits im zweiten Jahr seiner Selb-
ständigkeit die Nikolaus-Schriften verlegt. Ungefähr hundert Drucke
sind uns aus der Werkstatt Flachs bekannt. Er starb im Jahre 1500
am Ort seiner Wirksamkeit6.
Die Straßburger Ausgabe (in der Literatur häufig mit der Sigle a
bezeichnet) erschien ohne Orts- und Jahresangabe. Dennoch sind
beide Angaben heute nicht mehr umstritten und gelten als gesichert.
Die Inkunabel enthält in zwei Bänden fast das gesamte Werk des
Nikolaus. Beide Bände wurden meist von ihren Besitzern in einen
Band gebunden. Der erste Band, unpaginiert erschienen wie auch der
zweite, umfaßt 204, der andere 335 Seiten. Die Typen sind nach Art
der gotischen Schreibweise7. Die Ausgabe sucht, wie alle Frühdrucke,
das Bild einer Handschrift nachzuahmen. Der Text weist starke
Abbreviation auf. Die Initialen fehlen, weil sie üblicherweise in dieser
Zeit noch von Hand nachgemalt wurden. Die Seiten sind mit 45 Zeilen
eng bedruckt. Über die Auflagenhöhe ist nichts bekannt. Doch wird
man sie nicht zu hoch ansetzen dürfen. Drucke mit einer Auflagen-
hohe von 200 Exemplaren waren in damaliger Zeit schon Bestseller.
Dennoch ist eine Vielzahl von Exemplaren dieser Ausgabe erhalten
und bekannt, so daß man auf die Gewohnheit der älteren Cusanus-
literatur verzichten kann, die fleißig Exemplarbelege anführte.
Dem Straßburger Druck liegt die oben erwähnte Ausgabe letzter
Hand zugrunde. Beide Kodizes sind Pergamenthandschriften, in
Prachteinband gebunden. Sie entstanden Anfang der sechziger Jahre
unter Mitwirkung und Redaktion des Sekretärs des Kardinals, Peter
von Erkelenz. Da sie weder die Concordantia catholica noch die
lateinischen Predigt entwürfe enthalten, ist die Straßburger Ausgabe
eine Teilausgabe. Gegenüber der dritten Druckausgabe, dem Pariser
Druck von 1514, hat sie den Vorteil der größeren Texttreue.
Im Jahre 1502 erschien die zweite Ausgabe der Nikolaus-Werke
in Mailand. Sie wurde von Benedictus Dolcibelli auf dem markgräf-
6
Über M. Flach siehe E. Voullieme, Deutsche Drucker des 15. Jahrhunderts, Berlin
IQ22 2 , S. 157.
7
Vgl. die beiden Tafeln hinter S. 2 und 292.
VII

liehen Schloß Castrum Laurum (heute Corte Maggiore) gedruckt'

Herausgeber war Roland Pallavicini. Diese Ausgabe folgt dem Straß-
burger Druck, sieht man von einigen Änderungen in der Interpunktion
und Rechtschreibung ab. Sie hat in der Forschung und Literatur
nicht die Bedeutung der Straßburger Inkunabel, erst recht nicht die
der Pariser Ausgabe erreicht.
Die dritte und wirkungsgeschichtlich bedeutendste Ausgabe ist
die 1514 in Paris erschienene8. Herausgeber war Johannes Jacobus
Faber Stapulensis (Jean Jacques Lefevre), der kurz vor 1440 in Etaples
in der Normandie geboren wurde und 1537 in Paris starb9. Faber ist
sowohl durch seine Bibel- und Aristoteles-Kommentare als auch
durch seine Editorentätigkeit bekannt. Die Herausgabe der Werke
des Pseudo-Dionysius, des Raimundus Lullus, des Jan van Ruysbroek,
der Hildegard von Bingen zeigt seine Neigung zu mystischer Spekula-
tion. Seine Nikolaus-Ausgabe (Sigle p) ließ er in dem bekannten
Prelum Ascensianum, der Druckerei des Jodocus Badius Ascensius
(1462—1535) drucken10. Badius, ein berühmter Humanist wie Faber,
stammte aus Gent und hatte, bevor er 1503 eine eigene Druckerei
mit Verlag eröffnete, bei Jean Petit in Paris als wissenschaftlicher
Berater und Editor gearbeitet.
Faber sammelte, unterstützt von einigen „Mitarbeitern" und
Freunden, zu denen Beatus Rhenanus aus Schlettstadt, Michael
Hummelberg, Georg Reisch und Reuchlin, vor allem aber der Pole
Johannes Solidus aus Krakau und Petrus Meriel gehören, alle ihm
zugänglichen Nikolaus-Schriften. Gegenüber der Straßburger Ausgabe
konnte er einige Werke erstmalig in seine Ausgabe aufnehmen: die
Concordantia catholica und Auszüge aus den lateinischen Predigt-
entwürfen. Die in drei Bänden erschienene Ausgabe enthält im ersten
Band die philosophischen Schriften, im zweiten Band die theologischen
und mathematischen Werke sowie die zehn Bücher der Excitationes,
jene von Faber erstellte Auswahl aus den Predigten des Nikolaus,
8
Beschrieben von /. E. Erdmann, Grundriß der Geschichte der Philosophie Bd. I,
Berlin 1866 S. 458.
9
Zu Faber Stapulensis siehe /. Albertus Fdbricius, Bibliotheca Latina mediae et
infimae aetatis. Florenz 1858 (unveränderter Nachdruck Akad. Druck- und Verlags-
anstalt Graz 1962) Bd. II p. 544. Eine umfangreichere neuere Darstellung des Lebens
und Werkes des Faber Stapulensis bietet R. Weier, Der Einfluß des Nicolaus Cusanus
auf das Denken Martin Luthers, in: Mitteilungen und Forschungsbeiträge der
Cusanus-Gesellschaft (MFCG) Bd. 4 (Mainz 1964) S. 21411.
10
Über Badius s. Lexikon des gesamten Buchwesens, hrsg. von K. Löffler und /. Kirch-
ner Bd. i Leipzig 1935.
VIII

die er auf einer Romreise in der vatikanischen Bibliothek entdeckt

hatte. Sie sind erhalten in den heutigen Cod. Vat. lat. 1244 und 1245,
zwei illuminierten Prachthandschriften, die Nikolaus auf Drängen
seiner Freunde hatte anfertigen lassen. Der dritte Band schließlich
enthält die Concordantia catholica.
Faber Sfapulensis ist ein ,,moderner" Editor und seine Ausgabe
eine „intelligente" Edition, die nicht nur auf der Überlieferung der
Werke in den beiden Kueser Handschriften 218 und 219 beruht,
sondern auch weitere Textzeugen heranzieht. Bei der Texterstellung
erlaubt Faber sich bisweilen starke Eingriffe in den Text, der ihm
oft schwer verständlich scheint. Er glättet mit dem Sinn eines Hu-
manisten das Cusanische Latein, dem er damit zum Teil seine charak-
teristische Eigenart nimmt. Er konjizierte, emendierte, kürzte und
fügte Zusätze ein. Dabei hat er nicht immer die Grenze des Notwendi-
gen und Vertretbaren beachtet. Für einzelne Schriften und Teile der
Predigtsammlung ist p noch solange von Bedeutung, bis die Lücken
in der kritischen Ausgabe geschlossen sind11.
Der vierte und letzte Frühdruck der Nikolaus-Schriften erschien
1565 bei dem von Kaiser Karl V. geadelten Henricus Petri in Basel.
Er folgt im Text und Umfang der Pariser Ausgabe.
Mit dieser Neuedition des Straßburger Druckes wird eine historisch

interessante und wichtige Ausgabe zugänglich gemacht. Verlag und
Herausgeber entschlossen sich vor Jahren zu diesem Unternehmen aus
einem zweifachen Grunde. Sie wollten, solange noch die große kritische
Ausgabe der Opera omnia12 und die Edüio minor™, die zwar der
Editio maior vorauseilt, die bestehenden Lücken noch nicht zu
schließen vermögen, das Werk des Nikolaus möglichst vollständig
allen Interessierten zugänglich machen. Die Neuherausgabe eines
Altdruckes kann wesentlich schneller erstellt werden, da es der oft
11
Ein unveränderter photomechanischer Nachdruck der Pariser Ausgabe erschien 1962
im Minerva Verlag Frankfurt/M.
12
Nicolai de Cusa opera omnia iussu et auctoritate Academiae Litterarum Heidel-
bergensis ad codicum fidem edita, Lipsiae — Hamburg! in aedibus Felicis Meiner
i932ff.
13
Schriften des Nikolaus von Cues Im Auftrag der Heidelberger Akademie der Wissen-
schaften in deutscher Übersetzung hrsg. von Ernst Hoffmann f und Paul Wilpert,
Leipzig—Hamburg igsöff. Inzwischen sind 15 Hefte erschienen. Die Reihe bringt
ab Heft 14 auch den lateinischen Text.
IX

schwierigen Textgestaltung einer kritischen Ausgabe und der zeit-

raubenden Arbeit eines Quellenapparates nicht bedarf.
Das Fehlen der Concordantia catholica und der Excitationen
nahmen sie bewußt in Kauf um der größeren Texttreue willen. Für
die Concordantia catholica steht obendrein bereits die kritische Aus-
gabe zur Verfügung14. Das Fehlen der Predigten wird der nicht allzu
schmerzlich empfinden, der weiß, daß die Pariser Ausgabe nur Auszüge
bringt, wobei die einzelnen Predigten nicht chronologisch, sondern
nach thematischen Gesichtspunkten geordnet und damit für ein
kritisches Studium nur bedingt geeignet sind.
Zum anderen verfolgten Herausgeber und Verlag die Absicht, eine
für die Geschichte der cusanischen Wirksamkeit bedeutsame Edition
nach fast 500 Jahren wieder zugänglich zu machen. So mag diese
Neuedition als eine Art „Textzeuge" aufgenommen werden, der durch
seine Verbreitung mehr Bedeutung als die Handschriften gewonnen
hat. Sie steht gleichsam stellvertretend für die Handschriften Cod.
Cus. 218 und 219 als eine Lesart neben anderen Überlieferungs-
gruppen.
Für die Neuausgabe einer alten Druckausgabe bestehen grund-

sätzlich zwei Möglichkeiten: entweder unveränderter Nachdruck in
photomechanischem Verfahren oder transkribierter moderner Druck.
Aus verschiedenen Gründen wurde die zweite Möglichkeit gewählt.
Herausgeber und Verlag gingen bei ihren Überlegungen davon aus,
daß für einen Großteil der Leser das Studium einer Inkunabel mit
den teils starken und schwierigen Abbreviaturen, die in der Frühzeit
der Drucke denen der Handschriften gleichen, nicht ohne Schwierig-
keiten ist. Ein transkribierter Text in moderner Typengestaltung
ist lesbarer. Das Druckbild wirkt übersichtlicher, zumal sich die
Möglichkeit einer großzügigeren Raumeinteilung bietet. Schließlich
besteht die Möglichkeit, in Anmerkungen Erläuterungen und Hilfe
bei sinnentstellenden Druckfehlern zu geben, denen die alten Editoren
anscheinend in noch stärkerem Maße als ihre modernen Nachfahren
ausgeliefert waren.
14
Nicolai de Cusa De Concordantia catholica libri tres, Opera omnia Vol. XIV i—3
hrsg. G. Hallen, Leipzig—Hamburg 1939—1965. Buch i und 2 erschienen inzwischen
in 2. verbesserter Auflage.

Editionsprinzipien
Grundsätzlich gilt, daß sich der Neudruck streng an die Schreib-

weise des Straßburger Druckes hält. Der Neudruck erfolgt nach Art
eines urkundlichen Abdrucks. Deshalb werden keine Eingriffe in den
Text vorgenommen. Etwaige Veränderungen, die zum besseren Ver-
ständnis des Textes oder um seiner größeren Übersichtlichkeit willen
vorgenommen werden, sind durch Anmerkungen angezeigt. Nur offen-
sichtliche Druckfehler von a werden korrigiert. Die fehlerhafte Lesart
wird als Anmerkung mit abgedruckt. Dagegen werden alle Abbrevia-
turen einschließlich der der Buch- und Kapitelüberschriften, der
Incipits und Explicits aufgelöst. Die Transkription bedient sich dabei
der überwiegend gebrauchten Schreibweise der Silben und Wörter in a.
Von diesen Ausnahmen abgesehen bieten wir einen buchstaben-
getreuen Nachdruck. Die charakteristischen Druckbesonderheiten
werden beibehalten. So steht für modernes ae das in a stets gebrauchte
e, z. B. que statt heutigem quae. Gleichfalls steht für v ein u und
umgekehrt; am Satzanfang jedoch nur U wie in a, z. B. ciuile statt
civile; vt statt ut; Uirtus statt Virtus. Eigenarten wie conprehendere
oder unquam werden übernommen. Normalisiert werden nur ij zu ii,
z. B. iis statt ijs; sibiipsi statt sibijpsi. Alle Eigennamen bleiben
jeweils in der Form stehen, in der sie in a gedruckt wurden, auch
wenn sie von Stelle zu Stelle variieren, z. B. Pyctagoras, Pythagoras,
Pithagoras, pithagoras. Es ist anzumerken, daß die Schreibweise
einzelner Wörter in a nicht konsequent durchgeführt ist. Es läßt
sich häufig ein Wechsel in der Schreibgewohnheit feststellen, den die
Neuausgabe übernimmt.
Während wir in den Traktaten die Abschnitte von a beibehalten
haben, beginnen wir, anders als a, in den Dialogen und Trialogen
jedesmal, wenn ein Redner beginnt, mit neuem Absatz. Der Redende
wird wie in a angekündigt. Hinter seinem Namen steht ein Doppel-
punkt, der in a nicht steht. Der Text beginnt in derselben Zeile,
z. B. Orator: Pulcra sunt ista.
Durch ein | im Text des Neudrucks und durch Angabe auf dem
linken Rand einer jeden Seite wird die übliche pagina-Zählung der
Straßburger Ausgabe kenntlich gemacht (in Kursive). Um eine
Parallelbenutzung mit der kritischen Ausgabe der Opera omnia zu
ermöglichen bzw. Zitate nach der Heidelberger Ausgabe verifizieren
zu können, wird zudem die Paragraphierung der kritischen Ausgabe
— ebenfalls auf dem linken Rand — abgedruckt. Die Paragraphen
XI

der bisher noch nicht erschienenen Bände der kritischen Ausgabe

können, da sie bereits festgelegt sind, in der für die Heidelberger
Ausgabe gültigen Form vorabgedruckt werden. Der Beginn eines
neuen Paragraphen wird in der Druckzeile nicht mehr gesondert
markiert. Die in a wie in Handschriften überhaupt und in Früh-
drucken übliche willkürliche Trennung bei Zeilenfüllung wird nicht
übernommen. Die Trennung richtet sich nach den üblichen Trennungs-
prinzipien.
Die Interpunktion wird z. T. interpretierend gehandhabt. Und
zwar gilt ein Punkt mit nachfolgender Großschreibung in a als Satz-
endzeichen. Punkt mit nachfolgender Kleinschreibung in a wird als
Komma wiedergegeben. Semikolon, Ausrufungszeichen und Frage-
zeichen werden wie in a nicht verwendet. Die in a oft fehlenden Punkte
am Satzende bei nachfolgender Großschreibung werden ohne besondere
Kenntlichmachung ergänzt.
Bei den mathematischen Schriften und anderen Werken mit
mathematischen Beispielen werden die vor und hinter den Zahlen
stehenden Punkte als Kommata wiedergegeben. Es steht z. B. für
„quod sit triangulus .a. b. c. causatus" in a „quod sit triangulus, a, b, c,
causatus" in unserem Druck. Falls der letzte Punkt zugleich auch
Satzzeichenfunktion hat, erscheint er als Punkt, z. B. „vt angulus
.a.b.c." in a als „vt angulus ,a, b, c." Zitat- und Quellenangaben
bleiben wie in a ungekennzeichnet.
Der Neudruck übernimmt nur die in a enthaltenen Zeichnungen.
Er übernimmt also nicht die in p oder anderen Hss. darüber hinaus
befindlichen. Die Zeichnungen wurden neu klischiert, aber an gleicher
Stelle wie in a eingefügt. Veränderungen wurden nur insoweit vor-
genommen, als es notwendig war, Zahlen alter Schreibweise in die
heute üblichen arabischen Zahlzeichen zu übertragen.
Die Seitentitel sind der Übersicht wegen zur Hilfe des Lesers bei-
gegeben. Auf den linken Seiten mit gerader Seitenzahl steht in mo-
derner Schreibweise der Werktitel des auf dieser und der nächsten
Seite abgedruckten Werkes mit Angabe des Buches und der Kapitel,
z. B. De docta ignorantia I 2—4. Auf den rechten Seiten mit unge-
rader Seitenzahl wird der Band und die pagina der Straßburger Aus-
gabe vermerkt, um dem Leser einen Vergleich mit der Inkunabel bzw.
die Verifizierung von Textzitaten nach der Straßburger Ausgabe zu
erleichtern. Es steht z. B.: Ed. Argent. I 25—26.
Der Neudruck wird in zwei Bänden erscheinen, deren Seitenzählung
durchlaufend ist. Die Aufteilung der Bände entspricht um einer aus-
XII

gewogeneren Aufteilung willen nicht der Bandeinteilung in a. Die

Zäsur wurde so gesetzt, daß beide Bände ungefähr gleichen Umfang
haben.
Zum Schluß bleibt noch die Aufgabe, dem Verlag Walter de
Gruyter zu danken, der dieses Werk ermöglicht und die Schwierig-
keiten der Drucklegung mit großem Verständnis getragen hat.
Der Herausgeber
XIII

Inhalt
Vorwort des Herausgebers V
Prooemium (zum ersten Band des Straßburger Drucks) . . . . i
De docta ignorantia 2
Apologia doctae ignorantiae IOL
De coniecturis 120
De filiatione dei 188
De genesi 200
Idiota de sapientia 216
Idiota de mente 234
Idiota de staticis experimentis 277
Prooemium (zum zweiten Band des Straßburger Drucks) . . . . 291
De visione dei 292
De pace fidei 338

p. 2 Prohemium
In hoc volumine continentur certi tractatus et libri altissime
contemplationis et doctrine: a preclare memorie prestantissimo doc-
tissimoque viro Nicolao de Cusa Sacrosancte Romane ecclesie tituli
sancti Petri ad vincula presbytero Cardinal!: inter alios plures editi,
de cuius quidem viri summis laudibus et virtute, sicut Uenerandus
quondam lohannes andreas episcopus Aleriensis, apostolice bibliothece
secretarius homo eloquentissimus ac doctus: illius familiaritate et
commercio aliquando vsus in quodam loco testatur, quisquis velit
scribere facillime quod laudet obuium promptumque inueniet, vbi
tamen desinat aut cui quid preferat: de summis eius mentis vel or-
namentis nunquam si sapiat poterit exacte iudicare. Fuit enim vt
ille refert tanta bonitate dum viueret: vt vir eo melior nunquam sit
natus, vitiorum omnium hostis acerrimus atque publicus inimicus,
fastus et ambitionis totus aduersarius, integritate animi immutabilis,
honestorum laborum indecliui etiam senectute patientissimus, bene-
faciendi et gratificandi gratieque referende promptitudine admirabilis
vt natus omnibus maxime: sibiipsi minime videretur. Sane tanta
doctrinarum omnium vbertate fuit: vt quicquid ex tempore dicendum
incidisset: tali id semper ille copia dissereret: vt ei solum facultati
censeretur studuisse, vir ipse supra opinionem eloquens et latinus,
historias omnis non priscas modo sed medie tempestatis: turn veteres:
turn recentiores memoria retinebat. In disciplinis mathematicis suo
tempore doctior eo fuit nemo. lus ciuile et pontificium recte pureque
didicerat, et vt immortali atque eterna memoria erat: tanquam tune
primum ex illorum studiorum officina prodiisset, memoriter sanc-
tiones et patrum decreta omnia: et doctorum insuper sententias
recitabat. Philosophie aristotelice acerrimus disputator fuit. Theologie
vero Christiane summus interpres et magister: et celestis archani
antistes sapientissimus. Huius aut em celeberrimi viri plurima extant
summi ingenii sui opera: quorum aliqua in hoc volumen aggregata hie
per ordinem suis titulis designantur.
De docta ignorantia libri tres
Apologia docte ignorantie
De coniecturis libri duo
De filiatione dei
Dyalogus de Genesi
Ydiote libri quatuor |
l Nikolaus von Kues i l
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

De docta ignorantia Ι ι—ζ
De Docta Ignorantia
Deo amabili Reuerendissimo patri domino luliano sancte apostolice
sedis dignissimo Cardinal! preceptori suo metuendo.
Admirabitur et recte maximum tuum et iam probatissimum inge-
nium quid sibi hoc velit. Quod dum meas barbaras ineptias incautius
pandere attempto, te arbitrum eligo, quasi tibi pro tuo Cardinalatus
officio apud apostolicam sedem in publicis maximis negociis occupa-
tissimo aliquid ocii supersit, et post omnium latinorum scriptorum
qui hactenus claruerunt supremam notitiam, et nunc grecorum etiam
ad meum istum fortassis ineptissimum conceptum tituli nouitate
trahi possis, qui tibi qualis ingenio sim iam dudum notissimus existo.
Sed hec admiratio non quod prius incognitum hie insertum putes, sed
pocius qua audacia ad de docta ignorantia tractandum ductus sim,
animum tuum sciendi perauidum spero visendum alliciet. Ferunt
enim naturales appetitum quandam tristem sensationem in stomachi
orifitio anteire, vt sic natura que seipsam sapientiam conseruare niti-
tur stimulata reficiatur. Ita recte puto admirari: propter quod philo-
sophari sciendi desiderium preuenire: vt intellectus cuius intelligere
est esse studio veritatis perficiatur, rara quidem etsi monstra sint nos
monere solent. Quamobrem preceptorum vnice pro tua humanitate
aliquid digni hie latitare existimes: et ex germano in rebus diuinis
talem qualem ratiocinandi modum suscipe, quern mihi labor ingens
admodum gratissimum fecit.
Capitulum I1
Quomodo scire est ignorare
Diuino munere omnibus in rebus naturale quoddam desiderium
inesse conspicimus vt sint meliori quidem modo quo hoc cuiusque
nature patitur conditio, atque ad hunc finem operari instrumentaque
habere oportuna, quibus indicium conatum est conueniens proposito
cognoscendi ne sit frustra appetitus et in amato pondere proprie nature
quietem attingere possit. Quod si fortassis secus contingat hoc ex
accident! venire necesse est, vt dum infirmitas gustum aut opinio
rationem seducit. Quamobrem sanum liberum intellectum verum quod
insatiabiliter indito discursu cuncta perlustrando attingere cupit:
apprehensum amoroso amplexu cognoscere dicimus non dubitantes
verissimum illud esse cui omnis sana mens nequit dissentire. Omnes
autem inuestigantes in comparatione presuppositi certi propor-
1
Capitulum primum
Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

»tolurr frdia
rabiforcrnaKffudmamniumctum probanfTW
/^*fmi!n tngcntom qodftbt boc vdw. fX oum mcje bj:·/
^wrae mcpnaeincaunue pandcrc affempro.rc jrtHrs,
rti6o.qu Hftt«ip»fu0 Cadmataraeoffwoap apo
"ftdiC3fn fcdcm BI pebtwe maoimte ncgoctje occwpj»
nflimo alj^docij fuperfir.er port ommu m ί 'nnom^ (en
er nimcgrccoiumctum admcumirtumfarjiiteincp//
rlimum conccpnim rutiti nooif ate trobi poflie. qui nn
i>edum nonmmue eofto.93cd bet adimranono qtf
p:iU8tncc^Mmmbtctnfcrroffipufce.fedpociu8quaaudaaa3d^crK>CT3] no
ramuracrandiwioucruerim.animammumf cmiipirauulumfpcrovifcnd
oiiacr.fmirtf cmm nanirake ajperaum quandammftonfinfanonminfto»
macbtoflfew anrrirc. vr fie narura quc fapfant fiiptawm confcruarc nirimr fti»
mutirarcftaaiur>3ra recitpuro admiran;piopraquod pbilofopbari factidi
jwfidirmm p«3imtrt;ttifttcUccni8ariU8 intd crccfteflcftudio vcnrane per
fioi tur.rara quidcm ctft monftra finr noe moncrc roknf.QuamooM·? p:«rpro
rum vniccpzo ruabumani fcahqiJidotgntbiclaritarcailhmcacr cc gcmu»
no tnrcbue ^mmeralnnqualmiranodnatidirnodurafapc,qu«nmib» Uboi
w&ne admodum gnmffimomfcctr.
Capifotum gtynum
3&KffiE
Ir nfpiamuerrfwtmc onqutdm modo quo boccuiiif«|t nature pan*
^ fnjrcondirio.atâdbuiK(wemup^jninim)incntaq!tbabcreopouwf
fuu}uibu0 iudiaomconammdt corMKiucnep:opofitocDt{nofcaidin«fitrru»
ftra a jpcrime crmamato pondcrr p:op:»cnanirc qmctrm amiisc«poflif. jCXfi
(him aur oput ίο rarionnn faJuctt. Quamob:em (anum Idxnim intdiocmm vc*
ramquodinfanabtltraindiroDifcurfucuncfapcrtuftrandrtafTinocrccupinapi
put»cnfum atncnofo ampicni cognofccrtwamuemon wibirantce Tcnmmuin
UiuddTcau uitime Una mcne «cquir MifcnttrbOmnce autcj mudhpruce in
cx>mparanoncp:du|pofmf0Tip:opomonabttifcrincmumiudtcanf.compii//
quirunnirp:opinquap:opo:nonalt rrdoctionc p:dafl?ofifopo(rtnt companif
n faokdt 3ip:dxnftoni8 ludtaum t»um matne mcdije upue babanue oiffKul
MertUbo:cro:uunvribccuimjfbcmatiaenofafunf.vbtad piinu ηοηίΓρα
p:mcipia p:to:re p:opofwutKe fadiut» rtducuwor ct pofhrno:te qm non mfi β
car abfqj numcro mceuigi ?Kq4uc,*Humcnw ergo omma pwpoawwbiiw tad«

' ' ti^ >^*
Ed. Argent. I p. 3

Ed. Argent. I pp. 3—4
tionabiliter incertum iudicant, comparatiua igitur est omnis inquisitio

medio proportionis vtens: vt dum hec que inquiruntur propinqua
proportional! reductione presupposito possint comparari facile est
apprehensionis indicium dum multis mediis opus habemus diffi-
cultas et labor exoritur, vti hec in mathematicis nota sunt, vbi ad
prima notissima principia priores propositiones facilius reducuntur
3 et posteriores quoniam non nisi per medium priorum difficilius. Omnis
igitur inquisitio in comparatiua proportione facili vel deficili existit,
propter quod infinitum vt infinitum cum omnem proportionem aufu-
giat ignotum est. Proportio vero cum conuenientiam in aliquo vno
simul et alteritatem dicat absque numero intelligi nequit. Numerus
ρ. 4 ergo omnia proportionabilia inclu|dit. Non est igitur numerus in
quantitate tantum qui proportionem efficit: sed in omnibus que
quouismodo substantialiter aut accidental!ter conuenire possunt ac
differre. Hinc forte omnia pyctagoras per numerorum vim constitui et
4 intelligi iudicabat. Precisio vero combinationum in rebus corporalibus,
ac adaptatio congrua noti ad ignotum humanam rationem supergre-
ditur: adeo vt socrati visum sit se nihil scire nisi quod ignoraret.
Sapientissimo salomone asserente cunctas res difficiles et sermone
inexplicabiles. Et alius quidam diuini spiritus ait vir absconditam
esse sapientiam: et locum intelligentie ab oculis omnium viuentium.
Si igitur hoc ita est vt etiam profundissimus aristoteles in prima
philosophia affirmat in natura manifestissimis talem nobis difficul-
tatem accidere vt nocticoraci solem videre attemptanti, profecto cum
appetitus in nobis frustra non sit desideramus scire nos ignorare.
Hoc si ad plenum assequi poterimus doctam ignorantiam assequemur.
Nihil enim homini etiam studiosissimo in doctrina perfectius adueniet
quam in ipsa ignorantia que sibi propria est doctissimus reperiri, et
tanto quis doctior erit: quanto se schient magis ignorantem. In quem
f inem de ipsa docta ignorantia pauca quedam scribendi labores assumpsi.
5 Capitulum II
Elucidatio preambularis subsequentium
Tractaturus de maxima ignorantie doctrina ipsius maximitatis na-
turam aggredi necesse habeo. Maximum autem hoc dico quo nihil
maius esse potest, abundantia vero vni conuenit, coincidit itaque
maximitati vnitas que est et entitas, quod si ipsa talis vnitas ab omni
respectu et contractione vniuersaliter est absoluta: nihil sibi opponi
manifestum est cum sit maximitas absoluta. Maximum itaque abso-

De docta ignorantia I 2—4
lutum vnum est quod est omnia, in quo omnia quia maximum, et
quoniam nihil sibi opponitur secum simul coincidit minimum: quare
et in omnibus, et quia absolut um: tunc est actu omne possibile esse:
nihil a rebus contrahens a quo omnia. Hoc maximum quod et deus
omnium nationum fide indubie creditur primo libello supra humanam
rationem incomprehensibiliter inquirere: eo duce qui solus lucem in-
6 habitat inaccessibilem laborabo. Secundo loco sicut absoluta maximitas
est entitas absoluta per quam omnia id sunt quod sunt, ita et vniuer-
salis vnitas essendi ab ilia que maximum dicitur ab absoluto, et hinc
contracte existens vti vniuersum: cuius quidem vnitas in pluralitate
contracta est: sine qua esse nequit quod quidem maximum etsi in
sua vniuersali vnitate omnia complectatur: vt omnia que sunt ab abso-
luto sint in eo: et ipsum in omnibus: non habet tarnen extra pluralita-
tem in qua est subsistentia cum sine contractione a qua absolui nequit
non existat. De hoc maximo vniuerso scilicet in secundo libello pauca
7 quedam adiiciam. Tercio loco maximum tercie considerationis subse-
quenter manifestabitur. Nam cum vniuersum non habeat nisi con-
tracte subsistentiam in pluralitate in ipsis pluribus inquiremus vnum
maximum in quo vniuersum maxime et perfectissime subsistit actu
vt in fine, et quoniam tale cum absoluto quod est terminus vniuersalis
vnitur, quia finis perfectissimus supra omnem capacitatem nostram:
de illo maximo quod simul est contractum et absolutum: quod iesum
semper benedictum nominamus, nonnulla prout et ipse iesus inspira-
8 uerit subiiciam, oportet autem attingere sensum volentem potius
supra verborum vim intellectum efferre quam proprietatibus vo-
p-5 cabulorum insistere: que tantis | intellectualibus1 mysteriis proprie
adoptari non possunt exemplaribus etiam manuductionibus ne-
cesse est transcendenter vti linquendo sensibilia vt ad intellectuali-
tatem simplicem expedite lector ascendat ad quam viam querendam
studui communibus ingeniis quanto clarius potui aperire: omnem
stili scabrositatem euitando: radicem docte ignorantie etiam in-
apprehensibili veritatis precisione statim manifestans.
9 Capitulum III
Quod precisa veritas sit incomprehensibilis
Quoniam ex se manifestum est infiniti ad finitum proportionem
non esse. Est et ex hoc clarissimum quodvbi est reperire excedens et
excessum non deueniri ad maximum simpliciter: cum excedentia et
1
intellecrualibus

excessa finita sint, maximum vero tale necessario est infinitum, dato
igitur quocunque quod non sit ipsum maximum simpliciter dabile
maius est manifestum est. Et quoniam equalitatem reperimus gradua-
lem vt vnum equalius vni sit quam alteri secundum conuenientiam1
et differentiam genericam: specificam: localem: influentialem: et
temporalem cum similibus, patet non posse aut duo vel plura adeo
similia et equalia reperiri, quin adhuc in infinitum similiora esse
possint. Hinc mensura et mensuratum quantuncunque equalia semper
10 differentia remanebunt. Non potest igitur finitus intellectus rerum
veritatem per similitudinem precise intelligere, veritas enim non est
nee plus nee minus in quodam indiuisibili consistens: quam omne non
ipsum verum existens precise mensurare non potest, sicut nee cir-
culum cuius esse in quodam indiuisibili consistit non circulus. In-
tellectus igitur qui non est veritas nunquam veritatem adeo precise
comprehendit quin per infinitum precisius comprehend! possit: ha-
bens se ad veritatem sicut poligonia ad circulum que quanto inscripta
plurium angulorum fuerit tanto similior circulo, nunquam tamen
efficitur equalis etiamsi angulos vsque in infinitum multiplicauerit
nisi in idemptitatem cum circulo se resoluat. Patet igitur de vero nos
non aliud scire quam quod ipsum precise vti est scimus incomprehen-
sibile veritate se habente vt absolutissima necessitate: que nee plus
aut minus esse potest quam est: et nostro intellectu vt possibilitate.
Quidditas ergo rerum que est entium veritas in sua puritate inattingi-
bilis est, et per omnes philosophos inuestigata: sed per neminem vti
est reperta, et quanto in hac ignorantia profundius docti fuerimus:
tanto magis ipsam accedimus veritatem.
11 Capitulum IV2
Maximum absolutum incomprehensibiliter intelligitur cum quo
minimum coincidit
Maximum quo maius esse nequit simpliciter et absolute cum maius
sit quam comprehend! per nos possit, quia est veritas infinita non aliter
quam incomprehensibiliter attingimus, nam cum non sit de natura eo-
rum que excedens admittunt et excessum super omne id est quod per
nos concipi potest, omnia enim quecunque sensu ratione aut intellectu
apprehenduntur intra se et ad inuicem tauter differunt quod nulla est
equalitas precisa inter ilia. Excedit igitur maxima equalitas que a
nullo est alia aut diuersa omnem intellectum: quare maximum ab-
solute cum sit omne id quod esse potest est penitus in actu, et sicut
1 2
couenientiam Capitulum IIII

non potest maius esse eadem ratione nee minus: cum sit omne id
ρ. 6 quod esse potest. Minimum au|tern est quo minus esse non potest.
Et quoniam maximum est huiusmodi: manif estum est minimum maximo
coincidere. Et hoc tibi clarius fit: si ad quantitatem maximum et
minimum contrahis. Maxima enim quantitas est maxime magna,
minima quantitas est maxime parua. Absolue igitur a quantitate
maximum et minimum: subtrahendo intellectualiter magnum et
paruum: et clare conspicis maximum et minimum coincidere. Ita
enim maximum est superlatiuus sicut minimum superlatiuus, igitur
absoluta non est magis maxima quam minima, quoniam in ipsa mi-
12 nimum est maximum coincidenter. Oppositiones1 igitur his tantum ex-
cedens admittunt et excessum: et his differenter conueniunt. Maximo
absoluto nequaquam: quoniam supra omnem oppositionem est. Quia
igitur maximum absolute est omnia absolute actu que esse possunt: ta-
liter absque quacunque oppositione: vt in maximo minimum coincidat:
tune super omnem affirmationem est pariter et negationem, et omne id
quod concipitur esse non magis est quam non est. Et omne id quod
concipitur non esse: non magis non est quam est, sed ita est hoc quod
est omnia, et ita omnia quod est nullum, et ita maxime hoc quod est
minime ipsum. Non est enim aliud dicere: Deus qui est ipsa maximitas
absoluta2 est lux, quam ita: Deus est maxime lux quod est minime lux.
Aliter enim non esset maximitas absoluta omnia possibilia actu si
non foret infinita et terminus omnium: et per nullum omnium termina-
bilis: prout postea in sequentibus ipsius dei pietate explanabimus.
Hoc autem omnem nostrum intellectum transcendit: qui nequit con-
tradictoria in suo principio combinare via rationis, quoniam per ea
que nobis ab ipsa natura manifesta fiunt ambulamus, que longe ab hac
infinita virtute cadens ipsa contradictoria per infinitum distantia:
connectere simul nequit. Supra omnem igitur rationis discursum in-
comprehensibiliter absolutam maximitatem videmus infinitam esse:
cui nihil opponitur: cum qua minimum coincidit. Maximum autem
et minimum vt in hoc libello sumuntur: transcendentes absolute
significationis termini existunt: vt supra omnem contractionem ad
quantitatem molis aut virtutis in sua simplicitate absoluta omnia
complectantur.
13 Capitulum V3
Maximum est vnum
Ex his clarissime constat, maximum absolute incomprehensibiliter
1 2 3
Oppositioens abfoluta Capitulum quintum

intelligibile pariter et innominabiliter nominabile esse, vti de hoc

manifestiorem doctrinam inferius pandemus. Nihil est nominabile
quo non possit maius aut minus dari: cum nomina his attributa sint
rationis motu que quadam proportione excedens admittunt aut ex-
cessum. Et quoniam omnia sunt eo meliori modo quo esse possunt: tune
sine numero pluralitas1 entium esse nequit. Sublato enim numero cessant
rerum discretio, ordo, proportio, armonia, atque ipsa entium pluralitas.
Quod si numerus ipse esset infinitus: quoniam tune maximus actu
cum quo coincideret minimum: pariter cessarent omnia premissa. In
idem enim redit numerum infinitum esse: et minime esse. Si igitur
ascendendo in numeris deuenitur actu ad maximum: quoniam finitus
est numerus non deuenitur tarnen ad maximum quo maior esse non
p. 7 possit, quoniam hie foret infinitus, qua|re manifestum ascensum nu-
meri esse finitum actu et ilium in potentia fore ad alium etsi in des-
censu pariter se numerus haberet: vt dato quocunque paruo numero
actu quod tune per subtractionem semper dabilis esset minor, sic
in ascensu per additionem maior, adhuc idem quoniam nulla rerum
discretio foret neque ordo: neque pluralitas: neque excedens et ex-
cessum in numeris reperiretur, immo non esset numerus. Quapropter
necessarium est in numero ad minimum deueniri quo minus esse
nequit: vti est vnitas. Et quoniam vnitati minus esse nequit erit
vnitas minimum simpliciter quod cum maximo coincidit per statim
14 ostensa. Non potest autem vnitas numerus esse: quoniam numerus
excedens admittens nequaquam simpliciter minimum nee maximum
esse potest, sed est principium omnis numeri quia minimum est finis
omnis numeri quia maximum. Est igitur vnitas absoluta cui nihil
opponitur ipsa absoluta maximitas que est deus benedictus. Hec
vnitas cum maxima sit non est multiplicabilis: quoniam est omne id
quod esse potest. Non potest igitur ipsa numerus fieri. Uide per nu-
merum ad hoc nos deductos vt intelligamus innominabili deo vnitatem
absolutam propius conuenire: quodque deus ita est vnus vt sit actu
omne id quod possibile est esse, quapropter non recipit ipsa vnitas
magis nee minus, nee est multiplicabilis, deitas itaque est vnitas in-
finita, qui ergo dixit audi israel: deus tuus vnus est: et vnus est ma-
gister et pater noster in celis nihil verius dicere potuit, qui diceret
plures deos esse hie nee deum nee quicquam omnium vniuersi esse
falsissime affirmaret vti in sequentibus ostendetur. Nam vti numerus
qui ens rationis est fabricatum per nostram comparatiuam discretio-
nem presupponit necessario vnitatem pro tali numeri principle vt sine
1
pluratitas

eo impossibile sit numerum esse, ita rerum pluralitates ab hac infinita

vnitate descendentes ad ipsam se habent vt sine ipsa esse nequeant,
quomodo enim essent sine esse: vnitas absoluta est entitas vt posterius
videbimus.
15 Capitulum VI
Maximum est absoluta necessitas
Ostensum est in precedentibus omnia preter vnum maximum
simpliciter1 eius respectu finita et terminata esse, finitum vero et
terminatum habet a quo incipit et ad quod terminatur, et quia non
potest did quod illud sit maius dato finito et finitum: ita semper in
infinitum progrediendo, quoniam in excedentibus et excessis progressio
in infinitum actu fieri non potest, alias maximum esset de natura
finitorum, igitur necessario est maximum actu omnium finitorum
principium et finis, preterea nihil esse posset si maximum simpliciter
non esset, nam cum omne non maximum sit finitum est et principiatum,
erit autem necessarium quod ab alio: alioquin si a seipso fuisset
quando non fuisset, nee in principiis et causis est vt ex regula patet
possibile ire in infinitum. Erit igitur maximum simpliciter sine quo
16 nihil esse potest. Preterea contrahamus maximum ad esse et dicamus
maximo esse nihil opponitur, quare nee esse nee minime esse, quo-
modo igitur intelligi potest maximum non esse posse, cum minime
esse sit maxime esse. Neque quicquam intelligi potest esse sine esse.
Absolutum autem esse non potest esse aliud quam maximum absolute.
Nihil igitur potest intelligi esse sine maximo, preterea veritas maxima
est maximum absolute, maxime igitur verum est ipsum maximum
ρ. 8 simplici|ter esse vel non esse, vel esse et non esse, vel nee esse nee non
esse, et plura nee dici nee cogitari possunt, qualecunque horum dixeris
maxime verum: habeo propositum, nam habeo veritatem maximam
17 que est maximum simpliciter. Unde et si per premissa manifestum
sit quod hoc nomen esse aut aliud quodcunque nomen non sit pre-
cisum nomen maximi quod est supra omne nomen: tarnen esse maxime
et innominabiliter per nomen maximum super omne esse nominabile
sibi conuenire necesse est. Talibus quidem et infinitis consimilibus
rationibus ex superioribus docta ignorantia apertissime videt maximum
simpliciter necessario esse: ita quod sit absoluta necessitas, est autem
ostensum non posse nisi vnum esse maximum simpliciter, quare
vnum esse maximum est verissimum.
1
simpliciciter

18 C a p i t u l u m VII
De trina et vna eternitate
Nulla vnquam natio fuit que deum non coleret: et quern maximum
absolute non crederet. Reperimus Minar1, in libris antiquitatum anno-
tasse: sissennios vnitatem maximo adorasse. Pyctagoras autem vir suo
euo autoritate irrefragabili clarissimus: vnitatem illam trinam astrue-
bat. Huius veritatem inuestigantes altius ingenium eleuantes: dicamus
iuxta premissa. Id quod omnem alteritatem precedit: eternum esse
nemo dubitat. Alteritas namque idem est quod mutabilitas, sed omne
quod mutabilitatem naturaliter precedit immutabile est: quare eter-
num. Alteritas vero constat ex vno et altero, quare alteritas sicut
numerus posterior est vnitate. Unitas ergo natura prior est alteritate,
19 et quoniam earn naturaliter precedit est vnitas eterna. Amplius omnis
inequalitas est ex equali et excedente. Inequalitas ergo posterior natura
est equalitate, quod per resolutionem firmissime probari potest. Omnis
enim inequalitas in equalitatem resoluitur, nam equale inter maius et
minus est. Si igitur demas quod maius est equale erit, si vero minus
fuerit: deme a reliquo quod maius est et equale fiet. Et hoc etiam facere
poteris: quousque ad simplicia demendo veneris. Patet itaque quod
omnis inequalitas demendo ad equalitatem redigitur, equalitas ergo
naturaliter precedit inequalitatem, sed inequalitas et alteritas simul
sunt natura. Ubi enim inequalitas: ibidem necessario alteritas: et
econuerso. Inter duo namque ad minus erit alteritas. Ilia vero ad vnum
illorum duplicitatem facient: quare erit inequalitas. Alteritas ergo et
inequalitas simul erunt natura: presertim cum binarius sit prima
alteritas et prima inequalitas, sed probatum est equalitatem precedere
natura inequalitatem: quare et alteritatem, equalitas ergo eterna.
20 Amplius si due fuerint cause quarum vna prior natura sit altera: erit
effectus prioris prior natura posterioris, sed vnitas vel est connexio:
vel est causa connexionis. Inde enim aliqua connexa dicuntur: quia
simul vnita sunt. Binarius quoque vel diuisio est: vel causa diuisionis.
Binarius enim prima est diuisio. Si ergo vnitas causa connexionis est :
binarius vero causa diuisionis, ergo sicut vnitas est prior natura bina-
rio, ita etiam connexio prior natura diuisione. Sed diuisio et alteritas
simul sunt natura: quare et connexio. Sic vnitas est eterna: cum prior
21 sit alteritate. Probatum est igitur quoniam vnitas ipsa eterna: est et
ρ. 9 equalitas eterna. Si|militer et connexio eterna sed plura eterna esse non
possunt, si enim plura essent eterna tune quoniam omnem pluralita-
1
i. e. Marcus Varro

De docta ignorantia I 7—ίο
tern precederet vnitas esset aliud prius natura eternitate quod est
impossibile. Preterea si plura essent eterna alterum alteri deesset, ideo-
que nullum illorum perfectum esset, et ita esset aliquod eternum:
quod non esset eternum, quia non esset perfectum, quod cum non sit
possibile, hinc plura eterna esse non possunt, sed quia vnitas eterna est
equalitas eterna est, similiter et connexio, hinc vnitas equalitas et
connexio sunt vnum. Et hec est ilia trina vnitas quam pitagoras
omnium philosophorum primus italie et grecie decus docuit adorandam.
Sed adhuc aliqua de generatione equalitatis ab vnitate subiungamus
expressius.
22 Capitulum VIII
De generatione eterna
Ostendamus nunc breuissime ab vnitate gigni vnitatis equalitatem,
connexionem vero ab vnitate procedere et ab vnitatis equalitate. Uni-
tas dicitur quasi ώντα$ ab ων1 greco, quod latine ens dicitur et est
vnitas quasi entitas, deus nanque ipsa est rerum entitas, forma enim
essendi est: quare et entitas. Equalitas vero vnitatis quasi equalitas
entitatis, id est equalitas essendi siue existendi, equalitas vero essendi
est quod in re neque plus neque minus est: nihil vltra nihil infra. Si
23 enim in re magis est: monstruosum est, si minus est nee est generatio
equalitatis ab vnitate, clare conspicitur quando quid sit generatio
attenditur, generatio est enim vnitatis repetitio vel eiusdem nature
multiplicatio a patre procedens in filium, et hec quidem generatio in
sous rebus caducis inuenitur, generatio autem vnitatis ab vnitate est vna
vnitatis repetitio: id est vnitas semel: quod si bis vel ter vel deinceps
vnitatem multiplicauero iam vnitas ex se aliud procreabit vt binarium
vel ternarium vel alium numerum, vnitas vero semel repetita solum
gignit vnitatis equalitatem, quod nihil aliud intelligi potest quam quod
vnitas gignit vnitatem, et hec quidem generatio eterna est.
24 Capitulum IX
De connexionis eterna processione
Quemadmodum generatio vnitatis ab vnitate est vna vnitatis re-
petitio, ita processio ab vtroque est repetitionis2 illius vnitatis siue
mains dicere vnitatis et equalitatis vnitatis ipsius vnitas. Dicitur autem
processio quasi quedam ab altero in alterum extensio: quemadmodum
cum duo sunt equalia tune quedam ab vno in alterum quasi extenditur
1 z
Ed. Argent, lacunam exhibet, sed media in lacuna ab. repetionis
10

equalitas que ilia coniungat quodammodo et conectat, merito ergo

dicitur ab vnitate et equalitate vnitatis connexio procedere, neque enim
connexio vnius tantum est, sed ab vnitate in equalitatem vnitas pro-
cedit, et ab vnitatis equalitate in vnitatem. Merito igitur ab vtroque
25 procedere dicitur, eo quod ab altero in alterum quasi extenditur, sed
nee ab vnitate nee vnitatis equalitate gigni dicimus connexionem,
quoniam nee ab vnitate per repetitionem fit neque per multiplicatio-
nem, et quamuis ab vnitate gignatur vnitatis equalitas: et ab vtroque
connexio procedat, vnum tarnen et idem est vnitas: et vnitatis equali-
tas : et connexio procedens ab vtroque, velut si de eodem dicatur hoc id
idem. Hoc ipsum quidem quod dicitiir id ad primum refertur, quod vero
ρ. ίο dicitur idem relatum | connectit et coniungit ad primum. Si igitur ab
hoc pronomine quod est id formatum esset hoc vocabulum quod est
iditas, vt sic dicere possemus, vnitas: iditas: idemptitas: relationem
quidem faceret iditas ad vnitatem. Idemptitas vero iditatis et vnitatis
26 designaret connexionem satis propinque trinitati conuenirent. Quod
autem sanctissimi nostri doctores vnitatem vocarunt patrem, equali-
tatem filium: et connexionem spiritumsanctum: hoc propter quandam
similitudinem ad ista caduca fecerunt. Nam in patre et filio est quedam
natura communis que vna est, ita quod ipsa natura filius patri est
equalis. Nihil enim magis vel minus humanitatis est in filio quam in
patre, et inter eos quedam est connexio. Amor enim naturalis alterum
cum altero connectit, et hoc propter similitudinem eiusdem nature que
in eis est: que a patre in filium descendit, et ob hoc ipsum filium plus
diligit quam alium secum in humanitate conuenientem. Ex tali quidem
licet distantissima similitudine pater dicta est vnitas, filius equalitas,
connexio vero amor seu spiritussanctus creaturarum respectu tantum:
prout infra etiam suo loco clarius ostendemus. Et hec est meo arbitratu
iuxta pyctagoricam inquisitionem trinitatis in vnitate: et vnitatis in
trinitate semper adorande manifestissima inquisitio.
27 Capitulum X
Quomodo intellectus trinitatis in vnitate supergreditur omnia
Nunc inquiramus quid sibi velit martianus quando ait philosophiam
ad huius trinitatis noticiam ascendere: volentem circulos et speras euo-
muisse. Ostensum est in prioribus vnicum simplicissimum maximum,
et quod ipsum tale non sit nee perfectissima figura corporalis: vt est
spera, aut superficialis vt est circulus, aut rectilinealis vt est triangulus,
aut simplicis rectitudinis vt est linea, sed ipsum super omnia ilia est: ita
11

De docta ignorantia Ι ίο—11
quod ilia que aut per sensum: aut ymaginationem ant rationem cum
naturalibus appendiciis attinguntur: necessario euomere oporteat: vt
ad simplicissimam et abstractissimam intelligentiam perueniamus vbi
omnia sunt vnum, vbi linea sit triangulus: circulus et sphera, vbi
vnitas sit trinitas: et econuerso, vbi accidens sit substantia, vbi corpus
sit Spiritus, motus sit quies, et cetera huiusmodi, et tune intelligitur
quando quodlibet in ipso vno intelligitur vnum: et ipsum vnum omnia:
et per consequens quodlibet in ipso omnia, et non recte euomuisti
spheram: circulum: et huiusmodi, si non intelligis ipsam vnitatem maxi-
mam necessario esse trinam, maxima enim nequaquam recte intelligi
28 poterit, si non intelligatur trina: vt exemplis ad hoc vtamur conuenien-
tibus. Uidemus vnitatem intellectus non aliud esse: quam intelligens,
intelligibile et intelligere. Si igitur ab eo quod est intelligens velis te ad
maximum transferre: et dicere maximum esse maxime intelligens, et
non adiicias ipsum etiam esse maxime intelligibile et maximum intel-
ligere : non recte de vnitate maxima et perfectissima concipis. Si etenim
vnitas est maxima et perfectissima intellectio: que sine istis correlatio-
nibus tribus nee intellectio nee perfectissima intellectio esse poterit:
non recte vnitatem concipit: qui ipsius vnitatis trinitatem non attingit.
Unitas enim non nisi trinitas est, nam dicit indiuisionem, discretionem,
et connexionem. Indiuisio quidem ab vnitate est similiter discretio,
p. a similiter et vnio siue connexio, maxima igitur vnitas non | aliud est
quam indiuisio: discretio: et connexio, et quoniam indiuisio est tune
est eternitas siue absque principio, sicut eternum a nullo diuisum quo-
modolibet discretio est ab eternitate immutabili est, et quoniam con-
29 nexio siue vnio est: ab vtroque procedit, adhuc cum dico vnitas est
maxima: trinitatem dico. Nam cum dico vnitas dico principium sine
principio: cum ilia per verbum est copulatio et vnio, dico processionem
ab vtroque. Si igitur ex superioribus manifestissime probatum est
vnum esse maximum: quoniam minimum: maximum: et connexio
vnum sunt: ita quod ipsa vnitas est et minima et maxima et vnio. Hinc
constat quomodo euomere omnia imaginabilia et rationabilia necesse
est philosophiam que vnitatem maximam non nisi trinam simpli-
cissima intellectione voluerit comprehendere. Admiraris aut em de his
que diximus quomodo volentem maximum simplici intellectione appre-
hendere necesse sit rerum differentias et diuersitates ac omnes mathe-
maticas figuras transilire, quoniam lineam diximus in maximo super-
ficiem et circulum et speram. Unde vt acuetur intellectus ad hoc te
facilius indubitata manuductione transferre conabor vt videas ista
necessaria atque verissima que te non inepte si ex signo ad veritatem te
12

eleuaueris verba transsumptiue intelligendo in stupendam suauitatem

adducent, quoniam in docta ignorantia proficies in hac via vt quantum
studioso secundum humani ingenii vires eleuato conceditur videre
possis ipsum vnum summe maximum incomprehensibile deum vnum
et trinum semper benedictum.
30 C a p i t u l u m XI
Quod mathematica nos iuuet plurimum in diuersorum
diuinorum apprehensione
Consensere omnes sapientissimi nostri et diuinissimi sanctissimique

doctores visibilia veraciter inuisibilium imagines esse: atque creatorem
nostrum ita cognoscibiliter a creaturis videri posse quasi in speculo et
in enigmate. Hoc autem quod spiritualia per se a nobis inattingibilia
symbolice inuestigarentur radicem ex his que superius dicta sunt, quon-
iam omnia ad se inuicem quandam nobis tarnen occultum et incom-
prehensibilem habent proportionem vt ex omnibus vnum exurgat vni-
uersum, et omnia in vno maximo sint ipsum vnum, et quamuis omnis
imago accedere videatur ad similitudinem exemplaris, tarnen propter
maximam imaginem que est hoc ipsum quod exemplar in vnitate
nature non est imago adeo similis aut etiam equalis exemplari quin per
infinitum similior atque equalior esse possit: vt iam ista ex superioribus
31 nota facta sunt. Quando autem ex imagine inquisitio fit necesse est
nihil dubii apud imaginem esse: in cuius transsumptiua proportione
incognitum inuestigatur, cum via ad incerta non nisi per presupposita
et certa esse possit. Sunt autem omnia sensibilia in quadam continua
instabilitate propter possibilitatem materialem in ipsis habundantem.
Abstractiora autem istis vbi de rebus consideratio habetur non vt
appenditiis materialibus sine quibus imaginari nequeunt penitus care-
ant neque penitus possibilitati fluctuant! subsit firmissima videmus at-
que nobis certissima vt sunt ipsa mathematicalia: quare in illis sapientes
exempla indagandarum rerum per intellectum solerter quesiuerunt et
nemo antiquorum qui magnus habitus est res difficiles alia similitudine
ρ. i2 quam mathematica aggressus est: ita vt boetius ille romanorum | litte-
ratissimus assereret: neminem diuinorum scientiam: qui penitus in
32 mathematicis exercitio careret attingere posse. Nonne pyctagoras pri-
mus et nomine et re philosophus: omnem veritatis inquisitionem in
numeris posuit: quern Platonici et nostri etiam primi intantum secuti
sunt, vt Augustinus noster et post ipsum Boetius affirmarent indubie
13

De docta ignorantia Ι 11—13
numerum creandarum rerum in animo conditoris principale1 exemplar

fuisse, quomodo aristoteles qui singularis videri voluit priores confu-
tando, aliter nobis in mathematicis specierum differentiam tradere
potuit: quam quod ipsas numeris compararet. Et idem dum de formis
naturalibus quomodo vna sit in alia scientiam tradere vellet: ad formas
mathematicas necessario conuolauit dicens. Sicut trigonus in tetragono:
ita inferior in superiori. Taceo de innumeris exemplis suis similibus.
Aurelius etiam Augustinus platonicus quando de quantitate anime et
eiusdem immortalitate: et ceteris altissimis inuestigauit ad mathe-
matica pro adiutorio conuolauit. Ista via Boetio nostro adeo placere
visa est: vt constanter assereret omnem veritatis doctrinam in multi-
tudine et magnitudine comprehend!. Et si velis vt compendiosius
dicam. Nonne epicurorum de athomis et inani sententia: que et deum
negat et cunctam veritatem collidit solum a pyctagoricis et peripateticis
mathematica demonstratione periit: non posse scilicet ad athomos in-
diuisibiles et simplices deueniri quod vt principium Epycurus suppo-
suit. Hac veterum via incedentes cum ipsis concurrentes dicimus: cum
ad diuina non nisi per symbola accedendi nobis via pateat: quod tune
mathematicalibus signis propter ipsorum incorruptibilem certitudinem
conuenientius vti poterimus.
33 Capitulum XII
Quomodo signis mathematicalibus sit vtendum in proposito
Uerum quoniam ex antehabitis constat maximum simpliciter nihil
horum esse posse que per nos sciuntur aut concipiuntur. Hinc cum
ipsum symbolice inuestigare proponimus: simplicem similitudinem
transilire necesse est. Nam cum omnia mathematicalia sint finita: et
aliter etiam ymaginari nequeant, si finitis vti pro exemplo voluerimus:
ad maximum simpliciter ascendendi primo necesse est figuras mathe-
maticas finitas considerare cum suis passionibus et rationibus, et ipsas
rationes correspondenter ad infinitas tales figuras transferre. Post hec
tercio adhuc altius ipsas rationes infinitarum figurarum transsumere
ad infinitum simplex absolutissimum etiam ab omni figura, et tune
nostra ignorantia incomprehensibiliter docebitur quomodo de altissimo
34 rectius et verius sit nobis in enigmate laborantibus sentiendum. Ita
igitur agentes: et sub directione maxime veritatis incipientes dicimus
quod sancti viri et eleuatissimi ingenii qui se figuris applicauerint
varie locuti sunt. Anselmus deuotissimus veritatem maximam recti-
1
princincipale
14

tudini infinite comparauit, quern nos sequentes ad figuram rectitudinis

quam lineam rectam ymaginor conuolemus. Alii peritissimi trinitati
superbenedicte: triangulum trium equalium et rectorum angulorum
compararunt. Et quoniam talis triangulus necessario est ex infinitis
lateribus vt ostendetur: did poterit triangulus infinitus, et hos etiam
sequimur. Alii qui vnitatem infinitam figurare nisi sunt: deum circulum
p. 13 dixerunt infinitum. | Illi vero qui actualissimam dei existentiam con-
siderarunt deum quasi speram infinitam affirmarunt. Nos autem istos
omnes simul de maximo recte concepisse et vnam omnium sententiam
ostendemus.
35 Capitulum XIII
De passionibus linee maxime et infinite
Dico igitur si esset linea infinita ilia esset recta: ilia esset triangulus:
ilia esset circulus: et esset spera: et pariformiter si esset spera inf inita:
ilia esset triangulus circulus et linea, et ita de triangulo infinite atque
circulo infinite idem dicendum est. Primum autem quod linea inf inita
sit recta patet, diameter circuit est linea recta: et circumferentia est
linea curua maior diametro, si igitur curua linea in sua curuitate recipit
minus quanto circumferentia fuerit maioris circuli, igitur circumferentia
maximi circuli que maior esse non potest est minime curua: quare
maxima recta: coincidit igitur cum maximo minimum ita vt ad oculum
videatur necessarium esse quod maxima linea sit recta maxime et mini-
me curua, nee hie potest remanere scrupulus dubii: quando in figura
hie lateraliter videtur quomodo arcus, c, d, maioris circuli plus recedit
a curuitate quam arcus, e, f, minoris circuli: et ille plus a curuitate
recedit quam arcus, g, h, adhuc minoris circuli: quare linea recta, a, b,
erit arcus maximi circuli qui maior esse non potest, et ita videtur
quomodo maxima et infinita linea necessario est rectissima cui curui-
tas non opponitur: immo curuitas ipsa maxima linea est rectitudo, et
36 hoc est primum probandum. Secundo dictum est lineam infinitam
15

triangulum maximum circulum et speram et ad hoc ostendendum

oportet vt in finitis lineis videamus quid sit in potentia finite linee, et
quia quicquid est in potentia finite hoc est infinita actu, erit nobis
clarius id quod inquirimus, et pri-
mo scimus quod linea f inita in longi-
tudine potest esse longior et rectior,
et iam probatum est maximam esse
longissimam atque rectissimam. |
d, a, i>
p 14- Secundo si linea, a, b, remanente puncto a, immobili circumducere-

tur quousque, b, veniret in c, ortus est triangulus, si perficitur circum-
ductio quousque, b, redeat ad initium vbi incepit fit circulus. Si iterum,
a, remanente immobili, b, circumducitur quousque perueniat ad locum
oppositum vbi incepit qui sit, d, est ex linea, a, b, et, a, d, effecta vna
continua linea: et semicirculus descriptus, et si remanente, a, d1, dya-
metro immobili circumducatur semicirculus: exoritur spera, et ipsa
spera est vltimum de potentia linee totaliter existens in actu, quoniam
spera non est in potentia ad aliquam figuram vlteriorem. Si igitur in
potentia linee finite sunt iste figure et linea infinita est omnia actu ad
que finita est in potentia: sequitur infinitam esse triangulum circulum
et speram: quod erat probandum. Et quia fortassis clarius hoc videre
velles quomodo ea que sunt in potentia finiti est actu infinitum: adhuc
de hoc te certissimum reddam.
37 Capitulum XIV2
Quod infinita linea sit triangulus
Imaginatiua que genus sensibilium non transcendit non capit lineam
posse triangulum esse: cum improportionabiliter ista in quantis differ-
ant erit tarnen apud intellectum hoc facile. Nam iam constat non nisi
vnum possibile esse maximum et infinitum. Deinde constat quoniam
omnia duo latera cuiuslibet trianguli simul iuncta tercio minora esse non
possunt: trianguli cuius vnum latus est infinitum alia non esse minora.
1
vult intelligi bd, quam lectionem solum Ed. Paris, habet. Ceieri editiones et omnes
2
codices habent ad. Capitulum XIIII
16

Et quia quelibet pars infiniti est infinita, necessarium est omnem tri-
angulum cuius vnum latus est infinitum alia pariformiter esse infinita.
Et quoniam plura esse infinita non possunt: transcendenter intelligis
triangulum infinitum ex pluribus lineis componi non posse: licet sit
maximus verissimus triangulus incompositus et simplicissimus. Et quia
verissimus triangulus qui sine tribus lineis esse nequit erit necessarium
ipsam vnicam infinitam lineam esse tres: et tres esse vnam simpli-
cissimam, ita de angulis, quoniam non erit nisi angulus vnus infinitus: et
ille est tres anguli: et tres anguli vnus. Nee erit iste maximus triangulus
ex lateribus et angulis compositus: sed vnum et idem est linea infinita
et angulus, ita quod et linea est angulus: quia triangulus linea.
38 Adhuc poteris te iuuare ad huius intelligentiam per ascensionem a
ρ. 15 triangulo | quanto ad non quantum, nam omnem triangulum quantum
habere tres angulos equales duobus rectis manifestum1 est, et ita quanto
vnus angulus est maior, tanto alii minores, et licet angulus vnusquisque
possit augeri vsque ad duos rectos exclusiue, et non maxime secundum
principium primum nostrum, admittamus tarnen quod maxime augea-
tur vsque ad duos rectos inclusiue triangulo permanente, tune est
manifestum triangulum vnum angulum habere qui
39 est tres: et tres esse vnum, pariter videre poteris
triangulum lineam esse, quoniam cum omnia duo
latera trianguli quanti sint simul iuncta: tanto
tertio longiora quanto angulus quern faciunt est
duobus rectis minor, vt angulus, b, a, c, quia duo-
bus rectis multo est minor, hinc linee, b, a, et, a,
c, simul iuncte multo longiores, b, c. Igitur quanto
angulus ille maior fuerit vt, b, c, d, et superficies
minor: quare si per positionem angulus valeret
duos rectos resolueretur in lineam simplicem totus
triangulus. Unde cum hac positione que in quantis
impossibilis est: iuuare te potes ad non quanta ascendendo in qui-
bus quod in quantis est impossibile: vides per omnia necessarium, et
in hoc patet lineam esse infinitam: triangulum maximum quod erat
ostendendum.
Capitulum XV
40
Quod ille triangulus sit circulus
Deinde clarius videbitur triangulum esse circulum. Nam ponatur
quod sit triangulus, a, b, c, causatus per positionem per circumductio-
1
manisestum
2 Nikolaus von Kucs i 17

nem linee, a, b, quousque1, b, venit in, c, a, fixo remanente, non habet

dubium quando linea, a, b, esset infinita et penitus circumduceretur, b,
quousque rediret ad initium circulum maximum causari, cuius, b, c, est |
p. 16 portio, et quia est portio arcus infiniti, tunc est linea recta, b, c, et
quoniam omnis pars infiniti est infinita igitur, b, c,
non est minor integro arcu circumferentie infinite,
erit igitur, b, c, non tantum portio sed completis-
sima circumferentia, quare necessarium est triangu-
lum, a, b, c, esse circulum maximum, et quia, b, c,
circumf erentia est linea recta non est maior, a, b,
infinite: cum infinite non sit maius, nee sunt due
linee quia duo infinita esse non possunt, quare
linea infinita que est triangulus est etiam circulus: quod fuit proposi-
41 turn. Adhuc quod linea infinita sit spera ita manifestum sit, linea, a,
b, est circumferentia maximi circuli: immo et circulum vt iam proba-
tum est, et est in triangulo de2, b, ducta in c, vt supra dictum est,
sed, b, c, est infinita linea vt etiam statim probatum est, quare, a, b,
rediit in, c, supra se reditione completa, et quando hoc est sequitur
speram necessario exortam ex tali reuolutione circuli supra se, et quia
supra probatum est, a, b, c, esse circulum triangulum et lineam, habe-
mus nunc probatum esse etiam speram, et ista sunt que inuestigare
proposuimus.
42 Capitulum XVI
Quomodo translatiue maximum se habeat ad omnia sicut

maxima linea ad lineas
Postquam nunc3 manifestum est quomodo infinita linea est omnia

illa actu infinite que in potentia sunt infinite: habemus translatiue in
maximo simplici pariformiter quomodo ipsum maximum est actu
maxime omnia illa que in potentia sunt simplicitatis absolute. Quicquid
enim possibile est: hoc est actu ipsum maximum maxime: non vt ex
possibili est: sed vt maxime est, sicuti ex linea triangulus educitur, et
infinita linea non est triangulus vt ex finita educitur: sed actu est tri-
angulus infinitus qui est idem cum linea. Preterea ipsa possibilitas
absoluta non est aliud in maximo quam ipsum maximum actu, sicut
linea infinita est actu spera, secus in non maximo, nam ibi potentia non
1 2 3
quosque de nvmc
18

43 est actus: sicut linea finita non est triangulus. Unde hie videtur magna
speculatio que de maximo ex isto trahi potest quomodo ipsum est tale
quod minimum est in ipso maximum: ita quod penitus omnem oppo-
sitionem per infinitum supergreditur, ex quo principle possent de ipso
tot negatiue veritates elici: quot scribi aut legi possent. Immo omnis
theologia per nos apprehensibilis ex hoc tanto principio elicitur, propter
quod maximus ille diuinorum scrutator dyonisius ariopagites in mistica
sua theologia dicit beatissimum Bartholomeum mirifice intellexisse
theologiam qui aiebat eam maximam pariter et minimam, qui hoc enim
intelligit omnia intelligit, omnem intellectum creatum ille supergredi-
tur. Deus enim qui est hoc ipsum maximum vt idem dyonisius de
diuinis1 nominibus dicit, non istud quidem est et aliud non est, neque
alicubi est: et alicubi non, nam sicut omnia ita quidem et nihil omnium,
nam vt idem in fine mystice theologie concludit tunc ipse super omnem
positionem est perfecta et singularis omnium causa, et super ablatio-
nem omnium est excellentia illius qui simpliciter absolutus ab omnibus
et vltra omnia est. Hinc concludit in epistola ad Gayum: ipsum super
44 omnem mentem at que intelligentiam nosci. Et ad hoc concordanter
ait rabbi Salomon omnes sapientes conuenisse quod scientie non appre-
hendunt creatorem: et non apprehendit quod est nisi ipse, et apprehen-
sio nostra respectu ipsius est defectus apropinquandi apprehension!
eius, et propterea idem alibi concludens dicit, laudetur creator in cuius
ρ. 17 essentie | comprehensione inquisitio scientiarum abbreuiatur: et sapi-
entia ignorantia reputatur et elegantia verborum fatuitas, et ista est
illa docta ignorantia quam inquirimus: per quam dyonisius ipsum
solum inueniri posse non alio arbitror principio quam prefato multi-
45 pliciter ostendere nisus est. Sit igitur nostra speculatio quam ex isto:
quod infinita curuitas est infinita rectitudo elicimus transsumptiue in
maximo de simplicissima et infinitissima eius essentia, quoniam ipsa
est omnium essentiarum simplicissima essentia: ac quomodo omnes
rerum essentie que sunt: fuerunt aut erunt: actu semper et eternaliter
sunt in ipsa ipsa essentia: et ita omnes essentie, sicut ipsa omnium
essentia, ac quomodo ipsa omnium essentia ita est quelibet quod simul
omnes et nulla singulariter, ac quomodo ipsa maxima essentia vti in-
finita linea est omnium linearum adequatissima mensura: pariformiter
est omnium essentiarum adequatissima mensura, maximum enim cui
non opponitur minimum necessario est omnium adequatissima men-
sura, non maior quia minimum, non minor quia maximum, omne au-
1
diuinibus
2* 19

De docta ignorantia Ι 16—iy
tern mensurabile cadit inter maximum et minimum. Est igitur ad-

equatissima et precisissima omnium essentiarum mensura infinita
46 essentia, et adhuc vt hoc clarius videas: considera si linea infinita con-
stitueretur ex infinitis pedalibus: et alia ex infinitis bipedalibus: illas
nihilominus equates esse necesse esset: cum infinitum non sit maius
infinito. Sicut igitur vnus pes non est minor in linea infinita quam duo
pedes, ita infinita linea non est maior plus vno pede quam duobus,
immo cum quelibet pars infiniti sit infinita: tune vnus pes linee infinite
ita cum tota infinita conuertitur: sicut duo pedes pariformiter, cum
omnis essentia in maxima sit ipsa maxima: non est maximum nisi
adequatissima mensura omnium essentiarum, neque reperitur alia
precisa mensura cuiuscunque essentie quam ilia, nam omnes alie
deficiunt et precisiores esse possunt: vt hoc superius est clarissime
ostensum.
47 Capitulum XVII
Ex eodem profundissime doctrine
Adhuc circa idem linea finita est diuisibilis: et infinita indiuisibilis,
quia infinitum non habet partes in quo maximum coincidit cum mini-
mo, sed finita linea non est diuisibilis in non lineam: quoniam in
magnitudine non deuenitur ad minimum quo minus esse non possit vt
superius est ostensum, quare finita linea in ratione linee est indiuisibi-
lis. Pedalis linea non est minus linea quam cubitalis, relinquitur ergo
quod infinita linea sit ratio linee finite. Ita maximum simpliciter est
omnium ratio, ratio autem est mensura. Quare recte ait aristotiles in
methapisis, primum esse metrum et mensuram omnium, quia omnium
48 ratio. Adhuc sicut linea infinita est indiuisibilis que est ratio linee
finite: et per consequens immutabilis et perpetua, ita et ratio omnium
rerum que est deus benedictus sempiternus et immutabilis est. Et in
hec aperitur intellectus magni dyonisii dicentis essentiam rerum in-
corruptibilem, et aliorum qui rationem rerum eternam dixerunt. Sicut
ipse diuinus plato qui vt refert calcidius in phedrone dixit vnum esse
omnium rerum exemplar: siue ydeam vti in se est, in respectu vero
rerum que plures sunt: plura videntur exemplaria. Nam cum lineam
bipedalem et aliam tripedalem et sie deinceps considero: duo occurrunt,
scilicet ratio linee que est in vtraque et omnibus vna et equalis, et
diuersitas que est inter bipedalem et tripedalem. Et ita alia videtur
ratio bipedalis: et alia tripedalis. Manifestum autem est in infinita
linea non esse aliam bipedalem et tripedalem, et ilia est ratio finite.
20

Unde ratio est vna ambarum linearum, et diuersitas rerum siue linea-
rum non est ex diuersitate rationis que est vna: sed ex accidenti, quia
non eque rationem participant vnde non est nisi vna omnium ratio que
49 diuersimode participatur. Quod autem diuer|simode participetur: hoc
euenit quia probatum est superius non posse esse duo eque similia, et
per consequens precise equaliter participantia vnam rationem, nam
non est ratio in summa equalitate participabilis nisi per maximum quod
est ipsa ratio infinita, sicut non est nisi vna vnitas maxima: ita non
potest esse nisi vna vnitatis equalitas, que quia est equalitas maxima
est ratio omnium, sicut enim non est nisi vna linea infinita que est
ratio omnium finitarum, et per hoc quod finita linea cadit necessario ab
ipsa que est infinita: tune etiam per hoc non potest esse suiipsius ratio,
sicut non potest esse finita pariter et infinita. Unde sicut nulle due
linee finite possunt esse precise equales: cum precise equalitas que est
maxima non sit nisi ipsum maximum, ita esse non reperiuntur due
50 linee equaliter rationem vnam omnium participantes. Preterea linea
infinita non est maior in bipedali quam bipedalis, neque minor vt
superius dictum est, et ita de tripedali et vltra, et cum sit indiuisibilis et
vna est tota in qualibet finita: sed non est tota in qualibet finita
secundum participationem et finitationem: alioquin quando esset tota
in bipedali non posset esse in tripedali: sicut bipedalis non est tri-
pedalis, quare est ita tota in qualibet quod est in nulla, vt vna est ab
aliis distincta per finitationem. Est igitur linea infinita in qualibet
linea tota: ita quod quelibet in ipsa et hoc quidem coniunctim consi-
derandum est, et clare videtur quomodo miximum est in qualibet re et
in nulla, et hoc non est aliud nisi maximum cum sit in eadem ratione in
qualibet re sicut quelibet res in ipso: et sit metipsa ratio quod tune
maximum sit in seipso. Non est ergo aliud esse maximum metrum et
mensuram omnium quam maximum simpliciter esse in seipso: siue
maximum esse maximum. Nulla igitur res est in seipsa nisi maximum,
et omnis res vt in sua ratione est in seipsa, quia sua ratio est maximum.
51 Ex his quidem potest se intellectus iuuare: et in similitudine linee in-
finite ad maximum simpliciter super omnem intellectum in sacra
ignorantia plurimum proficere, nam hoc nunc clare videmus quomodo
deum per remotionem participationis entium inuenimus. Omnia enim
entia entitatem participant. Sublata igitur ab omnibus entibus parti-
cipatione: remanet ipsa simplicissima entitas que est essentia omnium,
et non conspicimus ipsam talem entitatem nisi in doctissima igno-
rantia, quoniam cum omnia participantia entitatem ab animo re-
moueo: nihil remanere videtur. Et propterea magnus dyonisius dicit
21

intellectum dei magis accedere ad nihil quam ad aliquid. Sacra autem

ignorantia me instruit hoc quod intellectui nihil videtur esse maximum
incomprehensibile.
52 C a p i t u l u m XVIII
Quomodo ex eodem manuducimur ad intellectum
participationis entitatis
Amplius non satiabilis noster intellectus cum maxima suauitate

vigilanter per premissa incitatus inquirit quomodo hanc participatio-
nem vnius maximi possit clarius intueri, et iterum exemplo infinite
rectitudinis linealis se iuuans ait. Non est possibile curuum quodrecipit
magis et minus esse maximum aut minimum, neque curuum vt curuum
est aliquid, quoniam casus a recto. Esse igitur quod in curuo est: est ex
participatione rectitudinis, cum maxime et minime curuum non sit nisi
rectum, quare quanto curuum est minus curuum: vt est circumferentia
maioris circuli: tanto plus participat de rectitudine, non quod partem
capiat: quia rectitudo infinita est impartibilis, sed linea recta finita
quanto maior: tanto videtur plus participare de infinitate linee in-
finite maxime. Et sicut finita recta in hoc quod recta in quod quidem
p. 19 rectum curuitas minima | resoluitur secundum simpliciorem parti-
cipationem participat1 infinitam, et curuum non ita simplicem et
immediatam, sed potius mediatam et distantem, quoniam per medium
rectitudinis quam participat, ita aliqua sunt entia immediatius enti-
tatem maximam in seipso subsistentem participantia, vt sunt simplices
finite substantie, et sunt alia entia non per se, sed per medium sub-
stantiarum entitatem participantia: vt accidentia, vnde illa diuersa
participatione non obstante: adhuc vt ait aristoteles rectum est sui et
obliqui mensura, sicut infinita linea linee recte et curue, ita maximum
53 omnium qualitercunque diuersimode participantium, et in hoc aperitur
intellectus illius quod dicitur substantiam non capere maius nee minus,
nam hoc ita verum sie linea recta finita in eo quod recta non suscipit
magis et minus, sed quia finita tunc per diuersam participationem in-
finite vna respectu alterius maior aut minor est, nee vnquam due re-
periuntur equales, curuum vero quo ad participationem rectitudinis
recipit magis et minus: et consequenter per ipsam participatam recti-
tudinem sic rectum recipit magis et minus, et hinc est quod accidentia
1
particiapt
22

quanto magis participant substantiam sunt nobiliora, et ad hec quanto

magis participant substantiam nobiliorem tanto ad nobiliora, et in hoc
videtur quomodo non possunt esse nisi entia aut per se aut per alia enti-
tatem primi participantia, sicut non inueniuntur nisi linee aut recte aut
curue, et propterea recte diuisit aristoteles omnia que in mundo sunt
54 in substantiam et accidens. Substantie igitur et accidentis vna est
adequatissima mensura que est ipsum maximum simplicissimum, quod
licet neque sit substantia neque accidens, tarnen ex premissis mani-
feste patet ipsum potius sortiri nomen immediate ipsum participantium
scilicet substantiarum quam accidentium. Unde dyonisius maximus
ipsum plus quam substantiam siue supersubstantialem vocat potius
quam superaccidentalem, quoniam multo magis est aliquid dicere
supersubstantiale esse quam superaccidentale, hinc maximo conueni-
entius attribuitur. Dicitur autem supersubstantiale, hoc est scilicet non
substantiate, quia hoc inferius eo, sed supra substantiam, et ita est
negatiuum verius maximo conueniens, vt infra de nominibus dei dice-
mus. Posset quis ex superioribus multa circa accidentium et substan-
tiarum diuersitatem et nobilitatem inquirere de quibus hie locus trac-
tandinon existit.
55 Capitulum XIX
1
Transsumptio trianguli infiniti ad trinitatem maximam
Nunc de eo quod dictum et ostensum est maximam lineam esse

triangulum maximum in ignorantia doceamur: ostensum est maxi-
mam lineam triangulum, et quia linea est simplicissima erit simpli-
cissimum trinum erit omnis angulus trianguli linea, cum totus trian-
gulus sit linea, quare linea infinita est trina, non est autem possibile
plura esse infinita, quare ilia trinitas est vnitas. Preterea cum angulus
maiori lateri oppositus sit maior vt in geometria ostenditur, et hie
sit triangulus qui non habet latus nisi infinitum erunt anguli maximi
et infiniti, quare vnus est minor aliis nee duo maiores tertio, sed quia
extra infinitam quantitatem non posset esse quantitas ita extra vnum
angulum infinitum non possunt esse alii, quare vnus erit in alio, et
56 omnes tres vnum maximum. Insuper sicut maxima linea non plus
est linea triangulus circulus vel spera, sed in veritate est ilia omnia
absque compositione vt ostensum est, ita consimiliter maximum
simpliciter est vt maximum lineale quod possumus dicere essentiam.
1
Trassumptio
23

Est vt trianguläre et potest did trinitas, est vt circulare et potest

. 20 dici vnitas est vt spe|rale: et potest dici actualis existentia. Est igitur
maximum essentia trina vna actu nee est aliud essentia quam trinitas,
nee aliud trinitas quam vnitas, nee aliud actualitas quam vnitas tri-
nitas vel essentia, licet verissimum sit maximum ista esse idemptice
et simplicissime. Sicut igitur verum est maximum esse et vnum esse,
ita verum est ipsum trinum esse eo modo quo veritas trinitatis non
57 contradicit simplicissime vnitati: sed est ipsa vnitas. Hoc autemaliter
possibile non est quam vt per similitudinem trianguli maximi attingi-
bile est, quare ipsum verum triangulum atque simplicissimam lineam
ex prehabitis scientes modo quo hoc homini possibile est in docta
ignorantia trinitatem attingemus. Nam videmus quod non reperimus
angulum vnum: et post alium: et tercio adhuc alium vt in triangulis
finitis, quoniam alius et alius et alius in vnitate trianguli absque com-
positione esse non possunt, sed vnum absque numerali multiplicatione
triniter est. Quare recte quidem doctissimus augustinus ait. Dum
incipis numerare trinitatem: exis veritatem. Oportet enim in diuinis
simplici conceptu quantum hoc possibile est complecti contradic-
toria ipsa antecedenter preueniendo, puta non oportet in diuinis
concipere distinctionem et indistinctionem tanquam duo contra-
dicentia, sed illa vt in principio suo simplicissimo antecedenter, vbi
non est aliud distinctio et indistinctio, et tunc clarius concipitur
trinitas et vnitas esse idem, nam vbi distinctio est indistinctio trinitas
est vnitas, et econuerso vbi indistinctio est distinctio: vnitas est tri-
nitas. Et ita de pluralitate personarum et vnitate essentie, nam vbi
pluralitas est vnitas: trinitas personarum est idem cum vnitate
essentie. Et econuerso vbi vnitas est pluralitas vnitas essentie est
58 trinitas in personis, et ista clare in nostro exemplo videntur vbi simpli-
cissima linea est triangulus: et econuerso simplex triangulus est
vnitas linealis. Hie etiam videtur quomodo numerari anguli trianguli
per vnum duo tria non possunt: cum quilibet sit in quolibet: vt ait
filius. Ego in patre: et pater in me. Iterum, veritas trianguli requirit
tres angulos. Sunt igitur hie verissime tres anguli: et vnusquisque
maximus: et omnes vnum maximum. Requirit insuper veritas trian-
guli quod vnus angulus non sit alius, et ita hie requirit veritas vnitatis
simplicissime essentie quod tres illi anguli non sint aliqua tria
distincta sed vnum, et hoc etiam verum est hie. Coniunge igitur ista
que videntur opposita antecedenter vt predixi: et non habebis
vnum et tria vel econuerso: sed vnitrinum seu triunum, et ista
est veritas.
24

59 Capitulum 1 XX
Adhuc circa trinitatem: et quod non sit possibilis quaternitas
et vltra in diuinis
Amplius requirit veritas trinitatis que est trinitas trinum esse vnum,
quia dicitur triunum. Hoc autem non cadit in conceptu nisi eo modo
quo correlatio distincta vnit et ordo distinguit. Unde sicut dum
f acimus triangulum finitum primo est angulus vnus, secundo alius, tercio
tercius ab vtroque, et illi anguli ad inuicem correlationem habent:
vt sit vnus ex ipsis triangulus, ita quidem et in infinito infinite:
tarnen concipiendum est ita quod prioritas taliter concipiatur in
eternitate quod posterioritas non sibi contradicat, aliter enim priori-
tas et posterioritas in infinito et eterno cadere non possent. Unde
pater non est prior filio et filius posterior: sed ita pater est prior quod
filius non est posterior. Ita pater prima persona: quod filius non est
post hoc secunda, sed sicut pater est prima absque prioritate, ita
filius secunda absque posterioritate, et spiritussanctus pariformiter
'"Q tercia. | Sed quia hoc superius dictum est amplius sufficiat. Uelis
tarnen circa hanc semper benedictam trinitatem aduertere quod
ipsum maximum est trinum et non quaternum vel quinum et vltra,
et hoc certe est nota dignum, nam hoc repugnaret simplicitati et per-
fectioni maximi, omnis enim figura poligonia pro simplicissimo ele-
mento habet triangulärem, et ilia est minima figura poligonia qua
minor esse nequit. Probatum autem est minimum simpliciter cum
maximo coincidere. Sicut igitur se habet vnum in numeris, ita trian-
gulus in figuris poligoniis, sicut igitur omnis numerus resoluitur in
vnitatem ita poligonie ad triangulum2, maximus igitur triangulus cum
quo minimus coincidit omnes figuras poligonias complectitur. Nam
sicut vnitas maxima se habet ad omnem numerum, ita triangulus
maximus ad omnem poligoniam, quadrangularis autem figura non
est minima vt patet, quia ea minor est triangularis, igitur simpli-
cissimo maximo quod cum solo minimo coincidere potest, quadran-
gularis que absque compositione esse non potest, cum sit maior
minimo nequaquam3 poterit conuenire, immo implicat contradictionem
esse maximum et esse quadrangulare, nam non posset esse mensura tri-
angularium adequata, quia semper excederet, quomodo igitur esset
maximum quod non esset omnium mensura, immo quomodo esset maxi-
mum quod esset ab alio et compositum, et per consequens finitum.
1 2 3
Capitulum triangulum nequaque
25

61 Et iam patet quare primo ex potentia linee simplicis oritur triangulus

simplex quo ad poligonias, deinde circulus simplex deinde spera
simplex, et non deuenitur ad alias quam istas elementales figuras ad
inuicem infinitas improportionabiles omnes figuras intra se compli-
cantes. Unde sicut si nos vellemus concipere mensuras omnium
quantitatum mensurabilium primo pro longitudine necesse esset habere
lineam infinitam maximam cum qua coincideret minimum, deinde
pariformiter pro latitudine rectilineali triangulum maximum, et
pro latitudine circuli circulum maximum, et pro profunditate speram
maximam, et cum aliis quam cum istis quatuor omnia mensurabilia
attingi non possent, et quia iste omnes mensure necessario essent
infinite et maxime cum quo minimum coincideret, et cum plura
maxima esse non possint, hinc ipsum vnicum maximum quod esse
debet omnium quantorum mensura dicimus esse ilia sine quibus
maxima mensura esse non posset, licet in se consideratum absque
respectu ad mensurabilia nullum istorum sit aut dici possit veraciter,
sed per infinitum et improportionabiliter supra, ita maximum sim-
pliciter cum sit omnium mensura, ipsum ilia esse dicimus sine quibus
ipsum omnium metrum posse esse non intelligimus. Unde maximum
licet sit super omnem trinitatem per infinitum trinum dicimus: quia
aliter ipsum rerum quarum vnitas essendi est trinitas, sicut in figuris
vnitas triangularis in trinitate angulorum consistit causam simplicem
metrum et mensuram esse non intelligeremus, licet in veritate et
nomen et conceptus noster trinitatis semoto isto respectu maximo
nequaqam conueniat, sed per infinitum ab ilia maxima et incom-
62 prehensibili veritate deficiat, habemus itaque maximum triangulum
omnium triniter subsistentium mensuram simplicissimam quemad-
modum sunt operationes actiones in potentia obiecto actu triniter
subsistentes, similiter visiones: intellectiones: volitiones: similitudines:
dissimilitudines: pulcritudines: proportiones: correlationes: appetitus
naturales: et cetera omnia, quorum essendi vnitas consistit in plu-
p.22 ralitate sicut est principaliter esse | et operatio nature consistens in
correlatione agentis: patientis et communis ex illis resultantis.
63 Capitulum XXI
Transsumptio1 circuli infiniti ad vnitatem
Habuimus de triangulo maximo pauca quedam: similiter de infi-
nite circulo subiungamus. Circulus est figura perfecta vnitatis et
1
Transumptio
26

simplicitatis et iam ostensum est superius triangulum esse circulum,

et ita trinitas est vnitas, ista autem vnitas est infinita, sicut circulus
infinitus, quare est vnior aut idemptior omni expressibili vnitati atque
per nos apprehensibili per infinitum, nam tanta est ibi idemptitas
quod omnes etiam relatiuas oppositiones antecedit, quoniam ibi aliud
et diuersum idemptitati non opponuntur, quare est cum maximum
sit infinite vnitatis: tune omnia que ei conueniunt sunt ipsum absque
diuersitate et alietate, vt non sit alia bonitas eius: et alia sapientia:
sed idem. Omnis enim diuersitas in ipso est idemptitas. Unde eius
potentia cum sit vnissima: est et fortissima et infinitissima. Tanta
quidem est eius vnissima duratio quod preteritum non est aliud a
futuro: et futurum non est aliud a present! in ea: sed sunt vnissima
duratio siue eternitas sine principio et fine, nam tantum est in ipso
64 principium: quod et finis est in ipso principium. Hec autem omnia
ostendit circulus infinitus sine principio et fine eternus indiuisibiliter
vnissimus atque capacissimus. Et quia ille circulus est maximus:
eius dyameter etiam est maximus, et quoniam plura maxima esse non
possunt: est intantum ille circulus vnissimus quod dyameter est circum-
ferentia. Infinitus vero dyameter habet infinitum medium, medium vero
est centrum, patet ergo centrum, dyametrum: et circumferentiam idem
esse. Ex quo docetur ignorantia nostra incomprehensibile maximum
esse cui minimum non opponitur, sed centrum est in ipso circum-
ferentia. Uides quomodo totum maximum perfectissime est intra
omne simplex et indiuisibile: quia centrum infinitum: et extra omne
esse omnia ambiens, quia circumferentia infinita et omnia penetrans,
quia dyameter infinitus, principium omnium quia centrum, finis om-
nium quia circumferentia, medium omnium quia dyameter. Causa
efficiens quia centrum, formalis quia dyameter, finalis quia circum-
ferentia. Dans esse quia centrum, gubernans quia dyameter, conseruans
65 quia circumferentia, et horum similia multa. Apprehendis itaque per
intellectum quomodo maximum cum nullo est idem neque diuersum
et quomodo omnia in ipso: ex ipso: et per ipsum, quia circumferentia,
dyameter et centrum, non quod aut sit circulus aut circumferentia
dyameter vel centrum: sed maximum tantum simplicissimum quod
per ista paradigmata inuestigatur et reperitur omnia que sunt et non
sunt ambire, ita quod non esse in ipso est maximum esse, sicut mini-
mum est maximum: et est mensura omnis circulationis que est de
potentia in actum, et redeundo de actu in potentiam compositionis, a
principiis ad indiuidua: et resolutionis indiuiduorum ad principia, et
formarum perfectarum circularium, et circularium operationum et.
27

motuum super se, et ad principium redeuntium, et consimilium om-

66 nium, quorum vnitas in quadam circular! perpetuitate consistit. Multa
hie de perfectione vnitatis ex hac figura circular! trahi possent: que
cum faciliter per vnumquemque iuxta premissa fieri possint: breuitatis
causa transeo. Hoc tantum notatum esse admoneo quomodo omnis
theologia circularis et in circulo posita existit, adeo etiam quod voca-
bula attributorum de se inuicem verificentur circulariter, vt summa
ρ. 23 iusticia | est summa veritas, et summa veritas est summa iusticia,
et ita de omnibus, ex quo si extendere inquisitionem volueris tibi
infinita theologicalia iam occulta manifestissima fieri poterunt.
67 Capitulum XXII
Quomodo dei prouidentia contradictoria vnit
Ad hoc autem vt etiam experiamur quomodo ad altam ducimur
intelligentiam per premissa ad dei prouidentiam inquisitionem appli-
cemus, et quoniam ex prioribus manifestum est deum esse omnium
implicationum etiam contradictoriorum, tunc nihil potest eius effugere
prouidentiam, siue enim fecerimus aliquid siue eius oppositum aut
nihil totum in dei prouidentia implicitum fuit, nihil igitur nisi secun-
68 dum dei prouidentiam eueniet, vnde quamuis deus multa potuisset
prouidisse que non prouidit nee prouidebit, multa etiam prouidit
que potuit non prouidere, tarnen nihil addi potest diuine prouidentie
aut diminui, vt in simili, humana natura simplex et vna est, si nascere-
tur homo qui etiam nunquam nasci expectabatur, nihil adderetur
humane nature, sicut nihil demeretur ab illa si non nasceretur, sicut
nee cum nati moriuntur, et hoc ideo quia humana natura complicat
tarn eos qui sunt quam qui non sunt neque erunt: licet esse potuerunt
ita licet eueniret quod nunquam eueniet: nihil tarnen adderetur
prouidentie diuine, quoniam ipsa complicat tarn ea que eueniunt
quam ea que non eueniunt sed euenire possunt. Sicut igitur multa
sunt in materia possibiliter que nunquam euenient, ita per contrarium
quecunque non euenient si euenire possunt, si in dei sunt prouidentia
non sunt possibiliter sed actu, nee inde sequitur quod ista sint actu.
Sicut ergo dicimus quod humana natura infinita complicat et com-
plectitur quia non solum homines qui fuerunt: sunt: et erunt, sed qui
possunt esse: licet nunquam erunt, et ita complectitur mutabilia
immutabiliter, sicut vnitas infinita omnem numerum, ita dei prouiden-
tia infinita complicat tarn ea que euenient quam que non euenient sed
euenire possunt, et contraria, sicut genus complicat contrarias differen-
28

tias et ea que seit non seit cum differentia temporum, quia non seit
futura vt futura: nee preterita vt preterita: sed eterne et mutabilia
69 immutabiliter, hinc ineuitabilis et immutabilis est et nihil earn exce-
dere potest, et hinc omnia ad ipsam prouidentiam relata necessitatem
habere dicuntur: et merito quia omnia in deo sunt deus qui est ne-
cessitas absoluta, et sic patet quod ea que nunquam euenient eo modo
sunt in dei prouidentia vt predictum est, etiamsi non sunt prouisa
vt eueniant et necesse est deum prouidisse que prouidit, quia eius
prouidentia est necessaria et immutabilis, licet etiam oppositum eius
prouidere potuit quod prouidit, nam posita complicatione non ponitur
res complicata, sed posita explicatione ponitur complicatio, nam
licet eras possum legere vel non legere quodcunque f ecero prouidentiam
non euado: que contraria complectitur, vnde quicquid f ecero secun-
dum dei prouidentiam eueniet, et ita patet quomodo per premissa
que nos docent maximum omnem anteire Oppositionen! quoniam
omnia qualitercunque complectitur et complicat, quod de prouidentia
dei et aliis consimilibus verum sit apprehendimus.
70 C a p i t u l u m XXIII
Transsumptio spere infinite ad actualem existentiam dei
Conuenit adhuc pauca quedam circa speram infinitam speculari:
et reperimus in infinita spera tres lineas maximas longitudinis latitu-
dinis et profunditatis in centro concurrere, sed centrum maxime
spere equatur diametro et circumferentie igitur illis tribus lineis in
infinita spera equatur centrum, immo centrum est omnia ilia scilicet
p. 24 longitudo | latitude et profunditas: erit itaque maximum simplicissime
atque infinite, omnis longitudo latitude et profunditas que in ipso
sunt vnum simplicissimum indiuisibile maximum et vt centrum
precedit omnem latitudinem longitudinem atque profunditatem, et
est finis omnium illorum atque medium: quoniam in spera infinita
centrum crassitudo et circumferentia idem sunt, et sicut spera in-
finite est penitus in actu et simplicissima: ita maximum est penitus in
actu simplicissime, et sicut spera est actus linee: trianguli et circuli:
ita maximum est omnium actus, quare omnis actualis existentia ab
ipsa habet quicquid actualitatis existit, et omnis existentia pro tanto
existit actu pro quanto in ipso infinite actu est, et hinc maximum est
1
7 forma formarum et forma essendi: siue maxima actualis entitas, vnde
permenides subtilissime considerans aiebat deum esse cui esse quod-
libet quod est: est esse omne id quod est. Sic igitur spera est vltima
29

perfectio figurarum qua maior non est, ita maximum est omnium
perfectio perfectissima: adeo quod omne imperfectum in ipso est
perfectissimum, sicut infinita linea est spera et curuitas est recti-
tudo, et compositio simplicitas, et diuersitas idemptitas, et alteri-
tas vnitas, et ita de reliquis, quomodo enim posset esse ibi ali-
quid imperfectionis vbi imperfectio est infinita perfectio: et possi-
72 bilitas infinitus actus, et ita de reliquis. Uidemus nunc clare cum
maximum sit vt spera maxima quomodo totius vniuersi et omnium in
vniuerso existentium est vnica simplicissima mensura adequatissima,
quoniam in ipso non est maius totum quam pars, sicut non est maior
spera quam linea infinita. Deus igitur est vnica simplicissima ratio
totius mundi vniuersi, et sicut post infinitas circulationes exoritur
spera, ita deus omnium circulationum vti spera maxima est simpli-
cissima mensura, omnis enim viuificatio, motus et intelligentia ex
ipso: in ipso et per ipsum, apud quem vna reuolutio octaue spere non
est minor quam infinite, quia finis est omnium motuum: in quo omnis
motus vt in fine quiescit. Est enim quies maxima in qua omnis motus
quies est. Ita maxima quies est omnium motuum mensura, sicut
maxima rectitude omnium circumferentiarum, et maxima principia
73 siue eternitas omnium temporum, in ipso enim omnes motus natu-
rales vt in fine quiescunt, et omnis potentia in ipso perficitur vt in
actu infinito. Et quia ipse est entitas omnis esse: et omnis motus est
ad esse, igitur quies motus est ipse qui est finis motus scilicet forma
et actus essendi. Entia igitur omnia ad ipsum tendunt, et quoniam
finita sunt et non possunt equaliter participare finem in comparatione
ad se inuicem: tune aliqua participant hunc finem per medium aliorum,
sicut linea per medium trianguli et circuli in spheram ducitur: et
triangulus per medium circuli, et circulus in spheram per seipsum.
74 Capitulum XXIV1
De nomine dei et theologia affirmatiua
Postquam nunc auxiliante deo exemplo mathematico studuimus
in nostra ignorantia circa primum maximum peritiores fieri: adhuc pro
completion doctrina de nomine maximi inuestigemus, et ista quidem
inquisitio si recte sepedicta menti habuerimus: facilis adinuentionis
erit. Nam manifestum est cum maximum sit ipsum maximum simpli-
citer cui nihil opponitur nullum nomen ei proprie posse conuenire,
omnia enim nomina ex quadam singularitate rationis per quam discre-
tio fit vnius ab alio imposita sunt, vbi vero omnia sunt vnum: nullum
1
Capitulum XXIIII
30

75 nomen proprium esse potest. Unde recte ait hermes trismegistus,

quoniam deus est vniuersitas rerum: tune nullum nomen proprium
ρ. 25 est eius, quoniam autem necesse esset omni nomine deum, aut | omnia
eius nomine nuncupari, cum ipse in sua simplicitate complicet omnium
rerum vniuersitatem, vnde secundum ipsum proprium nomen quod
ineffabile per nos dicitur, et tetragramaton siue quatuor litterarum
est, et ex eo proprium quia non conuenit deo secundum aliquam habi-
tudinem ad creaturas, sed secundum essentiam propriam interpretari
debet vnus et omnia siue omnia vniter, quod melius est, et ita nos
reperimus superius vnitatem maximam que idem est quod omnia
vniter, immo adhuc videtur nomen propinquius et conuenientius vnitas
quam omnia vniter. Et propter hoc dicit propheta quomodo in ilia die
erit deus vnus: et nomen eius vnum. Et alibi. Audi israel: id est deum
76 per intellectum videns quoniam deus tuus vnus est, non est autem vnitas
nomen dei eo modo quo nos aut nominamus aut intelligimus vnitatem,
quoniam sicut supergreditur deus omnem intellectum ita a fortiori
omne nomen, nomina quidem per motum rationis qui intellectu multo
inferior est ad rerum discretionem imponuntur, quoniam autem ratio
contradictoria transilire nequit, hinc non est nomen cui aliud non
opponatur secundum motum rationis, quare vnitati pluralitas aut
multitudo secundum rationis motum opponitur, hinc vnitas deo non
conuenit, sed vnitas cui non opponitur aut alteritas: aut pluralitas aut
multitudo. Hoc est nomen maximum omnia in sua simplicitate vni-
tatis complicans, istud est nomen ineffabile et super omnem intellec-
77 turn. Quis enim intelligere posset vnitatem infinitam per infinitum
omnem Oppositionen! antecedentem: vbi omnia absque compositione
sunt in simplicitate vnitatis complicata, vbi non est aliud vel diuersum,
vbi homo non differt a leone: et celum non differt a terra: et tarnen
verissime ibi sunt, ipsum non secundum finitatem suam sed compticite
ipsamet vnitas maxima: vnde si quis posset intelligere aut nominare
talem vnitatem que cum sit vnitas est omnia, et cum sit minimum
sit maximum ille nomen dei attingeret, sed cum nomen dei sit deus
tune eius nomen non est cognitum nisi per intellectum qui est ipsum
maximum et nomen maximum, quare in docta ignorantia attingimus
licet vnitas videatur propinquius nomen maximi, tarnen adhuc a
vero nomine maximi quod est ipsum maximum distat per infinitum.
78 Est itaque ex hoc manifestum nomina affirmatiua que deo attri-
buimus per infinitum diminute sibi conuenire, nam talia secundum
aliquid quod in creaturis reperitur sibi attribuuntur. Cum igitur deo
nihil tale particulare discretum habens oppositum sibi nisi diminutis-
31

sime conuenire possit, hinc affirmationes sun t incompacte vt ait dyoni-

sius. Nam si dicis ipsum veritatem occurrit falsitas. Si dicis ipsum
virtutem occurrit vitium. Si dicis substantiam occurrit accidens,
et ita de reliquis. Cum autem ipse non sit substantia que non sit omnia
et cui nihil opponitur, et non sit veritas que non sit omnia absque
oppositione: non possunt ilia particularia nomina nisi diminute valde
per infinitum sibi conuenire. Omnes enim affirmationes quasi in ipso
aliquid sui significati ponentes illi conuenire non possunt qui non est
79 plus aliquid quam omnia et perpetua nomina affirmatiua si sibi
conueniunt non nisi in respectu ad creaturas conueniunt, non quod
creature sint causa quod sibi conueniant, quoniam maximum a crea-
turis nihil habere potest, sed sibi ex infinita potentia ad creaturas1
conueniunt, nam ab eterno deus potuit creare, quia nisi potuisset
summa potentia non fuisset, igitur hoc nomen creator quamuis sibi
in respectu ad creaturas conueniat, tarnen etiam conuenit antequam
creatura esset, quoniam ab eterno creare potuit. Ita de iusticia et
ceteris omnibus nominibus affirmatiuis que nos translatiue a creaturis
deo attribuimus propter quandam perfectionem per ipsa nomina
ρ. 26 significatam: licet ilia omnia nomina | ab eterno ante etiam quam
nos sibi illa attribuimus fuissent veraciter in summa sua perfectione
et infinito nomine complicata, sicut et res omnes que per ipsa talia
80 nomina significantur, et a quibus per nos in deum transferuntur, et in
tantum hoc est verum de affirmatiuis omnibus quod etiam nomen
trinitatis et personarum scilicet patris et filii et spiritussancti in
habitudine creaturarum sibi imponuntur, nam cum deus ex eo quod
vnitas est sit gignens et pater, ex eo quod est equalitas vnitatis ge-
nitus siue filius, ex eo quod vtriusque connexio spiritussanctus: tunc
darum est filium nominari filium ex eo quod est vnitatis siue enti-
tatis aut essendi equalitas. Unde patet ex hoc quod deus ab eterno
potuit res creare: licet eas etiam non creasset, respectu ipsarum rerum
filius dicitur, ex hoc enim est filius quod est equalitas essendi res,
vltra quam vel infra res esse non possent, ita videlicet quod est filius
ex eo quod est equalitas entitatis rerum quas deus facere poterat,
licet eas etiam facturus non esset, quas si facere non posset: nee
deus pater vel filius vel spiritussanctus: immo nee deus esset quare
si subtilius consideras patrem filium gignere: hoc fuit omnia in verbo
creare, et ob hoc Augustinus verbum etiam artem ac ydeam in respectu
81 creaturarum affirmat. Unde ex eo deus pater est quia genuit equalitatem
1
ceraturas
32

vnitatis, ex eo autem spiritussanctus quod vtriusque amor est: et hec

omnia respectu creaturarum. Nam creatura ex eo quod deus pater est
esse incipit, ex eo quod filius perficitur, ex eo quod spiritussanctus est
vniuersali rerum ordini concordat, et hec sunt in vnaquaque re trini-
tatis vestigia. Et hec est sententia aurelii augustini exponentis illud
geneseos. In principio creauit deus celum et terram: dicens deum ex eo
82 quia pater principia rerum creasse. Quare quicquid per theologiam
affirmationis de deo dicitur in respectu creaturarum fundatur: etiam
quo ad ilia sanctissima nomina in quibus maxima latent misteria
cognitionis diuine que apud hebreos et chaldeos habentur: quorum
null urn deum nisi secundum aliquam proprietatem particularem signi-
ficat: preter nomina quatuor literarum que sunt Joth He Nau He,
quod est proprium et ineffabile superius interpretatum, de quibus
hieronimus et rabi Salomon in libro ducis neutrorum extense tractant
qui videri possunt.
83 C a p i t u l u m XXV
Gentiles deum varie nominabant creaturarum respectu
Pagani pariformiter deum variis creaturarum respectibus no-
minabant louem quidem propter mirabilem pietatem. Ait enim iulius
firmitus quod iupiter adeo prosperum sidus sit: quod si solus in celo
iupiter regnasset: homines essent immortales. Ita saturnum propter
profunditatem cogitationum et inuentionum in rebus vite necessariis.
Martern propter victorias bellicas. Mercurium propter consiliarem
prudentiam. Uenerem propter amorem conseruatiuum nature. Solem
propter vigor em motuum naturalium. Lunam propter humoralem
conseruationem in quo vita consistit. Cupidinem propter vnitatem
duplicis sexus, ob quam rem etiam naturam ipsam vocarunt, quoniam
per duplicem sexum species rerum conseruat. Hermes ait omnia tarn
animalia quam non animalia duplicis sexus propterea causam omnium
scilicet deum in se masculinum et femininum sexum dixit complicare
cuius cupidinem et venerem explicationem credebat. Ualerius etiam
romanus idem af firmans canebat iouem omnipotentem: genitorem geni-
tricemque deum. Unde dicebat cupidinem prout scilicet vna res cupit
aliam filiam veneris, hoc est ipsius pulcritudinis naturalis. Uenerem
vero iouis aiebant omnipotentis filiam: a quo natura et cuncta ipsam
84 concomitantia, templa etiam pacis scilicet et eternitatis ac concordie
ρ. 27 panjtheon in quo erat altare termini infiniti cuius non est terminus
in medio sub diuo et consimilia nos instruunt paganos deum secundum
respectum ad creaturas varie nominasse, que quidem omnia nomina
3 Nikolaus von Kues i 33

vnius ineffabilis nominis complicationem sunt explicantia, et secun-

dum quod nomen proprium est infinitum, ita infinita nomina talia
particularium perfectionum complicat, quare et explicantia possent
esse multa et nunquam tot et tanta quin possent esse plura: quorum
quodlibet se habet ad proprium et ineffabile vt finitum ad infinitum.
Deridebant veteres pagani iudeos qui deum vnum infinitum quem
ignorabant adorarunt: quem tarnen ipsi in explicationibus venera-
bantur, ipsum scilicet ibi venerantes vbi diuina sua opera conspicie-
bant, et ista inter omnes homines differentia tune fuit: vt omnes
deum vnum maximum quo maius esse non posset crederent: quem
alii vt iudei et sissennii in sua simplicissima vnitate vt est rerum
omnium complicatio colebant, alii vero in his colebant vbi expli-
cationem diuinitatis reperiebant: recipiendo notum sensibiliter pro
manuductione ad causam et principium, et in hac vltima via seducti
sunt simplices populäres qui non sunt vsi explicatione vt imagine:
sed vt veritate ex qua re idolatria introducta est in vulgum. Sapien-
tibus vt plurimum de vnitate dei recte credentibus vti hec nota cuique
esse possunt, qui tullium de deorum natura ac philosophos veteres
85 diligenter perspexerit, non negamus tarnen quosdam ex paganis non
intellexisse deum cum sit entitas rerum aliter quam per abstractionem
extra res esse, sicut materia prima extra res non nisi per abstrahentem
intellectum existit, et hi tales deum in creaturis adorarunt: qui etiam
rationibus ydolatriam astruebant, quidam etiam deum deuocabilem
putarunt quorum quidam in angelis eum deuocabant vt sissennii,
gentiles vero deuocabant eum in arboribus qualia de arbore solis et
lune leguntur, et quidam in aere aqua vel templis certis carminibus
eum deuocabant qui omnes qualiter seducti sint et longe fuerint a
veritate premissa ostendunt.
86 Capitulum XXVI
De theologia negatiua
Quoniam autem cultura dei qui adorandus est in spiritu et veritate
necessario se fundat in positiuis deum affirmantibus. Hinc omnis
religio in sua cultura necessario per theologiam affirmatiuam ascendit,
deum vt vnum ac trinum vt sapientissimum piissimum lucem in-
accessibilem vitam veritatem: et ita de reliquis adorando, semper
culturam per fidem quam per doctam ignorantiam verius attingit
dirigendo credendo scilicet hunc quem adorat vt vnum esse vniter
omnia et quem vt inaccessibilem lucem colit, non quidem esse lucem
34

vt est hec corporalis cui tenebra opponitur, sed simplicissimam et

infinitam in qua tenebre sunt lux infinita, et quod ipsa infinita lux
semper lucet in tenebris nostre ignorantie, sed tenebre eum com-
prehendere nequeunt, et ita theologia negationis adeo necessaria est
quo ad aliam affirmationis vt sine ilia deus non coleretur vt deus
infinitus, sed potius vt creatura, et talis cultura idolatria est que hoc
imagini tribuit1 quod tantum conuenit veritati. Hinc vtile erit ad
87 hec parum de negatiua theologia submittere. Docuit nos sacra igno-
rantia deum ineffabilem: et hoc quia maior est per infinitum omnibus
que nominari possunt, et hoc quidem quia verissimum verius per
remotionem et negationem de ipso loquimur, sicut et maximus dyoni-
sius qui eum nee veritatem nee intellectum nee lucem nee quicquam
eorum que dici possunt esse voluit, quern rabbi Salomon et omnes
p. 28 sapientes sequuntur, vnde neque | pater est neque filius neque spiritus-
sanctus, secundum hanc negatiuam theologiam secundum quam est
infinitus tantum. Infinitas vero vt infinitas neque generans est neque
genita neque procedens, quare hilarius pictauensis subtilissime dixit
dum personas distingueret. In eterno inquit infinitas species in imagine
vsus in munere, volens quod quamuis in eternitate non nisi infini-
tatem possumus videre, tarnen ipsa infinitas que est ipsa eternitas
cum sit negatiua non potest intelligi vt generans: sed bene eternitas,
quoniam eternitas est affirmatiua vnitatis siue presentie maxime,
quare principium sine principio, species in imagine dicit principium
88 a principio, vsus in munere dicit processionem ab vtroque, que omnia
per premissa notissima sunt nam quamuis eternitas sit infinitas:
ita quod eternitas non sit maior causa patris quam infinitas, tarnen
secundum considerationis modum eternitas patri attribuitur: et non
filio nee spirituisancto. Infinitas vero non plus vni persone quam
alteri, quoniam ipsa infinitas secundum considerationem vnitatis
pater est: secundum considerationem equalitatis vnitatis filius, secun-
dum considerationem connexionis spiritussanctus, secundum simpli-
cem considerationem infinitatis nee pater nee filius nee spiritus-
sanctus, licet ipsa infinitas sit et eternitas quelibet trium personarum
sit et econuerso quelibet persona infinitas et eternitas, non tarnen
secundum considerationem vt prefertur. Quoniam secundum con-
siderationem infinitatis deus nee vnum est nee plura, et non reperitur
in deo secundum theologiam negationis aliud quam infinitas, quare
secundum illam nee cognoscibilis est in hoc seculo neque in future,
1
tribubuit
3* 35

De docta ignorantia I 26—II ι
quoniam omnis creatura tenebra est eo respectu que infinitum lumen

89 comprehendere nequit: sed sibi solus notus est, et ex his manifestum est
quomodo negationes sunt vere et affirmationes insufficientes in theo-
logicis, et nihilominus quod negationes remouentes imperfectiora de
perfectissimo sunt veriores aliis, vt quia verius est deum non esse lapi-
dem quam non esse vitam aut intelligentiam, et non esse ebrietatem
quam non esse virtutem, contrarium in affirmatiuis, nam verior est
affirmatio deum dicens intelligentiam ac vitam quam terram lapidem
aut corpus. Ista enim omnia clarissima sunt ex prehabitis. Ex quibus
concludimus precisionem veritatis in tenebris nostre ignorantie incom-
prehensibiliter lucere, et hec est ilia docta ignorantia quam inquisiui-
mus per quam tantum ad infinite bonitatis deum maximum vnitrinum
secundum gradus doctrine ipsius ignorantie accedere posse explicaui-
mus, vt ipsum ex omni nostro conatu de hoc semper laudare valeamus
quod nobis seipsum ostendit incomprehensibilem qui est super omnia in
secula benedictus.
Finit de docta ignorantia liber primus.
90 Incipit liber secundus.

Doctrina ignorantie taliter circa absoluti maximi naturam expedita
per symbolicos quosdam caracteres amplius per ipsam aliquantulum in
vmbra nobis resplendentem eadem via ea inquiramus que omne id quod
sunt ab ipso absolute maximo sunt. Cum aut em causatum sit peni-tus a
causa: et a se nihil et originem atque rationem qua est id quod est,
quanto propinquius et similius potest concomitetur, patet difficile con-
tractionis naturam attingi exemplari absoluto incognito1, supra igitur
nostram apprehensionem in quadam ignorantia nos doctos esse con-
uenit vt precisionem veritatis vti est non capientes ad hoc saltim duca-
p. 29 mur vt ipsam esse videamus quam nunc com|prehendere non valemus.
Hie est mei laboris finis in hac parte quern dementia tua indicet et
acceptet.
91 Capitulum I2
Correlaria preambularia ad inferendum vnum infinitum
vniuersum
Proderit plurimum doctrine ignorantie correlaria preambularia ex
principio nostro premitti. Prestabunt enim quandam facilitatem ad
1 2
iucognito Capitulum primum
36

infinita similia: que pari arte elici poterunt et dicenda facient clariora.
Habuimus in radice dictorum in excessis et excedentibus ad maximum
in esse et posse non deueniri. Hinc in prioribus ostendimus precisam
equalitatem soli deo conuenire, ex quo sequitur omnia dabilia preter
ipsum differre. Non potest igitur vnus motus cum alio equalis esse nee
vnus alteri mensura, cum mensura a mensurato necessario differat. Hec
quidem etsi ad infinita tibi deseruiant, tarnen si ad astronomiam trans-
fers apprehendis calculatoriam artem precisione carere, quoniam per
solis motum omnium aliorum planetarum motum mensurari posse
presupponit, celi etiam dispositio quo ad qualemcunque locum siue
quo ad ortus et occasus signorum siue poli eleuationem ac que circa hoc
sunt precise scibilis non est, et cum nulla duo loca in tempore et situ
precise concordent, manifestum est indicia astrorum longe in sua parti-
2
9 cularitate a precisione esse. Si consequenter hanc regulam mathematice
adaptes in geometricis figuris: equalitatem actu impossibilem vides: et
nullam rem cum alia in figura precise posse concordare nee in magni-
tudine. Et quamuis regule vere sint in sua ratione date figure equalem
describere, in actu tarnen equalitas impossibilis est in diuersis, ex quo
ascendis quomodo veritas abstracta a materialibus vt in ratione equali-
tatem videt: quam in rebus experiri per omnia impossibile est, quoniam
93 ibi non est nisi cum defectu. Age in musica ex regula precisio non est,
nulla ergo res cum alia in pondere concordat: neque longitudine neque
spissitudine, neque est possibile proportiones armoniacas inter varias
voces fistularum campanarum hominum et ceterorum instrumentorum
precise reperiri quin precisior dari possit, neque in diuersis instrumentis
idem gradus veritatis proportionis est, sicut nee in diuersis hominibus
sed in omnibus secundum locum: tempus: complexionem, et alia diuer-
sitas necessaria est, precisa itaque proportio in ratione sua videtur tan-
turn, et non possumus in rebus sensibilibus dulcissimam armoniam abs-
que defectu reperiri, quia ibi non est. Ascende hie quomodo precisissima
maxima armonia est proportio in equalitate quam viuus homo audire
non potest in carne, quoniam ad se attraheret rationem anime nostre:
cum sit omnis ratio, sicut lux infinita omnem lucem, ita quod anima a
sensibilibus absoluta sine raptu ipsam supreme concordantem armoni-
am aure intellectus non audiret. Magna quedam dulcedo contemplatio-
nis hie haurire posset, tarn circa immortalitatem intellectualis et
rationalis nostri spiritus qui rationem incorruptibilem in sua natura
gestat, per quam similitudinem concordantem et discordantem ex se
attingit in musicis: quam circa gaudium eternum in quod beati a
94 mundanis absoluti transferuntur. Sed de hoc alias. Preterea si regulam
37

De docta ignorantia II ι—2
nostram arithmetice1 applicamus, nulla duo in numero conuenire posse

videmus: et quoniam ad veritatem numeri compositio: complexio: pro-
portio: armonia: motus et omnia variantur extendendo infinita. Ex
hoc nos ignorare intelligimus quoniam nemo est vt alius in quocunque,
neque sensu: neque imaginatione: neque intellectu: neque operatione:
aut scriptura: aut pictura: vel arte, etiam si mille annis vnus alium
imitari studeret in quocunque, nunquam tarnen precisionem attingeret,
licet differentia sensibilis aliquando non participatur. Ars eciam natu-
P-3o ram imitatur quantum | potest, sed nunquam ad ispius precisionem
poterit peruenire, carent igitur medicina alkymia magica et cetere artes
transmutationum veritatis precisione, licet vna verier in comparatione
ad aliam, vt medicina verier quam artes transmutationum, vt ista ex
95 se patent. Adhuc ex eodem fundamento elicientes dicamus quoniam in
oppositis excedens et excessum reperimus vt in simplici et composite:
abstracto et concreto, formali et materiali, corruptibili et incorruptibili:
et ceteris. Hinc ad alterum purum oppositorum non deuenitur aut in
quo concurrant precise equaliter. Omnia igitur ex oppositis sunt in
gradus diuersitate habendo in vno plus de alio minus: sortiendo natu-
ram vnius oppositorum per victoriam vnius supra aliud, ex quo rerum
notitia rationabiliter inuestigatur vt sciamus quomodo compositio in
vno est in quadam simplicitate et in alio simplicitas in compositione: et
corruptibilitas in incorruptibilitate in vno contrarium in alio, ita de
reliquis: prcut extendimus in libro coniecturarum vbi de hoc latius
agetur. Suff .ciant ista pauca pro mirabili potestate docte ignorantie
96 ostendenda. Amplius magis ad propositum descendendo dico quoniam
ascensus ad maximum et descensus ad minimum simpliciter non est
possibilis: ne fiat transitus in infinitum, vt in numero et diuisione con-
tinui constat. Tunc patet quod dato quocunque infinito semper est
maius et minus: siue in quantitate aut virtute vel perfectione, et de
ceteris necessario dabile cum maximum aut minimum simpliciter da-
bile in rebus non sit nee processus fuit in infinitum vt statim ostensum
est, nam cum quelibet pars infiniti sit infinita: implicat contradictio-
nem magis et minus ibi reperiri vbi ad infinitum deueniretur, cum ma-
gis et minus sicut nee infinito conuenire possunt, ita nee qualemcunque
proportionem ad infinitum habenti cum necessario ipsum etiam infini-
tum2 sit. Binarius enim non esset minor centenario in numero infinito si
per ascensum ad ipsum possit actu deueniri, sicut nee linea infinita ex
infinitis bipedalibus esset linea infinita ex infinitis quadrupedalibus
1 2
arismetrice inifinitum
38

lineis, nihil est itaque dabile quod diuinam terminet potentiam, quare
omni dato dabile est maius et minus per ipsam nisi datum simul esset
97 absolutum maximum, vt in tertio libello deducetur. Solum igitur ab-
solute maximum est negatiue infinitum, quare solum illud est id quod
esse potest omni potentia, vniuersum vero cum omnia complectatur que
deus non sunt non potest esse negatiue infinitum, licet sit sine termino,
et ita priuatiue infinitum, et hac consideratione nee finitum nee infini-
tum est. Non enim potest esse maius quam est, hoc quidem ex defectu1
euenit, possibilitas enim siue materia vltra se non extendit. Nam non est
aliud dicere vniuersum posse semper actu esse maius quam dicere posse
esse transire in actum infinitum esse: quod est impossibile, cum infinita
actualitas que est absoluta eternitas ex posse oriri nequeat, que est actu
omnis essendi possibilitas, quare licet in respectu infinite dei potentie
que est interminabilis vniuersum posset esse maius, tamen resistente
possibilitate essendi aut materia que est in infinitum non est actu ex-
tendibilis vniuersum maius esse nequit, et ita interminatum, cum actu
maius eo dabile non sit ad quod terminetur et sit priuatiue infinitum,
ipsum autem non est actu nisi contracte vt sit meliori quidem modo quo
sue nature patitur conditio. Est enim creatura que necessario est ab esse
diuino simpliciter absoluto, prout consequenter in docta ignorantia
quanto clarius et simplicius fieri poterit quam breuiter erimus osten-
suri.
98 C a p i t u l u m II
Quod esse creature sit intelligibiliter ab esse primi
, 3χ Docuit nos sacra ignorantia in prioribus nihil a se esse nisi maximum
simpliciter: vbi a se in se per se iidem sunt ipsum scilicet absolutum esse,
necesseque esse omne quod est id quod est inquantum est ab ipso esse,
quomodo enim id quod a se non est aliter esse posset quam ab eterno
esse. Quoniam autem ipsum maximum procul est ab omni inuidia, non
potest esse diminutum vt tale communicare, non habet igitur creatura
que ab esse est omne id quod est corruptibilitatem: diuisibilitatem:
imperfectionem diuersitatem: pluralitatem: et cetera huiusmodi a
maximo eterno indiuisibili perfectissimo indistincto vno, neque ab
99 aliqua causa positiua. Sicut enim linea infinita est rectitude infinita que
est causa omnis esse linealis, linea vero curua in hoc quod linea ab infi-
nita est in hoc quod curua non ab infinita est, sedcuruitassequiturfini-
tatem quoniam ex eo curua quia non maxima, si enim maxima esset
1
defefectu
39

De docta ignorantia II 2
curua non esset, vt superius est ostensum, ita quidem contingit rebus,
quoniam maximum esse non possunt: vt sint diminuta altera distinct a
et cetera huiusmodi, que quidem causam non habent, habet igitur
creatura a deo vt sit vna discreta et connexa vniuerso, et quanto magis
vna tanta deo similior, quod autem eius vnitas est in pluralitate discre-
tio in confusione et connexio in discordantia a deo non habet, neque
aliqua causa positiua sed contingenter. Quis igitur copulando simul in
creatura necessitatem absolutam a qua est, et contingentiam sine qua
non est: potest int eiligere esse eius, nam videtur quod ipsa creatura que
nee est deus nee nihil sit quasi post deum, et ante nihil intra deum, et
nihil vt ait vnus sapientum deus est oppositio nihil mediatione entis,
nee tarnen potest esse ab esse et non esse composita. Uidetur igitur neque
esse per hoc quod descendit de esse neque non esse, quia est ante nihil,
neque compositum ex illis. Noster autem intellectus qui nequit tran-
silire contradictoria diuisiue aut compositiue esse creature non attingit:
quamuis sciat eius esse non esse nisi ab esse maximi, non est igitur ab
esse intelligibile postquam esse a quo non est intelligibile, sicut nee ab
esse accidentis est intelligibile: si substantia cui adest non intelligitur,
et igitur non potest creatura vt creatura dici vna, quia descendit ab
vnitate: neque plures, quia eius esse est ab vno, neque ambo copulatiue,
sed est vnitas eius in quadam pluralitate contingenter, ita de simplici-
tate et compositione et reliquis oppositis pariformiter dicendum vide-
101 tur. Quoniam vero creatura per esse maximi creata est, in maximo vero
idem est esse facere et creare, tunc non aliud videtur esse creare quam
deum omnia esse. Si igitur deus est omnia et hoc est creare, quomodo
intelligi hoc poterit quod creatura non est eterna, cum dei esse sit
eternum, immo ipsa eternitas, inquantum enim ipsa creatura est esse
dei nemo dubitat esse eternitatem. Inquantum igitur cadit sub tempore
non est a deo quia est eternus. Quis igitur intelligit creaturam ab eterno
et cum hoc temporaliter esse, non potuit enim creatura in esse ipso in
eternitate non esse: neque potuit prius tempore esse, quando ante tem-
102 pus non fuit prius, et ita semper fuit quando esse potuit. Quis denique
intelligere potest deum esse essendi f ormam: nee tarnen immisceri crea-
ture, non enim ex infinita linea et finita curua potest vnum exoriri
compositum, quod absque proportione esse nequit. Proportionen! vero
inter infmitum et finitum cadere non posse nemo dubitat. Quomodo
igitur capere potest intellectus esse linee curue ab infinita recta esse,
que tarnen ipsam non informat vt forma sed vt causa et ratio, quam
quidem rationem non potest participare partem capiendo: cum sit
infinita et indiuisibilis: vt materia participat formam: vt sortes et plato
40

p. 32 humanitatem: aut vt totum participator a partibus, sicut | vniuersum a

suis partibus, nee vt plura specula eandem faciem diuersimode: cum
non sit esse creature ante abesse cum sit ipsum, sicut speculum ante est
103 speculum quam ymaginem faciei recipiat. Quis est igiturquiintelligere
queat quomodo diuersimode vna infinita forma participetur in diuersis
creaturis: cum creature esse non possit aliud esse quam ipsa resplen-
dentia non in aliquo alio positiue recepta: sed contingenter diuersa,
quemadmodum fortassis si penitus artificiatum ab ydea artificis depen-
dens non haberet aliud esse quam dependence1 a quo haberet esse: et sub
cuius influentia conseruaretur, sicut ymago speciei in speculo posito
quod speculum ante aut post per se et in se nihil sit. Neque potest in-
telligi quomodo deus per creaturas visibiles possit nobis manifestus
fieri, nam non sicut intellectus noster solum deo et nobis cognitus, qui
dum in cogitationem venerit ex quibusdam fantasiis formam quandam
in memoriam recipit coloris aut soni aut alterius qui prius informis fuit,
et post hoc aliam assumens signorum vocum aut literarum formam se
aliis insinuat, nam quamuis deus propter suam cognoscendam bonita-
tem vt religiosi volunt aut ex eo quia maxima absoluta necessitas crea-
uit mundum qui ei obediat vt sint qui cogantur, et eum timeant et
quos iudicet vel aliter, tarnen manifestum est eum nee aliam formam
induere cum sit forma omnium formarum, nee in positiuis signis appa-
rere cum ipsa signa pariformiter in eo quod sunt alia requirentur in
104 quibus: et ita in infinitum. Quis ista intelligere posset quomodo omnia
illius vnice infinite forme sunt ymago: diuersitatem ex contingent! ha-
bendo quasi creatura sit deus occasionatus, sicut accidens substantia
occasionata, et mulier vir occasionatus, quoniam ipsa forma infinita
non est nisi finite recepta, vt omnis creatura sit quasi infinitas finita:
aut deus creatus, vt sit eo modo quo hoc melius esse possit, ac si
dixisset creator fiat, et quia deus fieri non potuit qui est ipsa eter-
nitas: hoc factum est quod fieri potuit deo similius. Ex quo subinfertur
omnem creaturam vt talem perfectam: etiam si alterius respectu minus
perfecta videatur. Communicat enim piissimus deus esse omnibus eo
modo quo percipi potest. Cum igitur deus absque diuersitate et inuidia
communicet et recipiatur ita quod aliter et alterius contingentia recipi
non sinat: quiescit omne esse creatum in sua perfectione quam habet ab
esse diuino liberaliter, nullum aliud creatum esse appetens tanquam
perfectius, sed ipsum quod habet a maximo prediligens quasi quoddam
diuinum munus hoc incorruptibiliter perfici et conseruari optans.
1
depedentie
41

105 Capitulum III

Quomodo maximum complicet et explicet omnia intellectibiliter
Nihil dici aut cogitari potest de veritate inuestigabili quod in prima
parte non sit complicatum, omnia enim que cum eo quod de veritate
prima ibi dictum est concordant, vera esse necesse est: cetera que dis-
cordant falsa sunt. Ibi autem ostensum reperitur non posse esse nisi
vnum maximum omnium maximorum. Maximum autem est cui nihil
potest opponi: vbi et minimum est maximum. Unitas igitur infinita1
est omnium complicatio. Hoc quidem dicit vnitas que omnia vnit: non
tantum vt vnitas numeri complicatio est est maxima, sed quia omnium,
et sicut in numero explicante vnitatem non reperitur nisi vnitas, ita in
omnibus que sunt non nisi maximum reperitur, ipsa quidem vnitas
punctus dicitur in respectu quantitatis ipsam vnitatem explicantis
quando nihil in quantitate reperitur nisi punctus, sicut vndique in
linea est punctus vbicunque ipsam diuiseris, ita in superficie et corpore,
nee est plus quam vnus punctus qui non aliud quam ipsa vnitas infinita,
p. 33 quoniam ipsa punctus qui est terminus, perfectio | et totalitas linee et
quantitatis ipsam complicans cuius prima explicatio linea est in qua
106 non reperitur nisi punctus. Ita quidem quies est vnitas motum compli-
cans qui est quies seriatim ordinata, si subtiliter aduertis, motus igitur
est explicatio quietis, ita nunc siue presentia complicat tempus, pre-
teritum fuit presens, futurum erit presens, nihil ergo reperitur in tem-
pore nisi presentia ordinata, preteritum igitur et futurum est explicatio
presentis, presens est omnium presentium temporum complicatio, et
presentia tempora illius seriatim sunt explicatio, et non reperitur in
ipsis nisi presens. Una est ergo presentia omnium temporum compli-
catio, et illa quidem presentia est ipsa vnitas. Ita idemptitas est diuersi-
tatis complicatio, equalitas inequalitatis et simplicitas diuisionum siue
107 discretionum. Una est ergo omnium complicatio et non est alia sub-
stantie alia qualitatis aut quantitatis et ita de reliquis complicatio,
quoniam non est nisi vnum maximum: cum quo coincidit minimum,
vbi diuersitas complicata idemptitati complicanti non opponitur, sicut
enim vnitas alteritatem precedit, ita et punctus qui est perfectio ma-
gnitudinem, perfectum enim omne imperfectum antecedit, ita quies
motum, idemptitas diuersitatem, equalitas inequalitatem, et ita de
reliquis que cum vnitate conuertuntur que est ipsa eternitas, plura
enim eterna esse non possunt. Deus ergo est omnia complicans in hoc
108 quod omnia in eo est omnia, explicans in hoc quia ipse in omnibus, et vt
1
iufinita
42

Ed, Argent. I pp. 32—34
in numeris intentionem declaremus. Numerus est explicatio vnitatis,

numerus autem rationem dicit, ratio autem ex mente est, propterea
bruta que mentem non habent numerare nequeunt. Sicut igitur ex
nostra mente per hoc quod circa vnum commune multa singulariter
intelligimus numerus exoritur, ita rerum pluralitas ex diuina mente in
qua sunt plura sine pluralitate quia in vnitate complicante. Per hoc
enim quod res non possunt ipsam equalitatem essendi equaliter parti-
cipare deus in eternitate vnam sic aliam sic intellexit, ex quo pluralitas
que in ipso est vnitas exorta est. Non habet autem pluralitas siue nume-
rus aliud esse quam vt est ab ipsa vnitate. Unitas igitur sine qua nume-
rus non esset numerus est in pluralitate, et hoc quidem est vnitatem
109 explicare omnia scilicet in pluralitate esse. Excedit autem mentem
nostram modus complicationis et explicationis, quis rogo intelligeret
quomodo ex diuina mente rerum sit pluralitas, postquam intelligere
dei sit esse eius qui est vnitas infinita. Si pergis ad numerum similitu-
dinem considerando, quomodo numerus est vnius communis per men-
tem multiplicatio, videtur quasi deus qui est vnitas sic in rebus multi-
plicatus postquam intelligere eius est esse, et tarnen intelligis non esse
possibile illam vnitatem que est infinita et maxima multiplicari. Quo-
modo igitur intelligis pluralitatem cuius esse est ab vno absque multi-
plicatione, aut quomodo intelligis multiplicationem vnitatis absque
multiplicatione, non quidem sicut speciei vnius: aut vnius generis in
multis speciebus aut indiuiduis extra que genus aut species non est nisi
no per intellectum abstrahentem. Deus igitur cuius esse vnitatis non est
per intellectum a rebus abstrahentem neque rebus vnitum aut immen-
sum, quomodo explicetur per numerum rerum nemo intelligit: si con-
sideras res sine eo ita nihil sunt sicut numerus sine vnitate, si consideras
ipsum sine rebus ipse est, et res sunt nihil si consideras ipsum vt est in
rebus res aliquid esse in quo ipse est consideras, et inhocerras vtpatuitin
proximo capitulo, quoniam esse rei non est aliud vt est diuersa res, sed
eius esse est ab esse, si consideras rem vt est indeotunc est deus et vnitas,
non restat nisi dicere quod pluralitas rerum exoriatur: eo quod deus
est in nihilo. Nam tolle deum a creatura et remanet nihil, tolle sub-
P-34 stantiam a composite: et non rejmanet aliquod accidens et ita nihil re-
manet, quomodo hoc possit per nostrum intellectum attingi, nam
quamuis accidens pereat sublata substantia: non est propterea accidens
nihil, pariter autem quia accidentis esse est adesse, et propterea sicut
quantitas non est nisi per esse substantie: tarnen quia adest: tune
substantia per quantitatem est quanta, non sic hie, nam creatura ita
deo non adest, nihil enim confert deo sicut accidens substantie, immo
43

De docta ignorantia II 3—4
accidens intantum confert substantie: quod quamuis ab ea habeat

esse: tarnen ex consequent! substantia sine omni accidente esse nequit,
in hoc quidem in deo similiter esse nequit. Quomodo igitur intelligere
poterimus creaturam vt creaturam que a deo est et nihil etiam ex con-
sequenti ei tribuere potest qui est maximus, et si vt creatura non habet
etiam tantum entitatis sicut accidens sed est penitus nihil: quomodo
intelligitur pluralitatem rerum per hoc explicari quod deus est in nihilo:
cum nihil non sit alicuius entitatis. Si dicis eius voluntas omnipotens
causa est, et voluntas et omnipotentia sunt suum esse: nam tota est in
circulo theologia, necesse est igitur fateri te penitus et complicationem
et explicationem quomodo fiat ignorare hoc tantum scire quod tu
ignoras modum, licet etiam scias deum omnium rerum complicationem
et explicationem, et vt est complicatio omnia in ipso esse ipse, et vt est
explicatio ipsum in omnibus esse id quod sunt sicut veritas in ymagine,
ac si f acies esset in ymagine propria que ab ipsa multiplicatur distanter
et propinque quo ad ymaginis multiplicationem, non dico secundum
distantiam localem sed gradualem a veritate faciei: cum aliter multi-
plicari non possit in ipsis multiplicatis ab vna facie diuersis ymaginibus
diuersimode et multipliciter vna f acies appareret supra omnem sensum
et mentem in intelligibiliter.
na Capitulum IV1
Quomodo vniuersum maximum contractum tantum est
similitudo absoluti
Si ea que in premissis nobis per doctam ignorantiam manifestata
sunt subtili consideratione extenderimus ex hoc tantum quod omnia
absolutum maximum esse aut ab eo esse scimus de mundo seu vniuerso:
quod maximum contractum tantum esse volo multa nobis patere poter-
unt, nam ipsum contractum seu concretum cum ab absolute omne id
habeat quod est: tune illud quod est maximum maxime absolutum
quantum potest concomitatur. Igitur que in primo libro de absoluto
maximo nobis nota facta sunt illa vt absoluto absolute maxime conue-
113 niunt: contracto contracte conuenire affirmamus: aliqua exemplifice-
musvtinquirenti ingressumparemus. Deus est absolutamaximitasatque
vnitas absolute differentia atque distantia preueniens atque vniens uti
sunt contradictoria quorum non est medium que absolute est id quod
sunt omnia in omnibus absolutum principium atque finis rerum atque
entitas in quo omnia sunt sine pluralitate ipsum maximum absolutum
simplicissime indistincte sicut infinita linea omnis figure. Ita pari-
1
Capitulum IIII
44

formiter mundus siue vniuersum est contractum maximum atque

vnum opposita preueniens contracta vt sunt contraria: existens con-
tracte id quod sunt omnia in omnibus principium contractum atque
contractus finis rerum: ens contractum: infinitas contracta vt sit con-
tracte infinitus. In quo omnia sine pluralitate sunt ipsum maximum
contractum cum contracta simplicitate et indistinctione, sicut linea
114 maxima contracta est contracte omnis figure, vnde quando recte con-
sideratur de contractione omnia sunt clara: nam infinitas contracta aut
simplicitas seu indistinctio per infinitum descendit in contractione ab
eo quod est absolutum vt infinitus et eternus mundus cadat absque
proportione ab absoluta infinitate et eternitate, et vnum ab vnitate,
vnde vnitas absoluta ab omni pluralitate absoluta est, sed contracta
vnitasque est vnum vniuersum licet sit vnum maximum cum sit contrac-
tum non est a pluralitate absolutum licet sit nisi vnum maximum con-
P- 35 tractum, quare quamuis | sit maxime vnum, est tarnen ilia eius vnitas
per pluralitatem contracta, sicut infinitas per finitatem, simplicitas per
compositionem, eternitas per successionem, necessitas per possibili-
tatem et ita de reliquis, quasi absoluta necessitas se communicet absque
permixtione, et in eius opposite contracte terminaretur, ac si albedo
haberet in se esse absolutum sine abstractione nostri intellectus a qua
album esset contracte album, tune albedo per non albedinem in actu
albo terminatur vt hoc sit album per albedinem quod absque ea album
non esset. Ex his multa inuestigator elicere poterit. Nam sicut deus cum
sit1 immensus non est nee in sole nee in luna, licet in illis sit id quod sunt
absolute, ita vniuersum nee est in sole nee luna sed in ipsis est id quod
sunt contracte, et quia quidditas sous absoluta non est aliud a quiddi-
tate absoluta lune, quoniam est ipse deus qui est entitas et quidditas
absoluta omnium, et quidditas contracta sous est alia a quidditate con-
tracta lune, quia vt quidditas absoluta rei non est res ipsa ita contracta,
non est aliud quam ipsa. Quare patet quod cum vniuersum sit quidditas
contracta que aliter est in sole contracta et aliter in luna, hinc idempti-
tas vniuersi est in diuersitate sicut vnitas in pluralitate, vnde vni-
uersum licet non sit nee sol nee luna, est tamen in sole sol, et in luna
luna, sed id quod est sol et luna sine pluralitate et diuersitate, vni-
uersum dicit vniuersalitatem: hoc est vnitatem plurium, propter hoc
sicut humanitas non est nee socrates nee plato, sed in socrate est
socrates: in platone plato, ita vniuersum ad omnia. Quoniam vero
dictum est vniuersum esse principium contractum tantum atque in hoc
1
fit
45

maximum patet quomodo per simplicem emanationem maximi con-

tracti a maximo absolute totum vniuersum prodiit in esse, omnia
autem entia que sunt partes vniuersi sine quibus vniuersum cum sit
contractum vnum totum et perfectum esse non posset simul cum vni-
uerso in esse prodierunt: et non prius intelligentia, deinde anima no-
bilis, deinde natura vt voluit auicenna et alii philosophi, tarnen sicut
in intentione artificis est prius totum puta domus quam pars: put a
paries, ita dicimus quare ex intentione dei omnia in esse prodierunt:
quod tune vniuersum1 prius prodiit, et in eius consequentiam omnia
sine quibus nee vniuersum nee perfectum esse posset. Unde sicut ab-
stractum est in concrete, ita absolutum maximum in contracto maximo
prioriter consideramus vt sit consequenter in omnibus particularibus,
quia est absolute in eo quod est omnia contracte. Est enim deus quiddi-
tas absoluta mundi seu vniuersi, vniuersum vero est ipsa quidditas
contracta, contractio dicit ad aliquid, vt ad essendum hoc vel illud,
deus igitur qui est vnus est in vno vniuerso, vniuersum vero est in vni-
uersis contracte, et ita intelligi poterit quomodo deus qui est vnitas
simplicissima existendo in vno vniuerso est quasi ex consequent! medi-
ante vniuerso in omnibus et pluralitas rerum2 mediante vno vniuerso
in deo.
117 Capitulum V
Quodlibet in quolibet
Si acute iam dicta attendis, non erit tibi difficile videre veritatis üli-
us anaxagorici quodlibet esse in quolibet fundamentum, fortassis altius
anaxagora. Nam cum manifestum sit ex libro primo deum ita esse in
omnibus quod omnia sunt in ipso, et nunc constet deum quasi medi-
ante vniuerso esse in omnibus, hinc omnia in omnibus esse constat: et
quodlibet in quolibet, vniuersum enim quasi ordine nature vt perfectis-
simum precessit omnia vt quodlibet in quolibet esse posset, in qualibet
enim creatura vniuersum est ipsa creatura, et ita quodlibet recipit
omnia, vt in ipso sint ipsum contracte cum quodlibet non possit esse
actu omnia: cum sit contractum contrahit omnia vt sint ipsum, si igitur
p. 36 omnia sunt in omnibus, omnia videntur | quodlibet precedere. Non
igitur omnia sunt plura, quoniam pluralitas non precedit quodlibet.
Unde omnia sine pluralitate precesserunt quodlibet ordine nature, non
sunt igitur plura in quolibet actu: sed omnia sine pluralitate sunt id-
118 ipsum. Non est autem vniuersum nisi contracte in rebus, et omnis res
1 2
vninersum rereum
46

actu existens contrahit vniuersa vt sint actu id quod est. Omne autem
actu existens in deo est: quia ipse est actus omnium. Actus autem est
perfectio et finis potentie. Unde cum vniuersum in quolibet actu exis-
tenti sit contractum: patet deum qui est in vniuerso esse in quolibet et
quodlibet actu existens immediate in deo sicut vniuersum. Non est ergo
aliud dicere quodlibet esse in quolibet: quam deum per omnia esse in
omnibus, et omnia per omnia esse in deo. Subtili intellectu ista altissima
clare comprehenduntur: quomodo deus est absque diuersitate in omni-
bus, quia quodlibet in quolibet, et omnia1 in deo quia omnia in omnibus,
sed cum vniuersum ita sit in quolibet quod quodlibet in ipso, et vni-
uersum in quolibet contracte id quod est ipsum contracte, et quodlibet
in vniuerso est ipsum vniuersum: quamuis vniuersum in quolibet sit
119 diuerse: et quodlibet in vniuerso diuerse. Uide exemplum, manifestum
est lineam infinitam esse lineam triangulum circulum et speram, om-
nis autem linea finita habet esse suum ab infinita que est omne id quod
est, quare in linea finita omne id quod est linea infinita, vt est linea
triangulus et cetera est linea finita. Omnis igitur figura in linea finita est
ipsa linea et non est in ipsa aut triangulus aut circums aut spera actu,
quoniam ex pluribus actu non fit vnum actu: cum quodlibet actu non
sit in quolibet, sed triangulus in linea est linea et circulus in linea est
linea, et ita de reliquis. Et vt clarius videas: linea actu esse nequit
nisi in corpore vt ostendetur alibi, in corpore autem longo lato et pro-
fundo omnes figuras2 complicari nemo dubitat. Sunt igitur in linea actu
omnes figure actu ipsa linea, et in triangulo triangulus, et ita de reli-
quis, nam omnia in lapide lapis, et in anima vegetatiua ipsa anima, et in
vita vita, et in sensu sensus, in visu visus in auditu auditus, in ymagine
ymaginatio, in ratione ratio, in intellectu intellectus in deo deus, et
nunc vide quomodo rerum vnitas siue vniuersum est in pluralitate, et
120 econuerso pluralitas in vnitate. Considera attentius et videbis quomodo
quelibet res actu existens ex eo quiescit: quia omnia in ipso sunt
ipsum, et ipsum in deo deus. Mirabilem rerum vnitatem, admirandam
equalitatem, et mirabilissimam vides connexionem vt omnia sint in om-
nibus. Rerum etiam diuersitatem et connexionem in hoc exoriri intelli-
gis, nam cum quelibet res actu omnia esse non potuit quia fuisset deus,
et propterea omnia in quolibet essent eo modo quo possent secundum id
quod est quodlibet, nee potuit quodlibet esse consimile per omnia alteri
vt patuit supra: hoc fecit omnia in diuersis gradibus esse, sicut et illud
esse quod non potuit simul incorruptibiliter esse: fecit incorruptibiliter
1 2
omia fignras
47

in temporali successione esse: vt ita omnia id sint quod sunt quoniam

121 aliter et melius esse non potuerunt. Quiescunt igitur omnia in quolibet,
quoniam non posset vnus gradus esse sine alio, sicut in membris corporis
quodlibet confert cuilibet, et omnia in omnibus contentantur. Post-
quam enim oculus non potest esse manus et pedes et alia omnia actu:
contentatur se esse oculum, et pes pedem, et omnia membra sibi mutuo
conferunt: vt quodlibet sit meliori modo quo potest id quod est, et non
est manus nee pes in oculo, sed in oculo sunt oculus inquantum ipse
oculus est immediate in homine, et ita omnia membra in pede inquan-
tum pes immediate in homine, vt quodlibet membrum per quodlibet
immediate sit in homine, et homo siue totum per quodlibet membrum
sit in quolibet, sicut totum in partibus est per quamlibet in qualibet.
122 ^ l igiûr consideras humanitatem quasi esse quid absolutum imper-
miscibile et incontrahibile, et hominem consideras in quo est ipsa
absoluta humanitas absolute et a quo est ipsa contracta humanitas que
est homo, est ipsa humanitas absoluta quasi deus, et contracta quasi
vniuersum, et sicut ipsa absoluta humanitas est in homine principaliter
seu prioriter, et consequenter in quolibet membro aut qualibet parte, et
ipsa contracta humanitas est in oculo oculus, in corde cor, et ita de reli-
quis. Et ita contracte in quolibet quodlibet, tunc secundum hanc qui-
dem positionem reperta est similitudo dei et mundi, et eorum omnium
manuductio que in istis duobus capitulis tacta sunt cum aliis multis que
ex hoc sequuntur.
123 C a p i t u l u m VI
De complicatione et gradibus contractionis vniuersi
Supra omnem intellectum in prioribus vniuersum siue mundum esse
comperimus vnum: cuius vnitas contracta est per pluralitatem, vt sit
vnitas in pluralitate, et quia vnitas absoluta est prima et vnitas vni-
uersi ab ista erit vnitas vniuersi, secunda vnitas que in quadam
pluralitate consistit, et quoniam vt in de coniecturis ostendetur secun-
da vnitas est denaria: decem vniens predicamenta, erit vniuersum vnum
explicans primam absolutam vnitatem simplicem denaria contractione,
complicantur autem omnia in denario: quoniam non est numerus supra
ipsum, quare vnitas vniuersi denaria pluralitatem omnium contracto-
rum complicat. Et quia illa vniuersi vnitas vt principium contractum
omnium est in omnibus, tunc vt denarius est radix quadrata centenarii
et cubica millenarii, ita vnitas vniuersi est radix vniuersorum a qua
quidem radice primo oritur quasi numerus quadratus vt vnitas tertia, et
cubicus numerus vt vnitas vltima siue quarta, et est vnitatis vniuersi
48

prima explicatio. Unitas tertia centenaria et vltima explicatio, vnitas

124 quarta millenaria, et ita reperimus tres vniuersales vnitates gradua-
liter descendentes ad particulare in quo contrahuntur vt sint actu ip-
sum. Prima absoluta vnitas omnia complicat absolute prima contracta
omnia contracte, sed ordo habet vt absoluta vnitas videatur quasi pri-
mam contractam explicare: vt per eius medium alia omnia et contracta
prima videatur secundam contractam complicare: et eius medio tertiam
contractam et secunda contracta tertiam contractam que est vltima
vniuersalis vnitas et quarta a prima vt eius medio in particulare deue-
niat, et sic videmus quomodo vniuersum per gradus tres in quolibet
particular! contrahitur. Est igitur vniuersum quasi decem generalissi-
morum vniuersitas, et deinde genera: deinde species, et ita vniuersalia
sunt ilia secundum gradus suos que ordine quodam nature gradatim
ante rem que actu ipsa contrahit existunt, et quoniam vniuersum est
contractum: tune non reperitur nisi in generibus explicatum, et genera
non reperiuntur nisi in speciebus, indiuidua vero sunt actu in quibus
125 sunt contracte vniuersa. Et in ista consideratione videtur quomodo vni-
uersalia non sunt nisi contracte actu, et eo quodammodo verum dicunt
peripatetic! vniuersalia extra res non esse actu, solum enim singulare
actu est in quo vniuersalia sunt contracte ipsum, habent tarnen vni-
uersalia ordine nature quoddam esse vniuersale contrahibile per singu-
lare, non quod sint actu ante contractionem aliter quam naturali
ordine, vt vniuersale contrahibile in se non subsistens sed in eo quod
actu est, sicut punctus linea superficies ordine progressiuo corpus in
quo actu tantum sunt precedunt, vniuersum enim quia non est actu
nisi contracte, ita omnia vniuersalia non sunt vniuersalia solum entia
rationis: licet non reperiantur extra singularia actu, sicut1 linea et super-
P-3& ficies: licet extra corpus non reperiantur | propterea non sunt entia
rationis tantum: quoniam sunt incorporee, sicut vniuersalia in singula-
ribus, intellectus tarnen facit ea extra res per abstractionem esse, que
quidem abstractio est ens rationis: quoniam absolutum esse eis conue-
126 nire non potest. Uniuersale enim penitus absolutum deus est. Quomodo
autem vniuersale fit in intellectu: in libro coniecturarum videbimus
licet ex superioribus hoc satis patere posset cum non sint ibi nisi intellec-
tus, et ita intellectualiter contracte, cuius Anteiligere cum non sit esse
clarius et altius apprehendit vniuersalium contractionem in se et in aliis.
Canis enim et cetera animalia eiusdem speciei vniuntur propter natu-
ram communem specificam que in eis est: que etiam in ipsis contracta
esset si platonis intellectus species ex comparatione similitudinum sibi
1
ficut
4 Nikolaus von Kues ι 49

non fabricaret. Sequitur igitur anteiligere esse et vnire quo ad operatio-

nem suam, quoniam per operationein suam nee potest dare esse nee
viuere nee intelligere, sed intelligere ipsius intellectus1 quoad res in-
tellectas sequitur esse et viuere et intelligere nature in similitudine,
quare vniuersalia que ex comparatione facit sunt similitudo vniuersa-
lium contractorum in rebus que in ipso intellectu iam sunt contracte
antequam etiam exteris illis notis explicet per intelligere quod est
operari ipsius. Nihil enim intelligere potest quod non sit iam in ipso
contracte ipsum. Intelligendo igitur mundum quendam similitudinari-
um qui est in ipso contractus notis et signis similitudinariis explicat.
De vnitate et contractione vniuersi in rebus hoc loco satis dictum est:
amplius de trinitate eius subiiciamus.
127 Capitulum VII

De trinitate vniuersi
Postquam vnitas absoluta est necessario trina: non quidem con-
tracte sed absolute, nam non est aliud absoluta vnitas quam trinitas
que quidem in quadam correlatione humanius apprehenditur, vt de hoc
satis in primo libro dictum est. Ita quidem vnitas maxima contracta
etiam vt est vnitas est trina: non quidem absolute vt trinitas sit vnitas:
sed contracte ita quod vnitas non sit nisi in trinitate, sicut totum in
partibus contracte, in diuinis vnitas non est contracte in trinitate vt
totum in partibus seu vniuersale in particularibus: sed ipsa vnitas est
trinitas, propterea quelibet personarum est ipsa vnitas, et quoniam
vnitas est trinitas: vna persona non est alia. In vniuerso vero non
potest ita esse, propter hoc tres ille correlationes que in diuinis persone
128 vocantur non habent esse actu nisi in vnitate simul. Oportet acute ista
aduertere, nam in diuinis tanta est perfectio vnitatis que est trinitas
quod pater est actu deus, filius actu deus, spiritussanctus actu deus,
filius et spiritussanctus actu in patre, filius et pater in spiritusancto,
pater et spiritussanctus in filio, ita quidem in contracto esse nequit,
nam correlationes non sunt subsistentes per se nisi copulate, neque
quelibet propterea potest esse vniuersum sed simul omnes, neque vna
est in aliis actu: sed sunt eo modo quo hoc patitur conditio contractio-
nis perfectissime ad inuicem contracte: vt sit ex ipsis vnum vniuersum:
quod sine illa trinitate esse non posset vnum. Non potest enim con-
tractio esse sine contrahibili contrahente et nexu qui per communem
actum vtriusque perficitur. Contrahibilitas vero dicit quandam possi-
1
iutellectus
50

bilitatem, et ab ilia vnitate gignente in diuinis descendit: sicut alteritas ab

vnitate, dicit enim mutabilitatem et alteritatem cum inconsideratione
principii, nihil enim precedere videtur posse. Quomodo enim quid esset:
si non potuisset esse, possibilitas igitur ab eterna vnitate descendit,
129 ipsum autem contrahens cum terminet possibilitatem contrahibilis: ab
equalitate vnitatis descendit. Equalitas enim vnitatis est equalitas
essendi. Ens enim et vnum conuertuntur. Unde cum contrahens sit
adequans possibilitatem ad contracte istud vel aliud essendum: recte
ab equalitate essendi que est verbum in diuinis descendere dicitur. Et
p. 39 quoniam ipsum verbum quod est ratio et ydea atque absoluta | re-
rum necessitas possibilitatem per ipsum tale contrahens necessitat
et constringit, hinc ipsum contrahens quidam formam aut animam
mundi et possibilitatem materiam vocauerunt, alii fatum in sub-
stantia, alii vt platonici vt necessitatem complexionis, quoniam a
necessitate absoluta descendit vt sit quasi quedam contracta necessitas
et forma contracta in qua sint omnes forme in veritate, de quo infra
130 dicetur. Est deinde nexus contrahentis et contrahibilis siue materie
et forme, aut possibilitatis et necessitatis complexionis qui actu per-
ficitur quasi quodam spiritu amoris motu quodam ilia vnientis, et hie
nexus determinata possibilitas a quibusdam nominari consueuit,
quoniam posse esse ad actu esse hoc vel illud determinatur ex vnione
ipsius determinantis forme et determinabilis materie. Hunc autem
nexum a spiritusancto qui est nexus infinitus descendere manifestum
est. Est igitur vnitas vniuersi trina, quoniam ex possibilitate necessi-
tate complexionis et nexu: que potentia actus et nexus dici possunt. Et
ex hoc quatuor modos vniuersales essendi collige. Nam est modus
essendi qui absoluta necessitas dicitur, vt scilicet deus est forma for-
marum, ens entium, rerum ratio siue quidditas, et in hoc essendi modo
omnia in deo sunt ipsa necessitas absoluta. Alius modus est vt res sunt
in necessitate complexionis in qua sunt rerum forme in se vere cum
distinctione et ordine nature sicut in mente, an autem hoc ita sit vide-
bimus infra. Alius modus essendi est vt res sunt in possibilitate deter-
minata actu hoc vel illud. Et infinitus modus essendi est vt res possunt
131 esse: et est possibilitas absoluta. Tres modi essendi vltimi sunt in vna
vniuersitate que est maximum contractum, ex quibus est vnus vni-
uersalis modus essendi, quoniam nihil sine ipsis esse potest. Dico
essendi modos: quoniam non est vniuersalis essendi modus quasi ex
tribus illis vt partibus tauter compositus, sicut domus ex tecto, funda-
mento etpariete: sed ex essendi modis, quoniam rosa que est in rosario in
potentia in hyeme: et in actu in estate: transmit de vno modo essendi
4* 51

possibilitatis ad determinatum actu: ex quo videmus alium esse essendi

modum possibilitatis, alium necessitatis, et alium actualis determina-
tionis, ex quibus est vnus vniuersalis modus essendi, quoniam sine illis
nihil est, neque est vnus sine alio actu.
132 Capitulum VIII

De possibilitate siue materia vniuersi
Ut summatim saltern ea que nostram ignorantiam doctam efficere
possunt hie enarremus: iam dictos essendi trinos modos aliquantulum
discutiamus: a possibilitate inchoantes, de qua multa quidem per ve-
teres dicta sunt: quorum omnium sententia fuit ex nihilo nihil fieri, et
ideo quandam absolutam omnia essendi possibilitatem: et illam eter-
nam affirmarunt: in qua omnia possibiliter complicata credebant,
quam quidem materiam seu possibilitatem contrario modo ratio-
cinando, sicut de absoluta necessitate conceperunt: vt per abstractio-
nem forme corporeitatis a corpore corpus non corporaliter intelligendo,
et ita non nisi ignoranter materiam attigerunt, quomodo enim intelligi-
tur sine forma incorporee. Hanc omnem rem natura preire dicebant, ita
quod nunquam verum fuit dicere deus est: quinetiam verum esset
dicere, absoluta possibilitas est, non tarnen affirmarunt earn deo coeter-
nam: quoniam ab ipso est que nee est aliud nee nihil, neque vna neque
plures, neque hoc neque illud, neque quid neque quäle, sed possibilitas
133 ad omnia: et nihil omnium actu, quam platonici quia omni forma caret
carentiam dixerunt, et quia caret appetit: et per hoc est aptitudo, quia
obedit necessitati que ei imperat, id est attrahit ad esse actu. Sicut ipsa
p. 40 cera artifici: ex ea aliquid | facere volenti. Procedit autem informitas
ex carentia et aptitudine ipsa connectens vt sit possibilitas absoluta
quasi trina incomposite, quoniam carentia et aptitudo et informitas
non possunt esse eius partes, alioquin possibilitatem absolutam pre-
cederet aliud quod est impossibile. Unde sunt modi sine quibus possi-
bilitas absoluta talis non esset. Carentia enim contingenter est in possi-
bilitate. Ex eodem enim quod formam non habet quam habere potest:
carere dicitur ex quo carentia. Informitas vero est quasi forma possi-
bilitatis : que vt voluerunt platonici est quasi materia formarum. Nam
anima mundi materie secundum ipsam connectitur quam stirpeam
vegetabilem dixerunt, ita quod cum anima mundi possibilitati immis-
cetur vegetabilitas illa informis: in actu vegetatiuam animam per-
ducitur: ex motu ab anima mundi descendente, et ex mobilitate possi-
bilitatis siue vegetabilitatis. Ex quo affirmarunt ipsam informitatem
52

quasi materiam formarum que per sensitiuam: rationalem et intellec-

134 tualem formatur: vt sit actu. Unde hermes aiebat yle esse corporum
nutricem et illam informitatem nutricem animarum, et ex nostris
quidam aiebat cahos mundum naturaliter precessisse: et fuisse rerum
possibilitatem in quo ille informis Spiritus fuit in quo omnes anime
sunt possibiliter. Unde aiebant veteres stoyci formas omnes in possi-
bilitate actu esse: sed latitare et per sublationem tegumenti apparere,
quemadmodum si coclear ex ligno fit per ablationem partium tantum.
135 Peripatetic!1 vero solum possibiliter formas in materia esse dicebant, et
per efficientem educi. Unde istud verius est: quod scilicet forme non
solum sunt ex possibilitate sed efficiente. Qui enim tollit ex ligno partes
vt fiat ex ligno statua: addit de forma, et hoc quidem manifestum est,
nam quod ex lapide non potest fieri area per artificem defectus est ma-
terie, et quod quis alius ab artifice ex ligno earn efficere nequit: defectus
est in efficiente. Requiritur igitur materia et efficiens. Et hinc forme
quodammodo possibiliter sunt in materia que ad actum secundum
conuenientiam efficientis deducuntur, sic in possibilitate absoluta
vniuersitatem rerum possibiliter dixerunt, et est ipsa possibilitas abso-
luta interminata et infinita propter carentiam forme et aptitudinem ad
omnes, vt possibilitas figurandi ceram in leonis aut leporis figuram: aut
alterius cuiuscunque interminata est, et ista infinitas contraria est infi-
nitati dei, quia ista est propter carentiam, dei vero propter abundantiam,
quoniam omnia in ipso ipse actu. Ita infinitas materie est priuatiua, dei
negatiua. Hec est positio eorum qui de possibilitate absoluta locuti
136 sunt. Nos autem per doctam ignorantiam reperimus impossibile fore
possibilitatem absolutam esse. Nam cum inter possibilia nihil minus
possit esse quam possibilitas absoluta que est propinquissime circa non
esse secundum etiam positionem autorum, hinc ad minimum deuenire-
tur atque ad maximum in recipientibus magis et minus: quod est
impossibile, quare possibilitas absoluta in deo est deus, extra ipsum vero
non est possibilis, nunquam enim est dabile aliquid quod sit in potentia
absoluta: cum omnia preter primum necessario sunt contracta. Si enim
reperiuntur diuersa in mundo ita se habentia quod ex vno possunt
plura esse quam ex alio: ad maximum et minimum simpliciter et abso-
lute non deuenitur, sed quia ista reperiuntur: patet absolutam possibili-
ty tatem non esse dabilem, omnis igitur possibilitas contracta est: per
actum autem contrahitur, quare non reperitur pura possibilitas penitus
indeterminata per quemcunque actum neque aptitudo possibilitatis
Paripatetici
53

potest esse infinita et absoluta omni carens contractione. Deus enim

cum sit actus infinitus non est nisi causa actus, sed possibilitas essendi
est contingenter, si igitur possibilitas est absoluta cui contingit, con-
tingit autem possibilitas per hoc quod esse a primo non potest esse
p. 41 penitus et simpliciter et absolute actus, quare con|trahitur actus per
possibilitatem vt non sit absolute nisi in potentia, et potentia non est
absolute nisi per actum sit contracta. Cadunt autem differentie et
graduationes vt vnum magis actu sit aliud magis potentia absque hoc
quod deueniatur ad maximum et minimum simpliciter, quoniam maxi-
mus et minimus actus coincidit cum maxima et minima potentia et
sunt maximum absolute dictum, vt in primo libro est ostensum.
138 Amplius nisi possibilitas rerum contracta esset non posset ratio rerum
haben, sed casu omnia essent vt voluit falso epicurus, quod enim hie
mundus prodiit rationabiliter ex possibilitate ex eo necessario fuit quod
possibilitas ad essendum mundum istum tantum aptitudinem habuit,
contracta igitur et non absoluta fuit aptitudo possibilitatis, ita de terra
et sole et ceteris que nisi quadam contracta possibilitate latitassent in
materia, non maior ratio fuisset cur ad actum potius quam non prodi-
139 issent. Unde quamuis deus infinitus sit et mundum secundum hoc in-
finitum creare potuisset, tarnen quia possibilitas necessario contracta
fuit, et non penitus absoluta nee infinita aptitudo, hinc secundum
possibilitatem essendi mundus actu infinitus aut maior vel aliter esse
non potuit. Contractio autem possibilitatis ex actu est, actus autem ab
ipso maximo actu est, quare cum contractio possibilitatis sit ex deo et
contractio actus ex contingent!, hinc mundus necessario contractus ex
contingent! finitus est, vnde ex notitia possibilitatis videmus quomodo
maximitas contracta euenit ex possibilitate necessario contracta: que
quidem contractio non est ex contingent! quia per actum et ita vni-
uersum rationalem et necessariam causam contractionis habet, vt
mundus qui non est nisi esse contractum non sit contingenter a deo qui
140 est maximitas absoluta, et hoc quidem singularius considerandum, vnde
cum possibilitas absoluta sit deus, si mundum consideramus vt in ipsa
est, tunc est vt in deo, et est ipsa eternitas si vt est in possibilitate con-
tracta consideramus, tunc possibilitas natura tantum mundum prece-
dit, et non est illa possibilitas contracta nee eternitas nee deo coeterna,
sed cadens ab ipsa vt contractum ab absoluto que distant per infinitum,
hoc enim modo ea que de potentia aut possibilitate siue materia dicun-
tur: secundum regulas docte ignorantie limitare necesse est, quomodo
autem possibilitas ad actum gradatim progrediatur, libro de coniecturis
tangendum relinquimus.
54

141 C a p i t u l u m IX
De anima siue forma vniuersi
Sapientes omnes in hoc concordant quod posse esse ad actu esse non
potest nisi per actu esse deduci, quoniam nihil seipsum ad actu esse
perducere potest, ne sit suiipsius causa, esset enim antequam esset,
vnde illud quod possibilitatem actu esse facit ex intentione agere dixe-
runt, vt ordinatione rationabili possibilitas ad actu esse deueniret et
142 non casu. Hanc excelsam naturam: alii mentem: alii intelligentiam:
alii animam mundi: alii factum in substantia: alii vt platonici necessi-
tatem complexionis nominarunt qui estimabant possibilitatem ne-
cessitate per ipsam determinari vt sit nunc actu quod prius natura
potuit. In ilia enim mente formas rerum actu intelligibiliter esse aiebant,
sicut in materia possibiliter, et ipsa necessitas complexionis in se veri-
tatem habens formarum cum his que ipsas concomitanter secundum
nature ordinem moueret celum vt mediante motu tanquam instrumen-
to possibilitatem ad actum, et quanto conformius posset conceptui
veritatis intelligibili equale deduceret, concedentes formam vt in
materia est per hanc operationem mentis mediante motu esse imaginem
vere intelligibilis forme1, et ita non veram sed verisimilem, et ita aiebant
platonici non tempore sed natura prius esse formas veras in anima
ι** mundi quam in rebus, quod pe|ripatetici non concedunt, quoniam di-
cunt formas aliud esse non habere nisi in materia, et per abstractionem
in intellectu que sequitur rem vt patet. Placuit autem platonicis talia
distincta exemplata in necessitate complexionis plura cum naturali
ordine ab vna infinita ratione esse in qua omnia sunt vnum: non tarnen
ab ilia ista exemplata creata crediderunt: sed taliter descendere quod
nunquam verum fuit dicere deus est: quin etiam esset verum anima
mundi est: affirmantes earn esse explicationem mentis diuine vt omnia
que in deo sunt vnum exemplar: sint in mundi anima plura et distincta:
addentes deum naturaliter precedere hanc complexionis necessitatem:
et ipsam animam mundi precedere naturaliter motum: et instrumen-
tum explicationem temporalem rerum, ita quod ilia que essent vera-
citer: essent in anima possibiliter, in materia per motum temporaliter
explicarentur, que quidem temporalis explicatio sequitur ordinem
naturalem que est in anima mundi et dicitur fatum in substantia: et
ei us explicatio temporalis est fatum ab illo descendens actu et opere
144 nominatum a plerisque, et ita modus essendi in anima mundi est se-
cundum quern dicimus mundum intelligibilem, modus essendi actu per
55

determinationem1 possibilitatis: actu per explicationem vt iam dictum

est: est modus essendi secundum quem iste mundus est sensibilis secun-
dum eos, neque voluerunt illas formas vt sunt in materia esse alias ab
ipsis que sunt in anima mundi: sed tantum secundum modum essendi
differenter, vt in anima mundi veraciter et in se: in materia verisimi-
liter non in sua puritate sed cum obumbratione: adiicientes veritatem
formarum solum per intellectum attingi per rationem ymaginationem
et sensum: non secundum ymagines prout forme sunt permixte possi-
bilitati, et quod propterea non vere attingenter quicquam sed opina-
145 tiue. Ab hac mundi anima omnem motum descendere putarunt: quam
totam in toto: et in qualibet parte mundi esse dixerunt: licet non eas-
dem virtutes in omnibus partibus exerceat, sicut anima rationalis in
homine non exercet in capillis et in corde eandem Operationen!, licet
tota sit in toto et in qualibet parte, vnde in ipsa omnes animas compli-
cari voluerunt: siue in corporibus siue extra: quoniam per totum vni-
uersum earn diffusam dixerunt, non per part es quia simplex et im-
partibilis: sed totam in terra vbi terram connectit, totam in lapide vbi
partium tenacitatem operatur, totam in aqua, totam in arboribus, et
ita de singulis, quoniam ipsa est prima explicatio circularis mente di-
uina se vt puncto centrali habenti, et anima mundi vt circulo centrum
explicante,etcomplicationaturalis omnistemporalis ordinis rerum. Ideo
ipsam propter discretionem et ordinem numerum se mouentem dixe-
runt, ac esse ex eodem et diuerso affirmarunt, quam etiam solo
numero ab anima hominis differre putabant: vt sicut hominis anima
ad hominem se habet: ita ipsa ad vniuersum credentes omnes ani-
mas ab ipsa et in ipsam finaliter resolui si demerita non obstarent.
146 Multi christianorum illi vie platonice acquieuerunt: ex eo presertim
cum alia sit ratio lapidis, alia hominis, et in deo non cadat distinctio et
alietas, necessarium putabant has rationes distinctas secundum quas
res distincte sunt post deum et ante res esse: cum ratio rem precedat et
hoc in intelligentia rectrice orbium, quodque ipse tales distincte ratio-
nes notiones sint rerum in ipsa anima mundi nunquam delibiles, immo
ipsam animam ex omnibus omnium notionibus esse voluerunt, ita quod
omnes notiones in ipsa substantia sint ipsius: licet dictu et cognitu hoc
asserant difficile. Hoc quidem autoritate diuine scripture astruunt,
dixit enim deus, fiat lux et facta est lux. Si enim lucis veritas prius natu-
raliter non fuisset: quomodo dixisset fiat lux, postquam autem tempo-
raliter fuit explicata ilia lux: quare potius dicta lux quam aliquid aliud
fuisset: si non fuisset prius lucis veritas, et multa consimilia tales
1
determinationem
56

147 adducunt pro fortificatione huius. Peripatetici vero quamuis fateantur

p. 43 opus nature esse opus intelligentie | exemplaria tarnen ilia non admit-
tunt quos certe nisi per intelligentiam deum intelligant deficere puto,
nam si non est notitia in intelligentia quomodo mouet secundum pro-
positum si est notitia rei explicande temporaliter que est ratio motus,
talis a re que nondum est temporaliter abstrahi non potuit, si igitur est
notitia sine abstractione certe tune est ilia de qua loquuntur platonici
que non est a rebus sed res secundum earn. Unde platonici non volue-
runt tales rerum rationes esse quid distinctum et diuersum ab ipsa
intelligentia sed potius quod tales distincte inter se vnam quandam in-
telligentiam simplicem in se omnes rationes complicantem efficerent,
vt quamuis ratio hominis non sit ratio lapidis sed sint distincte ratio-
nes, tarnen ipsa humanitas a qua descendit homo sicut ab albedine
album, non habet aliud esse quam in ipsa intelligentia secundum natu-
ram intelligentie intelligibiliter et in ipsa re realiter non quod sit alia
humanitas platonis et alia separata sed eadem secundum diuersos
modos essendi existens prius naturaliter in intelligentia quam materia
148 non prius tempore, sed sicut ratio rem natura precedit. Acute satis
atque rationabiliter locuti sunt platonici forte irrationabiliter per
aristotelem reprehensi qui potius in cortice verborum quam medullari
intelligentia eos redarguere nisus est. Sed quid sit verius per doctam
ignorantiam eliciemus. Nam ostensum est non perueniri ad maximum
simpliciter, et ita non posse esse aut absolutam potentiam aut absolu-
tam formam siue actum qui non sit deus et quod non sit ens preter
deum non contractum, et quod non est nisi vna forma formarum et veri-
tas veritatum, et non est alia veritas maxima circuli quam quadranguli.
Unde forme rerum non sunt distincte nisi vt sunt contracte, vt sunt
absolute sunt vna indistincta que est verbum in diuinis, anima igitur
mundi non habet esse nisi cum possibilitate per quam contrahitur et
non est mens separata a rebus aut separabilis. Nam si de mente con-
sideremus prout separata est a possibilitate ipsa est mens diuina que
solum penitus actu est. Non est igitur possibile plura distincta exem-
plaria esse, quodlibet enim ad sua exemplata esset maximum atque
verissimum, sed hoc non est possibile vt plura maxima et verissima
sint, vnum enim infinitum exemplar tantum est sufficiens et necessa-
rium, in quo omnia sunt vt ordinata in ordine, omnes quantuncunque
distinctas rerum rationes adequatissime complicans, ita quod ipsa
infinita ratio est verissima ratio circuli et non maior nee minor nee
diuersa aut alia, et ipsamet est ratio quadranguli non maior nee minor
nee diuersa, et ita de reliquis, vt ex exemplo linee infinite comprehend!
57

De docta ignorantia II 9—ίο
i49 potest. Nos autem rerum diuersitates videntes admiramur quomodo

vnica ratio simplicissima omnium sit etiam diuersa singulorum, quod
tarnen necessarium scimus ex docta ignorantia que diuersitatem in deo
ostendit idemptitatem. In hoc enim quod videmus diuersitatem ratio-
num rerum omnium verissime esse tunc in hoc quod hoc est verissimum
apprehendimus vnam omnium rationem verissimam que est ipsa veri-
tas maxima. Quando igitur dicitur deum alia ratione creasse hominem:
alia lapidem: verum est habende respectum ad res non ad creantem,
sicut in numeris videmus, ternarius est ratio simplicissima non reci-
piens nee magis nee minus in se vna, vt autem ad res diuersas refertur
secundum hoc alia ratio existit. Nam alia est ratio ternarii triangulorum
in triangulo, alia materie forme et compositi in substantia, alia patris
matris et filii, aut trium hominum et trium asinorum, vnde necessitas
complexionis non est vt posuerunt platonici scilicet mens minor
gignente, sed est verbum et filius equalis patri in diuinis, et dicitur
logos seu ratio, quoniam est ratio omnium. Nihil est ergo illud quod de
imaginibus formarum platonici dixerunt quoniam non est nisi vna in-
finita forma formarum, cuius omnes forme sunt imagines vt superius
°iuo(lam loco diximus. Oportet igitur acute in|telligere ista, quoniam
anima mundi est consideranda vt quedam forma vniuersalis in se com-
plicans omnes formas: non tarnen existens actu nisi contracte in rebus:
que in qualibet re est forma contracta rei: vti de vniuerso superius
dictum est. Est igitur deus causa efficiens et formalis atque finalis
omnium: qui efficit in verbo vno omnia quantuncunque diuersa inter
se, et nulla potest esse creatura que non sit et contractione diminuta
ab isto opere diuino per infinitum cadens, solus deus est absolutus:
omnia alia contracta, nee cadit eo modo medium inter absolutum et
contractum vt illi ymaginati sunt qui animam mundi mentem putarunt
post deum et ante contractionem mundi. Solus enim deus anima et
mens mundi est eo modo quo anima quasi quod absolutum in quo omnes
rerum forme actu sunt consideratur. Philosophi quidem de verbo diuino
et maximo absoluto sufficienter instruct! non erant, ideo mentem et
animam ac necessitatem in quadam explicatione necessitatis abso-
lute sine contractione considerarunt. Non sunt igitur forme actu nisi in
verbo ipsum verbum: et in rebus contracte, forme autem que sunt in
natura intellectual! creata licet secundum intellectualem naturam sint
magis absolute tarnen sine contractione non sunt, vt sint intellectus
cuius operatio est intelligere per similitudinem abstractiuam vt ait
aristoteles, de quo quedam in libro de coniecturis. Et ista de anima
mundi dicta sufficiant.
58

Capitulum X
De spiritu vniuersorum
Motum per quern est connexio forme et materie spiritum quendam
esse quasi inter formam et materiam medium quidam opinati sunt, et
hunc in applane in planetis et rebus terrenis diffusum considerarunt,
primum atropos1 quasi sine conuersione vocarunt, quia applane sim-
plici motu ab Oriente in occidens moueri crediderunt. Secundum clotho2
vocarunt id est conuersio, quoniam planete per conuersionem contra
applane de occidente in oriens mouentur. Tercium lachesis3, id est sors,
quoniam casus rebus terrenis dominatur. Motus planetarum est vt euo-
lutio primi motus, et motus temporalium et terrenorum est euolutio
motus planetarum. In rebus terrenis latent quedam prouentuum cause:
vt seges in semine, vnde dixerunt quod ea que in anima mundi quasi in
glomo sunt complicata per talem motum explicantur et extenduntur.
Considerarunt enim sapientes quasi sicut artifex vult statuam in lapide
exculpere formam statue in se habens quasi ydeam per quedam in-
strumenta que mouet ipsam formam statue in figura ydee et in eius
ymagine efficit, ita putabant mentem siue animam mundi in se gestare
exemplaria rerum, et per motum ilia in materia explicare, et hunc
motum per omnia diffusum dixerunt sicut animam mundi: quern in
applane in planetis et rebus terrenis quasi fatum descendens actu et
opere a fato in substantiam dixerunt esse explicationem fati in sub-
stantia, quoniam res actu ad sic essendum per ipsum talem motum seu
152 spiritum determinatur. Hunc spiritum connexionis procedere ab vtro-
que scilicet possibilitate et anima mundi dixerunt, nam materia cum
habeat ex aptitudine sui recipiendi formam quendam appetitum: vt
turpe appetit bonum et priuatio habitum, et cum forma desideret esse
actu: et non possit absolute subsistere cum non sit suum esse nee sit
deus: descendit vt sit contracte in possibilitate: hoc est ascendente
possibilitate versus actu esse descendit forma vt sit finiens: perficiens et
terminans possibilitatem, et ita ex ascensu et descensu motus exoritur
connectens vtrumque, qui motus est medium connectionis potentie et
actus, quoniam ex possibilitate mobili et motore f ormali oritur ipsum
153 mouere medium. Est igitur hie spiritus per totum vniuersum et singulas
eius partes diffusus et contractus qui natura dicitur. Unde natura est
p. 45 quasi | complicatio omnium que per motum fiunt, quomodo autem hie
motus ab vniuersali contrahatur vsque in particulare seruato ordine per
gradus suos, hoc exemplo consideratur. Nam dum dico deus est: quo-
1 2 3
antropos dato lathesis
59

De docta ignorantia II ίο—11
dam motu progreditur hec oratio, sed ordine tali vt primo proferam
litteras, deinde syllabas, deinde dictiones, deinde orationem vltimo,
licet auditus hunc ordinem gradatim non discernat, ita quidem motus
gradatim de vniuerso in particulare descendit: et ibi contrahitur ordine
temporali aut naturali. Hie autem motus siue Spiritus descendit a
spiritu diuino qui per ipsum motum cuncta mouet. Unde sicut in lo-
quente est quidam spiritus procedens ab eo qui loquitur qui contrahitur
in orationem vt prefertur, ita deus qui est spiritus est a quo descendit
omnis motus, ait enim veritas non vos estis qui loquimini, sed spiritus
patris vestri qui loquitur in vobis, et de aliis omnibus motibus et ope-
154 rationibus. Hie igitur spiritus creatus est spiritus sine quo nihil est
vnum aut subsistere potest, sed totus iste mundus et omnia que in eo
sunt per ipsum spiritum qui replet orbem terrarum naturaliter id sunt
connexe quod sunt, vt potentia per eius medium sit in actu: et actus
eius medio in potentia, et hie est motus amorose connexionis omnium
ad vnitatem: vt sit omnium vnum vniuersum, nam dum omnia1
mouentur singulariter vt sint hoc quod sunt meliori modo: et nullum
sicut aliud equaliter, tarnen motum cuiuslibet quodlibet suo modo con-
trahit et participat mediate aut immediate, sicut motum celi elementa:
et elementa et motum cordis omnia membra vt sit vnum vniuersum, et
per hunc motum sunt res meliori quodam modo quo possunt, et ad hoc
mouentur vt in se aut in specie conseruentur per naturalem sexuum
diuersorum connexionem qui natura complicante motum sunt vniti et
155 diuisiue contract! in indiuiduis2. Non est igitur aliquis motus simpliciter
maximus, quia ille cum quiete coincidit quare non est motus aliquis ab-
solutus, quoniam absolutus est quies: et deus et ille complicat omnes
motus. Sicut igitur omnis possibilitas est in absoluta que est deus eter-
nus et omnis forma et actus in absoluta forma que est verbum patris et
filius in diuinis, ita omnis motus connexionis et proportio ac armonia
vniens est in absoluta connexione diuini spiritus vt sit vnum omnium
principium deus in quo omnia et per quem omnia sunt in quadam vni-
tate trinitatis similitudinarie contracta secundum magis et minus intra
maximum et minimum simpliciter secundum gradus suos: vt alius sit
gradus potentie actus et connexionis motus in intelligentiis vbi intelli-
gere est mouere: et alius materie forme et nexus in corporalibus vbi esse
est mouere de quibus alibi tangemus, et ista de trinitate vniuersi suffi-
ciant pro presenti.
1 2
omuia indiuiuiduis
60

156 C a p i t u l u m XI
Correlaria de motu
Fortassis admirabuntur qui ista prius inaudita legerint postquam

ea vera esse docta ignorantia ostendit, scimus nunc ex istis vniuersum
trinum, et nihil vniuersorum esse quod non vnum ex potentia: actu: et
connexionis motu, et nullum horum sine alio absolute subsistere posse,
ita quod necessario ilia in omnibus sunt secundum diuersissimos gradus
adeo differenter quod nulla duo in vniuerso per omnia equalia esse
possunt simpliciter propter quod ad machinam mundanam habere aut
istam terrain sensibilem aut aerem vel ignem vel aliud quodcunque pro
centro fixo et immobili variis motibus orbium consideratis est impossi-
bile, non deuenitur enim in motu ad minimum simpliciter puta fixum
centrum, quia minimum cum maximo coincidere necesse est, centrum
igitur mundi coincidit cum circumferentia, non habet igitur mundus
circumferentiam, nam si centrum haberet, haberet et circumferentiam,
et sic intra se haberet suum initium et finem, et esset ad aliquid aliud
p. 46 ipse mundus terminatus: et extra mundum esset | aliud et locus que
omnia veritate carent. Cum igitur non sit possibile mundum claudi
intra centrum corporale et circumferentiam non intelligltur mundus
cuius centrum et circumferentia sunt deus, et cum hoc non sit mundus
infinitus: tarnen non potest concipi finitus cum terminis careat intra
157 quos claudatur. Terra igitur que centrum esse nequit motu omni carere
non potest, nam earn moueri taliter etiam necesse est quod per infini-
tum minus moueri posset. Sicut igitur terra non est centrum mundi: ita
nee spera fixarum stellarum eius circumferentia: quamuis etiam com-
parando terram ad celum ipsa terra videatur centro propinquior et
celum circumferentie, non est igitur centrum terra neque octaue aut
alterius spere, neque apparentia super orizontem sex signorum terram
concludit in centro esse octaue spere, nam si esset etiam distanter a
centro et circa axim per polos transeuntem, ita quod vna parte esset
eleuata versus vnum polum in alia depressa versus alium: tunc homini-
bus tantum a polis distantibus sicut orizon se extendit sola medietas
spere appareret vt est manifestum. Neque etiam est ipsum mundi cen-
trum plus intra terram quam extra, neque etiam terra ista neque aliqua
spera habet centrum nam cum centrum sit punctus equedistans cir-
cumferentie : et non sit possibile verissimam speram aut circulum esse
quin verior dari possit, manifestum est non posse dari centrum quin
verius etiam dari possit, atque precisius equedistantia precisa ad di-
uersa extra deum reperibilis non est, quia ipse solus est infinita equali-
61

tas, qui igitur est centrum mundi scilicet deus benedictus: ille est cen-
trum terre et omnium sperarum atque omnium que in mundo sunt, qui
158 est simul omnium circumferentia infinita. Preterea non sunt in celo poli
immobiles atque fixi, quamuis etiam celum stellarum fixarum videatur
per motum describere graduates in magnitudine circulos minores colu-
ros quam equinoctialem, et ita de intermediis, sed necesse est omnem
celi partem moueri licet inequaliter comparatione circulorum per
motum stellarum descriptorum. Unde sicut quedam stelle videntur
maximum circulum describere, ita quedam minimum: sed non reperitur
stella que nullum describat. Quoniam igitur non est polus in spera fixus:
manifestum est neque equale medium reperiri quasi equedistanter a
polis. Non est igitur stella in octaua spera que per reuolutionem de-
scribat maximum circulum, quoniam illam equedistare a polis necesse
esset qui non sunt, et per consequens non est que minimum circulum
159 describat. Poli igitur sperarum coincidunt cum centro: vt non sit aliud
centrum quam polus: quia deus benedictus. Et quoniam nos motum
non nisi comparatione ad fixum scilicet polos aut centra deprehendere
possumus: et illa in mensuris motuum presupponimus, hinc in coniec-
turis ambulantes: in omnibus nos errare comperimus et admiramur
quando secundum regulas antiquorum stellas in situ non reperimus
concordare, quia eos recte de centris et polis et mensuris credimus
concepisse. Ex his quidem manifestum est terram moueri, et quoniam
ex motu comete aeris et ignis elementa experti sumus moueri, et lunam
minus de Oriente in occasum quam mercurium aut venerem vel solem
et ita gradatim. Hinc terra ipsa adhuc minus omnibus mouetur, sed
tarnen non est vt stella circa centrum aut polum minimum describens
circulum, neque octaua spera descrtbit maximum vt statim probatum
160 est. Acute igitur considera quoniam sicut se habent stelle circa polos
coniecturales in octaua spera: ita terra, luna et planete sunt vt stelle
circa polum distanter et differenter mote coniecturando polum esse vbi
creditur centrum. Unde licet terra quasi stella sit propinquior polo
centrali: tarnen mouetur et non describit minimum circulum in motu vt
est ostensum, immo neque sol neque luna neque terra neque aliqua
spera, licet nobis aliud videatur describere potest verum circulum in
motu: cum non moueantur super fixo. Neque verus circulus dabilis est:
p. 47 quinetiam | verior dari possit, neque vnquam vno tempore sicut alio
equaliter precise aut mouetur aut circulum verisimilem equalem descri-
161 bit, etiamsi nobis hoc non appareat, necesse est igitur si de motu vni-
uersi aliud aliquid quo ad iam dicta vere intelligere vel centrum cum
polis complices: te quantum potes cum imaginatione iuuando, nam si
62

quis esset supra terrain et sub polo artico, et alius in polo artico sicut
existenti in terra appareret polum esse in cenith, ita existenti in polo
appareret centrum esse in cenith, et sicut antipodes habent sicut nos
celum sursum: ita existentibus in polis ambobus terra appareret in
cenith esse, et vbicunque quis fuerit se in centre esse credit. Complica
igitur istas diuersas imaginationes vt sit centrum cenith et econuerso,
et tune per intellectum cui tantum docta seruit ignorantia vides mun-
dum et eius motum ac figuram attingi non posse quoniam apparebit
quasi rota in rota: et spera in spera, nullibi habens centrum vel cir-
cumferentiam vt prefertur.
162 Capitulum XII
De conditionibus terre
Ad ista iam dicta veteres non attigerunt quia in docta ignorantia
defecerunt. Iam nobis manifestum est terram istam in veritate moueri,
licet nobis hoc non appareat cum non apprehendimus motum nisi per
quandam comparationem ad fixum, si enim quis ignoraret aquam
fluere: et ripas non videret existendo in naui in medio aque nauem
quomodo apprehenderet moueri, et propter hoc cum semper cuilibet
videatur quod siue ipse fuerit in terra siue sole aut alia stella quod ipse
sit in centro quasi immobili, et quod alia omnia moueantur: ille certe
semper alios et alios polos sibi constitueret: existens in sole et alios in
terra: et alios in luna et märte: et ita de reliquis. Unde erit machina
mundi quasi habens vndique centrum, et nullibi circumferentiam,
quoniam circumferentia et centrum deus est qui est vndique et nullibi,
163 terra etiam ista non est sperica vt quidam dixerunt, licet tendat ad
spericitatem, nam figura mundi contracta est in eius partibus sicut et
motus, quando autem linea infinita consideratur vt contracta taliter
quod vt contracta perfectior esse nequit atque capacior: tune est circu-
laris, nam ibi principium coincidit cum fine, motus igitur perfectior est
circularis et figura corporalis perfectior ex hoc sperica, quare omnis
motus partis est propter perfectionem ad totum, vt grauia versus
terram et leuia sursum, terra ad terram: aqua ad aquam: aer ad aerem,
ignis ad ignem: et motus totius quantum potest circularem concomitatur
et omnis figura spericam figuram, vt in animalium partibus et arbo-
ribus et celo experimur. Unde vnus motus est circularior et perfectior
164 alio, ita et figure sunt differentes terre igitur figura est nobilis et
sperica: et eius motus circularis: sed perfectior esse posset. Et quia
maximum aut minimum in perfectionibus motibus et figuris in mundo
non est: vt ex statim dictis patet, tune non est verum quod terra ista
63

sit vilissima et infinita, nam quamuis videatur centralior quo ad mun-

dum, est tarnen etiam eadam ratione polo propinquior vt est dictum,
neque est ipsa terra pars proportionabilis seu aliquota mundi, nam cum
mundus non habeat nee maximum nee minimum: neque habet medium
neque partes aliquotas, sicut nee homo aut animal, nam manus non est
pars aliquota hominis licet ponduseiusad corpus videatur proportionem
habere, et ita de magnitudine et figura, neque color nigredinis est argu-
mentum vilitatis eius, nam in sole si quis esset non appareret illa clari-
tas que nobis, considerato enim corpore sous tune habet quandam
quasi terram centraliorem et quandam luciditatem quasi ignilem cir-
cumferentialem: et in medio quasi aqueam nubem et aerem clariorem :
165 quemadmodum terra ista sua elementa, vnde si quis foret extra regio-
nem ignis terra ista in circumferentia regionis per medium ignis lucida
stella appareret, sicut nobis qui sumus circa circumferentiam regionis
sous sol lucidissimus apparet et non apparet luna adeo lucida quoniam
ρ. 48 forte circa eius cir|cumferentiam sumus versus partes magis centrales
puta in regione quasi aquea ipsius, et hinc non apparet eius lumen licet
habeat lumen proprium illis in extremitatibus circumferentie eius
existentibus apparens, et solum lumen reflexionis solis nobis apparet,
etiam propterea calor lune que sine dubio ex motu efficit plus in cir-
cumferentia vbi est maior motus nobis non communicatur sicut in sole.
Unde ista terra inter regionem solis et lune videtur situata, et per
horum medium participat aliarum stellarum influentiam quas nos non
videmus, propter hoc cum extra earum regiones sumus, videmus enim
166 tantum regiones earum que scintillant. Est igitur terra stella nobilis
que lumen et calorem et influentiam habet aliam et diuersam ab omni-
bus stellis, sicut etiam quelibet a qualibet lumine natura et influentia
differt, et sie quelibet stella alteri communicat lumen et influentiam,
non ex intentione: quoniam omnes stelle mouentur tantum atque
choruscant vt sint meliori modo. Unde ex consequent! participatio
oritur, sicut lux ex sua natura lucet non vt ego videam: sed ex conse-
quent! paticipatio fit dum vtor lumine ad finem videndi. Ita quidem deus
benedictus omnia creauit: vt dum quodlibet studet esse suum conseruare
quasi quoddam munus diuinum: hoc agat in communione cum aliis, vt
sicut pes non sibi tantum sed oculo ac manibus ac corpori et homini toti
seruit per hoc quod est tantum ad ambulandum, et ita de oculo et reli-
quis membris. Parif ormiter de mundi partibus. Plato enim mundum ani-
mal dixit: cuius animam absque immersione deum si concipis: et multa
167 horum que diximus tibi clara erunt. Neque dici debet quod quia terra
est minor sole: et ab eo recipit influentiam quod propterea sit vilior,
64

quoniam regio tota terre que vsque ad ignis circumferentiam se extendit

magna est. Et quamuis terra minor sit quam sol: vt ex vmbra et
eclipsibus hoc notum nobis est: tarnen non est nobis notum quantum
regio sous sit maior aut minor regione terre, equalis autem ei precise
esse nequit, nulla enim stella alteri equalis esse potest, neque terra est
minima stella, quia est maior luna, vt experientia eclipsium nos docuit,
et mercurio etiam vt quidam dicunt, et forte aliis stellis. Unde ex
168 magnitudine argumentum vilitatem non concludit. Influentia etiam
quam recipit non est argumentum concludens imperfectionem, nam
ipsa vt est stella soli et sue regioni forte pariformiter influit vt prefer-
tur, et cum non experiamur nos aliter quam in centre esse in quo con-
fluunt influentie: de ista refluentia nihil experimur. Nam et si terra
quasi possibilitas se habeat: et sol vt anima siue intellectualitas for-
malis eius respectu: et luna vt medius nexus, ita vt iste stelle intra
vnam regionem posite: suas ad inuicem influentias vniant: aliis scilicet
mercurio et venere et ceteris supra existentibus vt dixerunt antiqui et
aliqui etiam moderni: tune patet correlationem influentie talem esse
quod vna sine alia esse nequit, erit igitur vna et trina in quolibet pari-
formiter secundum gradus suos, quare patet per hominem non esse
scibile an regio terre sit in gradu perfection et ignobiliori respectu
169 regionum stellarum aliarum sous lune et reliquarum quo ad ista. Neque
etiam quo ad locum, puta quod hie locus mundi sit habitatio hominum
et animalium atque vegetabilium que in gradu sunt ignobiliora in regione
solis et aliarum stellarum habitantium, nam et si deus sit centrum
et circumferentia omnium regionum stellarum, et ab ipso diuerse nobi-
litatis nature procedant in qualibet regione habitantes: ne tot loca celo-
rum et stellarum sint vacua, et solum ista terra fortassis de minoribus
inhabitata, tarnen intellectual! natura que hie in hac terra habitat et in
sua regione non videtur nobilior atque perfectior dari posse secundum
hanc naturam etiamsi alteri us generis inhabitatores sint in aliis stellis,
ρ. 49 non enim appetit | homo aliam naturam sed solum in sua perfectus esse.
170 Improportionabiles igitur sunt illi aliarum stellarum habitatores
qualescunque illi fuerint ad istius mundi incolas etiam si tota regio ilia
ad totam regionem istam ad finem vniuersi quandam occultam nobis
proportionem gerat: vt sic inhabitatores istius terre seu regionis ad
illos inhabitatores per medium vniuersalis regionis hincinde quandam
ad se inuicem habitudinem gestent, sicut particulares articuli digitorum
manus per medium manus proportionem habent ad pedem: et parti-
culares articuli pedis per medium pedis ad manum: vt omnia ad animal
171 integrum proportionata sint. Unde cum tota nobis regio ilia ignota sit
5 Nikolaus von Kues I 65

remanent inhabitatores illi ignoti penitus sicut in hac terra accidit, quod
animalia vnius speciei quasi vnam regionem specificam facientia se
vniunt: et mutuo propter communem regionem specificam participant
ea que eorum regionis sunt, de aliis nihil aut se impedientes aut vera-
citer apprehendentes, non enim animal vnius speciei conceptum alterius
quem per signa exprimit vocalia apprehendere potest nisi in paucissi-
mis signis extrinsecus: et tunc per longum vsum et solum opinatiue,
minus autem de habitatoribus alterius rationis improportionabiliter
scire poterimus, suspicientes in regione solis magis esse solares claros et
illuminates intellectuales habitatores spiritualiores etiam quam in luna:
vbi magis lunatici: et in terra magis materiales et grossi, vt illi intellec-
tuales nature solares sint multum in actu et parum in potentia, terrene
vero magis in potentia et parum in actu, lunares in medio fluctuantes,
172 hoc quidem opinamur ex influentia ignili solis et aquatica simul et
aerea lune et grauedine materiali terre consimiliter de aliis stellarum
regionibus suspicantes, nullam inhabitatoribus carere quasi tot sint
partes particulares mundiales vnius vniuersi quot sunt stelle quarum
non est numerus, vt vnus mundus vniuersalis sit contractus triniter
progressione sua quaternaria descensiua in tot particularibus quot
eorum nullus est numerus nisi apud eum qui omnia in numero creauit.
Etiam corruptio rerum in terra quam experimur non est efficax argu-
mentum ignobilitatis. Nobis enim constare non poterit postquam est
mundus vniuersalis: et proportiones influentiales omnium particula-
rium stellarum adinuicem quod aliquid sit corruptibile penitus, sed bene
secundum alium essendi modum quando ipse influentie iam quasi con-
tracte in vno indiuiduo resoluuntur: vt modus essendi sie vel sie pereat:
vt non sit morti locus vt ait virgilius, mors enim nihil esse videtur nisi
vt compositum ad componentia resoluatur, et an talis resolutio solum
173 sit in terrenis incolis quis scire poterit, dixerunt quidam tot esse rerum
species in terra quot sunt stelle, si igitur terra omnium stellarum in-
fluentiam ita ad singulares species contrahit, quare similiter non fit in
regionibus aliarum stellarum influentias aliarum recipientium, et quis
scire poterit an omnes influentie contracte prius in compositione in
dissolutione redeant, vt animal nunc existens indiuiduum alicuius
speciei in regione terre contractum ex omni stellarum influentia resol-
uatur, ita ad principia redeat forma tantum ad propriam stellam red-
eunte a qua ilia species actuale esse in terra matre recipit, vel an forma
tantum redeat ad exemplar siue animam mundi: vt dicunt platonici: ad
materiam ad possibilitatem remanente spiritu vnionis in motu stella-
rum, qui spiritus dum cessat vnire se retrahens ab organorum indispo-
66

sitione vel alias vt ex diuersitate motus separationem inducat, tune quasi

ad astra rediens forma supra astrorum influentiam ascendente et mate-
ria ilia descendente, aut an forme cuiuslibet regionis in altiori quadam
forma puta intellectual! quiescant, et per illam ilium finem attingant
qui est finis mundi: et quomodo hie finis attingitur per inferiores formas
5
' ° in deo per illam: et quomodo | ilia ad circumferentiam que deus est
ascendat corpore descendente versus centrum vbi etiam deus est vt
omnium motus sit ad deum, in quo aliquando sicut centrum et circum-
ferentia sunt vnum in deo. Corpus etiam quamuis visum sit quasi ad
centrum descendere et anima ad circumferentiam: iterum in deo
vnientur cessante non omni motu sed eo qui ad generationem est: tan-
quam partes ille mundi essentiales necessario redeant: tune successiua
generatione cessante sine quibus mundus esse non possit, redeunte enim
spiritu vnionis et connectente possibilitatem ad suam formam, hec
quidem nemo hominum ex se nisi singularius a deo habuerit scire
poterit, licet non dubitat quisquam deum optimum ad se omnia
creasse et non velle quicquam perire eorum que fecit, sciatque eum re-
muneratorem largissimum omnium ipsum colentium, modum tarnen
diuine operationis presentis et future remunerationis deus ipse solum
seit qui estsua operatio, dicam tarnen inferius iuxta inspiratamdiuinitus
veritatem pauca circa hoc: de quibus nunc sufficit in ignorantia tauter
tetigisse.
175 Capitulum XIII1

De admirabili arte diuina in mundi et elementorum creatione
Quoniam sapientum concors sententia est per ista visibilia et magni-
tudinem pulcritudinem atque ordinem rerum nos duci in stuporem
artis et excellentie diuine, et nonnulla admirabilis scientie dei artificia
tetigimus quam breuiter in vniuersi creatione pauca subiungamus
ammiratiue de elementorum situ et ordine. Est autem deus arismetrica
geometria atque musica simul et astronomia vsus in mundi creatione,
quibus artibus etiam et nos vtimur dum proportiones rerum et ele-
mentorum atque motuum inuestigamus. Per arismetricam enim ipsa
coadunauit, per geometriam figurauit vt ex hoc consequerentur firmi-
tatem et stabilitatem atque mobilitatem secundum conditiones suas,
per musicam proportionauit tauter vt non plus terre sit in terra quam
aque in aqua, et aeris in aere et ignis in igne: vt nullum elementorum in
aliud sit penitus resolubile, ex quo euenit mundi machinam perire non
1
Capitulum XIIII
5* 67

posse, et licet pars vnius in aliud resolui possit: nunquam tarnen totus
aer qui est permixtus aque in aquam conuerti potest propter aerem cir-
cumstantem hoc impedientem vt elementorum semper sit permixtio.
Unde egit deus vt partes elementorum resoluerentur mutuo, et quando
hoc fit cum mora aliquid generatur ex concordia elementorum ad ipsum
generabile: durans quamdiu durat concordia elementorum, qua rupta
176 rumpitur et dissoluitur generatum. Admirabili itaque ordine elementa
constituta sunt per deum: qui omnia in numero pondere et mensura
creauit, numerus pertinet ad arismetricam: pondus ad musicam, men-
sura ad geometriam, grauitas enim leuitate constringente sustinetur,
terra enim grauis quasi in medio suspensa ab igne, leuitas autem graui-
tati innititur vt ignis terre, et dum hec eterna sapientia ordinaret: pro-
portione inexpressibili1 vsa est: vt quantum quodlibet elementum
aliud precedere deberet presciret, ponderans ita elementa vt quanto
aqua terra leuior: tanto aer aqua, et ignis aere: vt simul pondus cum
magnitudine concurreret, et continens maiorem locum occuparet con-
tento, et tali habitudine ipsa ad inuicem connexuit: vt vnum in alio
necessario sit, vbi terra est quasi animal quoddam vt ait plato habens
lapides loco ossium, riuos loco venarum, arbores loco pilorum, et sunt
animalia que intra illos terre capillos nutriuntur vt vermiculi inter pilos
177 animalium, et ad ignem terra se habet quasi vt mundus ad deum,
multas enim dei similitudines ignis habet in ordine ad terrain, cuius
potentie non est finis omnia in terra operans penetrans illustrans et
distinguens atque formans per medium aeris et aque, vt nihil quasi in
omnibus sit que ex terra gignuntur: nisi alia et alia ignis operatic: vt
rerum forme diuerse ex diuersitate resplendentie ignis sunt. Est tarnen
ρ. 51 ipse ignis rebus ipsis immersus: sine quibus | nee est nee res sunt terrene,
deus autem non est nisi absolutus, vnde quasi ignis consumens absolu-
tus et claritas absoluta deus qui lux in quo non sunt tenebre ab antiquis
vocatur, cuius quasi igneitatem atque claritatem omnia que sunt nitun-
tur iuxta posse participare, vt in omnibus astris conspicimus, vbi reperi-
tur ipsa talis claritas materialiter contracta: que quidem discretiua et
penetratiua claritas quasi immaterialiter est contracta in vita viuentium
178 vita intellectiua, quis non admiratur hunc opificem qui etiam tali
siquidem arte in speris et stellis ac regionibus astrorum vsus est vt
sine omni precisione cum omnium diuersitate sit omnium concordantia
in vno mundo magnitudines stellarum situm et motum preponderans et
stellarum distantias tauter ordinans vt nisi quelibet regio ita esset sicut
1
inexpressibili
68

est nee ipsa esse nee in tali situ et ordine esse nee ipsum vniuersum esse
posset dans omnibus stellis differentem claritatem influentiam figuram
et colorem atque calorem qui claritatem concomitatur influentialiter,
et ita proportionabiliter partium ad inuicem proportionem constituens:
vt in qualibet sit motus partium ad totum deorsum a medio in grauibus,
et sursum a medio in leuibus, et circa medium vti stellarum motum
179 orbicularem percipimus. In his tarn admirandis rebus tarn variis et
diuersis per doctam ignorantiam experimur iuxta premissa, nos omni-
um operum dei nullam scire posse rationem, sed tantum admirari,
quoniam magnus dominus cuius magnitudinis non est finis, qui cum sit
maximitas absoluta vti est omnium operum suorum auctor et cognitor,
ita et finis vt in ipso sint omnia et extra ipsum nihil, qui est principium
medium et finis omnium, centrum et circumferentia vniuersorum: vt in
omnibus ipse tantum queratur, quoniam sine eo omnia nihil sunt: quo
solum habito omnia habentur, quia ipse omnia, quo omnia sciuntur:
quia veritas omnium, qui etiam vult vt in admirationem ex mundi
machina tarn mirabilia ducamur: quam tarnen nobis occultat eo plus
quo plus admiramur quoniam ipse tantum est qui vult omni corde et
diligentia queri, et cum inhabitet ipsam lucem inaccessibilem que per
omnia queritur solus potest pulsantibus aperire et petentibus dare, et
nullam habent potestatem ex omnibus creatis1 se pulsanti aperire et se
180 ostendere quid sint, cum sine eo nihil sint qui est in omnibus. Sed
quidem in docta ignorantia ab eis sciscitanti quid sint aut quomodo aut
ad quid respondent ex nobis nihil, neque ex nobis tibi aliquid quam
nihil respondere possumus cum etiam scientiam nostri non nos habea-
mus, sed ille solus per cuius anteiligere id sumus quod ipse in nobis vult
imperat et seit, muta quidem sumus omnia, ipse est qui in omnibus
loquitur, qui fecit nos solus seit quid sumus: quomodo: et ad quod, si
quid scire de nobis optas hoc quidem in ratione: et causa nostra non in
nobis quere, ibi reperies omnia dum vnum queris: et neque teipsum nisi
in eo reperire potes, fac itaque ait nostra ignorantia vt te in eo reperias
et cum omnia in ipso sunt ipse: nihil tibi deesse potent, hoc aut em non
est nostrum vt inaccessibilem accedamus, sed eius qui nobis dedit f aciem
ad ipsum conuersam eum summo desiderio querendi, quod dum feceri-
mus piissimus est et nos non deseret, sed seipso nobis ostenso cum
apparuerit gloria eius eternaliter saciabit, qui sit in secula benedictus.
Finit liber secundus. I
1
ereatis
69

De docta ignorantia III ι
Incipit liber tercius docte ignorantie.

Faucis his de vniuerso premissis, quomodo in contractione subsistat
ad finem vt de maximo absolute pariter et contracto iesu christo semper
benedicto aliqua docte in ignorantia perquiramus in augmentum fidei
et perfectionis nostre. Amplius tue admirande Industrie quambreuiter
de iesu conceptum pandemus, ipsum inuocantes vt sit via ad se ipsum
qui est veritas qua nunc per fidem et post hac per adeptionem viuifi-
cemur in ipso per ipsum qui et vita extat sempiterna.
Capitulum I1
Maximum ad hoc vel illud contractum quo maius esse nequeat2
esse sine absoluto non posse
Primo libello ostenditur vnum absolute maximum incommunica-
bile, immersibile et incontrahibile ad hoc vel illud in se eternaliter,
equaliter et immobiliter idem ipsum persistere. Post hec secundo loco
vniuersi contractio manifestatur, quoniam non aliter quam contracte
hoc et illud existit. Unitas itaque maximi est in se absolute, vnitas
vniuersi est in pluralitate contracte. Plura autem in quibus vniuersum
actu contractum est: nequaquam summa equalitate conuenire possunt,
nam tune plura esse desinerent, omnia igitur ab inuicem differre necesse
est: aut genere specie et numero, aut specie et numero, aut numero, vt
vnumquodque in proprio numero pondere et mensura subsistat, qua-
propter vniuersa ab inuicem gradibus distinguuntur, vt nullum cum alio
183 coincidat. Nullum igitur contractum gradum contractionis alterius
precise participare potest, ita vt necessario quodlibet excedat aut
excedatur a quocunque alio. Consistunt igitur inter maximum et mini-
mum omnia contracta: vt quocunque dato possit dari maior et minor
contractionis gradus: absque hoc quod hie processus fiat in infinitum
actu, quia infinitas graduum est impossibilis: cum non sit aliud dicere
infinitos gradus esse actu quam nullum esse: vt de numero in primo
diximus. Non potest igitur ascensus vel descensus in contractis esse ad
maximum vel minimum absolute, hinc sicut diuina natura que est
absolute maxima non potest minorari vt transeat in finitam et contrac-
tam, ita nee contracta potest in contractione minui vt fiat penitus
184 absoluta. Omne igitur contractum cum possit esse minus et magis con-
tractum terminum non attingit neque vniuersi neque generis neque
1 2
Capitulum primum neqneat
70

speciei, nam vniuersi prima generalis contractio per generum plurali-

tatem est que gradualiter differre necesse est. Non autem subsistunt
genera nisi contracte in speciebus, neque species nisi in indiuiduis que
solum actu existunt. Sicut igitur non est dabile secundum naturam
contractorum indiuiduum nisi infra terminum sue speciei, sic etiam
omne indiuiduum terminum generis et vniuersi attingere nequit. Inter
plura etenim eiusdem speciei indiuidua diuersitatem graduum per-
fectionis cadere necesse est, quare nullum secundum datam speciem
erit maxime perfectum quo perfectius dari non possit, neque etiam adeo
imperfectum est dabile: quod imperfectius dabile non sit, terminum igi-
185 tur speciei nullum attingit. Non est igitur nisi vnus terminus aut specie-
rum aut generum aut vniuersi qui est centrum circumferentia atque
connexio omnium, et vniuersum non euacuat ipsam infinitam absolute
maximam dei potentiam vt sit simpliciter maximum terminans dei
potentiam. Non attingit itaque vniuersum terminum maximitatis abso-
lute, neque genera terminum vniuersi attingunt, neque species ter-
minum generum, neque indiuidua terminum specierum: vt omnia sint
id quod sunt meliori modo intra maximum et minimum, et deus prin-
cipium medium et finis vniuersi et singulorum: vt omnia siue ascendant
p. 53 siue descendant siue ad medium tendant: ad deum | accedant, con-
nexio autem vniuersorum1 per ipsum est vt omnia quanquam sint
differentia: sint et connexa, qua propter inter genera vnum vniuersum
contrahencia talis est inferioris et superioris connexio, vt in medio
coincidant ac inter species diuersas talis conbinationis ordo existit vt
suprema species generis vnius coincidat cum infima immediate super-
186 ioris, vt sit vnum continuum perfectum vniuersum, omnis autem con-
nexio graduatiua est et non deuenitur ad maximam, quia ilia deus est.
Non ergo connectuntur diuerse species inferioris et superioris generis in
quodam indiuisibili magis et minus non recipient!, sed in tertia specie
cuius indiuidua gradualiter differunt, vt nullum sit equaliter parti-
cipans vtranque quasi ex ipsis sit compositum, sed proprie speciei
naturam vnam in gradu suo contrahit que ad alias relata ex inferior!
et superiori composita videtur neque equaliter ex ipsis cum nullum
compositum precise ex equalibus esse possit, et inter ipsas species
media cadens secundum vnam superiorem aut inferiorem scilicet
necessario vincit vti de hoc in philosophorum libris in ostreis et in
187 conchis marinis et aliis exempla reperiuntur. Non igitur descendit
species aliqua vt sit minima alicuius generis, quoniam antequam ad
1
vnuiuersorum
71

De docta ignorantia III ι—2
minimum deueniat commutatur in aliam prius quam maxima sit. In

genere animalitatis species humana altiorem gradum inter sensibilia
dum attingere nititur in commixtionem intellectualis nature rapitur,
vincit tarnen pars inferior secundum quam animal dicitur. Sunt for-
tassis alii spiritus de quibus in de coniecturis, et hi quidem large di-
cuntur de genere animalitatis propter sensibilem quandam naturam,
sed quoniam in ipsis natura intellectualis vincit aliam potius species
quam animalia dicuntur, licet platonici ipsos animalia intellectualia
credant, quapropter concluditur species ad instar numeri esse ordinatim
progredientis qui finitus est necessario, vt ordo armonia ac proportio
188 sit in diuersitate vt in primo ostendimus, et ad infinitam speciem infimi
generis qua actu minor non est: est supremam supremi qua pariformiter
actu nulla maior et altior est, quibus tarnen minor et maior dari posset
absque processu in infinitum deuenire necesse est, vt siue sursum nu-
meremus siue deorsum ab vnitate absoluta que deus est vt ab omnium
principio initium sumamus vt sint species quasi obuiantis numeri de
minimo quod est maximum et de maximo cui minimum non opponitur
progredientes, vt nihil sit in vniuerso quod non gaudeat quadam sin-
gularitate que in nullo alio reperibilis est ita quod nullum omnia in
omnibus vincat, aut diuersa equaliter, sicut cum nullo vllo vnquam
tempore equale in quocunque esse potest, etiam si vno tempore minus
eo fuerit et alio maius, hunc transitum facit in quadam singularitate vt
nunquam equalitatem precisam attingat, sicut quadratum inscriptum
circulo transit ad magnitudinem circumscripti de quadrato quod est
minus circulo ad quadratum circulo maius absque hoc quod vnquam
perueniat ad equale sibi, et angulus incidentie de minori recto ad maio-
rem ascendit absque medio equalitatis, et plura horum in libro con-
189 iecturarum elicientur. Principia enim indiuiduantia in nullo indiuiduo
in tali possunt armonica proportione concurrere sicut in alio, vt
quodlibet per se sit vnum et modo quo potest perfectum. Et quamuis in
quacunque specie puta humana in dato tempore aliqui reperiantur aliis
perfectiores et excellentiores secundum certa vti Salomon ceteros vicit
sapientia, absolon pulcritudine, samson fortitudine, et illi qui magis in
parte intellectiua ceteros vicerunt meruerunt preceteris honorari, ta-
rnen quia diuersitas opinionum secundum diuersitatem religionum et
sectarum ac regionum diuersa facit iudicia comparationum vt laudabile
secundum vnam sit vituperabile secundum aliam, sintque nobis per
orbem dispersi incogniti, ignoramus quis ceteris mundi excellentior,
p. 54 quando nee vnum ex omnibus per|fecte cognoscere valemus. Et hoc
quidem a deo factum est vt quisque in seipso contentetur licet alios
72

ammiretur et in propria patria vt sibi videatur natale solum dulcius, et

in moribus regni et lingua ac ceteris vt sit vnitas et pax absque inuidia
quanto hoc possibilius esse potest: cum omnimoda esse nequeat nisi cum
ipso regnantibus qui est pax nostra omnem sensum exuperans.
190 Capitulum II
Maximum contractum pariter est et absolutum: creator et creatura
Bene satis apertum est vniuersum non nisi contracte esse plura, que
actu1 ita sunt quod nullum pertingit ad simpliciter maximum. Amplius
adiiciam si maximum contractum ad speciem actu subsistens dabile es-
set quod tune ipsum secundum datam contractionis speciem omnia actu
esset que in potentia generis aut speciei illius esse possent, maximum
enim absolute est omnia possibilia actu absolute, et in hoc est infini-
tissimum absolute maximum ad genus et speciem contractum, parifor-
miter est actu possibilis perfectio secundum datam contractionem: in
qua cum maius dabile non sit est infinitum ambiens omnem naturam
date contractionis, et quemadmodum minimum coincidit maximo ab-
solute: ita etiam ipsum contracte coincidit cum maximo contracto.
191 Huius exemplum clarissimum de maxima linea que nullam patitur
Oppositionen!, et que est omnis figura et equalis omnium figurarum
mensura: cum qua punctus coincidit, vt in primo libro ostendimus,
quapropter si aliquod dabile foret maximum contractum indiuiduum
alicuius speciei: ipsum tale esse illius generis ac speciei plenitudinem
necesse esset, vt via forma ratio atqueveritas inplenitudine perfectionis
omnium que in ipsa specie possibilia forent, hoc tale maximum con-
tractum supra omnem naturam contractionis illius terminus finalis
existens in se complicans omnem eius perfectionem cum quocunque
dato supra omnem proportionem summam teneret equalitatem: vt
nulli maior et nulli minor esset omnium perfectiones in sua plenitudine
192 complicans. Et ex hoc manifestum est ipsum maximum contractum
non posse vt pure contractum subsistere secundum ea que pauloante
ostendimus: cum nullum tale plenitudinem perfectionis in genere per-
fectionis contractionis attingere possit, neque etiam ipsum tale vt con-
tractum deus qui est absolutissimus esset: sed necessario foret maxi-
mum contractum, hoc est deus et creatura: absolutum et contractum:
contractione que in se subsistere non posset nisi in absoluta maximitate
subsistente, non est enim nisi vna tantum maximitas vt in primo osten-
1
acta
73

De docta ignorantia III 2—3
dimus: per quam contractum dici posset maximum si maxima potentia

ipsum contractum sibi tauter vniret vt plus vniri non posset saluis
naturis vt sit ipsum tale: seruata natura contractionis secundum quam
est plenitude speciei contracta et creata propter ypostaticam vnionem
deus et omnia, hec admiranda vnio omnem nostrum intellectum excel-
193 leret nam si ipsa conciperetur quemadmodum diuersa vniuntur error est.
Non enim maximitas absoluta est alia aut diuersa cum sit omnia. Si vt
duo conciperetur prius diuisa nunc coniuncta error, non enim aliter se
habet diuinitas secundum prius et posterius, neque est potius hoc quam
illud, neque ipsum contractum ante vnionem potuit hoc esse vel illud
quemadmodum indiuidualis persona in se subsistens, neque vt partes
194 coniunguntur in toto: cum deus pars esse non possit. Quis igitur tam
admirandam conciperet vnionem que neque est vt forme ad materiam
cum deus absolutus sit impermiscibilis materie non informans, omnibus
profecto vnionibus intelligibilibus hec maior esset vbi contractum non
subsisteret cum sit maximum nisi in ipsa absoluta maximitate: nihil ei
adiiciens cum sit maximitas absoluta, neque in eius naturam transiens
ρ. 55 cum sit contractum. Subsisteret igitur | contractum in absolute tauter
quod si ipsum deum conciperemus falleremur, cum contractum natu-
ram non mutet, si creaturam ipsam esse imaginaremur: deciperemur,
cum maximitas absoluta que deus est naturam non deserat, si vero vt
compositum ab vtroque putaremus erramus, cum ex deo et creatura
contracto et absolute maxime compositio sit impossibilis. Oportet ip-
sum tale ita deum esse mente concipere vt sit et creatura, ita creaturam
vt sit et creator, creatorem et creaturam absque confusione et com-
positione, quis itaque in excelsum adeo eleuari possit, vt in vnitate
diuersitatem: et in diuersitate vnitatem concipiat, supra omnem igitur
intellectum hec vnio foret.
195 Capitulum III

Quomodo in natura humanitatis solum est ipsum tale
maximum possibilius
Faciliter ad ista consequenter inquiri poterit cuius nature contrac-
tum ipsum maximum esse deberet, postquam enim ipsum necessario
est vnum sicut vnitas absoluta est maximitas absoluta, et cum hoc con-
tractum ad hoc vel illud, primo quidem manifestum est ordinem rerum
necessario deposcere, vt quedam res sint inferiores nature comparatione
aliorum vt sunt ipse que carent vita et intelligentia, quedam superioris
74

nature que sunt intelligentie ac quedam medie. Si igitur maximitas

absoluta est omnium entitas vniuersalissime: ita vt non magis vnius
quam alterius clarum est hoc ens magis maximo sociabile: quod magis
196 vniuersitati entium est commune. Si enim ipsa inferiorum natura con-
sideratur: et aliquod talium entium ad maximitatem eleuetur erit tale
deus et ipsum vt in linea maxima exemplum datur, nam ipsa cum sit
infinita per infinitatem absolutam et maxima per maximitatem: cui
necessario vnitur si maxima est deus erit per maximitatem et remanet
linea per contractionem, et ita erit actu omne id quod ex linea fieri pot-
est, linea autem non includit neque vitam neque intellectum, quomodo
ergo linea ad ipsum maximum gradum poterit assumi si plenitudinem
naturarum non attingit, esset enim maximum quod maius esse posset
197 et perfectionibus careret. Pariformiter de suprema natura dicendum
que inferiorem non complectitur: ita vt maior sit inferioris et superioris
adunatio quam separatio, maximo autem cui minimum coincidit
conueniet ita vnum amplecti quod et aliud non dimittat sed simul om-
nia. Quapropter natura media que est medium connexionis inferioris et
superioris est solum ilia que ad maximum conuenienter eleuabilis est
potentia maximi infiniti dei, nam cum ipsa intra se complicat omnes
naturas vt supremum inferioris: et infimum superioris, si ipsa secundum
omnia sui ad vnionem maximitatis ascenderit, omnes naturas ac totum
vniuersum omni possibili modo ad summum gradum in ipsa peruenisse
198 constat. Humana vero natura est ilia que est supra omnia dei opera
eleuata, et paulominus angelis minorata intellectualem et sensibilem
naturam complicans, ac vniuersa intra se constringens vt microcosmos1
aut paruus mundus a veteribus rationabiliter vocitetur, hinc ipsa est ilia
que si eleuata fuerit in vnionem maximitatis plenitudo omnium per-
fectionum vniuersi et singulorum existeret, ita vt in ipsa humanitate
199 omnia supremum gradum adipiscerentur. Humanitas autem non est
nisi contracte in hoc vel illo, quare si non esset possibile plus quam
vnum verum hominem ad vnionem maximitatis posse ascendere2, et
hie certe ita esset homo quod deus, et ita deus quod homo, perfectio
vniuersi in omnibus primatum tenens in quo minima: maxima: ac
media nature maximitati absolute vnite ita coinciderent vt ipse omni-
um perfectio esset et cuncta vt contracta sunt in eo vt in sua perfectione
quiescerent, cuius hominis mensura esset et angeli, vt iohannes ait in
apocalipsi: et singulorum quoniam esset vniuersalis contracta entitas
£.56 singularum creaturarum per vnionem ad absolutam que est enti|tas
2
micromosmos ascendedere
75

absoluta vniuersorum: per quem cuncta initium contractionis atque

finem reciperent: vt per ipsum qui est maximum contractum a maximo
absolute omnia in esse contractionis prodirent, et in absolutum per
medium eiusdem redirent tanquam per principium emanationis et per
200 finem reductionis. Deus autem vt est equalitas essendi omnia creator
est vniuersi cum ipsum sit ad ipsum creatum. Equalitas igitur summa
atque maxima essendi omnia absolute illa est cui ipsa humanitatis
natura vniretur vt ipse deus per assumptam humanitatem ita esset
omnia contracte in ipsa humanitate quemadmodum est equalitas
essendi omnia absolute. Homo igitur iste cum in ipsa maxima equali-
tate essendi per vnionem subsisteret filius dei foret sicut verbum in quo
omnia facta sunt, aut ipsa essendi equalitas que dei filius nominatur
secundum ostensa in prioribus, nee tarnen desineret esse filius hominis,
201 sicut nee desineret esse homo prout infra dicetur. Et quoniam deo opti-
mo atque perfectissimo non repugnant ista que absque sui variatione
diminutione aut minoratione per ipsum fieri possunt: sedpotius immense
bonitati conueniunt vt optime atque perfectissime congruo ordine
vniuersa ab ipso et ad ipsum creata sint: tune cum semota hac via
omnia perfectiora esse possent: nemo nisi aut deum aut ipsum optimum
negans ab istis rationabiliter poterit dissentire. Relegata est enim pro-
cul omnis inuidia ab eo qui summe bonus est cuius operatio defectuosa
esse nequit, sed sicut ipse est maximus: ita et opus eius quanto hoc
possibilius est ad maximum accedit. Potentia autem maxima non est
terminata nisi in seipsa: quoniam nihil extra ipsam est, et ipsa est
infinita, in nulla igitur creatura terminatur quin data quacunque ipsa
202 infinita potentia possit creare meliorem aut perfectiorem. Sed si homo
eleuatur ad vnitatem ipsius potentie vt non sit homo in se subsistens
creatura sed in vnitate cum infinita potentia non est ipsa potentia in
creatura: sed in seipsa terminata. Hec autem est perfectissima opera-
tio maxime dei potentie infinite et interminabilis in qua deficere
nequit: alioquin neque creator esset neque creatura, quomodo enim
creatura esset contracte ab esse diuino absolute: si ipsa contractio sibi
vnibilis non esset, per quam cuncta vt sunt ab ipso qui absolute est
existerent, ac ipsa vt sunt contracta ab ipso sint cui contractio est
summe vnita vt sie primo sit deus creator, secundo deus et homo creata
humanitate supreme in vnitatem sui assumpta: quasi vniuersalis rerum
omnium contractio: equalitate omnia essendi ypostatice ac personaliter
vnita, vt sit per deum absolutissimum mediante contractione vniuer-
sali que humanitas est. Tercio loco omnia in esse contractum prodeant,
vt sit hocipsum quod sunt esse possint ordine et modo meliori. Hie autem
76

ordo non temporaliter consideraridebet quasi deus in temporeprecesserit

primogenitum creature, aut quod primogenitus deus et homo tempore
mundum anteuenerit: sed natura et ordine perfectionis supra omne
tempus: vt ille apud deum supra tempus cunctis prior existens in
plenitudine temporis multis reuolutionibus preteritis mundo appareret.
203 C a p i t u l u m IV1
Quomodo ipsum est ihesus2 benedictus deus et homo
Quoniam quidem ad hoc indubia nunc fide his talibus ratiocinationi-

bus prouecti sumus: vt in nullo hesitantes firmiter teneamus premissa
verissima esse, subiungentes dicimus temporis plenitudinem preteritam,
ac ihesum semper benedictum primogenitum omnis creature esse, nam
ex his que ipse existens homo supra hominem diuine operatus est, ac
aliis que ipse in omnibus verax repertus de seipso affirmauit testimo-]
p. 57 nium in sanguine suo perhibentes qui cum ipso conuersati sunt, con-
stantia inuariabili infinitis dudum ineffabilibus probata argumentis
iuste asserimus ipsum esse quern omnis creatura in tempore futurum ab
initio expectauit, et qui per prophetas se in mundo apparaturum pre-
dixerat, venit enim vt omnia adimpleret, quoniam ipse voluntate cunc-
tos sanitati restituit, et omnia occulta et secreta sapientie tanquam
potens super omnia edocuit peccata tollens vt deus: mortuos suscitans:
naturam transmutans: imperans spiritibus3: mari et ventis, supra
aquam ambulans: legem statuens in plenitudine supplement! ad omnes
leges in quo secundum testimonium illius singularissimi predicatoris
veritatis pauli desuper in raptu illuminati habemus perfectionem: om-
nem redemptionem et remissionem peccatorum, qui est imago dei in-
uisibilis primogenitus omnis creature, quia in ipso condita sunt vni-
uersa in celis et in terris: visibilia et inuisibilia siue throni siue domi-
nationes: siue principatus siue potestates, omnia per ipsum et in ipso
creata sunt et ipse est ante omnes: et omnia in ipso constant, et ipse est
caput corporis ecclesie qui est ipsum principium primogenitus ex
mortuis vt sit in omnibus ipse primatum tenens quia in ipso compli-
cauit omnem plenitudinem inhabitare, et per eum ratiociliari omnia in4
204 ipsum. Talia quidem et alia plura perhibentur sanctorum de eo testi-
monia, quoniam ipse deus et homo in quo ipsa humanitas in ipsa di-
uinitate verbo vnita est vt non in se sed in ipso subsisterent: postquam
1 2 3 4
Capitulum IIII hiesus spiribus n
77

humanitas in summo gradu et omni plenitudine aliter esse non potuit,

nisi in diuina filii persona, et ad hoc vt supra omnem intellectualem
nostram comprehensionem quasi in docta ignorantia hanc personam
concipiamus que hominem sibi vniuit. Ascendentes in nostro intellectu
consideremus cum deus per omnia sit in omnibus et omnia et per omnia
in deo, vt quodam loco superius ostendimus, tune cum ista simul
copulatiue consideranda sint sic quod deus sit in omnibus: ita quod
omnia in deo: et cum esse ipsum diuinum sit supreme equalitatis et
simplicitatis, hinc deus vt est in omnibus: non est secundum gradus in
ipsis quasi se gradatim et particulariter communicando, omnia autem
sine diuersitate graduali esse non possunt, quapropter in deo sunt
secundum se cum graduum diuersitate. Hinc cum deus sit in omnibus
ita vt omnia in eo, est manifestum deum absque sui mutatione in
equalitate essendi omnia esse in vnitate cum humanitate ihesu maxima,
quoniam maximus homo in ipso non aliter quam maxime esse potest,
et ita in ihesu qui sie est equalitas omnia essendi tanquam in filio in
diuinis qui est media persona, pater eternus et spiritussanctus existunt
et omnia vt in verbo, et omnis creatura in ipsa humanitate summa et
perfectissima vniuersaliter omnia creabilia complicanti vt sit omnis
205 plenitudo ipsum inhabitans, manuducamur aliqualiter ad ista hoc
exemplo. Sensualis cognitio est quedam contracta cognitio propter
quod sensus non attingit nisi particularia. Intellectualis cognitio est
vniuersalis propter quod respectu sensualis absoluta existit atque
abstracta a contractione particulari, contrahitur autem sensatio varie
ad varios gradus, per quas quidem contractiones varie animalium
species exoriuntur secundum gradus nobilitatis et perfectionis, et
quamuis ad maximum gradum simpliciter non ascendat vt superius
ostendimus, in specie tarnen illa que actu suprema est in genere animali-
tatis puta humana ibi sensus tale animal efficit quod ita est animal vt et
sit intellectus, homo enim est suus intellectus vbi contractio sensualis
quodammodo in intellectual! natura suppositatur, intellectual! natura
existente quoddam diuinum separatum abstractum esse sensuali re-
206 manente temporal! et corruptibili secundum suam naturam, quare
quadam licet remota similitudine ita in ihesu considerandum vbi
humanitas in diuinitate suppositatur, quoniam aliter in sua plenitudine
p. 58 maxima esse non posset. | Intellectus enim iesu cum sit perfectissimus
penitus in actu existendo non potest nisi in diuino intellectu qui solum
est actu omnia suppositari personaliter. Intellectus enim in omnibus
hominibus possibiliter est omnia crescens gradatim de possibilitate in
actum: vt quanto sit maior: minor sit in potentia. Maximus autem cum
78

sit terminus potentie omnis intellectualis nature in actu existens pleni-

ter nequaquam existere potest quin ita sit intellectus quod et sit deus qui
est omnia in omnibus, quasi vt si poligonia circulo inscripto natura foret
humana: et circulus diuina: si ipsa poligonia maxima esse debet qua
maioresse non potest: nequaquam infinitis angulisper sesubsisteret sed
in circular! figura, ita vt non haberet propriam subsistendi figuram
etiam intellectualiter ab ipsa circular! et eterna figura separabilem.
207 Maximitas autem perfectionis humane nature in substantialibus et
essentialibus attenditur puta quo ad intellectum cui cetera corporalia
seruiunt, et hinc maxime perfectus homo non debet esse in accidentali-
bus eminens nisi in respectu intellectus, non enim requiritur vt sit aut
gigas aut gnanus, aut illius vel illius magnitudinis, colons, figure, et
ceteris accidentalibus, sed hoc tantum est necessarium quod ipsum
corpus declinet ita ab extremis vt sit aptissimum instrumentum intel-
lectualis nature: cui absque renitentia: murmuratione ac fatiga obediat
et obtemperetur. lesus noster in quo omnes thezauri scientie et sapi-
entie etiam dum in mundo apparuit absconditi fuerunt: quasi lux in
tenebris ad hunc finem eminentissime intellectualis nature corpus
aptissimum atque perfectissimum vt etiam a sanctissimis testibus sue
conuersationis fertur creditur habuisse.
208 Capitulum V
Quomodo christus conceptus per spiritumsanctum natus est ex maria
virgine
Amplius considerandum quoniam humanitas perfectissima sursum
suppositata cum sit terminalis contracta precisio nature illius penitus
speciem non exit. Simile autem a simili generatur, et hinc secundum
nature proportionem procedit generatum a genitore. Terminus autem
cum careat termino caret finitatione et proportione, quare homo maxi-
mus via nature non est generabilis, neque etiam omnino carere potest
principio speciei cuius vltima perfectio existit, partim igitur secundum
humanam procedit naturam quia homo. Et quoniam est altissimum
principiatum immediatissime principio vnitum: tune ipsum principium
a quo est immediatissime est, vt creans aut generans vt pater, et prin-
cipium humanum est vt passiuum materiam receptibilem ministrans:
209 quare a matre sine virili semine. Omnis autem operatic ex spiritu et
amore quodam procedit vniente actiuum passiuo, vt quodam loco in
superioribus ostensum reperitur, et hinc maxima operatic supra omnem
nature proportionem per quam creator vnitur creature ex maximo
79

vniente amore procedens non dubium a sancto spiritu qui absolute amor
est necessario existit, per quern solum sine adminiculo agentis contract!
infra latitudinem speciei concipere potuit mater filium dei patris, vt
sicut deus pater omnia spiritu suo formauit: que non extantibus ab
ipso in esse prodierunt, ita principalius hoc egit eodem sanctissimo
210 spiritu quando perfectissime operatus est: quasi vt exemplo instruatur
ignorantia nostra dum excellentissimus aliquis doctor verbum intellec-
tuale ac mentale suum vult discipulis pandere: vt ostensa ipsis con-
cepta veritate spiritualiter pascantur: agit vt ipsum tale suum mentale
verbum vocem induat, quoniam aliter ostensibile discipulis non est: si
non induat sensibilem figuram. Non potest autem aliter hoc fieri nisi
per spiritum naturalem doctoris qui ex attracto aere adaptat vocalem
p. 59 figuram mentali verbo conuenientem: cui taliter ipsum | verbum vnit,
vt vox ipsa in ipso verbo subsistat: ita quod audientes mediante voce
211 verbum attingant. Hac licet remotissima similitudine supra id quod
intelligi per nos potest alleuiamur parumper in nostra meditatione,
quoniam pater eternus immense bonitatis nobis volens diuitias glorie
sue ad omnem scientie et sapientie plenitudinem ostendere verbum
eternum filium suum qui ist a et plenitudo omnium existit nostris in-
firmitatibus compatiens quoniam aliter quam in sensibili et nobis
simili forma percipere non poteramus ipsum secundum nostram capa-
citatem manifestans humana natura induit per spiritumsanctum sibi
consubstantialem, qui quidem spiritus quasi vt vox ex aere attracto per
inspirationem de puritate fecunditatis virginalis sanguinis corpus ipsum
animale contexuit, ration em adiiciens vt hoc esset verbum dei patris a
deo interne adunauit, vt centrum substantie humane nature existeret,
et hec omnia non seriatim vt in nobis conceptus temporaliter exprimi-
tur, sed operatione momentanea supra omne tempus secundum volun-
212 tatem conformem infinite potentie peracta sunt. Hanc autem matrem
talem virtute plenam materiam ministrantem nemo dubitare debet
cunctas virgines omni virtutis perfectione excessisse: et inter omnes
mulieres fecundas excellentiorem benedictionem habuisse. Ipsa enim
que per omnia fuit ad tarn excellentissimum vnicum partum virginalem
preordinata omnibus ex debito carere debuit: que aut puritati aut
vigorositati simul et vnitati tarn excellentissimi partus obesse potu-
issent. S i enim preelectissima virgo non fuisset quomodo ad partum
virginalem sine virili semine apta fuisset, si sanctissima et superbene-
dicta a domino non fuisset: quomodo sacrarium sanctispiritus in quo
filio dei corpus effingeret facta fuisset. Si post partum virgo non re-
mansisset prius excellentissimo partui centrum materne fecunditatis in
80

sua suprema perfectione limpiditatis non communicasset, sed diuisiue

et diminute, non vt tanto filio vnico et supremo debuisset. Si igitur
virgo sanctissima se totam deo obtulit cui operatione spiritussancti
etiam omnem fecunditatis naturam penitus participauit, remansit in
ipsa immaculata virginitas ante partum: in partu: et post partum
213 supra omnem naturalem communem generationem incorrupta. Ex
patre igitur eterno et matre temporal! virgine scilicet gloriosissima
maria deus et homo ihesus christus natus est ex patre maximo et ab-
solute plenissimo, ex matre plenissima virginali fecunditate suprema
benedictione referta in temporis plenitudine, non enim potuit esse homo
ex matre virgine nisi temporaliter, neque ex patre deo nisi eternaliter,
sed ipsa temporalis natiuitas requisiuit in tempore plenitudinem per-
214 fectionis sicut in matre plenitudinem fecunditatis, quando igitur venit
plenitude temporis cum sine tempore homo nasci non posset, tune
natus est in tempore et loco ad hoc aptissimo, omnibus tamen crea-
turis occultissimo. Summe enim plenitudines incomparabiles sunt aliis
quotidianis experientiis, hinc nullo signo quecunque ratio eas appre-
hendere potuit, quamuis quadam occultissima prophetica inspiratione
quedam signa obscura tradiderint obumbrata humanis similitudinibus,
ex quibus rationabiliter incarnandum verbum in temporis plenitudine
preuidisse potuissent sapientes, precisionem vero loci vel temporis aut
modi solus eternus genitor presciuit, qui ordinauit vt dum medium
silentium tenerent omnia quod tune in noctis discursu filius ab arce
superna in vterum virginalem descenderet, et ordinato conuenienti
tempore in forma serui se mundo manifestaret.
215 Capitulum VI
Mysterium mortis ihesu christi
Digressionem paruam ad expressionem intenti antemitti conuenit:
vt mysterium crucisclariusattingamus. Non dubium hominem ex sensu
et intellectu atque ratione media que vtrunque nectit existere, ordo
p. 60 autem submittit sensum rationi | rationem vero intellectui. Intellectus
de tempore et mundo non est: sed absolutus ab his, sensus de mundo
sub tempore motibus subiectus existit, ratio quasi in orizonte est quo
ad intellectum: sed in auge quo ad sensum: vt in ipsa coincidant que
216 sunt infra et supra tempus. Sensus incapax est supertemporalium et
spiritualium1. Animal igitur non percipit ea que dei sunt: cum deus
Spiritus et plusquam spiritus existat, et propter hoc sensualis cognitio
1
spiritalium
6 Nikolaus von Kucs I ol

in tenebris est ignorantie eternorum: et mouetur secundum carnem ad

carnalia desideria per concupiscibilem potentiam: et ad repellendum
impediens per irascibilem. Ratio vero supraeminens in sua natura ex
paiticipatione intellectualis nature leges quasdam continet: per quas
vt rectrix passionibus desiderii ipsas moderetur et ad equum reducat:
ne homo in sensibilibus finem ponens desiderio spiritali intellectus
priuetur, et est potissima legum ne quis faciat alteri quod sibi fieri
nollet, et quod eterna temporalibus preponantur etmunda atque sancta
caducis et immundis, et ad hoc cooperantur leges ex ipsa ratione elicite
a sanctissimis legislatoribus secundum diuersitatem loci et temporis
217 pro remediis in rationem peccantium promulgate. Intellectus altius
volans videt etiam si sensus rationi subiiceretur per omnia sibi con-
naturales passiones non insequendo: quod nihilominus homo per se
in finem intellectualium et eternorum affectuum peruenire non valeret,
nam cum homo ex semine adam in carnalibus voluptatibus sit genitus
in quo ipsa animalitas secundum propagationem vincit spiritualitatem:
tunc ipsa natura in radice originis carnalibus deliciis immersa per quas
homo in esse a patre prodiit penitus impotens remanet ad transcenden-
dum temporalia pro amplexu spiritualium, quapropter si pondus de-
lectationum carnalium attrahit deorsum rationem et intellectum vt
consentiant illis motibus non resistendo: darum est hominem ita deor-
sum tractum a deo auersum, fruitione optimi boni quod est intellec-
tualiter sursum et eternum penitus priuari. Si vero ratio dominatur
sensui: adhuc opus est vt intellectus dominetur rationi, vt supra
rationem fide formata mediator! adhereat: vt sie per deum patrem at-
218 trahi possit ad gloriam. Nemo vnquam fuit ex se potens supra seipsum
ac propriam suam naturam ita peccatis desiderii carnalis originaliter
subditam posse ascendere supra suam radicem ad eterna et celestia nisi
qui de celo descendit Christus iesus, hie est qui et propria virtute
ascendit, in quo ipsa humana natura non ex voluntate carnis: sed ex
deo nata: nihil obstaculi habuit quin et potenter ad deum patrem red-
iret. In christo igitur ipsa humana natura per vnionem ad summam
potentiam exaltata est et erepta de pondere temporalium et grauan-
tium desideriorum. Uoluit autem Christus dominus omnia humane
nature f acinora nos ad terrena attrahentia in suo humano corpore non
propter se cum peccatum non fecerit: sed propter nos penitus morti-
ficare, et mortificando purgare: vt omnes homines eiusdem humani-
tatis cum ipso: omnem peccatorum suorum purgationem reperirent in
ipso. Uoluntaria et innocentissima, turpissima atque crudelissima
hominis christi crucis mors, omnium carnalium desideriorum humane
82

nature extinctio: satisfactio atque purgatio fuit, quicquid humaniter

contra caritatem proximi fieri potest in plenitudine caritatis christi qua
seipsum morti etiam dedit pro inimicis abundanter extat adimpletum.
219 Humanitas igitur in christo iesu omnes omnium hominum defectus
adimpleuit, nam ipsa cum sit maxima totam speciei potentiam am-
plectitur: vt sit cuiuslibet hominis talis essendi equalitas quod multo
amplius quam frater et amicus specialissimus cuilibet coniunctus sit,
nam hoc agit maximitas humane nature vt in quolibet homine sibi per
p. 61 formatam fidem adherenti christus sit ipse idem | homo vnione per-
fectissima cuiuslibet numero saluo, per quam hoc verum est quod
ipsemet ait, quicquid vni minimo ex meis feceritis mihi fecistis et
econuerso, quicquid christus ihesus passione sua meruit, illi meruerunt
qui vnum sunt cum ipso salua differentia graduum meriti secundum
differentiam graduum vnionis cuiusque cum ipso per fidem caritate
formatam, hinc in ipso circumcisi: in ipso baptisati: in ipso mortui: in
ipso denuo per resurrectionem viuificati: in ipso deo vniti et glorificati
220 fideles existunt. Non est igitur iustificatio nostra ex nobis sed ex
christo qui cum sit omnis plenitudo in ipso omnia consequimur si
ipsum habuerimus quern cum in hac vita per fidem formatam attinga-
mus non aliter quam ipsa fide iustificare poterimus, vt infra quodam
loco extensius dicemus, hoc est illud ineffabile crucis mysterium nostre
redemptionis in quo vltra ea que tacta sunt christus ostendit quomodo
veritas et iusticia et virtutes diuine temporal! vite vt eterna caducis
preferri debeant, ac quod in perfectissimo homine summa constantia
atque fortitude caritas et humilitas esse debent, sicut mors christi in
cruce in maximo ihesu illas ac omnes alias virtutes maxime fuisse
ostendit, quanto igitur homo plus in ipsis immortalibus virtutibus
ascendent, tanto christo similior sit, coincidunt enim minima maximis:
vt maxima humiliatio cum exaltatione: turpissima mors virtuosi cum
gloriosa vita, et ita de ceteris, vt omnia ista nobis christi vita passio
atque1 crucifixio manifestant.
221 Capitulum VII

De mysterio resurrexionis
Christus homo passibilis et mortalis non aliter ad gloriam patris per-
uenire potuit qui est ipsa immortalitas quoniam absoluta vita nisi
mortale immortalitatem indueret, quod fieri nequaquam potuit preter
mortem, quomodo enim mortale aliter induere posset immortalitatem
1
aque
6* 83

De docta ignorantia III 7
nisi spoliaretur mortalitate, quomodo ab ilia absolueretur nisi soluto

debito mortis propter quod ait ipsa veritas, stultos et tardi cordis eos
esse qui non intelligunt christum oportere mori, et ita in gloriam
intrare. Quoniam autem in prioribus ostendimus christum propter nos
mortuum morte quidem crudelissima, dicendum consequenter quoniam
aliter humanam naturam ad immortalitatis templum quam per mortis
victoriam transduci non conueniebat, hinc mortem subiit vt secum
resurgeret humana natura ad vitam perpetuam et animale mortale
corpus fieret spirituale incorruptibile, non potuit verus homo esse nisi
mortalis et non potuit ad immortalitatem mortalem naturam vehere:
222 nisi spoliata mortalitate per mortem, audi quam pulcre nos instruit ipsa
veritas de hoc loquens cum ait, nisi granum frumenti in terram cadens
mortuum fuerit ipsum solum manet, si vero mortuum fuerit multum
fructum affert, christus igitur si semper mortalis remansisset, etiamsi
nunquam mortuus fuisset quomodo nature humane immortalitatem
prestitisset mortalis homo etsi ipse mortuus non fuisset solus remansis-
set mortalis sine morte, oportebat ergo ipsum a possibilitate moriendi
per mortem liberari si multum fructum afferre debuit vt sic exaltatus
ad se omnia traheret, quando eius potestas non tantum esset in mundo
ac terra corruptibili, sed et in celo incorruptibili, hoc autem aliqualiter
in nostra ignorantia attingere poterimus, si ea que sepedicta sunt menu
223 habuerimus. Ostendimus in antehabitis: hominem ihesum maximum in
se separatim a diuinitate personam subsistendi habere non posse quia
maximus, et ob hoc communicatio idiomatum admittitur, vt humana
coincidant diuinis quoniam humanitas ilia inseparabilis a diuinitate
propter supremam vnionem quasi per diuinitatem induta et assumpta
seorsum personaliter subsistere nequit, homo vero ex corpore et anima
vnitus est quorum separatio mors est, quia igitur ipsa maxima humani-
tas in diuina suppositatur persona, non erat possibile aut animam aut
p. 62 corpus eciam post diuisionem localem mortis tempore | separari a per-
224 sona diuina: sine qua homo ille non subsistebat. Non igitur mortuus fuit
christus quasi persona eius defecisset, sed absque etiam locali diuisione
quo ad centrum in quo humanitas suppositabatur remansit diuinitati
ypostatice vnitus, et secundum naturam inferiorem: que diuisionem
anime a corpore secundum sue nature veritatem pati potuit, tempora-
liter et localiter diuisio facta est, vt eodem loco et eodem tempore non
essent simul mortis hora, anima et corpus. Quare in corpore et anima
non fuit corruptibilitas possibilis cum vnita essent eternitati, sed tem-
poralis natiuitas morti et separation! temporali subdita fuit, ita quod
completo circulo reditionis ad solutionem de compositione temporali
84

absolutoque amplius corpore ab his motibus temporalibus veritas

humanitatis que supra tempus est vt diuinitati vnita incorrupta re-
manens, prout eius requirebat veritas, veritatem corporis veritati
anime adunaret, vt sic dimissa vmbrosa ymagine veritatis hominis, qui
in tempore apparuit verus homo ab omni temporali passione absolutus
resurgeret, vt idem iesus supra omnes temporales motus amplius non
moriturus verissime resurgeret per vnionem anime ad corpus supra
omnem mo turn temporalem. Sine qua quidem vnione veritas humani-
tatis incorruptibilis verissime absque confusione nature diuine persone
225 ypostatice vnita non fuisset. Adiuua ingenii paruitatem ac ignorantiam
tuam exemplo christi in frumenti grano, vbi numerus grani corrumpi-
tur remanente essentia specifica sana: qua mediante natura multa
grana resuscitat, quod si ipsum granum esset maximum at que perf ectis-
simum: tale in terra optima atque fecundissima moriens: non tantum
centesimum aut millesimum fructum afferre posset: sed tantum quan-
tum natura speciei in sua possibilitate amplecteretur. Hoc est quidem
quod ait veritas quomodo fructum multum afferet, multitudo enim
finitas est sine numero. Intellige itaque acute, humanitas enim iesu eo-
ipso quod ad hominem christum contracte consideratur: eoipso etiam
diuinitati vnita simul intelligatur, cui vt vnita est plurimum absoluta
est, vt consideratur christus verus homo ille contracta est: vt per
humanitatem homo sit, et ita humanitas iesu est vt medium inter pure
absolutum et pure contractum, secundum hoc itaque non fuit corrupti-
bilis nisi secundum quid et simpliciter incorruptibilis. Fuit igitur
secundum temporalitatem ad quam contracta fuit corruptibilis, et
secundum hoc quod fuit absoluta a tempore et supra tempus et
226 diuinitati vnita incorruptibilis. Ueritas autem vt est temporaliter
contracta est quasi signum et ymago veritatis supertemporalis, ita
veritas corporis temporaliter contracta est quasi vmbra veritatis cor-
poris supertemporalis, sic et veritas anime contracta est vt vmbra
anime a tempore absolute, videtur enim potius sensus aut ratio quam
intellectus dum est in tempore: vbi sine fantasmatibus non appre-
hendit, et supra tempus eleuata intellectus est ab his liber et absolutus.
Et quoniam ipsa humanitas sursum fuit in incorruptibilitate diuina
radicata inseparabiliter, tune completo motu temporali corruptibili:
non potuit resolutio fieri nisi versus radicem incorruptibilitatis quare
post finem motus temporalis qui mors fuit: sublatis his omnibus que
temporaliter veritati nature humane accesserunt, resurrexit idem iesus
non in corpore graui corruptibili vmbroso passibili et ceteris que tem-
poralem compositionem consequuntur: sed in corpore vero glorioso im-
85

De docta ignorantia III 7— 8
passibili agili et immortali, vt veritas a conditionibus absoluta tempo-

ralibus requirebat, et hanc quidem vnionem necessario exposcebat ipsa
veritas ypostatice vnionis humane nature et diuine, quapropter iesum
benedictum a mortuis resurgere oportebat : vt ipsemet ait dicens. Opor-
tebat christum sie pati et tercia die resurgere a mortuis. |
Capitulum VIII
Christus primitie dormientium celos ascendit
Ostensis his facile est videre christum primogenitum ex mortuis
esse, nemo enim ante ipsum resurgere potuit quando humana natura
nundum in tempore ad maximum perueniens incorruptibilitati et
immortalitati vti in christo vnita fuit, omnes enim impotentes erant
quousque veniret ille qui ait potestatem habeo ponere animam meam et
iterum sumere. Induit igitur in christo humana natura immortalitatem
qui et primitie dormientium. Non est autem nisi vnaindiuisibilishumani-
tas et omnium hominum specif ica essentia per quam omnes particulares
homines sunt homines inter se numeraliter distincti, ita vt eadem etiam
humanitas sit christi et omnium hominum distinctione numerali indiui-
duorum inconfusa remanente. Hinc manif estum est omnium hominum
qui temporaliter ante aut post christum fueruntauterunthumanitatem
in christo immortalitatem induisse, quapropter patet rationem hanc
concludere christus homo resurrexit. Hinc omnes homines resurgent per
ipsum post omnem temporalis corruptibilitatis motum vt sint perpetuo
228 incorruptibiles. Et quamuis omnium hominum vna sit humanitas, sunt
tarnen indiuiduantia1 principia: ipsam ad hoc vel illud suppositum
contrahentia varia et diuersa: ita quod in ihesu christo erant solum
perfectissima et potentissima et essentie humanitatis propinquissima
que diuinitati vnita fuit : in cuius virtute potens erat christus propria
virtute resurgere, que quidem virtus sibi a diuinitate aduenit, propter
quod deus ipsum a mortuis dicitur resuscitasse, qui cum deus et homo
esset propria virtute resurrexit, et nullus hominum preter ipsum nisi in
christi virtute qui et deus est poterit vt christus resurgere. Est igitur
christus per quem secundum humanitatis naturam immortalitatem
nostra humana natura contraxit et per quem etiam supra tempus in
suam similitudinem resurgemus cessante motu qui penitus sub motu
nati sumus, hoc erit in fine seculorum, christus autem qui solum vt a
matre prodiit temporaliter natus fuit non totum tempus fluxum in
1
indiuidantia
86

resurrectione expectauit: quia eius natiuitatem tempus penitus non

apprehendit. Aduerte naturam immortalitatem in christo induisse
propter quod omnes quidem siue boni siue mali resurgemus, sed non
omnes immutabimur per gloriam transformantem nos in filios adoptio-
num per christum dei filium, resurgent igitur omnes per christum:
sed non omnes vt christus, et in ipso per vnionem nisi illi qui sunt
229 christi per fidem: spem: et caritatem. Uides ni fallor nullam perfectam
religionem homines ad vltimum desideratissimum pacis finem ducen-
tem esse qui christum non amplectitur mediatorem et saluatorem
deum et hominem viam vitam et veritatem. Age quam absona est
saracenorum credulitas qui christum maximum atque perfectissimum
hominem de virgine natum et ad celos viuum translatum affirmant
deum negant: obcecati sunt profecto quia asserunt impossibile verum
luce clarius intellectum habenti apparere, potest etiam ex taliter pre-
missis nee hominem posse esse per omnia perfectissimum atque maxi-
mum supra naturam: ex virgine natum qui simul deus non sit. Sunt illi
sine ratione crucis persecutores eius mysteria ignorantes cuius etiam
diuinum redemptionis fructum non gustabunt, nee expectant ex lege
sua machometi, que non aliud quam voluptatis desideria implere pro-
mittit: que nos in christi morte extincta in nobis sperantes ad appre-
230 hensionem incorruptibilis glorie anhelamus. Fatentur pariter iudei cum
istis messyam maximum perfectissimum et immortalem hominem
quem deum negant, eadem diabolica cecitate detenti, qui etiam supre-
mam beatitudinem fruitionis dei vti nos christi seruuli futuram non
sperant, sic nee consequentur. Et id quod mirabilius iudico est quod tarn
ipsi iudei quam saraceni resurrectionem generalem credunt futuram et
p. 64 possibilitatem per hominem qui etiam deus | est non admittunt. Nam
et si diceretur quod cessante motu generationis et corruptionis per-
fectio vniuersi absque resurrexione esse non posset cum natura media
humana sit pars vna essentialis vniuersi, sine qua vniuersum non solum
peifectum, sed nee vniuersum esset, et quod propter hoc necessarium
sit si aliquando cessat motus totum vniuersum perire aut homines ad
incorruptibilitatem resurgere, in quibus omnium mediorum natura
completa est, ita vt alia animalia non sit necesse resurgere cum homo sit
ipsorum perfectio, aut si resurrexio eapropter futura diceretur vt totus
homo retributionem condignam meritorum a deo iusto recipiat, tarnen
ad hec super omnia necessarium est christum hominem et deum credi,
per quem solum natura humana ad incorruptibilitatem potest per-
231 uenire, obcecati itaque sunt omnes resurrexionem credentes et christum
medium possibilitatis ipsius defitentes cum resurrexionis fides sit di-
87

uinitatis et humanitatis christi et ipsius1 mortis ac resurrexionis affir-

matio, qui primogenitus est ex mortuis secundum premissa, resurrexit
enim vt ita intraret in gloriam per ascensiones ad celos, quem quidem
ascensum supra omnem corruptibilitatis motum et influentiam celorum
arbitror intelligendum, nam cum secundum diuinitatem sit vbique, ibi
tarnen proprius eius locus dicitur, vbi non est vlla vnquam mutatio
passio tristicia et cetera que temporalitati accidunt. Et hunc quidem
locum eterni gaudii et pacis supra celos esse nominamus: licet loco nee
232 apprehensibilis nee descriptibilis aut diffinibilis existat. Ipse centrum
atque cirumferentia intellectualis nature est, et cum intellectus omnia
ambiat supra omnia est. In sanctis tarnen animabus rationalibus et
spiritibus intellectualibus que sunt celi enarrantes gloriam eius est
requiescens quasi in templo suo. Sic igitur supra omnem locum et omne
tempus ad incorruptibilem mansionem supra omne id quod dici potest
intelligimus christum ascendisse in hoc quod supra omnes celos ascendit
vt adimpleret omnia, qui cum sit deus est omnia in omnibus: et ipse
regnat in celis illis intellectualibus cum sit ipsa veritas: et non secundum
locum potius in circumferentia quam centro sedens: cum sit centrum
omnium rationabilium spirituum vt vita eorum, et propter hoc intra
homines hoc regnum celorum etiam esse ipse affirmat qui est fons vite
animarum finisque earum.
233 Capitulum IX
Christus iudex est viuorum et mortuorum
Quis iudex iustior quam qui et ipsa iusticia. Christus enim caput et
principium omnis rationalis creature est ipsa ratio maxima a qua est
omnis ratio. Ratio autem est iudicium discretiuum faciens, vnde merito
viuorum et mortuorum iudex est, qui cum omnibus rationabilibus crea-
turis humanam naturam rationalem assumpsit: manens deus qui est
remunerator omnium. ludicat autem supra omne tempus per se et in
se omnia: quoniam complectitur omnes creaturas, cum sit maximus
homo in quo omnia, quia deus vt deus est lux infinita in quo non sunt
tenebre, que quidem lux omnia illuminat: ita vt omnia in ipsa luce sint
ipsi luci manifestissima. Hec enim infinita lux intellectualis supra omne
tempus ita presens sicut preteritum, ita viuum sicut mortuum compli-
cat, sicut lux corporalis ypostasis est omnium colorum. Christus autem
est vt ignis purissimus qui est inseparabilis a luce, et in se non subsistit
1
ipius
88

sed in luce, et est ignis ille spiritualis vite et intellectus: qui vt omnia
consumens intra se receptans omnia probat et iudicat quasi iudicium
234 materialis ignis cuncta examinans. ludicantur autem in christo omnes
rationales spiritus quasi ignibile in igne, quorum aliud persistenter in
ipso transformatur in similitudinem ignis, vt aurum optimum atque
perfectissimum ita est aurum et adeo vehementer ignitum vt appareat
non plus aurum quam ignis, et aliud non intantum participat de inten-
sitate ignis vti argentum depuratum aut es aut ferum, omnia tarnen
p. 65 transforma|ta in ignem videntur licet quodlibet in gradu suo, et hoc
iudicium est ignis tantum non ignitorum cum quodlibet ignitum in
quolibet ignito ignem ilium ardentissimum tantum apprehendat et non
differentiam ignitorum quasi vti nos si fusum aurum et argentum atque
cuprum in maximo igne conspiceremus differentias metallorum post-
quam in ignis formam transformata sunt non apprehendimus, ignis
autem ipse si intellectualis foret gradus perfectionis cuiusque sciret et
ad quantum secundum gradus ipsos capacitas intensitatis ignis in
235 quolibet differenter se haberet. Unde vti quedam ignibilia sunt in igne
incorruptibiliter perseuerantia capabilia lucis et caloris que in simili-
tudinem ignis sunt transformabilia propter sui puritatem: et hoc
differenter secundum plus et minus, quedam vero sunt que propter
impuritatem suam etiam si sint calefactibil'a: non tamen in lucem
transformabilia, ita christus iudex secundum vnicum simplicissimum
atque indiuersum iudicium in vno momento omnibus iustissime et
absque inuidia quasi ordine nature non temporis calorem create rationis
communicat, vt recepto calore lumen intellectuale diuinum desuper
infundat, vt sit deus omnia in omnibus et omnia per ipsum mediatorem
in deo: et equales ipsi quanto hoc secundum capacitatem cuiusque
possibilius fuerit, sed quod quidam propter hoc quia magis vnita et
pura sint non tantum caloris sed et lucis perceptibilia, et alia vix caloris
236 sed non lucis, accidit ex indispositione subiectorum. Unde cum lux ilia
infinita sit ipsa eternitas atque veritas, necesse est vt rationalis crea-
tura que per ipsam illuminari desiderat ad vera et eterna se conuertat
supra ista mundana et corruptibilia, contrario modo se habent corpo-
ralia et spiritualia, virtus enim vegetatiua corporalis est que conuertit
alimentum ab extrinseco receptum in naturam aliti, et non conuertitur
animal in panem sed econuerso, spiritus autem intellectualis cuius
operatio est supra tempus quasi in orizonte eternitatis, quando se ad
eterna conuertit non potest ipsa in se conuertere cum sint eterna et in-
corruptibilia, sed nee ipse cum sit incorruptibilis ita se in ipsa conuertit
vt desinat esse intellectualis substantia: sed conuertitur in ipsa vt ab-
89

De docta ignorantia III 9—ίο
sorbeatur in similitudinem eternorum secundum gradus tarnen vt

magis ad ipsa et feruentius conuersus magis et profundius ab eternis
perficiatur et abscondatur eins esse in ipso eterno esse. Christus autem
cum sit immortalis amplius et viuat et sit vita et veritas qui se ad
ipsum conuertit ad vitam se conuertit et ad veritatem, et quanto hoc
ardentius tanto magis a mundanis et corruptibilibus se ad eterna eleuat,
vt vita sua sit abscondita in christo, virtutes enim sunt eterna iusticia
237 permanet in seculum seculi, ita et veritas, qui se ad virtutes conuertit
ambulat in viis christi que sunt vie puritatis et immortalitatis, virtutes
vere diuine illuminationes sunt, quare qui se in hac vita per christum
conuertit qui est virtus dum de hac temporali vita absoluetur in puri-
tate spiritus reperietur vt intrare possit ad gaudium eterne apprehen-
sionis. Conuersio vero spiritus nostri est quando secundum omnes suas
potentias intellectuales ad ipsam purjssimam eternam veritatem se
conuertit per fidem cui omnia postponit et ipsam talem veritatem
solam amandam elegit atque amat, conuersio enim per fidem cer-
tissimam ad veritatem que christus est est mundum istum deserere
atque in victoria calcare, ipsum autem ardentissime amare est per
spiritualem motum in ipsum pergere, quia ipse non tantum amabilis
sed caritas ipsa. Dum enim spiritus pergit per gradus amoris ad ipsam
caritatem in ipsam caritatem non quidem temporaliter sed supra omne
238 tempus et omnem mundanum motum profundatur. Sicut igitur omnis
amans est in amore: ita omnes virtutem amantes in christo, et sicut
omnis amans est per amorem amans, ita omnes amantes veritatem per
christum sunt ipsam amantes. Hinc nemo nouit veritatem nisi spiritus
christi fuerit in illo, et sicut impossibile est amantem esse sine amore:
p. 66 ita impossibile est quern habere deum | sine spiritu christi: in quo spiritu
tantum deum adorare valemus, propter quod increduli ad christum non
conuersi incapaces luminis glorie transformationis iam iudicati sunt ad
tenebrositatem et vmbram mortis: a vita auersi que christus est, de
cuius tantum plenitudine omnes in gloria satiantur per vnionem, de qua
infra cum de ecclesia loquemur: ex eodem fundamento pro consolatione
nostra nonnulla subiiciam.
239 Capitulum X
De sententia iudicis
Neminem mortalium comprehendere iudicium illud ac eius iudicis
sententiam manifestum est, quoniam cum sit supra omne tempus et
motum: non discussione comparatiua vel presumptiua: ac prolatione
90

Ed. Argent. I pp. 65—-66
vocali et signis talibus expeditur: que moram et protractionem capiunt:

sed sicut in verbo omnia creata sunt, quoniam dixit et facta sunt. Ita in
eodem verbo quod et ratio dicitur omnia iudicantur. Nee inter senten-
tiam et executionem quicquam interest: sed hoc est quod in momento
fit, scilicet quod et resurrectio et apprehensio finis differenter: glorif i-
catio in translatione filiorum dei, et damnatio in exclusione auersorum:
240 nullo etiam indiuisibili temporis momento distinguuntur. Intellectualis
natura que supra tempus est et corruptione temporal! non subdita ex
sui natura intra se formas incorruptibiles complectens vt puta mathe-
maticas suo modo abstractas et etiam naturales que in ipsa intellectual!
absconduntur et transformantur de facili: que sunt nobis manuductiua
signa incorruptibilitatis eius, quia locus incorruptibilium incorruptibilis
naturali motu ad veritatem mouetur abstractissimam quasi ad finem
desideriorum suorum, ac ad vltimum obiectum delectabilissimum, et
quoniam hoc tale obiectum est omnia quia deus: insatiabilis intellectus
quousque attingat ipsum immortalis et incorruptibilis est: cum non
241 satietur nisi in obiecto eterno. Quod si intellectus absolutus ab hoc
corpore in quo opinionibus ex tempore subiicitur ad optatum finem non
pertingit, sed potius cum appetat veritatem cadit in ignorantiam, et
cum vltimo desiderio non aliud desideret quam ipsam veritatem non in
enigmate aut signis: sed certitudinaliter facietenus apprehendere: tune
cum ob auersionem ipsius a veritate in hora separationis et conuersio-
nem ad corruptibile cadat ad desideratum corruptibile ad incerti-
tudinem et confusionem in ipsum tenebrosum cahos mere possibilitatis,
vbi nihil certi actu recte ad intellectualem mortem descendisse dicitur.
Est enim anime intellectual! intelligere esse, et intelligere desideratum
est sibi viuere, propter hoc sicut ei est vita eterna apprehendere vltimo
desideratum stabile eternum, ita est ei mors eterna separari ab illo
stabili desiderate et precipitare in ipsum cahos confusionis: vbi igne
perpetuo cruciatur modo suo a nobis non intelligibili aliter quam vt
cruciatur priuatus vitali alimento et sanitate: et non illis tantum: sed
et spe aliquando assequendi: vt sine extinctione et fine semper moria-
242 tur agonizando. Hec1 est vita erumnosa supra id quod cogitari potest,
que ita est vita vt sit mors, que ita est esse vt sit non esse, que ita est
intelligere vt sit ignorare. Et quoniam in antehabitis probatum est
quod supra omnem motum et tempus et quantitatem et cetera tempori
subdita resurrectio hominum est, ita quod corruptibile in incorruptibile,
animale in spirituale resoluitur vt totus homo sit suus intellectus qui
est spiritus: et corpus verum sit in spiritu absorptum: vt non sit corpus
1
agonizando: Hec
91

De docta ignorantia III ίο—11
in se quasi in suis corporalibus quantificatiuis et temporalibus pro-

portionibus: sed translatum in spiritum quasi contrario modo ad hoc
nostrum corpus vbi non videtur intellectus sed corpus in quo ipse in-
tellectus quasi incarceratus apparet, ibi vero corpus est ita in spiritu:
sicut hie spiritus in corpore, et propter hoc vt hie anima aggrauatur per
corpus, ita ibi corpus alleuiatur per spiritum. Hinc vt gaudia spiritualia
vite intellectualis sunt maxima: que et ipsum corpus glorificatum in
spiritu participat: ita infernales tristicie spiritualis mortis sunt maxime:
quas et corpus in spiritu recipit, et quoniam deus noster qui apprehensus
est vita eterna est supra omnem intellectum comprehensibilis: tune
p. 67 eterna ilia gaudia omnem intellectum | nostrum excedentia maiora
243 sunt quam vllo signo tradi possunt, pariformiter et pene damnatorum
supra omnes cogitabiles atque descriptibiles penas existunt quare in
omnibus illis musicalibus armonicis signis gaudii letitie glorie que vt
signa cognita nobis cogitandi iudicia vite eterne a patribus tradita
reperiuntur, sunt remotissima quedam signa sensibilia per infinitum
distanter ad ipsa intellectualia nulla imaginatione perceptibilia ita et
penis infernalibus que aut igni elemental! sulfureo ac pice et ceteris
cruciatibus sensibilibus assimilantur nullam comparationem habent
ad igniles illos intellectuales erumnas a quibus nos ihesus christus vita
et saluatio nostra preseruare dignetur qui est in secula benedictus.
244 Capitulum XI
Hysteria fidei
Maiores nostri omnes concordanter asserunt fidem initium esse
intellectus, in omni enim facultate quedam presupponuntur vt prin-
cipia prima que sola fide apprehenduntur, ex quibus intelligentia
tractandorum elicitur, omnem enim ascendere volentem ad doctrinam
credere necesse est his sine quibus ascendere nequit, ait enim isaias nisi
crederetis non intelligetis. Fides igitur est in se complicans omne in-
telligibile. Intellectus autem est fidei complicatio, dirigitur igitur in-
tellectus per fidem, et fides per intellectum extenditur, vbi igitur non
est sana fides nullus est verus intellectus, error principiorum et funda-
menti debilitas, qualem conclusionem subinferant manifestum est.
Nulla autem perfectior fides quam ipsamet veritas que ihesus est, quis
non intelligit excellentissimum dei donum esse rectam fidem. lohannes
apostolus ait fidem incarnationis verbi dei nos in veritatem ducere vt
dei filii efficiamur, et hanc in primordio simpliciter aperit, deinde multa
christi opera enarrat secundum ipsam fidem vt intellectus illuminetur
92

in fide quapropter hanc finaliter conclusionem subinfert dicens, hec

245 quidem scripta sunt vt credatis, quoniam ihesus est filius dei. Potest
autem christi suauissima fides in simplicitate constanter firmata gradi-
bus ascensionum extendi et explicari secundum datam ignorantie
doctrinam. Maxima enim et profundissima dei misteria in mundo
ambulantibus: quanquam sapientibus abscondita paruulis et humili-
bus in fide ihesu reuelantur, quoniam ihesus est in quo omnes
thesauri sapientie et scientiarum absconditi sunt, sine quo nemo
quicquam facere potest, nam est verbum et potentia per quam deus
fecit et secula super omnia que in celo et in terra sunt potestatem habens
solus altissimus, qui cum in hoc mundo non sit cognoscibilis vbi ratione
et opinione aut doctrina ducimur in symbolis per notiora ad incognitum
ibi tantum apprehenditur vbi cessant persuasiones et accedit fides per
quam in simplicitate rapimur vt supra omnem rationem et intelli-
gentiam in tertio celo simplicissime intellectualitatis ipsum in corpore
incorporaliter, quia in spiritu, et in mundo non mundialiter, sed
celestialiter contemplemur incomprehensibiliter vt et hoc videatur
ipsum scilicet comprehend! non posse propter excellentie sue immensi-
tatem. Et hec est ilia docta ignorantia per quam ipse beatissimus pau-
lus ascendens vidit se christum quern aliquando solum sciuit tune
246 ignorare quando ad ipsum altius eleuabatur, ducimur igitur nos
christifideles in docta ignorantia ad montem qui christus est quern
tangere cum natura animalitatis nostri prohibit! sumus et oculi in-
tellectuali dum inspicere ipsum conamur in caliginem incidimus scientes
intra ipsam caliginem montem esse in quo solum beneplacitum est
habitare omnibus intellectu vigentibus quem si cum maiori fidei con-
stantia accesserimus rapiemur ab oculis sensualiter ambulantium vt
auditu interior! voces et tonitrua et terribilia signa maiestatis eius
percipiamus de facili percipientes ipsum solum dominum cui obediunt
vniuersa1 peruenientes gradatim ad quedam incorruptibilia vestigia
ρ. 68 pedum eius, quasi ad quosdam diuinissi|mos caracteres: vbi vocem non
creaturarum mortalium sed ipsius dei in sanctis organis et signis pro-
phetarum et sanctorum audientes clarius ipsum, quasi per nubem rario-
247 rem intuemur. Deinde ardentiori desiderio fideles continuo ascenden-
tes ad intellectualitatem simplicem rapiuntur: omnia sensibilia transili-
entes quasi de somno ad vigiliam, de auditu ad visum pergentes: vbi ea
videntur que reuelari non possunt, quoniam supra omnem auditum sunt
et vocis doctrinam, nam si dici deberent ibi reuelata: tune non dicibilia
vmnersa
93

dicerentur, non audibilia audirentur, sicut inuisibile ibi videtur. lesus

enim in secula benedictus finis omnis intellectionis quia veritas, et
omnis sensus quia vita, omnis denique esse finis quia entitas, ac omnis
creature perfectio quia deus et homo, ibi vt terminus omnis vocis
incomprehensibiliter auditur, de ipso enim omnis vox prodiit: et ad
ipsum terminatur quicquid veri in voce est ab ipso est, omnis vox ad
doctrinam est, ad ipsum est igitur qui ipsa sapientia est omnia que-
cunque scripta sunt ad nostram doctrinam scripta sunt. Uoces in
scripturis figurantur, verbo domini celi firmati sunt. Omnia igitur
creata signa sunt verbi dei, omnis vox corporalis verbi mentalis signum,
omnis mentalis verbi corruptibilis catisa est verbum incorruptibile
quod est ratio, christus est ipsa incarnata ratio omnium rationum, quia
248 verbum caro factum est. lesus igitur finis est omnium. Talia quidem
ascendenti ad christum per fidem manifestantur gradatim, cuius fidei
diuina efficacia inexplicabilis est, nam vnit credentem cum iesu si
magna fuerit ut supra omnia sit que in vnitate cum ipso iesu non sunt,
hie enim si integra est fides in virtute iesu cui vnitur supra naturam et
motum potestatem habens etiam spiritibus malignis imperat, et mira-
bilia non ipse: sed in ipso et per ipsum iesus operatur, vt sanctorum gesta
exempla tradunt. Oportet autem perfectam christi fidem esse puris-
simam: maximam formatam caritate quanto hoc potest fieri efficacius.
Non enim patitur quicquam sibi commisceri, quoniam est fides puris-
sime veritatis potentis ad omnia. Sepissime in antehabitis replicatum
reperitur minimum maximo coincidere, ita quidem et in fide que sim-
pliciter maxima in esse et posse non potest in viatore esse qui non sit et
comprehensor simul qualis iesus fuit. Uiatorem autem tantum etiam
quo ad se actu maximam christi fidem habere volentem necesse est vt
fides ad ipsum ad tantum rectitudinis indubitabilis gradus eleuata sit
vt etiam minime sit fides: sed summa certitudo absque hesitatione in
249 alio quocunque. Hec est potens fides que ita est maxima et minima vt
omnia complectatur credibilia in eo qui est veritas. Et si forte fides
vnius homines ad gradum alterius non attingit propter impossibili-
tatem equalitatis, sicut vnum visibile in equali gradu a pluribus videri
nequit. Hoc tarnen necesse est vt quisque quantum in se est actu maxi-
me credat, et tune is qui in comparatione aliorum vix vt granum
sinapis fidem sortiretur: ad hec immense virtutis illius fides est vt etiam
in montibus obedientiam reperiret, cum ipse in virtute verbi dei cum quo
quantum in se est maxime per fidem vnitur imperet cui nihil resistere
250 potest. Uide quanta est potentia cui intellectualis spiritus in virtute
christi si sibi super omnia adhereat: ita vt per ipsum vegetetur quasi in
94

ipso per vnionem saluo numero suo vt in vita sua suppositatus. Hoc
autem cum non fiat nisi per conuersionem intellectus cui sensus obedi-
ant ad ipsum per fidem maximam: tune hanc necesse est esse formatam
per vnientem caritatem, non enim maxima potest esse fides sine cari-
tate, nam si omnis viuens diligit viuere, et omnis intelligens intelligere,
quomodo potest iesus vita ipsa immortalis credi ac veritas infinita si
non summe amatur, per se enim vita amabilis est, et si maxime creditur
iesus esse vita eterna non potest non amari, non est enim viua fides sed
mortua et penitus non fides absque caritate. Caritas autem forma est
fidei ei dans esse verum: immo est signum constantissime fidei. Si igitur
propter christum omnia postponuntur: corpus et anima eius compara-
251 tione pro nihilo habentur: signum est maxime fidei, nee potest fides
p. 69 magna esse sine | spe sancta fruitionis ipsius ihesu. Quomodo enim quis
fidem certam haberet si promissa sibi a christo non speraret, si non
credit se habiturum eternam vitam a christo fidelibus promissam
quomodo credit christo aut quomodo ipsum veritatem esse credit, si in
promissis spem indubiam non habet, quomodo eligeret pro christo
mortem qui immortalitatem non speraret, et quia credit quod sperantes
in eum non deserit sed sempiternam eis beatitudinem prestat, hinc
pro christo omnia pati ob tantam mercedem retributionis pro modico
252 fidelis habet, magna est perfectio fidei vis que hominem christiformem
efficit: vt linquat sensibilia, expoliat se contagiis carnis, ambulet in viis
dei cum timore, sequatur vestigia christi cum letitia, et crucem
voluntarie acceptet cum exultatione, vt sit in carne quasi Spiritus: cui
hie mundus propter christum mors est, et ab eo tolli vt sic cum christo
vita est, quis putas hie spiritus est in quo habitat christus per fidem,
quale est hoc admirandum dei donum vt in hac peregrinatione constitute
in carne fragili ad illam potestatem in virtute1 fidei eleuari valeamus
supra omnia que christus per vnionem non sunt age vt successiue
mortificata carne sensim per fidem gradatim ad vnitatem cum christo
quis ascendat vt in ipsum prof unda vnione quantum hoc in via possibile
est absorbeatur, omnia hie que visibilia et in mundo sunt transiliens
253 perfectionem completam nature assequitur, et hec est ipsa natura
completa quam in christo mortificata carne et peccato transformati in
eius imagine consequi poterimus: et non ilia fantastica magorum qui
hominem ad quandam naturam spirituum influentialium sibi coniec-
turalium quibusdam operationibus mediante fide ascendere dicunt vt
in virtute spirituum talium quibus per fidem vniuntur plura et singu-
1
virtue
95

De docta ignorantia III n—12
laria mirabilia aut in igne aut in aqua aut scientiis armonicis apparen-
tiis transmutationum manifestatione occultorum et similibus efficiant,
manifestum est enim in his omnibus seductionem esse et recessum a
vita et veritate, propter quod tales ad federa et pacta vnitatis cum
malignis spiritibus taliter astringuntur vt id quod fide credunt opere
ostendant in thurificationibus et adorationibus deo tantum debitis, que
spiritibus quasi potentibus implerepetita, etdeuocabilibusistis median-
tibus magna cum obseruantia et veneratione impendunt, consequuntur
aliquando per fidem ipsa caduca petita: vniti sic spiritui cui etiam a
christo eternaliter diuisi in suppliciis adherebunt. Benedictus deus qui
per filium suum de tenebris tante ignorantie nos redemit vt sciamus
omnia falsa et deceptoria que alio mediatore1 quam christo qui veritas
est et alia fide quam ihesu qualitercunque perficiuntur, quoniam non
est nisi vnus dominus ihesus potens super omnia nos omni benedicti-
one adimplens omnes nostros defectus solus faciens abundare.
254 Capitulum penultimum

De ecclesia
Etsi de christi ecclesia intellectus ex iam dictis haberi possit sub-
iungam tarnen verbum breue vt nihil operi desit, quoniam fidem in
diuersis hominibus in gradu inequalem esse recipereque ex hoc magis
et minus necessarium est, hinc ad maximam fidem qua nulla potentia
maior esse possit nemo deuenire potest, sicut nee pariformiter ad cari-
tatem maximam, maxima enim fides que nulla potentia maior esse
posset si ilia in viatore esset illum et comprehensorem esse simul ne-
cesse esset. Maximum enim in aliquo genere sicut est supremus ter-
minus illius ita est initium altioris propter quod fides maxima sim-
pliciter in nullo esse potest qui non simul et comprehensor, ita et
caritas simpliciter maxima non potest esse in amante qui non sit et
amatus simul, propter quod nee fides nee caritas maxima simpliciter
alteri quam ihesu christo qui viator et comprehensor: amans homo et
amatus deus fuit competiit, intra maximum autem omnia includuntur
quoniam ipsum omnia ambit. Hinc in fide christi ihesu omnis vera
ρ, 70 fides et in charitate christi omnis charitas vera includitur | gradibus
255 tarnen distinctis semper remanentibus. Et quoniam illi gradus distincti
sunt infra maximum et supra minimum: non potest quisquam etiam
si actu quantum in se fidem maximam habeat christi: attingere ad
ipsam maximam christi fidem per quam comprehendat christum deum
1
mediatore
96

et hominem, nee tantum potest quis amare christum quod christus non
possit plus amari: cum christus sit amor et caritas et propterea infini-
tum amabilis, quapropter nemo in hac vita aut futura ita christum
amare potest vt ipse propterea sit christus et homo, omnes enim qui
christo aut per fidem in hac vita et caritatem, aut comprehensionem et
fruitionem in alia vniuntur remanente graduali differentia eo modo
vniuntur quo magis ilia remanentia differentia vniri non possent, ita vt
in se nemo absque ipsa vnione subsistat, et per vnionem a gradu suo
256 non cadat, quare hec vnio est ecclesia siue congregatio multorum in vno:
quemadmodum multa membra in vno corpore: et quodlibet in gradu
suo, vbi vnum non est aliud, et quodlibet in corpore vno, mediante quo
cum quolibet vnitur, vbi nullum sine corpore vitam et subsistentiam
habere potest, licet in corpore vnum non sit omnia nisi mediante cor-
pore, quapropter veritas fidei nostre dum hie peregrinamur: non potest
nisi in spiritu christi subsistere remanente ordine credentium, vt sit
diuersitas in concordantia in vno iesu, et dum absoluimur ex hac mili-
tanti ecclesia quando resurgemus, non aliter in christo resurgere poteri-
mus, vt sic etiam sit vna triumphantium ecclesia: et quisque in ordine
suo, et tune veritas carnis nostre non erit in se: sed in veritate carnis
christi, et veritas corporis nostri in veritate corporis christi, et veritas
spiritus nostri in veritate spiritus christi iesu, vt palmites in vite, vt sit
vna christi humanitas in omnibus hominibus, et vnus christi spiritus in
omnibus spiritibus: ita vt quodlibet in eo sit, vt qui sit vnus christus ex
omnibus, et tune qui vnum ex omnibus que christi sunt in hac vita
recipit: christum recipit, et quod vni ex minimis fit christo fit. Sicut
ledens manum platonis platonem ledit, et qui minimam pedicam
offendit totum hominem offendit, et qui in patria de minimo gaudet de
christo gaudet, et in quolibet videt iesum per quern deum benedictum.
Sic erit deus noster per filium suum omnia in omnibus, et quisque in
filio, et per ipsum cum deo: et omnibus, vt sit gaudium plenum absque
257 omni inuidia et defectu, et quoniam in nobis continue fides augeri
potest dum hie peregrinamur similiter et caritas, quamuis actu quisque
in gradu esse possit tali quod in maiori secundum se actu vt tune esse
non possit, tarnen dum est in vno gradu est in potentia ad alium: licet
in infinitum progressio talis fieri non possit per commune fundamen-
tum, hinc nostram possibilitatem laborare debemus gratia domini
nostri Iesu christi ad actum deduci, vt sic simus de virtute in virtutem
ambulantes, et de gradu ad gradum per ipsum qui est fides et caritas:
sine quo ex nobis quantum ex nobis nihil possumus: sed omnia que pos-
sumus in ipso possumus: qui solus potens est implere ea que nobis desunt:

vt integrum et nobile membrum ipsius inueniamur in die resurrectionis,

et hanc gratiam augmenti fidei et charitatis credendo et amando ex
omnibus viribus assidua oratione non dubium impetrare possumus: ad
eius thronum cum fiducia accedentes cum ipse piissimus sit: et sancto
258 desiderio neminem sinat defraudari. Si ista sicuti sunt profunda mente
meditatus fueris: admiranda quadam dulcedine spiritus perfunderis,
quoniam interne gustu inexpressibilem dei bonitatem: quasi in fumo
aromaticissimo odorabis: quam tibi transiens ministrabit, de quo
satiaberis cum apparuerit gloria eius, satiaberis dico absque fastidio,
quoniam hie cibus immortalis est ipsa vita, et sicut semper crescit deside-
p. 71 rium vijuendi: ita cibus vite semper comeditur absque hoc quod in
naturam comedentis conuertatur tunc enim fastidiosus cibus qui
grauaret et vitam immortalem prestare posset cum in se deficeret et in
alitum conuerteretur, desiderium autem nostrum intellectuale est
intellectualiter viuere, hoc est continue plus in vitam et gaudium in-
trare et quoniam ilia infinita est continue in ipsam beati cum desiderio
feruntur, satiantur itaque quasi sitientes de fönte vite potantes, et quia
ista potatio non transit in preteritum cum sit in eternitate semper sunt
beati potantes et semper satiantur et nunquam biberunt aut saturati
259 fuerunt. Benedictus deus qui nobis dedit intellectum qui in tempore
satiabilis non est, cuius desiderium cum finem non capiat seipsum
supra incorruptibile tempus immortalem apprehendit ex desiderio
temporaliter insatiabili, cognoscitque se vita desiderata intellectual!
satiari non posse nisi in f ruitione optimi magni boni nunquam def icientis,
vbi fruitio non transit in preteritum, quia appetitus in f ruitione non
decrescit, quasi vt corporali exemplo vtamur. Si quis esuriens ad men-
sam magni regis sederet vbi sibi de desiderato cibo ministraretur ita
quod alium non appeteret cuius cibi natura foret quod satiando acueret
appetitum, si hie cibus nunquam deficeret manifestum est comedentem
semper continue satiari et appetere continue eundem cibum et semper
desideriose ferri ad cibum semper itaque hie capax esset cibi cuius
virtus esset cibatum continue in cibum inflammato desiderio ferri. Hec
igitur capacitas nature intellectualis vt recipiendo in se vitam in ipsam
conuertatur secundum suam naturam conuertibilem, sicut aer reci-
piendo in se radium sous in lumen conuertitur, propter hoc intellectus
cum sit nature conuertibilis ad intelligibile non intelligit nisi vniuersa-
lia et incorruptibilia et permanentia, quoniam veritas incorruptibilis
est eius obiectum in quod intellectualiter fertur quam quidem veri-
260 tatem in eternitate quieta pace in christo ihesu apprehendit. Hec est
triumphantium ecclesia in qua est deus noster in secula benedictus, vbi
98

suprema vnione christus ihesus verus homo deo filio vnitus est tanta
vnione vt humanitas ipsa in ipsa diuinitate tantum subsistat in qua ita
est vnione ineffabili ypostatica quod remanente veritate nature hu-
manitatis non possit altius et simplicius vniri. Deinde omnis rationa-
lis natura christo domino remanente cuiuslibet personal! veritate si ad
christum in hac vita summa fide et spe atque charitate conuersa fuerit
adeo vnita existit vt omnes tarn angeli quam homines nisi in christo
subsistant per quern in deo veritate corporis cuiusque per spiritum
absorpta et attracta vt quilibet beatorum seruata veritate sui proprii
esse sit in christo ihesu christus et per ipsum in deo deus, et quod deus
eo absolute maximo remanente sit in christo ihesu ipse ihesus in omni-
261 bus omnia per ipsum, nee potest ecclesia esse alio modo magis vna, nam
ecclesia vnitatem plurium salua cuiusque personal! veritate dicit absque
confusione naturarum et graduum, quanto autem magis ecclesia est
vna tanto maior, ista igitur ecclesia est maxima ecclesia eternaliter tri-
umphantium, quoniam maior ecclesie vnio possibilis non est. Hie igitur
contemplare quanta est hec vnio vbi vnio maxima absoluta diuina et vnio
in ihesu deitatis et humanitatis: et vnio ecclesie triumphantium deitatis
ihesu et beatorum reperitur, nee vnio absoluta est maior vel minor vnio-
ne naturarum in ihesu vel beatorum in patria, quoniam est vnio ma-
xima que est vnio omnium vnionum, et id quod est omnis vnio non reci-
pit ens magis nee minus ex vnitate et equalitate procedens, vt in primo
libro ostenditur, nee vnio naturarum in christo est maior aut minor vni-
tate ecclesie triumphantium, quoniam cum sit maxima vnio naturarum
262 tune in hoc non recipit magis et minus. Unde omnia diuersa que vniun-
tur ab ipsa maxima vnione naturarum christi suam vnitatem sortiuntur
p. τ2 per quam vnio ecclesie est id quod est, vnio autem ecclesie | est maxima
vnio ecclesiastica, quare ipsa cum sit maxima coincidit sursum cum
vnione ypostatica naturarum in christo. Et ilia vnio naturarum iesu
cum sit maxima coincidit cum vnione absoluta que est deus, et ita vnio
ecclesie que est suppositorum cum ilia que licet non videatur adeo vna,
sicut ypostatica que est naturarum tantum, aut prima diuina simpli-
cissima in qua nihil alietatis aut diuersi existere potest, resoluitur
tamen per iesum in vnionem diuinam a qua etiam ipsa initium habet, et
hoc profecto clarius videtur si aduertitur ad id quod sepe superius
reperitur. Unio enim absoluta spiritussanctus est, vnio autem maxima
ypostatica cum ipsa vnione absoluta coincidit, propter quod necessario
vnio naturarum in christo per absolutam que spiritussanctus est et in
ipsa existit. Unio autem ecclesiastica coincidit cum ypostatica vt
prefertur, propter quod in spiritu iesu est vnio triumphantium qui in
7* 99

De docta ignorantia III 12 — Apologia doctae ignorantiae
spiritusancto est. Ita ait ipsa veritas in iohanne. Claritatem quam

dedisti mihi dedi eis vt sint vnum sicut nos vnum sumus, ego in eis
et tu in me vt sint consummati in vnum, vt sit ecclesia in eterna
quiete adeo perfecta quod perfectior esse non possit in tarn inexpressi-
bili transformatione luminis glorie: vt in omnibus non appareat nisi
deus, ad quam tanto affectu cum triumpho aspiramus ipsum deum
patrem supplici corde exorantes: vt per filium suum dominum nostrum
iesum christum et in ipso per spiritumsanctum ipsam nobis sua immen-
sa pietate largiri velit eo eternaliter fruituri qui est in secula benedictus.
263 Accipe nunc pater metuende que iam dudum attingere variis doctri-
narum viis concupiui: sed prius non potui quousque in mari me ex gre-
cia redeunte credo superno dono a patre luminum a quo omne datum
optimum ad hoc ductus sum vt incomprehensibilia incomprehensibi-
liter amplecterer in docta ignorantia per transcensum veritatum in-
corruptibilium humaniter scibilium quam nunc in eo qui veritas est ab-
solui his libellis qui ex eodem principio artari possunt vel extendi.
264 Debet autem in his profundis omnis nostri humani ingenii conatus esse
vt ad illam se eleuet simplicitatem vbi contradictoria coincidunt in quo
laborat prioris libelli conceptus, secundus ex illo pauca de vniuerso
supra philosophorum communem viam elicit rara multis, et nunc com-
pleui finaliter tercium de iesu superbenedicto libellum ex eodem semper
progrediens fundamento, et factus est mihi iesus dominus continue
maior in intellectu et affectu per fidei crementum, negare enim nemo
potest christi fidem habens quod hac via in desiderio altius non in-
flammetur, ita vt post longas meditationes et ascensiones dulcissimum
iesum solum amandum videat, et cum gaudio omnia linquens amplexe-
tur vt vitam veram et gaudium sempiternum taliter intranti in iesum
omnia cedunt et nihil ingerere possunt difficultatis quecunque scripture
neque hie mundus: quoniam in iesum hie transformatur propter in-
habitantem christi spiritum in eo qui est finis intellectualium desiderio-
rum, quem tu pater deuotissime supplici corde pro me miserrimo
peccatore assidue exorare velis: vt pariter eo frui eternaliter mereamur.
Docte ignorantie libri tres finiuntur. |
100

. Apologia docte ignorantie

discipuli ad discipulurn
Retulit mihi aliquando communis preceptor noster magister Nico-

laus de cusa nunc cetui cardinalium adiunctus quantum valeas in coin-
cidentiis quas in libellis docte ignorantie ad apostolicum legatum datis
ac in aliis plerisque suis opusculis nobis patefecit, quoque studeo ardeas
vt omnia colligas que passim in his rebus ab eodem emanant, quodque
tu neminem peritorum te preterire sinas, cum quo de hac re non con-
feras multosque induxeris qui hoc Studium spreuerant vt inueterata
consuetudine qua aristotilice tradition! insudarunt parum intercepta in
has se conferant considerationes ea fide quasi in ipsis magni aliquid la-
teat : quousque quod interno gustu profundius alliciantur et eo pertin-
gant quod experiantur1 hanc rem tantum ab aliis viis differre quantum
visus ab auditu. Sicque de detractoribus plures attraxeris vt tecum
mentis oculo archana queque modo quo homini gradatim conceditur
speculentur, vnde cum tantus sis recte arbitratus sum ego condiscipulus
eiusdem vt aliqua tibi nota fiant que non plene instructos auertere
2 possent ac scias talibus insultationibus facilius obuiare. Peruenit ad me
hodie libellus quidam cuiusdam non tantum imprudentis sed et arro-
gantissimi viri: hominis qui se magistrum in theologia nominat voca-
bulo lohannis wenck cui titulum ignote litterature inscripsit, in quo
cum legerem graues inuectiuas et iniurias contra preceptorem nostrum
et eins docte ignorantie libellos cum animo multa displicentia turbato
preceptorem adii, causam accessus et inuectiuarum continentiam
declaraui. Subrisit parumper preceptor et me amoroso quodam oculo
respectans aiebat. Non turberis amice, sed gratias age creatori qui
tantum tibi luminis tribuit quod hunc hominem sapientia antecedis:
quasi socrates sciolos sui temporis querebam ego in quo thebanus
socrates precellerat, respondit, quia se sciuit ignorantem, ceteri autem
qui se aliquid egregii scire gloriabantur cum multa ignorarent non se
sciebant ignorantes ex delphico oraculo testimonium sapientie sue, ob
3 hoc sortitus est socrates et ego, die queso preceptor que comparatio fuit
scientia socratis ad ceteros: et ille quasi scientia videntis ad scientiam
ceci de solari claritate, potest enim cecus aliquis multa audisse de sous
claritate atque quod tanta sit quod comprehend! nequeat, credens se per
ea que sic audiuit scire aliqua de solis claritate: cuius tarnen habet
1
expiantur
101
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Apologia doctae ignorantiae
ignorantiam. Uidens vero de solis claritate quanta sit interrogatus

respondit se ignorare, et huius ignorantie scientiam habet, quia cum
lux solo visu attingatur experitur solis claritatem visum excellere, sie
plerosque qui se scienciam theologie habere iactant cecis comparauit.
Uersantur enim pene omnes qui theologie studio se conferunt circa
positiuas quasdam traditiones, et earum formas, et tune se putant
theologos esse, quando sic sciunt loqui vt alii quos sibi constituerunt
auctores, et non habent scientiam ignorantie lucis illius inaccessibilis in
quo non sunt vile tenebre, sed qui per doctam ignorantiam de auditu
ad visum mentis transferuntur, illi certiori experimento scientiam
4 ignorantie se gaudent attigisse, simile quid apud philonem ilium
sapientissimum cui per nonnullos graues viros libri sapientie asscri-
buntur, super questionibus in genesim questione LI. dixit reperiri vbi
loquitur de puteo ysaac sic dicens, sicut puteum fodientes aquam re-
quirunt, ita etiam disciplinam sectantes finem explorant, quod est
impossibile hominibus reuelari, et quidam superbi mentientes solent
affirmare se summos esse musicos: summos gramaticos transiuisse vero
et philosophie grumos et sapientiam totius discipline et virtutis metas.
Astutus vero et sui cultor vel sui laudator confitetur ex aperto quantum
deest a fine et iuratus tali federe conscientiam commendat quod nihil
perfecte homo noscere poterit, hie aliena loquitur qui tot capitulis se
ρ. 74 estimat tantum scire. Finis | enim scientie deo tantum reconditus est:
quem etiam testem anima vocat, quoniam pura conscientia confitetur
suam ignorantiam, sola enim nouit anima quoniam nihil nouit firmiter.
5 Hec ille. Placuit mihi hec preceptoris comparatio: sed obieci ex hoc
theologiam veram non posse literis commendari. Fatebatur plane omne
id quod aut scribitur aut auditur longe inferius ea esse, quam tarnen in
scripturis sacris dixit occultari, est enim theologia de regno dei, et hoc
magister noster christus occultatum in abscondito thesauro declarauit.
Unde cum ad hoc tendat omnis inquisitio: et hoc sit scrutari scripturas,
scilicet id reperire quod inuentum1 absconditur et remanet occultum et
inaccessibile, satis patere dixit hoc aliud non esse quam doctam igno-
rantiam. Iactant se enim vt aiebat huius temporis plerique magistri qui
agrum habent scripturam vbi audiuerunt occultari thesaurum regni
dei: ex hoc se diuites, vt is homo qui ignotam scripsit literaturam: sed
qui videt thesaurum manere absconditum ab oculis omnium sapientum
in hoc gloriatur quia seit se pauperem quod alii ignorant. Unde ob
scientiam paupertatis hie se humiliat et ob presumptionem diuitiarum
1
iuuentum
102
alius superbit, vti hie homo ignorans inflatus vanitate verbalis scientie
in suo exordio non veretur se promittere elucidationem eterne sapientie,
6 post que ego qui ad euacuandum scripta ignote literature festinaui
interrogare cepi quis nam hie olim abbas mulbrunnensis per quern
docta ignorantia ad aduersarium delata fuisset. Respondit eum ho-
minem acri ingenii et sancte conuersationis fuisse: qui docte igno-
rantie libellos dilexit: maxime quia ab apostolico legato et plerisque
magnis viris magni aliquid continere laudabantur, cui quidem legato
abbas ipse singularissima affectione constringebatur. Sed adiecit se non
putare quod abbas ipse huic viro libellos obtulisset: sed potius alteri
religioso: a quo ad istum peruenissent adiungens abbatem in ea diffe-
rentia que inter apostolicam sedem et basiliensem congregationem per
dietas agitabatur partem veritatis apostolice sedis sollicitasse, cui
aduersabatur iste wenck. Ostendit autem mihi preceptor verba ad-
uersarii in fine sue compilations vbi preceptorem pseudo apostolum
nominat: vt viderem hominem ex passione locutum. Scis enim amice
optime quod nemo cum tanta feruentia restitit basiliensibus sicut
preceptor noster. Hinc ille wenck qui ab vniuersis doctoribus heydel-
bergensis studii abierat: et partem damnatam basiliensium sumpsit: in
qua fortassis pertinaciter persistit: veritatis defensorem pseudo apo-
stolum nominare non erubuit. Curauit enim vt eum ipsi abbati et cunctis
odiosum et parui momenti faceret, sed non preualuit fraudulentia: quia
7 veritas vicit. Uidi autem dum preceptori legerem aduersatio docte
ignorantie libellos presentatos quomodo parumper ingemuit, cuius
causam dum diligentius sciscitarer: respondit, si quis grauiores prisci
temporis sapientes attendit: comperit magno studio precauisse: ne
mistica ad indoctorum manus peruenirent. Sic hermetem trismegistum
esculapio: atque ariopagitam dyonisium thimotheo precepisse legimus,
quod et christum docuisse scimus. Inhibuit enim margaritam quam
regnum dei figurat ante porcos proiici in quibus non est intellectus. Sic
paulus ea que ab hoc mundo raptus in tercium intellectibile celum vidit
dicit reuelari non licere. Undique vnica huius causa existit, nam vbi non
capitur: ibi non solum non fert fructum vite: sed vilipenditur et mor-
tem inducit. Maxime autem cauendum monuerunt ne secretum com-
municaretur: ligatis mentibus per autoritatem inueterate consuetu-
dinis, nam tanta est vis longeue obseruantie quod citius vita multorum
euellitur quam consuetudo vti experimur in persecutione iudeorum
saracenorum et aliorum pertinacium hereticorum qui opinionem vsu
temporis firmatam legem asserunt quam vite preponunt. Unde cum
nunc aristotelica secta preualeat que heresim putat esse oppositorum
103
coincidentiam, in cuius admissione est initium ascensus in misticam

theologiam, in ea secta nutritis hec via penitus insipida quasi propositi
contraria ab eis procul pellitur vt sit miraculo simile, sicuti secte
'7| mutatio, reiecto aristotele eos altius transilire, dixit | hec preceptor, sed
ad punctum nee cepi nee scripsi. Ego autem continue admonui vt me
legentem ignotam literaturam ad eius confutationem animum erigeret,
sed segnis atque tardior mini visus est quam optabam. Nam non est
sibi visum scriptum illud tanti esse quod aut legi aut reprehendi con-
ueniat, adduxit in testimonium non decere grauem virum attendere ad
confutationem ignorantium: illud quod magnus dyonisius scribit XI.
capitulo de diuinis nominibus, vbi ait paulum quia dicebat deum se
ignorare non posse per elymam1 magum quasi negasset deum omni-
potentem reprehensum, quern cum dyonisius reprehendere proponeret
dicebat se vehementer timere ne vt am ens rideretur qui puerorum
ludentium structuras et supra arenam fundatas et infirmas euertere
moliretur quern dixit imitatorem adletharum imperitorum qui sepe
inbecillos sibi aduersarios suadentes contra queque absentes ipsos
fortiter adumbrata pugna dimicantes et aerem cassis ictibus con-
stanter feruentes aduersarios ipsos superasse arbitrantur, seque victores
bucinantur, cum neque illorum nouerint vires. Hoc proprie aiebat pro-
pinquum esse proposito, ego autem adieci eo non obstante dyonisium
9 illius magi malam consequentiam refellisse, quod et fatebatur. Sic vici
mansuetudinem suam et ob nostrum saltern profectum passus est vt
cursim legerem: et vbi exordium ex verbis dauid vacate et videte
quoniam ego sum deus legerem et continuarem hunc passum quomodo
deus velit a nobis ocium sequestrare, et imperet nostram visionem in se-
ipsum reflecti, non stando in nuda visione scientiali nos inflante, a qua
ait demones greco vocabulo nuncupari sed potius visionis vacantia
tendendo in id quod vere deus est sit omnis nostre motionis satians
requietio quoniam ait. Ego sum deus, vbi ego singularisans omnem
creaturam patenter a diuinitate excludit, deum ab omni distinguens
creatura, quia ipse deus creator non creatura. Post que in hec verba
concludit, rectificatum est ex themate totum nostre mentis negotiandi
exercitium ignote literature per necessarium respectu conflictus eundi
contra doctam ignorantiam, in dicto silentio per manum aiebat modesta
io voce preceptor, non satis premeditate hec premisit pro clypeo: cum
totum sit in sano intellectu docte ignorantie consentaneum, pauca vide-
tur hie homo legisse et minus que legit intellexisse, nam niystica theo-
1
clymam
104
logia ducit ad vacationem et silentium vbi est visio que nobis conceditur
inuisibilis dei. Scientia autem que est in exercitio ad confligendum ilia
est que victoriam verborum expectat et inflatur et longe abest ab ilia
que ad deum qui est pax nostra proper at. Unde cum confligere ex sua
scientia proponat qualis sit ilia occultare nequiuit, id enim quod inflat
et ad conflictum excitat seipsum prodit: earn scilicet non esse scientiam
que per vacationem in mentis visionem tendit: qualis est docta igno-
rantia. Putabat autem se noui aliquid aperuisse quando demonium ab
inflante scientia grece dictum asserit: sed non vidit fortassis platonem
aut apuleum de deo socratis aut philonem qui ait moysen eos appellare
angelos quos greci demones, licet ibi kalodemones et kakodemones
11 distinguantur. Ubi autem adiicit prophetam per pronomen ego singu-
larisasse deum et exclusisse et distinxisse ab omni creatura in quo ait
propositum suum solidari pueriliter satis se fundare videtur, nemo enim
vnquam adeo desipuit vt deum aliud affirmaret quam id quo maius
concipi nequit: qui est formans omnia, vnde nee deus est hoc aut illud:
nee celum: nee terra, sed dans esse omnibus vt ipse sit proprie forma
omnis forme, et omnis forma que non deus non sit proprie forma, quia
formata ab ipsa incontracta et absoluta forma: quapropter absolutis-
sime et perfectissime atque simplicissime forme nullum esse abesse
potest quoniam dat omne esse, et cum omne esse ab ipsa sit forma et
extra earn esse nequeat: omne esse in ipsa forma non potest aliud esse
quam ipsa, cum ipsa sit infinita essendi forma simplicissima et per-
p.76 fectissima, hinc patet deum nequaquam concipi | debere habere esse:
modo quo singulare diuersum et distinctum aliquod esse concipitur,
neque eo modo quo vniuersale esse concipitur aut genus aut species: sed
vltra coincidentiam singularis et vniuersalis absolutissima forma
omnium generalium specialium et singularium: aut quarumque for-
marum que concipi et dici possunt, est enim principium: medium et
finis omnium talium ipsa omnem conceptum excedens ineffabilis forma.
12 Si quis enim supra omnem disciplinam mathematice que terminos et
mensuras rebus ponit: et omnem pluralitatem et numerum ac pro-
portionem armonicam omnia intuetur sine mensura numero et pon-
dere: profecto ille in quadam simplicissima vnitate omnia videt et sie
videre deum est videre omnia deum et deum omnia: quo modo scimus
per doctam ignorantiam eum per nos videre non posse, sed si quis
videt omnia in numero pondere et mensura in se experitur sine diffe-
rentia et concordantia hoc esse non posse. Quoniam autem de regno dei
non potest esse alteritas vbi est simplicitas et pax que omnem sensum
exuperat, quare nee singularitas eo modo quo aduersarius concipit: sed
105
bene eo modo quo de dei singularitate loquitur auicenna in meta-

phisica sua de stabiliendo prophetam, vbi precipit populo de hac
singularitate non esse dicendum: quomodo eum potius auerteret quam
instrueret. Eo enim modo singularitas quo earn occultare mandat est
singularitas singularitatum, et sie deus dicitur singularis insingulariter,
13 sicut finis infinitus et interminus terminus et indistincta distinctio, qui
enim in absolutam omnium singularium singularitatem mentis oculum
iniicit: hie satis videt vniuersalitatem absolutam cum absoluta singu-
laritate coincidere, sicut maximum absolutum cum minimo coincidit
absolute: in quo omnia vnum. Unde quando auicenna in dei singulari-
tatem conatur ascendere per theologiam negatiuam deum ab omni
singular! et vniuersali absoluit. Sed acutius ante ipsum diuinus plato in
parmenide tali modo in deum conatus est viam pandere: quern adeo
diuinus dyonisius imitatus est: vt sepius platonis verba seriatim posuis-
se reperiatur. Fateor cum auicenna ista aduersario non congruere qui
de vulgo est, et ad vulgäres conceptus deo improportionabiles pro-
pheticas altissimas visiones retorquit contra omnium sapientum et
magni dyonisii doctrinam qui, X. capittdo de diuinis nominibus in
nouissima ambrosii camuldensis translatione quam a sanctissimo domi-
no nostro papa Nicolao recepimus sic ait. Itaque diuina oportet vt
intelligamus non humano more: sed toti integre a nobisipsis excedentes
14 at prorsus in deum transeuntes. Ubi de hoc plura iam vides amice quam
puerili atque debili fulciatur firmamento ignota literatura. Cum sic ista
seriatim preceptor noster ad iam dicta replicasset lectionem conti-
nuabam: vbi sequitur qualiter preceptor noster glorietur se dei dono
inuenisse quomodo ad incomprehensibilia per transcensum corrupti-
bilium humanitus scibilium incomprehensibiliter ductus fuit, post
pleraque iniuriosa que animum preceptoris non mouebant ait euange-
lium, I. Corinthiarum, XIII. huic apertioni1 contradicere vbi hie in
15 speculo et enigmate comprehensionem versari astruit. lubebat me
preceptor parum sistere et aiebat. Ecce quomodo varietas sensuum
oritur quando respectus variatur. Respexit hie vir ad speculum et
enigma quasi deus sit vti est incomprehensibilis. Ueritas enim in
ymagine nequaquam vti est videri potest, cadit enim omnis ymago: eo
quia ymago a veritate sui exemplaris. Hinc visum est reprehensori in-
comprehensibilem non capi per transcensum incomprehensibiliter, sed
qui videt quomodo ymago est exemplaris ymago: ille transiliendo
ymaginem ad incomprehensibilem veritatem incomprehensibiliter se
conuertit. Nam ille qui omnem creaturam vnius creatoris concipit yma-
1
aperitioni
106
ginem in se videt quod sicut ymaginis esse penitus nihil perfectionis ex

p. 77 se habet, sic omnis sua perfectio est ab eo cuius est ymago ] ex-
emplar enim mensura1 et ratio est imaginis, sic enim deus relucet in
creaturis sicut veritas in imagine, qui igitur tantam videt rerum
varietatem vnius dei esse imaginem: ille dum linquit omnem omnium
imaginum varietatem incomprehensibiliter ad incomprehensibilem
pergit, in stuporem enim ducitur dum hoc infinitum esse admiratur
quod in omnibus comprehensibilibus est vt in speculo et enigmate, bene
ille hanc formam nulla creatura comprehensibilem cuius omnis creatura
imago existit, nulla enim imago esse potest veritatis adequata mensura:
cum in eo quod imago deficiat, non igitur comprehensibilis est veritas
16 absoluta, si igitur quoquomodo ad ipsam accedi debet oportet vt hoc
quodam incomprehensibili intuitu quasi via momentanei raptus fiat,
vti carneo oculo sous claritatem incomprehensibiliter momentanee in-
tuemur, non quod sol non sit maxime visibilis cum lumen se oculis in-
gerat propria2 virtute, sed ob excellentissimam visibilitatem est com-
prehensibiliter inuisibilis. Sic deus qui est veritas: quia est obiectum in-
tellectus est maxime intelligibilis: et ob suam superexcelsam intelligi-
bilitatem est intelligibilis. Unde sola docta ignorantia seu comprehen-
sibilis incomprehensibilitas verier via manet ad ipsum transcendendi.
Et ego precare preceptor quamuis nullo studio tibi aduenerit conside-
ratio quam in docta ignorantia aperuisti: sed dei dono tarnen non
dubium multos veterum sapientum quesiuisti vt videres si in omnibus
idem reluceret. Hinc oro vt si qua eorum que legisti occurrunt adiicito
17 et ipse fateor amice non me dyonisium aut quenquam theologorum
verorum tune vidisse quando desuper conceptum recepi, sed auido
cursu me ad doctorum scripta contuli: et nihil nisi reuelatum varie
figuratum inueni. Namdyonisius ad gayum ignorantiamperfectissimam
scientiam affirmat, et de scientia ignorationis multis in locis loquitur.
Et augustinus ait deum potius ignorantia quam scientia attingi. Igno-
rantia enim abiicit, intelligentia colligit, docta vero ignorantia omnes
modos quo accedi ad veritatem potest vnit. Ita eleganter dixit algazel
in sua methaphisica de deo quod quisque seit per probationem necessa-
riam impossibilitatem suam apprehendendi eum, est cognitor et appre-
hensor, quoniam apprehendit scire ipsum a nullo posse comprehend!.
Quisque autem non potest apprehendere et nescit necessario esse im-
possibile eum apprehendere per probationem predictam, est ignorans
deum, et tales sunt omnes homines exceptis dignis et prophetis et
18 sapientibus qui sunt profundi in sapientia, hec ille. Quomodo autem in
1 2
mseura propia
107
nobis sit docta ignorantia aurelius Augustinus super octauo capitulo ad

romanos exponens verbum pauli, nescimus quid oremus, ait post alia,
esse quidem quod querimus scimus, sed quale sit non nouimus, que vt
ita dicatur docta ignorantia per spiritum qui adiuuat infirmitatem
nostram in nobis est. Et post pauca, et cum paulus dicat quomodo
spiritus postulat gemitibus inenarrabilibus designat rem que ignoratur
et ignorari et non omnino ignorari, cum gemitu enim non quereretur si
omnino ignoraretur, hec ille. In nobis igitur est docta ignorantia sine qua
non quereretur deus. Scripsi alias libellum de querendo deum quern lege,
reperies enim ibi quod licet vbique sit et non absit a nobis vt ait paulus
atheniensibus quando dyonisium conuertit, tarnen et tune propius ad
ipsum acceditur quando plus fugisse reperitur, quanto enim ipsius in-
accessibilis maior elongatio melius capitur tanto propinquius inaccessi-
19 bilitas attingitur. Et cum hec sic preceptor dixisset quamuis non
satiarer talia audire tarnen plura dici oportere considerans non sinebam
ipsum plebeios doctores adducere, aiebam enim proposito nostro
egregios istos satisfacere cum his qui in docta ignorantia allegantur, et
cum acquiesceret et ego cursim continuarem et legerem quomodo
p. 78 aduersarius fatetur preceptorem cautelam adhibuisse vt omnem | im-
pugnationem euadat: quando ammonet intentum suum versari in
eleuatione mentis ad simplicitatem illam vbi est contradictorum coin-
20 cidentia: risit preceptor dicens. Ostendit se potius quadam inuidia con-
tra personam motum: quando f atetur cautelam additam que omnem
impugnationem scripti excludit, sed quando ait semen scientie quod
in illo principio quodlibet est vel non est complicatur, et omnem dis-
cursum tolli non sane concipit, non enim aduertit doctam ignorantiam
versari circa mentis oculum et intellectibilitatem, et hinc cessat ab omni
ratiocinatione que ducitur ad visionem, et testimonium eius est de visu.
Quod enim vidit attestatur vti iohannes baptista de christo. Et paulus
de raptu suo loquitur. Opus autem habet discursu qui per testimonium
de auditu veritatem venatur, sicuti communius ducimur per fidem que
ex auditu est. Unde si quis diceret, tu cum dicas testimonium de visu
esse certius quod sine omni argumento et discursu ostendit, igitur negas
aliud esse testimonium de auditu et omnem ratiocinationem, nequa-
21 quam bene diceret, logica enim at que omnis philosophica inquisitio
nondum ad visionem venit. Hinc vti venaticus canis vtitur in vestigiis
per sensibile experimentum discursu sibi indito: vt demum ea via ad
quesitum attingat, sic quodlibet animal suo modo: et sapientissimus
philo eapropter omnibus animalibus dixit rationem inesse, vti beatissi-
mus recitat ieronimus in de illustribus viris, sic homo logica. Nam vt ait
108
Algazel, logica nobis naturaliter indita est, nam est vis rationis, ratio-
nabilia vero animalia ratiocinantur, ratiocinatio querit et discurrit, dis-
cursus est necessario terminatus inter terminos a quo et ad quern, et ilia
aduersa sibi dicimus contradictoria. Unde rationi discurrenti termini op-
positi et disiuncti sunt, quare in regione rationis extrema sunt disiuncta,
vt in ratione circuli quod est quod linee a centro ad circumferentiam
sint equales: centrum non potest coincidere cum circumferentia, sed
in regione intellectus qui vidit in vnitate numerum complicari, et in
puncto lineam et in centro circulum: coincidentia vnitatis et plurali-
tatis puncti et linee centri et circuli attingitur visu mentis sine discursu,
vti in libellis de coniecturis videre potuisti, vbi etiam super coinciden-
tiam contradictoriorum deum esse declaraui: cum sit oppositorum
22 oppositio secundum dyonisium. Fuit aliquando henricus de mechlinia :
vt scribit in speculo diuinorum ad hoc ductus: vt in intellectualibus
conspiceret vnitatis et pluralitatis coincidentiam, de qua plurimum
admiratur, sed vt sepe audisti qui videt quomodo intelligere est motus
et quies pariter ipsius intellectus: vti de deo augustinus fatetur in con-
fessionibus de aliis contradictoriis se facilius expedit. Ammonuit deinde
preceptor cum hec dixisset vt attenderem doctam ignorantiam sic
aliquem ad visum eleuare quasi alta turris. Uidet enim ibi constitutus
id quod discursu vario vestigialiter queritur per in agro vagantem,
et quanto querens accedit et elongatur a quesito ipse intuetur. Docta
enim ignorantia de alta regione intellectus existens se iudicat de
23 ratiocinatiuo discursu. His taliter recensitis per preceptorem quiete
puto aliquotiens ab eo in summa audiuisse, aiebam ego. Non videtur
impugnator intellexisse quid volueris per coincidentiam contradictorio-
rum. Nam vt audisti tibi licet falso asscribit quod asseras creaturam
cum creatore coincidere, et hanc partem impugnat. Ad que ille dixit.
Quomodo animalis homo non percipit ea que sunt de regno dei, et si
passio eum non vicisset: non falsificasset scripta. Statuit autem vt
videtur quomodo omnino impugnare vellet scripta ilia et pro suo
desiderio tarn in sensu quam verbis falsarius reperitur. Mos est per-
tinacissimorum hereticorum detruncare scripturas: aiunt sexte synodi
patres. Nam tale quod ex libellis docte ignorantie veritatis amator
haberi negat, neque quicquam eorum admitteret que elicit modo quo
p. 79 elicit. Nam dicere yma|ginem coincidere cum exemplari: et causatum
cum sua causa potius est insensati hominis quam errantis. Per hoc enim
quod omnia sunt in deo vt causata in causa non sequitur causatum esse
causam, licet in causa non sint nisi causa, sicut de vnitate et numero
sepe audisti, nam numerus non est vnitas: quamuis omnis numerus in
109
vnitate sit complicitus sicut causatum in causa, sed id quod intelligimus

numerum est explicatio virtutis vnitatis, sic numerus in vnitate non est
24 nisi vnitas. Arbitror autem te satis concepisse quid in ea re sentiam ex
his que in libello de dato lumine impigre lectitasti. Oportet enim qui
scribentis in re aliqua mentem inuestigat vt omnia scripta legat attente
et in vnam concordantem sententiam resoluat, facile est enim ex trun-
catis scripturis aliquid reperiri dissonum, sed collatum ad integritatem
voluminis est concordans, vti venenosa animalia quando separatim ab
vniuerso conspiciuntur nihil pulcritudinis aut bonitatishabere videntur,
sed ad vniuersum collata cuius sunt membra suam habere pulcritu-
dinem et bonitatem reperiuntur, cum vniuersum quod est totaliter
pulcrum ex partium pulcra componatur armonia. Recitat in simili
sanctus thomas contra gentiles quosdam ex dictis magni dyonisii1
occasionem recepisse vt dicerent omnia esse deum, quia ait in celesti
hierarchia deum esse omnium esse, si illi omnia eiusdem ariopagite
opuscula legissent: vtique in de diuinis nominibus reperissent sic deum
esse omnium esse quod tarnen nullum omnium, cum causatum nun-
25 quam possit in equalitate sue cause eleuari, neque puto hoc aliter quam
in docta percipi posse ignorantia. Sicut enim deus ita est vbique quod
nullibi: cum nulli loco desit qui in nullo loco est, vt sit in omni loco
illocaliter, sicut magnus sine quantitate ita est etiam deus ipse omnis
locus illocaliter et omne tempus intemporaliter, et omne ens non entiter,
et ob hoc non est aliquod entium, sicut non est aliquis locus vel aliquod
tempus quamuis omnia sit in omnibus, quasi monas est omnia in omni-
bus numeris, quia ea sublata nequit numerus esse qui solum per ipsam
esse potest, et quia monas est omnis numerus, non tarnen numeraliter
sed complicite, ideo non est aliquis numerus: nam nee binarius nee
26 ternarius. Ad que cum ego subiungerem vt missis superfluis citius
euacuaret aduersarii fantasmata, quod faciliter fieri posse adiunxi cum
in falso fundentur supposito, precepit vt ego saltern faciliora con-
uellerem: et sibi quoad fieri posset in arduis versari indulgerem, tune
textum aduersarii ad manus habens, legi ibi vbi ait non recte dici scire
esse ignorare, cum habitus et priuatio distinguantur: statim interrupta
litteratura aiebat preceptor, miror hominem qui se magni aliquid esse
putat cur hoc sic scriptum in libellis docte ignorantie affirmet, nam et
si rubrum primi capituli inquisitorie dicat: quomodo scire sit ignorare,
tarnen ob hoc non affirmat scire esse ignorare, nisi modo quo declaratur
ibidem qui est scilicet quod se sciat ignorare de qua scientia ignorationis
in eo capitulo clarissima scribitur apertio, prout etiam supra de hoc
actum est sufficienter, quam magnus dyonisius in principio libri de
1
110 dynosii
diuinis nominibus supremam diuinamque esse ait, adiungens earn

scientiam qua ipsum supersubstantiale nescitur, sermonem omnem ac
27 sensum vincere et deo asscribendam esse. Legi post hoc quomodo hanc
partem qua linqui sensibilia mandantur in docta ignorantia vt ad
incomprehensibile perueniatur ex eo reprehendit quasi hoc sit contra
ea que sapientie XIII. capitulo leguntur, scilicet a magnitudine speciei
creature cognoscibiliter posse creatorem videri, quod nihil obesse pro-
posito aiebam, nam cum non sit proportio creature ad creatorem, nihil
eorum que creata sunt speciem gerit per quam creator attingi possit,
sed a magnitudine speciei et decoris creature ad infinite et incompre-
hensibiliter pulcrum erigimur, sicut ab artificiato ad magisterium, licet
p. 80 artificiatum nihil proportionale habeat ad magiste|rium: adiiciendo
quomodo aduersarius sua erubescentia merito confundi debuit: quando
subsumpsit preceptorem docte ignorantie repudiasse creaturas quasi
ad dei cognitionem non proficiant: cum reperiat in vltimo capitulo
primi libri docte ignorantie sufficientissime declaratum omnem dei
culturam in affirmatiuis positionibus necessario fundari: licet docta
ignorantia sibi iudicium veri retineat, ex quo conclusi quod hominis
istius quisque peruersum animum facile deprehendit et ruditatem in-
28 telligentie quando ait. Sic ergo scriba docte ignorantie intrans caliginem
tenebrarum linquens omnem speciem et decorem creaturarum euanescit
in cogitationibus, et non valens deum intueri sicuti est quia adhuc viator
ipsum nequaquam glorificat: sed in tenebris suis eas culmen diuine
laudis ad quod omnis psalmodia perducitur dereliquit, quod fore
nephandissimum et incredulum quis fidelium ignorat: addens quo-
modo ad hunc errorem eum paucitas instructionis logice induxit, quia
putauit in sua ignorantia adequatam et precisam ad deum proportio-
nem tanquam medium deum venandi et noscendi reperisse. Ad que ego.
Ecce mendacis et arrogantis hominis verba qui omni theologia caret.
29 Preceptor laudans que dixi: subiunxit potius parcendum deliro quam
contra ipsum insultandum. Nam id quod improperat queritur in docta
ignorantia vti dyonisius noster cuius hodie festa agimus: in mystica
theologia sic cum moyse in caliginem ascendendum instruit. Tune enim
reperitur deus quando omnia linquuntur, et hec tenebra est lux in
domino, et in ilia tarn docta ignorantia acceditur propius ad ipsum, vti
omnes sapientes et ante et post dyonisium conati sunt. Unde aiebat
primus grecus commentator dyonisii, videtur potius ad nihil quam ad
aliquid ascendere qui ad deum pertingere cupit, quia non reperitur deus
nisi per eum qui omnia linquit, et talis videtur per aduersarium
euanescere quando omnia linquit, qui secundum primos theologos tune
111
primum rapi potest cum moyse ad locum vbi stetit deus inuisibilis.
Uocat autem dyonisius caliginem diuinum radium: dicens eos de
quorum numero est aduersarius qui visibilibus affixi nihil super ea que
obtutibus et sensibus patent supersubstantialiter esse arbitrantur:
putare scientia sua ilium assequi qui posuit tenebras latibulum: pre-
cipiens thimotheo vt caueat ne talium rudium aliquis audiat hec
30 mystica. Et mihi tune iniunxit pietate sua preceptor noster: vt si
fieri posset caritatiue admoneam aduersarium cum sit istarum altarum
intellectionum incapax: vt ori suo silentium indicat, et id quod capere
nequit admiretur potius quam mordeat, neque credat studio aliquo
quenquam ad hec mystica ascendere posse cui deus non dederit, sed si
se gratiam assequi sperat vt de cecitate ad lumen transferatur: legat
cum intellectu mysticam theologiam iam dictam: maximum mona-
chum, Hugonem de sancto victore, Robertum linconiensem, lohannem
scotigenam abbatem vercellensem, et ceteros moderniores commen-
31 tatores illius libelli, et se hactenus indubie cecum fuisse reperiet. Et ego
patientiam preceptoris admirans subintuli. Impatienter fero quod te
comparat ignoranti logicam: vti auerrois auicennam. Ad que ipse.
Non te offendat istud. Nam etsi omnium sim ignoratissimus: sufficiat
saltern mihi quod huius ignorantie scientiam habeam: quam aduersa-
rius non habet licet desipiat. Legitur beatissimum ambrosium letaniis
addidisse. A dyaleticis, libera nos domine. Nam garrula logica sacra-
tissime theologie potius obest quam conferat. Et ego. Cum tu preceptor
nisus sis ostendere deum sciri non posse vti est: in quo est radix docte
ignorantie: cur tibi mendacium imponit adequate precisionis. Ad que
preceptor. Nunc sic: tune aliter dicit, quia non legit docte ignorantie
libellos: nisi vt si posset bene dicta confutaret, hinc nihil intellexit
p. 81 eorum | que legit, sic actum est vt reprehendendo non scriptum quasi
scriptum seipsum potius confunderet quam doctam sacram ignorantiam
lederet que a nullo sperni potest qui earn apprehendit. Nihil enim aper-
tius in omnibus meis opusculis reperitur quam huius contrarium in
quod impingit, vndique enim si voluisset me hoc tantum sentire quod
precisio vti est omnibus inaccessibilis manet comperisset, licet solam
doctam ignorantiam1 fatear omnem modum deum contemplandi in-
comparabiliter precellere, quemadmodum omnes sancti idipsum faten-
32 tur. Continuaui ego lecturam vbi dicit aduersarius, venio nunc specia-
lius ad eius dicta per conclusiones et correlaria. Prima conclusio omnia
cum deo coincidunt, patet quia est maximum absolutum non admittens
excedens et excessum, ergo nihil sibi oppositum, et per consequens
1
ignorantam
112
obiectum discretionis ipse est vniuersitas rerum: et nullum nomen

potest ei proprie conuenire, cum impositio nominis sit a determinata
qualitate eius cui nomen imponitur, cui alludit magister ekardus,
subiungit episcopum argis condemnasse eos qui dicebant deum esse
omnia formaliter et se esse deum sine distinctione per naturam. Deinde
contra probationem dicit absurdissimum esse quod sequeretur si nulla
esset distinctio nee relationis oppositio in diuinis sublata enim tune
33 foret trinitas etc. Ad que preceptor. Nonne falsarius iste potius ridendus
quam confutandus esset, cur non dicit locum vbi in libellis docte igno-
rantie hec conclusio reperitur, et ego: quia nusquam reperitur dicere non
potuit, legi enim ego quam diligenter et non memini vnquam repperisse
quod omnia cum deo coincidunt, repperi bene in secundo docte igno-
rantie creaturam non esse deum nee nihil, neque capio quid velit
aduersarius dicere neque forte ipse se intelligit, nam omnia attributa
diuina coincidere in deo et totam theologiam esse in circulo positam sic
quod iusticia in deo est bonitas et econuerso, ita de reliquis, necessarium
comperi: et ita legi, et in hoc concordant omnes sancti qui ad infinitam
34 dei simplicitatem respexerunt, cum hoc tarnen stat superbenedicta
trinitas. Infinita enim simplicitas admittit ita deum vnum esse quod
est trinus: ita trinum quod est vnus, sicut clarius illud in libellis docte
ignorantie explicatur. Legitur consimiliter celestinum papam in pro-
fessione fidei sic dixisse, profitemur nos credere indiuisibilem sanctam
trinitatem, hoc est patrem et filium et spiritumsanctum ita vnum vt
trinum, et ita trinum vt vnum. Ecce quomodo penitus nullum habet
intellectum in theologicis qui ad coincidentiam vnitatis et trinitatis non
respicit, nee ex hoc sequitur patrem esse filium vel spiritumsanctum, et
non potest hoc peruenire ad hominem dure ceruicis, quomodo scilicet in
coincidentia summe simplicitatis et indiuisibilitatis atque vnitatis et
trinitatis alia sit persona patris: alia filii: alia spiritussancti, et obsunt
35 ei vocabula quorum significata theologie non conueniunt, cum enim
dicitur patrem vnam esse personam, et filium alteram, et spiritum-
sanctum tertiam: non potest alteritas significatum suum tenere, cum
sit hec dictio imposita vt significet alteritatem ab vnitate diuisam et
distinctam, et ita non est alteritas sine numero talis aut alteritas nequa-
quam indiuisibili trinitati conuenire potest. Unde ait commentator boe-
tii de trinitate vir facile omnium quos legerim ingenio clarissimus ex quo
in diuinis non est numerus vbi trinitas est vnitas, vbi vt augustinus ait
si incipis numerare incipis errare, tune proprie non est differentia in di-
uinis, dicit proprie secundum impositionem vocabuli, et hoc melius in-
telligitur quam did possit, licet nunquam adeo perfecte intelligatur
8 Nikolaus Ton Kue» I 113
quin perfectius sit intelligibile, necesse est vt se eleuet quisque supra

omnes modos imaginabiles et intelligibiles qui ad diuinum modum
scandere cupit, nam ille modus qui est omnis modi modus non attingi-
tur nisi supra omnem modum: cum nihil simile ei cadere possit in men-
tern nostram, vt paulus actuum XVII. elegantissime dixit. Quis enim
modum concipere possit discretum indiscrete vt ait athanasius, neque
p. 82 confundentes personas neque | substantiam separantes. Sunt enim
omnes similitudines quas sancti potiunt: etiam diuinissimus dyonisius
penitus iniproportionales, et omnibus non habentibus doctam igno-
rantiam huius scilicet scientiam: quod sunt penitus improportionales
potius inutiles quam vtiles. De his tarnen modo quo deus dedit libro
primo docte ignorantie satis scriptum reperitur: licet improportio-
36 nabiliter minus quam dici possit. Et ego non sinens indiscussum re-
linqui: id quod de magistro ekardo aduersarius allegauit: interrogabam
an preceptor aliquod de eo audisset, qui ait se multa eius expositoria
opera hincinde in librariis vidisse super plerisque libris biblie, et ser-
mones multos, disputata multa, atque etiam plures legisse articulos ex
scriptis suis super iohannem extractos: ab aliis notatos et refutatos. Ui-
disseque maguntie breue scriptum eiusdem apud magistrum Iohannem
guldenschaeffum vbi respondet illis qui eum nisi fuerunt reprehendere:
declarando se, atque quod reprehensores eum non intellexerunt osten-
dendo. Aiebat tarnen preceptor nunquam legisse ipsum sensisse crea-
turam esse creatorem: laudans ingenium et Studium ipsius, sed op-
tauit quod libri sui amouerentur de locis publicis: quia vulgus non est
aptus ad ea que preter consuetudinem aliorum doctorum ipse se inter-
37 miscet, licet intelligentes multa subtilia et vtilia in ipsis reperiant. Et
cum consequenter correlarium quod aduersarius ponit legerem quo-
modo in maximitate absoluta omnia id sunt quod sunt, quia est entitas
absoluta sine qua nihil est: addendo ekardum similiter dicere esse: esse
deum, inferendo per hoc tolli subsistentias rerum in proprio genere,
aiebat preceptor. Posset dici aduersario illud quod dixit augustinus,
dum laudaret deum tanquam venam omnis esse: subiungendo quid ad
me si non intelligis, nam cum creatorem nominemus deum: et dicimus
eum esse: ad coincidentiam nos eleuantes dicimus deum cum esse
coincidere. Moyses nominat eum formatorem, formauit igitur deus
hominem etc., si igitur ipse est formarum forma: ipse dat esse, licet
forma terre det terre esse, et forma ignis igni. Forma vero que dat esse
deus est qui format omnem formam. Unde sicut ymago habet formam
que dat ei esse hoc per quod est ymago, et forma ymaginis est forma
formata, et id quod est veritatis non habet nisi ex forma que est veritas
114
Ed. Argent. I pp. 8r—83
et exemplar, sic omnis creatura in deo est id quod est, nam ibi est omnis
creatura que est ymago dei in sua veritate, per hoc tarnen non tolluntur
subsistentie rerum in suis propriis formis, et si hie homo veritatem
amaret: addere debuisset correlarium contrarium ex his que legere
38 potuit multum diffuse clare et expresse in docta ignorantia. Similiter
etiamquando allegatmagistrumekardum.namekardus circa principium
genesis vbi premittit de esse: postquam probauit deum esse ipsum esse,
et qui dat esse et formas particulares hoc et hoc esse subiungit per hoc
non tolli subsistentias rerum in proprio esse: sed potius fundari pro-
bando hoc per tria similia, scilicet materiam, partes totius et humani-
tatem christi. Non enim tollitur materia: et penitus in nihil vertitur per
hoc quod omne esse totius est a forma, nee pars per hoc quod partis esse
est penitus ab esse totius. Nee per hoc quod dicimus in christo vnicum
esse personale ypostaticum ipsius verbi negamus christum fuisse verum
39 hominem cum aliis hominibus: addendo ibidem rationes. Legi deinceps
aliud correlarium quomodo scilicet maximitas absoluta habet in se
omnia: et est in omnibus: addicendo quomodo ipse aduersarius ait
vniuersalizantes omnia essentialiter deificari in huiusmodi precisa ab-
stractione. Ad que preceptor. Nescio quid velit per vniuersalizantes.
Hoc notum est ex Paulo apostolo et omnibus sapientibus deum esse in
omnibus, ac omnia in ipso, per hoc tarnen nemo ponit compositionem in
p. 83 deo, omnia in deo deus | nam non est terra in deo terra: sed deus, ita de
singulis. Unde penitus nihil intelligit hie homo quando infert hoc
repugnare simplicitati diuine, nam sicut simplicitati vnitatis non re-
pugnat omnem numerum in ea complicari: sic simplicitati cause omnia
40 causata, et cum dicat infinitam perfectionem non posse plus perfici
fateor aiebat preceptor ob hoc omnis perfectio omnium perfectorum est
in ipso deo ipse: qui est omnium absoluta perfectio: omnes complicans
omnium perfectiones. Si enim esset dabilis aliqua perfectio que non
complicaretur in diuina: ilia scilicet diuina posset esse maior et non
esset infinita. Uide amice et condiscipule precare quomodo preceptor
41 noster ex ratione aduersarii contra ipsum concludit. Post hec legi
preceptori secundam conclusionem quam traxit aduersarius scilicet
precisionem incomprehensibilem et ammirationem eius, quomodo
videtur in docta ignorantia si est incomprehensibilis, tune preceptor
adiunxit. Non mirum si admiratur, quia nihil admirabilius homini
quam docta ignorantia, videre scilicet precisionem videri non posse, vt
supra et satis de hoc dictum est, vbi ait hoc fundamentum annullare
scientiam diuinorum, verum dicit, quia non est scientia qua quis credit
se scire quod scire nequit, ibi scire est scire se non posse scire, dixit cor-
8* 115
relarium verum scilicet omnem similitudinem1 claudicare, sed cum ad-

miratur quomodo dato simili semper in infinitum similius dari possit in
habentibus terminos magnitudinis sue, consideret diuisionem linee fi-
nite vbi ad indiuisibilem punctum non pertingitur, licet per partium
partes ad ipsum accedere videamur. Correlarium aliud similiter est
42 verum scilicet quod per similitudinem non attingitur veritas. Conse-
quenter2 legi tertiam conclusionem quam ex docta ignorantia traxisse
asserit: scilicet quod quidditas est inattingibilis, dixit preceptor, licet
etiam intelligibilis vt opponit, tarnen actu nunquam intelligitur, sicut
deus est summe intelligibilis, et sol summe visibilis, nee sequitur ex
coincidentia etiam oppositorum in maximo hoc venenum erroris et
perfidie scilicet destructio seminis scientiarum primi principii vt im-
pugnator elicit, nam illud principium est quo ad rationem discurrentem
primum, sed nequaquam quo ad intellectum videntem, vt supra de hoc,
neque est verum si deus est omne quod est, quod propterea non
creauerit omnia de nihilo, nam cum deus solum sit complicatio omnis
esse cuiuscunque existentis, hinc creando explicauit celum et terram,
immo quia deus est omnia complicite modo intellectualiter diuino, hinc
et omnium explicator creator factor et quicquid circa dici potest, sic
43 arguit magnus dyonisius: et si fuerunt begardi qut sic dicebant vt scri-
bit scilicet se esse deum per naturam, merito fuerunt condemnati prout
etiam almericus fuit per innocentium tertium condemnatus in concilio
generali, de quo in capitulo condemnatus de summa trinitate, qui non
habuit sanum intellectum quomodo deus est omnia complicite, de
cuius erroribus Johannes andreas aliqua recitat in nouella. Accidit
autem hoc viris parui intellectus vt in errores incidant quando altiora
sine docta ignorantia perquirunt et fiunt ab infinitate lucis summe in-
telligibilis in oculo mentis ceci, et sui cecitatis scientiam non habentes
credunt se videre et quasi videntes indurantur in assertionibus, sicut
iudei per litteram non habentes spiritum ducuntur in mortem, sicut alii
qui illos videntes sapientes putant ignorantes et errantes quando in eis
legunt eis insolita, et maxime quando reperiunt eos tune seductos cre-
dere quando cognoscunt se ignorantes. Unde recte admonent omnes
sancti quod illis debilibus mentis oculis lux intellectualis subtrahatur.
Sunt autem illis nequaquam libri sancti dyonisii, marii: victorini ad
candidum arrianum clauis philosophic theodori: iohannis scotigine:
perifiseos: thomi: dauid dynanto, commentata iohannis de mossbach in
44 propositiones proculi et consimiles libri ostendendi. Et cum conse-
1 2
similitudnem Cousequenter
116
quenter iterum legerem quartam conclusionem et preceptor audiret

p. 84 quomodo aduersarius in ea dicit ex docta ignorantia | haben vnam esse
naturam imaginis et exemplaris, exclamauit preceptor dicens, absit
absit. Ecce detestandum facinus inuerecundi falsarii, et arrepto codice
docte ignorantie libro, I. capitulo, XI. legit. Hoc autem quod spiritua-
lia per se a nobis inattingibilia symbolice inuestigentur radicem habet
ab his que superius dicta sunt, quoniarn omnia ad se inuicem quandam
nobis tarnen occultam et incomprehensibilem habent proportionem: vt
ex omnibus vnum exurgat vniuersum, et omnia in vno maximo sint
ipsum maximum, et quamuis omnis ymago accedere videatur ad simi-
litudinem exemplaris: tamen preter maximam ymaginem que est hoc-
ipsum quod exemplar in vnitate nature, non est ymago adeo similis aut
equalis exemplari: quin per infinitum similior et equalior esse possit,
45 vti iam ilia ex superioribus patefacta sunt, hec ibi. Ecce aiebat pre-
ceptor, quomodo id quod secundum paulum de vnigenito filio qui est
ymago consubstantialis patri excipitur: ille falsarius asserit de omni
ymagine diminuta positum. Ad que ego concitatissimus adieci. Eat
nunc mendax truncator librorum et abscondat se, non est enim dignus
luce qui in lucem offendit, quod censeo esse peccatum in spiritumsanc-
tum. Et cum cursim sequentia legerem: ostendit mini preceptor quo-
modo aduersarius vsus est falsitate et truncatione et mendacio atque
peruersa interpretatione in omnibus que sequuntur. Et vbi de socrate
aliqua dicere nititur que ignorat: videat ait preceptor libellum platonis
de apologia socratis vbi in iudicio se excusat: et reperiet fantasias suas
ab omni veritate vacuas. Et ego. Mirandum est de prouecte etatis cano
homine qui se sciolum putat quod ita puerilis ineptias scribit: maxime
46 quando interpretatur doctam ignorantiam abstractam vitam. Et cum
interrogarem an dicendum occurreret contra impugnationem quam
aduersarius in quinta conclusione contra hoc facit quod maximum est
actu omne possibile, aiebat quod cum carente intellectu superuacue
contenditur, nam cum deus sit purissimus infinitus actus: tune est
absolute omne absolute possibile, et in coincidentia ilia latet omnis
theologia apprehensibilis: neque intelligit aduersarius quid sit theo-
logia, neque quod impugnet, neque quod allegat. Nam cum habeatur in
docta ignorantia quomodo deus non istud quidem est: et aliud non est:
sed est omnia et nihil omnium: que sunt verba sancti dyonisii: dicit hoc
contradictionem in se habere esse omnia et nihil omnium, et non intelli-
git quomodo est complicatiue omnia: et nihil omnium explicatiue, et
cum non habeat aliquod de intellectu ridet quando legit ponderosissima
verba: nesciens ilia esse sanctorum et per eum qui doctam ignorantiam
117
explanauit adducta vt secundum doctrinam sancti dyonisii non exiret

47 terminos sanctorum: vti etiam sunt ilia que in tercio correlario quinte
conclusionis et in sequenti de mensura ponuntur, nam capere nequit
quomodo infinitum est adequatissima mensura finitorum, licet finitum
sit ad ipsum infinitum penitus improportionale, neque capere potest
exemplum de infinita linea, quod impugnat de falsitate licet super-
uacue: cum impossibilitas essendi lineam infinitam actu sit multiplici-
ter in docta ignorantia ostensum. luuat tarnen se intellectus per positio-
nem linee infinite vt intret ad simpliciter infinitum quod est ipsa abso-
48 luta essendi necessitas. Ubi vero in sexta conclusione permenidis impu-
gnat non ilium tantum sed omnes doctos et sanctos theologos impugnare
nititur quos nequaquam intelligit, de quo supra. Modo suo falsissime
dicit post hoc ex docta ignorantia haberi quia omnia que conueniunt
deo sunt deus, ideo neque pater est neque filius etc., bene habetur
quomodo secundum considerationem infinitatis deus neque pater est
neque filius, quia per negationem est consideratio de deo secundum in-
finitatem, et ideo omnia tune negantur: prout etiam sanctus dyonisius
49 in fine mystice theologie per eadem verba hoc idem determinat. Ubi
prouidentiam impugnat penitus se ignorantem ostendit, nam capi-
p. 85 tulum illud licet clarissime sit | positum est inattingibile per talem
sensibilem considerationem qualem se esse aduersarius ostendit, et
quia in conclusionibus sequentibus falsarius procedit modo addendo
que non repperit: tune affirmando1 non affirmatum tedio affectus pre-
ceptor voluit se ad vtiliora studia conuertere, sic artabor velocius
50 transcurrere aduersarii inuectiuam. Postquam autem raptim legi ex
ignota literatura conclusiones quas se ex docta ignorantia extraxisse
scribit, preceptor arrepto codice docte ignorantie legit secundum et
tertium capitulum secundi libri, et ad oculum ostendit septimam con-
clusionem cum correlariis peruerse extractam, nam nihil aliud in illis
capitulis ex intentione tractatur quam quod creature esse sit ab esse
absolute modo quo dici aut intelligi nequit, et alia non est assertio licet
tangantur modi dicendi diuersi, vbi vero aduersarius impugnat deum
absolutam omnium quidditatem, aiebat preceptor, nihil penitus in-
telligit homo ille, nam est quidditas omnium quidditatum, et absoluta
omnium quidditas, sicut absoluta entitas entium, et absoluta vita
viuentium, ita dicit ecclesia in oratione deus vita viuentium et re-
liqua, nee hoc dicere est confundere aut destruere quidditates rerum,
51 sed construere vt intelligunt sapientes, et alias conclusiones nihil dicere
curauit preceptor: et spreuit ruditatem aduersarii, rogaui tarnen vt
1
affiranmdo
118
aliqua diceret ad hoc quod aduersarius impolluto ore ipsum miserum

pauperem cenum et nudum intellectu iniuriose despicit. Ad que pre-
ceptor omnia que cecitate intellectus1 dicit plane fateor, sed aiebat se
extollere aduersarium in hoc quod se cecum sciebat, et vbi impingit
ihesum dehonorari aiebat preceptor, non est hec docte ignorantie
intentio vt ihesus dehonoraretur, sed vt maior fiat in intellectu et
affectu, sed aduersarium loqui ostendit quasi quis diceret quod si quis
exaltatur in maximo publicam personam, vt sit rex regum et dominus
dominantium: vti christus exaltatur quod per hoc dehonoretur et hoc
52 dictum quisque dementis esse non ambigit. Applicatis igitur aduersarii
scriptis ad textum docte ignorantie: et ostenso quod impugnator false
elicuit assertas conclusiones etnihil ex omnibus intellexit, aut saltern in-
telligere voluit omnia peruerse interpretando. Dixit preceptor que de ihesu
scripta sunt in docta ignorantia secundum scripturas sanctas modo
conuenienti ad finem vt christus in nobis crescat scripta sunt. Ad ea
enim que iohannes euangelista et apostolus paulus et ierotheus et
dyonisius et leo papa ambrosius in epistulis ad herennium et fulgentius
atque ceteri altissimi intellectus sancti nobis de christo reliquerunt2,
nititur docta ignorantia suo modo nos ducere licet ipsa et omnes
deficiant qui se ad describendum illud mysterium vnquam contulerint:
53 et ad me amoroso vultu conuersus aiebat. Amice optime nosti quomodo
hi qui transibilia transsilientes per altitudinem fidei christo et veritati
coniuncti ab ignorantibus huius mundi contemptui habiti sunt, quia
testante maximo dyonisio de diuinis nominibus capitulo, X. Is qui
veritati coniunctus est nouit quam bene habeat etiam si plures ilium
corripiant quasi amentem et extra se factum, et per mortem contestati
sunt principales duces veritatis hanc solum esse vnicam et simplicem
diuinam notionem, hinc maximo animi affectu admonuit vt non te-
pescerem in studii feruentia quousque ad simplicitatem intelligentie
eleuarer: ad melius cognoscendum incognoscibilem deum qui in omni-
bus per scientiam et ignorantiam agnoscitur vt in eodem capitulo dyo-
nisius attestatur, et ihesum benedictum qui est solus altissimus per-
fectio et plenitude omnium: quodque eo studio omnem conatum
mentis ad hoc quanto acutius concederetur conferrem vt me semper
nihil dignum anteiligere viderem, promittens nunquam quenquam
sophistarum me turbare posse si tanti secreti ineffabilis gratie diuinam
54 dulcedinem qualitercunque degustarem, nam cum omni motu non
queratur nisi pax, et hec pax que exuperat omnem sensum sit pax
2
intelleccus reliquernut
119
Apologia doctae ignorantiae — De coniecturis I
nostra scilicet vita vite nostre, ex qua et in qua viuendo indicibili

p. 86 delectatione [ quiescimus: cum paulo omnis dicet apprehensor, quis
me separabit ab hac veritate vite, non mors quia moriendo viuo. Nihil
igitur tune te separabit quando omnium terribilium terribilissimum
te non terrebit, ridebis omnes cecos quando tibi eum ostendere pro-
mittent quem non vident et inherebis eius amplexibus quern diliget
55 anima tua ex omnibus viribus suis, cui gloria in secula. Ecce condis-
cipule preamate que ex pectore preceptoris pro defensione docte
ignorantie recollegi, licet plura e memoria exciderint ea tibi legenda
atque vbi opus videris communicanda transmitto, vt in tua feruentia
crescat admirabile semen: quo ad diuina videnda eleuamur vti iam
dudum audiui per ytaliam ex hoc semine per tuam sollicitam culturam
studiosis ingeniis recepta magnum fructum affuturum. Uincet enim
indubie hec speculatio omnes omnium philosophorum ratiocinandi
modos, licet difficile sit consueta relinquere, et quantum profeceris me
continue participem facere non pigriteris, nam hoc solo quasi diuino
quodam pabulo gaudiose reficior, hie prout concedere dignabitur deus
in docta ignorantia: aspirans continue ad fruitionem vite illius quam
nunc sic a remotis conspicio, et propius dietim accedere contendo, et vt
earn hinc absoluti assequamur: concedat deus tantopere desideratus in
eternum benedictus.
Finit Apologia docte ignorantie. |
De coniecturis
sedis dignissimo cardinal! preceptor! suo metuendo Nicolaus cusa
Data nunc qualicunque oportunitate de coniecturis conceptum
pandam quem quamuis communi humanarum adinuentionum vitio
atque specialioribus feculentiis obtusioris ingenii adumbratum sciam
tibi tarnen patri optimo atque omnium litterarum eruditissimo con-
fidenter explicaui: vt pene diuino lumine admirabilis resplendentie
probatissimi tui intellectus possibilem purgationem accipere queat. Scio
enim hanc indagandarum artium formulam in ruditate sua occumbere
non posse, si vir omnium clarissimus earn acceptatione dignam correc-
tionis lima facere dignabitur. Prebe igitur tua ornatissima auctoritate
intrantibus animum ad breuem planissimam viam altissima queque
patendi.
120
Apologia doctae ignorantiae — De coniecturis I
nostra scilicet vita vite nostre, ex qua et in qua viuendo indicibili

p. 86 delectatione [ quiescimus: cum paulo omnis dicet apprehensor, quis
me separabit ab hac veritate vite, non mors quia moriendo viuo. Nihil
igitur tune te separabit quando omnium terribilium terribilissimum
te non terrebit, ridebis omnes cecos quando tibi eum ostendere pro-
mittent quem non vident et inherebis eius amplexibus quern diliget
55 anima tua ex omnibus viribus suis, cui gloria in secula. Ecce condis-
cipule preamate que ex pectore preceptoris pro defensione docte
ignorantie recollegi, licet plura e memoria exciderint ea tibi legenda
atque vbi opus videris communicanda transmitto, vt in tua feruentia
crescat admirabile semen: quo ad diuina videnda eleuamur vti iam
dudum audiui per ytaliam ex hoc semine per tuam sollicitam culturam
studiosis ingeniis recepta magnum fructum affuturum. Uincet enim
indubie hec speculatio omnes omnium philosophorum ratiocinandi
modos, licet difficile sit consueta relinquere, et quantum profeceris me
continue participem facere non pigriteris, nam hoc solo quasi diuino
quodam pabulo gaudiose reficior, hie prout concedere dignabitur deus
in docta ignorantia: aspirans continue ad fruitionem vite illius quam
nunc sic a remotis conspicio, et propius dietim accedere contendo, et vt
earn hinc absoluti assequamur: concedat deus tantopere desideratus in
eternum benedictus.
Finit Apologia docte ignorantie. |
De coniecturis
sedis dignissimo cardinal! preceptor! suo metuendo Nicolaus cusa
Data nunc qualicunque oportunitate de coniecturis conceptum
pandam quem quamuis communi humanarum adinuentionum vitio
atque specialioribus feculentiis obtusioris ingenii adumbratum sciam
tibi tarnen patri optimo atque omnium litterarum eruditissimo con-
fidenter explicaui: vt pene diuino lumine admirabilis resplendentie
probatissimi tui intellectus possibilem purgationem accipere queat. Scio
enim hanc indagandarum artium formulam in ruditate sua occumbere
non posse, si vir omnium clarissimus earn acceptatione dignam correc-
tionis lima facere dignabitur. Prebe igitur tua ornatissima auctoritate
intrantibus animum ad breuem planissimam viam altissima queque
patendi.
120

2 Quoniam autem in prioribus docte ignorantie libellis multo quidem

altius limpidiusque quam egoipse nisi meo precisionem veritatis in-
attingibilem intuitus es. Consequens est omnem humanam veri posi-
tiuam assertionem esse coniecturam, non enim inexhauribilis est
adauctio apprehensionis veri, hinc ipsam maximam humanitus in-
attingibilem scientiam: dum actualis nostra nulla proportione respectet.
In firme apprehensionis incertus casus a veritatis puritate positiones
nostras veri subinfert coniecturas. Cognoscitur igitur inattingibilis
veritatis vnitas alteritate coniecturali atque ipsa alteritatis coniectura
in simplicissima veritatis vnitate clarius post hec huius notitiam in-
3 tuebimur. Quoniam autem creata intelligentia finite actualitatis in alio,
non nisi aliter existit, ita vt omnium coniecturantium differentia re-
maneat, non poterit nisi certissimum manere, diuersorum diuersas
eiusdem inapprehensibilis veri graduales, improportionabiles tarnen
adinuicem esse coniecturas, ita quidem vt vnius sensum quamuis vnus
forte alio propinquius nullus vnquam indefectibiliter concipiat, qua-
propter has ipsas quas hie subinfero adinuentiones ex possibilitate in-
genioli mei non parua meditatione elicitas meas accipito coniecturas,
fortassis maioribus intellectualibus fulgoribus longe impares, quas si
ego ob ineptitudinem traditionis a multis spernendas formidem, tarnen
ipsas quasi cibum non penitus incongruum ad transsubstantiandum in
clariores intellectualitates altioribus mentibus administro, qui enim hie
aliquid spiritalis alimonie diligentiore masticatione atque crebra rumi-
natione elicere studuerit acquiret consolatoriam refectionem, etiamsi
4 primo ista cruda atque nouitate sua offensiua potius videantur. Oportet
autem quadam manuali inductione iuniores quosque experiment ali luce
carentes ad latentium ostensionem allicere vt gradatim ad ignotiora
erigantur. Hinc ego coniecturarum mearum secretum commodosius
elucidando primo quadam rational! omnibus notissima progressione
conceptui apodigmatica exemplaria configurabo: quibus noster dis-
cursus pergere queat ad generalem coniecturandi art em. Secundo loco
floridas quasdam annotationes eliciam fructuosam applicatoriam
praxim in gratissimis quibusdam resolutionibus adiiciens veri famelicas
animas reficere curabo.
5 Unde coniecturarum origo

Coniecturas a mente nostra vti realis mundus a diuina infinita ra-
tione prodire oportet, dum enim humana mens1 alta dei similitudo
mons
121

De coniecturis I
fecunditatem creatricis nature vt potest participat, ex seipsa vt imagine

omnipotentis forme in realium entium similitudine rationalia exerit,
coniecturalis itaque mundi humana mens forma extitit vti realis
diuina, quapropter vt absoluta illa diuina entitas est omne id quod est
in quolibet quod est, ita et mentis humane vnitas est coniecturarum
p. 88 suarum entitas, deus autem omnia propter seipsum operatur, vt | in-
tellectuale sit principium pariter et finis omnium. Ita quidem ratio-
nalis mundi explicatio a nostra complicante mente progrediens propter
ipsam est fabricatricem, quanto enim ipsa se in explicate a se mundo
subtilius contemplatur: tanto intra seipsam vberius fecundatur: cum
finis ipsius ratio sit infinita, in qua tantum se vti est intuebitur que sola
est omnibus rationis mensura, ad cuius assimilationem tanto pro-
pinquius erigimur: quanto magis mentem nostram profundauerimus,
cuius ipsa vnicum vitale centrum existit, ob hanc causam naturali
6 desiderio ad perficientes scientias aspiramus. Ut autem ad apprehen-
sionem intenti inducaris: et mentem coniecturarum principium reci-
pias: aduertas quomodo vt primum omnium rerum atque nostre men-
tis principium vnitrinum ostensum est, vt multitudinis inequalitatis
atque diuisionis rerum vnum sit principium, a cuius vnitate absoluta
multitudo: equalitate inequalitas: et connexione diuisio effluat. Ita
mens nostra que non nisi intellectualem naturam creatricem concipit:
se vnitrinum facit principium rationalis sue fabrice, sola enim ratio
multitudinis magnitudinis ac compositionis mensura est, ita vt ipsa
sublata nihil horum subsistat, sicut entitate infinita negata omnium
rerum entitates pariter constat esse negatas, quapropter vnitas mentis
omnem in se complicat multitudinem, eiusque equalitas omnem magni-
tudinem, sicut et connexio compositionem. Mens igitur vnitrinum
principium primo ex vi complicatiue vnitatis multitudinem explicat,
multitudo vero inequalitatis atque magnitudinis generatiua est, qua-
propter in ipsa primordiali multitudine vt in primo exemplari magni-
tudines seu perfectiones integritatum varias et inequales venatur.
Deinde ex vtrisque ad compositionem progreditur. Est igitur mens
nostra distinctiuum proportionatiuum atque compositiuum principium.
7 Symbolicum exemplar rerum numerum esse

Rationalis fabrice naturale quoddam pullulans principium numerus
est, mente enim carentes vti bruta non numerant, nee est aliud numerus
quam ratio explicata. Adeo enim numerus principium eorum que ratio-
ne attinguntur esse probatur: quod eo sublato nihil omnium remansisse
122

ratione conuincitur, nee est aliud rationem numerum explicare et illo

in constituendis coniecturis vti: quam rationem seipsa vti, ac in sui
naturali suprema similitudine cuncta figere, vti deus mens infinita in
8 verbo coeterno rebus esse communicat, nee quicquam numero prius
esse potest. Cuncta enim alia ab ipso ipsum necessario fuisse affirmant.
Omnia enim simplicissimam vnitatem exeuntia composito suo sunt
modo. Nulla vero compositio absque numero intelligi potest, nam
partium pluralitas atque eorum diuersitas simul et proportio com-
ponibilitatis ex ipso sunt. Neque alia res substantia: alia quantitas:
alia albedo: alia nigredo, et ita de omnibus absque alietate esset que ex
numero est. Sed numerus ex seipso compositus est, ternarius enim ex
tribus combinatis compositis concipi debet: alioquin ternarius non
magis esset: quam si seorsum parietem: seorsum tectum fundamenta-
que domus fingeres, et formam domus concipere velles. Oportet igitur
non seorsum sed composite simul ipsum ymaginari, nee tune aliud erit
trium combinatio quam ternarius, ex seipso igitur compositus est.
Oportet etiam primam Oppositionen! contractam esse: quod extra
numerum impossibile est. Omnis igitur numerus compositus ex oppo-
sitis differentibus atque ad inuicem proportionabiliter se habentibus
tauter existit quod ilia sunt ipse. Par numerus impari opponitur, atque
omnis numerus siue par siue impar ex pari et impari: hoc est ex seipso
existit, quaternarius ex ternario impari: et quaternario pari compositus
est. Quod autem ex duobus binariis combinatus videtur: non ad quater-
89
' narii essentiam sed quantitatem | referri debet, quomodo autem concipi
quicquam posset menti similius numero. Nonne vnitas ternarii ter-
naria est, equalitas ternarii ternaria est, sic et ternarii connexio
ternaria existit1, numeri igitur essentia primum mentis exemplar est.
In ipso etenim trinitas seu vnitrinitas contracta in pluralitate prio-
riter reperitur impressa, simbolice etenim de rationabilibus numeris
nostre mentis ad reales ineffabiles diuine mentis coniecturantes,
dicimus in animo conditoris primum rerum exemplar ipsum numerum
vti similitudinarii mundi numerus a nostra ratione exurgens.
io De naturali progressione
Tanto te acutius numeri expedit contemplare naturam quanto in
eius similitudine cetera profundius indagare conaris, primum autem
progression! eius incumbe et quaternario earn expleri probabis, vnum
1
exexistit
123

De coniecturis I
enim duo tria et quatuor simul iuncta denarium efficient qui vnitatis
simplicis naturalem explicat virtutem, de ipso equidem denario qui
alt era vnitas est: pari quaternario progressu radicis quadrata attingi-
tur explicatio, 10,20,30,40, simul iuncta centum sunt, qui denarie radi-
cis extat quadratura, centenaria itidem vnitas pari motu millenarium
exerit, 100, 200, 300, et, 400, simul iuncta mille sunt, nee amplius hac
via quasi quid restet proceditur, quamuis tarn post denarium vt in
vndenario vbi post ipsum denarium ad vnitatem fit regressio: quam
post millenarium pariformiter repetitio non negetur. Non sunt igitur
naturali influxu plures
quam decem numeri qui
7 2 3 k. i 5 7 t1 9 10 quaterna progressione ar-
centur, nee vltra solidum
denarie radicis millenari-
; 10 W WOO um fit repetitionis variatio,
cum hie progressione qua-
ternaria triniter repetita
1 ? 3 k 20 3D W 200 300 WO
denario exurgat ordine,
habes quaternarium vni-
tatis explicationem vniuer-
si numeri continere potentiam, vnitas enim generalis quatuor vnita-
tibus distinguuntur que ordine congruo figurantur, prima simplicis-
sime, secunda habet ordinis tantum nihili figuram adiectam: vt altere
congruit vnitati, tertia huius nature duas adiicit, quarta tres, vt, I, 10,
ίσο, ι ooo, que omnia quamuis indubia cunctis ad ocularem redegi for-
mulam proposito1 nostro congruentem.
12 De quatuor vnitatibus
Mens ipsa omnia se ambire omniaque lustrare comprehendereque
supponens se in omnibus atque omnia in ipsa esse taliter concludit vt
extra ipsam ac quod eius obtutum aufugiat nihil esse posse affirmet,
contemplatur itaque innumerabili similitudine sua a se ipsa elicita vt
in imagine naturall et propria suiipsius vnitatem que est eius entitas,
13 hanc ex numero quaternam venatur: nam est simplicissima: est alia
radicalis: est tertia quadrata: est quarta solida, ita quidem in initio
numeri simplicissimam intuetur vnitatem, post hec denariam que
radix est aliarum, deinde centenariam denarie quadratam, vltimo
prosito
124

millenariam cubicam, inter enim diuersas atque oppositas vnitates

simplicem et solidam vnicum precisum medium cadere nequit, sed ad
minus duo necessaria esse constat quorum alterum ad simplex vt radi-
calis alterum ad solidum vt quadrata, vnitates inclinantur. Nam im-
possibile est connexionem simplicem esse inequalium, sola etenim infini-
p. go te vnitatis et equalitatis | connexio simplex esse potest. Contemplatur
itaque mens ipsa vniuersam suam entitatem in his quaterne distinctis
vnitatibus: vt aliam videat simplicissimam mentem prioriter ad cuncta
vt creator se habentem: aliam egressam proxime ab ilia aliarum ra-
dicem aliam ab hac radice egressam ad quartam inclinari: que sua
14 grossiori soliditate vlterius proficisci non sinit, has mentales vnitates
vocalibus signis figurat, primam quidem altissimam simplicissimamque
mentem deum nominat, aliam radicalem nullam priorem sui habens
radicem intelligentiam appellat, terciam quadratam intelligentie con-
tractionem animam vocat, finalem autem soliditatem grossam expli-
15 catam non amplius complicantem corpus esse coniectat. Omnia autem
in deo deus, in intelligentia intellectus, in anima anima, in corpore
corpus quod aliud non est quam mentem omnia complecti: vel diuine
vel intellectualiter, vel animaliter vel corporaliter. Diuine1 quidem hoc
est prout res est veritas. Intellectualiter hoc est vt res non est veritas
ipsa sed vere. Animaliter hoc est vt res est verisimiliter. Corporaliter
16 vero etiam verisimilitudinem exit et confusionem subintrat. Prima
vnitas penitus extitit absoluta, vltima vero quantum possibile est
omnem absolutionem exiens contracta est, secunda multum absoluta
parum contracta, tercia parum absoluta multumque contracta. Qua-
propter sicut intelligentia non est penitus diuina seu absoluta, ita nee
rationales anima penitus diuinitatis exit participationem: vt admir-
anda in inuicem progressione diuina atque absoluta vnitate gradatim
in intelligentia et ratione descendente et contracta sensibili per ratio-
nem in intelligentiam ascendente: mens omnia distinguat pariterque
connectet.
17 De prima vnitate
Amplius te attentiorem faciat dicendorum vtilitas, magna enim
atque occulta in lucem ducere temptabo. Primo ilia diuina vnitas si
numerus rerum fingitur exemplar omnia preuenire complicareque
videtur, ipsa enim omnem preueniens multitudinem omnem etiam
anteuenit diuersitatem: alietatem: Oppositionen!: inequalitatem di-
1
Diuiue
125

De coniecturis I
uisionem: atque omnia alia que multitudinem concomitantur. Unitas

quidem nee binarius1 nee ternarius est: atque ita deinceps: quamuis
omnia ea sit que sunt ternarius quaternarius et reliqui numeri, si
species rerum vt numeri distinguuntur: ipsa absoluta vnitas nullius
speciei est, nullius nominis, nulliusque figure: quamuis omnia sit in
omnibus, ipsa est vnitas omnis pluralitatis, vnitas quidem pluralitatis
generum, specierum, substantiarum accidentium vniuersarumque crea-
turarum, mensura vna omnium mensurarum, equalitas vna omnium
equalium et inequalium, connexio omnium vnitorum et segregatorum,
quemadmodum vnitas omnem tarn parem quam imparem numeros
18 simplicitate sua complicat, explicat atque connectit. Intuere mente
profunda vnitatis infinitam potentiam, maior enim est per infinitum
omni dabili numero, nullus enim est numerus quantumcunque magnus
in quo vnitatis potentia quiescat. Cum itaque omni dabili numero per
vnitatis virtutem maior absque statu haberi possit per solius vnius
potentiam inexhauribilem: constat omnipotentem earn esse. Multa de
hoc in iam antedictis audisti: multaque dici semper posse ex his vides,
ea etenim que dici possent numeri quidem sunt inexplicabilis vnitatis
numeralesve figure inuariabilis veritatis, que tanto clarius intuebitur:
quanto absolutius atque vnicius concipitur. Qui enim absolutam et
ipsam tantum concipit vnitatem ineffabilem earn videt, cuius enim
respectu potius vnum quam aliud sortiretur nomen. Si cuncta alia
separasti et ipsam solam inspicis, si aliud nunquam aut fuisse aut esse
aut fieri posse intelligis, si pluralitatem omnem abiicis atque respectum
et ipsam simplicissimam tantum vnitatem subintras: ita vt earn non po-
p. 9 j tius simplicem quam non simplicem, non potius vnam quam | non vnam
comprobes. Archana omnia penetrasti, nulla ibi dubietas nullum im-
19 pedimentum. Contemplare igitur mentis vnitatem per hanc absolutio-
nem ab omni pluralitate et videbis non esse eius vitam corruptibilem
in sua vnitate absoluta in qua est omnia, huius autem absolute vnitatis
precisissima est certitudo, etiam vt mens omnia in ipsa atque per ipsam
agat. Omnis mens inquisitiua atque inuestigatiua non nisi in eius lumine
requirit: nullaque esse potest questio que earn non supponat, questio an
sit: nonne entitatem: quid sit: quidditatem, quare: causam, propter quid
finem presupponit, id igitur quod in omni dubio supponitur certis-
simum esse necesse est. Unitas igitur absoluta quia est entitas omnium
entiuni, quidditas omnium quidditatum: causa omnium causarum: finis
omnium finium: in dubium trahi nequit: sed post ipsum dubiorum est
1
biuarius
126

20 pluralitas. Aduerte igitur iuliane pater quam clara atque breuis est theo-
logia sermone inexplicabilis, quoniam ad omnem de deo formabilem
questionem primum posse respondere vides questionem omnem de ipso
ineptam, omnis enim questio de quesito oppositorum alterum tantum
verificari posse admittit, aut quid aliud de illo quesito quam de aliis
affirmandum negandumve existat. Hec quidem de absoluta vnitate
credere absurdissimum est, de qua nee alterum oppositorum aut potius
vnum quodcunque quam aliud affirmantur. Si vero affirmatiue quesito
satisfacere optas absolutum presuppositum repetas, vt cum dicitur an
sit: respondeatur entitatem que presupponitur ipsum esse. Ita quidem
in questione quid sit: quidditatem respondeas, et ita deinceps. In
questione an deus sit homo entitas atque humanitas presupponuntur,
quare dici poterit ipsum entitatem earn esse per quam est humanitas:
ita in questione an angelus sit eum entitatem absolutam angelitatis as-
21 seratur, et ita de singulis. Quoniam autem omnis affirmatio negation!
aduersari creditur, hec iam dicta responsa precisissima esse non posse
ex hoc aduertis quod primum per infinitum omnem preit Oppositionen!
cui nihil conuenire potest non ipsum, non est igitur coniectura de ipso
verissima que admittit affirmationem cui opponitur negatio: aut que
negationem quasi affirmation! verioremprefert, quamuis verius videatur
deum nihil omnium que aut concipi aut dici possunt existere quam ali-
quid eorum, non tarnen precisionem attingit negatio cui obuiat affir-
matio. Absolutior igitur veritatis extitit conceptus qui ambo abiicit
opposita disiunctiue simul et copulatiue, non poterit enim infinitius
responderi an deus sit quam quod ipse nee est nee non est, atque quod
ipse nee est et non est, hec est vna ad omnem questionem altior simpli-
cior absolutior conformiorque responsio, ad primam ipsam simplicissi-
mam ineffabilem entitatem. Hec quidem subtilissima coniecturalis
responsio est ad omnia quesita equa, coniecturalis autem est cum pre-
cisissima: ineffabilis inattingibilisque tarn ratione maneat quam in-
tellectu.
22
De secunda vnitate
Intellectualis est hec vnitas, cum autem omne non primum ab isp o
absolutissimo descendens aliter quam versus alteritatem pergere intelli-
gi nequeat, non erit hec vnitas simplicissima vt prima, sed intellec-
tualiter composita, compositio vero ab vno et altero: hoc est ex com-
positis esse ratio dicit, nee tarnen hec vnitas aliter ex oppositis est
quam simplicem conuenit esse radicem, non igitur ipsam opposita pre-
ueniunt vt sit ex ipsis que precesserunt: sed simul cum ipsis exoriun tu r
127

De coniecturis I
sicut intellectualiter numerum componi necesse est, copulantur igitur

in eius simplicitate radicali opposita ipsa indiuise atque irresolubiliter,
denaria enim vnitas absque radice est, nam earn preter primam nulla
precedit vnitas, cuius multiplicatione exurgat ex sola prima ortum
capit quam omnis sequitur oppositio: eius itaque initium nullis di-
uersitatibus est inuolutum, quapropter quicquid in subsequentibus in
p. 92 diuisionem progreditur, in ipsa illa vnitate radica|li non disiungitur:
vti differentie debere opposite in speciebus diuise, in generali compli-
cantur specierum radice, connexio autem omni disiunctioni simplicior
23 est atque prior. Quapropter questiones alterum oppositorum de ipsa
entitate negabile supponentes: atque alterum tantum affirmabile
improprie moueri vides, omne enim de intelligentia qualitercunque
affirmabile incompatibile non habet oppositum. Altius enim atque
simplicius est intellectuale esse eo essendi modo quod cum non esse est
incompatibile. Unde intellectualis illa vnitas radix quedam compli-
catiua oppositorum in eius explicatione incompatibilium existit, ea
enim opposita que in explicata eius rationalis vnitatis quadratura in-
compatibilia sunt in ipsa complicantur. Motus enim rationabiliter
quieti incompatibiliter opponitur, sed sicut infinitus motus coincidit
cum quiete in primo, ita et proxima eius similitudine non se exter-
minant sed compatiuntur, nam motui intelligentie non ita opponitur
quies: quod dum mouetur pariter non quiescat, simplicior enim est hie
motus intellectualis quam ratio mensurare queat, similiter et de quiete
24 et ceteris omnibus. Acute igitur quantum vales hec concipe. Nam in
ante expositis de docta ignorantia memor sum de deo me intellectuali-
ter sepe locutum per contradictoriorum copulationem in vnitate sim-
plici. lam autem in proxime premissis diuinaliter intentum explicaui,
improportionabiliter simplicior est negatio oppositorum disiunctiue ac
copulatiue quam eorum copulatio. Aliter autem diuine secundum prime
absolute vnitatis conceptum de deo, aliter secundum hanc intellectu-
alem vnitatem dicendum: multoque adhuc bassius secundum ratio-
nem. Unitas autem ista ad primam improportionabilis oppositorum
compositionem penitus non euadit: sed in ea opposita compatibilem
concordantiam nondum exierunt. Unde cum questiones omnes a ratione
inuestigatiua progredientes ab intelligentia omne id sint quod sunt, non
potest questio de intelligentia formari: in qua ipsa presuppositiue non
resplendeat. Ratio enim de intelligentia inuestigans quam nullo sensi-
bili signo comprehendit: quomodo hanc inchoaret inquisitionem sine
incitatiuo lumine intelligentie ipsam irradiantis. Habet se igitur intelli-
gentia ad rationem: quasi deus ipse ad intelligentiam. Si igitur coniec-
128

turaliter respondere ad motas de ipsa cupis questiones: ad presupposi-

tum aduerte: atque ad ipsum responde. Die igitur in questione an sit
intelligentia: ipsam esse entitatem per rationem inuestigantem pre-
suppositam: a qua ratio vt a radice sua entitatem sumit. In questione
quid sit pariformiter die earn presuppositam intellectualem quidditatem
esse: a qua rationis quidditas dependet, ita de ceteris. Certa est igitur
vnitas radicalis quamuis non sit ipsa certitudo vti prima est atque in
25 omni ratione: vt in quadrata radix existit et presupponitur. Quod si ad
intellectualem veritatem inquisitionem dirigere instituis: necesse est vt
intellectualibus fruaris terminis: qui nullum incompatibile habent
oppositum: cum incompatibilitas de natura illius intellectualis vnitatis
esse nequeat. Unde vsuales termini qui rationis sunt entiaintelligentiam
non attingunt. Intelligentia enim neque stat neque mouetur: neque
quiescit: neque in loco est, immo neque forma est neque substantia aut
accidens: eo modo quo termini illi per rationem impositi significant.
Sicut enim intellectus radix est rationis, ita quidem termini intellectua-
les radices sunt rationalium. Unde verbum intellectuale ratio est in
quo vt in ymagine relucet. Radix igitur vocalium terminorum sermo est
intellectualis. Constat tibi autem vnitatem rationis simplicis complicare
rationi motus et quietis: curui et recti: atque ceterorum oppositorum, si
p. 93 igitur rationes op|positorum se in simplicitate absolutions vnitatis ra-
tionis compatiuntur, etsi ratio sermo est intelligentie: manifestum tibi
erit non in vsualibus rationis terminis, sed in ipsamet rationis vnitate
complicationem oppositorum intellectualis vnitatis relucere, quaprop-
ter si queritur an intelligentia sit quanta propinqua coniectura potent
responded per rationem dicendo ipsam non aliter quantam quam ratio
quanti ostendit, non enim hie terminus quantum intellectualis est, sed
quanti ratio. Ita quidem ad questionem an in loco intelligentie sit ratio
loci, quern admodum quadratum radicis continentia extitit, ita quidem
ipsa est ratio substantia, hoc est quia de ipsa ratio substantie effluit, et
26 ita de reliquis. Intelligentia igitur nihil horum est que dici aut nominari
possunt, sed est principium rationis omnium sicut deus intelligentie. In
istis meditari diligenti assiduitate, et dum profunda mente intraueris
difficilia apud plures tibi manifestabuntur: dulcore intellectualis dulce-
dinis omnem sensibilem amenitatem incomparabiliter excellentis.
27 De tertia vnitate
Anima numerus intelligentie quam quadrare explicat non incongrue
concipitur: sicut ipsa intelligentia numerus est vnitatis supersimplicis,

De coniecturis I
vnitas enim intelligentie numeratur in anima dum multipliciter contra-

hitur, quoniam autem in ipsa anima vnitas intelligentie explicatur, in
anima resplendet ipsa vt in propria imagine, deus lumen est intelligen-
tie, quia eins est vnitas, ita quidem intelligentia anime lumen, quia eius
vnitas, hoc attentius animaduerte, quoniam et sic corporalis forma vni-
tatis anime numerus existit anime virtutem seu vnitatem non in se sed
eius corporali explicatione sensibiliter intuemur, sie et intelligentiam non
in se sed in anima: nee primam simplicissimam absolutissimamque vni-
tatem in se vti est, sed ipsa intuemur intelligentia vt in numero et si-
gnaculo. Deus igitur forma intelligentie est: intelligentia anime, anima
corporis. Omnia igitur corpora numerus cum sint anime merito vnitatis
potentia eius tibi magna occurrit. Considera igitur rationem ipsam non vt
cubici corporis radicem, sed medium per quod intellectualis radix in
corpus descendit, nam est instrumentum intellectus atque ita prin-
cipium seu radix Instrumentalis corporalium. Centenaria vnitas ani-
mam figurat, millenaria corpus, exurgit autem mille ex ductu denarii
in centenarium, hoc est ex multiplicatione intelligentie per animam.
28 In omnibus igitur corporalibus cum anima vt radix reluceat Instrumen-
talis non erit tibi difficile ipsam in omnibus venari sensibilibus signis
eius quoniam in ipsis est forma vt sigilli in cera per intelligentiam im-
pressa, omne igitur quod auditu percipitur eius gestat caracterem,
questiones igitur omnes que de ipsa moueri audis ab ipsa signatas con-
cipias, vnde omnes anime rationem supponunt, questio enim an sit:
rationis est, ita et cetere omnes. Non potest igitur dubitari an sit, cum
sine ea dubia moueri non possunt. Si quis quesierit an anima sit quanta,
dices earn non quantam corporaliter, sed quantam vt numerus est in-
telligentie, nam cum sit vnitas sensibilium omne diuersum sensibiliter
in ipsa est vnum. Sensibilis igitur seu corporalis quantitas seu qualitas
et ita de singulis sensibilibus ita quidem se habent quod eorum omnium
vnitas ratio anime existit1 a cuius vnitate progrediuntur. Diuersa igitur
alia atque opposita sensibiliter vnam habent rationem que varie con-
tracta varietatem sensibilium efficit. ludicia igitur anime sunt vt
numeri quorum alter par est alter impar, et nunquam simul idem par
et impar, quapropter non iudicat anima in sua ratione opposita com-
29 patibilia, cum eius iudicium2 numerus sit eius, et si acutius considera-
p. 94 ueris omnis vnitatis numerus | ad suam se habet vnitatem modo con-
formi. Nam vnitatis omnis numerus denario perficitur: simplicissime
vnitatis numerus simplicissimo numero in denarium pergit. Que igitur
1 2
exitit iudicum
130

sunt in prima vnitate ipsa vnitas simplicissima: in eius explicatione

numerali reperiuntur diuersa atque differenter alia. Ita quidem in-
telligentie que sunt numerus simplicissime atque absolute vnitatis in-
tellectualiter quidem numeri naturam in ordine ad primum participant.
Reperitur igitur intellectualis differentia oppositio alietas: et si quid
aliud numero conuenit, sed hec vnitas sunt inabsoluta. Ita quidem
quadrate diuersitates: alietates: oppositiones in ratione sunt vnitas
intellectualis atque cubice oppositiones, et alietates sensibiles et corpo-
rales sunt vnitas in ratione. Hac via progredere in inquisitionibus si ad
veriores volueris pertingere coniecturas.
30 De vltima vnitate
Sensibilis corporalisue vnitas est ilia que millenario figuratur. Ipsa
enim eapropter vltima extitit, quoniam est vnitatum complicatio,
neque ipsa intra se complicans est vt in numerum pergat, sicut nee
prima numerum sequitur: que tota complicans est solida atque com-
positissima est hec sensibilis vnitas vti ipse millenarius, et vt harum
vnitatum conceptum subintres eas concipe differentes, quia prima sit
vnitas simplicissimi puncti, secunda simplicis linee, tercia simplicis
superficiei, quarta simplicis corporis. Scies post hec clarius vnitatem
puncti simplicissimi omne id esse quod in lineali, superficial! atque
corporali extat vnitate, sed vnitas linee est id omne quod in superficial!
et corporali est. Atque superficialis pariformiter est id omne quod in
corporali. Non sunt sensibiles et discretabiles tres priores vnitates: nisi
per mentem ipsam que sola punctum seorsum lineam et superficiem
31 concipit, sensus vero corporeum tantum attingit. Plane nunc ineptitu-
dinem nostram valebis examinare quando per sensibilia mensurare
nitimur mentalia: quando cum corporali grossicie superficialem moli-
mur effingere trinitatem. Inepte quidem agimus si linee simplicitatem
per corpus figurare nitimur. Ineptissime autem dum indiuisibilem ab-
solutissimum punctum corporea forma vestimus, quapropter per has
corporales sensibiles formas qualescunque: aut per has sensibiles lite-
ratorias traditiones non nisi inepte adumbramus subtiles theologicas
32 atque intelligentiales formas. Sensus anime sentit sensibile: et non est
sensibile vnitate sensus non existente, sed hec sensatio est confusa atque
grossa ab omni semota discretione. Sensus enim sentit et non discernit,
omnis enim discretio a ratione est, nam ratio est vnitas numeri sensibi-
lis. Si igitur per sensum discernitur album a nigro, calidum a frigido,
acutum ab obtuso: hoc sensibile ab illo: ex rationali hoc proprietate
9* 131

De coniecturis I
descendit, quapropter sensus vt sie non negat, negare enim discretionis

est, tantum enim affirmat sensibile esse: sed non hoc aut illud. Ratio
ergo sensu vt instrumento ad discernendum sensibilia vtitur, sed ipsa
33 est que in sensu sensibile discernit. Aduerte itaque luliane pater
quomodo ab hacipsa sensibilium regione omnis alienata est negatio
atque non esse. A regione vero supreme vnitatis omnis affirmatio pro-
cul est eliminata. In regionibus vnitatum mediarum ambo permittun-
tur complicatiue in ipsa secunda, explicatiue in tercia. In hac infima
vnitate verba tantum presentis sunt temporis. In prima suprema
nullius sunt temporis. In secunda vero complicatiue presentis et non
34 presentis. In tercia autem explicatiue presentis vel non presentis. Si igi-
tur terminos vnitatibus de quibus tibi inquirendi propositum est adap-
taueris: veriores coniecturas efficies. Cum enim de deo quereretur an
heri fuisset per hoc quod verba a tempore sunt absoluta in diuinis: facile
ρ. 95 quid respondendum concipis. Quando enim | fuisse ambit esse et fieri,
et nullius est temporis eternitati conuenit. Si autem de intelligentia
hec questio formaretur, si fuisse presens et non presens complicat, eterno
ab eternitate proxime cadente et progrediente conuenire poterit, ita de
reliquis, sie etiam si de vnitate vna quasi et alia loqueris, adaptare ad
hoc dicendi modum vt cum deo nos homines rationales loquimur regulis
rationis deum subiicimus vt alia de deo affirmemus: alia negemus: et
opposita contradictoria disiunctiue applicemus. Et hec est pene omni-
um theologorum modernorum via qui de deo rationabiliter loquuntur,
multa enim hac via admittimus in scola rationis que scimus secundum
35 regionem simplicis vnitatis neganda. Ratio enim omnia in multitudinem
magnitudinemque resoluit multitudinis autem principium est vnitas,
magnitudinis trinitas: vt in figuris poligoniis trigonus. Uia igitur ratio-
nis principium omnium est vnum et trinum: non vt vnitas et trinitas
sunt plura, cum pluralitatis principium sit vnitas, sed vt sunt vnitas que
trinitas. Intelligentia autem vocabulorum rationalium ineptitudinem
aduertens hos abiicit terminos deum supra eorum significata quasi
eorum complicans concipit principium, et quia in ipso diuinitatis radio
videt suum conceptum deficere, affirmat ipsam super omnem compli-
cationem et explicationem intelligi debere, ipsum vti est concipi non
posse. Ita pariformiter de intelligentia agimus dum de ipsa ratiocinando
disputamus, hac via dum sensibile ad rationem eleuamus aut intelligen-
tiam siue primam absolutissimam vnitatem de eo secundum illius regio-
nis regulas loqui necesse est, dum enim vnitatem ab omni sensibili
rational! aut intellectual! pluralitate absoluerimus et in simplicitatem
infinitam redigerimus: non est amplius aliquod de eo affirmabile: neque
132

enim tune potius est lapis quam non lapis, sed est omnia, ita de reliquis,
et hoc absque scrupulositate intelliges si aduertis absolutam vnitatem
lapidis non esse plus lapidis quam non lapidis: quodque omnium vna
est absoluta vnitas que est deus. Unde sicut absoluta vnitas lapidis
istius sensibilis et rationalis est deus, sic eius intellectualis vnitas est
intelligentia. Quare patet quibus regulis tune de eo coniecturandum
36 existat. Ego te etiam vnum notare rogo quomodo ipsa sensibilis vnitas
cui non patet progrediendi vlterior via: in sursum regreditur, nam de-
scendente ratione in sensum sensus redit in rationem, et in hoc regres-
sionis progressiones aduertito, redit enim sensus in rationem: ratio in
intelligentiam: intelligentia in deum, vbi est initium et consummatio
in perfecta circulatione. Numerus igitur sensibilis redit in suum vnita-
tis initium vt per ipsum in intelligentia: et per intelligentiam in deum
finem finium pertingere queat, finis sensibilium1 anima seu ratio. Deuiat
igitur sensibilis vita a via reditionis et finis: dum se ab vnitate rationis
alienat ita ratio deuiat ab vnitate intelligentie longius abiens, sic ipsa
intelligentia si ab vnitate absoluta que veritas est aliorsum declina-
uerit. Hec sic dicta sint ad presens.
37 De vnitate et alteritate
Quantum ruditas dedit ingenioli fundamenta quedam coniectura-
rum mearum explicaui ex numerorum ordine, nunc vnum semper menti
incorporandum eadem radice contentum adiiciam. Omnem constat
numerum ex vnitate et alteritate constitui, vnitate in alteritatem pro-
grediente atque alteritatem in vnitatem regrediente, vt ex mutuo in in-
uicem progressu finitetur atque actu vti est subsistat, neque potest esse
quod vnitas vnius numeri cum vnitate alterius omnem teneat equalita-
tem, cum precisio equalitatis impossibilis sit in omni finite. Uariabatur
igitur in omni numero vnitas atque alteritas, plus enim impar numerus
p. 96 de vnitate | quern par habere videtur propter indiuisibilitatem vnius in
paria: et possibilitatem alterius. Quapropter cum quisque numerus sit
vnus ex vnitate et alteritate: erunt numeri in quibus vincit vnitas
38 alteritatem, et in quibus alteritas vnitatem absorbere videtur. Radi-
cales autem numeros simpliciores nemo dubitat quadratis atque solidis.
Radicales enim simplices ex nulla preambulari radice alia quam sim-
plici vnitate progredientes multum vnitatis parumque alteritatis
habere constat. In illis enim alteritas nulla apparet aliorum omnium
respectu quorum radices existunt, quod si que alteritas in ipsis ob
1
sensilibilium
133

De coniecturis I
egressionem eorum a prima simplicissima vnitate existit: ista in re-

spectum1 infinite simplicitatis primi tantum esse recte concipitur. In
ipsis vero quadratis plus alteritatis esse necesse est: cum ex multipli-
catione radicis exurgant. Multiplicatio autem ab vnitatis simplicitate
est excessio, sed adhuc illos multum vnitatis tenere vides propter com-
plicationem cubici numeri ex ipsis prodeuntis, cubus vero parum sim-
plicitatis atque multum alietatis: diuisibilitatis atque multiplicitatis
39 habet. Hac exemplari traditione ipsum vniuersum et cunctos mundos
et que ex ipsis sunt ex vnitate et alteritate in inuicem progredientibus
constitui coniecta varie quidem atque diuerse.Nam vnitatis atque alte-
ritatis supremi celi simpliciores atque intellectuales et radicales esse
audisti, medii vero mediocriter infiniti sensibiliter atque solide. In-
tellectuales enim numeri simplices sunt: et sunt simplices essentie
numerorum rationalium atque sensibilium. Ex his rationales exoriuntur
qui proportionales existunt, sola enim ratio proportionum naturam
40 attingit, deinde sensibilis solidior numerus. Unitas autem numeri in-
tellectualis vti est trinitas indiuisibilis atque immultiplicabilis est. Non
enim potest esse plus quam vna trinitas, rationes autem tripli plurifi-
cari et sensibili contractione multiplicari posse manifestissime constat.
Trinitatem autem multo amplius complicatiuam quam tripli proportio-
nem manifestum est. Complicat enim omne trinum ac triniter in-
telligibile aut numerabile: sine quo tripla proportio esse nequit. Cum
igitur ad essentiam eius non concurrat tripla proportio sed potius
econuerso, ambiat enim omne trinum siue triplum fuerit siue non: eius
complicatio maxima est. Triplum etiam complicat numeros multos
triplos: et omne qualitercunque triplicabile, sed tres nihil complicat.
Cum enim a, b, c, numero: et tres dico numerum explico. In hac quidem
aut alia tibi acceptiori similitudine: aptiores terminos atque figuras
fingito pro intrando hos diuersorum mundorum diuersos numeros, quos
tarnen in superior! mundo cum scias intellectuales sensibiliter ineffabiles
41 cognoscis. Cum ergo nunc ad hoc perueneris vt omnia ex vnitate et
alteritate coniectando videas: vnitatem lucem quandam formalem
atque prime vnitatis similitudinem, alteritatem vero vmbram atque
recessum a primo simplicissimo atque grossiciem materialem concipito.
Facque pyramidem lucis in tenebras, et tenebre pyramidem in lucem
progredi, et omne inquisibile in figuram redigito: vt sensibili manu-
ductione ad archana coniecturam conuertere possis. Et vt in exemplo
alleuieris: vniuersum in earn figuram hie subtus conspice redactum. |
1
respctum
134

P-97
ι
Unites
I S- A/teritos
ι ί
42 Aduerte quoniam deus qui est vnitas est quasi basis lucis, basis vero
tenebre est vt nihil. Inter deum autem et nihil coniectamus omnem
cadere creaturam. Unde supremus mundus in luce abundat: vti ocula-
riter conspicis, non est tarnen expers tenebre: quamuis ilia ob sui sim-
plicitatem in luce censeatur absorbed. In infimo vero mundo tenebra
regnat quamuis non sit in ea nihil luminis, illud tarnen in tenebra
latitare potius quam eminere figura declarat. In medio vero mundo ha-
bitudo etiam extitit media, quod si ordinum atque chororum inter-
43 stitia queris per diuisiones hoc age, admonitum te semper esse volo
eorum sepedictorum ne hoc figurali signo ad fantasmata falsa ducaris,
quoniam nee lux nee tenebra vt in mundo vides sensibili in aliis coniec-
tare, hoc retento vtere figura hac in omnibus inquirendis quam P,
quia paradigmatica est in sequentibus nominabo.
44 Explicatio
Omnis vis mentis nostre circa ipsius debet vnitatis conceptum sub-
tiliando versari, quoniam omnis cognoscibilium multitudo ab eius de-
pendet notitia, que est in omni scientia omne id quod scitur. Omnem
autem multitudinem nominum eius numeros quosdam vnitatis nominis
eius attende. Nam ratio vnitatis est indiuisibilitas in se atque ab alio
quolibet segregatio, vnde vnitatem dicimus multis attributionibus vir-
tutis eius appellari. Nam omne id quod quandam dicit indiuisibilitatem
discretionem atque connexionem vnitati conuenit. Omnia autem talia
per vnitatem opposita per alteritatem figura complicat, indiuisibilita-
tem igitur in diuisibilitatem progredi non est aliud quam vnitatem in
alteritatem descendere, ita de incorruptibilitate in corruptibilitatem:
immortalitate in mortalitatem: immutabilitate in mutabilitatem immo-
bilitate in mobilitatem: et ita de ceteris similibus. Et ita pari ratione
135

De coniecturis I
de forma in formabile, quoniam forma est discretiua: quare vnitas,

discretio in indiscretum sen continuum: speciale in confusum: lux in
tenebras: simplex in grossum, spiritus in corpus et similia horum con-
cipito, sie actus in potentiam, totum in partem, vniuersale in parti-
culare, species in indiuiduum: amor in amabile, ars in artificiale, et
quidem consequenter de omnibus connectentibus aut complicantibus
ad complicata, nee est possibile opposita reperiri quorum vnum non sit
45 vt vnitas alterius respectu. Si igitur ad P, figuram oculum direxeris
videbis per descensum vnitatis in alteritatem: et regressum alterius in
ρ. 98 vnitatem, quomodo in supremo celo omnia que alteritatis | existunt in
ipsam vnitatem pergunt. Diuisibilitas enim in indiuisibilitatem, tenebra
in lucem, grossum in subtile, compositum in simplex, mortale in immor-
tale, mutabile in immutabile, femineitas in masculinitatem, potentia in
actum, imperfectum aut pars in totum, et ita deinceps. Contrarium in
infimo mundo vbi indiuisibilitas in diuisibilitatem degenerat. Unitas
enim forme indiuisibilis sequitur naturam diuisibilem: vt quelibet pars
aque sit aqua, terre terra, stabilitas ibi est in instabilitate, immortalitas
in mortalitate, actualitas in potentialitate, masculinitas in femineitate,
46 atque sie de singulis. In medio vero mundo media est habitudo. Quod si
hec diligenti contriueris ingenio: maxima atque multis occultissima
clarissima luce intueberis, vsque ad ipsa nature abditissima, duceberis
etiam in variationes terminorum vnius atque alterius mundi: quomodo
stabilitas in inferior!1 est in instabilitate, et generaliter vnitas in alteri-
tate, quoniam hec est eius vnitas que in alteritatem transmit: non esse
vnitatem sed alteritatem, contrarium in supremo mundo: vbi hec est
alteritas non esse alteritatem sed vnitatem. Ostendit autem ibi P,
figura omnia in mundo dabilia in hoc differenter se habere, aliter qui-
dem in vno absorpta est vnitas in alteritate: aut econuerso, aliter in
alio secundum plus atque minus, propter quod ad maximum aut mini-
47 mum simpliciter non deuenietur. Unde quanto vnitas formalis
minus in alteritatem transiit: tanto nobilior, quia vnior forma animalis
vnior est quoniam vegetabilis, quare forma vnius animalis non sequitur
sectionem animalis: sicut aliquas sectiones vegetabilis concomitatur:
et plus mineralis: et maxime elementorum. Uides etiam cur in diuisione
lapidis: necessario ad non lapidem deueniri possit: et hoc tanto citius
quanto lapis perfectior. Ita de omnibus. Quodque necessarium sit si in
infinitum progressio fieri non debet: vt ad ea deueniatur que elementa
48 dicuntur, de quibus subiungemus. Oportet autem vt cuiuslibet parti-
1
inferioriori
136

cularis inquirendi per, P, figuram vnitatem in sua perfectione concipias,

et secundum earn lucis intensitatem atque tenebre grossiciem paruam
aut magnam ymagineris: vt cuiusque aliorum omnium respectu prout in
vniuerso cadit singulariorem noticiam habere queas. Unitatum aut em
graduationes ex his coniecta que audisti: vt illam maiorem affirmes que
49 indiuisibilior et plura vnit. Maior quidem est vnitas totius omnes partes
vnientis: quoniam partis vnibilis. Quanto enim vnitas minus in actu: et
plus in potential tanto alterabilior. Unitas enim vniens vnitati vnibili
perfectior est, et quanto in vnitate alicuius plures vnitatis conditiones
concurre vides: tanto perfectior. Unitas enim dicit rationem principii
atque finis intra se vnientis. Unitas igitur anime vnitati corporis per-
fectior est, quia vnitatis corporis finis est anime vnitas a qua corporalis
vt quodam suo principio dependet, ablata enim anima perit et dissol-
uitur eius vnitas. Uidemus autem aliquas vnitates plus esse in potentia
vnibilitatis, alias plus in actu: vt non perueniatur, propterea in reci-
pientibus magis et minus ad maximum aut minimum simpliciter neque
ad determinatas ostensibiles vnitates elementales infimas et minimas
actu pertingimus: quamuis eas esse et ad inuicem vnibilis non nisi in
continua vnibilitate subsistentes ratio esse credat, in quibus vnitas est
in alteratione continua, sie etiam actu maximas rationabiliter deueni-
tur: vbi vnibilitatis potentia est in actu perfecto: nullam aliam vnio-
so nem expectando. Aduerte igitur quoniam solo intellectu supra ratio-
nem concipere te oportet: vt asseras progressionem in infinitum simul et
p 99 ad maximum mini | mumve actu deuenire non posse, non enim sciri pot-
est que terra sit elementalis tantum, cum nulla non elementum ab alia
omni terra non distincta sit dabilis: ita quidem de aqua, nulla est enim
aqua que specialiter ab alia in elementationis gradu non differat non est
igitur minimum actu scibile neque maximum: vide in quantitate. Nam
si quocunque dato numero dabilis est maior: simul scitur nullum nume-
rum infinitum atque nullum datum maximum, sic etiamsi omne quan-
tum est in semper diuisibilia diuisibile scitur neque ad infinitas posse
partes deueniri: neque ad minimam, vnde etsi sensus aliquam minimam
putat, ratio tarnen illam diuisibilem et non minimam dicit, ita et in-
tellectus attingit hoc diuisibile esse quod ratio minimum putat, igitur
omne dabile maius est minimo: et minus maximo absque eo quod hie
51 processus currat in infinitum, hec sola ilia negatiua scientia precisionem
inattingibilem tibi subinfert, nam quamuis rationi appareat necessario
ibi ad maximum deueniri: vbi infinitus gradualis prohibetur ascensus,
tarnen intelligentia ipsa videt verius esse per abnegationem precisionis
nullum dabile esse precise maximum de genere quidem maius recipien-
137

De coniecturis I
52 tium. Tanta est igitur vis simplicis intellectualis nature vt ambiat ea que
ratio vt opposita disiungit, ratio enim que numerum absque proportione
non attingit atque maximum actu admittit ex noto ad ignota se viam
habere coniectat. Intellectus autem dabilitatem rationis aduertens has
abiicit coniecturas, affirmans eos numeros proportionales pariter et im-
proportionales : vt omnium pariter et singulorum lateat precisio que est
deus benedictus. Ratio vero precisio quedam sensus extitit vnit enim
ratio sua precisione sensibiles numeros atque ipsa sensibilia rationali
precisione mensurantur, sed hec non est vera simpliciter sed rationabili-
ter vera mensura. Rationabilium vero precisio intellectus est qui est
vera mensura. Summa autem precisio intellectus est veritas ipsa que
53 deus est, hec attentissime notato, vnitatem autem in alteritate progredi
est simul alteritatem regredi in vnitatem, et hoc diligentissime aduerte:
si intellectualiter vnitatem in alteritate intueri volueris, nam animam
esse in corpore est ita ipsam in corpus progredi quod corporalis vnitas
ingreditur in ipsam, ita de forma quelibet quanto vnior atque perfectior
fuerit tanto earn progredi est plus alteritatem regredi. Simplici enim
intellectu progressionem cum regressione copulatam concipito: si ad
archana illa curas peruenire que supra rationem disiungentem pro-
cessionem a regressione solo intellectu in vnum opposita complicante
verius attinguntur. Ad que philosophantes atque theologi ratiocinantes
hactenus sibi sua positione principii primi ingrediendi viam preclu-
serunt.
54 Quoniam vnitatem vnitatem esse est ipsam precise atque vti est esse
satis tibi clarissime constat vnitatem esse ipsam idemptitatem incom-
municabilem inexplicabilem atque vti est inattingibilem. Sicut enim
omne ens in propria sua entitate est vti est ita in alia aliter, hoc facile
si aduertis apprehendes. Circulus enim vt ens rationis est in sua propria
rationali entitate vti est attingitur. Dum enim conspicis figuram a cuius
centro ad circumferentiam omnes linee sunt equales, in hac quidem
ratione circulum vti ens est rationis attingis, sed extra ipsam rationem
propriam vti est sensibilis est, sicut in alio est, ita et aliter est. Non est
igitur possibile circulum vti est in ratione extra rationem esse. Sensi-
bilis igitur circulus in alteritate vnitatem rationalis circuli participat.
Quapropter precisio illa vti circulus est incommunicabilis remanet, nam
non nisi in alteritate multiplicatur, non est enim dabilis sensibilis cir-
p TOO culus vbi a centro linee ad circumferentiam |. ducte precise sint
equales, immo nulla alteri per omnia vti est equalis dari poterit. Non est
ergo circulus qui videtur adeo precisus quin precisior eo semper esse
138

posset. Et quamuis vti est non se aliter quam vti est communicet: in
alio tarnen non potest nisi aliter participari. Non est igitur vti est im-
participabile suo defectu, sed quia in alio participatur: hinc et aliter.
55 Adsis hie totus vt ad coniecturarum varietatem subintres. Nullum enim
intelligibile vti est te intelligere conspicis si intellectum tuum aliam
quandam r em esse admittis quam intelligibile ipsum, solum enim in-
telligibile ipsum in proprio suo intellectu cuius ens existit vti est in-
telligitur, in aliis autem omnibus aliter, non igitur attingitur aliquid vti
est nisi in propria veritate per quam est. In solo igitur diuino intellectu
per quern omne ens existit, veritas rerum omnium vti est attingitur, in
aliis intellectibus aliter atque varie. Neque intellectus rei vti est in alio
attingibilis est, sicut circulus vti est in hoc sensibili pauimento alibi
nisi aliter fieri nequit. Idemptitas igitur inexplicabilis varie differenter
in alteritate explicatur, atque ipsa varietas concordanter in vnitate
idemptitatis complicatur. Uisio enim in variis videntibus differenter
participatur, et visibilium varietas in vnitate visus concordanter com-
plicatur, sicut et videntium diuersitas in vnitate visionis absolute con-
corditer continetur. Et quoniam diuina ipsa mens omnium absolu-
tissima est precisio: ipsam omnes create mentes in alteritate variationis
differenter participare contingit: ilia ipsa ineffabili mente imparticipa-
56 bili perdurante: conditione participantium hoc agente. Non sunt autem
ipse mentes in se diuini luminis radium capientes: quasi participatio-
nem ipsam natura preuenerint. Sed participatio intellectualis in-
communicabilis ipsius actualissime lucis earum quidditas existit.
Actualitas igitur intelligentie nostre in participatione diuini intellectus
existit, quoniam autem actualissima ilia virtus non nisi in varietate
alteritatis accipi potest, que potius in quadam concurrentia potentie
concipitur. Hinc participantes mentes in ipsa alteritate actualissimi
intellectus: quasi in actu illo qui addiuinum intellectumrelatus alteritas
siue potentia existit: participare contingit. Potius igitur omnis nostra
intelligentia ex participatione actualitatis diuine in potential! varietate
consistit. Posse enim intelligere actu veritatem ipsam vti est ita creatis
conuenit mentibus, sicut deo nostro proprium est actum ilium esse
varie in creatis ipsis mentibus in potentia participatum. Quanto igitur
intelligentia dei formior: tanto eius potentia actui vti est propinquior.
Quanto vero ipsa fuerit obscurior: tanto distantior, quapropter in
propinqua: remota: atque remotissima potentia varie differenter parti-
cipatur. Nee est inaccessibilis ilia summitas ita aggredienda quasi in
ipsam accedi non possit, nee aggressa credi debet actu apprehensa, sed
potius vt accedi possit semper quidem propinquius: ipsa semper
139

De coniecturis I
vti est inattingibili remanente. Tempus enim ad euum ita pergit

57 cui nunquam quamuis accesserit continue poterit adequari. Uides
nunc assertiones positiuas sapientum esse coniecturas. Nam dum tu
pater clarissimis tuis oculis faciem pontificis summi sanctissimi domini
nostri Eugenii pape quarti coram conspicis: de ipsa positiuam
assertionem concipis quam precisam secundum oculum affirmas.
Dum autem ad radicem illam vnde discretio sensus emanat te
conuertis ad rationem: dico intelligis sensum visus participare
vim discretiuam in alteritate organice contracta, ob quam causam
defectum casus a precisione intueris, quoniam faciem ipsam non vti est:
sed in alteritate secundum angulum tui oculi ab omnibus viuentium
p. ιοί oculis diffe|rentem contemplaris1. Coniectura igitur est positiua assertio
in alteritate veritatem vti est participans, quemadmodum vero sensus
in vnitate rationis suam alteritatem experitur, et assertiones sensibiles
ab vnitate precisionis absoluendo coniecturas facit, ita ratio in radicali
vnitate sua in ipso scilicet intelligentie lumine suam alteritatem et
casum a precisione in coniecturam inuenit. Sie et intelligentia ipsa vt
propinqua potentia in vnitate diuina se suo quidem clarissimo modo
53 gaudet coniectari. Hec tenens participationis2 coniecturam hac via
efficiat, omne enim participabile cum non sit nisi in alteritate partici-
petur in quaternitate participari necesse erit, pergit enim vnitas a se in
alteritatem et quaternario subsistit, omne quod in alio participatur nee
maxime nee minime nee equaliter poterit recipi, ipsa etiam vnitatis
simplicitas cum non vti est simplex sed aliter participetur: in quadam
vt ita dixerim compositione aut casu ab ea ipsa simplicitate, hoc est in
simplicitatis alteritate participatur, non igitur participatur simplicitas
secundum partem cum sit simplicitas: sed modo quo participabile est
simplex secundum se totum, quoniam autem incommunicabilis est ma-
xime minime atque equaliter ipsa vnitatis simplicitas, ita enim vti est
participaretur per coincidentiam vt in docta ignorantia aperitur, hinc
in quadam quaternitate a maximeitate minimeitate atque equalitate
cadente participari necesse est. Non igitur participatur vnitas vt est
complicans simplicitas: nee vt est alterata explicatio, sed vt alterabilis
eius participabilitas explicatoria quasi modus quidam virtutis ipsius
complicatiue imparticipabilis vnitatis per quandam coincidentiam in-
59 telligitur. Dico enim secundum subiectam configurationem, a, vnitas
simplex complicans imparticipabilis est vti est est et imparticipabilis in
modo, b, aut, c, scilicet maxime aut minime seu secundum gradum
1 2
contemplaras paticipationis
140

altiorem aut inferiorem virtutis eius: est et imparticipabilis in modo, d,

e, f, hoc estmaxime: minime aut equaliter seu secundum gradum
altiorem inferiorem aut medium, nee est participabilis vt in g, h, i, k,
quasi in quatuor quibusdam simplicibus distinctis essendi modis supe-
riori scilicet inferiori et duobus mediis:
aut maxime aut minime: aut magis
maxime aut magis minime. Si enim ita
distincte quidem quasi secundum vir-
tutis eius partes participaretur non
eo perfection modo quo ipsa totalitas
simplicis vnitatis eius participari posset
participaretur: sed defectuose, non est
igitur imparticipabilis secundum ali-
quem ipsius distinctum gradum: cum
simplicitas indistinctibilis sit, nee est
participabilis vt quatuor ilia sunt tria regressiue: puta vt, g, h, i, k,
censeantur a sua quaternaria alteritate retracta in ternariam, d, e, f, nee
vt ad hec magis vnita censeantur in binaria, b, c, sed vt in ipsa vnitate,
a, quasi quadrif aria virtus in vnitate substantie subsistens consideratur,
ibi enim tantum vnitas imparticipabilis cum participabilitate coincidit:
ita quidem vt omnia quecunque differenter participantia non nisi in
alteritate quaternaria vnitatem aliter imparticipabilem attingere
60 queant, hec in infra dicendis clariora fient. Magna vis coniecturalis
artis tibi hac via panditur, si hunc denarium explicatorium compli-
p. 102 catorie notaueris, ars enim | breuissima est qua veritas ipsa indagatur,
que etsi tribus lineis scribi possit in sue vnitatis simplicis complicatione:
tarnen sine alteritate modorum nee communicari potent: nee partici-
pari, hinc de eiusdem reiteratione mini ignoscere velis.
61 De tribus mundis
Post hec taliter quamuis ineptius tradita mundum quendam supre-
mum ex theophanico descensu diuine prime vnitatis in denariam, atque
ex denarie vnitatis regressione in primam constitui concipe: qui et
tercium celum si übet vocitetur. Alium pari descensu ex secunde vni-
tatis in terciam: et ipsius tercie ascensu in secundam constituas: qui et
secundum celum dici poterit. Tercium vero mundum per descensum
tercie vnitatis in quartam: et quarte reascensum in terciam coniecta.
62 Uniuersum igitur sic erit ex centraliori spiritualissimo mundo: atque ex
141

De coniecturis I
circumferentialiori grossissimo, et ex medio. Centrum primi deus,

centrum secundi intelligentia, centrum tercii ratio. Sensibilitas est
quasi grossissima cortex tercii atque circumferentialis tantum. Primum
centrum indiuisibilis entitatis omnia in omnibus tenentis vbique cen-
63 tralis, sensibilitas semper extremitatem tenet. Omnia sunt in primo
mundo, omnia in secundo, omnia in tercio: in quolibet modo suo. Entitas
omnis rei est centrum seu vnitas ilia absolutissima, cum igitur hec sit
ipsa veritas omnium et cuiuslibet: est omnis res vera in tercio celo vt a
veritate sua immediatius impermixteque fluit quasi pater in filiis. Est
in secundo celo vt in verisimilitudine remotiori quasi pater in nepotibus.
Est in infimo celo vt in remotissima adumbratione: vbi in vltimis tan-
tum signis occultatur: vt pater in distantissimis consanguineis ab eo de-
scendentibus. Deus autem pater atque principium nostrum est: cuius
vere filiationis ymaginem in tercio tantum celo tenemus, cuius centralis
vnitas est ipsa veritas, ibi tantum vt filii veri veritatis regnum possidere
poterimus. Unde illud est intellectuale celum vbi lucet veritas clare vti
est, cuius quidem veritatis lumen in secundo rational! celo adumbratum
rationibus varietatem induit opinatiuam, in inferiori vero densissima
grossicie confunditur.
64 De ter trinis distinctionibus

Arbitror nunc vana coniectura quemlibet ex iam dictis mundis vni-
uersi in se numeri seriem continere vt quisque suo modo sit perfectus:
quamuis vniuersi numeri primi atque supremi celi in aliorum propor-
tione simplicissimi atque formalissimi sint, ac si, 10, simplices digitales
in mille sint gradatim extensi. Numeri autem secundi celi hac modera-
tione seruata magis grossi minusque lucidi et formales quasi articulares
denarii gradatim in millesimum vsque festinent. Infimi vero multa
tenebra adumbrati materialiores vt proportio vnitatis eius sit ad pri-
65 mam vt centum ad vnum, et ad secundam vt centum ad decem, qua
habitudine ponderata cuiuslibet iam ante ostensi mundi vides per
trinas numerales progressiones orbem triniter distingui, vt sie in vni-
uerso sint graduates nouem vnitates a prima simplicissima descenden-
tes. Ad hoc autem vt quaternaria perficiatur distinctio que sola com-
plementum inquisitionum existit coniectare cogimur progressiones qua
vna pergit vnitas in aliam quaterne disiunctim numerandas, vt sie in
quolibet mundo ter trinas distinctiones finaliter annotemus, et sie in
vniuerso ad solidum ternarii pertingamus: vt subscripta tibi pandet
figura. |
142

p. 103
1000, 4·
143

De coniecturis I—II
66 Misteria pluribus occulta magna certe si vt res postulat oculo mentis

figuram perspexeris tibi nota fient. Decenario omnis comprehenditur
numerus, quaternario omnis progressio perficitur, quater igitur, 10, 40,
sunt. Hinc, 40, circulos omnibus tarn magnis quam paruis in vnum col-
lectis reperies. Unde hec progressio, i, 3, 9, 27, cum, 40, efficiat non in-
congrue laudatur, nam vt, i, 2, 3, 4, vniuersi numeri est ordinatissima
progressio qua nulla ordinatior dari potest, multiplicatio enim binarii
quaternarium efficit: sicut additio vnitatis ad ternarium, quaternarius
igitur ordinatissime ex his procedit. Et in quibuscunque quatuor aliis
numeris talis reperiri nequit. Ita ad quaternarii denarium scilicet. 40.
progressio nulla ordinatior illa que est, i, 3, 9, 27. Poteris hoc experiri
in eo quod per subtractionem et additionem horum quatuor numero-
rum ad inuicem omnes numeri singulariter vsque in, 40, attinguntur,
sicut et prime progressiones quatuor numerorum combinationibus
omnes numeri vsque in denarium exurgunt: vt per teipsum probare
poteris vtrobique. Nee sunt alii ordinate progressionis quaternarii nu-
meri dabiles preter istos: qui numeros simul iuncti et quemlibet con-
tentum per eorum adinuicem additionem aut subtractionem efficiant.
67 Deinde aduerte vnitatem simplicem que hoc loco deum figurat quatuor
circulos contingere, maximum scilicet vniuersi supremi mundi: supremi
ordinis et supremi chori, ita quidem gradatim lumen atque entitatem
eius participant, primo vniuersum, post hoc supremus mundus, deinde
supremus ordo, vltimo et quarto loco supremus chorus. Uides conse-
quenter chorum choro receptum lumen communicare vsque dum ad
vltimum deuenitur. Singularius etiam attendendum est quomodo id
quod in vniuerso repeiitur: reperitur et in quolibet mundo et ordine
cuiusque: modo autem absolution et contraction diuerso. Nam denaria
vnitas intelligentiam figurans, centenaria animam, millenaria corpus:
aliter in supremo mundo est: secundum scilicet illius mundi naturam
altam simplicem et nobilem aliter in medio, aliter in infimo vmbroso,
atque in eodem supremo mundo differenter in supremo ordine et aliis
subsequentibus, nam infimum superioris cum supremo inferioris in
omnibus coincidere conspicis. Simplicior enim est sensus superioris
mundi quam intelligentia medii, perfectiorque est sensus superioris
ordinis quam intellectus subsequentis. Age igitur nouem denarias vni-
tates atque nouem centenarias et alias millenarias nouem quas in, 27,
minoribus circulis reperies se ad inuicem secundum progressionales
habere numeros: initium semper ab ipsa absoluta capiendo vnitate, et
tunc experieris quomodo in quolibet mundo perficitur. Nam si primus
denarius superioris mundi est vt duo, secundus vt tria, et tercius vt, 4,
144

perfecta est progressio. Si in secundo mundo primus denarius est vt, 20,
secundus vt, 30, tercius vt, 40, perfecta est progressio. Sic in tercio in-
fimo primus denarius vt, 200, secundus vt, 300, tercius vt, 400, perfecta
68 est progressio. Unde ita de aliis dum concipis vnitatibus videbis quo-
modo vnitas intelligentie inferioris mundi de natura superioris aut
medii non est: sed ab eius cadit simplicitate secundum numerorum con-
figuratam proportionem, sicut aliter iudicat grammatice scola quern
intelligentem, aliter mathematice, et adhuc aliter theologorum. Ita
quidem secundum diuersorum mundorum varia iudicia varie de his
necessario iudicatur. Aliud quidem est iudicium inferioris mundi dum se
singulariter attendit, aliud dum eius habitudo ad superiores aduertitur,
69 qui igitur coniecturarum moderationem congrue distinguere cupit: hec
eum notare necesse est: vt sciat distinguere et ipsa distincta iam singu-
lariter : iam ad inuicem respectiue considerare: vt secundum has habi-
tudines nunc neget: tune affirmet. Dum enim queretur an inferioris
ρ. 105 mundi | natura intelligentiam habeat, vides dicendum esse intelligen-
tiam contractam secundum eum mundum ibi reperiri et non reperiri
intelligentiam secundum habitudinem altioris mundi: ita quidem de
reliquis. Non enim vnus mundus aut numerat aut loquitur aut quic-
quam agit vt alius, intelligentie enim non numerantur vt lapides aut
animalia: nee loquuntur vt homines: sed suis modis vtitur quisque
mundus.
70 Secunda pars
Quamuis nunc prolixius quam acutissimo ingenio tuo necesse sit

cuncta dixerim coniecturarum mearum fundamenta, opus tarnen video
etiam ob tardiores qui forte aliquando hec visuri sunt vt ipsam simpli-
citatem atque idemptitatem conceptus in varietate multarum alterita-
tum capabilem faciam, et hinc ea que dixi in praxi partim explicare cu-
rabo, vbi cum idem varie resplendere videbis facile coniecturali arte ad
cuncta duceberis. Cum autem omne nostrum Studium in hoc feruentissi-
mum sit in veri notitiam in nobisipsis experiamur. Hinc quasdam pre-
mittam generalium notitiarum preambulares enodationes vt demum ad
artem peruenire queas tuiipsius venandi peritiam coniecturaliter qui-
1
7 dem: cum precisio omnis a nobis absconsa remaneat, omnia autem parti-
cipatione vnius id sunt quod sunt, ipsum vero cuius participatio est
omnium pariter et singulorum esse in omnibus et in quolibet suo quo-
dam modo resplendet, quapropter non habes alia consideratione opus:
nisi vt in diuersitate rerum a te indagandarum idemptitatem inquiras:

De coniecturis II
aut in alteritate vnitatem, tunc enim quasi absolute vnitatis modos in

alteritate contractorum entium intueberis, omnes etiam figure ad om-
72 nia inquirenda modo adhibito subseruient, varietas autem modi ex
entium diuersitate exurgens ita concipiatur quasi vnitas absoluta:
modus quidem absolute necessitatis existat qui in alteritate rerum
varie recipiatur: vt omne ens seu vnitas omnis sit modus quidem
necessitatis, vti visio sensibilis est modus quidem necessitatis visionis
illius que est absoluta necessitas, ita et visio rationalis est modus qui-
dam et visio intellectualis est modus quidam. Sed diuina ipsa visio est
modus varie participatus qui est ipsa absoluta necessitas, ad omnem
autem visionem absoluta ipsa visio idemptifice se habet, quapropter in
73 veritate cuiusque indaganda idem est modus. Sed quando diuersitatem
vnius et alterius que ex alteritate participationis modi existit rationabi-
liter seruare proponis vnitate modi te varie vti debere non ambigis: vt
sensibilem ipsam visionem sensibiliter, rationalem rationabiliter, in-
tellectualem intellectualiter1 in figuris inquiras. Seruiet enim tibi, p,
figura ad omnes et ad quamlibet ad sensibilem: si vnitatem sensibilem
feceris lucem et alteritatem sensibilem vmbram, ad rationalem si lucem
lucem dixeris discursiuam: aut rationalem vnitatem, ad intellectualem
similiter seruiet quando vnitatem intellectualem lucem feceris. Si etiam
coniecturam participationis formare volueris eodem agas modo, a, visio-
74 nem quam volueris supponendo. Ita quidem in figura vniuersi, si enim
circulum vniuersi vniuersorum visionem2 absolutam participantium
supponas, plane omnes varietates intellectualis rationalis atque sensi-
bilis visionis intueberis, si de intellectual! tantum tibi cura fuerit: cir-
culum maiorem vniuersorum intellectualium visionum faciens querenda
conspicies, ita quidem de rational! rationabiliter et de sensibili sensibili-
ter, hac arte vti de visione ita generaliter de omnibus inquiras sie vt in
idemptitate diuersitas et diuersitate idemptitas obseruetur: semper ad
hoc attentissimus esto ne te ineptorum vocabulorum seducat deceptio |
p. 106 sed illis vtere conuenientibus modis: vt ex paucis premissis audisti: et
75 fructum non paruum assequeris. Oportet etiam vt fundamentum istud
inattingibilis precisionis ad hoc indesinenter resoluas: vt dum tibi aut3
sensibilis aut rationalis aut intellectualis occurrit precisio: earn vt con-
tractam taliter precisam admittas, cuius alteritatem tunc tantum intue-
beris: quando in vnitatem absolutiorem contractionis ascenderis. Nam
etsi ratio tibi dicit duo et tria quinque esse precise: eo quod hoc rationis
iudicio negari nequeat: tarnen cum ad rationis vnitatem intellectum
1 2 3
intellectualitet visonem a ut
146

scilicet aspexeris vbi non maiorem esse numerum quinarium quam

binarium aut ternarium: neque alium parem alium imparem: neque
alium paruum alium magnum numerum reperies, cum ibi omnem
numerum rationis in vnitatem simplicissimam absolutum conspicias:
non erit hec vera duo et tria esse quinque nisi in celo rationis. Precisio
igitur non nisi contracte in ratione reperitur rationabiliter scilicet sicut
in sensu sensibiliter. Ita quidem dum vni asseris incompatibiliter aliud
maxime opponi: veritatemprecisam rationis via af firmas que intellectua-
liter precisione caret. Sic etiam dum aliud asseris int elligere intelli-
gentie, aliud velle, atque ita de ceteris: verum intellectualiter profers,
non autem diuine, vbi non est aliud intelligere: et aliud velle. Non attin-
gitur igitur precisio nisi vti alia: quasi omnis precisio in alteritate ab-
solutam veritatem que deus est ita participet: sicut omne esse enti-
76 tatem absolutam. Aduerte queso ad profundam omnium inquirendarum
scientiarum radicem, quoniam omne id quod precisionis via precisum
ostenditur: ex eo tale est quia de rationis celo existit. Ita de sensu
atque etiam intellectu. Nam cum ratio alteritas sit vnitatis compli-
cantis intelligentie: non est intelligentia in ratione nisi in alterata parti-
cipatione. Negat igitur ratio complicationem oppositorum et eorum in-
attingibilitatem affirmat, sicut sensus negat genericam multorum sen-
sibilium vnitatem rationalem. Uisus enim nequit affirmare de natura
sensibilium fore sonum aut dulce. Quapropter hec est radix omnium
rationabilium assertionum: scilicet non esse oppositorum coincidentiam
attingibilem. Hinc omnis numerus par aut impar, hinc ordo numeri,
hinc progressio, hinc proportio. Hinc irrationalis est proportio dyametri
ad costam: quia paris et imparis coincidentiam esse oporteret. Hinc
etiam dyameter circuli ad circumferentiam improportionabilis, quia ita
77 differentium coincidentiam ratio non attingit. Et vt breuissime multa
dicam: nihil in mathematicis sciri poterit, alia radice, omne quod de-
monstratur verum esse ex eo est: quia nisi foret oppositorum coinci-
dentia subinferreretur, et hoc esset rationem exire. Sic omne id quod
ostenditur per rationem adipisci non posse: ex hoc est quia ex eius
scientia esset coincidentie oppositorum illatiua. Et quoniam in mathe-
maticis relucet1 istud principium: rationabilissime atque secundum ra-
tionem verissime sunt eius ostensiones, in ipsis quoque ratio delectatur
quasi in explicatione virtutis proprie vbi seipsam intuetur in alteritate
intelligentiam participare. Hinc he scientie quibusdam absque doctore
faciles sunt: qui habent rationem nee nimium in intelligentia absorp-
1
relncet
10* 147

De coniecturis II
78 tarn, nec in sensibilibus vmbris contractam. Et quoniam ipsa rationis

alteritas est et sensus vnitas: ipsam sensibiles alteritates complicare at-
que explicate manifestum est. Hinc discurrit a complicatione ad expli-
cationem: logice seu rationabiliter inquirendo idem in diuersitate. Idem
enim est in conclusione sylogistica quod in premissis, sed complicatiue
in maiori, explicatiue in conclusione, medio quidem modo in minori.
Hinc vbi conclusio est complicans: maior est explicans. In ratione igitur
vis complicatiua est: quia vnitas sensibilium alteritatum, similiter et
p. ioj vis | explicatiua, quia alteritas intellectualis vnitatis pariter et vnitas
sensibilium. Coincidentiam igitur complicationis et explicationis ratio-
nale celum ambit, quare ilia rationalis complicatio explicatioque non
sunt de his oppositis que solum in intellectual! vnitate coincidunt. In
diuina enim complicatione omnia absque differentia coincidunt in in-
tellectuali contradictoria se compatiuntur, in rationali contraria vt
79 opposite differentie in genere. Hinc aduerte quomodo dum numeras in
coincidentiam complicationis et explicationis ratio pergit, numerando
enim vnitatem explicans: et pluralitatem in numeri alicuius vnitatem
complicas. Dum enim decem numerasti notissimam complicantem vni-
tatem denarie explicasti, et pluralitatem ignotam in denariam vnitatem
complicasti. In ratione igitur oppositorum quedam coincidentia est que
in sensibilibus attingi nequit. Ad hanc autem contrariorum coinciden-
tiam et rationis precisionem cum sensus attingere nequeat omnia sen-
sibiliter vti sunt subsistunt que si aliter essent coincidentiam ipsam
subinferrent.
80 De eodem
Attente incumbens premissis fecundas habet coniecturas. Nam
quando in explicatione rationalium adinuentionum solum causam
rationem inuenit, dilatabit vires multiplicatis eius in varia alteritate
vnitatis eius, cum enim ratione apprehendis omnem triangulum habere
tres angulos equales duobus rectis: et causam apprehensionis non aliam
quam rationem ipsam conspexeris: ad profunditatem rationis viam
habes, hoc est enim a te ita capiendum. Ratio quia ratio ita iudicat:
quia in rationali celo ita esse necesse est, nam triangulum non habere
tres angulos duobus rectis precise equales: si hoc verum est: vel est per
coincidentiam vnitatis et pluralitatis: siue trinitatis et vnitatis: aut
recti et non recti: siue aliorum valde oppositorum, et tunc est locutio
intellectualis mundi. Aut quia non est dabilis rectus angulus precise
neque duo precise equalia: neque tria duobus equalia, sie est locutio
sensibilis mundi qui cadit ab equalitate rationali in alteritatem sensi-
148

bilem. Unde ex hoc clarissime vides rationem in seipsa rationabiliter

vera complicare, et non esse aliam apprehensionis causam nisi quia
81 ratio: et non intelligentia vel sensus, ita quidem dum dicitur omne
quantum in semper diuisibilia per partes diuidi proportionabiles ratio
necessario admittit. Si enim verum non esset coincidentiam contradic-
toriorum ratio admitteret quod per rationem fieri posse impossibile
iudicatur. Quapropter considera quod omnium rationabilium artium
ratio sola seipsa clausa est et omnium radicalem causam que per earn
attinguntur hanc solam esse conspicis. Si igitur a te queratur cur om-
nium triangulorum duo latera simul iunctatertiosuntmaiora, autcur
quadratum diameter quadrati est duplum ad quadratum coste, aut cur
quadratum lateris oppositi angulo recto est equale duobus quadratis
aliorum laterum: et ita de omnibus. Respondebis hoc esse eapropter ra-
tionis via necessarium, quia si non: sequeretur coincidentia contradic-
tionis, pariter si diceretur cur portio circuli ex corda minori diametro et
arcu est ad circulum improportionalis. Respondebis: quia alias contra-
dictionis coincidentia sequeretur. Scire igitur ad hoc principium vitan-
de coincidentie contradictionis omnia reducere est sufficientia omnium
82 artium ratione inuestigabilium. Tentaui ego aliquando affirmans dia-
meter et circumferentie circuli proportionem inattingibilem atque in-
admissibilem propter iamdictam coincidentiam vitandam et statim
quid geometrice affirmandum quidve negandum vidi. Nam in ipsis ani-
morum conceptionibus atque in cunctis demonstrationibus euclidis1 aut
p. 108 quorumcunque vnicam hanc | causam reperiri in varietate figurarum.
Quis non videt si duo latera trianguli simul iuncta possent esse tercio
equalia quod hec proportio attingeretur. Si enim omnis corda minor
est quam arcus cui subtenditur, et corda minoris arcus similior est arcu
suo quam corda maioris: manifestum est si admitteretur duas cordas
mediorum arcuum equales fore corde integri arcus corde et arcus
coincidentiam subinferri. Pariformiter si non omnis dabilis arcus per
medium diuisibilis foret: ad idem necessario deueniri oporteret. Sicut
igitur necessarium est omnis trianguli duo latera simul iuncta tercio
maiora esse, et omne quantum esse semper diuisibile per proportio-
nales partes si coincidentia sepedicta vitari debet. Ita de omnibus
geometricis demonstrationibus facile comperies. Temptabo hanc
mathematice radicem aliquando vita comite explicare: vt ipsam
83 scientiam hac via ad sufficientiam quandam reducam. Sic ergo si
armonie causas scrutaris reperies alteritatem non aliter quam in
1
enclidis
149

De coniecturis II
vnitate subsistere posse. Quoniam autem alteritas casus est ab vnitate:

armonia est vnitatis et alteritatis constrictio. Necesse est autem sim-
plum vnitatis per suiipsius multiplicationem in duplum progredi. Simpli
igitur et dupli constrictio per descensum simpli et ascensum dupli in
vnum necessario prima extat armonica constrictio, ita dupli et tripli
et cetera, et tripli et quadrupli tercia. Et quoniam vnitas quaternario
explicatur: hinc et omnis armonia. In his igitur numeris, i, 2, 3, 4,
atque eorum combinationibus omnis extat armonia. Causa igitur omnis
armonie ex necessitate rationalis progressionis exurgit. Cur autem se-
mitonii precisio rationem lateat causa est: quoniam earn attingere
nequit sine paris et imparis coincidentia. Uides sensibiles combi-
nationes quasdam esse rationalis vnitatis, vnde rationalis ipsa armonica
vnitas dum in sensibilium combinatione propinque contrahitur: in ipsa
ratio delectatur quasi in opificio proprio seu propinqua similitudine,
sed quia precisio eius explicari nequit vnitas armonica in varietate
sensibilium varie explicatur: vt in variis varie explicetur: que in nulla
84 vti est precise potest explicari. Ita quidem rationalis discursus scientie
que dyaleticen dicitur: ad quandam ducitur rationis necessitatem.
Dum enim complicatiua vnitas que est et vniuersalitas in alteritate
explicatur rationabiliter ex complicatiue noto explicatiue ignotum
attingitur: alioquin intelligentia non esset in ratione rationabiliter, et
vnitas non esset in numero numeraliter seu in alterabilitate alterabi-
liter et nihil omnium esset. Quapropter plura esse in vno genere gene-
raliter: et in vna specie specialiter, et in inferiori specie adhuc magis
specialiter, et speciem esse in indiuiduis indiuidualiter, et indiuidua
in specie vniuersaliter necesse est rationis via. Ratio autem hanc
vnicam artem discursiuam in quaternaria alteritate explicat. Quatuor
enim dicit propositionum quantitates, quatuor modificationes quatuor
sylogisticas figuras, et ita de reliquis. Nee est aliud logica in qua ra-
tionis vis explicatur. Naturaliter igitur ratione vigentes hac arte pollent.
85 Rethor autem conceptum imprimere volens ratione vtitur vt audien-
tium mentes immutet. Seit enim conuenire receptioni vt verbum
ornetur conuenienti proportione, atque vt ratione animetur quater-
narium causarum facit: atque in vniuersorum circulum contrahit, tres
celos respicit in celo supremo de causa secundum necessitatem iusti-
cie peiorat, in secundo vtilitatem desiderii sui ad ita deliberandum
ostendit, in tercio infimo honestatem concurrere demonstrat, et ad
hoc locos congruos inuenit vt clare et ordinatim a complicatione ad
86 explicationem pergat. Si tibi per ea coniecturarum antedicte principia
libuerit explicatiores tractatus componere: ad vniuersorum figuram
150

p.log recurrito, et | ipsum maximum circulum rationem facito et artes

rationales lucidissimas et clariores abstractioresque atque infinitas
magis adumbratas atque medias elicito. Si de mathematica inquiris
idem facito: vt aliam quandam intellectualem: aliam quasi sensibilem:
et mediam quasi rationalem constituas. Ita de arismetrica, ita de geo-
metria: ita de musica. Si de musica seorsum doctior esse volueris: fin-
gito vniuersorum circulum musice rationi et aliam quasi intellectualem
abstractiorem musicam, aliam quasi sensibilem: aliam quasi rationalem
intueberis, miranda in his omnibus efficere poteris si in his sedula me-
ditatione verseris. Ita quidem de logica sensibili rational! et intellec-
tuali: ita de rhetorica: ita de grammatica si libet agas: mira quidem
videbis, quoniam et si rationalis vis in omnibus artibus participetur:
tarnen si altiorem rationis partem applicaueris arti rational! cuicunque:
ipsa erit quasi intellectualis respectu eiusdem artis quando inferiori
rationis virtute animatur. Satis sit nunc ista sic tetigisse, adiiciam
amplius alia quedam generalia ex virtute artis nostre proposito nostro
congruentia.
87 De differentia et concordantia
Mens humana rationis medio inuestigans infinitum ab omni appre-
hensionis sue circulo eiiciens ait. Nullam rem dabilem ab alia qua-
cunque per infinitum differre: omnemque dabilem differentiam in-
finita minorem atque ipsam infinitam non plus differentiam quam
concordantiam esse, sicque de ipsa concipit concordantia. Quodlibet
igitur cum quolibet concordat atque differt: sed equaliter precise hoc
88 est impossibile, absoluta est enim hec precisio ab vniuerso. Si igitur
in sensibili mundo iuxta illius mundi naturam hec vera esse intelligis:
patebit tibi omne sensibile cum quolibet vniuersaliter quandam habere
vniuersalem concordantiam atque cum vno maiorem quam cum alio,
concordantiam autem vnitatem concipito, differentiam vero alteri-
tatem: et in ipsa, p, figura mutuam vnius in aliam progressionem no-
tato. Quanto igitur maior concordantia tanto minor differentia: et
econuerso, quaternaria1 autem concordantia in differentiam pergit,
etsi has volueris progressiones vsque ad cubum ternarii extendere
clarius distinctiones attinges, omne igitur sensibile cum omni sensibili
quandam habet vniuersalissimam concordantiam, et specialissimam
differentiam atque inter hec duo quedam mediant quorum alterum
1
quarernaria
151

De coniecturis II
ob sui generalitatem se trahit ad ipsum vniuersale, alterum specialius

se contrahit ad specialissimum quapropter vnio omnium sensibilium
vmuersaliter est in quadam natura vniuersali omnibus communis.
Unio alia non adeo vniuersalis sed generalis multis est, alia vero vnio
specialior est, vltima autem specialissima. Omne igitur sensibile hoc
aliquid singulariter existens cum omni et nullo concordat: ab omni
89 et nullo differt, atque vt hec coniectura tua in vniuersorum intueatur
figura: centrum circuli minimi cuiuscunque singulare aliquod fingito,
tale quidem vt centrum est ab omnibus differt: vt punctus intra
ambitum vniuersi scilicet maioris circuli contenti cum vniuersis intra
ipsum orbem inclusis vniuersalem habet conuenientiam, generalem
vero cum his que post intra subsequentem maiorem clauduntur cir-
culum. Post hec autem specialiorem cum his quos contractior includit,
specialissimam vero cum his quos contractissimus const ringit circulus.
Singularitas igitur omnia singularizat: specialitas specializat: genera-
litas generalizat: vniuersalitas vniuersalizat. Omnia enim vniuersalia
generalia atque specialia in te iuliano iulianizant: vt armonia in lutina
lutinizat: in cithara citharizat et ita de reliquis. Neque in alio hoc vt in te
possibile est. Hoc autem quod in te iuliano est iulianizare, in cunctis1 ho-
p. no minibus est humanizare: in animalibus est animalizare | et ita deinceps.
Quod si ad discretiores concordantias pergere instituis: circulum con-
tractissimum in vniuersalem resoluito, atque ita intueberis te vniuer-
saliter cum vniuersis conuenire hominibus. Generaliter vero cum his
quos quintum clyma intercipit, specialius vero cum ad occasum de-
clinantibus, specialissime autem cum ytalicis. Ad hec hunc contrac-
tissimum circulum in vniuersalem resoluito, et conspicies te vniuer-
saliter cum ytalicis conuenire, generaliter cum latinis, specialius cum
romanis, specialissime vero cum cesarinis vnde ortum cepisti. Hec
quidem omnia in singulis quibuscunque ex traditis principiis veriori
coniectura per differentie et concordantie gradus attinges: obseruato
quod de sensibilibus in sensibili, rationabilibus in rationali. Intellec-
tualibus in intellectual!: datis regulis proportionabiliter vtaris.
90 De elementis
Ex his et antehabitis satis atque manifeste concipis elementorum
coniecturam. Si enim vniuersorum vniuersalis quedam concordantia
communem2 quandam omnibus primam vniuersalissimamque dicit
1 2
cuntis commuuem
152

Ed. Argent. I pp. 109—in
inesse naturam, hanc vniuersaliter elementalem esse coniicimus. Si

vero in sensibili mundo omnia sensibilia in quadam communitate ge-
neralissima conuenire natura ostensum est: earn elementum generate
coniectamus, atque ita de specialioribus atque specialissimis. Habito
autem in omnibus de quibus agendum est debito respectu vnitatem
cuiuscunque regionis in continua alteritate eiusdem absorptam vt non
in se simpliciter subsistere queat propter puritatem actus aut vnitatis
eius elementum appello, non est igitur elementatum in simplicia ele-
menta resolubile: cum resolutio ad simplex pertingere nequeat, ca-
91 reatque ipsum simplex elementum virtute actu subsistendi. Elemen-
torum vero distinctionem ex ipsa generali discretiua figura elicito,
vniuersalitas enim elementorum est trina quadrate cubice. Alia enim
sunt elementa magis intellectualia: alia magis rationalia: alia vero
sensibilia, ea enim que sensus primo iudicat elementa: ratio elemen-
tata conuincit: atque ilia que rationi videntur simplicia: intelligentia
composita comprehendit, refert igitur inter elementorum gradus quasi
inter puncta lineas atque superficies, sensibilis hie mundus nihil super-
ficiei simplicius attingit, rationalis vero simplicem lineam superficie
anteponit, intellectual's autem indiuisibilem punctum linee prefert.
Ita quedam alia videmus vt simplices litteras elementa: alia vt sillabas:
alia vt dictiones, elementatum autem oratio est: inter ipsas vero lit-
teras differentias intuemur triniter distinctas: ita et in sillabis et dic-
tionibus, quapropter attendito quomodo rationis iudicio omne sensibile
dabile quamuis vnum alio ad elementi simplicitatem propinquius
accedat: semper tarnen elementatum permanet. Ita quidem intellec-
tual! assertione ratio elementum purum non subintrat: neque ipse
92 intellectus simplicissime diuinitatis iudicio. Quatuor autem prima
fingit ratio elementa adinuicem circulariter resolubilia vnibiliaque,
nam cum vnitatis progressio in alteritatem quaternario subsistat, erit
quaternarius vnitatis descensus atque alteritatis reuersio. Si enim ele-
menta puncta quedam concipimus ob irresolubilitatem in anteriora
facile ducemur vt infallibili ascensione sciamus non posse ad solidi
constitutionem tria sufficere elementa, ac quod post quaternarium
combinatio cuiuslibet cum quolibet possibilis non est: scimus ex eo
quod qualibet siue longa siue breuis fuerit linea in semper diuisibilem
lineam secatur atque ad punctum diuisionem pertingere non posse, ac
eapropter non plura in vna quam alia linea puncta potentia contineri.
Impossibile igitur erit punctum a linea disiungi: cum nee linee pars
sit nee subsistentie vnitatem contineat, nee eadem poterit ratione |
p. in linea simplex a superficie seorsum constitui, neque etiam superficies a
153

De coniecturis II
corpore euelli. Horum enim neutrum absque puncti segregatione a

linea contingere posset. Inter duo autem puncta lineam cadere mani-
festum est, duo igitur puncta linea continuantur in inuicem, tria autem
puncta superficie simpliciori que tribus clauditur lineis, quatuor vero
puncta corpore in inuicem mutua constrictione firmantur, nee potest
in quinario hec haberi connexio, vt quilibet punctus in quolibet innec-
tatur. Hoc in omnibus poteris figuris experiri. Cum igitur prima super-
ficies tribus indigeat punctis que in se tarnen subsistere nequit suffi-
ciantque quatuor puncta quatuor superficiebus ad primam corporis
soliditatem necessariis coniicitur quatuor elementa ad perfecti com-
positionem necessaria, omne enim quaternarium punctorum egrediens
non primum corpus solidum sed ex primis compositum esse constat,
sicuti quadrangularis superficies quatuor punctis indigens in trian-
guläres resolubilis est, ipsa autem triangularis prima in aliam priorem
93 inconducibilis principium est multiangularium figurarum. Ex quatuor
igitur elementis non plures sex lineis elicies neque ex his plures qua-
tuor superficiebus vti hec omnia in piramide triangulari oculariter
dum voles intueberis que quatuor puncta sex lineas quatuorque trian-
guläres continet superficies, quatuor sunt igitur prima elementa ex
quibus sex atque his mediantibus quatuor, et hec omnia ad perfecti
aut solidi actualiter subsistentis compositionem necessario concurrere
conspicis, quemadmodum pyramis ipsa que prima est solidorum figura
patefecit, quatuor primorum elementorum in elementatum primum
progressio, imperfectissimum tale eius regionis ens constituit: vt eius
94 vnitas influxibili atque continua mutabilitate versetur. Quoniam autem
elementa ipsa prima combinabilia ad inuicem existere necesse est:
vt eapropter ipsa inequalia atque diuersa esse constet. Hinc aliud
exoritur dum vnum cetera vnit: aliud cum alio vniuntur, quodlibet
igitur elementorum tria in se alia quasi conus trigone pyramis poterit
complicare: vt vnitas vnius elementorum aliorum sit actualitas: atque sie
eiusque elementi proprium exurgat elementatum, quatuor igitur prima
sunt elementata. In simpliciori enim lucidiori atque vnitiori elemento
tria cetera constricta in sensibili regione ignis nomen habent, in grossiori
vero at tenebrosiori elemento cetera contracta terre vocabulum tenent,
in medio ad luciditatem accedenti aeris, in inferiori densiori aque
appellationem sortiuntur, sunt autem hec que vulgo elementa dicuntur
hec quatuor primo elementata generalissima specialiores intra se com-
binationes compilantia.
154

Ed. Argent. I pp. in—112
95 Quomodo elementum in elementato

Ad hoc autem vt in coniectura iuueris quomodo elementum in
elementato existat ad primam conspice figuram. Nam si vniuersum
ignem aut aerem aquam aut terram maiorem circulum fingis: intueberis
quomodo in eo aliorum trium elementorum circuli continentur: ac
etiam quomodo in aere ipsius ignis alia tria insunt elementa: atque
ita deinceps, nee hie processus quaternarium exit. De vniuersali igitur
in speciale quaternario progressu deuenitur, vnum igitur elementum
vniuersaliter in se tria: tria vero generaliter in se nouem, nouem autem
specialiter in se 27 complicant, ternarii igitur cubus explicatio est
specialis vnitatis cuiusque elementi. Species vero specialia sua ita com-
plicat elementa sicut specialis ipsa latina lingua sua habet specialia
litterarum elementa, vnde vti oratio latina est de vniuersalissimis
quibusdam litteris generalibus specialioribus atque vltima specialissi-
mis latine contractis, que quamuis pauce sint: ineuacuabilis tarnen
p. uz potentie existunt, ita quidem omne | hoc sensibile quasi oratio perfecta
96 se habet. Ineuacuabilis igitur atque inexplicabilis est omnis speciei in-
diuidualis explicatio. Ambit enim potentia virtutis vnitatis eius numeri
nullo vnquam tempore finibilem vti vnitas latine lingue numerum
indicibilium sermonum. Infinitatem enim cum vnitate coincidere au-
disti, quare ipsa indiuiduorum infinitas est specifica vnitas. Omne
ergo quod infinito minus est, et eius est virtute minus. Nullus igitur
numerus tantus esse potest quanta virtus specifice vnitatis. Ascendit
igitur elementorum vniuersalitas in specialissima vti punctus in corpus
per medium linee et superficiei, seu litere in orationem per medium
sillabarum et dictionum, sicut potentia in actum, descenditque ipsum
specialissime elementatum in vniuersalissima elementa: sine quibus
subsistere non potest vt actus in potentiam. Est enim indiuiduum
quasi finis fluxus elementorum: atque initium refluxus eorum, gene-
ralissimum vero quasi initium fluxus eorum finisque refluxus, contra-
hit autem ipsa virtus specialissima generalitatem elementorum infra
ambitum sue regionis atque semel contracta effluere facit: vt in gene-
ralitatem redeant. Hac similitudine mare ipsum vniuersalis dicitur
mater fluuiorum, per meatus enim generales demum in fonte specialis-
sime contrahitur vbi riuus nascitur, ac demum ad mare riuus ipse reuer-
titur, ita de vniuersalibus elementis quasi de mare et specialissimis quasi
97 de fönte quadam similitudine ymaginandum. Satis autem manifestum
tibi est nullam scientiam attingere precisam elementorum composi-
tionem: cum impossibile sit duo eque elementorum participare na-
155

De coniecturis II
turam, nee est proportio differentie vnius et alterius quouismodo sci-

bilis, quapropter cum scientia punctum non attingat, scientia graduum
elementorum cum ignorantia currit: vt in confusiori atque generaliori
scientia minor sit ignorantia, in singular! vero presumptio ne maior
defectus. Ita vides scientiam medicinalem coniecturam euadere non
posse, sicut nee omnem aliam mensuris incumbent em.
98 Explanatio
Oportet antea sepius repetita non negligere vt intellectualiter
verum apprehendas, nam vnitatem imparticipabilem pariter et parti-
cipabilem intelligito, et dictorum capacitatem subintrabis. Unitas
enim in sua precisa simplicitate imparticipabilis est. Quoniam vero
multitudo sine ipsius participatione non est: non quidem vti est sed
in alteritate participabilis est, quapropter ipsa ratio vnitatis participa-
litatem in alteritate intuetur. Dum autem vnitas in alteritatem pro-
greditur quaternario quiescit. Quaternarius igitur est participabilis
vnitas, omne itaque vnitatem participans ipsam in quaternario parti-
cipare necesse est. Non est igitur vnitas corporalis aliter quam in
alteritate quaternaria participabilis, nee vnitas exemplaris aliter quam
in alteritate exemplari quaternaria, nee vnitas coloris aliter quam in
alteritate quaternaria. Ita de vnitate veritatis que in quaternaria al-
teritate eius: que similitudo seu explicatio dici potest: est tantum par-
ticipabilis. Actualitas est vnitas in alteritate tantum participabilis,
non igitur participatur actualitas nisi in potentia: quoniam ipsa eius
est alteritas. Diuinitas actualitas est absoluta que participatur in
supremis creaturis: in suprema potentia que est intelligere, in mediis
media que est viuere, in infimis infima que est esse. Nee vnitas soni
aut saporis aut odoris aut sensibilis cuiuscunque est aliter quam qua-
terne modo in prima parte explicato, participabilis igitur explicatio
99 vnitatis in quaternariam resoluitur. Et hinc quatuor omnium vnitatum
que participantur elementa coniectamus: que in quolibet participante
differenter reperiuntur. Omne enim dabile colorem vnitatis participans
ipsam in quaternaria alteritate participat, ita de sapore odore atque
113 aliis omnibus, non est [ igitur dabilis color nisi in alteritate quaterna,
quoniam autem non est in simplici vnitate color dabilis: est omnis da-
bilis color quaterne a simplici egrediens, ita quidem de elementis om-
nibus : quoniam nee complexio simplex nee quicquam omnium in sim-
plicitate sua participabile est. Unitas autem precisio quedam est que
non est nisi in alteritate participabilis, vnde precisio visus incommuni-
156

cabilis est absque alteritate, certitude igitur que in visu est nullo
modo sine alteritate participabilis est. Neque igitur per figuram aut
auditum aut sensum alium ipsa simplicitas certitudinis vti in visu est:
participabilis est, ceco enim precisio colons per visum percepta nullo
sermone communicari potest, sic nee visio vrbis romane aut forme
cuiuscunque ei qui non vidit in sua precisione communicabilis est,
ι οι vides verum aliter quam in alteritate imparticipabile, vnum igitur
verum nomen cuiusque imparticipabile atque vti est ineffabile esse
necesse est. Effabilia igitur nomina in alteritate verum ipsum tantum,
intellectuale nomen in ratione participant seu causa, quia ratio ipsa
intellectualis1 vnitatis alteritas est, secundum aliquam igitur causam
rationemve homo hominem significat puta materialem, quia ab humo,
sed in hac ipsa causa tres alias elementales causas pro constitutione
quaternarii suo quidem modo inesse necesse est, quamuis ista eminere
videatur. Satis enim ex teipso conspicis non sufficere rationem earn
quia ab humo est, hinc homo est. In quaterna igitur alteritate vnitatis
102 participatio ortum capit, omnem autem vnitatem ita participabilem
citra infinitum et supra dabilem numerum participari posse constat,
vnitas enim faciei tue iuliane in alteritate similitudinis participabilis
est supra omnem dabilem numerum citra quidem infinitum, non enim
est dabilis oculorum numerus quin in alteritate similitudinis ipsam
possent participare, licet ad infinitum prohibeatur progressio. Ita de
vnitate vocis quam vides in numerabilibus auribus participari, ac ita
quidem de omnibus. Uenamur igitur ex multitudine participantium
quamcunque vnitatem eiusdem quaternarie alteritatis generalem ele-
mentationem, quoniam multa vnum differenter participare scimus,
ipsam differentiam a quaternitate proficisci conspicimus, omnia igitur
colorata differre necesse est in colore, sed differentie ad quatuor ele-
mentales resoluuntur colores quos quisque color varie participat, ita
de sensibilibus cunctis atque omnibus naturalibus artificialibusque,
vnitatis enim gramatice artis participatio sine elementalibus alteri-
tatibus fieri nequit. Omnis enim gramaticalis oratio vnitatem artis in
elementis participat. Habet igitur omnis ars sua elementa, veritas
etiam multitudinis artium nos admonet2 omnium artium quaternaria-
rum elementalem participationem inuestigare, ita quedam varietas
multitudinis sensibilium rationabilium atque intelligibilium sensibilis
nature rationalis atque intellectualis elementa esse quatuor mani-
festat. Hec quidem cum his que premissa sunt generalitati artis coniec-
1 2
intellecrualis ammonet
157

De coniecturis II
103 turalis quo ad elementorum radicem sufficiant, dum autem ad parti-

cularitatem elementorum intrare proposueris regulis vtaris proportio-
nabilibus ad regiones, nam vti in sensibili mundo sensibilia elementa
ignem aerem aquam terram esse coniectaris, ita in rationali natura ele-
menta concipito rationabilia: vt ratio sit quasi ignea aerea aqueaet terrea,
et quod omnis ratio vnitatem rationis in his participet rationabilibus
elementis. Ita quidem de regione intellectual! de elementis intellec-
tualibus symbolice concipito: atque vt tibi coniecturas efficere queas
elementa quasi quatuor vnitates fingito vt, i, 10, 100, 1000, vnitates
enim elementorum ipsius vnius differre necesse est, quomodo autem
ipsum vnum quaterna vnitate participetur in prioribus satis dictum
est, participatur nanque ipsa quasi in simplicitate simplicis vnitatis et
p. 114 denarie et centenarie atque millenarie ab omnibus elemen tatis varie
differenter: vt sie eorum quasi medio participabile simplex participetur.
Uides nunc ex similitudine vnitatum subtile et grossum: atque duo
media elementa in sensibili mundo sensibiliter, in rationali rationabiliter,
104 in intellectual! intellectibiliter coniectanda. Adsis hie totus iuliane, nam
vnitas ipsa absoluta que est et veritas superineffabilis vti est impartici-
pabilis remanet. Intelligentie autem esse est intelligere, hoc est quidem
veritatem participare. Non est autem ipsa vti est participabilis: sed re-
manet eterna ipsa atque absolutissima infinitas, nee est in alteritate
nostre rationis participabilis: cum ratio nostra sit intelligentie alteritas.
In alteritate igitur intellectual! ipsam participamus super omnem ra-
tionem. Spirituales igitur intelligentie quodam ineffabili modo verita-
tem ipsam absolutam in alteritate intellectual! mediante intellectuali-
bus quaternis elementis varie differenter participant, sicut intelligentie
illius ita participantis vnitas, in varietate rationum mediantibus ra-
tionabilibus elementis participatur, atque ipsa vnitas rationis in alteri-
tate sensibilium sensibilibus elementis mediantibus varie participa-
105 tur: vt ratio trigoni in variis sensibilibus triangulis. Et quoniam par-
ticipantia vnitatem in alteritate ipsam varie participare necesse est,
ita quidem quod alia ipsam vnitatem perfectius atque propinquius,
alia vero alteracius atque remotius participant. Ilia erit pulcra parti-
cipatio in qua vnitatis ipsius virtus in ipsa alteritate vnicius atque
concordantius relucet, sicut color ipse visibilis visui gratior est: in quo
varietas colorum in vnitate relucet, et auditus gaudet audire varieta-
tem vocum in vnitate seu concordantia. Ita quidem de omni sensu:
ratione atque intelligentia. Ineffabile igitur est hoc gaudium vbi quis
in varietate intelligibilium verorum ipsam vnitatem veritatis infinite
attingit. Uidet enim in alteritate intellectualiter visibilium vnitatem
158

omnis pulcritudinis, audit intellectualiter vnitatem omnis armonie,

gustat vnitatem suauitatis omnis delectabilis, causarum et rationum
omnium vnitatem apprehendit, et omnia in veritate quam solum
amat intellectual! gaudio amplectitur.
106 De senario septenario et denario

Progressio supra seipsam circulariter rediens senario numeratur,
sed ea que non redit supra se sed in aliud pergit simile post senarium
est atque septenario numeratur. Due vero sunt tune progressiones
necessarie que denario mensurantur, vide ista seriatim vnitatem cum
infinitate intellectualiter coincidere, iam dudum vidisti. Unitas igitur
absoluta cum absoluta coincidit infinitate, intellectualis cum intellec-
tuali, rationalis cum rationali, sicut et vnitas sensibilis cum sensibili in
finitate, vnitas omnis imparticipabilis atque indiuisibilis incorruptibi-
lisque existit, non est igitur absoluta vnitas nisi in intellectual! alteri-
tate participabilis, nee intellectualis nisi in rationali alteritate, neque
rationalis nisi in ipsa sensibili. Non attingitur igitur deus qui est ab-
soluta vnitas nisi intellectualiter, nee intelligentia attingitur nisi ra-
tionabiliter, nee ratio nisi sensibiliter. Descendit itaque vnitas absoluta
in intellectualem infinitatem, ac rationalis vnitas in sensibilem infini-
tatem, vnitas vero sensibilis ascendit in rationalem infinitatem, vnitas
rationalis in intellectualem infinitatem, vnitas intellectualis in abso-
107 lutam super diuinam vnitatem. Ratio in hoc senarium numerat, prin-
cipium enim ipsius fluxus et finis refluxus coincidunt in vnitate ab-
soluta que est infinitas absoluta, coinciduntque in vnitate sensibili
finis effluxus et principium refluxus, duplicanturque media que simul
sex sunt. Hanc circulationem in figura conspicito. Sit A vnitas abso-
p. 115 luta, b intellectualis, c rationalis, d senjsibilis, e, rationalis, f, intellec-
tualis. Sicut enim sex semidiametrales corde circumferentie subtense
supra se completiue reuertuntur, ita senario descensus ascensusque cir-
culantur. Aduertendum autem tibi est non esse aliud lucem descendere
quam tenebram ascendere si veritatem amplecti velis, non enim aliud
est deum esse in mundo quam mundum in deo, nee aliud est actum in
potentiam progredi quam potentiam ad actum deuenire, nee aliud est
punctum in corporalitatem ascendere quam corporalitatem in punc-
tum descendere, nee aliud est tenebras in lucem se erigere quam lucem
in tenebras descendere, sic nee aliud est potentiam materie ad actum
forme progredi: quam formam actualem in potentialem descendere
materiam. Intellectual! igitur acumine ascensum descensum copula vt
159

De coniecturis II
verius coniectes. Senarii igitur perfectionalem circulationem hac in-

telligentia concipe vt intueri valeas quomodo mensura perpetuitatis
senario asscripta existat, ac quomodo vniuersalissimum in specialissi-
108 mum pergere est specialissimum in vniuersalissimum redire. Septena-
rius vero progressionum numerus a senario exit vt tempus atque suc-
cessio a perpetuo quem in naturis generabilium corruptibiliumque
experieris. Nam dum ex semine arbor progreditur ex arboreque semen,
septenarius vtrunque amplectitur, semen enim primo in herbam: deinde
in virgultum: postea ascendit in arborem, arbor descendit in ramum:
in herbam et fructum seu semen, hoc quidem semen vltimum aliud
109 numero est quam primum. Cum igitur finis in numero cum primo non
coincidat: coincidat finis effluxus cum principio refluxus recte septe-
narius exoritur at exinde denarius.
Nam si, a, est vt semen1, d, vt arbor,
g, vt aliud semen, k, vt alia arbor,
tune, a, per, b, c, in d, progreditur, d,
vero in, g, per, e, f, progreditur et
clauditur septenarius, g, vero in, k,
per, h, i, ascendit: sic denarius extat
adimpletus. Indiuidualis contractio
speciei in, a, semine in seipsa corrup-
tibilis in specie vero incorruptibilis in
virtute speciei contracte in ipsa exis-
tente se conseruare studens in speciem
se resoluere indiuiduationem exuit se-
minis vt per speciei medium ex se si-
no mile elicere queat. Quaternaria igitur
progressione in arborem ascendit,
quoniam sine eius medio se in speci-
fica similitudine multiplicare non pot-
est, intendit igitur a, g, producere, et
quoniam sine ascensu in, d, hoc per-
ficere nequit, ascendit in, d, vt sic ad
intentum pertingat, d, vero arbor
existens non nisi in simili arbore se
conseruare posse conspiciens, k, in-
tendit, k, autem sine, g, attingere ne-
quit quare in, g, descendit vt eius
semem
160

medio, k, attingere queat. Copulatur itaque in, a, duplex appetitus

naturalis qui in g, terminatur, accidentalis qui in, d, finitur. In, d,
vero pariformiter duplex copulatur appetitus naturalis qui in, k, finem
capit: accidentalis qui in, g, terminatur. Sic itaque in, g, naturalis est
appetitus ab, a, sibi communicatus atque accidentalis, a, d, sibi im-
pressus, ita conspicis quomodo vnus appetitus stimulat atque ducit
p.n6 alium vt sit continuatio generationis et corruptio|nis: atque quod ge-
neratio vnius corruptio sit alterius. Notabis autem non nisi ex duobus
seminibus atque duabus arboribus que sunt quatuor te ad noticiam
huius deuenire posse, simul igitur te in tuo intellectu complicare
necesse est progressionem A, d, g,et, d, g, k, vt coincidentias finis
vnius est principii alterius in indefectibilem successionem adducas.
in Qua ex re aduertas quomodo secundum premissa vnitas seminis
arboris imparticipabilis in seminum alteritate participabilitatem
induit. Unitas igitur vnitatis seminis huius species est in hoc
semine indiuidualiter contracta, quam quidem vnitatem specifi-
cam in sua contractione indiuiduali absolutam in arbore receptam
cum sit virtus indeterminata multa participare possunt semina. Speci-
ficatur itaque secundum virtutem seminis specificam generale nutri-
mentum, atque secundum arboris loci et circumstantiarum naturam
pluralitas seminum eorumque perfectio. Dixi autem de semine et arbore,
tu vero vniuersalitatem haurire stude: vt in mineralibus, vegetabilibus,
animalibus atque omnibus sensibilibus secundum ista coniecturas fa-
cias, ac etiam in rationalibus intellectualibusque symbolice his vtere.
Nam de semine admirationis exoritur arbor rationalis que fructus
admirationi similes parit, atque rationalis ipsa arbor per elicitam ad-
mirationem similem erigit rationis arborem. Ita quidem ex seminali
demonstrationis principio intellectualis procedit arbor ex se principia
seminalia exerens per que intellectualis iterum arbor ascendit.
De indiuiduorum differentia
Satis tibi in sensibilibus semina indiuidua similiter et arbores con-
stat esse, vides etiam in animalibus ipsis que vt arbores sunt esse alia
masculina, alia feminina, ita quidem et alia esse semina masculina: alia
feminina necesse est. Species igitur si, P, figura fingitur vbi lux descen-
dens actualitas et vmbra potentialitas Signatur tibi pandet in specie
actualitatem absorbere potentialitatem atque econuerso, secundum
illaque indiuidua eius participare naturam. Ad hec cum ipsa actualitas
vt magis specificetur in, P, figuram resoluitur, lux erit masculinitas
11 Nikolaus von Kues 161

De coniecturis II
actualitatis, tenebra eius femineitas, ita quidem de potentialitate.

113 Necesse est autem tarn masculina quam feminina differre. Nullum enim
reperibile est indiuiduum masculinum in masculinitate cum quocunque
precise conuenire: nee dabile est ipsum maxime masculinum, absorpta
est igitur in omni masculinitate femineitas differenter. Unde etiam
masculinis animalibus signa feminea puta mammillarum indicia appa-
rere conspicimus, ita quidem semina contrario se habent modo. Ab-
sorbet igitur omne indiuiduum sua singular! indiuiduatione alia: vt in
indiuiduali tua masculinitate absorpta est femineitas sicut semen a quo
in actum prodiit, masculini1 existens seminis femineitatem euicit, sie
suo modo femineitas masculinitatem absorbet. Masculum etiam semen
in se absorbet femineum, et sua potentia ambit actualem masculinita-
114 tem et femineitatem, contrarium de semine femineo. Participare etiam
speciem hec indiuidua varie scimus, quedam enim speciem perfectius
in semine participant, quedam in arbore, quanto enim species ignobilior
atque potentialior, tanto perfectius eius participant naturam ipsa se-
mina. Quanto vero species ipsa nobilior atque perfectior formalior
actualiorque fuerit: tanto eius naturam plus arbores participant, et vbi
arbores ipse participant: tanto illa perfectius que masculinior: ac vbi
semina perfectius participant: tanto illa perfectius que magis feminea.
Unde pirus arbor nobilior est quam pirum, et leo masculus nobilior
quam leonissa et semen leoninum, contrarium vero in tritico vbi semen
melius quam palea, et sie de reliquis. Ubi enim arbor plus participat
incorruptibilis speciei conditionem scilicet quia ex se fructum producit
p. 117 remanens in virtute alium producendi: plus participat | arbor per-
fectionem speciei, vbi vero semen incorruptibilis speciei naturam plus
contrahit et cum eius productione arboris virtus deficit quia tota in
semen pergit vt in granis tritici siliginis auene et similium, perfectius
est granum seu semen et illud tune nobilius quod feminineus, nullum
autem est reperibile semen adeo femineum atque taliter in potentia
quod magis in potentia esse non possit, ita nee arbor adeo in actu per-
fecto quin magis esse possit. Quare omne dabile indiuiduum has differ-
entias varie et indifferenter participat. Plus enim arbor seminis natu-
ram participat in surculo et minus in trunco, et plus infans seminis
naturam in infantia quam adolescentia participat. Arbor autem per-
fecta speciei naturam perfectius participans vt ex potentia seminis in
actum prodiit, ita et illius quedam seminis explicatam tenens naturam
fructum in similitudine seminis producit. Et quoniam arbor quasi ex-
pansum canale est seminalis virtutis: tunc intra se dirigit humidum
1
masculim
162

atque secundum expansam specificat naturam. Specificat quidam per-

fecte si virtus seminis perfecta fuerit atque perfecte expansa. Etsi
115 ipsum nutrimentum perfectam atque perfecte specificabile fuerit: qua-
propter vtrunque attendi debere necesse est. Unde grana quedam in
pingui solo et propter nobile nutrimentum perfectiora seipsis producere
videmus grana, licet hoc successiue fiat1, quia in anno primo non adeo
perfecta2 sicut in sequentibus. Econuerso optima grana in sterili agro
ignobilem fructum producere conspicimus, non tarnen adeo ignobilem
sicut alia minus nobilia grana, vnde successiue vergit nobile granum ad
similitudinem ignobilis propter nutrimentum disproportionatum nobi-
litati sue. Ex diuersitate igitur nutrimenti atque locorum indiuidua
116 variari necesse est. Attende etiam quod quamuis nutrimentum speci-
ficetur et in formali virtute speciei eius potentialitas absorbeatur, non
potest tamen penitus atque omnino eius natura per omnia absorberi, vti
vides dum prius inseritur porno: humidum enim in trunco arboris pomi
pomificatum in ramo piri inserto pirificatur atque in pirum indiuidua-
tur, non tamen est hoc pirum ab omni natura pomi alienum, licet in
piro occultetur, tantoque minor fit quanto virtus surculi fortior atque
in sequentibus temporibus debilitata successiue virtute specifica piri
plus de pomi natura manifestatur. Ita quidem de loco, magis enim
almanus in italia in primo quam in secundo anno almanizat, locus enim
successiue locum caracterisat secundum localis nature fortitudinem.
Hec quidem vti de sensibili mundo experimur sensibiliter, ita et in
rationali rationabiliter, vt in moribus et consuetudinibus rationabili-
busque doctrinis que aliment a quedam sunt que etiam in ipsa intellec-
tual! intellectualiter attendere debes.
117 De differentiis modorum essendi

Satis ex his quid intendam coniicies atque si velis tarn coniectura-
rum quam coniecturantium differentiam concipies arte quedam gene-
rali, nam vt alie sunt confuse sensibiles coniecture alie verisimiles
rationales: alie vero intellectuales, ita quidam sunt coniecturantes
differentes vt quidam in confusa sensibilitate discurrant: quidam ex
principiis ratiocinentur, quidam intellectualibus absolutionibus vacent.
Habet enim ipsa coniecturalis vnitas in coniecturabile pergens elementa
sua quatuor: scilicet subtilitatem: grossiciem: atque duo media. In
subtilitate enim acutissima pergit coniectura quasi ignis sursum: et
modum essendi rerum in quadam absoluta vnitate seu necessitate in-
1 2
fiar perfeeta
11* 163

De coniecturis II
tuetur, terre vero atque grosse coniecturando modum tenebrosum

essendi in possibilitate fingit, alios quidem duos efficit essendi modos,
quorum vnus absolute necessitati accedit, et hie modus est sine quo res
vera intelligi nequit, et hie quidem modus est necessitatis secunde seu
p. 118 consequentie. Cum enim | ponitur veritas humanitatis esse necessario:
ad hanc ea sequuntur necessario: sine quibus esse nequit. Alius vero
modus essendi possibilitati proximior: atque supra ipsam atque infra
iam dictum exoritur habens necessitatis parum: possibilitatis multum:
118 vt est actualis quidem essendi modus. Hoc in, p, figura conspicies: vbi
vnitas sit necessitas: alteritas possibilitas: omnia in idem redeunt
secundum ea que audisti. Uarietates igitur modorum essendi coniectu-
rans arte figurali facilime venatur, ita vt videat quomodo modus in
modo capitur et absorbetur, et varietatem hos modos essendi parti-
cipantium distinguit et colligit: vt rem concipiat in possibilitate tene-
brosa secundum hunc essendi modum, et eandem in actu secundum
alium essendi modum, ita et modos coniecturandi atque coniecturan-
tium hos modos participantium varietatem attingit. Modos etiam
durationis vt alius sit modus durationis modi essendi necessitatis ab-
solute, alius modus possibilitatis. Necessitatis enim absolute est duratio
infinita, quod enim necessarium simpliciter extitit aliter esse nequit,
non igitur pergit in alteritatem, hinc est absoluta eternitas. Possibilis
vero essendi modus in alteritate est tantum. Actualis vero aliquid habet
stabilitatis: multum possibilitatis, necessitatis secunde multum stabi-
litatis, parum alteritatis. Ita quidem modos essendi ipsius motus
distinguit, atque deinde hos et consimiles essendi modos contrahit: vt
in sensibili mundo eos sensibiliter coniectet, in rationali rationabiliter,
119 in intellectual! intellectualiter. Hos quoque essendi modos trium regio-
num ad inuicem continuari coniectat vt vnum sit vniuersum, hinc
summam sensibilem necessitatem rationalem admittit possibilitatem,
summamque ac necessariam rationi intellectualem affirmat possi-
bilitatem, sie enim quatuor essendi modos in denarium resolui videt
qui vniuersus est numerus.
120 De differentiis compositorum ex anima et corpore

Suspice, p, figuram atque vnitatem animam: alteritatem vero cor-
pus facito, transit quidem corporalitas in spiritualitatem sursum,
spiritus in corporalitatem deorsum, quoniam autem spiritum descen-
dere est corpus ascendere: hinc vtrunque te iungere necesse est: vt
differentiam corporum ita ex differentia animarum concipias quod
pariter earum animarum differentiam ex corpore coniicias. Quod enim
164

humana anima corpus suum a corporibus ceterorum differre facit ani-

malium est pariter ex eo quod tale corpus differentem spiritum ex-
postulat. Platonizare enim platonis ab omnibus differt hominibus, at-
que hec differentia pariter ex vnitate anime et alteritate corporis
exurgit, quapropter illi qui animarum dispositionem per sensibilia in-
quirunt vti phisonomi corpus intuentur, atque ex eisdem cum aliis
hominibus atque animalibus differentiis et concordantiis spiritus ven-
antur differentiam, hinc etiam est quod molles carne aptos mente
121 experimur. Motus etiam animalium progressiuus secundum quern ani-
malia a vegetabilibus differunt non tantum ad corporis: sed ad anime
etiam debet necessitatem referri. Nam non tantum animal locum mutat
vt necessarium nutrimentum colligat: sed et ideo etiam vt anime opera-
tiones perficiat, nee animal vnum aliud vincit volatu, cursu, industria-
que eo tantum quia his eget conseruanda eius complexio, sed et quia
hec et spiritus exquirit. Sic homo non est maiori datus rationi: vt ob
corporis necessitatem seminare, plantare, mercari, edificare, texere,
coquere et cetera huiusmodi sciat: sed et opif ex summus instituit hanc
rationalem naturam in corpus descendere vt corpus in rationalem
ascenderet, sensibile enim corpus rationi subest, nee corpus ad ista ne-
cessitatur nisi propter spiritum. Sicut enim corpus propter suam ne-
cessitatem talem rationalem naturam expetere videtur, ita hie spiritus
ρ. 119 subtilis tale nobile corpus quod | his opus habet expostulat, non est
aliter spiritus propter corpus: nisi quia corpus est propter spiritum
redit enim supra se spiritus, differt igitur quodlibet sensibile animal a
quolibet differentia connexa ex spiritus corporisque differentia pro-
122 cedente, omnem autem spiritum ab omni spiritu: et omne corpus ab
omni corpore differre necesse est. Non est autem differentia sine con-
cordia: quapropter omnem spiritum concordare pariter et differre a
quolibet necesse est, nee potest equaliter hoc esse, cum alio enim plus
concordat cum alio vero minus: cum nullo vero maxime aut minime
simpliciter. Spiritus igitur a spiritu quolibet cum ita differat quod sem-
per minus per differentiam que semper minor esse posset absque eo
quod in infinitum progrediatur differat in proportional! proportione ita
differt quod proportio spiritualis nature vnius et alterius proportionabi-
lior semper esse posset absque eo quod in infinitum progressio fieret.
Precisio igitur differentie proportionis inattingibilis est, concordat igi-
123 tur spiritus cum spiritu concordant! differentia: vnde spiritus tene-
brosior cum spiritu lucidiori secundum, p, figuram se habet, nam vnitas
spiritus in alteritatem progreditur atque alteritas spiritualis in vnita-
tem regreditur, in supremis vero nobilissimis spiritibus alteritas tene-
165

De coniecturis II
brosa sensibilis in intellectual! claritate absorbetur. In inferioribus vero

spiritibus vnitas spiritualis que intellectualis dici potest in alteritate
spiritual! absorbetur, vnde vegetatiuus spiritus in sua tenebrositate
occultat intellectualem, et eius quedam signa apparent in brancis ad
sustentandum: foliis et cortice ad fructum tutandum, plura tarnen
signa intellectualia in animalibus1 experimur vbi clarior est ipse Spiri-
tus, nam in sensu deinde magis in imaginatione adhuc amplius in rati-
one: clarius et propinquius signa experimur intellectualis vigoris. Ad-
huc inter ratiocinantia animalia clariora signa prouidentie in hominibus
quam in aliis animalibus existunt, ex quibus ibi coniicimus lucidiorem
intelligentiam, sie quidem in intelligentiis affirmamus sensibilem natu-
ram occultari atque absorberi in luce intellectual·!. Rationem autem
anime mediam concipimus inter infimum et supremum eius atque
eapropter plus participare naturam superiorem vnitatis intellectualis in
124 certis, in aliis vero plus inferiorem alteritatem. Unde in inferior! mundo
secundum illius mundi naturam omnia esse diximus. In medio vero
medie atque in supremo supreme eius scilicet nature modo. Nam sensus
qui est in vegetabilibus per quem sentiunt intensissima frigora et estus
excellentes vegatatiue est nature, sensus in animalibus animalis nature
est, sensus in intelligentiis intellectualis, ita quidem de ratione et in-
tellectu, subtilitas enim intellectualis in vegetabilibus per quam bran-
cas pro sui appensione adueniente grauitate premittit vegetabilis est
nature. Intellectualis vero subtilitas in animalibus per quam venantur
et profutura necessitate quesita obseruant: animalis est. In supremis
vero intellectualis est sapientia que ad veritatem ipsam confert, suo igi-
tur modo quisque Spiritus spiritualis nature elementa participat: sicut
corpus corporalis. Hec quidem in sepedictis tibi manifestissima sunt,
125 quoniam omnium vna progressionum existit via. Omnium autem ani-
malium dum vnitatem animam et corpus alteritatem feceris ea que in
corpore corporaliter conspicis et explicate in anima vt in complicante
virtute animaliter esse conspice vt in eiusdem corporalis nature expli-
cate vnitatis virtute. Uides in tuo corpore caput manus et pedes secun-
dum gradus nobilitatis in officiis differre, ita in anima virtualiter in-
tellectum caput: manus rationem: pedes sensus facito, sicut enim cor-
pus ambulat et vehitur pedibus corporalibus, ita et anima ipsa sensibus
animaliter in sensibilia ipsa pergit, et ratione quasi manibus vtitur:
atque intellectu quasi virtute sensus vniente: vt intellectus in anima
caput sit atque pars ipsa nobilior. Intellectus in ambitu intellectualis
1
animabus
166

126 virtutis se vti oculus habet in capite, talibus quidem simbolicis vena-
p. 120 tionibus de corporalis | nature explicatione ad anime potentiam
ascende, atque cuiuscunque animalis virtutem anime ita complicatam
concipe contracte vti explicatam corporis varietatem coniectas. Ani-
mam enim leonis caput intellectuale, pedes sensuales, rationalesque
manus virtualiter habere concipe secundum contractionem vnitatis
eius que est leoninitas, sicut hoc in homine humaniter esse affirmamus,
127 atque ita de singulis. Corporum autem vniuersam distinctionem ex
figuris nostris ea ratione trahes qua cuncta, nam subtilitatem corpo-
ralem vnitatem lucis atque grossiciem alteritatem si feceris facile
quesita intueberis. Ita quidem si complexionum varietatem venari
proponis vnitatem lucis bene armonizatam optime compactam atque
vnitam fingito. Alteritatem vero alterabilem atque incompactam
128 ac potius discordantiam quam concordantiam accipito. Sic etiam si
corpus spirituale aut spiritum corporalis inquirere cupis: aduertis inter
lucidum ipsum spiritum in tenebrosum corpus descendentem atque
regredientem corporalem grossiciem duo intercidere media connexionis,
vnum quidem spiritualius, aliud autem corporalius. Illud vero quod
spiritui propinquius est: corporis non exit omnem latitudinem, vnde
corpus spirituale dici poterit, aliud vero depressius grossicie corporali
propinquius: non omnem spiritus latitudinem exiens spiritus corpo-
ralis appelletur, atque ita considerabis tres gradus spiritus descenden-
tis: et tres ascendentis corporis: ex quibus suo modo vniuersum atque
omnia que in ipso sunt existunt. Experimur enim in animalibus1 ani-
mam seu spiritualem quandam naturam esse, experimur corporalem
spiritum arteriis inclusum: vehiculum connexionis anime, experimur
lucem quandam seu spiritum corporalem esse per quern vis anime
operatur in corpus et in sensibile: vt et sic virtus anime his mediis
corpori annectetur pro exercendis suis operationibus. Et hec quidem
anime connexionis descensus est et corporis ascensus, quoniam ita
subtiliatur vt aptius spiritui vniatur. Omnia autem sensibilia ista parti-
cipant suo modo: que in vno sensibili reperiuntur clarius quidem atque
obscurius: corruptibilius et incorruptibilius secundum differentias et
concordantias generales specialesque.
129 De vita
Uitam etiam quasi forme aut spiritus aut alterius cuiuscunque si in
suis volueris differentiis intueri: primo ipsam ex vnitate lucis et alteri-
1
animabus
167

De coniecturis II
täte tenebre in, p figuram resoluito, atque ita inspicies nobilem illam
vitam in cuius vnitatis claritate omnis alteritas absorbetur. Aliam
autem intueberis cuius vnitas in alteritate fluxibilis atque instabilis
tenebre inuoluitur, et si ipsam vitam in vniuersali figura vniuersum
feceris: tres vitas quadrate cubiceque distingues, vnde incorruptibilem
et alterabilem: atque plus incorruptibilem plusque alterabilem et
horum subdistinctiones coniecturaliter hac via attinges. Ouoniam
autem inter ipsam vitam vbi alteritatis victoria corruptibilitatem aut
resolubilitatem vnitatis inducit: et inter earn vbi vnitatis victoria in-
corruptibilitatem operatur equale medium cadere nequit: vt sie nee
corruptibilis neque incorruptibilis: et tarnen de prefatarum differentia-
rum natura vt sepissime diximus. Hinc etiam vt inferior vita superio-
ri adunetur in vnitate vniuersi superiorem inferiori coniungi necesse
erit. Hoc igitur vnum compositum exist ens ex vita vnitate vincente,
atque ex ea vbi alteritas vincit secundum inferioris conditionem in
alteritatem pergit: atque corruptibilitati inuoluitur, secundum superio-
ris vero naturam ad vnitatem incorruptibilitatis accedit. Ex corrupti-
bili igitur atque incorruptibili vita ipsum tale esse constat, atque hoc
differenter inter earn connexionem participantia. Non igitur est mors
talium alia quam aliorum mortalium. Nam propter fluxum alteritatis
in dispersionem tendit. Stabilis igitur remanet vnitas incorruptibilis
vite: vnitate alterabile a sue vnitatis armoniaca cadente radice. In-
p. i2i tellectualis autem vita ad incorruptibilem | veritatem erecta sursum ad
130 corruptibilem alteritatem moueri nescit. Infimus igitur specificus huius
nature gradus parum in actu pene quasi in potentia quandam connexio-
nis participabilitatem cum fluxibili vita possidebit, non quidem vt
fluxibili vite vigorem stabilitatis prestet, sed potius vt eius etiam
connexione per admirationem sensibilium rationabiliter moueatur:
atque in dormitanti potentia ad actum excitetur euigiletque, nee est
possibile hunc specificum gradum connexionis vtriusque vite multi-
plicari vt huius connexionis plures sunt species, licet hanc speciem in-
diuidua varie participare necesse sit. Uita igitur irresolubilis est ipsa
intellectualis vita, resolubilis vero est ipsa sensibilis, media vero que
intellectual! propinquior est rationalis nobilis atque intellectualis est
que et sensus intellectualis dici potest, sensui vero accedens rationalis
ignobilis seu imaginatiua aut intellectus sensualis potent appellari.
Ratio igitur superior intellectum participans cum ratione inferiori sen-
sualis nature connectitur in specie ipsa humana, tali quidem coniectura
attingere ea poteris que circa vitam discursus venari poterit.
168

131 De natura et arte

Natura vnitas est ars alteritas, quia nature similitude», deus quidem
secundum intellectualem loquelam natura pariter et ars existit absolu-
ta, licet veritas seit ipsum nee artem nee naturam neque ambo esse,
precisio autem cum inattingibilis sit nos credi admonet, nihil tantum
quod aut natura aut ars sit dabile esse, omne enim vtrunque suo parti-
cipat modo. Intelligentiam enim facile vt a ratione emanat diuina
artem participare concipitur, vt autem a se artem exerit naturam esse
videmus. Ars enim imitatio quedam nature existit, alia enim sensibilia
naturalia esse, alia artificialia manifestum est, sed non est possibile
sensibilia naturalia esse artis expertia ita nee sensibilia artificialia
natura carere possunt, loquela enim ab arte procedit cui natura innixa
est, vt vna sit naturalior loquela vni: alia vero minus naturalis.
Ratiocinari etiam homini naturale est: sed non absque arte. Unde vnum
plus in arte valere ratiocinandi quam alium dubio caret, sicut enim in
loquela que absque arte haberi nequit vnitas naturalis rationis relucet
vt ex loquela quis qualisve sit ratione et natura cognoscatur. Sic et in
132 ratione ars ratiocinantis manifestatur. Si igitur nature differentias in-
uestigare volueris atque artis et connexionis vtriusque ad sepe apertam
figurarum manuductionem recurrito. Est enim natura ex vnitate
masculina et alteritate feminina, in masculinitate vero intellectual!
absorpta est femineitas, vnitiue igitur intra se fecundatur in vegetabili
femineitate alteritas naturam in se masculam determinet, quare ex-
plicatiue fructificat, natura vero animalium sexum distinguit, vir in
muliere generat: mulier a dextera parit, natura vero in intelligentiis
intellectualem parit fructum: in animalibus animalem: in vegetabilibus
vegetabilem. Obedit natura sensibilis rationali, rationalis intellectual!,
intellectualis diuine obedit sensibiliter: factibile arti rationali, ratio-
nalis intellectual!: intellectualis diuine: sicut omnis natura in sensibili
sensibiliter est contracta, ita et factibilitas in sensibili est sensibiliter
133 contracta: in rationali rationabiliter, vnitas vero nature et artis sensi-
bilis ratio est, per rationis vnitatem specificatur sensibilis indiuiduarum
multitudo: sic et per rationis vnitatem que in arte vna puta sutorie
extitit innumera parantur scalciamenta. Unitas igitur rationis in se
complicat sensibilium omnium naturalium et artificialium multi-
tudinem, ex se igitur exerit rationes naturalium et artificialium. Ratio-
p. 122 nes vero artificialium ordinantur ad finem naturalium. | Initium enim
atque finis artificialium natura extitit. Ars igitur rationalis vt est loqui,
texere, seminare, coquere, et ita de multis: ad finem sensibilis nature
ordinatur sicut ars intelligentie ad finem rationalis nature.
169

De coniecturis II
134 De natura intellectual!

Natura autem vniuersalis vt vniuersi circulus in se primo tres re-
gionum atque naturarum intellectualium: rationabilium atque sensi-
bilium complicat orbes. Intellectualis vero in se tenebrositates alterabiles
absorbens natura mascula subtilis vnissima atque nobilissima est, nee
est intelligentie natura quanta, nee motus intellectualis1 generis quanti
nisi intellectualiter seu virtualiter: cui non obsistit simplicitas indi-
uisibilitas et cetera, que intellectualis sunt vnitatis. Non enim est
motus eius in alteritatem aliter quam vt alteritas in vnitatem absolutius
pergat. Descendit enim vnitas eius in rationale intelligibile: vt intelli-
gibile ipsum in vnitatem ascendat intellectus. Est enim principium
atque finis rationabilis intelligibilis: sicut eius principium finisque eius
vnitas est absoluta: ad cuius vnionem pergere: est secundum naturam
suam intellectualem sursum agere atque in hoc motu quiescere, vti
ratio in ipsa quiescit intelligentia: ad quam non nisi per intelligentie
descensum et luminis sui participatam immissionem ascendere potest.
Sie quidem nee nature intellectus qualitatem rationalem: sed potius
rationalem alteratam concipito similitudinem. Non enim habet acci-
dens rationi aut sensui succumbens, nee est intelligibilis natura aliter
quam intellectualiter locabilis, immo ita locabilis quod et locus, et hoc
quidem non est in loco esse per rationem aut sensum ostensibili, nee
est propterea vbique et nullibi absolute vt deus: sed est vbique et
nullibi contracte intellectualiter, sicut humanitas ipsa specifice con-
tracta: est vbique in ea regione speciei atque nullibi. Ita et anima nostra
vbique atque nullibi est secundum contractionem corporis, nam est in
qualibet parte illius sue regionis et nullibi. In nulla enim parte corporis
vt in loco potius quam in alio. Sicut enim vniuersalia sunt in intellectu:
atque eorum locus intellectus dicitur, ita quidem hoc intelligi necesse
est secundum sepe resumptas regulas: intellectum scilicet esse in vniuer-
salibus: ita quod ipsa in eo: quasi vt presidens in regno est: ita quod re-
135 gnum in ipso. Non igitur est mobilis natura intelligentia de loco ad lo-
cum: nisi eo modo quo in loco esse potest. Intellectualiter igitur moue-
tur ipsa natura intelligibilis in suo determinato sibi regno, et hoc qui-
dem mouere est cum quo quiescere concurrit, cum sit veritati obtempe-
rare: quasi vt motus imperil presidentis compatitur quietem in cathe-
dra imperantis. Intelligentie enim vt in centro sue contractionis aut
regni quiescentes mouentur, et nos hunc motum vt iudicantis concipi-
mus. ludex est enim rationum intelligentia, et moueri dicitur dum ob
1
iutellectualis
170

verius vnam eligit aliamque abiicit, ac dum ratiocinantes illuminat aut

136 inducit. Intelligentie igitur vt virtutes vniuersales: rectricesque con-
tractionum rationalium concipi debent: ac si in ipsis suis regionibus so-
us vices gerant, vt vti in hoc sensibili mundo ex sous sensibilis vigore
oculi sensibiliter ad pulchri aut turpis iudicium pergunt: ita in ratio-
nali mundo intelligentia vigorem cognitionis veri apportat. Deus autem
ipse infinitus sol intelligentiarum est intelligentie veto vt varia con-
tractiora lumina rationum. Uarie vero rationem inspicimus contractam
in vegetabilibus et animalibus1 secundum diuersa genera atque spe-
137 cies, et ex hinc coniectamus diuersas rectrices intelligentias. Non sunt
intelligentie numero rationis numerabiles quasi sensibilia ista: sed in-
p. 123 tellectualis numerus indesig|nabilis et infigurabilis per rationem quasi
lumen est rationis et numeri rationalis, sicut enim nullo numero vnitas
numerabilis est: sed ipse omnem numerum numerat: ita et intelligen-
tia nulla ratione discretabilis: sed tantum ab ipsa absolutissima diuinis-
simaque vnitate, vbi enim ad coincidentiam tendit numerari cum nume-
rare: discretio cum indiscretione rationi preclusus est aditus. Uarieta-
tem autem intelligentiarum varie vnissimam veritatem theophanie
participantium cum mediationis diuersitate vt quedam mediatius quasi
intellectuales atque ab omni potentia versus actum eleuatissimi, alie
vero quasi intelligibiles atque magisterio proximiores, alie rationabili-
bus potentiis magis accedentes vt doctrinale eleuatione opus habeant
138 in similitudine sepedictorum ex figuris in coniecturis trahito, et si
coniecturam fabricare optas etiam de his tenebrosioribus huius regi-
onis spiritibus quorum intelligentia in alteritate tenebrose ignoran-
tie sopita cruciatur: qui potius seruilibus occumbunt custodiis et
sensibiliter submerse rationi sue obuolute intelligentie deceptoria in-
gerunt incitamenta vt absorbeatur perpetuum in corruptibili: lux in
tenebris: atque de istorum demoniorum naturis differentibus, quomodo
quidem in regione intellectual! hi quasi sensibiliores sunt spiritus, in
sensibilibus tentationibus degentes atque se inferioribus immiscentes,
quomodoque ad hec alii medio loco quasi rationales sint intelligentie
orbium et motuum rectrices a superiorum qui diuinis illuminationibus
propinquius inflammantur non obtemperantes imperio, per te ex pre-
139 missis moderatione symbolica proficias, volo autem te semper atten-
tissimum esse vt has precidentiales spirituales administrationes quas
speciebus nationibus linguis congregationibus regnis ecclesiisque quasi a
summo maximo vniuersorum imperatore legati solerter impendunt. Non
putas eos quasi nostri tantum causa assumpsisse, sed nostri quidem ac
1
animabus
171

De coniecturis II
aliorum quibus presunt, ita hoc agunt causa vt se finem constituant,

sicque angelici spiritus propter nos sint quod nos propter ipsos, dum
enim regniculis quibusdam regalem curam propter eos esse videtur, rex
non minus ipsam in se reflectendo se sue cure et salutis populi finem
constituit, nee esset voluntaria populi obedientia et principis diligentia:
si et populus subiectionis et rector se etiam laborum suorum non con-
iicerent premia hincinde suscepturos1. Quapropter rector naturalis in
veritatis legibus incedens causas ipsas quantum potest in vnum nectit
vt in populi salute suam quoque arbitretur. Hec summatim quantum
hoc loco datum est de intellectualium spirituum natura sufficiant.
140 De homine
Hominem ex vnitate lucis humanalis nature atque alteritate tene-
bre corporea communi via concipito: et in priorem figuram vt distric-
tius ipsum explices resoluito, intueberis plane tres ipsius regiones: in-
fimam: mediam: atque supremam: atque ipsas ter triniter distinctas,
ignobiliores autem corporales partes alias continue fluxibiles atque
stabiliores et formaliores nobilissimasque gradatim coniectabis, post
hec pari ascensu spiritualiores corporis concipito naturas quibus sensi-
tiua virtus immixta est, hasque per gradus partire vt ab obtusioribus
ad subtiliores pertingere queas, nouenas etiam nobilis ipsius anime
distinctiones adiicito, nouem igitur trium ordinum corporales vides
hominis dif ferentias que inse sensitiuum absorbent lumen vt vegetatione
contententur nouem etiam mixtas conspicis vbi virtus viget sensitiua
sensibili ac corporali permixta nouem denique nobiliores differentias
vbi corporalis vmbra in discretiuum absorbetur spiritum. Corporalis
autem natura gradatim sursum in sensitiuam pergit ita quidem quod
vltimus eius ordo propinque cum ipsa coincidat sensitiua, ita quidem
141 ipsa sensitiua in | discretiuam nobilitatur. Omnis autem sensatio ob-
uiatione exoritur. Unde vt quedam sensationes obuiatione contangen-
tium causantur, ita gradatim quedam ex distantioribus incitantur
obiectis. Odoratus igitur qui in suo perficitur organo ob suam nobilio-
rem naturam etiam a remotis offenditur vt sensatio exoriatur. Adhuc
auditus ex remotiori. Uisus autem omnes excellit sensus: vt ex
distantioribus obiectis ad sensationem incitetur. Pergit autem ymagi-
natio absolution libertate vltra ipsam contractionem sensuum in
quantitate molis, temporum, figure et loci, et minus atque plusquam
sensitiua apprehendit propinquius et remotius: atque absens ambit:
1
sucepturos
172

genus sensibilium non exiens. Ratio autem ymaginationem supergre-

ditur vt videat antipodes cadere non posse potius quam nos: cum graue
ad centrum moueatur quod inter eos et nos mediat. Hec autem ymagi-
natio non attingit. Ita quidem patet rationem superuehi ymaginationi:
verius irrestrictiusque ad cuncta pergere. Intellectus autem ad rationem
se habet vt virtus vnitatis ad finitum numerum: vt nihil eius virtutem
142 penitus aufugere possit. Mirabile est hoc dei opificium in quo gradatim
discretiua ipsa virtus a centro sensuum vsque in supremam intellectua-
lem naturam superuehitur, per gradus quosdam organicosque riuulos:
vbi continue ligamenta tenuissimi spiritus corporalis lucidificantur
atque simplificantur propter victoriam virtutis anime quousque in
rationalis virtutis cellam pertingatur. Post quam quidem in supremum
ipsum intellectualis virtutis ordinem quasi per riuum in mare inter-
minum peruenitur vbi chori quidem esse coniectantur discipline, in-
143 telligentie atque intellectualitatis simplicissime. Humanitatis igitur
vnitas cum humanaliter contracta existat: omnia secundum hanc con-
tractionis naturam complicare videtur. Ambit enim virtus vnitatis eius
vm'uersa, atque ipsa intra sue regionis terminos adeo coercet: vt nihil
omnium eius aufugiat potentiam, quoniam omnia sensu aut ratione
aut intellectu coniectat attingi, atque has virtutes in sua vnitate com-
plicare dum conspicit se: et ad omnia humaniter progredi posse suppo-
nit. Homo enim deus est: sed non absolute: quoniam homo. Humanus
est igitur deus. Homo etiam mundus est: sed non contracte omnia quon-
iam homo. Est igitur homo microcosmos aut humanus quidam mun-
dus. Regio igitur ipsa humanitatis deum atque vniuersum mundum
humanali sua potentia ambit. Potest igitur homo esse humanus deus
atque deus humaniter, potest esse humanus angelus, humana bestia,
humanus leo aut vrsus aut aliud quodcunque. Intra enim humanitatis
144 potentiam omnia suo existunt modo. In humanitate igitur omnia hu-
maniter : vti in ipso vniuerso vniuersaliter explicata sunt: quoniam hu-
manus existit mundus. Omnia denique in ipsa complicata sunt humani-
ter: quoniam humanus est deus. Nam humanitas vnitas est que est et
infinitas humaniter contracta. Quoniam autem vnitatis conditio est ex
se explicare entia: cum sit entitas sua simplicitate entia complicans:
hinc humanitatis extat virtus omnia ex se explicare intra regionis sue
circulum omnia de potentia centri exerere. Est autem vnitatis conditio
vt se finem explicationum constituat cum sit infinitas. Non ergo actiue
creationis humanitatis alius extat finis quam humanitas. Non enim per-
git extra se dum creat: sed dum eius explicat virtutem ad seipsam per-
tingit: neque quicquam noui efficit: sed cuncta que explicando creat
173

De coniecturis II
in ipsa fuisse comperit, vniuersa enim in ipsa humaniter existere dixi-

mus. Sicut enim humanitas potens est humaniter ad cuncta progredi,
ita vniuersa in ipsam, nee est aliud ipsam admirabilem virtutem ad
cuncta lustranda pergere quam vniuersa in ipsa humaniter complicare.
145 Audisti autem iuliane pater de vnitrino absolute principio creatore vni-
uersorum quomodo ipse quia vnitas seu entitas est absoluta: in que
p. 125 infinita | equalitas atque connexio, hinc omnipotens creator at quia in-
finita est equalitas in qua vnitas et connexio, hinc vniuersorum rector
ordinator et gubernator, quia vero infinita connexio in qua vnitas et
equalitas, hinc vniuersorum conseruator, ita quidem de ipsa humanitate
contracte coniectandum affirma. Est enim principium contractum
creationis ordinis sui: gubernationis et conseruationis, quoniam est
vnitas in qua equalitas et connexio. Est equalitas in qua vnitas et
connexio. Est connexio in qua vnitas et equalitas terminus in sua signi-
ficatione in humanitatis contractionem redactis. Quapropter in virtute
humanitatis homo in superiori parte sensibili puta fantastica creat
similitudines aut imagines sensibilium, quia vnitas in qua equalitas et
connexio, ipsas vero creatas imagines ordinat atque locat, quia equali-
tas in qua vnitas et connexio. Post hec ipsas conseruat in memoria quia
connexio in qua vnitas et equalitas, ita quidem in regione intellectua-
lium intellectualiter agit creando ordinando et conseruando ac in ipsa
rational! media pariformiter. Hec autem omnino ad seipsum reflectit
vt se intelligere gubernare et conseruare possit, et sic homo ad deifor-
mitatem appropinquet vbi cuncta eterna pace quiescunt.
146 De eodem
Quando autem vniuersorum hominum concordantias et differentias
coniecturis tuis aggredi proponis attendere habes ad vniuersorum figu-
ram faciendo humanam speciem sub illo maiori contrahi circulo, tunc
enim in ipsa humanitatis specie quosdam vides abstractiores contem-
platiuos homines in quadam conuersatione intellectualium et eternorum
principaliter quasi in supremo humanitatis celo versari, et hi sunt vt
ipsius speciei intellectus circa veri speculationem vacantes. Sunt et alii
vt speciei ipsius ratio qui inferioribus quasi sensibilibus presunt, primi
sapientes sunt quasi lumina clarissima atque castissima spiritualis in-
corruptibilis mundi effigiem ferentes: vltimi sensibiles quasi brutales
concupiscentiam atque voluptatem sequentes: medii a superioribus
infmentiam claritatis participant et inferioribus presunt. In vnitate
itaque speciei has tres partes hominum multitudinem generaliter sub
174

147 tota specie participate conuenit. Deinde vero in ipsa religionis aut con-
templationis parte specialiores trinas intueris differentias, quoniam ali-
qua est hominum multitude que earn alte atque nobiliter participat
supra omnem rationem et sensum, alia vero que ipsam in rationabili-
tatem quandam contrahit, infima vt in sensibilitatem. Et quoniam
omnibus hominibus inest vti hac via conspicis a natura specificata
religio, quedam altiorem immortalem finem promittens varie vt habes
in vniuerso a mundi huius inhabitatoribus participata. Hinc primi ab-
stractores intellectualibus ipsam religionem supra omnem rationem et
sensum participantes vitam expectant sua excellentia omnem rationis
et sensus capacitatem supergredientem, alii vero ipsam felicitatem infra
rationis metam redigentes in rerum cognitione et fruitione finem po-
nunt, tertii absurdissime in sensibilibus delectationibus. Adhuc primi
148 triniter distinguuntur, ita et secundi et tertii, hac via generalissimam
omnium hominum concordantiam et differentiam gradatim intuere quo
ad religionem in celo tertio: quo ad preessentiam in secundo: quo ad
subiectionem in infimo. He aut em partes que a specie trahuntur et si in
generalitate sua vndique indesinenter persistant, capiunt tamen in
specialitate sua mutationem, cum veritatis precisio in coniectura tan-
turn a nobis venari possit. In varia igitur alteritate vnitas intellectualis
illius religionis recipitur et in fluxibili multitudine rectorum secundi celi
fluxibiliter, ita et presidentialis que et rationalis speciei vnitas dicitur
in fluxibili multitudine sensibilium subiectorum in varia alteritate modi
149 instabiliter persistit. Aduerte etiam quod etsi religio aut regimen ali-
p. 126 quamdiu [ stabile videatur in aliqua mundi huius natione non tamen in
ipsa sua precisione. Fluuius enim renus stabiliter diu fluere visus est:
sed nunquam in eodem statu permanens, iam turbulentior, iam clarior,
iam in augmento, iam in diminutione, ita etiam vt quamuis verum sit
dicere ipsum et maiorem et minorem fuisse, et de maioritate in minori-
tatem sensim deuenisse: tamen vti nunc est precise nunquam eum
fuisse constat. Ita et religio inter spiritualitatem et temporalitatem1
instabiliter fluctuat. Ita et de regimine, inter maiorem enim minoremue
150 obedientiam pendule perseuerat. Potes etiam omnium huius mundi
incolarum varietatem in complexione, figuris, vitiis et moribus, sub-
tilitate et grossicie coniecturaliter venari: constituendo vniuersorum
circulum incolarum orizontem septentrionem meridiem, orientem et
Occident em intercipientem. In ipsa meridiem altiorem et septentrionem
inferiorem in medio medium mundi statuendo. Est igitur a septentrione
1
temporalitaem.
175

De coniecturis II
ad meridiem ascensus humane speciei, et de meridie versus septen-

trionem descensus. Sic omnes homines in supremo celo orizontem parti-
cipantes in intellectu magis sunt vigentes, medii in ratione, infimi in
sensu. Magis igitur in septentrionalibus istis regionibus intellectus
possibilitati et sensibilitati immersus est: quasi sint homines sensibiles.
In media intellectus in ratione viget. In tercia magis abstracte. Hinc
etiam in indianis atque egipti regionibus religio intellectualis atque
abstracte mathematice artes preualuere. In grecia et apud afros et
romanos dyaletica, rethorica atque legales scientie viguerunt. In aliis
septentrionalioribus sensibiles mechanice artes. Omnes tarnen regiones
in his omnibus suo quodam modo peritos habere necesse est: vt sit vna
151 vnius speciei natura in omnibus varie participata. Sic quidem cum ad
corporales hominum dispositiones inuestigationem conuertis: ad P,
figuram attendis. Si hominum colorem inquiris: septentrionalem punc-
tum vnitatem lucis efficias, meridionalem vero tenebre, et albos regio-
nis septentrionalis esse prospicis, meridionales nigros, medios autem
152 vides medio modo se habere. Si complexiones inquiris hac via conspicis
medios melius complexionatos: cum ibi extrema sint ad quandam vni-
tatis combinationem magis armonice atque concordanter redacta. In
septentrionalibus vero excessum conspicis frigoris atque humorum in-
digestorum. In meridionalibus defectum in his vides, et in siccitate ab-
undantiam, caloremque in interioribus magis vigere, per contractionem
eius ad centrum in frigidioribus regionibus conspicis, et plus in ex-
153 tremitatibus in calidioribus. Nutrimenta et operimenta, habitationes et
consuetudines, fortitudines corporales, infirmitates et defectus, varie-
tates formarum et stature secundum locorum differentiam ex his con-
154 iicere poteris. Sic si gentium vitia et virtutes coniecturaliter inquiris: ad
idem respicis. Nam humanitas ipsa sub artico polo ascendendi initium
faciens versus antarticum sub equinoctiali ad altitudinem peruenit
atque ad ascensus finem. Ascendit autem de hoc mundo ad alium. Per-
git igitur quasi homo primo in ipsa crescente etate, deinde in stante,
deinde in decrescente, quapropter habitudo hominum inferiorem gra-
dum tenentium: terciam primam ascensus mundi partem inhabitan-
tium ad alios est vt est hominis habitudo in etate ea qua adhue vires
corporis de potentia ad actum exerit: intra scilicet infantilem et virilem
etates. Uarie igitur vitia que huic tempori propria sunt et similiter
differenter huius etatis virtutes he septentrionales regiones participant.
Alie enim ad virilitatem sunt propinquiores, alie ad infantilem, alie in
his magis austere gentes, magis mascule et dextrales: vt sunt orienta-
liores, alie magis feminine loquaces, leues, pie, inconstantes vt occiden-
176

taliores. Ita quidem medie gentes inter virilitatem et senectam vitia

illius etatis atque virtutes varie differenter orientaliter et occidentali-
p. 127 ter participant. | Meridionaliores vero inter senectam et decrepitam
vitia virtutesque tenent: tantum de his comparationibus dixisse suf-
ficit: particularia distinctius ex his si placet inquirito.
155 De humana anima

Primo ex sepedictis vniuersum ex vnitate alteritateque concipito
ipsumque vnum in tres resoluito regiones vt magna tibi pandit figura.
Die itaque prime regionis simplices ipsas fore intelligentias vbi absorpta
est tenebrositatis1 alteritas in lucis fulgore: infimeque regionis eas con-
cipito naturas nostras esse que corporalitate sua lucem alterauit, me-
dias vero naturas si placet appellate, anime enim medium tenent vt sit
descensus intelligentie inferiora per ipsas inferiorumque in superiora
reflexus. Ostendit tibi autem prior, P, paradigmatica figura extrema
vniri, supremam anime scilicet naturam cum infima intellectualis atque
156 eius infimam cum suprema corporalis coincidere. Age igitur si anima-
rum differentias distinctius inquirere cupis magnum circulum, nunc
vniuersarum fingito animarum atque in huius vniuerso trinas radicales
quadratas cubicasque inspice partitiones. Intelligentiam autem huius
vniuersi vnitatem simplicem concipe: vti deus vniuersaliter omnium,
intueberis permanifeste intelligentiam quadam vniuersali coniunctione
que per maximum circulum figuratur omnibus coniungi animabus,
deinde generaliter prime regioni animarum: specialius vero supremo
ordini: specialissime vero supremo choro que humana vocetur species.
Omnis igitur anima vnitatem intelligentie in alteritate participat, alie
clarius alie vero obscurius solum autem anime supreme cum ipsa speci-
alissima vnione vniuntur, et hec quidem est participatio ipsa qua su-
premum inferioris in coincidentiam pergit cum ipso superioris infimo,
animalia vero clarius participare intelligentias quam vegetabilia per
medium anime euenit. Habet autem animal vt genus species plures
sub ipsa vnitate generis ordinatim vt numeric progredientes, quorum
hec nobilior altiorque existit que vnitati propinquior. Anima igitur
perfections speciei animal in vnitatem cum intellectual! pergens na-
tura: ipsa est in se virtualiter alias complicans omnium animarum
vigores quasi generis metallorum auri species perfectior suo valore
alias omnes metallinas ambit species: et in genere regnantium regalis
auctoritas ceterorum ducum comitum inferiorumque rectorum in se
1
tenbrositatis

De coniecturis II
vnit imperia. Sunt igitur omnium animalium species humane anime

virtutem vnitam numeratim explicantes: eiusque naturam varia dif-
ferentia contrahentes: alia clariori ratione: alia tenebrosiori, nulla ta-
157 men species ad equalitatem precisam attingere valet, ipsa autem hu-
mana anima cum sit infinita intellectualis natura intellectualiter in
potentia est, intellectualis autem potentia lumen est rationis, conci-
pito itaque animam humanam vt, P, figuram ex intellectual! vni-
tate et sensuali alteritate. Descendente igitur lumine intelligentie in
vmbram sensualem atque ascendente sensu in intellectum per gradus
trinos, medio loco duo exoriuntur que rationis nomen habere sup-
pono. Superior autem huius rationis portio que intellectui prior re-
peritur apprehensiua, inferior vero fantastica seu imaginatiua si pla-
cet his aut aliis vocentur nominibus, hec sunt quasi anime humane
quatuor elementa. Intellectus autem iste in nostra anima eapropter
in sensum descendit vt sensibile ascendat in ipsum. Ascendit ad intellec-
tum sensibile vt intelligentia ad ipsum descendat. Hoc est enim in-
tellectum descendere ad sensibile quod sensibile ascendere ad intellec-
tum, visibile enim non attingitur per sensum visus absente intentione
intellectualis vigoris. Hoc quidem experimur dum ad alia intenti pre-
tereuntem non discernimus, sensus enim confuse capit sensibile in ipsum
ascendens, sed non est sensatio formata atque discreta absque intellectu
p. 128 in nobis per | medium rationis descendente, nee nos attingimus sensibile
vt tale absque sensu: cecus enim sensibilem colorem non attingit. In-
tellectus autem qui secundum regionem intellectualem in potentia est:
secundum inferiores regiones plus est in actu. Unde in sensibili mundo
in actu est, nam in visu visibile est, in auditu audibile actualiter appre-
hendit, in sensu autem sensus est, in ymaginatione ymaginatio, in
158 ratione ratio. Non est enim anima aliud quam nobiles quedam atque
simplex vnita virtus, quelibet autem pars virtualis de toto verificatur.
Uirtus enim sensitiua aut ymaginatiua anime nostre cum sit in anima:
anima est, vt virtus ducalis aut comitalis in rege regia est, sicut regalis
in duce ducalis est. Anima etiam cum sit viuificatio corporis ipsa in pede
viuificatio pedis est, in manu viuificatio manus est. Et cum viuificatio
anime sit anima: ipsa est vnitas corporalis vnientis alteritatis. Ex hoc
est in qualibet parte vt vnitas in numero. Sicut enim virtus lapidem
sursum proiicientis lapidem grauem eleuat, ita et ea cessante deorsum
festinat. Ita anime virtus corpus mouet: et non est aliud mori quam
virtutem viuificantem deficere. Est igitur anima in visu visus, in auditu
159 auditus. Per hoc igitur quod intellectus in sensu in actu est: excitatur
ammiratione dormitans ratio vt ad verisimile discurrat. Deinde in-
178

telligentia pulsatur vt absolutius a dormitante potentia in cognitionem

veri vigilantius erigatur, sensata enim in fantasia depingit, atque dum
eorum rationem inquirit in actum intelligendi verique noticiam per-
git. Unit enim alteritates sensatorum in fantasia, varietatem alteri-
tatum fantasmatum vnit in ratione, variam alteritatem rationum in
sua vnit intellectual! simplici vnitate. Descendit vnitas intellectus in
alteritatem rationis, vnitas rationis in alteritatem ymaginationis,
vnitas ymaginationis in alteritatem sensus. Complica igitur ascensum
cum descensu intellectualiter vt apprehendas. Non enim est intentio
intellectus vt fiat sensus sed vt fiat intellectus perfectus et in actu, sed
quoniam in actu aliter constitui nequit fit sensus, vt sic hoc medio de
potentia in actum pergere queat. Ita quidem supra seipsum intellectus
redit circular! completa reditione, quasi nobilis qui in potentia militie
existens quam ob paupertatem ad actum deducere nequit: se ad tempus
160 subiicit vt sic ea acquirat per que se in actu militie constituat, non
indigent diuites ipsi nobiliores intelligentie sensibus: cum sint vt
ardentes inconsumptibiles et semper crescentes ignes que extrinseco
excitatiuo vento per sensibile flabellum in sufflando non egent vt
ardeant. In actu enim quamuis differenter existunt, sed cum nostra in-
tellectualis portio sit quasi scintillaris ignis inter viridea ligna abs-
consus his indiget. Nee putas nos homines qui sensu vigemus aliquid
attingere intelligentias latitans, intellectualiter quidem hoc attingunt
quod nos per sensum sensibiliter. Dum enim quis romanam loquitur
linguam: ego auditu vocem, tu vero etiam in voce mentem attingis.
Intelligentia vero sine sermone mentem intuetur, ego enim irrationabi-
liter, tu vero rationabiliter, angelus intellectualiter. Uerius igitur sic
atque perfectius intuitione intellectual! quam per sensibilem auditum
161 attingitur quesitum. Aduerte etiam vt intellectum ob suam per-
fectionem descendere: et reditione completa ad se reuerti audisti.
Ita de sensu concipe. Nam ob perfectionem vite sensitiue sursum ad
intellectum pergit. Connectuntur igitur duo: appetitus naturalis et
accidentalis: qui mutua circulatione adimplentur. Quoniam autem per-
fectio intellectus est actu intelligere posse enim intelligere dum ad
actum pergit perficitur, hinc intellectus ex se intelligibile faciens quod
in intellectum progreditur est suiipsius fecunditas. Nam intellectum
in species sensibiles descendere est ascendere eas de conditionibus
p. 129 contrahentibus ad absojlutiores simplicitates, quanto igitur profun-
dius in ipsis se immittit: tanto ipse species magis absorbentur in eius
luce: vt finaliter ipsa alteritas intelligibilis resoluta in vnitatem in-
tellectus in fine quiescat. Unitas igitur intellectus tanto plus perficitur
12« 179

De coniecturis II
quanto de potentia in actum progreditur, et quanto ignis potentior est

in actu: tanto citius ignibile de potentia in actum pergere facit, nee est
aliud ignibile in ignem producere quam ignem se in ignibili profundare.
Intellectus est in nobis quasi semen ignis intellectualis, in rational!
ignibili vt materia collocatus, vnde vti color non est visibilis nisi in
vnitate lucis quia color lucis est alteritas, alteritas autem non nisi
in vnitate attingibilis est, ita fantasmata non nisi in luce rationis in-
telligibilia sunt, fantasmata enim alteritates sunt vnitatis rationis,
quanto igitur fantasmata sunt vnitati rationis propinquiora, tanto
magis intelligibilia, vt color magis visibilis qui luci propinquior, vnde
vti f lamma quia in lumine absorpta per se visibilis est et in eius lumine
alterationes lucis puta colores intuemur. Ita quidem sunt conceptus in
rationis lumine absorpti vt per se intelligantur, et alia obscuriora in-
telligibilia faciant vt in per se notis constat principiis. Ratio igitur per
se intellectui ingeritur vt lux visui et intellectus per se in rationem
descendit vti visus in lucem pergit, hoc est enim rationem per se in-
telligibilem esse: intellectum in ipsam descendere, sicut autem vnitas
per se in numerum pergit, ita ratio in fantasmata, et vti numerus non
nisi vnitate attingitur, ita intellectus non nisi ratione mediante fantas-
162 mata apprehendit. Aduerte igitur quoniam vnitas per se est inattingi-
bilis alioquin precisio infinitum atque inattingibile attingeretur ratio-
ne: quod est impossibile. Non igitur attingitur vnitas nisi mediante
alteritate, sicuti vnitas speciei mediante alteritate indiuiduorum atque
generum vnitas mediante specierum diuersitate, neque alteritas attingi-
tur per se ex eadem radice vnde non attingitur alteritas nisi mediante
vnitate, non enim attingitur indiuiduum nisi mediante specie, nee
species nisi mediante genere, nee color nisi mediante luce, nee sonus
nisi mediante aere, cum sonus sit alteritas quieti aeris, nee sentitur
dolor qui alteritas est nisi in vnitate continui aut complexionis,
dum enim vnitas ipsa continui dissoluitur et alteratur aut vnitas ar-
monica complexionis alteritate quacunque offenditur disconuenientia
163 in vnitate sequitur. Et quoniam intellectum constat vnitatem esse
rationis que ipsum in alteritate participat. Hinc intellectus ante alteri-
tatem existens nee tempori quod ex ratione prodit nee corruptibilitati
subiicitur cum sit rationalis alteritatis absolutior vnitas. Non est igitur
eius natura corruptibilis cum rationem preueniat, vbi vero vnitas ab-
sorbet alteritatem ibi immortalitas, quare et altior illa rationalis na-
tura que fantasmatum alteritatem in luce sue vnitatis absorbet et in
lumine immortalis intellectus occultatur, ita est immortalis sicut
lumen inumbrabile, sicut enim lumen ipsum in quantum in se est non
180

potest non esse visibile, ita ratio pura non potest non intelligi, et hec est
vita eins atque perfectio, et in hoc differentiam rationis humane
atque bestiarum venare poteris cur ipsa humana in immortalitate
vite intellectualis que est semper intelligere absorbetur, quia semper
per se est intelligibilis vti lumen per se visibile, non autem alteri-
tates lucis puta colores per se visibiles sunt sic nee alteritas rationis
que in aliis animalis speciebus existunt: quare alterabiles et corrupti-
164 biles. Quoniam autem homo diu cecus dum videre incipit primo hoc
in luce experitur, hinc lux est alteritas spiritus visiui, et non apprehen-
dit visus vnitatem suam nisi mediante alteritate. Lux igitur ilia que se
ingerit in oculum mediante qua se videre apprehendit est altera lux a
luce visiui spiritus, quando igitur fortitudo lucis visiui spiritus intra
se absorbet lumen visibile transit visibile in visum, quando autem
ρ. 130 alteritas lucis visibilis sua fortitudine ab | sorbet debilitatem visiui spi-
165 ritus: transit vnitas virtutis visiue in alteritatem et diuisionem. Ita
quidem de virtute intellectuali et lumine rationis coniectandum
existimo. Nam ratio alteritas intellectualis vnitatis est, et nisi fortis
fuerit virtus eius sepe in alteratione rationis absorbetur: vt opinionem
verum existimet intellectum. Sic et fantasmatum alteritas sepe ra-
tionem absorbet: vt id quod ymaginatur homo: iudicet ratione osten-
sum. Ita et alteritas sensus vnitatem virtutis fantastice aliquando ab-
sorbet vt id quod sensu attingit hoc esse iudicet quod ymaginatur, vti
infans informem adhuc fantastice habens virtutem: mulierem quam
videt matrem iudicat quam ymaginatur. Ita quidem et aliis debilibus
166 in hac virtute accidere solet. Intellectus igitur qui est rationis vnitas
eaipsa ratione mediante corpori iungitur, corporalis enim natura in-
tellectualem non nisi in alteritate participare potest: a qua cum maxime
distet scalaribus mediis opus habet. Participat igitur corporalis natura
intellectualem ipsam in alteritate lucis rationis per medium vegetatiuum
atque sensuale. Ascendit autem sensibile per organa corporalia vsque
ad ipsam rationem que tenuissimo atque spiritualissimo spiritu cerebro
adheret. Alteritas autem que in ratione recipitur vnitate ipsius ra-
tionis que alteritas est intellectus mediante in intellectum ab omni
organo liberum absumitur. Et quoniam huius rationis ascensus de-
scensus est intellectus: ob hoc absolutus intellectus dum in alteritate
rational! venatur veritates ipsas vt a fantasmatibus eleuatas sursum
167 amplectitur, quare cum sic a sensibilibus ortum capiat absolutus verus
esse nequit sed secundum quid, nam in ratione verus est secundum
rationem, in ymaginatione secundum ymaginationem, in sensu se-
cundum sensum. Dum autem res abstractius extra omnen rationis
181

De coniecturis II
alteritatem in sua simplici intellectual! natura intuetur: eas extra ipsa

fantasmata in claritate veritatis amplectitur. Intellectus enim alteritas
est infinite vnitatis. Quanto igitur ipse intellectus a sua alteritate se
altius abstrahlt vt in vnitatem simplicissimam plus ascendere queat:
tanto perfectior altiorque existit. Nam cum omnis alteritas non nisi in
vnitate attingibilis sit: non potest intellectus seipsum qui alteritas est
cum non sit diuinus absolutissimus intellectus: sed humanus nisi in
ipsa diuinissima vnitate vti est intueri. Non enim intellectus seipsum
aut aliquod intelligibile vti est attingere poterit nisi in veritate ilia
que est omnium vnitas infinita, nee potest ipsam vnitatem infinitam
intueri: nisi in intellectual! alteritate. In seipso igitur intellectus in-
tuetur vnitatem illam non vti est: sed vti humaniter intelligitur, et
per ipsam quam sie intelligit in alteritate se eleuat: vt absolutius in earn
vti est pergat, de vero ad veritatem: eternitatem et infinitatem, et
hec est vltima perfectio intellectus, quoniam per theophaniam in ipsum
descendentem continue ascendit ad approximationem assimilationis
diuine atque infinite vnitatis: que est vita infinita atque veritas et
168 quies intellertus. Est autem ipse adeo subtilis nature vt quasi in
puncto centrali indiuisibilem spheram intueatur, dum est contractus
in ratione ipsam spheram intuetur in ratione illa que habet omnes
lineas a centro ad circumferentiam esse equales. Dum in fantasia
ipsum intuetur: ipsam rotundam atque corpoream ymaginatur. Sensus
autem visus non spheram: sed partem eius tantum potest intueri,
sed per rationem partem cum parte componentem attingit. Unde sicut
veritas intellectualis per rationem in sua precisione est inattingibilis,
ita veritas rationis est sensibiliter incontrahibilis, semper enim de-
fectum in alteritate esse necesse est. Unitas enim non aliter in alteritate
quam cum casu a precisione et equalitate reperibilis est, aliter enim
p. 131 non esset alteritas si esset | precisa equalitas, quapropter nee ratio
circuli est verus circulus intellectualis, non enim ab eo circulus intellec-
tualiter verus iudicatur: quia a centro eius ad circumferentiam linee
sunt equales, sed hec rationalis diffinitio intellectualis circuli est ad
verum se habens circulum vt signum ad signatum: et alteritas ad
suam vnitatem: aut compositum ad simplex: seu explicatio ad com-
plicationem, aut contractum ad absolutum, circulus enim in contracto
esse via rationis aliter esse nequit, in vnitate autem sua absolution
absque alteritate linearum et circumferentie intelligibiliter existit. Sic-
ut autem ratio in vnitate intellectus a priori demonstratiue discurrit,
sie intellectualis nostra cognitio verior esse non posset si in vnitate
absoluta que veritas est alteritas omnis intueretur, non vt alteritas,
182

sed vt vnitas, quanto hoc absolutius precisiusque a diuino munere con-

cederetur, precisissime enim hoc solum per diuinum ipsum intellectum
qui est ipsa precisio absoluta hoc fieri potest, ipse est solus omne quod
169 in omni intellectu intelligit et in omni intelligibili inteUigitur. Habet
igitur hec intellectualis cognitio se in perfectione actuali ad alias vt
corpus ad superficiem lineam et punctum, sed in subtilitate vt punc-
tus ad lineam: superficiem ad corpus, punctualiter quidem atque sub-
tiliter et perfecte simul amplectitur verum, rationalis vero cognitio
contractior atque perfectior vt superficies subtilis in linea. Imaginatiua
vero cognitio contracta magis perfecta vt linea, grossa vt superficies.
Sensitiua vero cognitio indiuidualiter contractissima est imperfectissima
170 vt punctus: grossissima vt corpus. He autem cognitiones variantur
diuersimode secundum varietatem organorum et spirituum: virtutem
differentium et varietatem vnitatis per quam in alteritatem deuenitur.
Si enim medium diaphonum per quod alteritas lucis in visum ascendit
est alteratum colore rubeo vel alio, huius coloris res visa apparet,
quoniam ipsa non attingitur in vnitate simplici puta luce pura, sed in
luce alterata in diaphono puta berillo aut vitro aut flamma vel radio colo-
rato vel alterato, ita intellectus fantasmata pura non attingit nisi pura
et libera fuerit ratio, vnitas sit alteritatis fantasmatum sed incorrupta et
alterata ratione, iudicium eius corruptum est vt videmus quando auc-
toritati ratio alligata est, tune enim alterata est et contracta a sua
puritate et secundum earn corruptum fit iudicium. Quare passionati
recto carent iudicio cum lumen rationis in ipsis sit contractum et
alteratum, sicut gustus per humidum saliuale corruptum iudicat cor-
rupte dulce scilicet amarum: et sie de reliquis.
171 De sui cognitione

Summariam tuiipsius coniecturalem cognitionem ex his facile eli-
cies vt nunc tibi ex superfluis pandam. Primo quidem iuliane pater te
hominem vnum esse non dubitas, hominem vero a humanitate dici vt
ab albedine album non ambigis, humanitatem autem vnitatem quan-
dam in alteritate participabilem clare conspicis, cum me quidem ho-
minem atque alium a te atque singulis conspicis indiuiduis, humani-
tatem vero indiuidualiter in alteritate contrahibilem alteritatem ab-
solutions esse vnitatis in ipsius est leoneitatis et equineitatis alteritate
172 aduertis. Absolutissimam igitur atque penitus incontrahibilem primam
conspicis vnitatem seu entitatem que in alteritate varia incontrahi-
biliter participatur, atque vt exemplo visibili iuueris imagineris huius
183

De coniecturis II
visibilis mundi simplicissimam vnitatem incontrahibilem lucem esse

in cuius alteritate participationis visibilia omnia id sunt quod sunt.
Color igitur huius lucis alterata extat participatio. Sit igitur circulus
vniuersi coloris ambitus, color autem non nisi contracte existere pot-
est, quoniam eius vnitas absoluta ipsa cadens in alteritate contrahitur. |
p. 132 Tres igitur regiones contractionis coloris cum eorum finalibus nouena-
riis notato differentiis: supreme regionis coloris contractio talis resul-
tabit, in qua absolutions lucis participatio in clara resplendentia vm-
brales alteritates occultat. In fine vero regionis conditio huic contra-
riabitur, in tenebra enim Ingrediens lucis participatio absorbetur,
media vero regio medio se habet modo. Intuere has regiones distinctius
173 in ter trinis distinctionibus. Ita quidem iuliane pari passu si lucem,
diuinitatem, colorem, humanitatem, visibilem mundum vniuersum
ipsum feceris. Teipsum in figura inquire: et an de suprema, media aut
infima regione existas inspicito. Ego enim teipsum arbitror humani-
tatem in suprema ipsa: atque in ipsius supreme regionis nobili specie
in participatione clariori diuine lucis contrahere. Hac enim patula
quadam via aliorum hominum comparatione de seipso coniecturam
quisque facere poterit. Dum autem te in ordine humanitatem con-
trahentium participatione absolutissime vnitatis inuenisti, aduerte
humanitatem tuam vniuersum esse tuum ambire, teque diuinitatem in
eius contractione participare. Diuinitas autem est vnitas infinita equa-
litas atque connexio. Ita quidem quod in vnitate sit equalitas et con-
nexio, in equalitate vnitas et connexio, in connexione vnitas et equa-
174 litas. Finge igitur contractam tuam humanitatem in qua diuinitatem
ipsam participas, circulum vniuersorum atque ad regiones regionumque
partitiones ordinatim inspicito: quomodo quidam in ipsa suprema hu-
manitatis tue natura diuinitatem ipsam supreme participas, in in-
fima vero infime, in media medio quidem modo. In nobiliori quidem
natura ipsam secundum eius regionis conditionem participas nam in-
tellectualiter, in media rationaliter, in infima sensualiter prout he
regiones in circulo contracte humanitatis tue cadunt. Quoniam autem
lumen diuinitatis participare intellectualiter est vnitatem participare
in qua equalitas et connexio. Hoc est autem esse intellectuale quod
est intelligere. Participas igitur diuinitatem in lumine intelligentie
vt te scias superno dono intelligentiam habere, eamque esse tanto in-
tellectualiter maiorem: quanto magis vna fuerit: tali quidem vnitate
in qua equalitas et connexio. In vnitate igitur est intelligentia magna,
ita in equalitate vnitatis, ita et in connexione amborum: sed in ipsa
vnitate in qua equalitas et connexio ibi quidem maxima. Participas
184

equidem diuinitatem intellectualiter in equalitate in qua vnitas et

connexio et hoc quidem lumen est iusticie, quanto igitur equalitatem
absolutam in qua vnitas et connexio intellectualiter plus participas:
tanto deiformior. Participas etiam ipsam diuinitatem in connexione
in qua vnitas et equalitas, hoc est autem amoris lumen, quanto igitur
amorem ipsum in quo vnitas et equalitas plus participas intellectua-
liter: tanto secundum intellectualem atque altiorem tue humani-
175 tatis naturam diuinior eris. Sis autem attentus in his omnibus: vt
terminis secundum traditas regulas vtaris. Dum enim de diuinitate
per terminos locutus sum: eos ad eius naturam transsumas. Ita quidem
dum de intellectual! regione tibi conceptum aperui: terminos eius
regionis legibus constringas. Post hoc ad alias te pari forma regiones
conferas vt in rational! parte tua inspicere queas quando ipsa ratio tua
diuinitatem ipsam suo participat modo, ea enim que intellectus intel-
lectualiter participat: ilia quidem et ratio suo modo, sie etiam sensus
176 secundum sue conditiones nature. Uides nunc iuliane quando vnitas
tua in contracta humanitate vnitrinum lumen in tribus ipsis regionibus
varie participat, atque quando in ipsa suprema tue nature nobilitate
vnitatem seu entitatem supremam que est virtus equalificandi: atque
etiam connexionem supremam que virtus est connectendi seu amandi
supreme participas hoc est intellectualiter, ita quidem hanc vnitrinam
ρ. 133 virtutem mediocriter etiam | in regione media participas quapropter
virtutem rationabiliter essendi seu decernendi rationabiliterque equali-
ficandi seu iustificandi atque connectendi seu amandi te participare
contracte conspicis, sicut etiam secundum infimam ipsam regionem
sensibiliter essendi seu sentiendi sensibiliter equalificandi seu iustifi-
candi, sensibiliter connectendi seu amandi. He quidem participate vir-
tutes in tue humanitatis virtute complicantur, quoniam autem in parti-
cipatione vnitatis aut entitatis simul et equalitas connexioque parti-
cipatur: que in ipsa vnitate existunt. Hinc in participata intellectus
tui vnitate existit virtus equalitatis esse intellectus, hoc est intelligendi
virtus atque virtus connectendi amandive que ex intellectu eiusque
intellectione procedit, amat enim intellectus intelligere suum intellec-
tus enim amor intellectum et ipsum intelligentem supponit, quo
177 quidem modo de ratione sensuque dicendum. Habes ergo iuliane pater
te virtutem earn participare que in se gestat equalitatis atque con-
nexionis naturam vt sic intellectus tuus diuinum esse suo modo parti-
cipans in eius equalitate intelligere amplectique possit intellectum vt
non aliud sit tuum intelligere quam equalitas participate vnitatis tui
intellectus. In equalitate igitur seu similitudine diuini luminis intellec-
185

De coniecturis II
tualiter participati te noscas intelligendi virtutem assecutum, ita qui-

dem vt ratiocinandi sciendique quoniam autem tanto perfectius vnitas
ipsa participatur, quanto equalitas connexioque in ipsa maior fuerit,
hinc intelligere atque connectere sine perfectione vnitatis intellectus
nequeunt adaugeri. Inclinatur igitur intellectus ad intelligere et amare
vt perficiatur natura eius, ita ratio ad ratiocinari, sensus ad sentire,
178 ex quo euenit quod intellectus sibi intellectuales artes que specula-
tiones sunt studet adinuenire pro nutritione conseruatione perfectione
ornatuve suo quibus se iuuare possit ac vti. Has speculatiuas scientias
exerit ex lumine participato intellectualiter1, ita ratio ratiocinandi
artes ex lumine rationabiliter participato elicit et sensus sensibiles artes
pro nutritione conseruatione perfectione ornatuque sensibilis nature
ex sensibiliter participato trahit lumine nee ita2 que sepe audisti neg-
ligas vt participatione diuini luminis in ratione post intellectum atque
176 eius medio sie et in sensu per rationem concipias. Uides autem iuliane
pater quomodo dei similitudo existis, humanitas enim in te contracta
vnitrina est: nam est vnitas seu entitas indiuidualiter quidem con-
tracta in qua equalitas et connexio, per entitatem enim humanitatis
homo existis ita quidem quod in ea ipsa entitate sit entitatis equalitas
iusticia seu ordo atque connexio seu amor, nam secundum equalitatem
vnitatis omnia que in te sunt iustissime ordinata sunt in ipsa vnitate,
membra enim omnia iusticiam ordinem equalitatis vnius tue entitatis
habere manifestum est, membra quidem corporalia ad corpus ipsum,
corpus ad animam vitalem, vitalis ad sensibilem, sensibilis ad rationa-
lem, rationalis ad intellectualem, atque omnia ad vnitatem humani-
tatis tue, et quomodo in ipsa vnitate est iusticialis ille ordo, ita quidem
et connexio amorosa in vnitate, connexio enim3 in ipsa entitate est
vt omnia sint vnus homo, postquam enim connexio ipsa in vnitate esse
180 desinit vnum tuum humanum esse similiter deficere necesse erit. Nunc
tibi hec in te ipso notissima sunt quod nee contractum quodcunque
esse aliter esse potest quam per vnitatem in qua equalitas et connexio,
in teipso igitur ad omnium notitiam pergis vt cuncta scias vnitrini-
tatem absolutissimam varie participare, ordinem etiam vniuersorum
in vnitate ex te elicis vt non aliter iusticiam videas nisi in eo ordine
qui est in vnitate. Non est enim iniustum immo equissimum est caput
tuum sursum atque in eo cerebrum: oculos: aures: ceteraque gradatim
p. 134 atque pedes deorsum | esse, quoniam sursum et deorsum totusque hie
membrorum ordo ad vnitatem resolutus non nisi equissimus esse
potest. Equissimus igitur atque iustissimus est hie ordo: qui in vnitate
1 2 3
intellectualirer necita eim
186

existit, ille vero ordo qui ad diuisionem alteritatemque tendit iniustissi-

181 mus est diuinitatique contrarius. Elicis ex teipso equidem hanc amoris
connexionem firmissimam esse que est in vnitate, nam amorem
connexionemve vnitatem dicere vides. Unit enim amor amantem cum
amabili. Non est autem amor seu naturalis connexio qua caput
corpori tuo vnitur alius amor quam ille qui ex vnitate atque equalitate
procedit. Connectuntur igitur a radice entitatis tue et equalitate ordi-
nis ad ipsam vnitatem. Uides igitur non esse amorem diuinam con-
nexionem participantem qui est extra vnum et ordinem ad vnum. Nihil
igitur vniuersi diligendum est nisi in vnitate atque ordine vniuersi.
Nullus homo amandus est nisi in vnitate atque ordine humanitatis.
Nee est homo generaliter diligendus nisi in vnitate atque ordine animali-
182 tatis, ita de singulis. Ex teipso igitur electiones deiformes intueri va-
lebis. Nam conspicis deum qui est infinita connexio non vt contractum
amabile aliquod diligendum: sed vt absolutissimum infinitum amo-
rem. In eo igitur amore quo deus diligitur esse debet simplicissima
vnitas infinitaque iusticia. Necesse est igitur omnem amorem quo deus
amatur minorem esse eo quo amari potest. Cognoscis etiam hoc esse
deum amare quod est amari a deo: cum deus sit caritas. Quanto igitur
183 quis deum plus amauerit: tanto plus diuinitatem participat. Ita etiam
diuini luminis participatione hoc iustum atque equum esse conspicis:
quod in se vnitatem connexionem que continet, dum lex ab vnitate
atque connexione recedit: iusta esse nequit. Hec lex, quod tibi vis
fieri alteri fac: equalitatem vnitatis figurat. Si iustus esse velis: non
aliud te agere necesse est: quam quod ab ea equalitate non recedas in
qua vnitas est et connexio, tune quidem equaliter in vnitate amoreque
feres aduersa, paupertates et diuitias, honores aut vituperia, nee ad
dextram aut sinistram euagabis: sed equalitatis medio tutissimus eris.
Nihil tibi graue aduersumve euenire poterit: si id omne quod sensibus
aduersum videtur intelligis, atque ita amplectaris in equalitate vnitatis
essendi atque amandi ferendum cum hoc sit diuinitatem nobiliter
feliciterque participare. Uides autem in eaipsa equalitate iam dicta
omnem moralem complicari virtutem, nee virtutem esse posse nisi
184 in huius equalitatis participatione existat. Poteris multo me amplius
participatum vnitrinum diuinitatis lumen in te contemplari qui du-
dum vita equali te a distrahentibus mundanis ad iusticiam colendam
transtulisti, nee meas coniecturales has ineptias tibi pandere pre-
sumpsissem si eas te non sciuissem per ipsam sepedictam equalitatis
legem in vnitate amoris suscepturum.
Finit de coniecturis. |
187

De filiatione dei
De filiatione dei
51 Confratri Conrardo de wartberger canonico monasterii Meinfeit deuoto
sacerdoti etc. Nicolaus de Cusa prepositus ibidem de filiatione dei
Tandem me compulit studii tui feruentia vt crebris monitis tuis
aliquando respondeam. Sane a me flagitare videris quid ego de filiatione
dei coniiciam: que per ipsum altissimum iohannem theologum a radio
eterno nobis dari publicatur: cum dicit. Quotquot autem receperunt
eum dedit eis potestatem filios dei fieri: his qui credunt in nomine eius.
Confrater merito colende recipe eo pacto id quod occurrit vt non putes
me quicquam his adiicere que in preteritis meis legisti conceptibus.
Nihil enim in intimis etiam remansit precordiis quod non illis ipsis
mandauerim litteris meas generales qualescunque exprimentibus con-
52 iecturas, forte tu idipsum in dicendis experieris. Ego autem vt in
summa dicam non aliud filiationem dei quam deificationem que et
theosis grece dicitur estimandum iudico. Theosim vero tuipse nosti
vltimitatem perfectionis existere que et notitia dei et verbi seu visio
intuitiua vocitatur. Hanc enim ego theologi iohannis sententiam esse
arbitror, quomodo logos seu ratio eterna que fuit in principio deus
apud deum: lumen homini dedit rationale cum ei spiritum tradidit
ad sui similitudinem. Deinde declarauit variis admonitionibus vi-
dentium prophetarum atque vltimo per verbum quod in mundo
apparuit lumen ipsum rationis esse vitam spiritus, atque quod in ipso
nostro spiritu rational! si receperimus verbum ipsum diuinum oritur
53 filiationis potestas in credentibus. Hec est superadmiranda diuine
virtutis participatio: vt rationalis noster spiritus in sua vi intellec-
tual! hanc habeat potestatem quasi semen diuinum sit intellectus ipse
cuius virtus in credente in tantum ascendere possit vt pertingat ad
theosim ipsam: ad vltimam scilicet intellectus perfectionem, hoc est
ad ipsam apprehensionem veritatis, non vti ipsa veritas est obumbrata
in figura et enigmate et varia alteritate in hoc sensibili mundo, sed vt
in seipsa intellectualiter visibilis. Et hec est sufficientia ipsa quam ex
deo habet virtus nostra intellectualis que ponitur per excitationem
diuini1 verbi in actu apud credentes. Qui enim non credit nequaquam
ascendet sed seipsum iudicauit ascendere non posse sibiipsi viam pre-
cludendo. Nihil enim sine fide attingitur que primo in itinere viatorem
collocat. In tantum igitur nostra vis anime potest sursum ad perfec-
tionem intellectus scandere quantum ipsa credit. Non est igitur vsque
54 ad dei filiationem ascensus prohibitus si fides adest, et cum filiatio
1
diuiui
188

ipsa sit vltimum omnis potentie: non est vis nostra intellectualis citra
ipsam theosim exhauribilis, neque id vllo gradu attingit quod est
vltima perfectio eius circa quietem illam filiationis lucis perpetue ac
vite gaudii sempiterni. Arbitror autem hanc dei filiationem omnem
exire modum intuitionis. Nam cum nihil in hoc mundo in cor hominis
mentem aut intellectum quantuncunque altum et eleuatum intrare
queat: quin intra modum contractum maneat vt nee conceptus quis-
quam gaudii letitie veritatis: essentie virtutis suiipsius intuitionis
aut alius quicunque modo restrictiuo carere possit qui quidem modus
in vnoquoque varius secundum huius mundi conditionem ad fantas-
mata retractus erit: cum de hoc mundo absoluti fuerimus ab his etiam
obumbrantibus modis releuatus: sic scilicet vt felicitatem suam in-
tellectus noster ab his modis subtrahentibus liberatus sua intellec-
tual!1 luce diuinam vitam nanciscatur, in qua licet absque sensibilis
mundi contractis enigmatibus ad intuitionem veritatis eleuetur, non
erit tarnen hec ipsa intuitio sine modo illius mundi. Nam ait theologus |
p. 136 quomodo rationis lumen potestatem ipsam habet in omnibus reci-
pientibus verbum: et credentibus ad filiationem dei pertingendi. Igi-
tur filiatio ipsa in multis filiis erit a quibus varie participabitur modis,
multitudo enim vnitatem varie participat in varia alteritate: cum
omne existens in alio aliter esse necesse sit. Non igitur erit filiatio
multorum sine modo, qui quidem modus adoptionis participatio forte
dici poterit, sed ipsa vnigeniti filiatio sine modo in idemptitate nature
patris existens est ipsa superabsoluta filiatio: in qua et per quam
55 omnes adoptionis filii filiationem adipiscentur. Nunc id optare videris
vt te qualicunque modo eo ducam vbi videre queas quid sit illud
ineffabile gaudium filiationis: quamuis non expectes ipsum posse
sufficienter exprimi quod omnem mentem exuperat: maxime cum
coniecturis incumbentes enigmatum modos transilire non valeamus:
vereor presumptuosa audacia notari peccator homo officium purga-
tissimarum mentium subeundo, non tarnen me sinit silere magnus tibi
complacendi affectus. Accipe igitur breuissime quod nunc coniicio.
56 Non arbitror nos fieri sic filios dei quod aliquid aliud tune simus quam
modo: sed modo alio id tune erimus quod nunc suo modo sumus. Uis
enim intellectualis que recipit lumen actuale diuinum: per quod viuifi-
cata est per fidem attrahit continuam influentiam eius vt crescat in
virum perfectum. Uirilitas autem non est de mundo puericie vbi
adhuc homo crescit: sed de mundo perfectionis. Idem est puer qui et
vir: sed non apparet in puero qui seruis connumeratur ipsa filiatio:
sed in adulta etate vbi conregnat patri. Idem est ille qui nunc in scolis
1 intellecttuali
i 189

De filiatione dei
est vt proficiat: et ille qui post hoc magisterium adipiscitur. Hie quidem
studemus, ibi magistramur. Studemus autem eo modo vt ait theologus,
quia recipimus verbum rationis a magistro cui credimus, quia verax
est magister: et recte nos docet, confidimusque posse proficere, et quia
recipimus verbum eius et credimus docibiles deo erimus. Per hoc in
nobis potestas exoritur: posse ad magisterium pertingere quod est
57 filiatio. Docet pictor scolarem particulares plures formas stilo exarare,
tunc demum transfertur de scola ad magisterium. Est autem magiste-
rium transsumptio scientie particularium in vniuersalem artem: inter
que nulla cadit proportio. In hoc mundo studemus per medium sen-
suum qui particularia tantum attingunt, transferimur de mundo sensi-
bili particularium ad vniuersalem artem que est in mundo intellectual!.
Uniuersale enim est in intellectu et de regione intellectual!. In hoc
mundo in variis particularibus obiectis vt in variis libris versatur Stu-
dium nostrum. In mundo intellectual! non est nisi obiectum vnum
intellectus, scilicet veritas ipsa in quo habet magisterium vniuersale,
nam nihil in variis obiectis particularibus quesiuit medio sensuum in-
tellectus in hoc mundo nisi vitam suam et cibum vite scilicet veri-
58 tatem que est vita intellectus, et hoc est magisterium quod in studio
huius mundi querit scilicet intelligere veritatem: immo habere ma-
gisterium veritatis, immo esse magister veritatis, immo esse ars ipsa
veritatis: sed non reperit artem ipsam: sed ea particularia que artis
opera existunt. Transfertur autem de scola huius mundi ad regionem
magisterii et efficitur magister seu ars operum huius mundi. Quietatur
igitur Studium vite et perfectionis atque omnis motus intellectus:
quando se comperit in ea regione esse vbi est magister omnium operum
operabilium scilicet filius dei verbum illud per quod celi formati sunt:
et omnis creatura: et se similem illi. Est enim tunc in ipso ipsa dei
filiatio quando in eo est ars ilia. Immo ipsa est ars ilia diuina in qua
et per quam sunt omnia, immo ipse est deus et omnia modo illo quo
59 magisterium adeptus est, quod attenta meditatione aduertas. Scien-
P· 137 tia namque vniuersali sua acceptione omnia scibilia: deum scilicet | et
quicquid est ambit. Doctus autem scriba qui est magisterium vniuer-
salis scientie adeptus habet thesaurum de quo proferre potest noua et
vetera. Intellectus igitur illius secundum modum magisterii ambit
deum et omnia: ita vt nihil eum aufugiat aut extra ipsum sit vt in
ipso omnia sint ipse intellectus, ita quidem de alio docto scriba est hoc
ipsum suo modo, atque ita in cunctis. Quapropter quanta in hac scola
huius sensibilis mundi diligentior quis fuerit in exercitatione intellec-
tualis studii in lumine verbi magistri diuini, tanto perfectius ma-
190

60 gisterium assequetur, vnde cum magisterium quod querimus et in quo

est vite intellectualis felicitas sit verorum et eternorum, si spiritus
noster intellectualis euadere debet in perfectum magistrum vt in
seipso eternaliter possideat delectabilissimam vitam intellectualem,
oportet vt Studium eius non adhereat vmbris temporalibus sensibilis
mundi, sed illis perfunctorie pro studio intellectual! vtatur prout pueri
in scolis vtuntur materialibus et sensibilibus scripturis. Nam in ipsis
materialibus litterarum figuris non est Studium eorum, sed in ipso
rational! eorum significato. Ita quidem vocalibus sermonibus quibus in-
struuntur ipsi intellectualiter non sensibiliter vtuntur, vt per signa
vocalia ad mentem magistri pertingant. Sed si qui in signis potius delec-
tantur ad magisterium philosophie non pertingent, sed vt ignorantes in
scriptores pictores prolocutores cantores vel citharedas degenerabunt.
61 Tali quadam similitudine admonemur nos qui ad filiationem dei aspira-
mus non inherere sensibilibus que sunt enigmatica signa veri, sed ipsis
ob infirmitatem nostram absque adhesione coinquinationis: ita vti
quasi per ipsa nobis loquatur magister veritatis et libri sint mentis eius
expressionem continentes, et tune in sensibilibus contemplamur in-
tellectualia: et ascendemus quadam improportionali comparatione de
transitoriis et fluidis temporalibus: quorum esse est in instabili fluxu
ad eterna vbi rapta est omnis successio in fixam quietis permanentiam:
vt vacabimus circa speculationem vere iuste et gaudiose vite sperantes
nos ab omni inquinamento deorsum se trahente vt possumus cum ar-
denti desiderio studii circa ipsum earn ipsam vitam magistral! adeptio-
ne hinc absoluti introire, hoc est gaudium domini quod nemo tollere
poterit quando intellectual! gustu vitam incorruptibilem nos attigisse
comprehendimus, et hec est quidem ipsa summa delectatio quasi dum
gustamus suauissimo sensu cibum vite quern famelice appetimus, come-
dit enim infecto palato infirmus saporissimos cibos, sed quia viuacitas
sensus non sentit suauitatem saporis: viuit in erumna cum fatiga tristi-
cia et labore et est illi pena cibum masticare. Qui vero purgato et sano
palato esurit delectabiliter et gaudiose cibatur. Tali quadam licet
remotissima similitudine gaudium est filiis dei absque intermissione,
quando non solum intellectualis vita non corrumpitur annihilatione ob
suam incorruptibilem naturam, sed et viuit intellectual! gustu quo se
viuere sentit vita vera intellectual! quem pura veritas sempiterne refi-
62 cit. Forte te pulsat sepe auditum deum incomprehensibilem ac quod
filiatio que est apprehensio veritatis que deus est attingi nequeat. Arbi-
tror te satis intellexisse veritatem in alio non nisi aliter posse com-
prehendi, sed cum illi modi theophanici sint intellectuales, tune deus,
191

De filiatione dei
et si non vti ipse est attingitur, intuebitur tarnen sine omni enigmatico
fantasmate in puritate Spiritus intellectualis, et hec ipsi intellectui
clara est atque facilis visio. Hie quidem absolute veritatis apparitionis
modus cum sit vltima vitalis felicitas intellectus sie veritate fruentis
63 deus est: sine quo intellectus felix esse nequit, volo quidem vt attendas
quomodo quietatio omnis intellectualis motus est veritas obiectalis
extra quam quidem regionem veritatis nullum intellectuale vestigium
ρ. 138 reperitur, neque iudicio ipsius intellectus | quicquam esse potest extra
celum veritatis, sed si vti in aliis nostris libellis enodauimus subti-
lissime aduertes: tunc veritas ipsa non est deus vt in se triumphat:
sed est modus quidem dei quo intellectui in eterna vita communi-
cabilis existit. Nam deus in se triumphans nee est intelligibilis aut
scibilis, nee est veritas nee vita, nee est, sed omne intelligibile antecedit
64 vt vnum simplicissimum principium, vnde cum omnem intellectum sie
exuperet non reperitur sie in regione seu celo intellectus, nee potest per
intellectum attingi extra ipsum celum esse. Hinc deus cum non possit
nisi negatiue extra intellectualem regionem attingi: tune via fruitionis
in veritate esse et vite in celo ipso empirreo scilicet altissimi raptus
nostri Spiritus attingitur cum pace et quiete, quando satiatur Spiritus in
hac apparitione glorie dei, et in hoc est gaudium altissimum intellec-
tuale : quando suum principium: medium et finem omnem altitudinem
apprehensionis excellere cognoscens in proprio obiecto scilicet in pura
veritate intuetur, et hoc quidem est seipsum in veritate apprehendere,
in tali quidem excellentia glorie: vt nihil extra se esse posse intelligat:
65 sed omnia in ipso ipse. Ut autem similitudine ducaris te nequaquam
ignorare scio formas equales in rectis speculis: minores in curuis appa-
rere. Sit igitur altissima resplendentia principii nostri dei gloriosi: in
qua appareat deus ipse que sit veritatis speculum sine macula rectissi-
mum atque interminum perfectissimumque, sintque omnes creature
specula contractiora et differenter curua, intra que intellectuales
nature sint viua clariora atque rectiora specula, ac talia cum sint viua
et intellectualia atque libera: concipito quod possint seipsa incuruare
66 rectificare et mundare. Dico igitur, claritas vna specularis varie in
istis vniuersis resplendet specularibus reflexionibus, et in prima rec-
tissima speculari claritate omnia specula vti sunt resplendent, vti in
materialibus speculis in circulo anteriori ad se versis videri potest. In
omnibus autem aliis contractis et curuis omnia non vti ipsa sunt appa-
rent : sed secundum recipientis speculi conditionem, scilicet cum dimi-
67 nutione ob recessum recipientis speculi a rectitudine. Quando igitur
aliquod intellectuale viuum speculum translatum fuerit ad speculum
192

primum veritatis rectum, in quo veraciter omnia vti sunt absque de-
fectu resplendent: tune speculum ipsum veritatis cum omni receptione
omnium speculorum se transfundit in intellectuale viuum speculum,
et ipsum tale intellectuale in se recipit specularem ilium radium
speculi veritatis: in se habentis omnium speculorum veritatem. Recipit
autem suo modo in eodem vero momento eternitatis viuum illud
speculum quasi oculus viuus cum receptione luminis resplendentie
primi speculi in eodem veritatis speculo se vti est intuetur, et in se
omnia suo quidem modo. Quanto enim simplicius absolutius clarius
mundius rectius iustius et verius fuerit: tanto in se gloriam dei atque
omnia limpidius gaudiosius veriusque intuebitur. In speculo igitur illo
primo veritatis quod et verbum logos seu filius dei dici potest adipisci-
tur intellectuale speculum filiationem: vt sit omnia in omnibus et
omnia in ipso: et regnum eius possessio dei et omnium in vita gloriosa.
68 Tolle itaque frater contractiones quantificatiuas sensibilium speculorum
et a loco et tempore et cunctis sensibilibus conceptum absoluas: ele-
uando teipsum ad rationales speculares claritates, vbi in ratione clara
mens nostra veritatem speculatur. Inquirimus enim dubiorum latebras
in claritate rationalis speculi, et id verum scimus quod ratio nobis
ostendit. Transfer igitur premissum paradigma in regionem intellec-
tualem vt propinquius te tali quali manuductione ad speculationem
filiationis dei queas eleuare. Poteris enim quadam intuitione occulta
pregustare nihil aliud filiationem esse quam translationem illam de
ρ. 139 vmbrosis vestigiis simulacrorum ad vnionem cum | ipsa infinita ratione
in qua et per quam spiritus viuit et se viuere intelligit, ita quidem vt
nihil extra ipsum viuere conspiciat, atque solum ea omnia viuant que
in ipso sunt ipse, tanteque exuberatione se vitam habere sciat vt omnia
in ipso eternaliter viuant, ita quidem vt non sint sibi vitam prestantia
69 alia quecunque, sed ipsa vita viuentium1. Non enim erit deus alius ei ab
eomet spiritu, neque diuersus neque distinctus: neque alia diuina ratio
seu aliud dei verbum neque alius dei spiritus. Omnis enim alteritas et
diuersitas longe inferior est ipsa filiatione. Purissimus enim intellectus
omne intelligibile intellectum esse facit cum omne intelligibile in ipso
intellectu sit intellectus ipse. Omne igitur verum per veritatem ipsam
verum et intelligibile est, veritas igitur sola est intelligibilitas omnis in-
telligibilis. Abstractus igitur atque mundissimus intellectus veritatem
omnis intelligibilis intellectum esse facit, vt vita viuat intellectual! que
est anteiligere, erit igitur intellectus quando in eo veritas ipsa est intellec-
tus semper intelligens et viuens, neque aliud intelligit tune a se quando
1
vinentium
13 Nikolaus YOU Kues I 193

De filiatione dei
veritatem intelligit que in ipso est ipse. Extra enim intelligibile nihil in-
telligitur, omne autem intelligibile in ipso intellectu intellectus est.
Nihil igitur remanebit nisi ipse intellectus purus secundum ipsum
qui extra intelligibile nihil potest intelligere esse posse. Cum igitur hoc
ita sit non intelligit intellectus ille aliud intelligibile neque erit eius in-
telligere aliquid aliud, sed in vnitate essentie est ipse intelligens et id
quod intelligitur, atque actus ipse qui est intelligere, non erit veritas
aliud aliquid ab intellectu neque vita qua viuit alia erit ab ipso viuente
intellectu secundum omnem vim et naturam intellectualis vigoris que
omnia secundum se ambit et omnia se facit quando omnia in ipso ipse.
70 Filiatio igitur est ablatio omnis alteritatis et diuersitatis et resolutio
omnium in vnum, que est et transfusio vnius in omnia. Et hec theosis
ipsa. Nam cum deus sit vnum in quo omnia vniter que est et transfusio
vnius in omnia, vt omnia id sint quod sunt, et in intellectual! intuitione1
coincidit esse vnum in quo omnia et esse omnia in quo vnum, tune
recte deificamur quando ad hoc exaltamur vt in vno simus ipsum in quo
71 omnia et in omnibus vnum. Neque putas has locutiones precisas quon-
iam ineffabilia locutionibus non attinguntur. Hinc autem profunda
meditatione super omnes contrarietates figuras loca tempora imagines
et contractiones super alteritates disiunctiones coniuntiones affirma-
tiones et negationes: opus est vt eleueris quando per transcensum om-
nium proportionum comparationum et ratiocinationum ad puram in-
tellectualem vitam tu filius vite in vitam transformaberis, et hoc sic
huius temporis de theosi qualicunque licet remota valde coniectura in
qua que esse possit altissime profunditatis eius descriptio super ratio-
nem omnem ascendendum esse ad alterius aliquid supra id quod signis
quibuscunque explicabile est in puritate simplici vt potes coniicias,
72 hec sic de hoc dicta sint. Quoniam autem te maxime optare non hesito
vt tibi conceptum vie pandam qua in huius temporis fluxu ad studium
ipsum filiationis pergendum esse coniicio. Hinc adhuc prout occurrit
idipsum explicare conabor. Dico autem resolutorias scolas de varia
inuolutione nos releuare, si ad vnum et modos vnius respexerimus, non
quidem quod vnum ab omnibus considerationibus absolutum quod est
omnium principium medium et finis immo in omnibus omnia in nihilo
nihil sit entibus intelligibilibus rationalibus sensibilibus quouismodo
coordinatum vt alias in docta ignorantia explicaui, cum in ascensu vel
descensu rerum ad maximum simpliciter deueniri nequeat, sed remanet
super omnem ordinem et gradum superexaltatum nihilominus tarnen
illudipsum vnum etsi inattingibile remaneat est idipsum vnum quod in
1
tuitione
194

omnibus attingibilibus attingitur. Unum igitur erit quod et omnia:

simul idipsum inattingibile vnum in omnibus attingitur: quasi si quis
p. 140 diceret monadem innulmerabilem1 que tarnen est omnis numerus, et in
omni numero numeratur innumerabilis ipsa monas, non enim aliud esse
potest omnis numerus quam monas, habet enim denarius omne id quod
est a monade, sine qua nee denarius vnus quidem numerus: nee de-
narius foret. Quod enim est denarius: penitus ex monade habet, neque
est quod aliud a monade, neque est quicquam recipiens a monade quasi
sibi preter monadem esse aliquod conuenire possit: sed omne id quod
est monas est, nee tarnen denarius numerus monadem numerat: sed
remanet denario innumerabilis sicut et cuilibet numero: cum super
omnem numerum exaltetur innumerabilis ipsa monas. Et quia senarius
non est septenarius erunt hi duo numeri diuersi, licet non sit alia monas
senarii, et alia monas septenarii. Non enim in ipsis nisi monas vna in
varietate reperitur. Monas igitur que est numeri principium non est in
numero reperibilis: sed in numero numeraliter est ipsa vnitas: et in
monade innumerabiliter, nulla est coordinatio seu proportio numeralis
73 ad innumerabile absolute ad modialiter contractum. Sic coniicere te
conuenit vnum illud quod est omnium principium ineffabile esse: cum
sit omnium effabilium principium. Omnia igitur que effari possunt
ineffabile non exprimunt: sed omnis elocutio ineffabile fatur. Est enim
ipsum vnum pater seu genitor verbi id omne quod in omni verbo verba-
74 tur, sic in omni signo Signatur, et sic de reliquis. Atque vt alio quodam
te ducam exemplo. Intellectus magistri per omnia inattingibilis est in
regione rational! et sensibili. Hie intellectus ex plenitudine magisterii et
virtutis seu bonitatis mouetur vt ad similitudinem sui vniat alios. Uer-
bum mentale de se generat: quod quidem est simplex et perfectum magi-
sterii verbum seu ars ipsa perfecta magistri. Hanc art em inspirare vult
mentibus discipulorum, quoniam autem non potest nisi per sensibilia
signa intrare in mentem: attrahit aerem: et ex eo vocem format quam
varie informat et exprimit vt sic mentes discipulorum eleuet ad magi-
sterii equalitatem. Omnia autem verba magistri autorem verbum in-
tellectum scilicet nequaquam ostendere querunt nisi per mentalem con-
75 ceptum seu verbum ipsum intellectuale quod est ymago intellectus. In
tali quidem expressione doctrine magistri resplendet affectus magistri
qui relucet in pronunciatione, et varie quidem secundum varios expri-
mendi modos vt verbum fructificet resplendet affectus magistri con-
ceptus in verborum significatione, resplendet et ipsum magisterium
vnde emanat tarn fecundus atque tarn magistralis, et neque omnes
modi pronunciationis attingunt affectum cum tantus sit quod pro-
inuumerabilem 195

De filiatione dei
nunciari non possit. Neque omnes modi orationum attingunt concep-

tum qui est inexpressibilis fecunditatis cum sit ars magisterii. Neque
oratio et pronunciatio cum omnibus modis possibilibus exprimere
possunt magisterium ipsum intellectuale quamquam non aliud in omni
oratione existat aut significetur: quam suiipsius manifestatio ad finem
76 transformations in simile magisterium. Tali quadam similitudine prin-
cipium nostrum vnitrinum bonitate sua creauit sensibilem mundum
istum ad finem intellectualium spirituum, materiam eius quasi vocem
in qua mentale verbum variefecit resplendere: vt omnia sensibilia sint
elocutionum variarum orationes a deo patre per filium verbum in
spiritu vniuersorum explicate in finem vt per sensibilia signa doctrina
summi magisterii in humanas mentes se transfundat: et ad simile ma-
gisterium perficienter transformet, vt sit totus iste sensibilis mundus
sie ob intellectualem, et homo finis sensibilium creaturarum, et deus
77 gloriosus principium medium et finis omnis operationis sue. Est igitur
hoc Studium ad filiationem dei tendentium: vt omne effabile ab in-
effabili in coordinato et superexaltato cognoscat, atque idipsum ineffa-
bile super omne intellectuale esse collocatum, esseque ipsum princi-
p.i4i pium medium et finem | omnis intelligibilis atque ipsum vnum in-
participabiliter esse entitatis intelligibilis fontem et omne id quod est.
Sicut mentale verbum est fons vocalis et id omne quod est et signif i-
catur verbo vocali absque immixtione et partitione sui, cum mens per
vocale verbum participari aut quouismodo attingi nequeat, verbum
autem intellectuale est ineffabilis verbi intellectualis receptio. Omne
igitur verbum absolutum ab omni contractione sensibili intellectuale
remanet, intellectuale autem intellectualiter de ineffabili id habet quod
est, ineffabile autem per intellectum si nominatur absolute modo id fit,
cum intellectualis modus absolutus sit in ordine ad sensibiles contrac-
78 tiones. Ineffabilis igitur nee nominari nee attingi quouismodo potest.
Nomen igitur absolutum siue entitas siue deitas: siue bonitas: siue ve-
ritas siue etiam virtus aliud quodcunque nequaquam deum nominat
innominabilem, sed innominabilem ipsum deum variis intellectualibus
modis exprimit. Hoc autem modo ineffabilis est effabilis, imparticipa-
bilis participabilis, supra omnem modum modificabilis. Deus igitur est
principium supra vnum et modum: qui in vno et modo vnius se partici-
pabilem exhibet. Quapropter coniicio Studium quo in hoc mundo ascen-
dere conamur ad filiationis adeptionem in alio fortassis esse posse vt in
79 vno et modo vnius nostra versetur speculatio, atque vt contractus lo-
quendo in exemplo quid velim degustes. Applica vnum et modum ad
aliquod quod in omnibus esse et vigere experieris, experimur autem vim
196

quandam omnibus inesse, virtus igitur absoluatur per intellectum vt

vim consideres modo absolute, sit igitur vis absoluta coordinata que-
dam maximitas in se habens omnes virtutis gradus et modos in altitu-
dine vniuersali et intellectualis simplicitatis vnitate, et modus quidem
altissimus quo superexcellens ipsa ineffabilis atque penitus inattingi-
bilis causa omnis virtutis intellectualiter attingitur. Non est enim deus
80 virtus, sed dominus virtutum. Deinde attendendum deum supra omne
absolutum et contractum existentem per quamcunque altissimam ab-
solutionem non attingi vti est, sed cum ipso modo absolute eo quidem
modo absoluto intellectuals nature imparticipabilem intellectualiter
participant vt sint virtutes eleuate super omnem contractionem vir-
tutis prout ipsa virtus in sensibili mundo obumbratur. Absolutio autem
virtutis modos habet, sine modo enim non est absolutio ipsa partici-
pabilis, absolutio itaque virtutis in modorum varietate varias parti-
cipantes ostendit virtutes. Uarii igitur sunt spiritus intellectuales in ab-
solutionum variis modis virtutem participantes, vt omnes absoluti
spiritus virtutem vnam varie participantes, non aliud quam virtus
81 absoluta variis modis participata. lam conspicis quanta est potentia
spiritus quoniam est virtus super omnem vim sensibilis mundi exaltata,
in potentia igitur virtutis eius complicatur omnis virtus celorum atque
eorum que sub ipso sunt, vt omnis vis que in ipsis est sit quedam expli-
catio virtutis intellectualis spiritus. Participat autem sensibilis hie
mundus vnam ipsam virtutem sensibiliter quam intellectualis in-
tellectualiter in varietate modorum. Contrahitur itaque ipsa absoluta
virtus intellectualis mundi insensibili in variis participandi modis
celestialiter in celo animaliter in animalibus: vitaliter in viuentibus:
vegetabiliter in vegetabilibus: mineraliter in mineralibus, et ita quidem
82 de reliquis. In omnibus igitur si attendis vim et eius reperis modum.
Unum est igitur quod in omnibus est omnia que idipsum modo suo
participant. Ita quidem de entitate bonitate et veritate vti de virtute
coniicias. Nam entitas est hoc ipsum vnum quod omnia participant que
sunt, sic et bonitas et veritas. Unde legislator prudentissimus moyses
ait deum creasse vniuersa et formasse hominem quasi deus sit virtus
p. 142 creatiua seu formatiua licet super ista sit omnia, sed in sinuare nititur
quomodo participatione virtutis eius: modo quo participabilis est varie
cuncta in esse prodiere. Ita quidem ait deum vidisse omnia fuisse bona:
ostendens deum fontem bonitatis: a quo modo quo participabilis est
varie varia bona exoriuntur. Non est igitur nisi vnum quod sine modo
83 participari nequit. Atque vt sufficientius idipsum quod coniicio tibi
pandam: vnum est quod omnes theologisantes et philosophantes in
197

De filiatione dei
varietate modorum exprimere conantur. Unum est regnum celorum

cuius et vna est similitude»: que non nisi in varietate modorum explicari
potest vt magister veritatis ostendit, neque est aliud quod zenon, aliud
quod parmenides aut plato aut alii quicunque de veritate tradiderunt
sed vnum omnes respicientes variis modis idipsum expresserunt.
Quamuis enim modi dicendi sint aduersi et incompatibiles videantur:
non tarnen nisi idipsum vnum super omnem contrarietatem inattingi-
biliter collocatum: modo quisque suo: hie affirmatiue, hie negatiue, hie
dubie nisi sunt explicare. Una est enim theologia affirmatiua omnia de
vno affirmans, et negatiua omnia de eodem negans, et dubia neque
negans neque affirmans, et disiunctiua alterum affirmans alterum ne-
gans, et copulatiua opposita affirmatiue connectens, aut negatiue ipsa
opposita copulatiue penitus abiiciens. Ita quidem omnes possibiles di-
cendi modi sub ipsa sunt theologia idipsum ineffabile qualitercunque
84 exprimere conantes. Hec est igitur via studii eorum qui ad theosim ten-
dunt in modorum quorumcunque diuersitate ad vnum ipsum aduertere.
Quando enim quicunque studiosus subtiliter considerando attendit
quomodo ipsum vnum omnium causa non potest non exprimi in omni ex-
pressione, sicut verbum non potest non eloquiinomniloquente, siuese
dicat loqui, siue se dicat non loqui, tunc sibi manifestum est virtutem
ineffabilis omne dicibile ambire, et nihil dici posse in quo modo suo
causa omnis dicentis et dicti non resplendeat. Nihil itaque reperiet vere
theologisans scolaris: quod ipsum perturbet in omni varietate coniectu-
rarum, nee minus apud ipsum hie dicit qui ait nihil penitus esse: quam
ille qui ait omnia esse que videntur. Nee verius hie dicit qui ait deum
omnia esse: quam ille qui ipsum ait nihil esse aut non esse: cum sciat
deum super omnem affirmationem et negationem ineffabilem quicquid
quisque dicat, et hocipsum quod quisque1 de ipso dicit non aliud esse
quam modum quendam quo de ineffabili loquens loquitur. Sicut he due
species homo et azinus: genus animalitatis vario modo exprimunt, hu-
mana etenim species rationaliter, azinina irrationaliter. Secundum ex-
pressionem humane speciei tunc rationabilitas conuenire videtur ani-
malitati, secundum expressionem azinine irrationabilitas. Qui autem
ad genus ipsum intuetur quomodo est ita supra istas differentias exal-
tatum, et quod sibi ea propter nulla conuenit differentiarum: aduertit
expressionem speciei esse modum quendam differentialem generis su-
pra differentias exaltati. Ita quidem de azinina. Unde contrarie ille ex-
pressiones contrariorum modorum differentialium non impediunt intu-
85 entern ad vnum genus super exaltatum. Oportet deinde student em non
negligere quomodo in hac scola sensibilis mundi in modorum varietate
1
198 quifque

queritur vnum quod omnia, sed adepto magisterio in celo intelligentie

pure in vno omnia sciuntur. Quomodo autem idipsum fiat ex prehabitis
coniicias, nam nullo tune ratiocinatiuo discursu ex sensibiliter receptis
mens ipsa ad comprehensionem mouetur, sed cum mens ipsa virtutem
absolutam intellectualiter participet: ita quidem vt secundum nature
sue exuberantem virtutem notio quedam sit omnium intelligibilium,
quam quidem virtus potentiam in actum per sensibilia incitamenta in
hoc mundo studuit eleuare: dum post hec vis ipsa sit actuata ratiocina-
p. 143 tione, et a viuificatione corporis cui seipsam parti]cipabilem fecit libe-
rata in se viuaci intellectu vnitiue redit, se comperit virtutem que et
86 actualis rerum notio existit. Sicut enim deus ipse est actualis rerum
omnium essentia, ita et intellectus separatus et in se viuaciter et con-
uersiue vnitus viua est dei similitudo. Unde vti deus est ipsa rerum om-
nium essentia, ita et intellectus dei similitudo rerum omnium similitu-
do. Cognitio autem per similitudinem est, intellectus autem cum sit in-
tellectualis viua dei similitudo omnia in se vno cognoscit, tune autem
se cognoscit quando se in ipso deo vti est intuetur, hoc autem tune est
quando deus in ipso ipse. Nihil igitur aliud est omnia cognoscere quam
se similitudinem dei videre que est filiatio. Una igitur simplici intuitione
cognitiua omnia intuetur, hie autem in varietate modorum vnum ip-
sum inquirit, quapropter vis ipsa intellectualis que se pro sua vena-
tione in hoc mundo rationabiliter atque sensibiliter expandit dum se
transfert de hoc mundo recolligit. Redibunt enim vires intellectuales
participate in organis sensuum et ratiocinationum ad centrum in-
87 tellectuale, vt viuant vita intellectual! in vnitate sui effluxus. lam tibi
satis patere potest quomodo quedam secundum meam qualemcunque
coniecturam intellectualis natura est rerum vniuersitas intellectual!
modo, et dum in scolis huius mundi versatur querit potentiam ipsam in
actu ponere et se particularibus formis assimilat, tune enim de virtute
sua qua rerum vniuersitatem intellectualiter in potentia gerit exerit
huius et huius rei intellectum quando se actu rei intellecte assimilat.
Transfertur deinde hec potentia assimilatiua sic particularibus in actu
posita penitus in actum et artem perfectam magisterii quando in in-
telligibili celo se seit omnium similitudinem: vt tune seit actu ipse in-
tellectus intellectualis rerum omnium vniuersitas, quando est dis-
88 cretiua omnium notio nee tarnen intuetur tune ipse intellectus quic-
quam extra intelligibile celum quietis et vite eius. Non enim temporalia
temporaliter in instabili successione sed in indiuisibili intuetur pre-
sentia, nam presentia seu nunc ipsum omnis temporis complicatiuum
non est de hoc sensibili mundo, cum per sensum attingi nequeat sed de
199

De filiatione dei — Dialogus de genesi
intellectual!: sic quedam quanta nequaquam inextensa diuisibili cor-

poralitate intuetur, sed in indiuisibili puncto in quo est intellectualis
omnis quantitatis continue complicatio, nee rerum alteritas in varietate
numerorum, sed in ipsa monade simplici intellectualiter omnem nume-
89 rum complicanti. Percipit igitur intellectus intellectualiter omnia supra
omnem sensibilem distrahentem et obumbrantem modum, mundum
quidem totum sensibilem non modo sensibili sed veriori intellectual!
scilicet intuetur modo. Dicitur enim hec cognitio perfecta eapropter
intuitio, quia ea pene est differentia inter earn ipsam illius mundi cogni-
tionem et istius sensibilis que est inter notitiam que per visum et earn
que per auditum reperitur, quanto igitur illa que per visum generatur
certior et clarior est illa que de eadem re per auditum efficitur tanto et
amplius multum intuitiua cognitio alterius mundi eam excellit que est
huius, sicut scire propter quod potest intuitiua cognitio dici, cum in
90 rationem rei sciens respiciat, et quia est ex auditu. Hec sie cursim de
quesito vt tempus concessit defectibiliter dicta grate queso recipias,
alio tempore si quid excellentius deus ministrauerit non te latebit.
Uale nunc confrater preamande et tuis me fac orationibus participem:
vt hinc translati filiationem dei adipiscamur in filio ihesu christo sem-
per benedicto. Amen.
Finit liber de filiatione dei. l
'iji Dyalogus de genesi Nicolai de Cusa

MCCCCXLVII Leodii
Conradus: Sepe delectabilius reficimur variatis minus licet pre-
ciosis ferculis. Hinc quamuis Nicolae ea ministrasti überall traditione
que ad indeficientem victum anime viam prestant, non sit propterea
queso tibi molestum si adhuc sapidius exigam nutrimentum.
Nicolaus: lam dudum me nosti Conrade: quoniam infatigabili co-
natu ad incomprehensibile pergo, et gaudeo aut questionibus stimulari:
aut obiectionibus violentari. Dicito igitur.
Conradus: Multa sunt atque magna que simul se offerunt, indulge-
bis si preter ordinem dixero.
Nicolaus: Tui arbitrii est: fac vt übet.
142 Conradus: Primo nescio si bene omnium sapientum conicio in-
quisitionem in vno terminari principio. Postquam enim ad fontem per
lacus et fluminis ascensum deuenitur sistitur, termini enim non est
terminus, neque principii est principium. Ubi autem est principii et ter-
200

De filiatione dei — Dialogus de genesi
intellectual!: sic quedam quanta nequaquam inextensa diuisibili cor-

poralitate intuetur, sed in indiuisibili puncto in quo est intellectualis
omnis quantitatis continue complicatio, nee rerum alteritas in varietate
numerorum, sed in ipsa monade simplici intellectualiter omnem nume-
89 rum complicanti. Percipit igitur intellectus intellectualiter omnia supra
omnem sensibilem distrahentem et obumbrantem modum, mundum
quidem totum sensibilem non modo sensibili sed veriori intellectual!
scilicet intuetur modo. Dicitur enim hec cognitio perfecta eapropter
intuitio, quia ea pene est differentia inter earn ipsam illius mundi cogni-
tionem et istius sensibilis que est inter notitiam que per visum et earn
que per auditum reperitur, quanto igitur illa que per visum generatur
certior et clarior est illa que de eadem re per auditum efficitur tanto et
amplius multum intuitiua cognitio alterius mundi eam excellit que est
huius, sicut scire propter quod potest intuitiua cognitio dici, cum in
90 rationem rei sciens respiciat, et quia est ex auditu. Hec sie cursim de
quesito vt tempus concessit defectibiliter dicta grate queso recipias,
alio tempore si quid excellentius deus ministrauerit non te latebit.
Uale nunc confrater preamande et tuis me fac orationibus participem:
vt hinc translati filiationem dei adipiscamur in filio ihesu christo sem-
per benedicto. Amen.
Finit liber de filiatione dei. l
'iji Dyalogus de genesi Nicolai de Cusa

MCCCCXLVII Leodii
Conradus: Sepe delectabilius reficimur variatis minus licet pre-
ciosis ferculis. Hinc quamuis Nicolae ea ministrasti überall traditione
que ad indeficientem victum anime viam prestant, non sit propterea
queso tibi molestum si adhuc sapidius exigam nutrimentum.
Nicolaus: lam dudum me nosti Conrade: quoniam infatigabili co-
natu ad incomprehensibile pergo, et gaudeo aut questionibus stimulari:
aut obiectionibus violentari. Dicito igitur.
Conradus: Multa sunt atque magna que simul se offerunt, indulge-
bis si preter ordinem dixero.
Nicolaus: Tui arbitrii est: fac vt übet.
142 Conradus: Primo nescio si bene omnium sapientum conicio in-
quisitionem in vno terminari principio. Postquam enim ad fontem per
lacus et fluminis ascensum deuenitur sistitur, termini enim non est
terminus, neque principii est principium. Ubi autem est principii et ter-
200

mini coincidentia: ibi et medium coincidere necesse est. Hoc autem

videtur esse ipsum idem in quo omnia idem idem ipsum. De quo pro-
pheta dauid ait. Initio tu terrain fundasti: et opera manuum tuarum
sunt celi. Ipsi peribunt: tu autem idem ipse es, si recte coniicio dicito.
Nicolaus: Immo certissime, sed quid velis expecto.
143 Conradus: Admiror quomodo idem ipse est omnium causa que adeo
sunt diuersa et aduersa. Tendit enim conatus inquisitionis ad genesim
vniuersorum: quem breuiter atque faciliter quantum fieri conceditur a
te audire summopere desidero.
Nicolaus: Rem quam omnes prisci grauissimam atque inexplica-
bilem deseruerunt: facili compendio quomodo ego stolidissimus omni-
um patefaciam.
Conradus: Quamuis sciam ex tua doctrina nihil vti est attingibile
aut expressibile. Nam de genesi diuinus moyses atque alii plerique
varie locuti: difficultatem per varietatem coniecturarum reliquerunt:
spero tarnen aliquid tale posse audire de quo reficiar.
Nicolaus: Qui de genesi locuti sunt idem dixerunt in variis modis,
vt ais. Cur igitur admiraris quod idem est diuersorum causa.
Conradus: Quia idem videtur aptum natum esse facere idem.
Nicolaus: Recte ais, et hinc est quod omnia sunt ab ipso idem ab-
solute id quod sunt et modo quo sunt.
Conradus: Nisi planius exponas: non capio.
144 Nicolaus: Primo nosti conrade attenta consideratione scientem fieri.
Conradus: Fateor nihil inter ignorantem et scientem differentiam
fecisse quam attentam considerationem.
Nicolaus: Attende igitur ad idem absolutum, et statim videbis
quoniam ipsum idem absolutum quoniam idem hinc eternum. Non
potest enim esse idem absolutum ab alio. Nam cum vt ais idem aptum
natum sit facere idem: hinc et aliud aliud, absolutum igitur idem ab
alio quomodo esset.
Conradus: Capio.
Nicolaus: Hinc eternum: simplex: interminum: infinitum: in-
alterabile, immultiplicabile, et ita de ceteris.
Conradus: Quando attenta meditatione aduerto: negare nequeo
ista. Necesse est enim idem esse eternum, quia a nullo alio esse potest
idem, interminum est igitur quia eternum sic infinitum, inalterabile,
nam alterabilitas ab altero est. Idem autem per se dicit inalterabili-
tatem, sic et immultiplicabilitatem que sine alteratione esse non possit.
Admitto plane istam assertionem que seipsam veram ostendit.1
1
ostendit:
201

Dialogus de genesi
145 Nicolaus: Uolo etiam vt attendas quomodo deus alibi vocatur vnus
et idem. Nam qui virtutibus vocabulorum diligentius operam impertiti
sunt: adhuc ipsi idem vnum pretulerunt: quasi idemptitas sit minus
vno. Omne enim idem vnum est et non econuerso. Illi etiam et ens et
eternum et quicquid non vnum post vnum simplex considerarunt, ita
platonici maxime, tu vero concipito idem absolute supra idem in voca-
bulo considerabile. Tale est de quo propheta loquitur, quoniam est
p. 145 ipsum idem absolutum | omni diuersitati et opposition! suprapositum
quoniam idem. Nulli igitur alteri est idem aut diuersum ineffabile idem
in quo omnia idem. Uniuersale et particulare in idem ipsum idem, vni-
tas et infinitas in idem idem, sic actus et potentia: sic essentia et esse,
immo esse et non esse in idem absolute idem ipsum esse necesse est.
Conradus: Ista mihi quando attente considero patescunt. Idem enim
dicunt plures qui rem dicunt esse, similiter et idem si dicant earn non
esse. Unde absolutum idem tale intelligo in quo oppositio que idem non
patitur inueniri nequit, vt omnia alia diuersa: opposita: composita:
contracta: generalia: specialia: et cetera id genus idem absolutum
longius sequantur.
146 Nicolaus: Bene capis conrade. Nam cum dicimus diuersum esse
diuersum: affirmamus diuersum esse sibiipsi idem, non enim potest
diuersum esse diuersum nisi per idem absolutum, per quod omne quod
est est idem sibiipsi et alteri aliud. Sed omne quod est sibi idem et
alteri aliud non est idem absolutum: quod alteri nee idem nee diuersum:
non idem alteri: absolute idem quomodo conueniret: nee diuersum,
quomodo enim diuersitas posset conuenire idem absolute quod est
omnem diuersitatem et alteritatem anteueniens.
Conradus: Intelligo te velle nihil omnium entium esse quod non sit
idem sibiipsi et alteri aliud, et hinc nullumtale esse idem absolutum, licet
cum nullu sibiipsi idem et alteri diuersum idem absolutum sit diuersum.
147 Nicolaus: Recte concipis, nam idem absolutum quod et deum dici-
mus non cadit in numero cum omni alio vt deus et celum sint plura: aut
duo: aut alia et diuersa, sicut nee celum est idem absolutum vt celum
quod est aliud a terra, et quia idem absolutum est actu omnis forme
formabilis forma, non potest forma esse extra idem, quod enim res est
idem sibiipsi forma agit, quod autem est alteri alia est, quia non est
idem absolutum: hoc est omnis forme forma. Est igitur idem absolutum
principium medium et finis omnis forme: et actus absolutus omnis
potentie: idem incontractum in alteratum in quo vniuersale non oppo-
nitur particular!, quia post ipsum sunt, vniuersale enim est sibiipsi idem
et particular! aliud, sic et particulare. Superexaltatum igitur est idem
202

absolutum omnibus intellectualibus vniuersalibus: et realibus parti-

cularibus existentiis.
Conradus: Quando aduerto negari non posse quodlibet esse idem
sibiipsi: video idem absolutum ab omnibus participari, nam si idem
absolutum foret ab omnibus aliud et diuersum, non essent id quod sunt,
quomodo enim quodlibet esset idem sibiipsi si absolutum idem ab ipsis
foret diuersum et distinctum aut aliud, sicsi participans idem foret ip-
sum idem quod participat quomodo foret alteri quod etiam sibiipsi
idem diuersum.
148 Nicolaus: Acute capis. Nee te moueat platonicorum quamuis sub-
tilis consideratio, primum imparticipabiliter superexaltatum, intellige
enim absolutum vnum in idemptitate quam post ipsum primum ab-
solutum vnum esse aiunt idemptice participari. Sufficiat enim tibi
qualicunque modo participetur non esse omnia sibi idem nisi ab ipso a
quo omnia qui est idem absolutum. Et quia iam ante pleraque talia
sepe a me audisti pro compendiosa facilitate, hec sic nunc de absolute
idem dicta sint. Amplius tentabo premissa explanare. Aiebas tu idem
aptum natum facere idem, ego hoc admittens elicui hinc omnia quan-
quam varia et diuersa id esse quod sunt: etiam modo quo sunt. Admi-
rabaris tu, properabo te de ipsa admiratione facili compendio absoluere.
Conradus: Ο quantum placebis si effeceris modo per me apprehen-
sibili vt spondere videris.
149 Nicolaus: ludicabis tuipse me promissa adimplesse, et primum non
hesitas idem idemptificare. Nam quomodo posset idem ex eo quia idem
diuersificare, cum diuersitas in idem absolute sit idem: post quod longe
posterius est omnis diuersitas. Non est igitur idem aptum natum nisi
idemptificare, et hoc est idem facere, hinc omnis res, quia idem sibiipsi
p. 146 idemptificat vt intellectus intelligit: visus | videt, calor calefacit, et ita
de omnibus. Et quia idem est immultiplicabile: hinc omnis idempti-
ficatio reperitur in assimilatione. Uocat igitur idem non idem in idem,
et quia idem est immultiplicabile: et per non idem inattingibile: non
idem surgit in conuersione ad idem, et sie reperitur in assimilatione, vt
cum absoluta entitas que est idem absolutum vocat non ens ad idem:
tune quia non ens non potest attingere immultiplicabilem absolutam
entitatem: reperitur non ens surrexisse in conuersione ad absolutam
entitatem, hoc est in assimilatione ipsius idem. Assimilatio autem dicit
quandam coincidentiam descensus ipsius idem ad non idem: et ascensus
non idem ad idem. Potest igitur creatio seu genesis dici ipsa assimilatio
entitatis absolute, quia ipsa idem idemptificando vocat nihil aut non
ens ad se. Hinc sancti creaturam dei dixerunt similitudinem ac ymagi-
203

Dialogue de genesi
150 nem. Cum autem vnitas que coincidit cum idem absolute sit immulti-
plicabilis: quia idem que et vnitas, ideo non vnum cum absolutam im-
multiplicabilem idemptitatem attingere nequeat: non potest nisi in
pluralitate reperiri. Dum igitur ipsum idem absolutum quod est et ens
et vnum et infinitum ad se vocat non idem: surgit assimilatio in multis
ipsum idem varie participantibus. Pluralitas igitur: alteritas: varietas et
diuersitas: et cetera talia surgunt ex eo quia idem idemptificat. Hinc et
or do qui est participatio ipsius idem in varietate, hinc armonia que idem
varie representat: consonant et conclamant omnia quamquam varia
151 idem ipsum, et hie consonans clamor est assimilatio. Sic igitur est cos-
mos seu pulcritudo que et mundus dicitur exortus in clariori represen-
tatione inattingibilis idem. Uarietas enim eorum que sunt sibiipsi idem
et alteri aliud: inattingibile idem inattingibiliter ostendunt: cum tanto
plus idem in ipsis resplendeat: quanto magis inattingibilitas in varie-
tate ymaginum explicatur. Coincidit enim inattingibilitas cum idem ab-
solute. Hinc patet recte me dixisse ex hoc omnia id esse quod sunt, mo-
do quo sunt, quia idem idemptificat. Hec igitur perfecta consequentia
idem absolutum est, igitur omnia sunt id quod sunt et modo quo sunt:
vt omnium rerum nulla sit ratio aut causa nisi quia idem idemptificat.
Tu vero cum videas innumeras res hanc rationem absolutam partici-
pare: cum quelibet res sit eadem sibiipsi, et aptitudinem habeat ad
faciendum idem tanto perfectius: quanto magis idem, et cum hoc etiam
simul conspicias quamlibet rem alteri aliam, intelligis facile omnia esse
id quod sunt, quia per idem absolutum ad inattingibile ipsum idem
152 vocata: talia in assimilatione vt sunt reperiuntur. Poteris nunc per-
fectionem graduum entium, suarum virium et operationum, numerum
pondus et mensuram ad causam eandem sine idemipsum modo qui
viribus ingenii dabitur reducere, atque scire quomodo generationes,
corruptiones, alterationes, et cetera huius generis ex eo sunt, quia idem
idemptificat. Nam cum ad clariorem inattingibilitatem que cum idem
absolute coincidit melius representandam: entia in assimilatione ipsius
idem quorum quodlibet est idem sibiipsi et alteri valde oppositum con-
ueniat, vt sic infinitas seu inattingibilitas in maxima oppositione parti-
cipantium quanto clarius patitur conditio participantium explicetur.
Hinc sunt oppositorum virium entitatem ipsam participantia. Ilia
autem cum quodlibet sit idem sibiipsi nituntur idemptificare, sicut
calidum calefacere, frigidum frigefacere, sic cum calidum non calidum
ad sui idemptitatem vocat: et frigidum non frigidum ad suam idempti-
tatem vocat oritur pugna, et ex hoc generatio et corruptio et queque
talia temporalia fluida instabilia et varietas motuum. lam vides vnam
204

omnium causam. Quod si tibi aliud videtur: plane que dixi ratione re-
fellito, gaudebo instrui, ego enim cursim facili compendio sic ista vt
p. 147 promissa explerem perstrinxi: forte ad pauciora: | respiciens1 que erro-
ris causa sepe existit.
153 Conradus: Satisfecisti perabunde nee occurrit quicquam obiicien-
dum, immo dum sic te discurrentem obseruarem: experimento didici
vnam et eandem inattingibilem docte ignorantie illuminationem in
omnibus que et nunc et sepe ante locutus es mihi in veritate modorum
explicatoriorum clarius resplendere: vt traditiones tue vndique eandem
redoleant artem cuius sunt assimilationes: quando nihil nunc nisi idem
154 ipsum: quod sepe alio modo audiui: apprehendi. Idem enim absolutum
est et maximum absolutum, quod est ineffabile et inattingibile, et sie
ineffabile omnium dicibilium causa est et inattingibile omnium attingi-
bilium, et iam mihi notam fecisti infinitatem que cum idem absolute
inattingibili coincidit: in innumerabili multitudine particularium en-
tium clarius resplendere, quando enim omnem numerabilem nume-
rum excedunt particularia entia quorum quodlibet est idem sibiipsi: et
alteri aliud: que tarnen inattingibilem infinitatem non attingunt:
clarior facta est inattingibilitas absoluti infiniti, et quia idem absolutum
est in omnibus: quoniam quodlibet idem sibiipsi: varia est omnium
concordantia vniuersalis generica vel specifica: sic et differentia, sine
qua concordantia propter inattingibile esse nequit. Sic video eternum
quod est idem absolute: est idem inattingibile, et hinc esse innumerabi-
les varietates durationum que omnem rationalem mensuram excedunt
155 vt sic inattingibilitas eterni idem perfectius resplendeat. Uideo satis
aperte potuisse inquisitores genesis rerum defecisse qui ista non consi-
derarunt. Nam quidam ex eo quia senserunt durationem mundi immen-
surabilem iudicarunt ipsum eternum, cum eternum sit idem absolutum
inattingibile omni duratione: cuius inattingibilitas in immensurabili
duratione plus patefecit. Hi mihi decepti videntur quasi si oculus iudi-
caret aliquod corpus participans spericam figuram in parte qua videtur
non esse perfectam speram, quia videre nequit quod non sit spera,
oculus enim vnico contuitu speram nequit intueri, sed sicut componente
ratione iuuamur in apprehensibilitate spere per visum, ita necesse est
vt alto intellectu iuuemur qui nobis ostendit mensuram rationalem im-
proportionabiliter infra eternum deficere, vt non sequatur hoc esse
eternum cuius duratio est ratione inapprehensibilis, mensure enim ratio-
nales que temporalia attingunt: non attingunt res a tempore absolutas,
sicut auditus non attingit quicquam non audibile, licet ilia sint et ei
inattingibilia.
1
respitiens 205

Dialogus de genesi
156 Nicolaus: Optime infers, et de hac re alias quod senserim audisti,

satis nunc sit quod cognoscimus idem absolutum omnium causam,
quodque eternitas absoluta sit inattingibilis per omnem varietatem
immensurabilium durationum: ac quod hanc inattingibilitatem eterni
cognoscimus lucescere in immensurabilitate durationum, quodque
peripateticorum dictum mundum fuisse ab eterno prout ipsi eternum
per rationem mensurantem inattingibile asserunt, verum est, sed verius
platonicorum qui ipsum genitum dicunt, quique eternum idemipsum
absolutum viderunt principium, nee tarnen negant platonici immensu-
rabilitatem durationis concurrere cum genitura, quod et nostri sancti
clarion quo fieri potuit modo expresserunt mundum in principio seu
157 initio factu. Manifestum est quod principium seu initium mundi non
est in alio: sed idemipsum absolutum est principium medium et finis
mundi, et non fecit deus durationem potius extra idem absolutum ini-
tium habere quam mundum. Per mundum igitur et omnia que in mundo
sunt, sicut non attingitur quicquam mundi vti est, nisi solum in idem
absolute, ita nee duratio potest vti est aliqua mensura attingi, quomodo
enim attingeretur idem per aliud nisi aliter per mensuram durationis
vnius, duratio alterius quomodo mensura fieri posset: cum incom-
mensurabiles sint et ignote, solum enim idem absolutum est ad-
equatissima mensura omnium qualitercunque mensurabilium.
158 Conradus: Acquiescerem facile omnibus nisi me liber moysi de ge-
nesi retraheret. Nam possumus ratione secundum ibi narrata bene
habita temporalem mensuram initii mundi quod nondum ad septem
p. 148 milia annorum peruenit J elicere: licet in plinio hystoriarum nature et
aliis multis aliter scriptum legatur.
Nicolaus: Ego moysi scripturas admodum magnifacio: et eas verissi-
mas scio quando ad scribentis intentionern aduerto. Nam deum mun-
dum atque hominem ad sui ymaginem: et ipsum bonum valde creasse,
et peccatum per hominem in genus humanum non per creantem intrasse,
atque deum multis mediis hominem a via mala quam a parentibus
primis non a deo contraxit reuocasse prophetiis, promissis et donis, at-
que quod ipsum reuocatum legibus armauit ad resistendum corrupte
inclination!, quodque super hec omnia addiderit eidem promissionem
filiationis dei: in filio suo si crediderit: et fecerit mandata. Quando ad
ipsum deum cuius est deificare aduerto, nee ex eo quia christianus aut
legi astrictus: sed quia aliud sentire ratio vetat: penitus et constantis-
159 sime admitto et astruo. Ubi vero moyses modum quo hec acta sunt om-
nia humaniter exprimit: credo ipsum ad finem vt verum modo quo
verum per hominem capi possit eleganter expressisse, sed vsum scis
206

modo humano ad finem vt homines humaniter instruat: quibus post

humanum modum addicit suo loco talia vt intelligentes intelligant ilia
que modum exprimunt inattingibilis diuini modi fore humanam assi-
milationem. Nam quando aperuit deum nihil omnium esse que videri
aut figurari aut insculpi possunt, atque quod ipse solum in vestigiis que
sunt posteriora eius visibilis sit per hominem, quodque ipse infinite
potentie nihil agat per temporales moras: satis ostendit se creationis
inexpressibilis modum humaniter configurasse. Unde sapientes qui
inuisibilem deum omnia vt voluit simul aiunt creasse: non contradicunt
intentioni legislatoris moysi, sicut nee alii plerique qui alios con-
finxerunt modos, et ad hoc maxime facit, quia cum de homine loquere-
tur ipsum adam appellat quod est appellatiuum in suo significato ho-
160 minem siue masculum siue feminam complicans. Et ob premissa atque
alia multa que conuenientius alibi tractari possunt principium geneseos
prudentibus mandatur seruari per iudeos ne literalis superficies nouici-
os offendat. Prudentes aut em atque in theologicis peritiores: scientes
diuinos modos sine apprehensibili modo esse non offenduntur si con-
figuralis assimilatorius ad consuetudinem audientium contractus re-
peritur. Ipsi enim absoluunt eum a contractione ilia quantum eis possi-
bile fuerit vt intueantur tantum idem absolutum idemptificare. Hinc
eosdem nee diuersitas hystoriarum rationum, temporis, nominum
hominum, aduersitas fluxus fluxorum qui ex medio paradisi narrantur
effluere, et queque alia etiam si forent absurdiora minime offendunt,
sed misteria secretiora ex absurdioribus venantur, sicut in exercitatis
maximis ingeniis sanctorum circa earn geneseos partem reperire poteris
si ambrosium de paradiso et eundem in exameron, basilium, augusti-
num, ieronimum et tales lectitaueris, quales omnes licet discrepare in
plerisque videantur: aduerti vti prudentes in principal! concurrere:
licet modum non omnes ad literam admittant ibidem narratum, quo-
rum omnium considerationem circa modum sic acceptor quasi sint
sapientum varii conceptus inexpressibilis modi: non nisi me ad idem
ipsum quod quisque nisus est assimilatorie configurare conuertens et in
eo quiescens.
161 Conradus: Placet valde ea a te audisse maxime de principio gene-
seos. Nam vt intelligo erat intentio legislatoris vna quam affirmas veris-
simam prout omnes sapientes, sed hystoriam modi non negas, quia
dicis modum humaniter propter audientes vt fructum faceret sic hysto-
rice redactum: quamuis homo diuinum modum nee concipere nee
162 exprimere possit nisi varia assimilatione. Sed quia propheta noster
dauid cuius verba qui de idem absolute locutus est abunde explanasti,
207

Dialogus de genesi
alibi dicit verbo dominum celos firmatos: et spiritu oris ems omnem eius
virtutem, et doceri supplico si hec assimilatio conuenienter se habeat:
p. 149 maxime cum in radice videantur a configuratione | moysi non multum
diuersa.
Nicolaus: Modum quo cuncta sunt a primo quisque coniicere nisus
est, sed ex prudentioribus philosophis habetur ita a deo purissimo in-
tellectu penitus atque perfectissime in actu existente: formas naturales
rerum imperio voluntatis oriri, sicut imperio architectonic! cui in-
strumenta obediunt forma domus. Unde vt compendiosius dicam per
premissa ostenditur omne agens quia idem sibiipsi idemptificare,
igitur omne agens in agendo quadam similitudine creationem repre-
sentat.
163 Conradus: Non dubium sed clariori modo vna quam alia actio, hinc
oro propinquiori assimilatione per te duci.
Nicolaus: Perlibenter quantum nunc occurrit. Uidisti puto vasa
vitrificatoria arte fieri.
Conradus: Uidi.
Nicolaus: Satis ilia te ducere potent. Nam vitrifex materiam colli-
git, deinde ipsam in fornaceministerio ignis adaptat, postmediantecan-
na f errea cui colligatur materia vt recipiat per influxum artificis formam
vasis concepti in mente magistri, vitrificator spiritum insufflat qui
subintrat ipsam materiam: et mediante spiritu mouente materiam ad
intentionem magistri fit vas vitreum per magistrum de materia que
caruit omni forma vasis: que adeo est formans materiam vt sit vas tale
talis speciei quod materia ipsa nunc stans sub forma caret possibilitate
vniuersali ad omnem formam vasis, quia vniuersalis possibilitas est actu
specificata, sed quando magister de hoc vase huius speciei aliud alterius
speciei efficere proponit videns neque vas istud aut eius partes cum sint
partes eius habere se possibiliter ad id quod intendit, cum quodlibet sit
totum et perfectum et eius partes sint illius totius partes facit vas aut
eius petias reuerti ad primam materiam tollendo actualitatem forme
qua stringebatur, et cum tune sit materia per resolutionem ad fluxibili-
tatem et vniuersalem possibilitatem reducta iterum de ipsa vas aliud
164 efficit, tali licet remota similitudine deus licet non colligat ex aliquo
quod non creauit possibilitatem rerum omnia in esse producit si atten-
dis, et calore sous ita vtitur natura in sensibilibus formis sicut vitrifi-
cator igne: et agit natura vti spiritus vitrificatoris et dirigitur natura a
mente summi opificis sicut spiritus magistri a mente eius. Talia quedam
et alia multa elicere poteris.
208

F.d. Argent. I pp. 148—150
Conradus: Optime assimilasti genesim sensibilium et quasi in exem-

plato paradigmate intueor quomodo natura est principium motus, quo-
modo calor est instrumentum nature: quomodo locus est vt f ornax: quasi
calor sit cultellus: et locus vagina, multa de natura que inest et in centro.
Ex hoc capio vniuersaliorem si potes applica queso similitudinem.
165 Nicolaus: Multa consideranti occurrere possunt satis apta para-
digmata. Sed puto quod docere sit inter nobis notas operationes satis
propinqua assimilatio vniuersalis modi creationis, hinc ipsam moyses
dauid et ceteri prophete tanquam propinque modum creationis figu-
rantem assumpserunt. Doctor enim ad finem vt ad idemptitatem magi-
sterii: non doctum discipulum vocet silentium ad vocem in simili-
tudinem sui conceptus vocat et surgit silentium in assimilatione con-
ceptus magistri: que quidem assimilatio est verbum intellectuale quod
in rational!, et illud in sensibili figuratur, vnde sensibile quo ad eius
vocalitatem surgit de silentio per gradus de confuso sono in discretam
articularem vocem, docente enim magistro remotius distantes sonum
quendam confusum audiunt, sonus igitur possibilitas seu vocis propin-
qua materia exit, quapropter dum de silentio vocatur primo oritur sonus
quasi vocis possibilitas vt sic possibilitas que sonus nee sit silentium nee
vox formata: sed formabilis, deinde oriuntur elementa de confuso sono,
post combinatio elementorum in sillabas: sillabarum in dictiones:
dictionum in orationem, et hec quidem eo ordine gradatim in vocatione
silentii in verbum vocale exoriri constat, licet differentia prioritatis et
166 Posterioritatis non sane per aujditum attingatur. Est deinde verbum
magistri sic prolatum: in se tenens triplicem ordinem. Nam est ipsum
tale verbum sensibile et sensibilibus tantum auribus attingitur per peni-
tus vocabula ignorantes, et hie modus est bestialitatis, omnes enim
bestie cum homine ignorante vocabula non aliud quam vocem arti-
culatam attingunt. Est deinde verbum ipsum rationale: quia per
scientes vocabula attingitur. Unde cum sola ratio vocabula capiat:
sic attingitur per hominem tantum sermo magistri et non per bestias,
sed quia potest grammaticus tantum attingere sermonem et non men-
tern magistri qui in sermone conceptum mathematicum vel theologi-
cum nititur explicare. Habes verbum magistri in alio ordine rationale
existere. Deinde quoniam mathematicus aut theologus mentem ma-
gistri in verbo eius intuetur. Uerbum intellectuale ex hoc elicis tercii
167 ordinis quod gerit proximam similitudinem mentis magistri. Uides
etiam quo ad vocalitatem ipsius verbi quandam virtutem in magistro
spiritiuam, ex qua varii motus lingue labiorum et aliorum instrumen-
torum prodire necesse est: vt sit vocale verbum, participant igitur

Dialogus de genesi
motores qui et muse a poetis vocantur: arteriarum: lingue: labiorum

mandibule varie spiritum proferentis: vt sint spiritus varie mouentes
instrumenta ad eandem intentionem proferentis. Sic propheta assi-
milat conuenientissime creationem verbo et spiritu oris. Forte hec
est ipsius sancti moysi intentio: qui configurat similiter creationis
modum verbali expression!. Ait enim. Dixit deus, fiat lux et facta est
168 lux: vt facilitatem in creando compararet verbo dicto, et hinc maximi
mysterii ineffabile dei nomen quod greci quia quatuor hebraycis ca-
racteribus scribitur tetragrammaton appellant, et ieoua1 profertur.
Forte quoniam est complicatio omnis vocalitatis ineffabile dicitur
tanquam fons omnis effabilis verbi: quasi ineffabilis in omni verbo
effabili vt causa resplendeat. Uidetur enim maximi profectus Studium
posse venari in hac configuratione ad effluxum entium a primo, circa
omnia que passim se consideranda in distinctione: ordine: motibus et
aliis cunctis offerunt ociose et diligenter attendenti: nisi tibi aliud
occurrat.
Conradus: Nescio cui aliud videri possit: quam quod maxime refert
attendere sanctorum prophetarum simplices fecundissimas traditiones
et philosophorum argutias. Nam magna facilitate hoc compendio simi-
litudinis eo ductus sum: vt rerum ordinem pulcerrimum intuear, sci-
licet quomodo corporalia sint ob sensibilem discretionem, et sensi-
bilis discretio ob rationalem, rationalis ob intellecualem, intellec-
169 tualis ob variant causam que est vniuersorum creatrix. Uideo enim
apertissime in premisso paradigmate omnem naturam seruire intellec-
tual! : sicut eius assimilationes, vt ipsa sit signaculum vere et absolute
cause, atque vt sic omne ens medio attingat fontem sui esse. Nam quid
querit omnis sensibilis inquietatio: nisi discretionem seu rationem.
Quid querit omnis ratiocinatio nisi intellectum, quid querit omnis in-
tellectus nisi variam absolutam causam, idem omnia querunt quod est
quid absolutum: cuius signaculum extra intellectualem regionem non
reperitur. Non enim reperitur quidditas oris docentis nisi in regione
intellectual! in qua causa vera resplendet. Dicente mathematico
omnem triangulum habere tres angulos equales duobus rectis. Etiam
si quia est discipulus capiat: quousque causam veram non concipit
non intelligit, patefacta causa quidditatem intellectus intuetur. Ita
170 video in intellectu resplendere causam, solus igitur intellectus habet
oculum ad intuendum quidditatem quam intueri nequit nisi in causa
varia que est fons omnis desiderii, et cum omnia appetant esse: in
ieona
210

omnibus est desiderium ab ipso fönte desiderii: in quo in idem coin-

p. 151 cidit esse et desi <derium>. | Igitur1 omnium desiderium est secundum
esse: vt rationabilia rationabiliter: sensibilia sensibiliter et sie de
aliis esse appetant, et hoc quidem optime, omnia igitur optimum sed
non suo modo desiderant, vnum et idem absolutum bonum ad quod
171 omnia vocata esse omnium desiderium ostendit, talia quidem letanter
te dicente hausi gaudens me hac aperta similitudine multa atque magna
de genesi et natura elicere posse, sed quia non desunt sancti qui mun-
dum libro scripto configurant oro quid tibi videatur exponas.
Nicolaus: Nullum pictorem sperno: in quolibet idem intelligo,
mihi apta satis configuratio ad mundum scriptus liber videtur cuius
et signa et caracteres ignorantur: quasi almano grecus quidem pla-
tonis liber presentaretur, in quo plato intellectus sui vires descripserit.
Posset enim attente figuris incumbens almanus ex differentia et con-
cordantia caracterum coniicere aliqua elementa ex combinationibus
variis vocales, sed quidditatem ipsam in toto vel in parte nequa-
172 quam nisi reueletur eidem. Unde tale quod coniicio mundum vbi vis
diuina configurata latet cuius etsi diligenti inuestigatione per propo-
sitiones: differentias: et concordantias et studiosum discursum ad quia
est elementorum et combinationum deueniri possit. Nullum tarnen
nomen nee elementi nee vocalis nee combinationis proprium ex se in-
quisitor inueniet, sed inuentis ratio discernens nomen appropriat,
quod moyses pulcre exprimit vbi adam seu hominem nomina rebus
imposuisse describit et in processu historie causam nominum certam
semper rationem insinuat. Hinc etiam varia reperiuntur nomina rerum
secundum variam rationem et varia nomina vnius ex varia rationis
coniectura, solum hoc nobis reuelat liber ille, quia magnus et excelsus
supra omne id quod dici potest ille qui digito suo scripsit, atque quod
magnitudinis prudentie et potentie eius non est finis, quodque nisi
ipse reuelet nihil penitus sciri possit, atque quod nisi intellectus con-
formetur ei non intelligit quia nisi idem absolutum videatur: non in-
telligentur configurationes similitudinis eius, nemo potest imaginem
socratis cognoscere ex ea causam scientie venando socrate ignorato,
173 die queso si quis artis inuentor altius post quern nullus talis puta
pictorie cum non adsit cui tradat relinquere artem velit et incon-
figurabilem pingendi artem, quia melius relinqui nequit in libro de-
pingat, nonne videbis varias figuras in libro et quibus mirabilem et
incognitam artificis artem coniicere poteris, sed artem que est forma
1
desi-Igitur . . .
14» 211

Dialogus de genesi
simplex omnium figurarum que ibi expressa est in omnibus et singulis:

absoluta quidditas figurarum existens quomodo attingere visu poteris
cum non sit visibilis sed solum intelligibilis quo quidem artis cares
intellectu. Nonne deus pater est fons artis idemptificandi que est ars
omnis artis complicatiua et absoluta formalis quidditas omnium for-
mabilium qui est filius verbum potentia aut sapientia patris et aliis
multis nominibus dicitur, quomodo igitur ars ipsa essendi in omnibus
que sunt explicata potest concipi per non habentem intellectum artis,
cum solus intellectus dei patris hanc habeat artem qui est ars ipsa.
174 Manifestum est igitur neque in parte neque in toto posse aliquid
quidditatis per hominem attingi dum hec humana meditatio rimatur
suas despicit venationes silogisticas et ad reuelatas propheticas illu-
minationes obedienter se conuertit et ita in cognitionem se despiciendo
quasi penitus impotentem ad ea que querit pergit, sic cognitio ignoran-
tie humiliat et humiliando exaltat et doctum facit, quod optime
moyses exprimit vbi casum hominis in ignorantiam que est mors in-
tellectus descripsit euenisse quia sua vi nisus fuit in scientia deo co-
equari. Hec forte te attendere vtile erit.
175 Conradus: Imo maxime quia omnium summam hanc video, et
p. 152 quia tot nunc tacta sunt que in prophete verbis complicita | me la-
tebant: ne queso graueris his adiicere cur propheta dicat celos verbo
et virtutes spiritu formates: cum sit idem absolutum quod omnia id-
emptifice agit.
Nicolaus: Experientia didici autoritatem maxime studio conferre,
qui enim recipit dictum aliquod quasi diuina reuelatione propalatum:
et id querit omni conatu intellectualiter videre quod credit: qualecun-
que dictum illud fuerit: thesaurus vndique latens se inapprehensi-
biliter ibi reperibilem ostendit. Hinc altissima fide ad altissima du-
176 cimur: vt alias in de dei filiatione audisti. Ita quidem propheticam hanc
expressionem quasi propinque figurantem genesim rerum recipio per
fidem: et pergo ipsam per intellectum in similitudine videre: qui tarnen
inuisibilis existit. Ait propheta. Uerbo domini celi formati sunt: et spi-
ritu oris eius omnis virtus eorum, et vbi nos domini habemus: habet
lingua originalis hebrea nomen dei ineffabile de quo pauca premisi
quod ieoua1 pronunciatur. Dicit igitur ex ieoua1 quasi ex patre verbi
cum sit omnis vocalitatis complicatio, sine quibus quidem vocalibus
nullum verbum potest esse vocale: esse verbum et ipsius et verbi esse
spiritum: quia spiritus oris eius quasi os, sic coincidentia principii
ieona
212

177 proferentis: et verbi: ab vtroque procedentis spiritus, et hec ipsa tri-

nitas in ipso idem est absolute sine qua idem non haberet idempti-
ficare. Idem igitur absolutum est trinum et vnum quod experimur in
eo quod idemptificat. Ita omne agens naturam ipsam trinam et vnam
participat sine qua non esset agens, de quo late in primo docte ignoran-
tie libello videre potuisti: vbi nostrum paruulum intellectum dei
tarnen donum optimum explicuimus circa trinitatem: quam plerique
178 alii assimilanter tractauerunt, et quisque modo suo excellenter. Ad
genesim autem redeuntes dicimus prophetam nobis insinuasse celos
et quicquid celi nomine similitudine vel ratione venit in esse prodi-
isse, vti verbum domini et imperantis quod in executione non re-
tardatur: cuius ratio est voluntas: et voluntas ratio. Que dicit et facta
sunt: mandat et creata sunt absque more interuentione. Deinde vocato
celo vt sit: ei inspirat virtutem, vt extrinsecum omnis rei sit vocatio
eius de nihilo quasi celum celans et claudens, et intrinsecum eius sit
versio eius ad creatorem quasi sit expressa creatura a deo, vnde in
virtute rei relucet diuina virtus quasi rei inspirata, et secundum illam
est expressio similitudinis creatoris virtuosior: quam secundum earn
extrinsecam habitudinem qua de nihilo vocata extitit, vt in animali
plus virtutem viuificantem et sentientem a deo spiratam est affir-
mandum quam celum anime, hoc est corpus de nihilo vocatum: vt
sic in omni creato consideremus: cum sit assimilatio extrinsecum
scilicet vocationem de nihilo, et intrinsecum scilicet participationem
veri esse: quasi in essentia omnis creature sint hec tria, possibilitas per
vocationem de nihilo, actualitas per participationem diuine virtutis,
179 et nexus horum. Quod et moyses eleganter exprimens dicit. Formauit
igitur deus hominem de limo terre: et inspirauit in faciem eius spira-
culum vite: et factus est in animam viuentem, vt hominem terrenum
qui et adam quasi terrenus dicitur exprimeret his modis secundum
extrinsecum corpus de limo terre seu elementorum natura vocatum, et
secundum intrinsecam vitalem virtutem ex inspiratione diuini spiritus
seu participatione diuine virtutis esse, vt sic ex illis homo vnus sit
180 vnus verus homo. Posset non absurde nomine celi intelligi modus
quidam specificus claudens participate virtutis motum, sicut virtus
sylogistica rationis que inter ceteros modos reperitur specifice discur-
rendo contracta, vt prima figura sit quasi regio, spera vel celum illius
modi, et in illo celo quasi vniuersali modo prime figure sunt orbes spe-
cifice differentes: qui sunt modi contractiores. Ita de aliis figuris, vt
sic omnis species sit celum intra ambitum suum continens inuisibilem
sibi inspiratam virtutem: quam celum illud inhabitantes varie parti-
213

Dialogus de genesi
ρ. 153 cipant | que quidem participatio extra celum suum esse nequit, sicut
combinatio silogismi ex tribus vniuersalibus affirmatiuis non potest
extra primam figuram esse, hinc omnis creatura in celo suo mouetur
et quiescit vt de hoc alias audisti.
181 Conradus: Audiui prius et modo id quod expressisti, sed non plane
capio hoc vltimum. Nam quod nos homines ratiocinando modis ne-
cessario vtimur vt ais euenit: quia hoc exigit silogistica ratio, hinc
specific! modi sic eueniunt ex combinationibus et ex nobisipsis in
lumine rationis videmus non posse silogisticas combinationes aliter
vtiliter fieri, secus in deo vbi voluntas est coincidens cum ratione vt
volitum sit rationale.
182 Nicolaus: Uolui tibi dixisse hoc vnum scilicet celum intelligi posse
specificum finitum clausum aut celatum modum assimilationis ipsius
idem: adduxi non inept urn exemplum de silogismi figuris, replicas
secus in silogismi modis qui in combinationibus certis sunt rationales:
in aliis non, secus in deo cuius voluntas ratio. Respondeo idipsum me
voluisse scilicet eoipso quia specialis est modus assimilationis ex deo
eoipso rationalis, nam cum idem idemptificat: modi reperibiles qui
certis celari possunt habitudinibus in sua assimilatione idem repre-
sentando differenter speciales quasi ad specificum representationis
modum perducti. Non enim potest idem extra assimilationem dum
183 idemptificat reperiri, et hinc sicut armonia habet speciales propor-
tionales modos in quibus potest reperiri qui possunt varie participari:
extra quos modos consonantie seu armonie sentimus dissonantiam.
Sic de idem vti consonantia seu armonia est opinandum: cum idem non
sit ab illis absonum seu alienum. Et sicut armonia speciales propor-
tiones requirit extra quas nequit reperiri: ita vniuersaliter de idem ab-
soluto: vt sic coincidat voluntas ipsius idem qui non vult aliud cum
ratione ipsius, cum ratio ipsius idem aliud admittere nequeat. Sic
igitur coincidit ratio cum voluntate in idem absolute, sicut in natura
et ratione armonie figuratur: vt species rerum sint species tales vt
sunt que aliter esse nequeunt: a quibus si receditur monstrum seu
dissonantia seipsam prodit: et speciem propriam efficere nequit, exire
enim speciem que est assimilatio ipsius idem modo tali: est formam
relucentie pulcram ipsius idem quod est absolute omnis pulcritudinis
et boni fons declinare,
184 Conradus: Nescio his in aliquo dissentire que me iudice ratio-
nabiliter sunt stabilita. Sed quia propheta noster dauid attribuit celis
virtutes et angelos, ait enim. Laudate dominum de celis laudate eum
in excelsis. Laudate eum omnes angeli eius, laudate eum omnes vir-
214

tutes eius. Uerbum vnum dicito an his cells nunc dictis presint angeli:
tune enim cum profundior nox nos vocet ad requiem ab inquietando
cessabo.
185 Nicolaus: Preter institutum multa atque nunc ista introducis que
altioris indaginis locum petunt, vt autem absoluar verbum vnum dico:
omnen scilicet rationabilium specierum motum ad idem absolutum
tendere: spiritualem et rationalem quidem motum esse dicimus quasi
spiritus sit virtus spirata ex ore dei: per quam idemptificabilis ille mo-
tus ministratur indeficienter qui est ipsa vis dei sic participantia diri-
186 gens et mouens ad idem, quando enim omnes leones qui fuerunt et
nunc sunt leonizare videmus speram seu regionem aut celum hanc
specificam vim continenter ambiens et earn ab aliis specificantem et
distinguentem concipimus atque celestiali illi motui administratorium
spiritum preficimus qui est quasi vis diuina complicans omnem vim
talem quam explicat motus ille specificus vt sic administratorius spiri-
tus sit dei creatoris minister et in regno huius motus superintendens
p. 154 tali legationis | fungens rectoratu, quemadmodum doctor qui et sco-
larum rector per alium preest submonitorem grammatice scole, per
alium rethorice, per alium logice, per alium mathematice, vt sic gram-
matica sit specific! cuiusdam modi doctrinam doctoris qui et rector
omnium participandi celum, atque scolares grammatici sint ipsius
celi incole, rectores omnium doctrinam secundum ilium specificum mo-
dum incolatus sui scilicet grammatice participantes, et submonitoris
187 intellectus rector et motor illius celi et celestialium in celo, aut forte
propinquiorem comparationem in teipso reperies. Tune etenim intellec-
tus maxime est idem sibiipsi: quia ipsius idem absoluti signaculum, hie
non nisi in ratione relucet. Uarie enim rationes intellectum varie assi-
milant. Alie lucide et clare: que ideo ostensiue seu demonstratiue di-
cuntur, alie persuasiue debiliter et vmbrose: que rethorice sunt, alie
mediocriter. Dum igitur intellectus idemptificando ad se mundum
sensibilem vocare contendit: vt in sui assimilatione surgat per ra-
tionem ipsum attrahere nititur. Et quia varie possunt esse specifice
differentes discretiones seu rationes sensibilium: in quibus sensibilia
ad assimilationem intellectus eleuari possunt, vt aut visibili modo: vel
audibili seu gustabili: odorabili vel tangibili, hinc celum visus exurgit,
et celum auditus, et idem de aliis vt sensibilis mundus visibili modo
discernatur, hoc est ad assimilationem intellectus assurgat: quod fit per
discretionem in visu visiue existentem, igitur celum visus virtute visiua
refertum spiritu proprio rational! et discretiuo regitur et mouetur, vt
per hoc quod spiritus oculo intente adest: visiua discretione fruatur, in
215

Idiotae de sapientia I
qua intellectum participando delectabiliter viuat. Idem de ceteris sen-

sibus concipito. Et quia hec materia et sufficientius explanari et aliud
conuenientius tempus exigit. Hinc nunc satis sit de genesi sic inter-
locutum. Ad quietem nos dudum gallus vocauit. Uale.
Nicolai de Cusza dyalogus de Genesi explicit. |
P J5
' \ Ydiote de sapientia liber primus
Conuenit pauper quidam idiota ditissimum oratorem in foro ro-
mano quern facete subridens sic allocutus est.
Ydiota: Miror de fastu tuo quod cum continua lectione defatigeris
innumerabiles libros lectitando nondum ad humilitatem ductus sis
hoc certe ex eo quia scientia huius mundi in qua te ceteros precellere
putas stultitia quedam est apud deum, et hinc inflat, vera autem
scientia humiliat, optarem vt ad illam te conferres, quoniam ibi est
thezaurus letitie.
Orator: Que est presumptio tua pauper ydiota et penitus ignorans
vt sic paruifacias Studium litterarum sine quo nemo proficit.
2 Ydiota1: Non est magne orator presumptio que me silere2 non sinit:
sed caritas, nam video te deditum ad querendum sapientiam multo
casso labore a quo te reuocare si possem ita vt et tu errorem perpen-
deres: puto contrito laqueo te euasisse gauderes, traxit te opinio auc-
toritatis vt sis quasi equus natura liber, sed arte capistro alligatus
presepi vbi non aliud comedit nisi quod sibi ministratur. Pascitur enim
intellectus tuus auctoritati scribentium constrictus pabulo alieno et
non naturali.
Orator: Si non in libris sapientum est sapientie pabulum vbi tune est.
3 Ydiota: Non dico ibi non esse sed dico naturale ibi non reperiri,
qui enim primo se ad scribendum de sapientia contulerunt non de
librorum pabulo qui nondum erant incrementa receperunt, sed naturali
alimento in virum perfectum perducebantur, et hi ceteros qui ex libris
se putant profecisse longe sapientia antecedunt.
Orator: Quamuis forte sine litterarum studio aliqua sciri possunt,
tarnen res difficiles et grandes nequaquam: cum scientie creuerint per
additamenta.
Ydiota: Hoc est quod aiebam scilicet te duci auctoritate et decipi,
scribit aliquis verbum illud cui credis, ego autem dico tibi quod sa-
1 z
Ydiot silerere
216

qua intellectum participando delectabiliter viuat. Idem de ceteris sen-

sibus concipito. Et quia hec materia et sufficientius explanari et aliud
conuenientius tempus exigit. Hinc nunc satis sit de genesi sic inter-
locutum. Ad quietem nos dudum gallus vocauit. Uale.
Nicolai de Cusza dyalogus de Genesi explicit. |
P J5
' \ Ydiote de sapientia liber primus
Conuenit pauper quidam idiota ditissimum oratorem in foro ro-
mano quern facete subridens sic allocutus est.
Ydiota: Miror de fastu tuo quod cum continua lectione defatigeris
innumerabiles libros lectitando nondum ad humilitatem ductus sis
hoc certe ex eo quia scientia huius mundi in qua te ceteros precellere
putas stultitia quedam est apud deum, et hinc inflat, vera autem
scientia humiliat, optarem vt ad illam te conferres, quoniam ibi est
thezaurus letitie.
Orator: Que est presumptio tua pauper ydiota et penitus ignorans
vt sic paruifacias Studium litterarum sine quo nemo proficit.
2 Ydiota1: Non est magne orator presumptio que me silere2 non sinit:
sed caritas, nam video te deditum ad querendum sapientiam multo
casso labore a quo te reuocare si possem ita vt et tu errorem perpen-
deres: puto contrito laqueo te euasisse gauderes, traxit te opinio auc-
toritatis vt sis quasi equus natura liber, sed arte capistro alligatus
presepi vbi non aliud comedit nisi quod sibi ministratur. Pascitur enim
intellectus tuus auctoritati scribentium constrictus pabulo alieno et
non naturali.
Orator: Si non in libris sapientum est sapientie pabulum vbi tune est.
3 Ydiota: Non dico ibi non esse sed dico naturale ibi non reperiri,
qui enim primo se ad scribendum de sapientia contulerunt non de
librorum pabulo qui nondum erant incrementa receperunt, sed naturali
alimento in virum perfectum perducebantur, et hi ceteros qui ex libris
se putant profecisse longe sapientia antecedunt.
Orator: Quamuis forte sine litterarum studio aliqua sciri possunt,
tarnen res difficiles et grandes nequaquam: cum scientie creuerint per
additamenta.
Ydiota: Hoc est quod aiebam scilicet te duci auctoritate et decipi,
scribit aliquis verbum illud cui credis, ego autem dico tibi quod sa-
1 z
Ydiot silerere
216

pientia foris clamat in plateis et est clamor eius quomodo ipsa habitat
in altissimis.
4 Orator: Ut audio cum sis ydiota sapere te putas.
Ydiota: Hec est fortassis inter te et me differentia: tu te scientem
putas cum non sis, hinc superbis, ego vero ydiotam me esse cognosco,
hinc humilior, in hoc forte doctior existo.
Orator: Quomodo ductus esse potes ad scientiam ignorantie tue
cum sis ydiota.
Ydiota: Non ex tuis sed dei libris.
Orator: Qui sunt illi.
Ydiota: Quos suo digito scripsit.
Orator: Ubi reperiuntur.
Ydiota: Undique.
Orator: Igitur et in hoc foro.
Ydiota: Immo et iam dixi quod sapientia clamat in plateis.
Orator: Optarem audire quomodo.
Ydiota: Si te absque curiosa inquisitione affectum conspicerem
magna tibi panderem.
Orator: Potes ne hoc breui tempore efficere vt quid velis degustem.
Ydiota: Possum.
Orator: Contrahamus igitur nos in hanc tonsoris proximam queso
5 apothecam vt sedentes quietius loquaris, placuit1 ydiote, et intrantes
locum aspectum in forum vertentes sic exorditus est ydiota sermonem.
Ydiota: Quoniam tibi dixi sapientiam clamare in plateis et clamor
eius est ipsam in altissimis habitare, hoc tibi ostendere conabor:
et primum velim dicas quid hie fieri conspicis in foro.
Orator: Uideo ibi numerari pecunias in alio angulo ponderare mer-
ces: ex opposite mensurari oleum et alia.
Ydiota: Hec sunt opera rationis illi us per quam homines bestias
antecedunt, nam numerare: ponderare: et mensurare bruta nequeunt,
attende nunc orator per que, in quo, et ex quo hec fiant, et dicito mihi.
ρ.156 Orator: | Per discretionem.
Ydiota: Recte dicis. Per que autem discretio: nonne per vnum
numerat.
Orator: Quomodo
Ydiota: Nonne vnum est vnum semel, et duo est vnum bis, et
tria vnum ter, et sie deinceps.
Orator: Ita est.
Ydiota: Per vnum igitur fit omnis numeratio.
1
Hie non orator, sed auctor narrat.
217

Orator: Ita videtur.

6 Ydiota: Sicut igitur vnum est principium numeri, ita est pondus
minimum principium ponderandi, et mensura minima principium men-
surandi, vocetur igitur pondus illud vntia: et mensura petitum. Nonne
sicut per vnum numeratur: ita per vntiam ponderatur, et petitum
mensuratur. Sic etiam ex vno est numeratio, ex vntia ponderatio, ex
petito mensuratio. Ita similiter et in vno est numeratio, in vntia pon-
deratio, in petito mensuratio. Nonne hec sic se habent.
Orator: Immo.
Ydiota: Per quid autem attingitur vnitas, per quid vntia, per
quid petitum.
Orator: Nescio. Scio tarnen quod vnitas non attingitur numero,
quia numerus est post vnum, sic nee vntia pondere, nee petitum men-
sura.
Ydiota: Optime ais orator. Sicut enim simplex prius est natura
composito, ita compositum natura posterius. Unde compositum non
potest mensurare simplex: sed econuerso, ex quo habes quomodo
illud per quod, ex quo, et in quo omne numerabile numeratur: non est
numero attingibile, et id per quod, ex quo, et in quo omne ponderabile
ponderatur: non est pondere attingibile. Similiter et id per quod, ex
quo, et in quo omne mensurabile mensuratur: non est mensura attin-
gibile.
Orator: Hoc clare conspicio.
7 Ydiota: Hunc clamorem sapientie in plateis transfer in altissima
vbi sapientia habitat, et multo delectabiliora reperies quam in omnibus
ornatissimis voluminibus tuis.
Orator: Nisi quid per hoc velis exponas: non intelligo.
Ydiota: Nisi ex affectu oraueris: prohibitus sum ne faciam, nam
secreta sapientie non sunt omnibus passim aperienda.
Orator: Multum desidero te audire: et ex paucis inflammor. Ea
enim que iam premisisti aliquid magni futurum annunciant, rogo
igitur vt incepta prosequaris.
Ydiota: Nescio si liceat tanta secreta detegere: et tarn altam pro-
funditatem facilem ostendere, tarnen nequeo me continere quin tibi
complaceam. Ecce frater summa sapientia est hec: vt scias quomodo
in similitudine iam dicta attingitur inattingibile inattingibiliter.
Orator: Mira dicis et absona.
8 Ydiota: Hec est causa cur occulta non debent communicari om-
nibus, quia eis absona videntur quando panduntur. Admiraris me
dixisse sibi contra dicentia, audies et gustabis veritatem. Dico autem
218

quod sicut iam ante de vnitate vntia et petito dixi. Ita de omnibus
quo ad omnium principium dicendum. Nam omnium principium est
per quod, in quo, et ex quo omne principiabile principiatur: et tarnen
per nullum principiatum attingibile. Ipsum est per quod1, in quo, et
ex quo omne intelligibile intelligitur: et tarnen intellectu inattingibile.
Est similiter per quod, in quo, et ex quo omne fabile fatur: et tarnen
fatu infatigabile. Sic est per quod, in quo, et ex quo omne terminabile
terminatur, et omne finibile finitur, et tarnen termino interminabile:
et fine infinibile. Tales etenim facere poteris innumerabiles similes
verissimas propositiones, et omnia oratoria volumina illis implere, et
alia sine numero illis addere, vt videas quomodo sapientia in altissimis
9 habitat. Altissimum enim est quod altius esse non potest. Sola autem
infinitas est ilia altitudo. Unde sapientia quam omnes homines cum
natura scire desiderant cum tanto mentis affectu querunt: non aliter
p. 157 scitur: quam quod ipsa est omni | scientia altior et inscibilis: et omni
loquela ineffabilis: et omni intellectu intelligibilis: et omni mensura
immensurabilis: et omni fine infinibilis: et omni termino intermina-
bilis: et omni proportione improportionabilis: et omni comparatione
incomparabilis: omni figuratione infigurabilis: et omni formatione
informabilis: et omni motione immobilis: et in omni imaginatione ima-
ginabilis: et in omni sensatione insensibilis: et in omni attractione
inattractibilis: et in omni gustu ingustabilis: et in omni auditu in-
audibilis: et in omni visu inuisibilis: et in omni apprehensione inap-
prehensibilis: et in omni affirmatione inaffirmabilis: et in omni ne-
gatione innegabilis: et in omni dubitatione indubitabilis: et in omni
opinione inopinabilis, et quia in omni eloquio est inexpressibilis harum
locutionum non potest finis cogitari, cum in omni cogitatione sit in-
cogitabilis: per quam: in qua: et ex qua omnia.
io Orator: Hec indubie altiora sunt quam a te audire sperabam, non
cesses queso me illo ducere vbi aliquid talium altissimarum theoria-
rum tecum quam suauiter degustem, nam video te non satiari semper
de ilia sapientia loqui, maxima autem vt puto dulcedo hoc agit quam
nisi interno gustu sapores non te tantum alliceret.
Ydiota: Sapientia est que sapit: qua nihil dulcius intellectu nee
censendi sunt quouismodo sapientes qui verbo tantum et non gustu
loquuntur, illi autem cum gustu de sapientia loquuntur qui per earn
ita sciunt omnia quod nihil omnium, per sapientiam enim et in ipsa et
ex ipsa est omne internum sapere, ipsa autem quia in altissimis
habitat non est omni sapore gustabilis. Ingustabiliter ergo gustatur
1
qnod
219

cum sit altior omni gustabili sensibili rational! et intellectual!, hoc est
autem ingustabiliter et a remotis gustare quasi sint odor quidam dici
potest pregustatio ingustabilis. Sicut enim odor ab odorabili multi-
plicatus in alio receptus nos allicit ad cursum vt in odore vnguentorum
ad vnguentum curritur, ita eterna et infinita sapientia cum in omnibus
reluceat nos allicit ex quadam pregustatione effectuum vt mirabili
it desiderio ad ipsam feramur. Cum enim ipsa sit vita Spiritus intellectua-
lis qui in se habet quandam connaturatam pregustationem per quam
tanto studio inquirit fontem vite sue quern sine pregustatione non
querer et nee se recepisse sciret si reperiret, hinc ad earn vt ad propriam
suam vitam mouetur: et dulce est omni spiritui ad vite principium
quamuis inaccessibile continue ascendere, nam hoc est continue felicius
viuere ad vitam ascendere: et quando eo ducitur vitam suam querens
vt earn infinitam vitam videat tune tanto plus gaudet quanto suam
vitam immortalem conspicit, et sie euenit vt inaccessibilitas siue incom-
prehensibilitas infinitatis vite sue sit sua desideratissima comprehensio:
quasi si quis haberet magnum thezaurum vite sue et ad hoc pertingeret
quod ilium suum thezaurum sciret innumerabilem imponderabilem et
immensurabilem, hec scientia incomprehensibilitatis est gaudiosa et
optatissima comprehensio, non quidem vt ad comprehendentem
refertur sed ipsum amorosissimum vite thezaurum quasi si quis amet
aliquid quia amabile, hie gaudet in amabili infinitas et inexpressibiles
amoris causas reperiri, et hec est gaudiosissima comprehensio amantis:
quando incomprehensibilem amabilitatem amati comprehendit, ne-
quaquam enim tantum gauderet se amare secundum aliquod compre-
hensibile amatum, sicut quando sibi constat amati amabilitatem esse
penitus immensurabilem: infinibilem atque etiam penitus incompre-
hensibilem. Hec est gaudiosissima incomprehensibilitatis comprehen-
sibilitas.
i2 Orator: Intelligo forte tu iudicabis, nam hec videtur tua intentio
p. 158 quod | principium nostrum per quod, in quo, et ex quo sumus et moue-
mur tune gustatur a nobis vt principium medium et finis quando eius
vitalis suauitas ingustabiliter gustatur per affectum: et incomprehen-
sibiliter comprehenditur per intellectum: ac quod qui ipsum gustabiliter
gustare: et comprehensibiliter comprehendere nititur ille penitus est
sine gust u et intellectu.
Ydiota: Optime cepisti orator, ob hoc qui non aliud sapientiam
putant quam id quod est intellectu comprehensibile, et non aliud
felicitatem quam earn que attingibilis est per eos: hi longe sunt a vera
sapientia eterna et infinita, sed conuersi sunt ad finibilem quandam
220

comperientes quietem: vbiputant leticiam vite esse: sed non est. Hinc
se deceptos sentientes in cruciatu sunt, quia vbi felicitatem esse puta-
bant ad quam se omni conatu conuertebant: ibi erumnam reperient et
mortem. Sapientia enim infinita est indeficiens vite pabulum de quo
eternaliter viuit spiritus noster: qui non nisi sapientiam et veritatem
13 amare potest. Omnis enim intellectus appetit esse, suum esse est viuere,
suum viuere est intelligere, suum intelligere est pasci sapientia et veri-
tate. Unde intellectus qui non est degustans claram sapientiam hie est
vt oculus in tenebris. Est enim oculus: sed non videt quia non est in
luce. Et quia caret vita delectabili que consistit in videre: tune est in
erumna et cruciatu, et hec est mors potius quam vita. Sic intellectus ad
omne aliud quam ad eterne sapientie pabulum conuersus se extra vitam
quasi in tenebris ignorantie inuolutum potius mortuum quam viuum
reperiet. Et hie est cruciatus interminabilis: intellectuale esse habere:
et nunquam intelligere. Sola enim eterna sapientia est in qua omnis
intellectus intelligere potest.
14 Orator: Pulchra atque rara narras, nunc age queso quomodo ele-
uari queam ad aliqualem gustum eterne sapientie.
Ydiota: Eterna sapientia in omni gustabili gustatur, ipsa est
delectatio in omni delectabili, ipsa est pulchritudo in omni pulchro, ipsa
est appetitio in omni appetibili. Sic de cunctis desiderabilibus dicito.
Quomodo tune potest non gustari. Nonne vita est tibi gaudiosa: quando
est secundum desiderium tuum.
Orator: Immo nihil plus.
15 Ydiota: Cum ergo hoc desiderium tuum non sit nisi per eternam
sapientiam ex qua et in qua est. Et hec vita felix quam desideras simi-
liter non sit nisi ab eadem eterna sapientia in qua est et extra quam esse
nequit. Hinc non aliud in omni desiderio intellectualis vite desideras
quam sapientiam eternam que est desiderii tui complementum princi-
pium medium et finis. Si igitur est tibi dulce hoc desiderium immortalis
vite vt eternaliter feliciter viuas: quandam in te pregustationem experi-
ris eterne sapientie. Nihil enim penitus incognitum appetitur. Sunt et-
enim poma apud indos quorum pregustationem cum non habeamus: ea
non appetimus, sed cum sine nutrimento viuere non possumus appeti-
mus nutrimentum. Habemus autem nutrimenti quandam pregustatio-
nem vt viuamus sensibiliter, et hinc puer quandam habet lactis pregusta-
16 tionem in sua natura: quare dum esurit ad lac mouetur. Ex quibus enim
sumus ex illis nutrimur. Sic intellectus habet vitam suam ab eterna
sapientia: et huius habet aliqualem pregustationem. Unde in omni
pascentia que sibi vt viuat necessaria est non mouetur nisi vt inde
221

pascatur a quo habet hoc intellectuale esse. Si igitur in omni desiderio

vite intellectualis attenderes a quo est intellectus per quod mouetur: et
ad quod: in te comperires dulcedinem sapientie eterne illam esse que
tibi facit desiderium tuum ita dulce et delectabile: vt inenarrabili
affectu feraris ad eius comprehensionem tanquam ad immortalitatem |
p. 159 vite tue quasi ad ferrum et magnetem attendas, habet enim ferrum
in magnete quoddam sui effluxus principium et dum magnes per sui
presentiam excitat ferrum graue et ponderosum ferrum mirabili desi-
derio fertur etiam supra motum nature quo secundum grauitatem
deorsum tendere debet et sursum mouetur se in suo principio vniendo,
nisi enim in ferro esset quedam pregustatio naturalis ipsius magnetis
non moueretur plus ad magnetem quam ad alium lapidem, et nisi in
lapide esset maior inclinatio ad ferrum quam cuprum non esset ilia
17 attractio. Habet igitur spiritus noster intellectualis ab eterna sapientia
principium sic intellectualiter essendi quod esse est conf ormius sapientie
quam aliud non intellectuale, hinc irradiatio seu immissio in sanctam
animam est motus desideriosus in excitatione, qui enim querit motu
intellectual! sapientiam hie interne tactus ad pregustatam dulcedinem
sui oblitus recipitur in corpore quasi extra corpus omnium sensibilium
pondus eum tenere nequit quousque se vniat attrahenti sapientie. Hec
stupida admiratione sensum linquens insanire facit animam vt cuncta
preter earn penitus nihili faciat et illis dulce est hunc mundum et hanc
vitam posse linquere vt expeditius f erri possint in immortalitatis sapien-
tiam. Hec pregustatio facit sanctis omne apparens delectabile abhomi-
nabile et omnia corporalia tormenta propter ipsam citius adipiscendam
equissimo animo ferre, hec nos instruit hunc nostrum spiritum ad ipsam
conuersum nunquam deficere posse, si enim hoc corpus nostrum spiritum
omni sensibili ligamento tenere nequit quin auidissime ad ipsam corporeo
dimisso officio feratur: nequaquam deficiente corpore deficere potest,
18 hec enim eius assimilatio que spiritui nostro naturaliter inest per quam
non quietatur nisi in ipsa sapientia, et quasi viua imago eius, non enim
quietatur imago nisi in eo cuius est imago a quo habet principium
medium et finem, viua autem imago per vitam ex se motum exerit ad
exemplar in quo solum quiescit, vita enim imaginis non potest in se
quiescere, cum sit vita vite veritatis et non sua. Hinc mouetur ad
exemplar vt ad veritatem sui esse, si igitur exemplar est eternum et
imago habet vitam in qua pregustat suum exemplar et sie desideriose
ad ipsum mouetur et cum motus ille vitalis non possit quiescere nisi in
infinita vita que est eterna sapientia: hinc non potest cessare spi-
ritualis ille motus qui nunquam infinitam vitam infinite attingit, semper
222

enim gaudiosissimo desiderio mouetur vt attingat quod nunquam de

delectabilitate attactus fastiditur. Est enim sapientia cibus saporosis-
simus qui satiando desiderium sumendi non minuit vt in eterna
cibatione nunquam cesset delectari.
19 Orator: Indubie te optime dixisse teneo, sed valde referre video
inter gustum sapientie et ea que gustu proferri possunt.
Ydiota: Bene dicis, et placet a te hoc verbum audisse, sicut enim
omnis scientia de gustu rei nunquam gustate vacua et sterilis est
quousque sensus gustus attingat, ita de hac sapientia quam nemo gustat
per auditum sed solum ille qui earn accipit in interno gustu, ille per-
hibet testimonium non de his que audiuit, sed in seipso experimenta-
liter gustauit, scire multas amoris descriptiones quas sancti nobis
reliquerunt sine amoris gustu vacuitas quedam est, quapropter ad
querentem eternam sapientiam non sufficit scire ea que de ipsa
leguntur, sed valde necesse est quod postquam intellectu reperit
vbi est quod earn tune suam facit, quasi ille qui inuenit agrum in quo
est magnus thezaurus non potest gaudere de thezauro in alieno agro
non suo existente, quare vendit omnia et emit agrum ilium vt in suo
20 agro habeat thezaurum, vnde oportet omnia sua vendere et dare, non
vult enim eterna sapientia haberi nisi ibi vbi habens nihil de suo tenuit
p. 160 vt earn haberet, id autem quod de nostro | habemus vitia sunt, de eterna
vero sapientia non nisi bona, quapropter spiritus sapientie non habitat
in corpore subdito peccatis neque in maliuola anima: sed in agro suo
puro et sapientiali munda ymagine quasi in templo sancto suo. Ubi enim
eterna habitat sapientia vbi est ager dominicus fructum ferens immor-
talem, est enim ager virtutum quam sapientia colit, ex quo nascuntur
fructus spiritus, qui sunt iusticia pax fortitude, temperantia castitas,
patientia et ceteri tales.
21 Orator: Habunde hec explanasti, sed nunc te oro, nonne deus est
omnium principium.
Ydiota: Quis hesitat.
Orator: Est ne aliud sapientia eterna quam deus.
Ydiota: Absit quod aliud, sed est deus.
Orator: Nonne deus verbo cuncta formauit.
Ydiota: Formauit.
Orator: Est verbum deus.
Ydiota: Est.
Orator: Sic est et sapientia.
22 Ydiota: Non est aliud dicere deum omnia in sapientia f ecisse: quam
deum omnia verbo creasse, considera autem quomodo omne quod est
223

potuit esse, et potuit sic esse: et est, deus autem qui tradit sibi actuali-
tatem essendi est apud quern est potentia per quam res de non esse ad
esse potuit produci et est deus pater qui dici potest entitas seu vnitas,
quia necessitat esse quod erat nihil ex omnipotentia sua. Deus etiam
tradit sibi tale esse vt sit hoc puta celum et non aliud, neque plus neque
minus, et hie deus est verbum sapientia seu filius patris, et potest dici
vnitatis seu entitatis equalitas, est deinde esse et sic esse vnitum vt sit,
et hoc habet a deo qui est connexio omnia connectens et est deus spiri-
tussanctus, spiritus enim est vniens et nectens in nobis et vniuerso
omnia. Unde sicut vnitatem nihil gignit: sed est primum principium
nequaquam principiatum, sic patrem nihil gignit qui est eternus. Equa-
litas autem ab vnitate procedit: sic filius a patre, et nexus procedit ab
vnitate et sua equalitate. Unde omnis res vt habeat esse et tale esse in
quo est opus habet vnitrino principio: deo scilicet trino et vno, de quo
23 longior sermo fieri posset: si tempus concederet. Sapientia igitur que
est ipsa essendi equalitas verbum seu ratio rerum est, est enim vt in-
finita intellectualis forma, forma enim dat formatum esse rei. Unde in-
finita forma est actualitas omnium formabilium formarum, ac omnium
talium precisissima equalitas. Sicut enim infinitus circulus si foret
omnium figurarum figurabilium verum exemplar foret: et cuiuslibet
figure essendi equalitas. Foret enim triangulus, hexagonus, decagonus,
et ita deinceps: et omnium mensura adequatissima: licet simplicissima
figura. Sic infinita sapientia est simplicitas omnes formas complicans:
et omnium adequatissima mensura: quasi in perfectissima omnipoten-
tis artis ydea omne per artem formabile simplicissima forma ars ipsa
existat, ita quod si respicis ad humanam formam reperies formam artis
diuine eius precisissimum exemplar: quasi aliud penitus nihil foret
quam humane forme exemplar. Sic ad formam celi si. respicis: et te
ad formam artis diuine conuertis: penitus ipsam non aliud concipere
poteris: quam huius forme celi exemplar. Et ita de omnibus formis
formatis vel formabilibus: vt ars seu sapientia dei patris sit simplicis-
sima forma: et tarnen infinitarum formabilium formarum quanquam
24 variabilium vnicum equalissimum exemplar. O quam admiranda est
ilia forma cuius infinitatem simplicissimam omnes formabiles forme
nequeunt explicare. Et qui se eleuat altissimo intellectu super om-
nem Oppositionen! ille solum hoc verissimum intuetur, ac si quis at-
tenderet vim naturalem que est in vnitate: illam vim videret si actu
earn esse conciperet quasi esse quoddam formale solo intellectu de longe
visibile. Et quia foret vis vnitatis simplicissima: ipsa foret quedam
simplicissima infinitas. Deinde si hie ad formam numerorum se con-
224

p. 161 uerteret: dualitatem aut denaritatem considerando | et reuertere-

tur tune ad vim actualem vnitatis, ipse videret formam illam que
ponitur esse vis actualis vnitatis precisissimum exemplar dualitatis,
sic etiam denaritatis et alterius cuiuscunque numeri numerabilis, hoc
enim ageret infinitas forme illius que vis dicitur vnitatis, quod dum ad
dualitatem respicis forma ilia que non potest esse nee maior nee minor
25 forma dualitatis cuius est precisissimum1 exemplar, sic vides vnicam
et simplicissimam dei sapientiam quia est infinita: esse omnium forma-
rum formabilium verissimum exemplar, et hoc est suum attingere quo
omnia attingit, omnia finit, omnia disponit, est enim in omnibus formis
vt veritas in imagine et exemplar in exemplato, et forma in figura: et
precisio in assimilatione. Et licet se omnibus communicet liberalissime
cum sit infinite bona, tarnen a nullo capi potest vti est, cum in alio ali-
ter recipiatur, et cum non possit in aliquo nisi aliter recipi, tune recipi-
tur meliori modo quo potest, sed immultiplicabilis infinitas in varia
receptione melius explicatur, magna enim diuersitas immultiplicabili-
tatem melius exprimat, ex quo euenit vt sapientia in variis formis varie
recepta hoc efficiat vt quelibet ad idemptitatem vocata modo quo
potest sapientiam participat vt quedam eandem participent in quodam
spiritu valde distantia prima forma qui vix esse elementale tribuit, alia
in magis formato qui esse minerale tribuit, alia adhuc in nobiliori gradu
qui vitam prebet vegetabilem, adhuc alia in altiori qui sensibilem, post
26 hoc qui imaginabilem, deinde qui rationalem, post qui intellectualem, et
hie gradus est altissimus proxima scilicet sapientie imago, et hie solus
est gradus habens aptitudinem se ad sapientie gustum eleuandi, quia in
illis intellectualibus naturis imago sapientie est viua vita intellectualis
cuius vite vis est ex se vitalem motum exerere qui motus est per in-
telligere ad proprium suum obiectum quod est veritas absoluta, que est
eterna sapientia pergere, pergere autem illud cum sit intelligere tune
est et gustare intellectualiter, apprehendere enim per intellectum est
quidditatem quadam degustatione gratissima modo quo potest attin-
gere. Sicut enim sensibili gustu qui non pertingit ad rei quidditatem in
extrinsecis a quidditate quadam grata suauitas per sensum percipitur,
sic per intellectum intellectualis suauitas in quidditate degustatur, que
est imago suauitatis sapientie eterne que est quidditatum quidditas, et
27 est comparatio suauitatis vnius ad aliam improportionabilis: sic nunc
pro hoc breui tempore hec sic dicta sufficiant, vt scias sapientiam esse
non in arte oratoria aut voluminibus magnis, sed in separatione ab
1
precisissmum

Idiotae de sapienta I—II
istis sensibilibus ac in in conuersione ad simplicissimam et infinitam

formam, et illam recipere in templo purgato ab omni vitio, et feruido
amore ei inherere quousque gustare earn queas et videre quam suauis
sit ilia que est omnis suauitas, quia degustata vilescent tibi omnia que
nunc tibi magna videntur, et humiliaberis vt nihil arrogantie in te
remaneat neque aliud quodcunque vitium, quoniam castissimo et
purissimo corde semel degustate sapientie indissolubiliter adherebis,
etiam potius hunc mtmdum et cunta que non sunt ispa quamipsam
deserendo, et cum indicibili letitia viuens morieris et post mortem in
ipsa amorissimo amplexu eternaliter requiesces, quod tibi et mihi con-
cedat ipsa dei sapientia semper benedicta.
Finiui die qua incepi reate1 XV. lulii.
MCCCCL Nicolaus Cardinalis Sancti Petri. I
P l6
' 2l Ydiote secundus
Orator2: Accidit oratorem romanum post verba que audiuit ab
ydiota de sapientia in summa admiratione supsensum adiisse ipsum
ydiotam quem circa templum eternitatis latitantem inueniens sic allo-
cutus est. O3 vir desideratissime adiuua impotentiam meam: vt in
difficilibus que mentem transcendunt quadam facilitate depascar: alio-
quin parum proderit tot altas a te audisse theorias.
Ydiota: Nulla est facilior difficultas quam diuina speculari, vbi
delectatio coincidit cum difficultate, sed quod optas dicito.
Orator: Ut mihi dicas: ex quo deus est maior quam concipi possit:
quomodo de ipso facere debeam conceptum.
Ydiota: Sicut de conceptu.
Orator: Explana.
Ydiota: Audisti quomodo in omni conceptu concipitur inconcepti-
bilis, accedit igitur conceptus de conceptu ad inconceptibilem.
29 Orator: Quomodo tune faciam precisiorem conceptum.
Ydiota: Concipere precisionem, nam deus est ipsa absoluta precisio.
Orator: Quid tune per me agendum est quando de deo rectum con-
ceptum facere propono.
1 z 3
reare i. e. Rieti Non orator, sed auctor Orator hie incipit
incipit narrare. loqui.
226

Ydiota: Tune te ad rectitudinem ipsam conuertas.

Orator: Et quando verum de deo conceptum facere nitor: quid tune
agendum.
Ydiota: Ad veritatem ipsam inspicias.
Orator: Quid si iustum conceptum f acere proposuero.
Ydiota: Ad iusticiam te conuertas.
Orator: Et quando quesiuero quomodo bonum attingam de deo
conceptum: quid tune agam.
Ydiota: Ad bonitatem mentis oculos attolle.
Orator: Miror quo me in omnibus remittas.
Ydiota: Uide quam facilis est difficultas in diuinis: vt inquisitori
semper seipsam offerat modo quo inquiritur.
Orator: Nihil indubie mirabilius.
Ydiota: Omnis questio de deo presupponit quesitum, et id est
respondendum: quod in omni questione de deo questio presupponit,
nam deus in omni terminorum significatione significatur: licet sit in-
significabilis.
30 Orator: Declara queso quia nimis admiror: vt vix que dicis aure
percipiam.
Ydiota: Nonne questio an sit presupponit entitatem.
Orator: Immo.
Ydiota: Cum ergo a te quesitum fuerit an sit deus, hoc quod pre-
supponitur dicito, scilicet eum esse, quia est entitas in questione pre-
supposita. Sic si quis quesierit quid est deus: cum hec questio pre-
supponat1 quidditatem esse: respondebis deum esse ipsam quidditatem
absolutam. Ita quidem de omnibus, neque in hoc cadit hesitatio, nam
deus est ipsa absoluta presuppositio omnium que qualitercunque pre-
supponuntur, sicut in omni effectu presupponitur causa. Uide igitur
orator quam facilis est theologica difficultas.
Orator: Certe ista facilitas est maxima et stupenda.
Ydiota: Immo dico tibi quod deus est ipsa infinita facilitas, et
nequaquam conuenit deo quod sit ipsa infinita difficultas. Oportet
enim vti parum post audies de curuo et recto quod difficultas transeat
in facilitatem: si deo infinito debeat conuenire.
31 Orator: Si id quod in omni questione presupponitur est in theologi-
cis ad questionem responsio: tune de deo nulla est propria questio:
quando in ea coincidit responsio.
Ydiota: Op time infers. Et addice quod cum deus sit infinita
rectitudo et necessitas absoluta: hinc dubia questio eum non attingit:
1
presuppouat
is* 227

Idiotae de sapienta II
sed omnis dubitatio in deo est certitude. Unde sic et omnis de deo ad
questionem responsio non est propria et precisa responsio: cum pre-
cisio non sit nisi vna et infinita que est deus, omnis enim responsio par-
ticipat de absoluta responsione que est infinite precisa. Sed id quod
dixi tibi quomodo in questionibus theologicis presuppositum est re-
p. 163 sponsio | intelligendum est modo quo est questio, et sie capias hanc esse
sufficientiam: quoniam cum deo nee questio nee ad questionem respon-
sio precisionem attingere possit, tune modo quo ad precisionem accedit
questio eo modo presupponit responsio. Et hec est sufficientia nostra
quam ex deo habemus, scientes inattingibilem precisionem non posse
per nos attingi nisi modo aliquo absolute precisionis modum parti-
cipante: inter quos modos varios et multiplices vnicum precisionis
modum participantes iam dictus modus plus accedit ad facilitatem ab-
solutam, et est sufficientia nostra: quia alium qui sic simul facilior et
verier attingere nequimus.
32 Orator: Quis non stuperet hec audiens, nam cum deus sit ipsa in-
comprehensibilitas absoluta tu dicis tanto comprehensionem ad ipsum
plus accedere quanto modus illius plus participat facilitate.
Ydiota: Qui mecum intuetur absolutam facilitatem coincidere cum
absoluta incomprehensibilitate: non potest nisi ipsum mecum affirmare,
vnde constanter assero quod quanto modus vniuersalis ad omnes
questiones de deo formabiles fuerit facilior, tanto verier et conuenien-
tior prout deo conuenit positio.
Orator: Explana istud.
Ydiota: Hoc est prout de deo admittimus aliqua affirmatiue dici
posse, nam in theologia que omnia negat de deo aliter dicendum, quia
ibi verier responsio est ad omnem questionem negatio, sed eo mode non
ducimur ad cognitionem quod deus sit: sed quod non sit. Est deinde
consideratio de deo vti sibi nee positio nee ablatio conuenit, sed prout
est supra omnem positionem et ablationem, et tune responsio est ne-
gans affirmationem et negationem et copulationem: vt cum quereretur
qui deus sit secundum positionem respondendum ex presupposito scili-
cet eum esse: et hoc ipsam absolutam presuppositam entitatem, secun-
dum ablationem vero respondendum eum non esse: cum ilia via in-
effabili nihil conueniat omnium que dici possunt sed secundum quod
est supra omnem positionem et ablationem respondendum eum nee esse
absolutam scilicet entitatem nee non esse nee vtrunque simul: sed
supra, nunc puto intelligis id quod volo.
33 Orator: Intelligo nunc te dicere velle quod in theologia sermocinali
scilicet vbi de deo locutiones admittimus et vis vocabuli penitus non
228

excludittir: ibi sufficientiam difficilium in facilitatem modi de deo pro-

positiones veriores formandi redigisti.
Ydiota: Bene cepisti, nam si tibi de deo conceptum quern habeo
pandere debeo: necesse est quod locutio mea si tibi seruire debet talis
sit cuius vocabula sint significatiua vt sic te ducere queam in vi voca-
buli que est nobis communiter nota ad quesitum, deus autem qui queri-
tur vnde hec est sermocinalis theologia qua nitor te ad deum per vim
vocabuli ducere modo quo possum faciliori et veriori.
34 Orator: Reuertamur nunc queso ad ea que superiori loco a te pre-
missa sunt et ex ordine explana, primo loco aiebas conceptum de con-
ceptu cum deus conceptionum conceptus esse de deo conceptum nonne
mens est que concipit.
Ydiota: Sine mente non fit conceptus.
Orator: Concipere igitur cum sit mentis tune concipere absolutum
conceptum non est nisi artem absolute mentis concipere.
Ydiota: Prosequere quia in via es.
Orator: Sed ars absolute mentis non est nisi forma omnium f orma-
bilium, sic video quomodo conceptus de conceptu non est nisi concep-
tus ydee diuine artis si verum dico responde.
Ydiota: Immo optime. Nam absolutus conceptus aliud esse nequit
quam ydealis forma omnium que concipi possunt: que est omnium
formabilium equalitas.
35 Orator: Hie conceptus vt puto dei verbum seu ratio dicitur.
Ydiota: Qualitercunque a doctis dicatur in eo conceptu sunt omnia
p. 164 sicut ilia que sine ratijone preuia non prodeunt in esse: dicimus in
ratione prioriter existere. Omnia autem que esse conspicimus: rationem
sui esse habent vt sint modo quo sunt: et non aliter. Qui igitur in sim-
plicitatem absolute rationis in se omnia prioriter complicantis intuetur
profunda mente: hie f acit conceptum de per se seu absoluto conceptu et
hoc erat primum quod premisi.
Orator: Satis de hoc, nunc adiice quomodo conceptus absolute pre-
cisionis sit precisior de deo conceptus.
36 Ydiota: Non vacat mihi nunc tempus vt per singula idem repetere
queam, neque tibi video sic esse oportunum: cum ex vno ad omnia
tibi aditus pateat: sed suscipe quam breuiter. Precisio, rectitudo, veri-
tas, iusticia et bonitas de quibus audisti idem sunt, nee credas me dicere
velle modo quo tota theologia est in circulo posita: vt vnum de attri-
butis de alio verificetur. Sicut dicimus ex necessitate simplicitatis dei
infinite: dei magnitudinem esse dei potentiam: et econuerso, et dei
229

potentiam esse dei virtutem, et ita de cunctis essentie dei per

nos attributis. Sed hec de quibus nunc sermo experimur in nostro
communi sermone coincidere. Quando enim audimus aliquem rem vti
est exprimere: vnus dicit exprimentem precise expressisse, alius recte,
alius vere, alius iuste, et alius bene. Ita quidem in quotidiano experi-
37 mur sermone. Neque ille qui ait aliquem precise ac recte dixisse vult
aliud dicere quam alter qui eum ait vere ac iuste aut bene dixisse. Et
hoc in teipso sic esse comperis quando attendis quomodo ille qui nee
plus nee minus dixit quam dicere debuit: omnia ilia attigit. Nam pre-
cisum non est aliud nisi quod nee est plus nee minus. Sic nee rectum
nee verum: nee iustum: nee bonum: plus aut minus admittunt. Quo-
modo enim foret precisum aut rectum aut verum aut iustum aut etiam
bonum quod minus precise recto vero iusto et bono foret. Et si minus
precise non est precisum, et minus recto non est rectum, et minus vero
non est verum, et minus iusto non est iustum, et minus bono non est
bonum: manifestum est quomodo id quod plus recipit non est de illis.
Precisio enim que plus recipit: puta que precisior esse potest non est
precisio absoluta. Ita de recto, vero, iusto et bono.
38 Orator: In his igitur que recipiunt magis et minus non est de deo
conceptus formandus.
Ydiota: Optime infers. Nam cum deus sit infinitus: recipientia
magis et minus sibi minus assimilantur, quapropter in illis non ascen-
ditur aut descenditur in infinitum, vt in numero et diuisione continui
experimur.
Orator: Igitur in hoc mundo non est precisio, nee rectitudo, nee veri-
tas, nee iusticia, nee bonitas: cum experiamur vnum esse alio precisius,
vt vna pictura precisior est alia. Sic de rectitudine, nam vnum est rectius
alio, et vnum verius alio, et vnum iustius alio, et vnum melius alio.
Ydiota: Bene concipis, nam ilia vt sunt absoluta a magis et minus:
non sunt de hoc mundo, nihil enim reperibile est adeo precisum quod
non possit esse precisius et nihil ita rectum quod non possit esse rectius,
aut ita verum quod non possit esse verius, aut ita iustum quod non
possit esse iustius, aut ita bonum quod non possit esse melius. Precisio
igitur aut rectitudo aut veritas aut iusticia aut bonitas in hoc mundo
reperibiles sunt quedam participationes talium absolutorum et yma-
gines quorum ilia sunt exemplata. Plura dico exempla dum ad varia-
rum rerum varias rationes referimus, vnum vero sunt exemplar quia
in absolute coincidunt.
39 Orator: Audire te in hoc valde desidero quomodo vnum est ab-
solutum exemplar tantarum varietatum rerum vniuersarum.
230

Ydiota: Qui parum in his theologicis speculationibus versatus est

p. 165 difficilimum istud opinatur: sed mihi nihil j facilius delectabiliusque esse
videtur: complicat enim absolutum exemplar quod non est nisi abso-
luta precisio: rectitude: veritas: iusticia: seu bonitas, omnia exempla-
bilia quorum omnium est precisio: rectitude: veritas: iusticia: et boni-
tas, multo quidem perfectius quam facies tua omnes imagines eius
formabiles quarum omnium est precisio et rectitudo atque veritas, om-
nes enim depingibiles figure faciei tue in tantum sunt precise recte et
vere in quantum sunt figuram viue faciei tue participantes et imitantes,
et licet non sit possibile vnam vti aliam depingi sine differentia cum pre-
cisio non sit de hoc mundo: et aliud aliter existere necesse sit: omnium
tarnen illarum veritatum non est nisi vnum exemplar.
40 Orator: Uerum dicis quo ad vnitatem exemplaris: non tarnen quo
ad equalitatem, nam facies licet sit mensura veritatis picturarum quia
ex intuitione faciei iudicatur imago an parum vel multum deficiat in
figura tamen non est verum quod facies mea sit omnium adequatis-
sima mensura omni modo mensure: quia semper est vel maior vel
minor.
Ydiota: Uerum dicis de facie tua que cum sit quanta et nature eius
quod recipit magis et minus non potest esse precisio: sic nee adequata
alterius mensura, in mundo enim precisione carente adequata mensura
ac similitudo est impossibilis, secus igitur si concipis exemplar abso-
lutum illud enim nee est magnum nee paruum, nam de ratione exem-
plaris ista esse nequeunt, formica enim quando depingitur non minus
est exemplar quam mons depingendus, et econuerso, quapropter ab-
solutum exemplar quod nee magis aut minus recipit cum sit precisio et
veritas, non potest esse nee magis nee minus exemplato, id enim quod
non potest esse minus: minimum dicimus: et hoc maxime paruum, id
quod non potest esse maius maximum dicimus: et hoc est maxime
41 magnum, absolue igitur maximitatem a maxime paruo et maxime
magno: vt ipsam maximitatem intuearis in se non in paruo aut magno
contractam et videbis absolutam maximitatem sic ante magnum et
paruum, ita quod non potest esse maior aut minor, sed est maximum in
quo coincidit minimum, quare hoc tale maximum vt est absolutum
exemplar non potest esse cuicunque dabili exemplato maius aut minus,
id autem quod non est nee maius nee minus vocamus equale, est igitur
absolutum exemplar equalitas precisio mensura seu iusticia quod idem
est, veritas et bonitas que est perfectio omnium exemplabilium.
42 Orator: Adhuc me queso instrue quomodo rectitudini absolute
conueniat infinitas.
231

Ydiota: Libenter, tu nosti quod quanto circulus aliquis fuerit

maior tanto et eius diamiter maior.
Orator: Fateor.
Ydiota: Et quamuis circulus qui recipit magis et minus non possit
esse maximus simpliciter aut infinitus, concipiamus tarnen circulum
fore infinitum, nonne tune eius diameter erit linea infinita.
Orator: Necesse est.
Ydiota: Et circumferentia cum sit infinita erit diamiter, duo enim
infinita esse nequeunt: cum vnumquodque per additamentum alterius
posset esse maius: et non posset esse curua ipsa circumferentia, nam
impossibile foret earn nee maiorem nee minorem fore diametro si foret
curua cum vna sit omnium circulorum curuarum circumferentiarum
habitudo diametri ad circumferentiam que est habitudo plusquam
tripla. Si igitur circumferentia est equalis diametro erit ipsa diameter et
linea recta, ob hoc etiam vides quomodo arcus circuli magni similior est
recte linee quam arcus circuli parui, vnde infiniti circuli circumferentia
foret ex hoc recta, ex quo tibi constat curuitatem que recipit magis et
minus non reperiri in infinite sed solam rectitudinem.
43 Orator: Ualde placent que dicis, quoniam faciliter me ad que-
p.i66 situm eleuant, prosequere queso quomodo | rectitude infinita sit
exemplar.
Ydiota: Per teipsum hoc clarissime conspicis quod infinita recti-
tude se habet ad omnia: sicut infinita linea si foret ad figuras, nam si
infinita rectitude que est necessario absoluta ad lineam contracta re-
peritur necessario omnium figurabilium figurarum complicatio, pre-
cisio, rectitude, veritas, mensura et perfectio: tune absoluta rectitudo
absolute penitus et incontracte ad lineam aut aliud quodcunque con-
siderata: est similiter absolute omnium exemplar: precisio: veritas:
mensura et perfectio.
Orator: Nihil dubii hec omnia habent solum ostende quomodo in-
finita linea est omnium figurarum precisio. Dixisti mihi pridie circulum
infinitum esse omnium figurarum exemplar et non cepi, hie nunc de hoc
volens clarius informari ad te accessi, mode ais lineam infinitam esse
precisionem quod minus capio.
44 Ydiota: Audisti quomodo linea infinita est circulus, sic et triangu-
lus, quadrangulus, pentagonus, sic omnes figure infinite cum linea in-
finita coincidunt. Hinc linea infinita est omnium figurarum exemplar
que de lineis fieri possunt, quoniam infinita linea est actus infinitus:
seu forma omnium formabilium figurarum, et quando ad triangulum
respexeris et te ad infinitam lineam eleuaueris: reperies ipsam huius
232

trianguli adequatissimum exemplar, hoc modo. Considera triangulum

infinitum: hie triangulus infinitus non est nee maior nee minor desi-
gnato. Nam latera infiniti trianguli sunt infinita, latus autem infinitum
cum sit maximum in quo coincidit minimum non est nee maius nee
minus lateri signato. Sic infiniti trianguli latera non sunt nee maiora
nee minora lateribus dati trianguli, sic nee totus triangulus nee maior
nee minor signato. Quare infinitus triangulus est precisio et forma ab-
soluta finiti, sed tria latera infiniti trianguli necessario forent linea vna
infinita cum non possint esse plures linee infinite. Sic eueniret lineam
infinitam fore precisissimum exemplar dati trigoni. Et sicut de trigono
dixi: ita pariformiter de omnibus figuris.
45 Orator: 0 miranda facilitas difficilium, video nunc positionem in-
finitatis linee omnia ista clarissime sequi: scilicet ipsam fore exemplar,
precisionem, rectitudinem, veritatem, mensuram, seu iusticiam boni-
tatem seu perfectionem omnium figurabilium figurarum per lineam, et
conspicio in simplicitate rectitudinis eius omnia figurabilia esse com-
plicite, verissime et formalissime atque precisissime sine omni con-
fusione, sine omni defectu in infinitum perfectius quam figurari pos-
sint.
46 Ydiota: Benedictus deus qui me imperitissimo homine tanquam
qualicunque instrumento vsus est vt tibi oculos mentis aperiret ad in-
tuendum ipsum mira facilitate: modo quo ipse se tibi visibilem pre-
stitit, nam quando te de rectitudine ad lineam: contracta transfers ad
absolutam infinitam rectitudinem: tune in ipsa rectitudine intueberis
omne formabile complicari, et omnium rerum species, sicut de figuris
premisi. Et quomodo ipsa rectitude est exemplar: precisio: veritas:
mensura: seu iusticia: bonitas seu perfectio omnium que sunt aut esse
possunt, et actualitas precisa et inconfusa omnium existentium et fieri
possibilium, ita quod ad quamcunque speciem seu existens oculos
conuertis si mentem ad infinitam rectitudinem eleuaueris: reperies
ipsam precisissimam eius veritatem exemplarem neque deficientem, vt
cum videris hominem qui est rectus et verus homo quod non est aliud
nisi quod rectitude: veritas: mensura et perfectio sic contracta et ter-
minata est homo, et rectitudinem eius que est finita consideraueris: et
eleuaueris te ad infinitam rectitudinem: statim intueberis quomodo
rectitudo absoluta et infinita non potest esse nee maior nee minor
rectutudine ilia ad hominem contracta qua homo est rectius et verus
p. 167 homo | sed est precisio eius verissima, iustissima et optima, ita veritas in-
finita finite veritatis est precisio: et absolute infinitum, omnis finiti
precisio mensura veritas et perfectio quare sicut de homine dictum est
233

Idiotae de sapientia II — Idiotae de mente
47 ita de omnibus concipe, sic nunc habes id quod in eterna sapientia

contemplari conceditur: vt intuearis omnia in simplicissima rectitudine
verissime precisissime inconfuse et perfecte, licet medio enigmatico sine
quo in hoc mundo dei visio esse nequit: quousque concesserit deus vt
absque enigmate nobis visibilis reddatur. Et hec est facilitas difficilium
sapientie, quam pro tua feruentia et deuotione deus in dies tibi et mihi
clariorem queso faciat quousque nos in gloriosam fruitionem veritatis
transferat eternaliter remansuris. Amen.
Scripsi in fabriano altera qua incepi1 die MCCCCL octaua Augusti,
Nicolaus de Cusa ad vincula sancti Petri Cardinalis.
48 Sequuntur capitula libri ydiote de mente

Capitulum I2
Quomodo philosophus ad ydiotam vt proficeret de mentis natura
accessit, quomodo mens sit per se mens ex officio anima et dicta sit a
mensurando
Capitulum II
Quomodo est vocabulum naturale et aliud impositum secundum
illud citra precisionem, et quomodo est principium simplex quod est
ars artium, et quomodo complicatur ars eterna philosophorum
Capitulum III
Quomodo intelligantur et concordentur philosophi et de nomine dei
et precisione, et quomodo vno preciso nomine cognito: omnia cognos-
cuntur, et de sufficientia scibilium, et quomodo differunt conceptus
dei et noster
Capitulum IV3
Quomodo mens nostra non est explicatio sed imago complicationis
eterne, sed que post mentem sunt non sunt imago, et quomodo est sine
notionibus habens tarnen iudicium concreatum, et cur est corpus sibi
necessarium
49 Capitulum V
Quomodo mens est viua substantia et in corpore creata, et de modo
quomodo, et an ratio sit in brutis, et quomodo mens viua descriptio
eterne sapientie
1 2 3
in cepi Capitulum primum Capitulum IIII
234

Ed. Argent. I p. 167
Capitulum VI
Quomodo symbolice loquendo sapientes numerum rerum exemplar
dixerunt1 et de mirabili natura eins, et quomodo est a mente et essen-
tiarum incorruptibilitate, et quomodo mens est armonia numerus se
mouens compositio ex eodem et diuerso
Capitulum VII
Quomodo mens a se exerit rerum formas via assimilationis et possi-
bilitatem absolutam seu materiam attingit
Capitulum VIII
Quomodo idem sit menti concipere intelligere notiones et assimila-
tion es facere, et quomodo fiant2 sensationes secundum phisicos
Capitulum IX
Quomodo mens omnia mensurat faciendo punctum lineam et super-
ficiem, et quomodo est punctus vnus et complicatio ac perfectio linee,
et de natura complicationis, et quomodo facit adequatas mensuras
variarum rerum, et vnde stimuletur ad faciendum
50 Capitulum X
Quomodo comprehensio veritatis est in multitudine et magni-
tudine
Capitulum XI
Quomodo omnia in deo sunt in trinitate similiter et mente nostra, et
quomodo mens nostra est ex comprehendendi modis composita
Capitulum XII
Quomodo non sit vnus intellectus in omnibus hominibus, et quo-
modo numerus separatarum mentium per nos innumerabilis est deo
cognitus
Capitulum XIII
Quomodo id quod plato dicebat animam mundi et aristoteles na-
turam sit deus qui operatur omnia in omnibus, et quomodo mentem
creet in nobis
1 a
dixeruut fiaut
235

Idiotae de mente i
Capitulum XIV1
Quomodo mens de galaxia dicitur descendere per planetas ad corpus
et reuerti: et de notionibus spirituum separatorum indelibilibus et
nostris delibilibus
Capitulum XV
Quomodo mens nostra sit immortalis et incorruptibilis |
Ydiote de mente
51
Capitulum I2
accessit, quomodo mens sit per se mens : ex of f icio anima, et dicta sit3
a mensurando
Orator4 : Multis ob iubileum Romam mira deuotione accurrentibus :

auditum est philosophum omnium qui nunc vitam agunt precipuum in
ponte reperiri transeuntes admirari, quern orator quidam sciendi
auidissimus solicite querens : ac ex f aciei pallore, toga talari, et ceteris
cogitabundi viri grauitatem presignantibus cognoscens: blande salu-
tans5 inquirit que eum causa eo loci fixum teneat.
Philosophus : Admiratio inquit.
Orator: Admiratio stimulus videtur esse omnium quamcunque r em
scire querentium. Hinc opinor cum precipuus habearis inter doctos:
maximam earn esse admirationem que te adeo solicitum teneat.
Philosophus : Bene ais amice. Nam cum ex vniuersis pene clymati-
bus magna cum pressura innumerabiles populos transire conspiciam:
admiror omnium fidem vnam in tanta corporum diuersitate. Cum enim
nullus alteri similis esse possit : vna tarnen omnium fides, que eos tanta
deuotione de finibus orbis aduexit.
Orator: Certe dei donum esse necesse est: ydiotas clarius fide
attingere quam philosophos ratione. Nam tu nosti quanta inquisitione
opus habet mentis immortalitatem ratione pertractans, quam tarnen
nemo ex his omnibus sola tide pro indubitata non habet : cum omnium
cura et labor ad hoc tendat : verissime post mortem nullo peccato ob-
tenebrate in lucidam atque desideratissimam vitam rapiantur.
1 2 3 4
Capitulum XIIII Capitulum primum sic Non orator,
5
sed auctor incipit narr are. salutaus
236

Idiotae de mente i
Capitulum XIV1
Quomodo mens de galaxia dicitur descendere per planetas ad corpus
et reuerti: et de notionibus spirituum separatorum indelibilibus et
nostris delibilibus
Capitulum XV
Quomodo mens nostra sit immortalis et incorruptibilis |
Ydiote de mente
51
Capitulum I2
accessit, quomodo mens sit per se mens : ex of f icio anima, et dicta sit3
a mensurando
Orator4 : Multis ob iubileum Romam mira deuotione accurrentibus :

auditum est philosophum omnium qui nunc vitam agunt precipuum in
ponte reperiri transeuntes admirari, quern orator quidam sciendi
auidissimus solicite querens : ac ex f aciei pallore, toga talari, et ceteris
cogitabundi viri grauitatem presignantibus cognoscens: blande salu-
tans5 inquirit que eum causa eo loci fixum teneat.
Philosophus : Admiratio inquit.
Orator: Admiratio stimulus videtur esse omnium quamcunque r em
scire querentium. Hinc opinor cum precipuus habearis inter doctos:
maximam earn esse admirationem que te adeo solicitum teneat.
Philosophus : Bene ais amice. Nam cum ex vniuersis pene clymati-
bus magna cum pressura innumerabiles populos transire conspiciam:
admiror omnium fidem vnam in tanta corporum diuersitate. Cum enim
nullus alteri similis esse possit : vna tarnen omnium fides, que eos tanta
deuotione de finibus orbis aduexit.
Orator: Certe dei donum esse necesse est: ydiotas clarius fide
attingere quam philosophos ratione. Nam tu nosti quanta inquisitione
opus habet mentis immortalitatem ratione pertractans, quam tarnen
nemo ex his omnibus sola tide pro indubitata non habet : cum omnium
cura et labor ad hoc tendat : verissime post mortem nullo peccato ob-
tenebrate in lucidam atque desideratissimam vitam rapiantur.
1 2 3 4
Capitulum XIIII Capitulum primum sic Non orator,
5
sed auctor incipit narr are. salutaus
236

Philosophus: Magnam rem et veram narras amice. Ego enim omni

tempore mundum peragrando sapientes adii: vt de mentis immortali-
tate certior fierem: cum apud delphas precepta sit cognitio vt ipsa se
mens cognoscat coniunctamque cum diuina mente se sentiat: sed hac-
tenus nondum quesitum adeo perfecte ac lucida ratione attigi quemad-
modum hie ignorans populus fide.
53 Orator: Si phas est dicito: quid te impulit romam aduenire: qui
peripateticus videris: an putas aliquem a quo proficias reperire.
Philosophus: Audiueram ex templo menti per, T. attilium crassum
in capitolio dedicato: multas sapientum de mente scripturas hoc loco
reperiri, adueni fortassis frustra: nisi tu qui mihi bonus ciuis et sciens
videris auxilium prestes.
Orator: Templum menti dedicasse crassum ilium certe est: sed an
de mente fuerint in eo templo libri: et qui fuerunt nemo post tot ro-
manas clades scire poterit. Uerum ne doleas frustra aduenisse hominem
ydiotam meo iudicio admirandum de qua re volueris audies.1
Philosophus: Oro quantotius hoc fieri.
54 Orator: Sequere. Et2 cum prope templum eternitatis in subterra-
neum quendam locellum descenderent: ydiotam ex ligno coclear expri-
mentem alloquitur orator. Erubeo ydiota inquit3 te per hunc maximum
philosophum his rusticis operibus implicatum reperiri, non putabit a te
se theorias aliquas auditurum.
Ydiota: Ego in his exercitiis libenter versor: que et mentem et
corpus indesinenter pascunt, credo si hie quern adducis philosophus est:
non me spernet, quia arti coclearie operam do.
Philosophus: Optime ais, nam et plato intercise pinxisse legitur,
quod nequaquam fecisse creditur nisi quia speculation! non aduersa-
batur.
Orator: Ob hoc fortassis erant platoni de arte pingendi familiaria
exempla: per que res grandes faciles reddidit.
p. 169 Ydiota: Imo in hac mea arte id quod volo simbolice | inquire et
mentem depasco: commuto coclearia: et corpus reficio, ita quidem
omnia mihi necessaria quantum sufficit attingo.
Philosophus: Est mea consuetude cum hominem fama sapientem
accedo de his que me angunt in primis solicitum esse et scripturas in
medium conferre et inquirere earundem intellectual, sed cum tu sis
ydiota ignoro quomodo te ad dicendum excitem: vt quam habeas de
mente intelligentiam experiar.
Ydiota: Arbitror neminem f acilius me cogi posse vt dicat que sentit,
nam cum me ignorantem fatear ydiotam: nihil respondere pertimesco
1 2 3
audies: Incipit narratio auctoris. i.e. orator 237

Idiotae de mente i—2
litterati philosophi ac famam scientie habentes merito cadere formi-

dantes grauius deliberant, tu igitur quid a me velis plane si dixeris nude
recipies.
56 Philosophus: Faucis exprimere nequeo, si placet consedentes passim
loquamur.
Ydiota: Placet inquam: et positis in trigono scabellis ipsisque tri-
bus ex ordine locatis orator aiebat.
Orator: Uides philosophe viri huius simplicitatem qui nihil horum
in vsu habet que ad recipiendum tanti ponderis virum decentia petit,
fac in his experimentum que magis vt aiebas te angunt: nihil enim de
his que sciuerit te latebit: experieris puto te non vacue adductum.
Philosophus: Ad hec omnia placent, ad rem descendam, tu interim
taciturnus sis queso, nee te prolixior turbet collocutio.
Orator: Experieris me continuationis solicitatorem potius quam
fastidientem.
57 Philosophus: Die igitur ydiota: ita tu tibi nomen esse ais si quam de
mente habes coniecturam.
Ydiota: Puto neminem1 esse aut fuisse hominem perfectum qui non
de mente aliqualem saltern fecerit conceptum, habeo quidem et ego
mentem esse qua omnium rerum terminus et mensura: mentem quidem
a mensurando dici coniicio.
Philosophus: Putasne aliud mentem aliud animam.
Ydiota: Puto certe, nam alia est mens in se subsistens, alia in cor-
pore, mens in se subsistens: aut infinita est: aut infiniti imago, harum
autem que sunt infiniti imago cum non sint maxime et absolute seu in-
finite in se subsistentes posse aliquas animare humanum corpus ad-
mitto atque tune ex officio easdem animas esse concedo.
Philosophus: Concedis igitur eandem esse mentem et hominis ani-
mam mentem per se: animam ex officio.
Ydiota: Concedo: vti vna est vis sensitiua et visiua oculi in animali.
58 Capitulum II
Quomodo est vocabulum naturale et aliud impositum secundum illud
citra precisionem, et quomodo est principium simplex quod est ars
artium, et quomodo complicatur ars eterna philosophorum
Philosophus: Aiebas mentem a mensurando dici, hanc partem ne-
minem legi tenuisse inter varias verbi diriuationes primo oro vt causam
dicti aperias.
Ydiota: Si de vi vocabuli diligentius scrutandum est arbitror vim
238

illam que in nobis est omnia rerum exemplaria notionaliter compli-

cantem quam mentem appello nequaquam proprie nominari, quemad-
modum enim ratio humana quidditatem operum dei non attingit: sic
nee vocabulum, sunt enim vocabula motu rationis imposita nominamus
enim vnam rem vocabulo vno et per certam rationem, et eandem alio
per aliam, et vna lingua habet propria alia magis barbara et remotiora
vocabula, ideo video quod cum proprietas vocabulorum recipiat magis
et minus vocabulum precisum ignorari.
59 Philosophus: Ad alta properas ydiota, nam secundum ilia que
dicere videris ob hoc vocabula sunt minus propria, quia ad placitum
opinaris instituta prout cuique imponenti ex rationis motu occurrebat.
Ydiota: Uolo vt me profundius intelligas, nam etsi fatear omne
vocabulum eoipso vnitum quo forma materie aduenit et verum sit
p. 170 formam adducere vocabulum, | vt sic vocabula sint non ex impositione
sed ab eterno: et impositio sit libera, tarnen non arbitror aliud quam
congruum nomen imponi: licet illud non sit precisum.
Philosophus: Fac te queso planiorem vt quod velis capiam.
Ydiota: Perlibenter et nunc me ad hanc artem cocleariam conuerto,
et primo volo scias me absque hesitatione asserere omnes humanas
artes ymagines quasdam esse infinite et diuine artis, nescio si tibi id-
ipsum videatur.
60 Philosophus: Tu alta exigis, neque phas est ad ilia passim respondere.
Ydiota: Miror si vnquam philosophum legeris qui hoc ignorauerit:
cum de se pateant, manifestum est enim nullam humanam artem per-
fectionis precisionem attigisse omnemque finitam esse et terminatam,
terminatur enim ars vna in suis terminis, alia in aliis suis, et quelibet
est alia ab aliis et nulla omnes complicat.
Philosophus: Quid ex hoc inferes.
Ydiota: Artem omnem humanam finitam.
Philosophus: Quis hesitat.
Ydiota: Impossibile est autem plura esse infinita realiter distincta.
Philosophus: Et hocipsum fateor, quoniam alterum foret in altero
finitum.
61 Ydiota: Si igitur hoc sic est: nonne solum absolutum principium
est infinitum, quia ante principium non est principium: vt de se patet,
ne principium sit principiatum, hinc eternitas est ipsa sola infinitas seu
principium absolutum.
Philosophus: Admitto.
Ydiota: Est igitur sola et vnica absoluta eternitas ipsa infinitas que
est sine principle, quare omne finitum principiatum ab infinito principio.
239

Idiotae de mente 2
Philosophus: Negare nequeo.

Ydiota: Omnis ergo ars finita ab arte infinita: sicque necesse
erit infinitam artem omnium artium exemplar esse principium, me-
dium, finem, metrum, mensuram, veritatem, precisionem et perfectio-
nem.
62 Philosophus: Prosequere ad que properas, quia nemo his dissentire
potest.
Ydiota: Applicabo igitur ex hac coclearia arte symbolica paradig-
mata vt sensibiliora fiant que dixero.
Philosophus: Rogo sic agas. Uideo enim te viam tenere ad ea ad
que anhelo.
Ydiota sumpto cocleari ad manum aiebat: Coclear extra mentis
nostre ydeam aliud non habet exemplar. Nam etsi statuarius vt pictor
trahat exemplaria a rebus quas figurare satagit: non tarnen ego qui ex
lignis coclearia et scutellas et ollas ex luto educo. Non enim in hoc
imitor figuram cuiuscunque rei naturalis. Tales enim forme cocleares:
scutellares et ollares sola humana arte perficiuntur. Unde ars mea est
magis perfectoria quam imitatoria figurarum creatarum et in hoc in-
finite arti similior.
Philosophus: Placet idipsum.
63 Ydiota: Esto igitur quod artem explicare: et formam coclearitatis
per quam coclear constituitur sensibilem facere velim: que cum in sua
natura nullo sensu sit attingibilis: quia nee alba nee nigra aut alterius
coloris: vel vocis: vel odoris: vel gustus: vel tactus: conabor tarnen earn
modo quo fieri potest sensibilem f acere. Unde materia puta lignum per
instrumentorum meorum que applico varium motum dolo et cauo
quousque in eo proportio debita oriatur in qua forma coclearitatis con-
uenienter resplendeat. Sic vides formam coclearitatis simplicem et in-
sensibilem in figurali proportione huius ligni quasi in ymagine eius
resplendere. Unde veritas et precisio coclearitatis que est immulti-
plicabilis et incommunicabilis: nequaquam potest per quecunque etiam
instrumenta et quemcunque hominem perfecte sensibilis fieri, et in
omnibus coclearibus non nisi ipsa simplicissima forma vario modo
64 relucet: magis in vno: et minus in alio, et in nullo precise. Et quamuis
ipsum lignum recipiat nomen ab aduentu forme: vt orta proportione in
qua coclearitas resplendet: coclear nominetur: vt sic nomen sit forme
ρ. IT ι vnitum: tarnen impositio nominis fit ad | beneplacitum: cum aliud
imponi posset, sic etsi ad beneplacitum: tarnen non aliud et penitus
diuersum a naturali nomine forme vnito, sed vocabulum naturale post
forme aduentum in omnibus variis nominibus per quascunque nationes
240

varie impositis relucet. Impositio igitur vocabuli fit motu rationis, nam
motus rationis est circa res que sub sensu cadunt quarum discretionem
concordantiam et differentiam ratio facit vt nihil sit in ratione quod
prius non fuit in sensu, sic igitur vocabula imponit et mouetur ratio ad
dandum hoc nomen vni et aliud alteri rei, verum cum non reperiatur
forma in sua veritate in his circa que ratio versatur, hinc ratio in con-
es iectura et opinione occumbit, vnde genera et species vt sub vocabulo
cadunt sunt entia rationis que sibi ratio fecit ex concordantia et
differentia sensibilium, quare cum sint posterius natura rebus sensibili-
bus quarum sunt similitudines: tune sensibilibus destructis remanere
nequeunt, quicunque igitur putat nihil in intellectum cadere posse
quod non cadat in ratione: ille etiam putat nihil posse esse in intellectu
quod prius non fuit in sensu, et hie necessario dicere habet rem nihil
esse nisi vt sub vocabulo cadit, et huius studium est in omni inquisitione
quid nominis profundare, et hec inquisitio grata est homini quia motu
rationis discurrit, hie negaret formas in se et in sua veritate separatas
esse aliter quam vt sunt entia rationis et exemplaria ac ideas nihili
faceret. Qui vero in mentis intelligentia aliquid esse admittunt quod
non fuit in sensu nee in ratione puta exemplarem et incommunicabilem
veritatem formarum que in sensibilibus relucent, hi dicunt exemplaria
66 natura precedere sensibilia sicut veritas imaginem. Et ordinem dant
talem: vt primo ordine nature sit humanitas in se et ex se scilicet abs-
que preiacenti materia, deinde homo per humanitatem, et quod ibi
cadat sub vocabulo, deinde species in ratione, vnde destructis omnibus
hominibus humanitas vt est species que sub vocabulo cadit et est ens
rationis quod ratio venata est ex similitudine hominum subsistere
nequit, nam ab hominibus dependebat qui non sunt, sed propter hoc
non desinit esse humanitas per quam fuerunt homines quequidem
humanitas non cadit sub vocabulo speciei prout vocabula motu ratio-
nis sunt imposita, sed est veritas speciei illius sub vocabulo cadentis,
vnde imagine destructa manet in se veritas, et hi omnes negant rem non
aliud esse quam vt cadit sub vocabulo: eo enim modo vt sub vocabulo
cadit de rebus fit logica et rationalis consideratio, quare illam logice in-
quirunt: profundant et laudant, sed ibi non quiescunt, quia ratio seu
logica circa imagines formarum tantum versatur, sed res vltra vim
vocabuli theologice intueri conantur et ad exemplaria et ideas se con-
uertunt. Arbitror non posse plures inquisitionum modos dari si tu qui
es philosophus alias legisti scire potes, ego sic coniicio.
Philosophus: Mirabiliter omnes omnium tangis philosophorum
sectas: peripatheticorum et achademicorum.

Idiotae de mente 2—3
67 Ydiota: He omnes et quotquot cogitari possent modorum diffe-

rentie facilime resoluuntur et concordantur quando mens se ad in-
finitatem1 eleuat. Nam sicut orator hie presens tibi latius ex his que
a me habet explanabit, tune infinita forma est solum vna et simpli-
cissima que in omnibus rebus resplendet tanquam omnium et singu-
lorum formabilium adequatissimum exemplar, vnde etiam verissimum
erit non esse multa separata exemplaria ac multas omnium rerum ideas:
quam quidem infinitam formam nulla ratio attingere potest, hinc per
omnia vocabula rationis motu imposita ineffabilis non comprehenditur,
vnde res vt sub vocabulo cadit imago est ineffabilis exempli sui proprii |
p. 172 et adequati. Unum est igitur verbum ineffabile quod est precisum
68 nomen omnium rerum vt motu rationis sub vocabulo cadunt, quod qui-
dem ineffabile nomen in omnibus nominibus suo modo relucet, quia
infinita nominabilitas omnium nominum: et infinita vocabilitas omni-
um voce expressibilium: vt sic omne nomen sit ymago precisi nominis,
et nihil aliud omnes conati sunt dicere: licet forte id quod dixerunt:
melius et clarius dici posset. Omnes enim necessario concordarunt vnam
esse infinitam virtutem quam deum dicimus in qua necessario omnia
complicantur, neque ille aliud dicere voluit qui aiebat humanitatem vt
non cadit sub vocabulo esse precisionem veritatis: quam ineffabilem
illam infinitam formam, quam dum ad humanam formam respicimus
eius precisum exemplar nominamus, vt sic ineffabilis dum ad eius
ymagines intuemur omnium nobis nominetur et vnum simplicissimum
exemplar secundum exemplatorum specificas differentias per rationem
nostram formatas plura esse exemplaria videatur.
99 Capitulum III
Quomodo intelligantur et concordentur philosophi, et de nomine dei
et precisione, ac quomodo vno precise nomine cognito omnia co-
gnoscuntur, et de sufficientia scibilium, et quomodo differunt con-
ceptus dei et noster
Philosophus: Mirabiliter trismegisti dictum dilucidasti qui aiebat
deum omnium rerum nominibus, ac omnes res dei nomine nominari.
Ydiota: Complica nominari et nominare in coincidentiam altissimo
intellectu et omnia patebunt. Nam deus est cuiuscunque rei precisio,
vnde si de vna re precisa scientia haberetur omnium rerum scientia
necessario haberetur, sic si precisum nomen vnius rei sciretur: tune et
omnium rerum nomina scirentur, quia precisio citra deum non est, hinc
1
infinitatatem
242

qui precisionem vnam attingeret deum attingeret qui est veritas omni-
um scibilium.
70 Orator: Declara queso de precisione nominis.
Ydiota: Tu nosti orator quomodo nos exerimus ex vi mentis mathe-
maticales figuras, vnde dum triangularitatem visibilem facere voluero
figuram facio: in qua tres angulos constituo: vt tune in figura sic habi-
tuata et proportionata triangularitas reluceat cum qua vnitum est voca-
bulum quod ponatur esse trigonus. Dico igitur si trigonus est precisum
vocabulum figure triangularis: tune scio precisa vocabula omnium
poligoniarum, scio enim tune quod figure quadrangularis vocabulum
esse debet tetragonus, et quinquangularis penthagonus et ita deinceps.
Et ex noticia nominis vnius agnosco figuram nominatam et omnes
nominabiles poligonias et differentias et concordantias earundem: et
quicquid circa hoc sciri potest, pariformiter aio quod si scirem pre-
cisum nomen vnius operis dei omnia nomina omnium dei operum et
quicquid sciri posset non ignorarem, et cum verbum dei sit precisio
omnis nominis nominabilis: solum in verbo omnia et quodlibet sciri
posse constat.
Orator: Palpabiliter more tuo explanasti.
71 Philosophus: Miram doctrinam tradidisti ydiota omnes philosophos
concordandi, nam dum aduerto non possum nisi tecum consentire: non
voluisse omnes philosophos aliud dicere: quam idipsum quod dixisti
per hoc quod nemo omnium negare potuit deum infinitum, in quo solo
dicto omnia que dixisti complicantur. Mirabilis est hec sufficientia
omnium scibilium: et quomodocunque tradi possibilium. Amplius ad
mentis tractatum descende, et dicito. Esto quod mens a mensura di-
catur: vt ratio mensurationis sit causa nominis: quid mentem esse velis.
72 Ydiota: Scis quomodo simplicitas diuina omnium rerum est com-
plicatiua, mens est huius complicantis simplicitatis ymago. Unde si hanc
diuinam simplicitatem infinitam mentem vocitaueris: erit ipsa nostre
p. 173 mentis exemplar, si men|tem diuinam vniuersalitatem veritatis rerum
dixeris: nostram dices vniuersalitatem assimilationis rerum vt sit
notionum vniuersitas conceptio diuine mentis est rerum productio,
conceptio nostre mentis est rerum notio, si mens diuina est absoluta
entitas tune eius conceptio est entium creatio, et nostre mentis
conceptio est entium assimilatio, que enim diuine menti vt infinite
conueniunt: veritati nostre conueniunt menti vt propinque eius ima-
gini, si omnia sunt in mente diuina vt in sua precisa et propria
veritate omnia sunt in mente nostra vt in imagine seu similitudine
proprie veritatis hoc est notionaliter, similitudine enim fit cogni-
16* 243

73 tio, omnia in deo sunt, sed ibi rerum exemplaria omnia in nostra
mente, sed ibi rerum similitudines: sicut deus est entitas absoluta que
est omnium entium complicatio, sic mens nostra est illius entitatis in-
finite imago: que est omnium imaginum complicatio quasi ignoti regis
prima imago est omnium aliarum secundum ipsam depingibilium ex-
emplar : nam dei notitia seu facies non nisi in natura mentali cuius veri-
tas est obiectum descendit et non vlterius nisi per mentem vt mens sit
imago dei, et omnium dei imaginum post ipsum exemplar, vnde quan-
tum omnes res post simplicem mentem de mente participant: tantum et
de dei imagine vt mens sit per se dei imago, et omnia post mentem non
nisi per mentem.
74 Capitulum IV1
Quomodo mens nostra non est explicatio sed imago complicationis
eterne, sed que post mentem sunt non imago, et quomodo est sine
notionibus habens tarnen iudicium concretum et cur est corpus sibi
necessarium
Philosophus: Uideris ex multa mentis tue plenitudine dicere velle
mentem infinitam esse vim formatiuam absolutam, sic mentem finitam
vim conformatiuam seu configuratiuam.
Ydiota: Uolo quidem hoc modo, nam quod dicendum est conueni-
enter exprimi nequit, hinc multiplicatio sermonum paruulis est, attende
aliam esse imaginem: aliam explicationem, nam equalitas est vnitatis
imago, ex vnitate enim semel oritur equalitas, vnde vnitatis imago est
equalitas, et non est equalitas vnitatis explicatio: sed pluralitas. Com-
plicationis igitur vnitatis equalitas est imago non explicatio. Sic volo
mentem esse imaginem diuine mentis simplicissimam inter omnes ima-
gines diuine complicationis, et ita mens est imago complicationis diuine
prima omnes imagines complicationis sua simplicitate et virtute com-
plicantis, sicut enim deus est complicationum complicatio, sic mens que
est dei imago est imago complicationis complicationum, post imagines
sunt pluralitates rerum diuinam complicationem explicantes, sicut
numerus est explicatiuus vnitatis: et motus quietis: et tempus eter-
nitatis: et compositio simplicitatis: et tempus presentie: et magnitudo
puncti: et motus quietis: et inequalitas equalitatis: et diuersitatis
75 idemptitas: et ita de singulis. Ex hoc elice admirandum mentis nostre
virtutem, nam in vi eius complicatur vis assimilatiua complicationis
puncti per quam in se reperit potentiam in qua se omni magnitudini
assimilat. Sic etiam ob vim assimilatiuam complicationis vnitatis habet
potentiam qua se potest omni multitudini assimilare, et ita per vim
1
244 Capitulum IIII

assimilatiuam complicationis nunc seu presentie omni tempori et

quietis omni motui et simplicitatis: omni composition! et idemptitatis
omni diuersitati: et equalitatis omni inequalitati: et nexus omni dis-
iunctioni: et per imaginem absolute complicationis que est mens infini-
ta vim habet qua se potest assimilare omni explication!, et talia multa
per te vides dici posse que mens nostra habet: quia est imago infinite
simplicitatis omnia complicantis.
Philosophus: Uidetur quod sola mens sit dei imago.
76 Ydiota: Proprie ita est, quoniam omnia que post mentem sunt non
p. 174 sunt dei | ymago: nisi inquantum in ipsis mens ipsa relucet, sicut plus
relucet in perfectis animalibus quam in imperfectis, et plus in sensibili-
bus quam in vegetabilibus, et plus in vegetabilibus quam in minerali-
bus, vnde creature mente carentes sunt potius diuine simplicitatis
explicationes quam ymagines, licet secundum relucentiam mentalis
ymaginis in explicando de ymagine varie participent.
Philosophus: Aiebat aristoteles menti seu anime nostre nullam
notionem fore concreatam, quia earn tabule rase assimilauit. Plato vero
aiebat notiones sibi concreatas: sed ob corporis molem animam oblitam,
quid tu in hoc verum censes.
77 Ydiota: Indubie mens nostra in hoc corpus a deo posita est ad sui
profectum, oportet igitur ipsam a deo habere omne id sine quo profec-
tum acquirere nequit. Non est igitur credendum anime fuisse notiones
concreatas: quas in corpore perdidit, sed quia opus habet corpore vt
vis concreata ad actum pergat, sicuti vis visiua anime non potest in
operationem suam vt actu videat: nisi excitetur ab obiecto, et non
potest excitari nisi per obstaculum specierum multiplicatarum per
medium organi, et sie opus habet oculo. Sic vis mentis que est vis com-
prehensiua rerum et notionalis: non potest in suas operationes nisi
excitetur a sensibilibus. Et non potest excitari nisi mediantibus fan-
tasmatibus sensibilibus. Opus ergo habet corpore organico, tali scilicet
sine quo excitatio fieri non posset. In hoc igitur aristoteles videtur bene
opinari anime non esse notiones ab initio concreatas quas incorporando
perdiderit. Uerum quoniam non potest proficere si omni caret iudicio,
sicut surdus nunquam proficeret vt fieret citharedus: postquam nullum
de armonia apud se iudicium haberet per quod iudicare posset an pro-
fecerit, quare mens nostra habet sibi concreatum iudicium sine quo pro-
ficere nequiret. Hec vis iudiciaria est menti naturaliter concreata per
quam iudicat per se de rationibus an sint debiles fortes aut concluden-
tes, quam vim si plato notionem nominauit concreatam non penitus
errauit.
245

78 Philosophus: O quam clara est tua traditio, cui quisque audiens

cogitur assentire. Indubie hec sunt diligenter attendenda, nam clare
experimur spiritum in mente nostra loquentem et iudicantem hoc
bonum, hoc iustum, hoc verum: et nos reprehendentem si declinamus a
iusto: quam loquelam et quod iudicium nequaquam didicit: sed sibi
connatum est.
Ydiota: Experimur ex hoc mentem esse vim illam que licet careat
omni notionali forma: potest tarnen excitata seipsam omni forme assi-
milare: et omnium rerum notiones facere, similis quodammodo sano
visui in tenebris, qui nunquam fuit in luce hie caret omni notione actua-
li visibilium, sed dum in lucem venit et excitatur se assimilat visibili
vt notionem faciat.
79 Orator: Aiebat plato tune ab intellectu iudicium requiri quando
sensus contraria simul ministrat.
Ydiota: Subtiliter dixit, nam cum tactus simul durum et molle, seu
graue et leue confuse offerat: contrarium in contrario recurritur ad in-
tellectum: vt de quidditate vtriusque sic confuse sentitum plura dis-
creta sint iudicet. Sic cum visus magnum et paruum confuse putet:
nonne opus est iudicio discretiuo intellectus: quid magnum quidve par-
uum. Ubi vero sensus per se sufficeret: ad iudicium intellectus minime
recurreretur: vt in visione digiti contrarium non habentis quod simul
accedat.
80 Capitulum V
Quomodo mens est viua substantia et in corpore creata, et de modo
quomodo, et an ratio sit in brutis, et quomodo mens viua sit descrip-
tio eterne sapientie
Philosophus: Omnes pene peripatetici aiunt intellectum quern tu
mentem dicere videris fore potentiam quandam anime: et intelligere
accidens, tu vero aliter. |
p. 175 Ydiota: Mens est viua substantia quam in nobis interne loqui et
iudicare experimur, et que omni vi alia ex omnibus viribus spiritualibus
que in nobis experimur infinite substantie et absolute forme plus assi-
milatur: cuius officium in hoc corpore est corpus viuificare et ex hoc
anima dicitur, vnde mens est forma substantialis siue vis in se omnia
suo modo complicans: et vim animatiuam per quam corpus animat
viuificando vitam vegetatiuam et sensitiuam et vim ratiocinatiuam et
intellectualem et intellectibilem complicans.
81 Philosophus: Uisne mentem quam et animam fateris intellectiuam
ante corpus fuisse: prout pitagoras et platonici et postea incorporatam.
246

Ydiota: Natura: non tempore, nam et audisti earn visui in tene-

bris comparaui, visus autem nequaquam actu fuit ante oculum nisi
natura tan turn, vnde quia mens est quoddam diuinum semen sua vi
complicans omnium rerum exemplaria notionaliter, tune a deo a quo
hanc vim habet eo ipso quod esse recepit est simul et in conuenienti
terra locatum vbi fructum facere possit, et ex se rerum vniuersitatem
notionaliter explicare, alioquin hec vis seminalis frustra data sibi foret:
si non fuisset addita oportunitas in actum prorumpendi.
82 Philosophus: Ponderose loqueris, sed quomodo hoc in nobis factum
sit audire summopere cupio.
Ydiota: Diuini modi sunt precisione inattingibiles, coniecturas
tarnen de ipsis facimus: alius obscuriores: alius clariores, ego autem
arbitror hanc similitudinem quam dicam tibi sufficere, nosti enim
visum de sua propria natura non discernere, sed in globo quodam et
confuse sentire obstaculum, quod sibi obuiat intra speram motus sui
scilicet oculum, quod quidem obstaculum generatur ex multiplicatione
specierum obiecti in oculum, vnde si adest visio in oculo sine discretio-
ne: vt in infantibus: vbi deest vsus discretionis tune ita aduenit mens
anime sensibili: sicut discretio visui: per quam discernit inter colores,
et sicut hec discretio visiua in brutis perfectis animalibus vt canibus
suum dominum visu discernentibus reperitur: et a deo data est visui:
tanquam perfectio et forma visus. Sic nature humane vltra discretio-
nem illam que in brutis reperitur data est altior vis se habens ad dis-
cretionem animalem, sicut ilia ad vim sensibilem vt mens sit forma
discretionis animalis et eius perfectio.
83 Philosophus: Optime et pulcre, sed videris ad opinionem sapientis
philonis accedere qui animalibus rationem inesse dicebat.
Ydiota: Experimur discretiuum discursum in brutis sine quo eorum
natura bene subsistere non posset, vnde discursus eorum, quia caret
forma scilicet intellectu seu mente est confusus: caret enim iudicio et
scientia, et quia omnis discretio ex ratione est: hinc philo non absurde
sic dixisse videtur.
84 Philosophus: Declara queso quomodo mens est forma rationis dis-
currentis.
Ydiota: lam dixi quod sicut visus videt et nescit quid videat sine
discretione que ipsum informat et dilucidat et perficit sic ratio silogisat
et nescit quid silogiset sine mente, sed mens informat et dilucidat et
perficit ratiocinationem vt sciat quid silogiset, acsi ydiota vim vocabu-
lorum ignorans librum aliquem legat, lectio ex vi rationis procedit,
legit enim discurrendo per differentias litterarum quas componit et
247

diuidit: et hoc est opus rationis, sed ignorat quid legat, et sit alius qui
legat et sciat et intelligat id quod legit. Hec est quedam similitudo
rationis confuse et rationis formate per mentem, mens enim de ratio-
nibus iudicium habet discretiuum que ratio bona: que sophistica, ita
mens est forma discretiua rationum: sicut ratio forma discretiua sen-
suum et imaginationum.
85 Philosophus: Unde habet mens iudicium illud quoniam de omnibus
iudicium facere videtur.
Ydiota: Habet ex eo quia est imago exemplaris omnium, deus enim
est omnium exemplar, vnde cum omnium exemplar in mente vt veritas
p. 176 in imagine re|luceat: in se habet ad quod respicit secundum quod iudi-
cium de exterioribus facit, acsi lex scripta foret viua: ilia quia viua in
se iudicanda legeret. Unde mens est viua descriptio eterne et infinite
sapientie, sed in nostris mentibus ab initio vita ilia similis est dormienti:
quousque admiratione que ex sensibilibus oritur excitetur vt moueatur,
tune motu vite sue intellectiue in se descriptum reperit quod querit.
Intelligas autem descriptionem hanc resplendentiam esse exemplaris
omnium modo quo in sua ymagine veritas resplendet, acsi acuties
simplicissima et indiuisibilis anguli lapidis dyamantis politissimi in
qua omnium rerum forme resplenderent viua foret: ilia se intuendo
omnium rerum similitudines reperiret: per quas de omnibus notiones
facere posset.
86 Philosophus: Mirabiliter loqueris et delectabilissima prefers, mul-
tum exemplum acutiei dyamantis placet, nam quanto angulus ille
fuerit acutior et simplicior: tanto clarius omnia in eo resplendent.
Ydiota: Qui vim specularem in se considerat videt quomodo est
ante omnem quantitatem, quod si illam viuam concipit vita intellec-
tual! in qua reluceat omnium exemplar: de mente admissibilem facit
coniecturam.
Philosophus: Uellem audire an hanc artem tuam in mentis crea-
tione paradigmatice posses applicare.
Ydiota: Possem etenim, et pulcro quodam cocleari ad manum re-
cepto aiebat. Volui facere coclear speculare: quesiui lignum valde vni-
tum et nobile super omnia, applicui instrumenta quorum motu elicui
conuenientem proportionem in qua forma coclearis perfecte resplende-
ret, post hec perpoliui coclearis superficiem adeo: quod induxi in re-
splendentiam forme coclearis formam specularem vt vides, nam cum sit
87 perpulcrum coclear: est tamen cum hoc coclear speculare. Habes enim
in eo omnia genera speculorum, scilicet concauum, conuexum, rectum
et columnare, in base manubrii rectum, in manubrio columnare, in
248

concauitate coclearis concauum, in conuexitate conuexum, vnde forma

specularis non habuit temporale esse ante coclear: sed ad perfectionem
coclearis addita est per me forme prime coclearis vt earn perficeret: vt
nunc forma specularis in se contineat formam coclearis, et forma
specularis est independens a cocleari, non est enim de essentia speculi
quod sit coclear, quare si rumperentur proportiones sine quibus forma
coclearis esse nequit, puta si manubrium separaretur: desineret esse
coclear: sed ob hoc forma specularis non desineret esse. Ita quidem deus
per motum celi de apta materia proportionem eduxit in qua resplen-
deret animalitas perfection modo. Cui deinde addit mentem quasi
viuum speculum modo quo dixi.
88 Capitulum VI
Quomodo symbolice loquendo sapientes numerum rerum exemplar
dixerunt, et de mirabili natura eius, et quomodo est a mente et essen-
tiarum incorruptibilitate, et quomodo mens est armonia, numerus se
mouens: compositio ex eodem et diuerso
Philosophus: Apte applicasti, et quando vnum dicis intellectum
aperis quomodo sit rerum productio, ac quomodo proportio est locus
orbis seu regio forme, et locus proportionis materia, et videris multum
pyctagoricus qui ex numero omnia esse asseruit.
Ydiota: Nescio an pyctagoricus an alius sim: hoc scio quod nullius
auctoritas me ducit: etiam si me mouere temptet. Arbitror autem viros
pyctagoricos: qui vt ais per numerum de omnibus philosophantur
graues et acutos, non quod credam eos voluisse de numero loqui prout
est mathematicus et ex nostra mente procedit, n am ilium non esse
alicuius rei principium de se constat, sed symbolice ac rationabiliter
locuti sunt de numero: qui ex diuina mente procedit cuius mathemati-
cus est ymago, sicut enim mens nostra se habet ad infinitam eternam
"p. 177 mentem, ita numerus nostre mentis ad numerum ilium | et damus illi
numero nomen nostrum sicut menti illi nomen mentis nostre et delecta-
biliter multum versamur in numero quasi in nostro proprio opere.
89 Philosophus: Explana queso motiua que quem mouere possunt ad
dicendum rerum principia numeros.
Ydiota: Non potest esse nisi vnum infinitum principium et hoc
solum est infinite simplex, primum autem principiatum non potest esse
infinite simplex vt de se patet, neque potest esse compositum ex aliis
ipsum componentibus, tune enim non foret primum principiatum, sed
componentia ipsum natura precederent. Oportet igitur admittere quod
249

Idiotae de mente 6
primum principiatum sic sit compositum quod tarnen non sit ex aliis sed
ex seipso compositum, et non capit mens nostra aliquod tale esse posse
90 nisi sit numerus: vel vt numerus nostre mentis, nam numerus est com-
positus et ex seipso compositus, ex numero enim pari et impari est
omnis numerus compositus, sic numerus est ex numero compositus, si
dixeris ternarium ex tribus vnitatibus compositum loqueris quasi si
quis diceret parietes et tectum separate facere domum si enim parietes
sunt separate et similiter et tectum: non componitur ex ipsis domus, sic
nee tres vnitates separate constituunt ternarium, quare si vnitates
consideras prout constituunt ternarium eas vnitas consideras: et quod
tune aliud est tres vnitates vnite quam ternarius: ita ex seipso est
91 compositus, sic de omnibus numeris, immo dum in numero non nisi
vnitatem conspicio video numeri incompositam compositionem et sim-
plicitatis et compositionis siue vnitatis et multitudinis coincidentiam,
immo si adhuc acutius intueor video numeri compositam vnitatem: vt
in vnitatibus armonicis dyapason: dyapente: ac dyatesseron, armonica
enim habitudo vnitas est que sine numero intelligi nequit ad hec ex
habitudine semitonii et medietatis duple que est costi quadrati ad
dyametrum numerum simpliciorem intueor quam nostre mentis ratio
attingere queat, nam habitudo sine numero non intelligitur, et tarnen
numerum ilium oporteret esse pariter parem et imparem: de quo longus
sermo et delectabilis valde haberi posset si ad alia non festinaremus.
Habemus igitur quomodo primum principiatum est cuius typum gerit
92 numerus, neque ad quidditatem eius aliter ac propius accedere possu-
mus, cum precisio quidditatis cuiuscunque rei sit per nos inattingibilis
aliter quam in enigmate vel figura, primum enim principiatum vocamus
simbolice numerum, quia numerus est subiectum proportionis, non
enim pot est esse proportio sine numero: et proportio est locus forme,
sine enim proportione apta et congrua forme forma resplendere nequit
vti dixi proportione apta cocleari rupta non posse formam manere: quia
non habet locum, est enim proportio quasi aptitudo superficiei specu-
laris ad resplendentiam imaginis1, qua non stante desinit representatio.
Ecce quomodo vnitas exemplaris infinita non potest resplendere nisi in
proportione apta que proportio est in numero, agit enim mens eterna
quasi vt musicus qui suum conceptum vnlt sensibilem facere, recipit
enim pluralitatem vocum et illas redigit in proportionem congruentem
armonie: vt in ilia proportione armonia dulciter et perfecte resplendeat:
quando ibi est vt in loco suo et variatur armonie resplendentia ex
1
imiaginis
250

varietate proportionis armonie congruentis, et desinit armonia apti-

tudine proportionis desinente, ex mente igitur numerus et omnia.
93 Philosophus: Nonne sine nostre mentis consideratione est rerum
pluralitas.
Ydiota: Est: sed a mente eterna, vnde sicut quo ad deum rerum
pluralitas est a mente diuina, ita quo ad nos rerum pluralitas est a
nostra mente, nam sola mens numerat, sublata mente numerus discre-
tus non est, mens enim ex eo quia vnum et idem singulariter intelligit
et sigillatim, et hoc ipsum consideramus, dicimus esse vnum ex hoc
quod vnum singulariter et hoc semel intelligit veraciter est vnitatis
p. 178 equalitas, sed quando vnum singulajriter et multiplicando intelligit res
plures esse diiudicamus: binarium dicendo quia mens vnum et idem
singulariter bis siue geminando intelligit. Ita de reliquis.
94 Philosophus: Nonne ternarius ex binario et vnitate constituitur, et
numerum dicimus collectionem singularium: quomodo tune ex mente
tu dicis eum esse.
Ydiota: Illi modi dicendi debent ad intelligendi modum referri,
quia non est aliud colligere quam vnum et idem commune circa eadem
multiplicare, vnde cum videas sine mentis multitudine binarium vel
ternarium nihil esse: satis attendis numerum ex mente esse.
Philosophus: Quomodo pluralitas rerum est numerus diuine
mentis.
Ydiota: Ex eo enim quod mens diuina vnum sic intelligit et aliud
aliter: orta est rerum pluralitas, vnde si acute respicis reperies plurali-
tatem rerum non esse nisi modum intelligendi diuine mentis. Sic irre-
prehensibiliter posse dici coniicio primum rerum exemplar in animo
conditoris numerum esse. Hoc ostendit delectatio et pulcritudo que
omnibus rebus inest: que in proportione consistit, proportio vero in
numero, hinc numerus precipiuum vestigium ducens in sapientiam.
95 Philosophus: Illud primo pyctagorici, deinde platonici dixerunt:
quos et seuerinus boetius imitatur.
Ydiota: Pariformiter dico exemplar conceptionum nostre mentis
numerum esse, sine numero enim nihil facere potest neque assimilatio
neque notio neque discretio neque mensuratio fieret numero non
existente, res enim non possunt alie et alie et discrete sine numero in-
telligi, nam quod alia res est substantia et alia quantitas et ita de aliis:
sine numero non intelligitur. Unde cum numerus sit modus intelligendi:
nihil sine eo intelligi potest, numerus enim nostre mentis cum sit ymago
numeri diuini qui est rerum exemplar: est exemplar notionum, et sicut
ante omnem pluralitatem est vnitas, et hec vnitas vniens est mens in-
251

creata in qua omnia vnum, post vnum pluralitas explicatio virtutis

illius vnitatis: que virtus est rerum entitas, essendi equalitas, et enti-
tatis equalitatisque connexio: et hec trinitas benedicta. Sic in nostra
mente est illius trinitatis diuine ymago, nam mens nostra similiter est
vnitas vniens ante omnem pluralitatem per mentem conceptibilem,
et post illam vnitatem vnientem omnem pluralitatem, est pluralitas que
est pluralitatis rerum ymago, sicut mens nostra diuine mentis ymago, et
explicat pluralitas virtutem vnitatis mentis: que virtus est ymago enti-
tatis equalitatis et connexionis.
96 Philosophus: Uideo te ex numero mira attingere, age igitur quon-
iam diuinus dyonisius ait essentias rerum incorruptibiles: an hoc
numero ostendere possis.
Ydiota: Quando attendis ex multitudine vnitatis numerum con-
stitui, ac quod alteritas sequitur multiplicationem contingenter, et
aduertis compositionem numeri ex vnitate et alteritate, ex eodem et
diuerso, ex pari et impari, ex diuiduo et indiuiduo, ac quod quidditas
rerum omnium exorta est vt sit numerus diuine mentis: tune aliqualiter
attingis quomodo essentie rerum sunt incorruptibiles, vti vnitas ex qua
numerus que est entitas, et quomodo res sunt sic vel sic ex alteritate
que non est de essentia numeri: sed contingenter vnitatis multiplicatio-
nem sequens. Ita quidem alteritas de nullius rei essentia est. Pertinet
enim ad interitum alteritas, quia diuisio est ex qua corruptio, hinc de
essentia rei non est. Conspicis etiam quomodo non est aliud numerus
quam res numerate. Ex quo habes inter mentem diuinam et res non
mediare numerum qui habeat actuale esse, sed numerus rerum res sunt.
97 Capitulum VII1
Quomodo mens a se exerit rerum formas via assimilationis: et
possibilitatem absolutam seu materiam attingit |
p. 179 Philosophus: Die oro putas ne mentem nostram esse armoniam aut
numerum se mouentem: aut compositionem ex eodem et diuerso vel ex
diuidua et indiuidua essentia vel endelechina, nam talibus dicendi mo-
dis platonici et peripatetic! vtuntur.
Ydiota: Credo omnes qui de mente locuti sunt talia vel alia dixisse
potuisse: moti ex his qui in vi mentis experiebantur, de omni enim ar-
monia indicium in mente reperiebant mentemque ex se notiones fabri-
care: et sic se mouere quasi viuus numerus discretiuus per se ad facien-
dum discretiones procederet, et iterum in hoc collectiue ac distributiue
1
Capitulum septimum
252

procedere aut secundum modum simplicitatis ac necessitatis absolute

vel possibilitatis absolute vel necessitatis complexionis vel determinate:
vel possibilitatis determinate: aut ob aptitudinem perenni motus, ob
has aut similes varias experientias talia ac alia de mente aut anima
dixisse rationabiliter credendum. Nam mentem esse ex eodem et di-
uerso est earn esse ex vnitate et alteritate eo modo quo numerus com-
positus est ex eodem quantum ad commune et diuerso quantum ad sin-
gularia qui sunt modi intelligendi mentis.
98 Philosophus: Continua exponendo animam numerum se mouen-
tem.
Ydiota: Faciam vt potero. Arbitror omnes non posse dissentire
mentem esse viuum quendam diuinum numerum optime ad aptitu-
dinem resplendentie diuine armonie proportionatum: ac omnem sensi-
bilem rationalem et intellectualem armoniam complicantem: et quic-
quid circa hoc pulcrius dici potest: adeo quod omnis numerus et omnis
proportio et omnis armonia que a nostra mente procedunt ita parum ad
mentem nostram accedunt, sicut mens nostra ad mentem infinitam
nam mens etsi sit numerus diuinus: est tarnen ita numerus quod est
vnitas simplex ex sua vi numerum suum exerens, vnde que est propor-
tio operum dei ad deum ilia operum mentis nostre ad mentem ipsam.
99 Philosophus: Uoluerunt plerique mentem nostram esse nature
diuine et menti diuine propinquissime coniunctam.
Ydiota: Non puto aliud illos voluisse quam dixi, licet alium dicendi
modum haberent, inter enim diuinam mentem et nonstram interest
quod inter facere et videre, diuina mens concipiendo creat: nostra
concipiendo assimilat, notiones seu intellectuales faciendo visiones,
diuina mens est vis entificatiua: nostra mens est vis assimilatiua.
Orator: Uideo philosopho tempus non sufficere ideo longo silentio
me repressi: audiui plura et semper gratissima: sed audire vellem quo-
modo mens ex se exerit rerum formas via assimilationis.
loo Ydiota: Mens est adeo assimilatiua quod in visu se assimilat visi-
bilibus, et in auditu audibilibus, in gustu gustabilibus, in odoratu odo-
rabilibus: in tactu tangibilibus, et in sensu sensibilibus: in imaginatione
imaginabilibus: et in ratione rationabilibus. Habet enim se imago in
absentia sensibilium vt sensus aliquis absque discretione sensibilium,
nam conformat se absentibus sensibilibus confuse, absque hoc etiam
quod statum a statu discernat, sed in ratione cum discretione status a
statu se rebus conformat, in illis omnibus locis vehitur in spiritu
arteriarum mens nostra que excitata per obstaculum specierum ab
obiectis ad spiritum multiplicatarum se1 assimilat rebus per species vt
1
fe 253

Idiotae de mente 7
per assimilationem indicium facial de obiecto, vnde spiritus ille sub-

tilis arteriarum qui est mente animatus: per mentem ad similitudinem
speciei que obstaculum1 prestitit motui: spiritui sic conformatur: sicut
p. 180 cera flexibilis per hominem mentis | vsum ac artem habentem confi-
guratur rei presentia]iter artifici presentate, nam omnes configuratio-
nes sine in arte statuaria aut pictoria aut fabrili absque mente fieri ne-
101 queunt: sed mens est que omnia terminat. Unde si conciperetur cera
mente informata: tune mens intus existens configuraret ceram omni
figure sibi presentate, sicut nunc mens artificis ab extrinseco applicata
facere nititur. Sic de luto et omnibus flexibilibus. Sic in nostro corpore
mens facit secundum variam flexibilitatem spirituum arteriarum in
organis varias configurationes subtiles et grossas, et vnus spiritus non
est configurabilis ad id ad quod alms, quia spiritus in neruo optico non
est offendibilis per species sonorum: sed solum per species colorum,
ideo configurabilis est speciebus colorum et non sonorum, ita de aliis.
102 Et est alius spiritus ad omnes sensibiles species configurabilis qui est in
organo ymaginatiue: sed grosso et indiscrete modo, et alius in organo
ratiocinatiue est ad omnia sensibilia discrete et meide2 configurabilis,
et he omnes configurationes sunt assimilationes sensibilium cum fiant
medio corporalium spirituum licet subtilium, vnde cum mens has facit
assimilationes vt notiones habeat sensibilium: et sie est immersa
spiritui corporali tune agit vt anima animans corpus per quam ani-
mationem constituitur animalis. Hinc anima brutorum consimiles licet
confusiores suo modo faciat assimilationes: vt suo modo notiones asse-
quatur, sed nostra vis mentis ex illis talibus notionibus sic per assi-
milationem elicitis facit mechanicas artes et phisicas ac logicas coniec-
turas, et res attingit modo quo in possibilitate essendi seu materia con-
cipiuntur, et modo quo possibilitas essendi est per formam determinata.
Unde cum per has assimilationes non attingat nisi sensibilium notiones
vbi forme rerum non sunt vere sed obumbrate variabilitate materie:
tune omnes notiones tales sunt potius coniecture quam veritates. Sic
itaque dico quod notiones que per rationales assimilationes attinguntur
sunt incerte, quia sunt secundum ymagines potius formarum quam
103 veritates. Post hec mens nostra non vt immersa corpori quod animat:
sed vt est mens per se: vnibilis tarnen corpori dum respicit ad suam
immutabilitatem facit assimilationes formarum non vt sunt immerse
materie: sed vt sunt in se et per se, et immutabiles concipit rerum
quidditates: vtens seipsa pro instrumento siue spiritu aliquo organico,
sicut dum concipit circulum esse figuram a cuius centro omnes linee
ad circumferentiam ducte sunt equales, quo modo essendi circulus ex-
x 2
254 obstacuculum lucicide

tra mentem in materia esse nequit. Impossibile est enim duas dari
lineas in materia equales, minus est possibile talem circulum posse
figurari. Unde circulus in mente est exemplar et mensura veritatis
circuli in pauimento. Sic dicimus veritatem rerum in mente esse in
necessitate complectionis: scilicet modo quo exigit veritas rei, vt
104 de circulo dictum est. Et quia mens vt in se et a materia abstracta
has facit assimilationes: tune se assimilat formis abstractis, et secun-
dum hanc vim exerit scientias certas mathematicales, et comperit
virtutem suam esse se rebus prout in necessitate complectionis sunt
assimilandi et notiones faciendi, et incitatur ad has assimilationes
abstractiuas per fantasmata seu ymagines formarum quas per assimi-
lationes factas in organis deprehendit. Sicut excitatur quis ex pul-
chritudine ymaginis vt inquirit pulchritudinem exemplaris. Et in hac
assimilatione se habet mens: ac si flexibilitas absoluta: a cera, luto,
metallo, et omnibus flexibilibus: foret viua vita mentali: vt ipsa per
seipsam se omnibus figuris: vt scilicet in se et non in materia ipsa
subsistunt: assimilare possit. Talis et enim in vi sue flexibilitatis viue |
p. 181 hoc est in se notiones omnium: quoniam omnibus se conformare posset:
105 esse conspiceret, et quia adhuc hoc modo mens non satiatur quia non
intuetur precisam omnium veritatem, sed intuetur veritatem in ne-
cessitate quadam determinata cuilibet prout vna est sic alia sic et
quelibet ex suis partibus composita: et videt quod hie modus essendi
non est ipsa veritas: sed participatio veritatis: vt vnum sic sit vere et
aliud aliter sit vere, que quidem alteritas nequaquam conuenire potest
veritati in se in sua infinita et absoluta precisione considerata, vnde
mens respiciendo ad suam simplicitatem vt scilicet est non solum ab-
stracta a materia, sed vt est materie incommunicabilis seu modo forme
inunibilis, tune hac simplicitate vtitur vt instrumento vt non solum
abstracte extra materiam sed in simplicitate materie incommunicabili
se omnibus assimilet, et hoc modo in simplicitate sua omnia intuetur,
sicut si in puncto omnem magnitudinem et in centro circulum: et ibi
omnia intuetur absque omni compositione partium, et non vt vnum est
106 hoc et aliud illud, sed vt omnia vnum et vnum omnia, et hec est intuitio
veritatis absolute: quasi si quis in proxime dicto modo videret quo-
modo in omnibus entibus est entitas varie participata, et post hoc modo
de quo nunc agitur supra participationem et veritatem omnem ipsam
entitatem absolutam simpliciter intueretur talis profecto supra deter-
minatam complexionis necessitatem videret omnia que vidit in varie-
tate absque ilia in absoluta necessitate simplicissime sine numero et
magnitudine et omni alteritate, vtitur autem hoc altissimo modo mens
255

seipsa vt ipsa est dei imago et deus qui est omnia in ea relucet, scilicet
quando vt viua imago dei ad exemplar suum se omni conatu assimi-
lando conuertit, et hoc modo intuetur omnia vnum: et se illius vnius
assimilationem per quam notiones facit de vno quod omnia: et sie
facit theologicas speculationes vbi tanquam in fine omnium notionum
quam suauiter vt in delectabilissima veritate vite sue quiescit, de quo
modo nunquam satis dici posset. Hec autem nunc sic dixerim curiose
et rustice1, tu vero decora limatione pulcrius ea poteris adaptare vt
reddantur legentibus gratiora.
107 Orator: Non nisi hoc audire quam auide expectaui quod sic lucu-
lentissime explanasti et veritatem querentibus quam ornata vide-
buntur.
Philosophus: Expone queso quomodo mens possibilitatem indeter-
minatam quam materiam vocamus attingit.
Ydiota: Per adulterinam quandam rationem contrario quodam
modo quo de necessitate complectionis ad necessitatem transilit ab-
solutam, nam dum videt quomodo omnia corpora per corporeitatem
habent formatum esse: sublata corporeitate in quadam indeterminata
possibilitate omnia que prius vidit videt: et que prius vidit in corporei-
tate distincta et determinata actu existentia nunc videt confusa in-
determinata possibiliter, et hie est modus vniuersalitatis quo modo in
possibilitate omnia videntur non tarnen est modus essendi, quia posse
esse non est.
108 Capitulum VIII
Quomodo an idem sit menti concipere anteiligere notiones et assi-
milationes facere, et quomodo fiant sensationes secundum phisicos
Philosophus: Satis de hoc ne propositurn egrediamur expone si
concipere mentis est intelligere.
Ydiota: Dixi mentem concipiendi virtutem, vnde excitata se
mouet concipiendo quousque intelligat quare intellectus est mentis
motus perfectus.
Philosophus: Quando dicitur concipere.
Ydiota: Quando rerum facit similitudines siue maius dicere notiones
seu genera differentias species proprium et accidens. Unde deus vim
ρ. 182 concipiendi creauit in anima | mens autem ea iam dicta facit, vnum
tarnen et idem est vis mentis et conceptio et similitude et notio et genus
et species. Et quamuis non dicamus idem intelligere et concipere: tamen
quicquid intelligitur et concipitur et econuerso, sed actuale intelligitur
et non concipitur.
1
256 rustitice

109 Philosophus: Quomodo ais.

Ydiota: Concipere non est nisi modo materie vel forme vel alio
modo comprehendere. Actuale vero dicitur intelligi: id est proprietas
eius mente comprehenditur. Dicitur etiam mens intelligere ex quo
mouetur: et initium motus potius passio dicitur, perfectio motus in-
tellectus, sed vt idem est dispositio et habitus: dispositio dum tendit ad
perfectionem et post perfectionem habitus, ita vnum et idem passio
mentis et intellectus.
Philosophus: Tamen intellectus non videtur dicere perfectionem.
Ydiota: Bene ais, proprie mens dicitur intelligere quando mouetur,
licet non dicatur intellectus nisi post perfectionem.
Philosophus: Sunt igitur ilia omnia vnum et idem vis concipiendi:
conceptio: similitudo: notio: passio: et intellectus.
Ydiota: Sunt sic idem quod vis concipiendi non est aliquid eorum,
quia dicitur vis ab aptitudine quam habet a creatione, conceptio ab
imitatione: quia imitatur materiam vel f ormam, scilicet eo quod modo
materie vel forme vel compositi comprehendit. Ex eo autem quod
conceptio dicitur: ex eo etiam similitudo seu notio rei, et hec vocabula
veraciter de se predicantur: et quodlibet dicitur intellectus.
no Philosophus: Miror quomodo conceptio possit dici intellectus.
Ydiota: Quamuis conceptio dicatur ab imitatione: et intellectus a
perfectione: tamen hoc facit perfectio quod intellectus dicatur con-
ceptio, tune enim mens concipit cum ad perfectionem ducitur in-
tellectus.
Philosophus: Uis forte etiam admittere passionem mentis vocari
intellectum.
Ydiota: Uolo, nam motus mentis est intellectus cuius initium est
passio.
Philosophus: Igitur et conceptio passio.
Ydiota: Non sequitur: vt per te vides, similiter quamuis genera et
species sint intellectus: tamen non propterea sunt passiones anime,
transit enim passio anime manentibus generibus et speciebus.
in Philosophus: Satis de hoc: cum varii varie loquantur, de istis
sufficiat mihi te audiuisse. Sed dicito, quomodo nominas vim illam
mentis qua omnia in necessitate complectionis intuetur, et aliam qua in
necessitate absoluta.
Ydiota: Ego qui sum ydiota non multum ad verba attendo, puto
tamen quod conuenienter vis ilia disciplina dici possit qua mens ad
suam immutabilitatem respiciendo rerum formas extra materiam con-
siderat, eo quia per disciplinam doctrinamque ad hanc forme deuenitur

considerationem, sed vis ilia qua mens intuendo ad suam simplicitatem

omnia absque compositione in sua simplicitate intuetur: intelligentia
dici potest.
Philosophus: Legitur per aliquos vim quam tu doctrinam intelligen-
tiam, et illam quam tu intelligentiam illi intellectibilitatem nominari.
Ydiota: Non displicet, quia et sie conuenienter vocari possunt.
112 Orator: Optarem te philosophe audire quomodo phisici opinentur
sensationes fieri: in hoc te ydiota peritiorem puto: qui et gaudebit si
feceris.
Philosophus: Gauderem aliquid accepti posse recitare. Unde id
quod petis sic se habet. Dicunt phisici quod animaest immixta spiritui
tenuissimo per arterias diffuse, ita quod spiritus ille vehiculum sit ani-
me, illius vero spiritus vehiculum sanguis. Est ergo arteria quedam illo
spiritu plena que ad oculos dirigitur: ita vt arteria ilia prope oculos
bifida fiat, et illo spiritu plena ad oculorum orbes in qua parte pupilla
est proueniat. Est itaque spiritus ille eatenus per arteriam illam diffusus
instrumentum anime per quod videndi sensum exerceat, due arterie ad
aures diriguntur illo spiritu plene, similiter ad nares, eodem modo ad
p. 183 palatum arterie quedam diriguntur, | diffunditur etiam spiritus ille per
medullas vsque ad extremitatem articulorum. Spiritus ergo ille qui ad
113 oculus dirigitur est agilimus, cum ergo aliquod exterius obstaculum
inuenit repercutitur spiritus ille et excitatur anima ad perpendendum
illud quod obstat. Sic in auribus voce repercutitur et excitatur anima ad
comprehendendum, et sicut auditus fit in aere tenuissimo: ita quoque
odoratus in aere spisso vel potius fumoso qui cum nares subintrat ex
sua fumositate spiritum retardat vt anima excitetur ad illius fumosi-
tatis odorem comprehendendum. Pariformiter cum humidum spongio-
sum palatum subintrat: tardatur spiritus et excitatur anima ad gu-
standum, vtitur etiam spiritu per medullas diffuse anima pro instru-
mento tactus. Cum enim aliquod solidum obstat corpori: offenditur:
et quodammodo retardatur spiritus et inde tactus. Circa oculos vtitur
ignea vi, circa aures vtitur vi etherea vel potius aerea pura, circa nares
vi spissa aerea et fumosa, circa palatum vi aquea, circa medullas vi
terrea, et hoc secundum quatuor elementorum ordinem, vt sicut oculi
altiores sunt auribus: sic spiritus qui ad oculos dirigitur altior est et
superior vt quodammodo igneus dicatur, vt sit in homine sensuum
dispositio facta ad similitudinem ordinis siue dispositionis quatuor
elementorum, hinc velocior visus quam auditus, vnde fit vt prius corus-
cationem videamus quam tonitrua audiamus licet simul fiant. Facit
etiam oculorum adeo fortis radiorum directio subtilis et acuta vt aer ei
258

cedat: nee aliquid ei obstare possit nisi grossum sit terreum vel aque-
114 urn. Cum ergo Spiritus ille instrumentum sit sensuum oculi nares etc.
quasi fenestre sunt et vie per quas spiritus ille ad sentiendum exitum
habet, patet quod nihil sentitur nisi per obstaculum, vnde vt aliqua re
obstante spiritus ille qui sentiendi instrumentum est tradetur et anima
quasi tarda rem illam que obstat confuse per sensus ipsos comprehen-
dat. Sensus enim quantum in se est nihil terminat. Quod enim cum
aliquid videmus terminum in ipso ponimus, illud quidem imaginationis
est que adiuncta est sensui non sensus. Est autem in prima parte capitis
in cellula fantastica spiritus quidam multo tenuior et agilior spiritui per
artereas diffuso quo cum anima vtitur pro instrumento subtilior fit
vt etiam re absoluta formam comprehendat in materia: que vis anime
imaginatio dicitur: quoniam per earn anima rei absentate imaginem sibi
conformat, et per hoc a sensu differt: qui solum re presente formam
comprehendit in materia. Imaginatio vero re absentata, confuse tarnen
vt statum non discernat: sed multos status simul confuse comprehen-
115 dit. Est vero in media parte capitis in ilia scilicet cellula que rationalis
dicitur spiritus tenuissimus magisque tenuis quam in fantastica, et cum
anima illo spiritu pro instrumento vtitur adhuc fit subtilior vt etiam
statum a statu discernat: vel statum vel formatum, nee tarnen rerum
comprehendit veritatem, quoniam formas comprehendit materie ad-
mixtas, materia vero confundit formatum vt veritas circa earn com-
prehendi non possit. Hec autem vis anime ratio appellatur, cum his
tribus modis anima corporeo vtitur instrumento, per seipsam anima
comprehendit quando seipsam recipit ita vt seipsa vtatur pro instru-
mento : vt a te audiuimus.
116 Capitulum IX
Quomodo mens omnia mensurat faciendo punctum lineam et superfi-
ciem et quomodo est punctus vnus, et complicatio ac perfectio linee et
de natura complicationis, et quomodo facit adequatas mensuras varia-
rum rerum, et vnde stimuletur1 ad faciendum
p. 184 Orator: | Phisici qui hec post experientiam nobis manifesta fece-
runt: laudandi sunt certe: quia pulcra et placida.
Ydiota: Et hie sapientie amator laudes et gratias meretur maximas.
Philosophus: Uideo noctem accedere, velis igitur ydiota ad multa
que restant properare et exponere quomodo mens omnia mensurat: vt
a principio asseruisti.
1
simuletur
π* 259

Idiotae de mente 9
Ydiota: Mens facit punctum terminum esse linee: et lineam termi-

num superficiei: et superficiem corporis, facit numerum, vnde multi-
tude et magnitude» a mente sunt: et hinc omnia mensurat.
Philosophus: Explana quomodo mens facit punctum.
Ydiota: Nam punctus est iunctura linee ad lineam vel linee termi-
nus. Cum ergo lineam cogitaueris poterit mens iuncturam duarum me-
dietatum eius secum considerate, quod si fecerit erit linea inpunctualis
propter duos eius terminos, et iuncturam duarum medietatum quam
sibi mens proposuit nee sunt diuersa punctorum genera terminus linee
atque iunctura, nam duarum medietatum iunctura terminus est: ideo
linearum, et si vnicuique medietati mens proprium terminum tribuat
quadripunctalis linea erit, ita per quotcunque partes preexcogitata
linea diuidatur a mente quot illarum partium termini fuerint: tot
punctorum precogitata linea esse iudicabitur.
117 Philosophus: Quomodo facit lineam.
Ydiota: Considerando longitudinem sine latitudine, et superficiem
considerando latitudinem sine soliditate, licet sic actu nee punctus nee
linea nee superficies esse possint cum sola soliditas extra mentem actu
existat, sic omnis rei mensura vel terminus ex mente est, et ligna et
lapides certam mensuram et terminos habent preter mentem nostram:
sed ex mente increata: a qua rerum omnis terminus descendit.
Philosophus: Arbitraris punctum esse indiuisibilem.
Ydiota: Arbitror punctum terminalem indiuisibilem, quia termini
non est terminus, si diuisibilis foret: non foret terminus, quia haberet
terminum. Sic non est quantus, et ex punctis non potest quantitas
constitui, quia ex non quantis composita esse nequit.
us Philosophus: Concordas cum boetio dicente. Si punctum puncto
addas: nihil magis facis: quam si nihil nihilo iungas.
Ydiota: Quare si duarum linearum terminos iungas: lineam quidem
maiorem efficies: sed nullam constituet quantitatem terminorum
coniunctio.
Philosophus: Dicisne plura puncta.
Ydiota: Neque plura puncta neque plures vnitates, sed cum punctus
sit linee terminus vbique in linea reperiri potest, nee tarnen in ea est
nisi vnus punctus qui extensus linea est.
Philosophus: Nihil ergo in veritate reperitur in ipsa linea nisi
punctus.
Ydiota: Uerum est: sed propter variabilitatem materie que subest
quedam ibi est extensio, sicut cum non sit nisi vna vnitas: ex pluribus
tamen vnitatibus dicitur numerus constare propter alteritatem subiec-
260

torum vnitati. Linea itaque est puncti euolutio: et superficies linee, et

soliditas superficiei, vnde si tollis punctum deficit omnis magnitude·, si
tollis vnitatem deficit omnis multitude·.
119 Philosophus: Quomodo intelligis lineam puncti euolutionem.
Ydiota: Euolutionem id est explicationem: quod non est aliud
quam punctum in athomis pluribus ita quod in singulis coniunctis et
continuatis esse. Est enim vnus et idem punctus in omnibus athomis,
sicut vna et eadam albedo in omnibus albis.
Philosophus: Quomodo intelligis athomum.
Ydiota: Secundum mentis considerationem continuum diuiditur in
semper diuisibile, et multitudo crescit in infinitum, sed actu diuidendo
ad part em actu indiuisibilem deuenitur quam athomum appello. Est
enim athomus quantitas ob sui paruitatem actu indiuisibilis. Sic etiam
p. 185 mentis consideratione multitu|do non habet finem que tarnen actu ter-
minata est, reram nanque omnium multitudo sub determinate quodam
numero cadit licet nobis incognito.
120 Philosophus: Estne punctus linee perfectio cum sit eius terminus.
Ydiota: Est eius perfectio et totalitas que lineam in se complicat,
punctare enim est rem ipsam terminare, vbi autem terminatur ibidem
perficitur. Perfectio vero eius est ipsius totalitas, vnde punctus est
terminus linee et eius totalitas ac perfectio que ipsam lineam in se
complicat sicut linea punctum explicat, cum enim perfectionem totalem
linee in geometricis dico esse, ex hoc a, puncto in, b, tune ante protrac-
tionem linee de a, ad b, per puncta a, b, totalitatem linee designaui, sci-
licet quod linea non habet vltra protrahi, vnde quod est actu vel in-
tellectu rei totalitatem ab hoc in hoc includere: hoc est lineam in
puncto complicare explicare autem est de a, in b, particulatim lineam
trahere, sic linea explicat complicationem puncti.
121 Philosophus: Putabam punctum complicationem linee sicut vni-
tatem numeri, quia nihil in linea reperitur nisi punctus vbique, sicut in
numero nihil nisi vnitas.
Ydiota: Non male considerasti, idem est in diuersitate modi dicendi,
et modo quo dixisti in omnibus complicationibus vtere. Nam motus est
explicatio quietis quia nihil reperitur in motu nisi quies. Sic nunc
explicatur per tempus quia nihil reperitur in tempore nisi nunc, ita de
aliis.
122 Philosophus: Quomodo ais in motu non nisi quietem reperiri.
Ydiota: Cum mouere sit de vno statu in alium cadere, quia quam-
diu res se habet in vno statu non mouetur, sic nihil reperitur in motu
nisi quies, motus ehim est discessio ab vno vnde moueri est ab vno, et
261

Idiotae de mente 9—ίο
hoc est ad aliud vnum, sic de quiete in quietem transire est mouere, vt
non sit aliud mouere nisi ordinata quies siue quietes seriatim ordin re,
multum proficit qui in complicationes et earum explicationes attente
aduertit, maxime quomodo omnes complicationes sunt imagines com-
plicationis simplicitatis infinite: et non explicationes eius: sed imagines,
et sunt necessitate complexionis, et mens prima imago complicationis
simplicitatis infinite vim harum complicationum sua vi complectens,
est locus seu regio necessitatis complexionis, quia que vere sunt ab-
stracta sunt a variabilitate materie et non sunt materialiter sed men-
taliter, de quo superflue dictum estimo.
123 Orator: Nequaquam superflue etiamsi repetite nam vtile est sepe
dici quod nunquam potest satis dici.
Philosophus: Admiror cum mens vt ais ydiota a mensura dicatur,
cur ad rerum mensuram tarn auide feratur.
Ydiota: Ut suiipsius mensuram attingat, nam mens est viua men-
sura que mensurando alia sui capacitatem attingit, omnia enim agit vt
se cognoscat, sed sui mensuram in omnibus querens non inuenit nisi
vbi sunt omnia vnum ibi est veritas precisionis eius quia ibi exemplar
suum adequatum.
124 Philosophus: Quomodo mens tarn variarum rerum1 se mensuram
facere potest adequatam.
Ydiota: Modo quo absoluta facies omnium facierum se faceret
mensuram, quando enim attendis mentem esse absolutam quandam
mensuram que non potest esse maior nee minor cum sit incontracta ad
quantum: et cum hoc attendis illam mensuram esse viuam vt per se-
ipsam mensuret quasi sit circinus viuus per se mensuraret, tune attingis
quomodo se faciat notionem mensuram seu exemplar vt se in omnibus
attingat.
125 Philosophus: Intelligo simile in circino nullius determinate quanti-
tatis: in eo quod circinus, et tarnen extenditur et contrahitur vt assi-
miletur determinatis, sed an se assimilet modis essendi dicito.
Ydiota: Immo omnibus, conformat enim se possibilitati vt omnia
possibiliter mensuret, sic necessitati absolute vt omnia vnite et simpli-
citer vt deus mensuret, sic necessitati complexio nisi vt omnia in pro-
p. 186 prio esse mensuret atque | possibilitati determinate: vt omnia quemad-
modum existunt mensuret. Mensurat etiam symbolice comparationis
modo, vt quando vtitur numero et figuris geometricis, et ad simili-
tudinem talium se transfert, vnde subtiliter intuenti mens est viua et
incontracta infinite equalitatis similitudo.
1
return
262

126 Capitulum X
Quomodo comprehensio veritatis est in multitudine et magnitudine
Philosophus: Non te tediat sermonem in noctem protrahere mi
amicissime: vt adhuc tua presentia frui valeam, necessitor enim eras
abire, et exponas dictum Boetii vtique doctissimi viri: quid velit dicere
quando ait comprehensionem veritatis omnium rerum esse in multi-
tudine et magnitudine.
Ydiota: Opinor quod multitudinem ad discretionem retulit, magni-
tudinem ad integritatem, nam rei veritatem recte comprehendit: qui
earn ab omnibus aliis rebus discernit, et ipsius etiam rei integritatem
attingit, vltra quam vel infra integrum esse rei non progreditur, disci-
plina namque in geometria trianguli integritatem determinat, ita quod
nee vltra sit nee infra. In astronomia determinat motuum integritatem,
et quid per singula. Per disciplinam magnitudinis habetur terminus
integritatis rerum et mensura, sicut per numeri disciplinam rerum
discretio. Numerus quidem ad confusionem communium discernendam
valet, similiter ad colligendum rerum communionem, magnitudo vero
ad comprehendendum integritatis esse rerum terminum et mensuram.
127 Philosophus: Si magnitudo integritatem ab omnibus discernit, ni-
hil ergo scitur: nisi omnia sciantur.
Ydiota: Uerum dicis, nam non scitur pars nisi toto scito, totum
enim mensurat partem, quando enim coclear per partes ex ligno ex-
cindo: partem adaptando ad totum respicio: vt coclear bene pro-
portionatum eliciam, sic totum coclear quod mente concepi est exem-
plar ad quod respicio: dum partem fingo. Et tune possum perfectum
coclear efficere: quando quelibet pars proportionem suam in ordine ad
totum reseruat, similiter pars ad partem comparata suam integritatem
debet obseruare. Unde necesse erit vt ad scientiam vnius precedat
scientia totiuset partium eius, qua re deus qui est exemplar vniuersitatis
si ignoratur nihil de vniuersitate scitur, et si vniuersitas ignoratur:
nihil de eius partibus sciri posse manifestum, ita scientiam cuiuslibet
precedit scientia dei et omnium.
Philosophus: Adde queso cur dicat sine quadruuio nulli recte
philosophandum.
Ydiota: Ob ea iam dicta, nam quia in arismetrica et musica contine-
tur virtus numerorum vnde rerum habetur discretio. In geometria vero et
astronomia magnitudinis continetur disciplina, vnde tota comprehensio
integritatis rerum emanat, ideo nulli sine quandruuio philosophandum.
128 Philosophus: Miror si voluit omne id quod est esse magnitudinem
vel multitudinem.
263

Idiotae de mente ίο—11
Ydiota: Nequaquam puto, sed quod omne quod est cadit sub ma-
gnitudine vel multitudine: quoniam demonstratio omnium rerum fit
vel secundum vim vnius vel alterius, magnitude terminat, multitu-
de discernit. Unde diffinitio que totum esse terminat et includit vim
habet magnitudinis: et ad earn pertinet, et diffinitionum demonstratio
fit necessario secundum vim magnitudinis. Diuisio vero et diuisionum
demonstratio secundum vim multitudinis. Fiunt etiam sylogismorum
demonstrationes secundum vim magnitudinis et multitudinis. Quod
enim ex duabus tercia concluditur: multidinis est, quod autem ex vni-
uersalibus et particularibus magnitudinis est. Posset etiam ociosior
nobis applicare quomodo ex vi multitudinis quantitates et qualitates
p. 187 et cetera predicamenta descendunt, que rerum noticiam, | faciunt, nam
quemadmodum hoc fiat difficult er cognoscitur.
129
Capitulum XI
Quomodo omnia in deo sunt in trinitate: similiter et in mente nostra,
et quomodo mens nostra est ex comprehendendi modis composita
Philosophus: Tetigisti superius de trinitate dei et trinitate mentis,

oro declaras quomodo omnia in deo sunt in trinitate: similiter et in
mente nostra.
Ydiota: Uos philosophi asseritis decem genera generalissima omnia
complecti.
Philosophus: Ita est profecto.
Ydiota: Nonne dum ea vt actu sunt consideras diuisa esse con-
spicis.
Philosophus: Imo.
Ydiota: Sed dum ea ante inchoationem essendi consideras sine
diuisione quod tune aliud esse possunt quam eternitas, nam ante
omnem diuisionem connexio, ilia igitur ante omnem diuisionem vnita et
connexa esse necesse est, connexio autem ante omnem diuisionem
eternitas est simplicissima que deus est. Adhuc dico cum deus non
possit negari perfectus, et perfectum sit cui nihil deest, hinc rerum vni-
uersitas est in perfectione que deus est, sed perfectio summa exigit
quod sit simplex et vna absque alteritate et diuersitate, hinc omnia in
deo vnum.
130 Philosophus: Aperta et delectabilis ostensio est quam facis, sed
adiice quomodo in trinitate.
Ydiota: Alibi de hoc agendum foret vt clarius dici posset, nunc
tamen quia statui omnia que exigis pro posse adimplere sic recipito.
264

Habes omnia ab eterno in deo deus esse, considera igitur rerum vni-
uersitatem in tempore et cum impossibile non fiat: nonne vides earn ab
eterno fieri potuisse.
Philosophus: Mens assentit.
Ydiota: Igitur omnia in posse fieri mentaliter vides.
Philosophus: Recte ais.
Ydiota: Et si fieri potuerunt erat necessario posse facere antequam
essent.
Philosophus: Ita erat.
Ydiota: Sic ante rerum vniuersitatem temporalem vides omnia in
posse facere.
Philosophus: Uideo.
131 Ydiota: Nonne vt in esse prodiret rerum vniuersitas quam vides
oculo mentis in absolute posse fieri et in absoluto posse facere necesse
erat nexus ipsius vtriusque scilicet posse fieri et posse facere, alias quod
potuit fieri per potentem facere nunquam fuisset factum.
Philosophus: Optime ais.
Ydiota: Uides igitur ante omnem rerum temporalem existentiam
omnia in nexu procedente de posse fieri absoluto et posse facere ab-
soluto, sed ilia tria absoluta sunt ante omne tempus simplex eternitas,
hinc omnia conspicis in simplici eternitate triniter.
Philosophus: Sufficientissime.
Ydiota: Attende igitur quomodo absolutum posse fieri et absolu-
tum posse facere et absolutus nexus non sunt nisi vnum infinite ab-
solutum et vna deitas: et ordine prius est posse fieri quam posse facere,
nam omne facere presupponit fieri posse: et posse facere id quod habet,
scilicet posse facere habet de posse fieri et de vtroque nexus, vnde cum
or do dicat posse fieri precedere sibi attribuitur vnitas cui inest prece-
dere et posse facere attribuitur equalitas vnitatem presupponens a qui-
bus nexus, et hec nunc si placet de hoc sufficiant.
132 Philosophus: Solum vnum adiice, si deus intelligit vt trinus et vnus.
Ydiota: Mens eterna omnia in vnitate vnitatis equalitate et vtri-
usque nexu intelligit, quomodo deus inteUigeret etiam in eternitate sine
omni successione absque entitate, et entitatis equalitate atque nexu
vtriusque que sunt trinitas in vnitate, non quod deus aliquid preter-
mittat modo materie, et cum successione intelligat sicut nos, sed in-
telligere eius cum sit eius essentia est necessario in trinitate.
Philosophus: Si sic est suo modo in nostra mente subiungito.
Ydiota: Omnia principiata in se similitudinem principii habere
atque ideo in omnibus trinitatem in vnitate substantie in similitudine
265

Idiotae de mente 11
ρ. 188 vere trinitatis et vnitas substantie principii eterni reperiri | certum

teneo. In omnibus igitur que principiata sunt posse fieri quod descendit
a virtute infinita vnitatis seu entitatis absolute: posse facere quod de-
scendit1 a virtute absolute equalitatis, et compositionem vtriusque que
133 descendit a nexu absoluto reperiri necesse est. Unde mens nostra
ymago mentis eterne in mente ipsa eterna: et similitudo in veritate:
suiipsius mensuram venare contendit. Est enim ipsa mens nostra vt est
similitudo diuine vti vis alta consideranda: in qua posse assimilari et
posse assimilare: et nexus vtriusque in essentia vnum sunt et idem, vnde
non potest mens nostra nisi sit vna in trinitate quicquam intelligere:
quemadmodum nee mens diuina. Primo enim dum se mouet vt in-
telligat aliquid in similitudine posse seu materie premittit: cui aliud in
similitudine posse facere seu forme adiungit, et tune in similitudine
compositi ab vtroque intelligit. Dum autem modo materie comprehen-
dit genera facit, dum modo forme comprehendit facit differentias, dum
modo compositi: species facit vel indiuidua. Sic etiam dum modo pro-
prie passionis intelligit facit propria, dum modo aduenientis intelligit
facit accidentia. Nihil autem intelligit nisi premisso aliquo modo mate-
rie: et alio modo aduenientis forme: modo compositi ilia nectat. Inhac
autem successione qua dixi aliqua premitti modo materie et forme.
Uides mentem nostram in similitudine eterne mentis intelligere. Eterna
enim mens sine successione simul omnia et omni modo intelligendi
intelligit, sed successio est descensus ab eternitate cuius est ymago vel
similitudo. Intelligit igitur in successione dum est vnita corpori quod
succession! subiicitur. Hoc etiam attente considerandum quod omnia
vt in mente nostra sunt: sunt similiter in materia, sunt et in forma,
sunt et in composito.
134 Philosophus: Delectabilissima sunt que dicis. Id autem quod vlti-
mo attendendum monuisti: clarius oro exprimito.
Ydiota: Libenter. Hanc naturam que est animal inspicito, nam
earn mens comprehendit aliquando vt genus est, tune enim quasi con-
fuse et informiter animalis naturam considerat materie modo, aliquan-
do vt significatur2 per nomen animalitatis: et tune modo forme, ali-
quando modo compositi ex illo genere et differentiis ei aduenientibus,
et tune vt in mente est dicitur esse in connexione, ita vt ilia materia et
ilia forma vel potius ilia similitudo materie et ilia similitudo forme: et
illud modo compositi consideratum sit vna et eadem notio vnaque et
eadem substantia. Sicut dum animal vt materiam considero, humanita-
1 2
descerdit fignificatur
266

tern vero vt formam ei aduenientem: et connexionem vtriusque: dico

illam materiam illam formam et connexionem vnam esse substantiam.
Aut dum colorem quasi materiam considero: albedinem quasi formam
ei aduenientem: et connexionem vtriusque: dico illam materiam illam
formam et connexionem illius materie et illius forme vnum et idem ac-
135 cidens esse. Pariformiter in omnibus. Neque te moueat quod cum mens
f acit decem genera generalissima prima principia: quod tune ilia gene-
ralissima nullum genus commune habent quod vt materia eis premitti
possit, quoniam mens potest aliquid modo materie: et idem modo ad-
uenientis forme que tali materie adueniat: atque idem modo compositi
considerare, vt dum considerat possibilitatem essendi substantiam vel
aliquod aliud de decem, nam rationabiliter dici posset materiam esse
possibilitatem essendi substantiam aut accidens, et considerat mens
idem vt formam aduenientem ei vt est materia, vt sit compositum
quod est substantia vel aliud ex decem, ita quod ilia tria vnum et idem
sint generalissimum. In ilia igitur rerum vniuersitate que in mente est
omnia sunt in trinitate et in vnitate trinitatis ad similitudinem vt sunt
in mente eterna.
' I36 Philosophus: | Non habent ergo decem generalissima hos essendi
modos extra mentis considerationem.
Ydiota: Decem ilia generalissima non in se sed in mente sunt modo
forme vel compositi intelliguntur, in suis tarnen inferioribus habere
istos essendi modos considerantur, neque si recte attendis in se extra
mentem modo forme vel compositi esse possunt, presertim idipsum ex-
perieris quando attendis quomodo qualitas quantum in se est accidens
dici nequit: sed in suis inferioribus. Sic quoque specialis status vt in
mente est modo materie, forsitan non considerari posse dicetur: cum
sit idem status specialis et indiuidualis alio et alio modo consideratus,
dicemus ergo quod forsan in se materie modo non intelligitur sed in
suis superioribus.
137 Philosophus: Contentor, sed vellem vt mihi ostenderes quomodo ea
que actu sunt triniter sunt iuxta antedicta.
Ydiota: Facile erit tibi videre si attendis omnia vt actu sunt in
materia forma et connexione esse, hocipsum enim id est humanitas ilia
scilicet natura vt est possibilitas essendi hominem materia est, sicut
enim humanitas est: forma est, vt autem homo est ex vtroque compo-
situm connexum est, ita videlicet vt vnum et idem sit possibilitas es-
sendi hominem forma et compositum ex vtroque: rei vt vna sit sub-
stantia. Similiter et hec natura que albedinis vocabulo designatur, vt
est possibilitas essendi albedinem materia est. Ilia eadem aliter forma
267

Idiotae de mente ιι·—12
est: eadem quoque compositum est ex vtroque, ita tarnen quod vt ilia
materia ilia forma et illud compositum ex vtroque eadem sit qualitas
natura.
138 Philosophus: Si in materia esse est esse possibiliter et cum possibile
esse non sit quomodo ergo omnia que vt actu sunt in materia sunt.
Ydiota: Non te turbet istud quod sine repugnantia intelligendum
concipias, nam non recipio esse actu vt repugnet ei quod est esse in
materia, sed sic intelligendum est quod omnia vt actu sunt id est hie
et in his rebus sunt: in materia quidem sunt, verbi gratia. In cera hec
possibilitas est essendi candelam: in cupro peluim.
Philosophus: Adde verbum vnum queso, vnde dicitur trinitas in-
diuidua vna.
Ydiota: In deo ab vnitate vniente que est vera substantia in aliis
ab vnitate nature que est quasi quedam imago vnitatis vnientis que
proprie est substantia.
139 Philosophus: Cum dicitur vnitas est vna: equalitas est vna: vnde
hoc.
Ydiota: Ab vnitate substantie.
Philosophus: Quando autem nostri dicunt theologi vnitatem pro
patre et equalitatem pro filio: et nexum pro spiritusancto capientes:
quomodo pater est vnus: filius est vnus, vnde hoc.
Ydiota: A singularitate persone, sunt enim tres singulares persone
in vna diuina substantia vt alio tempore quantum concedebatur
diligent er tractauimus.
140 Philosophus: Ad finem vt que supra dixisti intelligam dicito an
velis mentem nostram ex illis comprehend! modis compositam esse,
tune cum mens nostra substantia sit erunt modi illi partes eius substan-
tiates, hoc si sic senses dicito.
Ydiota: Uoluit plato mentem ex indiuidua et diuidua substantia
componi vt supra dixisti, hoc ex comprehendendi modo sumens, nam
dum modo forme intelligit tune indiuidue comprehendit, res enim for-
maliter inteUecta indiuidue comprehenditur, vnde etiam humanitates
dicere veraciter non possumus, sed bene homines dicimus, quia res
modo materie aut modi compositi intellecta diuidue intelligitur. Est
autem mens nostra vis comprehendendi et totum virtuale ex omnibus
comprehendendi virtutibus compositum, quilibet igitur modus cum
pars eius sit substantialis de tota mente verificatur, quemadmodum
autem modi comprehendendi sint substantiales partes virtutis que
mens dicitur, difficulter dici posse arbitror. Nam cum mens sic vel sic
intelligat tune virtutes eius intelligendi que sunt partes eius accidentia
268

p. 190 esse nequeunt, quomodo | autem sint partes substantiates atque mens
ipsa difficilimum est dictu atque cognitu.
141 Philosophus: Adiuua me parum in hoc difficili optime ydiota.
Ydiota: Mens virtualiter constat ex virtute intelligendi, ratioci-
nandi, ymaginandi et sentiendi, ita quod ipsa tota dicatur vis intelli-
gendi, vis ratiocinandi, vis ymaginandi, et vis sentiendi, vnde ex his
tanquam suis constat elementis, et mens omnia in omnibus attingit suo
modo. Et quia vt omnia sunt actu sunt in sensu quasi in globo et indis-
crete : et ilia in ratione discrete, hinc est expressissima similitudo inter
modum essendi omnium vt sunt actu: et vt sunt in mente, nam vis senti-
endi in nobis est vis mentis: et hinc mens, sicut quelibet pars linee linea.
Magnitude enim in se extra materiam considerata congruum exemplum
est eius quod petisti. Quelibet enim pars eius de toto verificatur, hinc
eiusdem entitatis est cuius totum.
Philosophus: Cum mens sit vna: vnde habet has comprehendendi
virtutes.
Ydiota: Ab vnitate habet. Nam quod communiter modo materie
aut compositi intelligit1: habet quia vnitas vniens, quod singulariter
similiter ab vnitate que est singularitas, quod formaliter ab vnitate que
est immutabilis, vnde quod diuidue intelligit ab vnitate habet, diuisio
enim ab vnitate descendit.
142 Capitulum XII

Quomodo non sit vnus intellectus in omnibus hominibus, et quo-
modo numerus separatarum mentium per nos innumerabilis est deo
cognitus
Philosophus: Adhuc de paucis opto quid sentias audire. Aiunt
quidam peripatetic! vnum esse intellectum in omnibus hominibus. Alii
vt quidam platonici non esse vnam intellectiuam animam, sed quod
anime nostre sint eiusdem substantie cum anima mundi quam dicunt
esse omnium animarum nostrarum complexiuam: sed differre dicunt
animas nostras numero: quia habent diuersum operandi modum, di-
cunt tarnen eas in animam mundi post mortem resolui, quid tibi in hoc
occurrit dicito.
Ydiota: Ego mentem intellectum esse affirmo vt supra audisti,
mentem autem vnam esse in omnibus hominibus non capio, nam cum
mens habeat officium ob quod anima dicitur tune exigit conuenientem
1
intellibit
269

habitudinem corporis adequate sibi proportionati, que sicut in vno cor-

pore reperitur: nequaquam in alio est reperibilis. Sicut igitur idempti-
tas proportionis est immultiplicabilisitanec idemptitas mentis que sine
adequata proportione corporis animare nequit. Sicut enim visus oculi
tui non posset esse visus cuiuscunque alterius: etiam si a tuo oculo
separaretur et alterius oculo iungeretur quia proportionem suam
quam in oculo tuo reperit in alterius oculo reperire nequiret. Sic nee
discretio que est in visu tuo posset esse discretio in visu alterius, ita nee
intellectus discretionis illius posset esse intellectus discretionis alterius,
143 vnde hoc nequaquam possibile arbitror vnum esse intellectum in omni-
bus hominibus. Uerum quia numerus sublatus videtur quando tollitur
variabilitas materie vt ex superioribus patet, et mentis natura extra
corpus sit ab omni varietate materie absoluta, ideo forte platonici
dixerunt animas nostras in vnam animam communem nostrarum com-
plexiuam resolui, sed hanc resolutionem non puto veram, nam quamuis
nos sublata varietate non capiamus multiplicationem numeri, propter
hoc tarnen non desinit rerum pluralitas que est diuine mentis numerus,
vnde numerus substantiarum separatarum non plus est nobis numerus
quam non numerus, quia adeo a nobis est numerabilis quod neque est
par neque impar: neque magnus neque paruus, neque in aliquo conue-
nit cum mimero per nos numerabili: quasi si quis audiret vocem maxi-
mam quam emisit maximus hominum exercitus: quern exercitum emi-
sisse ignorat: manifestum est in voce quam audit cuiuslibet hominis
p. igi vocem esse differentem et distinctam | tarnen audiens non habet iudi-
cium de numero: quare iudicat vocem vnam esse quia modum attin-
gendi numerum non habet, vel si in vna camera multe ardeant candele,
et camera de omnibus illuminetur: manet lumen cuiuslibet candele di-
stinctum a lumine alterius, et hoc experimur quando successiue epor-
tantur, quia minuitur illuminatio quando quelibet eportata secum su-
144 am illuminationem educit. Esto igitur quod candele ardentes in camera
illuminatione remanente extinguantur, et quod quis intret illuminatam
cameram, hie etsi videat claritatem camere tarnen distinctionem et dis-
cretionem luminum nequaquam attingere potest, imo non posset ille
attingere luminum pluralitatem ibi esse nisi scientiam haberet ibi esse
lumina candelarum extinctarum, etsi hoc assecutus esset scilicet ibi es-
se pluralitatem, tarnen numero discernere vnum lumen ab alio nun-
quam posset. Talia exempla in aliis sensibus adducere poteris ex quibus
te iuuare poteris quomodo cum scientia pluralitatis stat quo ad nos
impossibilitas discretionis numeri, qui autem attendit quomodo nature
abstracte ab omni varietate materie per nos qualitercunque intelligi-
270

bilis quo ad deum qui solum est infinite absolutus et simpliciter non ab-
stracte ab omni mutatione quin ab eo mutari et interimi possint, ipsi
soli deo secundum naturam immortalitatem inhabitante: ille videt
omnem creaturam numerum diuine mentis aufugere non posse.
145 Capitulum XIII

Quomodo id quod plato dicebat animam mundi et aristoteles natu-
ram sit deus qui operatur omnia in omnibus, et quomodo mentem creet
in nobis
Philosophus: Satis de hoc, quid ais de anima mundi.

Ydiota: Tempus non patitur omnia discuti, puto quod animam
mundi vocauit plato id quod aristoteles naturam, ego autem nee ani-
mam illam nee naturam1 aliud esse coniicio quam deum omnia in om-
nibus operantem: quern dicimus spiritum vniuersorum.
Philosophus: Plato dixit animam illam exemplaria rerum indeli-
biliter continere et omnia mouere, aristoteles naturam aiebat sagacem
omnia mouentem.
146 Ydiota: Forte plato voluit animam mundi esse vt animam serui
scientis mentem domini sui et exequentem voluntatem eius, et hanc
scientiam vocauit notiones seu exemplaria: que nulla obliuione ob-
mittuntur, vt diuine prouidentie non deficeret executio, et it quod
plato scientiam anime mundi appellauit, aristoteles sagacitatem nature
esse voluit que habet sagacitatem exequendi imperium dei, ob hoc tri-
buerunt necessitatem complexionis illi anime seu nature, quia necessi-
tatur determinate sic agere vt absoluta necessitas imperat, sed non est
nisi modus intelligendi quando scilicet mens nostra concipitur deum
quasi artem architectonicam cui ars alia executorialis subsit vt con-
ceptus2 diuinus in esse prodeat, sed cum voluntati omnipotenti omnia
necessario obediant, tune voluntas dei alio executore opus non habet,
nam velle cum exequi in omnipotentia coincidunt: quasi vt dum vitri-
ficator vitrum facit non insufflat spiritum qui exequitur voluntatem
eius in quo spiritu est verbum seu conceptus et potentia, nisi enim
potentia et conceptus vitrificatoris forent in spiritu quem emittit non
147 oriretur vitrum tale. Concipe igitur absolutam artem creatiuam per se
subsistentem vt ars sit artifex et magisterium magister, hec ars habet
in sua essentia necessario omnipotentiam vt nihil resistere possit:
sapientiam vt sciat quid agat: et nexum omnipotentie cum sapientia
vt quid velit fiat, nexus ille in se habens sapientiam et omnipotentiam
Spiritus est quasi voluntas seu desiderium, impossibilium enim et
1 2
natutam concenptus 27 1

penitus ignotorum non est voluntas seu desiderium, sic in perfectissima

ρ. 192 voluntate inest sapientia | et omnipotentia, et a similitudine quadam
species dicitur: eo quia motus sine spiritu non est, adeo quod et id quod
in vento motionem facit et in omnibus aliis spiritum appellemus. Per
motum autem omnes artifices efficiunt quod volunt, quapropter vis artis
creative que est ars absoluta et infinita seu deus benedictus omnia
efficit in spiritu seu voluntate in qua est sapientia filii et omnipotentia
patris: vt opus eius sit vnius indiuise trinitatis. Hunc nexum spiritum
seu voluntatem ignorarunt platonici: qui hunc spiritum non viderunt
deum: sed a deo principiatum: et animam mundum vt anima nostra
intellectiua nostrum corpus animantem putarunt. Neque eum spiritum
viderunt peripatetic!: qui hanc vim naturam rebus immersam a qua
est motus et quies posuerunt: cum tarnen sit deus absolutus in secula
benedictus.
148 Orator: Ο quantum exhilaratus sum tarn lucidam audiens expla-
nationem. Sed queso vt iterum aliquo exemplo nos iuues ad concipien-
dum mentis nostre creationem in hoc nostro corpore.
Ydiota: Audiuisti iam ante de hoc, sed quia varietas exemplorum
inexpressibile clarius facit. Ecce nosti mentem nostram vim quandam
esse: habens ymaginem artis diuine iam dicte. Unde omnia que absolute
arti verissime insunt menti nostre vere vt ymagini insunt, vnde mens
est creata ab arte creatrice: quasi ars ilia seipsam creare vellet, et quia
immultiplicabilis est infinita ars: quod tune eius surgat ymago, sicut
149 si pictor seipsum depingere vellet. Et quia ipse non est multiplicabilis:
tune se depingendo oriretur eius ymago. Et quia ymago nunquam
quantumcunque perfecta si perfectior et conformior esse nequit
exemplari adeo perfecta est sicut quecunque imperfecta ymago que
potentiam habet: se semper plus et plus sine limitatione inaccessibili
exemplari conformandi. In hoc enim infinitatem ymaginis modo quo
potest imitatur, quasi si pictor duas ymagines faceret: quarum vna
mortua videretur actu sibi similior, alia autem minus similis viua
scilicet talis que seipsam ex obiecto eius ad motum incitata conformio-
rem semper facere posset, nemo hesitat secundam perfectiorem: quasi
artem pictoris magis imitantem. Sic omnis mens etiam et nostra: quam-
uis infra omnes sit creata adeo habet vt modo quo potest sit artis
infinite perfecta et viua ymago, quare est trina et vna habens potentiam
sapientiam et vtriusque nexum modo tali vt perfecta artis ymago,
scilicet quod excitata possit se semper plus et plus exemplari confor-
mare. Sic mens nostra etsi in principio creationis non habeat actualem
resplendentiam artis creatricis in trinitate et vnitate, habet tarnen vim
272

illam concreatam per quam excitata se actualitate diuine artis con-

formiorem facere potest. Unde in vnitate essentie eius est potentia
sapientia et voluntas, et coincidunt in essentia magister et magisterium:
vt in ymagine viua artis infinite: que excitata se actualitati diuine
semper sine termino conformiorem facere potest: precisione infinite
artis inaccessione semper remanente.
150 Orator: Mirabiliter et planissime: sed oro quomodo mens creando
infunditur.
Ydiota: Alias de hoc audisti, nunc iterum repice alio exemplo id-
ipsum. Et accepto vitro et pendule inter pollicem et digitum ipsum
suspendente tetigit vitrum: et sonum recepit, sonoque aliqualiter conti-
nuato: fissum est vitrum: et cessauit sonus. Et aiebat in vitro pendulo
vis aliqua orta fuit per meam potentiam que vitrum mouit vnde sonus
ortus est, et rupta proportione vitri in qua sonus, et per consequens
motus residebat. Cessauit ibi motus similiter motu cessante sonus.
Quod si virtus ilia quia non dependebat a vitro: ob hoc non cessaret sed
p. 193 sine vitro subsisteret exemplum haberes quomodo vis ilia creatur | in
nobis que motum et armoniam facit, et cessat illam facere per rupturam
proportionis, licet ob hoc non cesset esse, sicut si ego tibi artem cithari-
sandi in data cithara trado, cum ars a cithara data non dependeat:
licet in cithara sit tibi tradita, tune cithara rupta ob hoc ars cithari-
sandi non est rupta: etiamsi nulla cithara tibi apta sit in mundo reperi-
bilis.
151 Capitulum XIV1
Quomodo mens2 de galaxia dicitur descendere per planetas3 ad corpus
et reuerti, et de notionibus spirituum separatorum indelibilibus et
nostris delibilibus
Philosophus: Ad res raras et a sensu remotas aptissima et pul-
cerrima adducis exempla: et quia solis occasus accedit qui nos non
sinet amplius commorari: die oro quid sibi velint philosophi qui aiunt
animas descendere de galaxia per planetas ad corpora et sie reuerti ad
galaxiam, et cur aristoteles volens exprimere vim anime nostre a ratione
incipit dicens animam de ratione ad doctrinam: de doctrina ad in-
tellectibilitatem ascendere, plato vero contrario modo ait: ponens in-
tellectibilitatem elementum et quod degenerando intellectibilitas fiat
doctrina seu intelligentia: et intelligentia degenerando fiat ratio.
152 Ydiota: Ignoro scripturas, sed forte primi qui de descensu et ascen-
su animarum dixerunt idem dicere voluerunt quod plato et aristoteles,
nam plato ad creatoris imaginem respiciens que maxime est in in-
1 2 3
Capitulum XIIII meus planateas

tellectibilitate vbi se mens simplicitati diuine conformat ibi elementum

posuit: et substantiam mentis posuit quam post mortem remanere
voluit, ilia ordine nature precedit intelligentiam sed degenerat in in-
telligentiam quando recedit de diuina simplicitate in qua omnia vnum,
et vult in se intueri omnia vt quodlibet habet esse ab alio distinctum et
proprium, deinde adhuc plus degenerat mens quando motu rationis
comprehendit res non in se sed vt forma est in variabili materia vbi non
153 potest tenere veritatem sed vergit in imaginem. Aristoteles autem qui
omnia considerauit vt sub vocabulo cadunt que motu rationis sunt
imposita facit elementum ratione et rationem forte dicit per disciplinam
que fit per vocabula ad inteligentiam ascendere, postea altissime ad
intellectibilitatem, vnde ponit elementum rationem ad ascensum in-
tellectus, plato vero intellectibilitatem ad descensum eius, ita inter eos
non videtur differentia nisi in modo considerationis.
Philosophus: Hoc sit sic. Die cum omnes philosophi dicant omnem
intellectum fore de substantia et accidente: quomodo hoc est verum de
deo et materia prima.
Ydiota: Intellectus de deo est inflexus de intellectu huius nominis
ens: quia ens non entis hoc est imparticipabiliter intellectum est deus,
et ille est idem ei qui de eo habetur quod est substantia et accidens, sed
alio modo hoc est inflexe consideratus, vnde intellectus de deo est
complexius omnium intellectuum de substantia et accidenti: sed est
simplex et vnus. Intellectus vero de materia prima est flexio quedam
ab intellectu qui habetur de corpore. Si enim corpus incorporee hoc est
absque omnibus formis corporeis intelligis: illud idem quod corpus
significat intelligit, sed alio modo, quia incorporee: qui procul dubio
est intellectus materie.
154 Philosophus: Putasne mentes celestes secundum gradus intellectua-
les creatas et notiones habere indelibiles.
Ydiota: Puto alios angelos intellectibiles vt sunt de supremo ordine,
alios intelligentiales vt de secundo ordine, alios rationales vt de tertio,
ac quod in quolibet ordine sint tot gradus similiter vt sic sint nouem
gradus seu chori: et quod mentes nostre sint sic infra primum gradum
talium spirituum et supra omnem gradum corporalis nature: quasi
nexus vniuersitatis entium vt sit terminus perfectionis inferiorum na-
ture et initium superioris. Arbitror etiam notiones spirituum beatorum
p. 194 extra corpus existentium in quiete habere | notiones inuariabiles et in-
delibiles obliuione ob presentiam veritatis obiectaliter1 se indesinenter
offerentis, et hoc est meritum spirituum qui fruitionem exemplaris
155 rerum meruerunt, nostre autem mentes ob sui informitatem obli-
x
274 oblectaliter

uiscuntur sepe eorum que sciuerunt aptitudine concreata permanente

ad denuo sciendum. Nam et si sine corpore excitari ad progressum in-
tellectualem non possint: tarnen ob incuriam auersiones ab obiecto se
tractiones ad varia et diuersa: et corporeas molestias notiones perdunt.
Notiones enim quas hie in hoc mundo variabili et instabili acquirimus
secundum conditiones variabilis mundi non sunt confirmate. Sunt enim
vt notiones scolarium et discipulorum proficere incipientium et nondum
ad magistermm productorum, sed notiones iste hie acquisite quando
mens pergit de mundo variabili ad inuariabilem, similiter ad inuaria-
bile magistermm transferuntur, quando enim particulares notiones
transeunt in perfectum magisterium desinunt esse variabiles in magi-
sterio vniuersali que erant particulariter fluide et instabiles, sic sumus
in hoc mundo docibiles in alio magistri.
156 Capitulum XV
Quomodo mens nostra sit immortalis et incorruptibilis
Philosophus: Restat nunc vt de immortalitate mentis nostre que

sentis dicas, vt quantum fieri potuit pro hac die de mente instructior
factus: me in multis gaudeam profecisse.
Ydiota: Qui elementum descensus inteUectus intellectibilitatem
mentem ponunt nequaquam dependere a corpore, qui elementum
ascensus intellectus rationem ponunt: et finem intellectibilitatem men-
tem nequaquam cum corpore interire admittunt. Ego autem nequa-
quam hesito gustum sapientie habentes immortalitatem mentis negare
non posse, vti de hoc alias oratori que tune occurrerunt patefeci, sic qui
attendit intuitionem mentis attingere inuariabile, et per mentem for-
mas a variabilitate abstrahi, et inuariabilem regionem necessitatis
complexionis reponi: ille non potest hesitare mentis naturam ab omni
variabilitate absolutam esse. Ad se enim attrahit quod a variabilitate
abstrahlt, nam veritas inuariabilis figurarum geometricarum non in
pauimentis sed mente reperitur, et dum anima per organa inquirit id
quod inuenit variabile est, dum per se inquirit id quod inuenit stabile
darum limpidum et fixum existit. Non igitur est de natura variabilium
157 que sensu attingit sed inuariabilium que in se inuenit. Sic ex numero
potest immortalitatis eius ostensio conuenienter venari. Nam cum sit
numerus viuus scilicet numerus numerans, et omnis numerus in se in-
corruptibilis licet in variabili materia consideratus variabitis videatur:
mentis nostre numerus non potest concipi corruptibilis: quomodo tune
autor numeri corruptibilis videri posset. Neque aliquis numerus potest
is* 275

Idiotae de mente 15 — Idiotae de staticis experiments
mentis numerandi virtutem euacuare, vnde cum motus celi per mentem
numeretur: et tempus sit mensura motus: tempus mentis virtutem non
euacuabit: sed manebit vt omnium mensurabilium terminus mensura
et determinatio. Ostendunt instrumenta motuum celestium que a mente
humana procedunt motum non plus mensurare mentem quam mens
motum, vnde mens motu suo intellectiuo omnem successiuum motum
videtur complicare, mens ex se exerit motum ratiocinatiuum: sic est
forma mouendi. Unde si quid dissoluitur per motum hoc fit, quomodo
ergo forma mouendi per motum dissolueretur, mens cum sit vita in-
tellectualis seipsam mouens: hoc est vitam quod est eius intelligere
exerens quomodo non semper viuit, motus seipsum mouens quomodo
deficit. Habet enim vitam sibi compaginatam per quam est semper
viuens, sicut spera semper rotunda per sibi compaginatum circulum, si
ilia est mentis compositio que numeri ex seipso compositi quomodo in
τ
·?Α non mentem resolubilis. I Sic si mens est coincidentia vnitatis et alteri-
*5° .
tatis vt numerus quomodo diuisibilis cum diuisibilitas in ea sit cum
indiuisibili vnitate coincidens. Si mens complicat idem et diuersum cum
intelligat diuisiue et vnitiue quomodo destruetur. Si numerus est modus
intelligendi mentis et in eius numerare coincidat explicatio cum com-
plicatione quomodo deficiet, virtus enim que explicando complicat
minor fieri nequit, mentem autem hoc agere patet, nam qui numerat
explicat vim vnitatis et complicat numerum in vnitatem. Denarius enim
est vnitas ex decem complicata, sic qui numerat explicat et complicat.
Mens est imago eternitatis, tempus vero explicatio, explicatio autem
semper minor imagine complicationis eternitatis. Qui autem attendit
ad iudicium mentis sibi concreatum per quod de omnibus rationibus
iudicat: ac quod rationes ex mente sunt videt nullam rationem ad
mentis mensuram attingere. Manet igitur mens nostra omni ratione
immensurabilis infinibilis et interminabilis: quam sola mens increata
mensurat terminat atque finit sicut veritas suam, et ex se in se et per se
creatam viuam imaginem, quomodo periret imago que est relucentia
incorruptibilis veritatis nisi veritate communicatam relucentiam ab-
159 olente, sicut igitur impossibile est quod infinita veritas communicatam
relucentiam subtrahat cum sit absoluta bonitas, ita est impossibile
quod eius imago que non est nisi communicata relucentia eius nunquam
deficiat, sicut postquam per sous relucentiam cepit esse dies: nunquam
sole lucente dies deficiet. Connata religio que hunc innumerabilem
populum in hoc anno romam et te philosophum in vehementem admira-
tionem adduxit que semper in mundo in modorum diuersitate apparuit
nobis esse naturaliter inditam nostre mentis immortalitatem ostendit,
276

vt ita eis nota sit nostre mentis immortalitas ex communi omnium

indubitata assertione, sicut nostre nature humanitas. Non enim habe-
mus certiorem scientiam nos esse homines quam mentes habere
immortales: cum vtriusque seientia sit communis omnium hominum
160 assertio. Hec sic cursim dicta ab ydiota grate recipito quod si non sint
talia que sponsione oratoris audire expectasti: aliqua tamen sunt que
tibi fortassis ad altiora qualecunque adminiculum afferre potuerunt.
Orator: Interfui hoc sancto et mihi dulcissimo colloquio multum
mentem tuam de mente profunde disserentem admirans, indubio nunc
experimento certissimum habens mentem vim omnia mensurantem
existere, gratias tibi agens optime ydiota, turn mei parte, turn istius
aduene philosophi quern adduxi: qui spero consolatus abibit.
Philosophus: Non me puto feliciorem diem hactenus hac ista
vixisse, nescio quid eueniet tibi oratori atque tibi ydiote viro admodum
theorico immortales ago gratias orans nostras mentes ad eterne mentis
fruitionem hoc diuturno colloquio miro desiderio incitatas feliciter
perduci.
Finit ydiote liber de mente, Nicolai de Cusa Cardinalis ad vincula
sancti petri. Finiui in monasterio vallis castri prope fabrianum
die XXIII. Augusti. |
Ydiote de staticis experimentis

liber incipit feliciter.
Frequentabat consortium ydiote orator ille Romanus: vt aliquando
viri illius conceptus qui sibi grati erant audiret. Dumque orator lauda-
ret stateram quasi iusticie trutinam atque reipublice per necessarium
instrumentum: ydiota respondit.
Ydiota: Quamquam nihil in hoc mundo precisionem attingere
queat tamen iudicium statere verius experimur, et hinc vndique accep-
tum. Sed dicito queso cum non sit possibile in eadem magnitudine esse
idem pondus in diuersis diuersam habentibus originem, an ne quisquam
experimentales ponderum conscripserit differentias.
Orator: Neque legi neque audiui.
Ydiota: Utinam quisque nobis hanc consignationem presentaret:
supra multa volumina caripenderem.
Orator: Si tibi animus daret vt f aceres: puto per neminem melius
fieret.
Ydiota: Quisque volens faceret cum sit facile: sed mihi deest opor-
tunitas.
277

vt ita eis nota sit nostre mentis immortalitas ex communi omnium

indubitata assertione, sicut nostre nature humanitas. Non enim habe-
mus certiorem scientiam nos esse homines quam mentes habere
immortales: cum vtriusque seientia sit communis omnium hominum
160 assertio. Hec sic cursim dicta ab ydiota grate recipito quod si non sint
talia que sponsione oratoris audire expectasti: aliqua tamen sunt que
tibi fortassis ad altiora qualecunque adminiculum afferre potuerunt.
Orator: Interfui hoc sancto et mihi dulcissimo colloquio multum
mentem tuam de mente profunde disserentem admirans, indubio nunc
experimento certissimum habens mentem vim omnia mensurantem
existere, gratias tibi agens optime ydiota, turn mei parte, turn istius
aduene philosophi quern adduxi: qui spero consolatus abibit.
Philosophus: Non me puto feliciorem diem hactenus hac ista
vixisse, nescio quid eueniet tibi oratori atque tibi ydiote viro admodum
theorico immortales ago gratias orans nostras mentes ad eterne mentis
fruitionem hoc diuturno colloquio miro desiderio incitatas feliciter
perduci.
Finit ydiote liber de mente, Nicolai de Cusa Cardinalis ad vincula
sancti petri. Finiui in monasterio vallis castri prope fabrianum
die XXIII. Augusti. |
Ydiote de staticis experimentis

liber incipit feliciter.
Frequentabat consortium ydiote orator ille Romanus: vt aliquando
viri illius conceptus qui sibi grati erant audiret. Dumque orator lauda-
ret stateram quasi iusticie trutinam atque reipublice per necessarium
instrumentum: ydiota respondit.
Ydiota: Quamquam nihil in hoc mundo precisionem attingere
queat tamen iudicium statere verius experimur, et hinc vndique accep-
tum. Sed dicito queso cum non sit possibile in eadem magnitudine esse
idem pondus in diuersis diuersam habentibus originem, an ne quisquam
experimentales ponderum conscripserit differentias.
Orator: Neque legi neque audiui.
Ydiota: Utinam quisque nobis hanc consignationem presentaret:
supra multa volumina caripenderem.
Orator: Si tibi animus daret vt f aceres: puto per neminem melius
fieret.
Ydiota: Quisque volens faceret cum sit facile: sed mihi deest opor-
tunitas.
277
Idiotae de staticis experimentis
162 Orator: Dicito vtilitatem et modum: videbo si aut ego aut alius
efficere queat.
Ydiota: Ego per ponderum differentiam arbitror ad rerum secreta
verius pertingi: et multa sciri posse verisimiliori coniectura.
Orator: Optime ais. Sic enim propheta quidam ait pondus et state-
ram indicium domini illius esse qui omnia creauit in numero, pondere
et mensura: et fontes aquarum librauit et molem terre appendit vt
sapiens scribit.
Ydiota: Si igitur mensura aque vnius fontis non est eiusdem
ponderis cuius est similis mensura alterius iudicium diuersitatis
nature vnius et alterius melius statera quam alio attingitur instru-
mento.
Orator: Bene dicis. Admonet vitrenius de architectura scribens
locum habitationis eligendum habentem leuiores et magis aereas
aquas: et graues atque terreas habentem declinandum.
163 Ydiota: Sicut igitur eiusdem fontis aque videntur eiusdem pon-
deris et nature: sic diuersorum diuersi ponderis.
Orator: Uideretur ais: quasi aliud sit in veritate.
Ydiota: Fateor ex tempore pondus variari: licet aliquando in-
perceptibiliter. Nam indubie aliud est pondus aque vno tempore, aliud
alio. Sic et aliud pondus aque circa fontem, aliud in distantia a fonte,
sed he differentie vix perceptibiles pro nullis habentur.
Orator: Arbitraris sic in omnibus esse vti dixisti in aqua.
Ydiota: Arbitror certe: nam nequaquam est eiusdem ponderis
idemptitas magnitudinis quorumcunque diuersorum, vnde cum aliud
sit pondus sanguinis et vrine hominis sani et infirmi, iuuenis et senis,
almani et afri, nonne maxime conferret medico habere has omnes
differentias annotatas.
Orator: Maxime certe, immo per pondera consignata se admirabi-
lem constitueret.
Ydiota: Arbitror enim medicum verius iudicium ex pondere vrine
pariter et colore simul facere posse: quam ex fallaci colore.
Orator: Certissime.
164 Ydiota: Sic etiam cum herbarum radices, stipes, folia, fructus,
semina et succus suum habeant pondus: si omnium herbarum pondera
consignata forent cum varietate locorum: naturam omnium melius
medicus attingeret in pondere et sapore quam fallaci gustu.
Orator: Optime dicis.
Ydiota: Sciret deinde ex collatione ponderum herbarum ad pondus
sanguinis vel vrine dosim applicationis ex concordantia et differentia
278
medicaminis attingere: et prenostica admiranda facere: et sie staticis

experimentis omne scibile precision coniunctura accederet.
Orator: Mirandum multum quod in ponderum signatura hactenus
desides fuerunt tot laboriosi inuestigatores.
Ydiota: Nonne putas si aquam ex stricto foramine clepsedre fluere
p. 197 in peluim permitteres quousque sani adolescentis pulsum | centies sen-
tires, etsimiliter ageres in adolescente infirmo: inter aquas illas ponderis
cadere different!as.
Orator: Quis dubitat.
165 Ydiota: Ex pondere igitur aquarum ad diuersitatem pulsuum in
iuuene, sene, sano et infirmo perueniretur, et ita ad morbi veriorem
noticiam: cum aliud pondus in vna infirmitate, aliud in alia necessario
eueniret. Unde perfectius fieret iudicium ex experiment ali pulsuum tali
differentia et pondere vrine quam tactu vene et colore vrine tantum.
Orator: Optime ais.
Ydiota: Adhuc si spiritum seu anhelitum per inspirationem et
expirationem iam dicta ponderum aque habitudine attingeret: nonne
adhuc precisius iudicium faceret.
Orator: Faceret certe.
166 Ydiota: Si enim fluente aqua ex clepsedra centum numeraret
expirationes in puero et similiter in sene: non est possibile aquas eius-
dem ponderis euenire. Sic dico in aliis diuersis etatibus et complexioni-
bus. Unde quando medico constaret pondus expirationis sani aut pueri
aut adolescentis et similiter egrotantis varie infirmitate, indubie tali
experimento ad noticiam sanitatis et casus ab ipsa, atque ad dosim
remediorum certius perueniret.
Orator: Immo etiam ad coniecturas periodi.
Ydiota: Bene dicis. Si enim reperiret in sano adolescente pondus
senis et decrepiti: coniiceret ilium certius moriturum, et tales faceret
admirabiles coniecturas. Adhuc si in febribus per similem modum
paraxismos calidos et frigides per ponderum aque differentiam anno-
taret: nonne morbi efficaciam ac remedii oportunitatem verius pertin-
gere posset.
Orator: Indubie posset, experiretur enim victoriam vnius quali-
tatis super aliam, caloris super frigus, aut econuerso, et secundum reper-
tam habitudinem medelas applicaret.
167 Ydiota: Adhuc dico in variis nationibus et regionibus et temporibus
ista variari in idemptitate etatis, vnde varietatem ponderum secundum
omnia designari quamuis difficile tarnen vtilissimum foret.
Orator: Sic est vt ais.
279
Ydiota: Uidetur autem quod pondus omnium rerum consideran-

dum foret, vti medium diuersitatis ponderum eius in diuersis climatibus,
vt si pondus hominis in comparatione ad aliud animal considerandum
foret: tune homo est considerandus non vt septentrionem aut meridiem
vbi hincinde est excessus: sed potius vt clima medium inhabitans.
Orator: Optime ais. Ueteres clima illud dyarodon appellarunt, nam
ab Oriente ad occasum per Rodum insulam tendit. Sed queso si totius
hominis pondus in comparatione ad aliud aliquod animal querens:
quomodo procederes.
Ydiota: Hominem in libra ponerem, cui simile pondus appenderem
in alia parte, deinde hominem in aquam mitterem, et iterum extra
aquam ab alia parte equale appenderem: et diuersitatem ponderum
annotarem, faceremque itidem cum animali dato: et ex varia diuersi-
tate ponderum quesitum annotarem. Post hoc attenderem ad ponde-
rum hominis et animalis diuersitatem extra aquam et secundum hoc
moderarem inuentum et conscriberem.
168 Orator: Hanc moderationem non capio.
Ydiota: Ostendam tibi inquit, et accepto ligno leui: cuius pondus
vt III, et aque eiusdem magnitudinis vt, V, ipsum in duas diuisit in-
equales partes: quarum vna habuit duplam magnitudinem: alia sim-
plam, ambas in cuppam altam posuit: et cum fuste tenuit ac aquam
superfudit, et fuste retracta ascenderunt ligna ad aque superficiem: et
maius lignum citius quam minus. Ecce aiebat tu vides diuersitatem
motus in idemptitate proportionis ex eo euenire, quia in leuibus lignis in
maiori est plus leuitatis.
Orator: Uideo, et placet multum.
Ydiota: Sic dico moderationem fieri debere. Si enim homo ob
magnitudinem super animal plus grauitatis haberet: citius in aquam
quam animal eiusdem proportionis descenderet, quare tune oporteret
p. 198 moderationem reperte differentie diminuendo proportiona|biliter fieri
secundum excessum.
169 Orator: Intelligo nunc. Sed dicito quomodo resistit aqua ne descen-
dat lignum.
Ydiota: Ut maior grauedo minori, quare si lignum rotundum in
ceram presseris et extraxeris locum aqua implendo et huius aque
pondus similiter et ligni notaueris: comperies si pondus ligni excedit
pondus aque: lignum descendere, si non natare, et supra aquam partem
proportionalem ligni manere secundum excessum ponderis aque super
pondus ligni.
Orator: Cur dicis de rotundo ligno.
280
Ydiota: Si fuerit late figure de aqua plus occupabit, et eleuatius

natabit. Hinc naues in aquis pauce profunditatis esse deberet latioris
fundi.
170 Orator: Continua inceptum: an aliter pondera animalium attingi
possint.
Ydiota: Possent puto. Nam sitynam vsque ad summum aqua im-
pleres, ipsamque in aliam locares, deinde hominis pondus extra aquam
caperes, post hoc ipsum in tynam illam descendere faceres: et aquam
que efflueret colligeres et ponderares, et pariformiter in alio aut homine
aut animali aut alia re quacunque procedendo ex diuersitate ponderum
subtili ratione quesitum attingeres.
Orator: Subtiliter multum audiui inquit orator aliquando hoc in-
genio metallorum differentiam repertam, atque nonnullos annotasse
quantum fusio vntie cere colligit auri, argenti, cupri, et ita de omnibus
metallis.
171 Ydiota: Laudandus est ille qui per fusionem magnitudinem in-
telligit. Uidit enim si aurum tanti loci occuparet: quantum vntia cere:
quod tune eius pondus tale foret. Ita de aliis metallis. Nam certissimum
est aliud esse pondus auri, aliud argenti, et ceterorum in equalitate
magnitudinis, et aliud cuiuslibet pondus in aere, aliud in aqua, aliud in
oleo, aut in alio liquore. Unde si quis pondera ilia omnia signata tene-
ret: ille profecto sciret quantum vnum metallum est grauius alteri in
aere, et quantum in aqua. Hinc data quacunque massa per ponderum
eius diuersitatem in aere et aqua scire posset cuius metalli massa foret
et cuius mixture. Et sicut dictum est de aere et aqua, ita etiam de oleo
dici posset, aut alio quocunque humore in quo experientia facta fuisset.
Orator: Sic absque masse fusione et metallorum separatione mix-
tura attingeretur, et ingenium istud in monetis vtile foret: ad sciendum
quantum cupri immixtum1 sit auro aut argento.
Ydiota: Bene dicis. Ualeret enim plurimum ad sophistica alchimica
opera cognoscenda quantum a veritate deficerent.
172 Orator: Si quis igitur librum ponderum conscribere proponeret
ilium etiam varietatem metalli cuiuslibet annotare oporteret: vt vide-
tur, nam alterius ponderis est aurum vngaricum, alterius aurum ob-
rison. Ita de singulis metallis.
Ydiota: Ex premissis constat vti in fontibus: ita et mineris di-
uersitatem ponderis reperiri. Aurum tarnen vbicunque reperiatur semper
est ponderosius quam aliud metallum. Unde species ilia auri intra quan-
dam ponderis latitudinem variari reperitur. Ita de reliquis.
imimxrum
281
Orator: An ex habitudine ponderum metallorum: numerorum

venari possit habitude.
Ydiota: Plumbum est auro similius in pondere: sed in perfectione
nequaquam. Unde non ad vnum pondus tantum attendendum censeo:
sed ad singula pondera. Nam ad pondera ignis fusionis tarn auri quam
plumbi si quis attendit minus reperit plumbum ad aurum accedere
quam aliud metallum, et si quis ad pondera ignis in ferri fusione atten-
dit : sibi occurrit ferrum plus accedere ad aurum quam aliud metallum:
licet quoad pondus grauedinis minus. Unde omnia pondera attendi
debent: non grauitas tantum, et tune comperimus argentum auro pro-
pin quius.
173 Orator: Uitruuius1 ait de pondere nature auri quod solum in argen-
to viuo submergitur: cuiuscunque etiam parue grauedinis fuerit: aliis |
p. 199 metallis supranatantibus cuiuscunque magne molis existant.
Ydiota: Argentum viuum cum omnibus metallis coniungibile est
propter commune quod est in ipso et illis sed magis amorose auro
adheret sicut minime perfectum sue proprie nature perfectissime, hinc
qui alchimicis vacant argentum viuum in igne domare student quous-
que non solum non fugiat ab igne: sed omnia metalla quibus iungitur
secum fixa teneat: et non solum hoc, sed et in pondus auri stringat
remanente fluxibili et malleabili humiditate atque tingat colore fixo
et permanente.
Orator: Putas eo posse efficere quod proponunt.
Ydiota: Precisio manet inattingibilis: sed quantum profecerunt
statera ostendit sine qua nihil certi efficere poterint, iudicio enim ignis
et statere huius rei inquisitio permittitur.
174 Orator: Possent similiter lapides omnes preciosi ponderari.
Ydiota: Non dubium vno ingenio omnia fieri posse, nam aliud est
pondus diamantis in ordine ad equalem magnitudinem plumbi et aliud
saphiri similiter in ordine ad equalitatem magnitudinis plumbi: et ex
diuersitate scitur habitudo plumbi ponderum vtriusque, et ita de omni-
bus lapidibus, vnde perutile foret pondera ista via statici experimenti
conscripta habere cum suis differentiis originum, vt si que sophistica-
tiones in berillo aut cristallo colorato fierent deprehendi possent.
Orator: Etiam aliud est pondus lapidis in aere aliud in aqua: aliud
in oleo, pulcrum foret istas diuersitates haberi vt sine habitudine ad
plumbum vel aliud tertium differentia ponderum sciretur.
Ydiota: Optime dicis.
175 Orator: Dicito si tibi occurrit virtutes lapidum aliquo ingenio pon-
derari posse.
1
282 Uitrunius
Ydiota: Puto quod virtus magnetis ponderaretur si posito in libra

ferro in vna parte et magnete in alia vsque ad eque libram, deinde
amoto magnete tanti ponderis aliud graue in locum posito magnes
supra ferrum teneretur ita quod ferrum in bilamza sursum ad magne-
tem moueretur quo moto extra equalitatem in alia parte pondus aggra-
uaretur quousque ferrum ad equalitatem rediret: magnete immoto re-
manente, puto quod per hoc pondus retrahens virtus magnetis propor-
tionabiliter ponderata dici posset. Similiter etiam virtus diamantis
venaretur ex hoc quod magnetem prohibere dicitur ne ferrum attrahat,
et alie aliorum lapidum virtutes suo modo atque etiam ex diuersitate
magnitudinis corporis cum in maiori corpore sit maior virtus.
176 Orator: Nonne etiam experiri posset artifex quantum argenti viui
et quantum sulphuris contineat quodlibet metallum et similiter lapides.
Ydiota: Posset certe ex concordantia et differentia ponderum
omnia talia propinque inuestigare, et similiter elementa argenti viui ex
diuersitate ponderis sui in aere in aqua et in oleo comparata ad aquam
et oleum: et cineres eiusdem magnitudinis ponderatos, sic et de sul-
phure, ita et per hoc ad omnium metallorum et lapidum elementa et
pondus elementorum coniectura veriori pertingere posset.
Orator: Fulcra sunt ista, nonne1 et ita in herbis et lignis et carnibus
et animalibus et humoribus.
Ydiota: In omnibus puto. Nam ponderato ligno et illo exusto cine-
ribus ponderatis scitur quantum aque fuit in ligno, solum enim aqua et
terra pondus graue habent. Scitur similiter ex diuersitate ponderis
ligni in aere aqua ac oleo quantum aqua ilia que in ligno est grauior aut
leuior est aqua fontis pura, et sic quantum aeris, ita de diuersitate
ponderum cinerum quantum ignis, et venantur sic elementa veriori
coniectura: licet precisio sit semper inattingibilis, et vti de ligno
dictum est ita de herbis carnibus et aliis.
177 Orator: Nullum purum dabile dicitur elementum quomodo hoc
experimur per stateram.
Ydiota: Si quis positis centum libris terre in testa colligeret ex
p. 200 herbis aut seminibus in terram proiectis prius ponderatis successi | ue
centum libras: et iterum terram ponderaret in pauco ipsam in pondere
reperiret diminutam, ex quo haberet collectas herbas pondus ex aqua
potius habere, aque igitur in terra ingrossate terrestreitatem at-
traxerunt: et opera solis in herbam sunt condensate: si herbe ille in-
cinerentur: nonne per coniecturam ex ponderum omnium diuersitate
attingeres quantum terre plus centum libris reperires et illam aquam
attulisse manifestum est, conuertuntur elementa vnum in aliud per
1
nonne 283
partes: vti experimur vitro in niue posito: aerem in vitro in aquam

condensari quam in vitro fluidam reperimus, sic experimur certam
aquam in lapides verti vti aqua in glaciem: et virtutem induratiuam ac
lapidificatiuam certis fontibus inesse que imposita indurant in lapidem.
Ita dicitur aquam quandam vngarie reperiri que ob virtutem vitrioli
que in ea est vertit ferrum in cuprum, ex talibus enim virtutibus con-
stat aquas non esse pure elementales sed elementatas et delectabile
multum foret omnium talium aquarum variarum virtutum habere pon-
dera vt ex diuersitate ponderum in aere et oleo ad coniecturas virtutum
appropinquaremus.
178 Orator: Sic et de terra.
Ydiota: Imo et de terra, quoniam vna est ferax alia sterilis, et in
vna reperiuntur lapides et minere que non reperiuntur in alia. Terrarum
igitur diuersarum pondera varia in aqua aere et oleo scire multum
vtile foret ad secretam naturam perquirendam, ita et ex vinorum cere
oleorum gummarum alluminum squillarum porrorum alleorum et om-
nium talium ponderum varietate, virtutes que varie illis insunt aliqua-
liter venari posse arbitror.
Orator: In maximo volumine ista vix conscriberentur.
Ydiota: Experimentalis scientia latas deposcit scripturas, quanto
enim plures fuerint tanto ineffabilius de experimentis ad artem que ex
seipsis elicitur posset deueniri.
179 Orator: Forte ad aeris pondus etiam aliquando per coniecturas sub-
tiles ascenderetur.
Ydiota: Si quis in libra magna parte vna appenderet multam lanam
et sicca atque adusta et alia parte lapides vsque ad1 equelibram in loco
et aere temperate, experiretur aere ad humiditatem declinante pondus
lane crescere: et aere ad siccitatem tendente decrescere2, vnde hie tali
differentia aerem ponderat: atque verisimiles coniecturas de temporum
mutatione faceret. Sic si quis sous vigorem varium attingere cuperet
in variis climatibus, hie si defertilioribus agris tarn vnius quam alterius
climatis mule grana aut tritici aut ordei ponderaret ex diuersitate
ponderum experiretur varium sous vigorem, numero enim atque agro
eque fertili qui ad locum quemlibet existente differentia non nisi ex sole
esse poterit. Sic etiam differentia venari posset vigores sous in loco
montium et vallium in eadem linea orientis et occasus.
180 Orator: Nonne si quis ex alta turri lapidem cadere sineret fluente ex
stricto foramine aqua in peluim: aquam interim effluxam ponderando,
1 2
vsque ad ad descrescere
284
Ed. Argent. I pp. 200— 201
et similiter ligno equalis magnitudinis cadente idem f ecerit ex diuersitate

ponderum aque ligni et lapidis posset ad aeris pondus deuenire.
Ydiota : Si quis in diuersis equalibus turribus et diuersis temporibus
hoc faceret : posset tandem ad coniecturam pertingere, citius tarnen ad
aeris pondus pertingeret per figurarum varietatem in equalitate graue-
dinis: vt si libram plumbi in figura sperica de turri cadere sinerem
aquam ex clepsedra colligendo et deinde libram similis plumbi in figura
lata emitterem similiter aquam colligendo ex diuersitate ponderum
aquarum pondus aeris attingeretur, experimur enim aues extensis alis
fixius manere, quia plus de aere occupant, sicut et in aqua citius de-
scendit graue compactum in speram quam in quadrum extensum, et
sicut tali ingenio aeris pondus ita et aque venari posset atque econuerso
figurarum varia capacitas.
181 Orator: Audiui quodam | ingenio maris profunditatem venari.
Ydiota : Cum plumbo f ieret formato ad instar lune octo dierum : ita
tarnen quod cornu vnum sit ponderosius: et aliud leuius et in leuiori
pomum aut aliud leue tali ingenio appendatur quod plumbo in fundum
pomum trahente, et primo cum ponderosiori parte terrain tangente : et
se sic successiue inclinante : pomum de cornu liberatum sursum reuer-
tatur : habita scientia per simile plumbum et pomum in alia aqua note
profunditatis, nam ex diuersitate ponderum aque ex clepsedra a tern-
pore proiectionis plumbi et reuersionis pomi in diuersis aquis scitur
quesitum.
182 Orator: Credo tali et aliis modis profunditatem aquarum inuesti-
gari posse. Sed dicito nonne etiam velocitas motus nauis coniici1 sic
poterit.
Ydiota: Ut quomodo.
Orator: Scilicet per proiectionem pomi in aquam ex prora: et
fluxum aque ex clepsedra quousque pomum ad puppim peruenerit:
atque comparitione ponderum aque vno et alio tempore.
Ydiota: Imo illo aut alio modo scilicet per balistrationem et ac-
cessum nauis ad sagittam citius et tardius cum aque clepsedre.
Orator : Scientia vis artium et balistarum videtur proportionaliter
inquiri posse per fluxum aque ex clepsedra ab eo puncto temporis quo
sagitta diametraliter sursum mittitur et reuertitur ad terrain ita quod
in diuersis balistis equalis sit sagitta.
Ydiota: Uis balistarum bombardarum immo et ventorum: sic et
cursuum hominum et animalium atque virium et quicquid simile dici
contuci
285
potest coniecturaliter ex staticis experimentis atque fluxu aque ex

clepsedra poterit inuestigari.
183 Orator: Quomodo fortitude hominis scietur.
Uidebis1 quantum ponderis in balantza vna positus homo per attrac-
tionem alterius vacue balantze ad equalitatem leuare possit, deinde
huius hominis pondus de pondere eleuato defalcabis: quod superest ex
grauedine rei fortitudini hominis proportionatur.
Orator: Sic etiam spiritus hominis ponderari possit.
Ydiota: Aliud est pondus hominis attrahentis et tenentis anheli-
tum: aliud expirantis: et aliud viui: et aliud mortui: et sie in omnibus
animalibus. Unde pulcrum esset has differentias habere annotatas in
diuersis animalibus et diuersis hominibus et diuersis hominum etatibus:
vt ad pondus spirituum vitalium coniectura ascendere posset.
184 Orator: Nonne calor et frigus et siccitas et humiditas temporis
possit tali modo venari.
Ydiota: Posset certe. Nam si notaueris pondus aque tempore gelu
ante congelationem et post: varium reperies, glacies enim cum videas
supra aquam natare scis eas aqua leuiores, vnde secundum frigoris
Intensität em maior est ponderis variatio. Sic etiam si tempore caloris
aquam exposueris aeri: pondus secundum tempus variatur. Aut si li-
gnum viride ponderaueris et post tempus aliquod eius pondus mutatum
repereris: cognoscens ex hoc frigoris et caloris excessum, sic et humidi-
tatis et siccitatis.
Orator: Nonne et tempus diei ponderari sic potest.
Ydiota: Si aquam ex clepsedra ab ortu ad ortum sous ceperis2 et
ponderaueris: et iterum fluere alia die ab ortu feceris ex proportione
ponderis effluxe aque ad primum pondus horam et tempus diei scire
poteris.
185 Orator: Forte et temporis anni.
Ydiota: Imo si per annum ab ortu ad occasum per clepsedram
omnium dierum notam signaueris: poteris et diem mensis et horam diei
coniecturaliter stateram semper attingere, licet diebus illis quando
parua est breuitatis earundem variatio minus certe quam aliis.
Orator: Uideo tali ingenio vsque ad motum corporum celestium
pertingi posse: vti nemroth fecisse et hisparthum scripsisse fertur.
p.202 Ydiota: Recte ais, li|cet tune opus sit diligenti ratiocinatione. Nam
si quis in linea meridionali stella fixa notata ex clepsedra aquam vsque
ad stelle reditum colligeret, faceretque similiter de sole ab ortu ad
1 2
Idiota hie loquitur. ceperit
286
ortum, hie motum solis ad orientem ex diuersitate minoritatis ponderis

aque motus stelle de linea meridiana vsque ad reditum ad eandem et
motum sous de ortu ad ortum reperiret, nam quantum minor foret:
tantum in comparatione ad pondus totius: motus foret in ordine ad
circulum equinoctialem: non zodiacum qui super polos mundi non est
descriptus: sed suos. Sic si quis per eandem stellam experiri vellet
quantum sol motus foret in quindecim diebus: hoc eodem modo ex
varia distantia ortus sous in ordine ad situm stelle in linea meridiana
facere posset, puta si hodie distantia situs stelle in linea ab ortu sous in
clepsedra reperitur in proportione aliqua ad pondus aque totius reuo-
lutionis stelle. Et iterum in quindecim diebus alia proportio ex diuer-
sitate motus reperiretur et semper in equinoctiali.
186 Orator: Potestne1 per hanc viam motus in zodiaco reperiri.
Ydiota: Potest certe per motum sous de meridie in meridiem, et de
Oriente ad orientem, et de Oriente ad occasum. Ex illis enim differentiis
declinatio zodiaci ab equinoctiali attingeretur.
Orator: Quid de varietate motus qui ex ecentrico dicitur euenire.
Ydiota: Et ille quidem reperietur quando per annum inequalitas in
zodiaco in equalibus diebus reperietur. Non enim in equali dierum
numero sol de equinoctiali per estatem motus: ad equinoctialem redit,
sicut in hyeme vbi citius. Nam non tot diebus inueniretur de libra ad
arietem: sicut de ariete ad libram peragrasse. Ex qua differentia pa-
teret ecentricus siue paruus circulus differentie motus.
187 Orator: Quid de magnitudine corporis solis.
Ydiota: Ex pondere aque fluentis clepsedre ab initio ortus solis in
equinoctiali: quousque totus sit super orizontem in habitudine ad
aquam reuolutionis stelle scitur propinqua habitudo magnitudinis
corporis solis ad speram suam. Potest tarnen alia via eius quantitas
venari in eclipsibus solaribus.
Orator: Quomodo.
Ydiota: Motum lune experimur modo quo solis. Deinde ex eclipsi
et motu eius per vmbram terre venamur magnitudinem lune in ordine
ad terre vmbram variam: ex quibus mediam coniicimus proportionem
esse magnitudinis ad terram. Deinde ex motu lune et eclipsatione solis
venamur solis a terra distantiam et magnitudinem subtili ingenio:
coniecturaliter tarnen.
Orator: Per ea que narrasti videtur quod omnes motuum diuersi-
tates atque eclipses luminarium: immo omnium planetarum progressio-
1
Potest ne
287
nes, stationes, retrogradationes, directiones, ecentricitatesque attin-

gere posses eodem et vnico ingenio statere et clepsedre.
Ydiota: Ita et tu fades si subtiliter differentias colligere satagis.
188 Orator: Quid autem de iudiciis1 astrorum.
Ydiota: Puto et ex varietate ponderum aque vnius et alterius anni,
et certis aliis differentiis ponderum, lignorum, et herbarum, atque
granorum frumenti posse coniicere futuram fertilitatem aut caristiam
ex preteritis experimentis citius quoniam ex motu astrorum. Nam si in
martio pondus reperitur in certo gradu aque et aeris atque lignorum ex
terra sequitur fertilitas, si secus sequitur sterilitas, aut mediocritas. Sic
etiam de bellis, peste: et similibus omnibus communibus. Et hec radix
est vbi de hiis secundis stellis indicium stellarum venamur: sicuti ex
medullarum in animalibus, piscibus, et cancris, arboribus quoque ac |
p. 203 iuncis lune etatem et per fluxum maris eius situm venamur.
189 Orator: Audiui ex nili inundatione et defectu egiptios anni disposi-
tionem preuidere.
Ydiota: Nulla est regio quin si aduerteret consimilia iudicia rcperi-
ret: quemadmodum ex pinguedine piscium et reptilium in principio
hyemis frigus magnum et duratiuum coniicimus contra quod natura
sagat in animalibus preuidit.
Orator: Quid de questionibus que fiunt astrologis an ne tuo ingenio
reperiri posset equa ad omnes responsio.
Ydiota: Et si non equa: posset tarnen puto fieri aliqua, quomodo
autem coniectura fieri posset ad interrogata inquisitione magna indiget,
nee est conueniens modus libris inscribi: licet fortassis respondens
pondus responsionis non possit colligere: nisi ex pondere interrogationis.
Incitatio etenim questionem mouentis ad interrogandum ex preuisione
aliqua futuri euentus mota esse videtur, licet vnde motus sit non videat,
sicut qui in oculo aliquid sentit quod non videt inuestigat ab alio vt
videat quid desit.
190 Orator: Arbitror te dicere velle quemadmodum in rota pitagorica
ex varia combinatione nominis interrogantis matris höre diei ac luminis
lune traditur modus responsa venandi, aut sicut vates ex sortibus aut
lectione casuali librorum sibillinorum: aut psalterii aut domibus vel
geomanticis figuris: aut auium garritu: seu flamme ignis flexione: aut
relatione tertii aut aliquo alio casuali interuentu indicium sumendum.
Ydiota: Fuerunt qui ex collocutione quam cum interrogante habe-
bant in referendis nouis de patrie dispositione venabantur indirecte
responsionem quasi spiritus impulsiuus se in colloquiis longioribus
manifestaret. Si enim ad tristia vergebant colloquia talis putabatur rei
1
288 indiciis
euentus, si etiam ad leta letus putabatur. Ego autem ad faciem:

vestes: mo turn oculorum: f ormam verborum: atque ponderum sortem
rerum quos iubeo interrogantem iteratis ad me deferri vicibus atten-
dens coniecturas formari posse coniiciebam, preciosiores tarnen ab illo
cui quid verius impremeditate incidit, in quo presagus quidam spiritus
loqui videtur. Arbitror tarnen nee in ilia re artem possibilem: nee
habentem iudicium communicare posse, nee sapientem circa ista vacare
debere.
191 Orator: Optime ais. Refert enim sanctus Augustinus hominem
bibulum suo tempore fuisse cui mentium patebant cogitationes et fures
detegebat: et alia abscondita patefecit, miro modo licet leuissimus
foret et minime sapiens.
Ydiota: Scio me sepe multa predixisse vti spiritus dedit et causam
penitus ignorabam, tandem visum est mihi graui viro non licere absque
causa loqui: et amplius silui.
192 Orator: Postquam igitur satis de his astrorum motibus dictum
videtur: de musicis etiam aliquid adiicito.
Ydiota: Ad musicam enim statica experimenta vtilissima sunt.
Nam ex diuersitate ponderum campanarum duarum tonum consonan-
tium, scitur in qua armonica proportione tonus consistat. Sic etiam de
fistularum pondere: ac aquarum fistulas implentium scitur proportio
dyapason dyapente ac dyatesseron, atque omnium armoniarum qua-
litercunque formabilium. Similiter ex pondere malleorum: ex quorum
casu super incudem aliqua oritur armonia ac guttarum1 de rupe in
stagnum stillantium varias notas facientium et tibiarum ac omnium
instrumentorum musicalium ratio precisius statera attingitur.
193 Orator: Sic et vocum et cantilenarum.
Ydiota: Imo generaliter omnes armonice concordantie per pon-
dera subtilissime inuestigantur, immo pondus rei est proprie armonica
proportio ex varia combinatione diuersorum exorta: immo amicitie et
p. 204 inimicitie animalium | et hominum eiusdem speciei ac mores et
quicquid tale ex armonicis concordantiis: et ex contrariis dissonantiis
ponderatur. Sic et sanitas hominis armonia ponderatur, atque in-
firmitas, immo leuitas et grauitas, prudentia et simplicitas: et multa
talia si subtiliter aduertis.
194 Orator: Quid censes de geometria.
Ydiota: Arbitror proportiones propinquas circuli et quadrati et
alia omnia que ad differentiam capacitatis figurarum spectant: aptius
per pondera quam aliter experiri posse, nam si2 feceris vas columnare
1 2
guttatarum fi
note dyametri et altitudinis, et aliud cubicum eiusdem dyametri et

altitudinis: et vtrumque aqua impleueris et ponderaueris: nota tibi
erit ex diuersitate ponderum inscripti quadrati ad circulum cui inscribi-
tur proportio, et per hoc propinqua coniectura circuli quadratura: et
quicquid circa hoc scire cupis. Sic si duas receperis laminas penitus
equales: et vnam in orbem flexeris vas columnare efficiendo, et aliam
in quadratum vas cubicum constituendo: et aqua vasa ipsa impleueris:
scies ex differentia ponderum differentiam capacitatis circuli: et qua-
drati equalis periferie. Ita si plures tales laminas habueris: poteris in
trigono, penthagono, hexagono, et ita deinceps capacitatis differentias
inuestigare. Similiter pondere peruenire poteris ad art em capacitatum
vasorum qualiumcunque figurarum, ac ad instrumenta mensurandi et
ponderandi quomodo statere fiant, quomodo vna libra eleuat mille per
distantiam a centre, et varium descensum rectiorem et curuiorem, ac
quomodo omnia subtilia nauium ingenia ac machinarum fieri debeant.
Unde arbitror hanc staticam experientiam ad omnia geometrica per-
utilem esse.
195 Orator: Satis nunc explanasti causas cur rerum pondera aptas per
stateram capi et seriatim et multipliciter conscribi, namque videtur
librum ilium vtilissimum futurum: ac apud magnos sollicitandum esse:
vt in diuersis prouinciis consignentur et comportentur in vnum: vt ad
multa nobis abscondita facilius perducamur, egoque non cessabo vt
fiat vndique promouere.
Ydiota: Si me amas diligens esto: et vale. Deo gratias.
Finit ydiote liber de staticis experimentis.

Fabriani, XIII. septembris, Nicolaus Cardinalis Sancti Petri.
Altissimarum theoriarum libri huius voluminis Sancte Memorabilis

Reuerendissimi in christo patris ac domini domini Nicolai de Cusza
Sacrosancte Romane ecclesie tituli sancti Petri ad vincula presbiteri
Cardinalis Episcopi Brixinensis, in cardinalatu et ante: mira claritate
ingenii: illuminatissimoque intellectu compositi hoc faceto terminan-
tur termino. I
290
Ed. Argent. I p. 204—II p. 210
p. 2JO Prohemium
In hoc volumine continentur certi tractatus et libri altissime con-
templationis et doctrine: a preclare memorie prestantissimo doc-
tissimoque viro Nicolao de Cusa Sacrosancte Romane ecclesie, tituli
sancti Petri ad vincula presbytero Cardinal!: inter alios plures editi, de
cuius quidem viri summis laudibus et virtute, sicut Uenerandus quon-
dam Johannes andreas episcopus Aleriensis, apostolice bibliothece
secretarius homo eloquentissimus ac doctus: illius familiaritate et
commercio aliquando vsus in quodam loco testatur, quisquis velit scri-
bere facillime quod laudet obuium promptumque inueniet, vbi tarnen
desinat aut cui quid preferat: de summis eius meritis vel ornamentis
nunquam si sapiat poterit exacte iudicare. Fuit enim vt ille refert
tanta bonitate dum viueret: vt vir eo melior nunquam sit natus,
vitiorum omnium hostis acerrimus atque publicus inimicus, fastus et
ambitionis totus aduersarius: integritate animi immutabilis, honesto-
rum laborum in decliui etiam senectute patientissimus, benefaciendi
et gratificandi gratieque referende promptitudine admirabilis vt natus
omnibus maxime: sibiipsi minime videretur. Sane tanta doctrinarum
omnium vbertate fuit: vt quicquid ex tempore dicendum incidisset:
tali id semper ille copia dissereret: vt ei solum facultati censeretur
studuisse, vir ipse supra opinionem eloquens et latinus, historias omnis
non priscas modo sed medie tempestatis: turn veteres: turn recentiores
memoria retinebat. In disciplinis mathematicis suo tempore doctior eo
fuit nemo. lus ciuile et pontificium recte pureque didicerat, et vt
immortali atque eterna memoria erat: tanquam tune primum ex illo-
rum studiorum officina prodiisset, memoriter sanctiones et patrum
decreta omnia: et doctorum insuper sententias recitabat. Philosophie
aristotelice acerrimus disputator fuit Theologie vero Christiane summus
interpres et magister: et celestis archani antistes sapientissimus. Huius
autem celeberrimi viri plurima extant summi ingenii sui opera: quorum
aliqua in hoc volumen aggregata hie per ordinem suis titulis designan-
tur.
De visione dei
De pace fidei
Reparatio kalendarii
De mathematicis complementis
Cribratio alchoran, libri tres
19* 291

De visione dei. Praefatio
De venatione sapientie
De ludo globi, libri duo
Compendium
Trialogus de possest
Contra bohemos
De mathematica perfectione
De berillo
De dato patris luminum
De querendo deum
Dyalogus de apice theorie |
ρ an Tractatus Reuerendissimi in christo patris et domini: domini Nicolai

de Cusa tituli sancti Petri ad vincula presbiteri Cardinalis Episcopi
Brixinensis ad abbatem et fratres in Tegernsee
De visione dei
Pandam nunc que vobis dilectissimis fratribus ante promiseram

circa facilitatem mistice theologie. Arbitror enim vos quos scio zelo
dei duci dignos quibus hie thesaurus aperiatur, vtique preciosus valde
et maxime fecundus orans in primis mihi dare verbum supernum et
sermonem omnipotentem, qui solum seipsum pandere potest, vt pro
captu vestro enarrare queam mirabilia que supra omnem sensibilem
rationalem et intellectualem visum reuelantur. Conabor autem simpli-
cissimo atque communissimo modo vos experimentaliter in sacra-
tissimam obscuritatem manuducere, vbi dum eritis inaccessibilemlucem
ad esse sentientes quisque ex se tentabit modo quo sibi a deo conce-
detur continue propius accedere: et hie pregustare quodam suauissimo
libamine cenam illam eterne felicitatis ad quam vocati sumus in verbo
vite per euangelium christi semper benedicti.
Prefatio
Si vos humaniter ad diuina vehere contendo: similitudine quadam
hoc fieri oportet. Sed inter humana opera non repperi imaginem omnia
292

De visione dei. Praefatio
De ludo globi, libri duo
Compendium
Contra bohemos
De berillo
De querendo deum
Dyalogus de apice theorie |
ρ an Tractatus Reuerendissimi in christo patris et domini: domini Nicolai

de Cusa tituli sancti Petri ad vincula presbiteri Cardinalis Episcopi
Brixinensis ad abbatem et fratres in Tegernsee
De visione dei
Pandam nunc que vobis dilectissimis fratribus ante promiseram

circa facilitatem mistice theologie. Arbitror enim vos quos scio zelo
dei duci dignos quibus hie thesaurus aperiatur, vtique preciosus valde
et maxime fecundus orans in primis mihi dare verbum supernum et
sermonem omnipotentem, qui solum seipsum pandere potest, vt pro
captu vestro enarrare queam mirabilia que supra omnem sensibilem
rationalem et intellectualem visum reuelantur. Conabor autem simpli-
cissimo atque communissimo modo vos experimentaliter in sacra-
tissimam obscuritatem manuducere, vbi dum eritis inaccessibilemlucem
ad esse sentientes quisque ex se tentabit modo quo sibi a deo conce-
detur continue propius accedere: et hie pregustare quodam suauissimo
libamine cenam illam eterne felicitatis ad quam vocati sumus in verbo
vite per euangelium christi semper benedicti.
Prefatio
Si vos humaniter ad diuina vehere contendo: similitudine quadam
hoc fieri oportet. Sed inter humana opera non repperi imaginem omnia
292

nujic gut roSw tritori uTue fmrfoae enrc pr»
__
fl epcruf . vtiq? p:caofuo vakie i manmefeoindoe otaiMt
npnnue msbi t>ereTcit>omfBpmuiinifiniwmwonmi
orcotenwKiifoUim fapfom pandot pordtTtpiocap«
«Tcftro owrrarcqu<ammmib iaqttefiipiaoTnnemicn
' raoonalon t tnactUcniatcm tifpinrcBdanrarCo
.^^..-„.„......^—„...-cpcomunilTimo modo we apmitKntabfcrinfa
cinlftiiwmobfamiat«nmanuducnt.T^ loom ad
cfmnenfCBqmf^q:fei3ewabi£modoquofibi at«» concede«»· continue^*
bicp^ftarcquodamru4Utn\molibamtJiccfTU5iH ctcrnc fe
•^*~
3 toebutfUHittcrad iuma vdxrcpccndo : fimtUiBdineqoadiboc
ftm opoztw.^cd inrabunijru opa no rqpcri imagmcm oia vtde
οβ,ιρΰΓίΓο noftro pucntenno2r.3ta q?fadeeftibcdiarte pictona na
fcbabcar qoafi oiaa arcufpiaar.'l>aE- oft multc itpertantr opome
:w
he in p:oaoftiTtma tabula que i pieroao babcfti Xonftuennc in capetla me*
vcronice.1Buoneifl caftro m0di 3rmafcdeftccencnne.cr molreabe wdiejfi
tk nitxnaafie m pianqucfenfibilnn rateepeirfigDtiqtt bebaTpomiicb·
nr a ri rdlrc m iff α tabd meitri cuncta ndentie tcncnrcq«! etconam t« aflxrt
b/JâncaUquo in loco ρότα mfeptmmonsiUmuro afftgeiw.cirajmftabtneq?
qiK)cu<p toco candf infpecenrfe quafi foul perei ttderurtdebtmrq? fram qnt in
lialifcnfi quiurt ocddenreocotf entailing anm lomir adminibtmtnu quo bpc
ncri poiittÔmnee zfingutoerimirtrefpioar. Ήΐ3imaginano ftanne m ortete
RcqUiiql capti rtfum etconead alia piagam Ttrfiwn (a occafom vd mendie. oca
mdtâfiT qm feLnn CJiicnrefck^
aeanadmodum pittie inoitcntt.t qm farcuronam nxamiimumramadmtra«
inruriribrahoneminiurabilie ^fiis^ctfi tigendoobraramweuanamambulitd
ocafumrim iceretininon efcref .t admirabifq oimobUnrr
poreruini i^natiocapetie^caina quoalt rife pmitio mom ob«
• awntc fimUu er moBeoiur.it sum boc rqjtn volene fcccnrp6tttrrmutnKnd0e^
c rii3m fr itfircbeoaentf «doccaf m o spfr^coccafiipaif adohenfcm Ί ottn1»
tu$iuerir 'imMtfmhvtfnuf feoun nf eeicDneToUiafi audifnr fimi rrropi»
pofiro m rtio cn:acdet u t mfi orderet no capcntbocpoifibikw «a itwian«
Γ0:ιββα«πκΓ«ΓαβίΙ)ΐαί Oi omiicaaia pfrarqs monbue tncedcn im
.2.
i. Argent. II p. 211

Ed. Argent. II pp. 210—212
videntis proposito nostro conuenientiorem. Ita quod fades subtili arte

pictoria ita se habeat quasi cuncta circumspiciat. Harum etsi multe
reperiantur optime picte vti ilia sagittarie in foro Nurenbergensi, et
Bruxellis rogeri maximi pictoris in preciosissima tabula que in pre-
torio habetur: et Confluentie in capella mea veronice, et Brixine in
castro angeli arma ecclesie tenentis, et multe alie vndique: Ne tamen
deficiatis in praxi que sensibilem talem exigit figuram quam habere
potui: charitati vestre mitto tabellam: figuram cuncta videntis tenen-
3 tern quam eiconam dei appello. Hanc aliquo in loco puta in septen-
trionali muro affigetis, circumstabitisque vos fratres parum distanter
ab ipsa, intuebitisque ipsam, et quisque vestrum experietur ex quo-
cunque loco eandem inspexerit se quasi solum per earn videri, vide-
biturque fratri qui in oriente positus fuerit: faciem illam orientaliter
respicere, et qui in meridie meridionaliter, et qui in occidente occi-
dentaliter. Primum igitur admirabimini, quomodo hoc fieri possit
quod omnes et singulos simul respiciat. Nam imaginatio stantis in
oriente nequaquam capit visum eicone ad aliam plagam versum
scilicet occasum vel meridiem, deinde frater qui fuit in oriente se locet
in occasu et experitur visum in eo figi in occasu quemadmodum prius
in oriente, et quoniam seit eiconam fixam et immutatam admirabitur
mutationem immutabilis visus, etsi figendo obtutum in eiconam am-
bulabit de occasu ad orientem: comperit continue visum eicone secum
pergere, etsi de oriente reuertetur ad occasum similiter eum non
deseret, et admirabitur quomodo immobiliter mouebatur: neque
poterit imaginatio capere quod cum aliquo alio sibi contrario motu
obuiante similiter moueatur, et dum hoc experiri volens fecerit confra-
trem intuendo eiconam transire de oriente ad occasum quando ipse
de occasu pergit ad orientem et interrogauerit obuiantem si continue
secum visus eicone voluatur et audierit similiter opposito modo moueri:
credet ei: et nisi crederet non caperet hoc possibile: et ita reuelatione
relatoris perueniet vt sciat faciem illam omnes: etiam contrariis moti-
bus incedentes: | non deserere. Experietur igitur immobilem faciem
moueri ita orientaliter quod et mouetur simul occidentaliter, et ita
septentrionaliter quod et meridionaliter, et ita ad vnum locum quod
etiam ad omnia simul, et ita ad vnum respicere motum quod ad omnes
simul. Et dum attenderit quomodo visus ille nullum deserit, videt quod
ita diligenter curam agit cuiuslibet: quasi de solo eo qui experitur se
videri et nullo alio curet, adeo quod etiam concipi nequeat per vnum
quern respicit quod curam alterius agat. Uidebit etiam quod ita habet
diligentissimam curam minime creature quasi maxime: et totius
293

De visione dei Praefatio —4
vniuersi. Ex hac tali sensibili apparentia vos fratres amantissimos per

quandam praxim deuotionis in mysticam propono eleuare theologiam:
premittendo tria ad hoc oportuna.
5 Capitulum I1
Quod perfectio apparentie verificatur de deo perfectissimo
Primo loco presupponendum esse censeo nihil posse apparere circa
visum eicone dei: quin verius sit in vero visu dei. Deus etenim qui
est summitas ipsa omnis perfectionis et maior quam cogitari possit:
theos ob hoc dicitur, quia omnia intuetur, quare si visus pictus apparere
potest in ymagine simul omnia et singula inspiciens: cum hoc sit
perfectionis visus: non poterit veritati minus conuenire veraciter quam
eicone seu apparentie apparenter. Si enim visus vnus est acutior alio
in nobis, et vnus vix propinqua, alius vero distantiora discernit, et
alius tarde, alius citius attingit obiectum: nihil hesitationis est ab-
solutum visum a quo omnis visus videntium excellere omnem acutiem,
omnem celeritatem, et virtutem omnem omnium videntium actu: et
6 qui videntes fieri possunt. Si enim inspexero ad abstractum visum
quem mente absolui ab omnibus oculis et organis, atque considerauero
quomodo ille visus abstractus in contracto esse suo prout videntes per
ipsum visum vident est ad tempus et plagas mundi, ad obiecta singu-
laria et ceteras conditiones tales contractus, ac quod abstractus visus
ab his est conditionibus similiter abstractus et absolutus, bene capio
de essentia visus non esse vt plus vnum quam aliud respiciat obiectum,
licet comitetur visum in contracto esse, quod dum respicit vnum non
possit respicere aliud, aut absolute omnia. Deus autem vt est verus
incontractus visus non est minor quam de abstracto visu per intellec-
tum concipi potest: sed improportionabiliter perfectior. Quare appa-
rentia visus eicone minus potest accedere ad summitatem excellentie
visus absoluti quam conceptus. Id igitur quod in ymagine illa
apparet: excellenter in visu esse absoluto non est hesitandum.
7 Capitulum II
Uisus absolutus complectitur omnes modos
Aduertas post hec visum variari in videntibus ex varietate contrac-
tionis eius. Nam sequitur visus noster organi et animi passiones. Unde
1
Capitulum primum
294

iam videt aliquis amorose et lete, post dolorose et iracunde, iam pue-
riliter, post viriliter, deinde seriöse et seniliter. Uisus autem absolutus
ab omni contractione simul et semel omnes et singulos videndi modos
complectitur quasi adequatissima visuum omnium mensura et exemplar
verissimum, sine enim absoluto visu non potest esse visus contractus,
complectitur autem in se omnes videndi modos, et ita omnes quod
singulos, et manet ab omni varietate penitus absolutus. Sunt enim in
absoluto visu omnes contractionum modi videndi incontracte, omnis
enim contractio est in absoluto, quia absoluta visio est contractio
contractionum, contractio enim est incontrahibilis, coincidit igitur
simplicissima contractio cum absoluto, sine autem contractione nihil
contrahitur, sic absoluta visio in omni visu est, quia per ipsam est
omnis contracta visio, et sine ea penitus esse nequit.
8 Capitulum III
Que de deo dicuntur realiter non differunt
Consequenter attendas omnia que de deo dicuntur realiter ob
summam dei simplicitatem non posse differre, licet nos secundum alias
et alias rationes: alia et alia vocabula deo attribuamus. Deus autem
. 213 cum sit ratio absoluta: omnium formalium rationum in se omnes
rationes complicat. Unde quamuis deo visum auditum gustum odo-
ratum tactum sensum rationem et intellectum, et talia attribuamus
secundum alias et alias cuiuslibet vocabuli significationum rationes,
tarnen in ipso videre non est aliud ab audire et gustare et odorare et
tangere et sentire et intelligere, et ita tota theologia in circulo posita
dicitur quia vnum attributorum affirmatur de alio, et habere dei est
esse eius, et mouere est stare, et currere est quiescere, et ita de reliquis
attributis. Sic licet nos alia ratione attribuamus ei mouere: et alia stare,
tarnen quia ipsa est absoluta ratio in qua omnis alteritas est vnitas, et
omnis diuersitas idemptitas, tune rationum diuersitas que non est
idemptitas ipsa prout nos diuersitatem concipimus in deo esse nequit.
Quod visio dei prouidentia gratia et vita dicitur eterna
Accede nunc tu frater contemplator ad dei eiconam et primum te
loces ad orientem, deinde ad meridiem, ac vltimo ad occasum, et quia
1
Capitulum IIII
295

De visione dei 4—5
visus eicone te eque vndique respicit et non deserit quocunque pergas,

in te excitabitur speculatio prouocaberisque et dices: domine nunc
in hac tua imagine prouidentiam tuam quodam sensibili experientia
intueor, nam si me non deseris qui sum vilissimus omnium nusquam
cuiquam deeris, sie quidem ades omnibus et singulis sicut ipsis omni-
bus et singulis adest esse sine quo non possunt esse. Ita enim tu
absolutum esse omnium ades cunctis, quasi non sit tibi cura de quo-
quam alio. Et hoc euenit quod nulla res est que esse suum non preferat
cunctis, et modum essendi suum omnibus aliorum essendi modis, et
ita esse suum tuetur, quod omnium aliorum esse potius sinat in per-
ditionem ire quam suum. Ita enim tu domine intueris quodlibet
quod est vt non possit concipi per omne id quod est, te aliam curam
habere quam vt id solum sit meliori modo quo potest esse, atque quod
omnia alia que sunt ad hoc solum sint vt seruiant ad id quod illud
sit optime quod tu respicis, nequaquam domine1 me concipere sinis
quacunque imaginatione quod tu domine aliud a me plus me diligas,
io cum me solum visus tuus non deserat. Et quoniam ibi oculus vbi amor,
tunc te me diligere experior, quia oculi tui sunt supra me seruulum
tuum attentissime. Domine videre tuum est amare, et sicut visus
tuus adeo attente me prospicit quod nunquam se a me auertit, et sie
amor tuus, et quoniam amor tuus semper mecum est, et non est aliud
amor tuus domine quam tu ipse qui amas me, hinc tu semper mecum
es domine, non me deseris domine, vndique me custodis, quia curam
mei agis diligentissimam. Esse tuum domine non derelinquit esse
meum. In tantum enim sum, in quantum tu mecum es, et cum videre
tuum sit esse tuum, ideo ego sum quia tu me respicis et si a me vultum
tuum subtraxeris nequaquam subsistam. Sed scio quod visus tuus
est bonitas ilia maxima que seipsam non potest non communicare
omni capaci, tu igitur nunquam poteris me derelinquere quamdiu ego
tui capax fuero, ad me igitur spectat vt quantum possum efficiar conti-
nue plus capax tui, scio autem quod capacitas que vnionem prestat
non est nisi similitudo. Incapacitas autem ex dissimilitudine. Si igitur
ego me reddidero omni possibili modo bonitati tue similem secundum
u gradus similitudinis, ero capax veritatis. Dedisti mihi domine esse,
et id ipsum tale quod se potest gratie et bonitatis tue continue magis
capax reddere, et hec vis quam a te habeo in qua virtutis omni-
potentie tue viuam imaginem teneo est libera voluntas per quam pos-
sum aut ampliare aut restringere capacitatem gratie tue, ampliare
1
düe
296

quidem per conformitatem quando nitor esse bonus, quia tu bonus,

quando nitor esse iustus, quia tu iustus, quando nitor esse misericors,
quia tu misericors, quando non nisi omnis conatus meus est ad te
conuersus, quia omnis conatus tuus est ad me conuersus, quando
solum ad te attentissime respicio et nunquam oculos mentis auerto,
quia tu me continua visione amplecteris, quando amorem meum ad te
solum conuerto, quia tu qui charitas es: ad me solum conuersus es.
ρ. 214 Et quid est domine vita mea nisi amplexus ille quo tua dulcedo
dilectionis me adeo amorose amplectitur, diligo supreme vitam meam,
i2 quia tu es dulcedo vite mee. Contemplor nunc in speculo in eicona in
enigmate vitam eternam, quia non est nisi visio beata, qua quidem
visione tu me amorosissime vsque ad intima anime mee nunquam
videre dimittis, et non est videre tuum nisi viuificare nisi dulcissimum
amorem tui continue immittere, me ad tui amorem per immissionem
amoris inflammare et inflammando pascere: et pascendo desideria igni-
re, et igniendo rore leticie potare, et potando fontem vite immittere:
et immittendo augere et perhennare, et tuam immortalitatem commu-
nicare, celestis et altissimi at maximi regni gloriam immarcessibilem
condonare, hereditatis illius que solius filii est participem facere: et
eterne felicitatis possessorem constituere vbi est ortus deliciarum
omnium que desiderare poterunt, quo nihil melius non solum per
omnem hominem aut angelum excogitari: sed nee omni essendi modo
esse potest. Nam est ipsa absoluta maximitas omnis desiderii rationalis
que maior esse nequit.
13 Capitulum V
Quod visio dei prouidentia gratia et vita dicitur eterna1
Quam magna multitudo dulcedinis tue quam abscondisti timenti-
bus te, nam est thesaurus inexplicabilis gaudiosissime leticie, gustare
enim ipsam dulcedinem tuam est apprehendere experimental! con-
tractu suauitatem omnium delectabilium in suo principio, est rationem
omnium desiderabilium attingere in tua sapientia, videre igitur ratio-
nem absolutam que est omnium ratio non est aliud quam mente te deum
gustare quoniam es ipsa suauitas esse, vite et intellectus. Quid aliud
domine est videre tuum quando me pietatis2 oculo respicis quam a me
1
Textus inscriptionis huius capituli re vera: Quod videre sit gustare, quaerere,
2
misereri et operari pietatis
297

videri, videndo me das te a me videri qui es deus absconditus, nemo

te videre potest nisi inquantum tu das vt videaris, nee est aliud te
14 videre quam quod tu videas videntem te. Uideo in hac ymagine tua
quam pronus es domine vt faciem tuam ostendas omnibus querentibus
te, nam nunquam claudis oculos, nunquam aliorsum vertis, et licet ego
me a te auertam quando ad aliud me penitus conuerto, tu tarnen ob hoc
non mutas oculos nee visum, si me non respicis oculo gratie causa
mea est, quia diuisus sum a te per auersionem et conuersionem ad
aliud quod tibi prefero, non tarnen adhuc non auertis te penitus, sed
misericordia tua sequitur me an aliquando velim reuerti ad te vt sim
capax gratie. Quod enim me non respicis est quia te non respicio:
sed respuo et contemno. O pietas infinita, quam infelix est omnis
peccator qui te venam vite derelinquit: et querit te non in te: sed
in eo quod in se nihil est, et nihil mansisset si tu non vocasses ipsum
de nihilo, quam fatuus est qui te querit qui es bonitas, et dum te
querit a te recedit et oculos auertit. Querit igitur omnis querens non
nisi bonum, et omnis qui querit bonum et a te recedit ab eo recedit
15 quod querit. Omnis igitur peccator a te errat et longius abit, quando
autem ad te reuertitur: sine mora tu ei occurris, et antequam te re-
spiciat tu paterno affectu in eum oculos misericordie iniicis, nee est aliud
tuum misereri quam tuum videre, subsequitur igitur omnem hominem
misericordia tua quamdiu viuit quocunque pergat, sicut nee visus tuus
quemquam deserit, quamdiu igitur homo viuit non cessas eum sub-
sequi, et dulci atque interna monitione incitare vt ab errore cesset
et conuertatur ad te vt feliciter viuat. Tu domine es socius peregri-
nationis mee, quocunque pergo: oculi tui super me sunt semper, videre
autem tuum est mouere tuum, moueris igitur mecum et non cessas
vnquam a motu quamdiu moueor. Si quiesco et tu mecum es, si ascen-
dero ascendis, si descendero descendis, quocunque me verto ades, nee
me deseris in tempore tribulationis, quotiens te inuoco prope es, nam
inuocare te est me conuertere ad te, non potes illi deesse qui se ad te
conuertit, nee potest quis ad te conuerti nisi adsis prius, ades ante-
quam ad te conuertar, nisi enim adesses et sollicitares me: te penitus
2I5
' ignorarem, et ad te quern ignorarem quomodo conuerterer, tu igitur
es deus meus, qui omnia vides, et videre tuum est operari, omnia igitur
operaris, non nobis igitur domine non nobis, sed nomini tuo magno, quod
est theos gloriam cano sempiternam. Nihil enim habeo1, quod tu non das,
nee tenerem id quod dedisti nisi tu ipse conseruares, tu igitur ministras
1
haheo
298

mihi omnia tu es dominus potens et pius qui omnia donas tu es minister

qui omnia ministras, tu es prouisor et curam habens atque conseruator,
et hec omnia vno simplicissimo intuitu tuo operaris, qui es in secula
benedictus.
17 Capitulum VI
De visione faciali
Quanto ego domine deus meus diutius intueor vultum tuum, tanto
mini apparet quod acutius in me iniicias aciem oculorum tuorum, agit
autem intuitus tuus vt considerem quomodo hec imago faciei tue ea
propter est sic sensibiliter depicta, quia depingi non potuit facies sine
colore: nee color sine quantitate existit, sed video non oculis carneis qui
hanc eiconam tuam inspiciunt, sed mentalibus et intellectualibus
oculis veritatem faciei tue inuisibilem, que in vmbra hie contracta
significatur que quidem facies tua vera est ab omni contractione
absoluta, neque enim ipsa est quanta, neque qualis, neque temporalis,
neque localis, ipsa enim est absoluta forma, que est facies facierum.
18 Quando igitur attendo quomodo facies ilia est veritas et mensura
adequatissima omnium facierum ducor in stuporem. Non est enim
facies ilia que est veritas omnium facierum, quanta, quare nee maior nee
minor, nee tarnen est equalis cuiquam quia non est quanta sed absoluta
et superexaltata, est igitur veritas que est equalitas ab omni quantitate
absoluta. Sic igitur deprehendo vultum tuum domine antecedere
omnem faciem formabilem, et esse exemplar ac1 veritatem omnium
facierum, et omnes facies esse imagines faciei tue incontrahibilis et
imparticipabilis, omnis igitur facies que in tuam potest intueri faciem
nihil2 videt aliud, aut diuersum a se quia videt veritatem suam, veritas
autem exemplaris non potest esse alia aut diuersa, sed ilia accidunt
19 imagini ex eo quia non est ipsum exemplar. Sicut igitur dum hanc
faciem pictam orientaliter inspicio: similiter apparet quod sic ipsa me
respiciat, et dum occidentaliter aut meridionaliter: ipsa pariformiter,
sic qualitercunque faciem meam muto videtur facies ad me conuersa.
Ita est facies tua ad omnes facies te intuentes conuersa. Uisus tuus
domine est facies tua, qui igitur amorosa facie te intuetur non reperiet
nisi faciem tuam se amorose intuentem, et quanto studebit te amorosius
inspicere, tanto reperiet similiter faciem tuam amorosiorem: qui te
indignanter inspicit, reperiet similiter faciem tuam talem, qui te lete
1 a
at uihil
299

intuetur, sie reperiet letam tuam faciem quemadmodum est ipsius te

videntis. Sicut enim oculus iste carneus per vitrum rubeum intuens,
omnia que videt rubea iudicat, et si per vitrum viride: omnia viridia.
Sie quisque oculus mentis obuolutus contractione et passione iudicat
te qui es mentis obiectum secundum naturam contractionis et passio-
nis, homo non potest iudicare nisi humaniter, quando enim homo tibi
faciem attribuit extra humanam speciem illam non querit, quia
iudicium suum est infra humanam naturam contractum, et huius con-
tractionis passionem in iudicando non exit. Sie si leo faciem tibi attri-
bueret,non nisi leoninam iudicaret, et bös bouinam: et aquila aquilinam.
O domine quam admirabilis est facies tua quam si iuuenis concipere
20 vellet: iuuenilem fingeret, et vir virilem, et senex senilem. Quis hoc
vnicum exemplar verissimum et adequatissimum omnium facierum,
ita omnium et singulorum, et ita perfectissime cuiuslibet quasi nullius
alterius concipere posset, oporteret ilium omnium formabilium facie-
p. 216 rum formas transilire, et omnes figuras et quomodo conciperet
faciem quando transcenderet omnes facies et omnes omnium facierum
similitudines et figuras, et omnes concept us qui de facie fieri possunt,
et omnem omnium facierum colorem et ornatum et pulcritudinem,
qui igitur ad videndum faciem tuam pergit: quamdiu aliquid concipit
longe a facie tua abest, omnis enim conceptus de facie minor est facie
tua domine, et omnis pulcritudo que concipi potest minor est pulcritu-
dine faciei tue, omnes facies pulcritudinem habent et non sunt ipsa
pulcritudo, tua autem facies domine habet pulcritudinem, et hoc
habere est esse, est igitur ipsa pulcritudo absoluta que est forma dans
esse omni forme pulcre. O facies decora nimis: cuius pulcritudinem
21 admirari non sufficiunt omnia quibus datur ipsam intueri. In omnibus
faciebus videtur facies facierum velate et in enigmate, reuelate autem
non videtur quamdiu super omnes facies non intratur in quoddam
secretum et occultum silentium vbi nihil est de scientia et conceptu
faciei. Hec enim caligo, nebula, tenebra seu ignorantia in quam faciem
tuam querens subintrat quando omnem scientiam et conceptum tran-
silit est, infra quam non potest facies tua nisi velate reperiri, ipsa autem
caligo reuelat ibi esse faciem supra omnia velamenta. Sicuti dum
oculus noster lucem solis que est facies eius querit videre: primo
ipsam velate inspicit in stellis et coloribus et omnibus lucem eius
participantibus, quando autem reuelate ipsam intueri contendit:
omnem visibilem lucem transilit, quia omnis talis minor est ilia quam
querit. Sed quia querit videre lucem quam videre non potest: hoc seit:
quod quamdiu aliquid videt non esse id quod querit, oportet igitur
300

omnem visibilem lucem transilire. Qui igitur transilire debet omnem

lucem: necesse est quod id quod subintrat careat visibili luce, et ita
est oculo tenebra, et cum est in tenebra ilia que est caligo: tune si
seit se in caligine esse: seit se ad faciem solis accessisse, oritur enim
ex excellentia lucis solis ilia caligo in oculo, quanto igitur seit caliginem
maiorem: tanto verius attingit in caligine inuisibilem lucem. Uideo
domine sie et non aliter inaccessibilem lucem et pulcritudinem et
splendorem faciei tue reuelate accedi posse.
22 Capitulum VII
Quis fructus facialis visionis: et quomodo habebitur
Tanta est dulcedo ilia qua nunc domine pascis animam meam vt se
qualitercunque iuuet cum his que experitur in hoc mundo: et per eas
quas tu inspiras similitudines gratissimas. Nam cum sis vis ilia do-
mine seu principium ex quo omnia, et facies tua sit vis ilia et prin-
cipium ex quo omnes facies id sunt quod sunt tune me conuerto
ad hanc arborem nucum magnam et excelsam, cuius quero videre prin-
cipium, et video ipsam oculo sensibili magnam, extensam, coloratam,
oneratam ramis, foliis et nucibus. Uideo inde oculis mentis arborem
illam fuisse in semine: non modo quo earn hie inspicio sed virtualiter,
attente aduerto illius seminis admirabilem virtutem, in qua arbor
tota ista, et omnes nuces, et omnis vis seminis nucum, et omnes arbores
in virtute seminum nucum fuerunt, et video quomodo vis ilia non est
vllo vnquam tempore motu celi ad plenum explicabilis, sed vis ilia
seminis quamquam inexplicabilis est: tarnen contracta, quia non nisi
in hac specie nucum virtutem habet, quare licet in semine videam
arborem: non tarnen nisi in contracta virtute. Considero deinde do-
mine omnium arborum diuersarum specierum seminariam virtutem
contractam ad cuiuslibet speciem: et in ipsis seminibus video arbores in
23 virtute. Si igitur omnium virtutum seminum talium virtutem volo vi-
dere absolutam que sit virtus que et principium dans virtutem omnibus
seminibus: necesse est me transilire omnem seminalem virtutem, que
sciri et concipi potest: et subintrare ignorantiam illam in qua penitus
nihil maneat virtutis aut vigoris seminalis, et tune in caligine reperio
stupidissimam virtutem: nulla virtute que cogitaripotest accessibilem,
que est principium dans1 esse omni virtuti seminali et non seminali,
que quidem virtus absoluta et superexaltata cum det cuilibet virtuti
1
das
301

p. 217 seminali | virtutem talem in qua complicat virtualiter arborem cum

omnibus que ad arborem sensibilem requiruntur et esse arboris con-
sequuntur, tunc principium illud et causa in se habet complicite
et absolute vt causa quicquid dat effectui, et sic video virtutem illam
esse faciem seu exemplar omnis faciei arboree et cuiuslibet arboris vbi
video arborem illam nucum non vt in contracta virtute sua seminali
24 sed vt in causa et conditrice illius virtutis seminalis et ideo video ar-
borem illam quandam explicationem virtutis seminalis, et semen quan-
dam explicationem omnipotentis virtutis, et video quod sicut arbor in
semine non est arbor sed vis seminis et vis ilia seminis est ex qua ex-
plicatur arbor: ita quod nihil est reperibile in arbore quod non procedat
ex virtute seminis, ita virtus seminalis in causa sua que est virtus virtu-
tum, non est virtus seminalis sed virtus absoluta, et ita arbor est in te
deo meo tu ipse deus meus et in te est veritas et exemplar suiipsius.
Similiter et semen arboris in te est veritas et exemplar sui ipsius et
arboris et seminis, tu deus es veritas et exemplar, et vis ilia seminis
que est contracta est vis nature speciei: que est ad speciem contracta
et ei inest tanquam contractum principium, sed tu deus meus es vis
absoluta et ob hoc natura naturarum omnium. 0 deus quorsum me
perduxisti vt videam faciem tuam absolutam esse faciem naturalem
omnis nature, esse faciem que est absoluta entitas omnis esse, esse
25 artem et scientiam omnis scibilis. Qui igitur faciem tuam videre mere-
tur omnia aperte videt et nihil manet sibi occultum, omnia hie seit,
omnia habet domine qui te habet, omnia habet qui te videt, nemo enim
te videt nisi qui te habet, nemo potest te accedere quia inaccessibilis,
nemo igitur te capiet: nisi tu te dones ei, quomodo habeo te domine
qui non sum dignus vt compaream in conspectu tuo, quomodo ad te
perueniet oratio mea qui es omni modo inaccessibilis, quomodo petam
te, nam quid absurdius quam petere vt tu te dones mihi qui es omnia
in omnibus, et quomodo dabis tu te mihi si non pariter dederis mihi
celum et terram et omnia que in eis sunt, imo quomodo dabis tu te
mihi si etiam meipsum non dederis mihi, et cum sic in silentio contem-
plationis quiesco tu domine intra precordia mea respondes dicens, sis
tu tuus, et ego ero tuus. O domine suauitas omnis dulcedinis, posu-
isti in übertäte mea vt sim si voluero meiipsius hinc nisi sim mei-
ipsius: tu non es meus, necessitares enim libertatem cum tu non
possis esse meus nisi et ego sim meiipsius et quia hoc posuisti in
übertäte mea non me necessitas, sed expectas vt ego eligam mei-
26 ipsius esse. Per me igitur stat, non per te domine qui non contrahis
bonitatem tuam maximam, sed largissime effundis in omnes capaces,
302

tu autem domine es bonitas tua. Quomodo autem ero meiipsius nisi tu

domine docueris me, hoc autem tu me doces: vt sensus obediat
rationi et ratio dominetur, quando igitur sensus seruit rationi sum
meiipsius, sed non habet ratio vnde dirigatur nisi per te domine: qui
es verbum et ratio rationum. Unde nunc video si audiero verbum
tuum quod in me loqui non cessat et continue lucet in ratione ero
meiipsius liber: et non seruus peccati, et tu eris meus: et dabis videre
faciem tuam: et tune saluus ero. Benedictus sis igitur deus in donis
tuis: qui solus potens es consolari animam meam: et erigere vt speret
teipsum assequi: et te frui: vti suo proprio dono et omnium desidera-
bilium thezauro infinito.
27
Capitulum VIII
Quomodo visio dei est amare causare legere et in se omnia tenere
Non quiescit cor meum domine, quia amor tuus ipsum inflammauit
desiderio tali: quod non nisi in te solo quiescere potest. Incepi orare
dominicam orationem: et tu inspirasti mihi vt attenderem quomodo tu
es pater noster. Amare tuum est videre tuum, paternitas tua est visio
que nos omnes amplectitur paterne, dicimus enim pater noster. Es
p. 218 enim vniuersalis pater et singularis, quisque enim | dicit quia tu es
pater noster, paternus amor omnes et singulos filios comprehendit.
Ita enim diligit omnes pater quod singulos, quia ita omnium pater
quod singulorum. Ita vnumquemque filiorum diligit quod quisque filio-
28 rum se omnibus preferri concipit. Si igitur tu es pater, et noster pater:
nos igitur tui filii, preuenit autem paterna dilectio filialem. Quamdiu
nos tui filii te vt filii intuemur: tu non cessas nos paterne respicere.
Eris igitur prouisor noster paternus: curam de nobis habens paternam.
Uisio tua prouidentia est. Quod si nos filii tui abdicamus te patrem:
desinimus esse filii, nee sumus tune liberi filii in nostra potestate: sed
imus in regionem longinquam: separantes nos a te, et tune subimus
seruitutem grauem sub principe qui tibi deo aduersatur, sed tu pater
qui ob concessam nobis libertatem quia filii tui sumus qui es ipsa
libertas quamquam sinas nos abire et libertatem et substantiam opti-
mam consumere secundum sensuum corrupta desideria: tamen non
penitus nos deseris: sed continue sollicitando ades, et in nobis loqueris
et nos reuocas vt ad te redeamus paratus semper respicere nos priori
paterno oculo si reuersi ad te conuersi fuerimus. Ο pie deus respice in
me: qui compunctus de misero seruitio lubrice feditatis porcorum vbi
303

fame defeci: nunc reuertor vt in domo tua qualitercunque pasci queam.

29 Pasce me visu tuo domine, et doce quomodo visus tuus videt omnem
visum videntem, et omne visibile, et omnem actum visionis, et omnem
virtutem videntem, et omnem virtutem visibilem et omne ex ipsis
exurgens videre, quia videre tuum est causare, omnia vides qui omnia
causas. Doce me domine quomodo vnico intuitu simul et singulariter
discernas, cum aperio librum ad legendum video confuse totam cartam,
et si volo discernere singulas literas, sillabas et dictiones: necesse est
vt me singulariter ad singula seriatim conuertam, et non possum nisi
successiue vnam post aliam literam legere, et vnam dictionem post
aliam, et passum post passum, sed tu domine simul totam cartam
respicis et legis sine mora temporis, et si duo nostrum legunt idem
vnus citius, alius tardius: cum vtroque legis, et videris in tempore
legere, quia legis cum legentibus, et supra tempus omnia vides et legis
simul. Uidere enim tuum: est legere tuum. Omnes libros scriptos et qui
scribi possunt simul et semel supra moram temporis ab eterno vidisti
et legisti simul, et cum hoc cum omnibus legentibus eosdem legis
seriatim, nee aliud legis in eternitate: et aliud in tempore cum legenti-
bus sed idem: eodem te modo habens, quia non es mutabilis cum sis
fixa eternitas, eternitas autem quia non deserit tempus cum tempore
moueri videtur, licet motus in eternitate sit quies, domine tu vides et
30 habes oculos, es igitur oculus quia habere tuum est esse, ob hoc in te
ipso omnia specularis. Nam si in me visus esset oculus sicut in te deo
meo: tune in me omnia viderem: cum oculus sit specularis et speculum:
quantumcunque paruum in se figuratiue respiciat montem magnum:
et cuncta que in eius montis superficie existunt et sic omnium species
sunt in oculo speculari, tarnen quia visus noster non videt per medium
oculi specularis: nisi id particulariter ad quod se conuertit, quia vis
eius non potest nisi particulariter determinari per obiectum, ideo non
videt omnia que in speculo oculi capiuntur. Sed visus tuus cum sit
oculus seu speculum viuum in se omnia videt, immo quia causa omnium
visibilium, hinc omnia in causa et ratione omnium, hoc est in seipso
complectitur et videt. Oculus tuus domine sine flexione ad omnia pergit.
Quod enim oculus noster se ad obiectum flectit: ex eo est quod visus
noster per angulum quantum videt, angulus autem oculi tui deus non
est quantus: sed est infinitus: qui est et circulus: immo et spera in-
p. zig finita, quia visus est oculus spericitatis et perfectio|nis infinite, omnia1
31 igitur in circuitu et sursum et deorsum simul videt. O quam admirandus
omuia
304

est visus tuus qui est theos deus: omnibus ipsum perscrutantibus,
quam pulcer et amabilis est omnibus te diligentibus: quam terribilis
est omnibus qui derelinquerunt te domine deus meus, visu enim viui-
ficas domine omnem spiritum: et letificas omnem beatum: et fugas
omnem mestitiam, respice igitur in me misericorditer et salua facta
est anima mea.
Quomodo est vniuersalis pariter et particularis: et que via ad
visionem dei
Adiutor domine postquam tu simul omnes et singulos respicis vti
hec etiam picta figurat imago quam intueor, quomodo coincidat in
virtute tua visiua vniuersale cum singular!1. Sed attendo quod prop-
terea non capit imaginatio mea quomodo hoc fiat, quia quero in
virtute visiua mea visionem tuam: que cum non sit ad organum sensi-
bile contracta sicut mea, ideo decipior in iudicio. Uisus tuus domine est
essentia tua. Si igitur ad humanitatem que est simplex et vna in
omnibus hominibus respexero, reperio ipsam in omnibus et singulis
hominibus, et quamuis in se non sit neque orientalis nee occidentalis,
nee meridionalis nee septentrionalis, tarnen in hominibus orientalibus
est in Oriente: et in occidentalibus est in occidente. Et sie quamuis
de essentia humanitatis non sit motus nee quies, mouetur tarnen cum
mouentibus hominibus: et quiescit cum quiescentibus: et stat cum
stantibus simul et semel pro eodem nunc, quia non deserit homines
humanitas: siue moueantur siue non moueantur: siue dormiant siue
33 quiescant. Unde hec natura humanitatis que est contracta: et non
reperitur extra homines, si ilia sic se habet: quod non plus vni homini
adest quam alteri: et ita perfecte vni quasi nulli alteri, multo altius
humanitas incontracta: que est exemplar et idea istius contracte
nature: et que est vt forma et veritas istius forme humanitatis
contracte. Nam humanitatem contractam in indiuiduis nunquam
deserere potest, est enim forma dans esse ipsi nature formali, non igitur
sine ipsa esse potest specifica forma: cum per se non habeat esse est
enim ab ilia que per se est ante quam non est alia, forma igitur ilia
que dat esse speciei, est absoluta forma, et tu es ilia deus qui es forma-
34 tor cell et terre et omnium, quando igitur respicio ad humanitatem
contractam, et per illam ad absolutam scilicet videndo in contracto
absolutum: vt in effectu causam: et in imagine veritatem et exemplar
1
sngulari

occurris tu mihi deus meus quasi exemplar omnium hominum: et

homo per se: hoc est absolutus, quando autem similiter in cunctis
speciebus me ad formam formarum conuerto: in omnibus tu mihi vt
idea et exemplar occurris, et quia tu es absolutum exemplar et simpli-
cissimum non es compositus ex pluribus exemplaribus sed es vnum
exemplar simplicissimum infinitum: ita quod omnium et singulorum
que formari possunt es verissimum et adequatissimum exemplar. Es
igitur essentia essentiarum dans contractis essentiis vt id sint quod
35 sunt, extra te igitur domine nihil esse potest. Si igitur essentia tua
penetrat omnia, igitur et visus tuus qui est essentia tua. Sicut igitur
nihil omnium que sunt potest fugere ab esse suo proprio: ita nee ab
essentia tua que dat esse essentie omnibus quare nee visum tuum,
omnia igitur et singula simul tu domine vides, et cum omnibus que
mouentur moueris et cum stantibus stas, et quia reperiuntur qui aliis
stantibus mouentur, tunc tu domine stas simul et moueris: progrederis
simul et quiescis. Si enim moueri reperitur simul tempore cum quies-
cere in diuersis contractum et nihil extra te esse potest nee motus extra
te est nee quies omnibus illis simul et semel et cuilibet totus ades
domine, nee tarnen moueris: nee quiescis, quia es superexaltatus et
absolutus ab omnibus illis que concipi aut nominari possunt stas igitur
et progrederis: et neque stas neque progrederis simul, f acies hec depicta
mihi ostendit idipsum. Nam si moueor apparet visus eius moueri quia
p. 220 me non deserit: si | me mouente: alius qui faciem intuetur stat, simi-
liter eum visus non deserit, sed stat cum stante: tarnen proprie non
potest faciei absolute ab his respectibus conuenire quod stet et mouea-
tur, quia est supra omnem stationem et motum in simplicissima et
absolutissima infinitate, post quam quidem infinitatem est motus et
6
3 quies et oppositio, et quicquid dici aut concipi potest. Unde experior
quomodo necesse est me intrare caliginem, et admittere coincidentiam
oppositorum super omnem capacitatem rationis, et querere ibi veri-
tatem vbi occurrit impossibilitas, et supra illam omnem etiam in-
tellectualem altissimum ascensum: quando peruenero ad id quod omni
intellectui est incognitum, et quod omnis intellectus iudicat remotissi-
mum a veritate, ibi es tu deus meus qui es absoluta necessitas, et
quanto impossibilitas illa caliginosa cognoscitur magis obscura et
impossibilis: tanto verius necessitas relucet, et minus velate adest et
37 appropinquat. Quapropter tibi gratias ago deus meus quia patefacis
mihi quod non est via alia ad te accedendi: nisi ilia que omnibus
hominibus etiam doctissimis philosophis videtur penitus inaccessibilis
et impossibilis: quoniam tu mihi ostendisti te non posse alibi videri:
306

quam vbi impossibilitas occurrit et obuiat, et animasti me domine qui

es cibus grandium: vt vim mihiipsi faciam, quia impossibilitas coin-
cidit cum necessitate, et repperi locum in quo reuelate reperieris
cinctum contradictoriorum coincidentia, et iste est murus paradisi in
quo habitas, cuius portam custodit spiritus altissimus rationis: qui
nisi vincatur non patebit ingressus. Ultra igitur coincident!am con-
tradictoriorum videri poteris et nequaquam citra. Si igitur impossi-
bilitas est necessitas in visu tuo domine: nihil est quod visus tuus non
videat.
38 Capitulum X
Quomodo videtur deus vltra coincidentiam contradictoriorum,

et quomodo videre est esse
Sto coram imagine faciei tue deus meus quam oculis sensibilibus
respicio et nitor oculis interioribus intueri veritatem: que in pictura
Signatur, et occurrit mihi domine quod visus tuus loquatur, nam non
est aliud loqui tuum quam videre tuum, cum non differant realiter
in te, qui es ipsa simplicitas absoluta, tune clare experior quod tu
simul omnia vides et singula, quia ego simul et semel dum predico
ecclesie loquor congregate, et singulis in ecclesia existentibus vnum
verbum loquor: et in illo vnico singulis loquor, id quod mihi est ecclesia:
hoc tibi domine est totus hie mundus et singule creature que sunt aut
esse possunt. Sic igitur singulis loqueris, et ea quibus loqueris vides.
39 Domine qui es summa consolatio in te sperantium inspiras vt te laudem
ex me, nam dedisti mihi faciem vnam sicut voluisti, et ilia per omnes
quibus predico singulariter et simul videtur, videtur itaque facies mea
vnica per singulos: et sermo simplex meus integre a singulis auditur,
ego autem non possum simul omnes loquentes discrete audire, sed
vnum post vnum, neque omnes simul discrete videre, sed vnum post
vnum, sed si in me esset tanta vis quod audiri cum audire coinciderent:
sic et videri et videre: sic et loqui et audire vti in te domine qui es
summa virtus, tune omnes et singulos simul audirem et viderem, et
sicut singulis simul loquerer, ita etiam in eodem tune quando loquerer
40 omnium et singulorum responsa viderem et audirem. Unde in ostio
coincidentie oppositorum quod angelus custodit in ingressu paradisi
constitutus te domine videre incipio, nam ibi es: vbi loqui: videre:
audire: gustare: tangere: ratiocinari scire: et intelligere sunt idem, et
vbi videre coincidit cum videri: et audire cum audiri: et gustare cum
20* 307

De visione dei 10—n
gustari: et tangere cum tangi: et loqui cum audire: et creare cum loqui.
Si ego viderem sicut visibilis sum: non essem creatura, et si tu deus non
ρ. 22l videres sicut visibilis | es: non esses deus omnipotens, ab omnibus
creaturis es visibilis et omnes vides, in eo enim quod omnes vides
videris ab omnibus, aliter enim esse non possunt creature, quia visione
tua sunt, quod si te non viderent videntem: a te non caperent esse, esse
creature est videre tuum pariter et videri, loqueris verbo tuo omnibus
que sunt, et vocas ad esse que non sunt, vocas igitur vt te audiant, et
quando te audiunt tunc sunt, quando igitur loqueris omnibus loqueris,
et omnia te audiunt quibus loqueris, loqueris terre et vocas earn ad
humanam naturam: et audit te terra, et hoc audire eius est fieri ho-
minem, loqueris nihilo quasi sit aliquid et vocas nihil ad aliquid: et
41 audit te nihil: quia fit aliquid quod fuit nihil. O vis infinita, concipere
tuum est loqui, concipis celum et est vti concipis, concipis terram: et
est vt concipis, dum concipis vides et loqueris et operaris et quicquid dici
potest, sed admirabilis es deus meus, semel loqueris, semel concipis,
quomodo ergo non sunt omnia simul sed successiue multa, quomodo tot
sunt diuersa ex vnico conceptu, tu me in limine ostii constitutum illu-
stras, quia conceptus tuus est ipsa eternitas simplicissima, nihil est
autem possibile fieri post eternitatem simplicissimam, ambit igitur
infinita duratio que est ipsa eternitas omnem successionem. Omne
igitur quod nobis in successione apparet nequaquam est post tuum
conceptum qui est eternitas. Unicus enim conceptus tuus qui est et
verbum tuum: omnia et singula complicat, verbum tuum eternum non
potest esse multiplex nee diuersum nee variabile nee mutabile: quia
simplex eternitas. Sic video domine post tuum conceptum nihil esse,
sed sunt omnia quia concipis, concipis autem in eternitate, suc-
cessio autem in eternitate est sine successione ipsa eternitas ipsum
verbum tuum domine deus, rem aliquam que nobis temporaliter
apparet non prius concepisti quam est. In eternitate enim in qua con-
cipis omnis successio temporalis in eodem nunc eternitatis coincidit.
42 Nihil igitur preteritum vel futurum: vbi futurum et preteritum coin-
cidunt cum presenti, sed quod res in hoc mundo secundum prius et
posterius existunt: est quia tu prius res tales vt essent non concepisti,
si prius concepisses: prius fuissent, sed in cuius conceptu potest cadere
prius et posterius, vt prius vnum concipiat et postea aliud: non est
omnipotens. Ita quia tu es deus omnipotens es intra murum in para-
diso, murus autem est coincidentia illa vbi posterius coincidit cum
priore, vbi finis coincidit cum principio, vbi alpha et o sunt idem.
Semper igitur res sunt: quia tu dicis vt sint, et non sunt prius: quia non
308

dicis prius, et quando ego lego Adam ante tot annos fuisse: et hodie
talem natum: videtur impossibile quod Adam tune fuit: quia tune vo-
luisti, et similiter hodie natus: quia nunc voluisti, et quod tarnen non
prius voluisti Adam esse quam hodie natum, sed illud quod videtur im-
possibile est ipsa necessitas, nam nunc et tune sunt post verbum tuum,
et ideo accedenti ad te occurrunt in muro qui circumdat locum vbi
habitas in coincidentia1. Coincidit enim nunc et tune in circulo muri
paradisi. Tu vero deus meus vltra nunc et tune existis et loqueris qui
es eternitas absoluta.
43 C a p i t u l u m XI 2
Quomodo videtur in deo successio sine successione
Experior bonitatem tuam deus meus que me miserum peccatorem
non solum non spernit: sed quodam desiderio dulciter pascit. Inspirasti
similitudinem mihi gratam circa vnitatem verbi mentalis seu conceptus
tui, et varietatem eiusdem in successiue apparentibus, nam simplex
conceptus horologii perfectissimi me ducit vt sapidius rapiar ad
p. 222 visionem conceptus et verbi tui. | Conceptus enim simplex horologii
complicat omnem successionem temporalem, et esto quod horologium
sit conceptus: tune licet prius audiamus sonum sexte höre quam sep-
time: non tarnen auditur septima nisi quando iubet conceptus, neque
sexta est prius in conceptu quam septima aut octaua, sed in vnico con-
ceptu horologii nulla hora est prior aut posterior alia: quamuis horo-
logium nunquam horam sonet: nisi quando conceptus iubet, et verum
est dicere quando audimus sextam sonare quod tune sex sonat, quia
44 conceptus magistri sic vult. Et quia horologium in conceptu dei est
conceptus: tune aliquantulum videtur quomodo successio in horologio
est sine successione in verbo seu conceptu, et quod in simplicissimo illo
conceptu complicantur omnes motus et soni: et quicquid in successione
experimur, et quod omne illud quod successiue euenit: non exit quouis-
modo conceptum: sed est explicatio conceptus: ita quod conceptus dat
esse cuilibet, et quod propterea nihil prius fuit quam eueniat, quia
prius non fuit conceptum vt esset. Sie igitur conceptus horologii
quasi ipsa eternitas tune motus in horologio est successio, complicat
igitur eternitas successionem et explicat. Nam conceptus horologii
45 qui est eternitas complicat pariter et explicat omnia. Benedictus
igitur sis dorm'ne deus meus qui me lacte similitudinum pascis et
1 2
incoincidentia Capitulum II
309

De visione dei n—12
nutris: quousque solidiorem tribuas mihi cibum, deduc me domine

deus per has semitas ad te, quia nisi me duxeris: subsistere in via ne-
queo propter fragilitatem nature corruptibilis et futilis vasis quod
circumfero. Redeo iterum confisus adiutorio tuo domine: vt te vltra
murum coincidentie complicationis et explicationis reperiam, et cum
per hoc ostium verbi et conceptus tui intro et exeo: simul pascua
reperio dulcissima, cum te reperio virtutem complicantem omnia
intro, cum te reperio virtutem explicantem exeo, cum te reperio
virtutem complicantem pariter et explicantem: intro pariter et exeo.
46 Intro de creaturis ad te creatorem, de effectibus ad causam, exeo
de te creatore de causa ad effectus. Intro et exeo simul quando video
quomodo exire est intrare, et intrare exire simul, sicut qui numerat
explicat pariter et complicat, explicat virtutem vnitatis: et complicat
numerum in vnitatem, exire enim creature a te est creaturam intrare,
et explicare est complicare, et quando video te deum in paradise:
quem hie murus coincidentie oppositorum cingit: video te nee com-
plicare nee explicare disiunctiue vel copulatiue, disiunctio enim pariter
et coniunctio est murus coincidentie: vltra quem existis absolutus ab
omni eo quod aut dici aut cogitari potest.
47 Capitulum XII
Quod vbi inuisibilis videtur: increatus creatur
Apparuisti mihi domine aliquando vt inuisibilis ab omni creatura,
quia es deus absconditus infinitus. Infinitas autem est incomprehensi-
bilis omni modo comprehendendi. Apparuisti deinde mihi vt ab omni-
bus visibilis, quia intantum res est inquantum tu earn vides, et ipsa non
esset actu nisi te videret, visio enim prestat esse: quia est essentia
tua. Sie deus meus es inuisibilis pariter et visibilis. Inuisibilis es vti tu
es, visibilis1 es vti creatura est, que intantum est: inquantum te videt.
Tu igitur deus meus inuisibilis ab omnibus videris et in omni visu
videris: per omnem videntem in omni visibili: et omni actu visionis
videris: qui es inuisibilis et absolutus ab omni tali et superexaltatus in
48 infinitum. Oportet igitur me domine murum illum inuisibilis visionis
transilire vbi tu reperieris. Est autem murus omnia et nihil simul, tu
enim qui occurris quasi sis omnia et nihil omnium simul habitas intra
p. 223 murum illum excelsum | quem nullum ingenium sua virtute scandere
potest. Occurris mihi aliquando vt cogitem te videre in te omnia: quasi
1
vifibilis
310

speculum viuum in quo omnia relucent, et quia videre tuum est scire:
tune occurrit mini: te non videre in te omnia vti speculum viuum, quia
sic scientia1 tua oriretur a rebus. Deinde occurris mihi vt videas in te
omnia quasi virtus se intuendo, vti virtus seminis arboris si se in-
tueretur: in se videret arborem in virtute, quia virtus seminis est arbor
virtualiter, et post hoc occurrit mihi quod non videas te: et in te omnia
vti virtus. Nam videre arborem in potentia virtutis refert a visione qua
arbor videtur in actu, et tune reperio quomodo virtus tua infinita est
vltra specularem et seminalem: et coincidentiam radiationis et re-
flexionis cause et causati pariter, et quod ilia absoluta virtus est visio
absoluta que est ipsa perfectio: et est super omnes videndi modos,
omnes enim modi qui perfectionem visionis explanant sine modo sunt
49 visio tua: que est essentia tua deus meus. Sed sine dominepiissime: vt
adhuc vilis factura loquatur ad te. Si videre tuum est creare tuum, et
non vides aliud a te, sed tuipse es obiectum tuiipsius, es enim videns:
et visibile atque videre, quomodo tune creas res alias a te, videris enim
creare teipsum sicut vides teipsum, sed consolaris me vita spiritus mei:
quoniam et si occurrat murus absurditatis: qui est coincidentie ipsius
creare cum creari: quasi impossibile sit quod creare coincidat cum
creari. Uidetur enim quod hoc admittere sit affirmare rem esse ante-
quam sit, quando enim creat est, et non est quia creatur, tarnen non
obstat, creare enim tuum est esse tuum, nee est aliud creare pariter
et creari: quam esse tuum omnibus communicare: vt sis omnia in
omnibus et ab omnibus tarnen maneas absolutus, vocare enim ad
esse que non sunt est communicare esse nihilo, sic vocare est creare,
communicare est creari, et vltra hanc coincidentiam creare cum
creari es tu deus absolutus et infinitus: neque creans neque creabilis,
5° licet omnia id sint quod sunt, quia tu es. Ο altitude diuitiarum:
quam incomprehensibilis es, quamdiu concipio creatorem creantem:
adhuc sum citra murum paradisi, sic quamdiu concipio creatorem
creabilem: nondum intraui sed sum in muro, sed absolutam cum te
video infinitatem: cui nee nomen creatoris creantis: nee creatoris
creabilis competit, tune reuelate te inspicere incipio: et intrare ortum
deliciarum, quia nequaquam es aliquid tale quod did aut concipi potest,
sed in infinitum super omnia talia absolute superexaltatus, non es
igitur creator: sed plusquam creator in infinitum, licet sine te nihil fiat
aut fieri possit, tibi laus et gloria per secula infinita.
1
scieutia
311

De visione dei 13
51 Capitulum XIII
Quod deus videtur absoluta infinitas
Domine deus adiutor te querentium: video te in ortu paradisi: et
nescio quid video, quia nihil visibilium video, et hoc scio solum quia
scio me nescire quid video et nunquam scire posse, et nescio te nomi-
nare, quia nescio quid sis, et si quis mihi dixerit quod nomineris
hoc vel illo nomine, eo ipso quod nominat scio quod non est nomen
tuum. Terminus enim omnis modi significandi nominum est murus
vltra quern te video, et si quis expresserit conceptum aliquem quo
concipi possis: scio illum conceptum non esse conceptum tuum, omnis
enim conceptus terminatur in muro paradisi. Etsi quis expresserit
aliquam similitudinem et dixerit secundum illam te concipiendum: scio
similiter illam similitudinem non esse tuam. Sic si intellectum tui
quis enarrauerit volens modum dare vt intelligaris: hie longe adhuc a
P· 224 te abest. Separaris enim per altissimum murum ab om|nibus his, separat
enim murus omnia que dici aut cogitari possunt a te, quia tu es ab his
omnibus absolutus que cadere possunt in conceptum cuiuscunque.
52 Unde dum altissime eleuor infinitatem te video, ob hoc inaccessibilis,
incomprehensibilis, innominabilis, immultiplicabilis, et inuisibilis, et ideo
oportet ad te accedentem super omnem terminum et finem et finitum
ascendere, sed quomodo ad te perueniet qui es finis ad quern tendit si
vltra finem ascendere debet, qui vltra finem ascendit: nonne hie sub-
intrat in indeterminatum et confusum: et ita quo ad intellectum igno-
rantiam et obscuritatem que sunt confusionis intellectualis, oportet igi-
tur intellectum ignorantem fieri et in vmbra constitui: si te videre velit,
sed quid est deus meus intellectus et ignorantia: nonne docta ignorantia.
Non igitur accedi potes deus qui es infinitas: nisi per illum cuius intellec-
tus est ignorantia: qui scilicet seit se ignorantem tui. Quomodo potest in-
tellectus te capere: qui es infinitas, seit se intellectus ignorantem: et te
capi non posse quia infinitas. Intelligere enim infinitatem est com-
prehendere incomprehensibile, seit intellectus se ignorantem te, quia
seit te sciri non posse: nisi sciatur non scibile et videatur non visibile,
53 et accedatur non accessibile. Tu deus meus es ipsa infinitas absoluta:
quam video esse finem infinitum, sed capere nequeo quomodo finis sit
finis sine fine. Tu deus es tuiipsius finis, quia es quicquid habes, si habes
finem es finis. Es igitur finis infinitus, quia tuiipsius finis, quia finis
tuus est essentia tua, essentia finis non terminatur seu finitur in alio
a fine sed in se. Finis igitur qui est suiipsius finis est infinitus, et omnis
finis qui non est suiipsius finis est finis finitus. Tu domine quia es finis
312

omnia finiens: ideo es finis cuius non est finis, et sie finis sine fine seu
infinitus: quod aufugit omnem rationem, implicat enim contradictio-
nem, quando igitur assero esse infinitum: admitto tenebram lucem,
ignorantiam scientiam, impossibile necessarium, et quia admittimus
finem finiti esse: necessario infinitum admittimus seu finem vltimum,
seu finem sine fine, sed non possumus non admittere entia finita. Ita
non possumus non admittere infinitum, admittimus igitur coinciden-
tiam contradictoriorum super quam est infinitum. Coincidentia autem
54 ilia est contradictio sine contradictione: sicut finis sine fine. Et tu mihi
dicis domine quod sicut alteritas in vnitate est sine alteritate, quia
vnitas: sic contradictio in infinitate est sine contradictione: quia
infinitas. Infinitas est ipsa simplicitas, contradictio sine alteratione
non est, alteritas autem in simplicitate sine alteratione est, quia ipsa
simplicitas, omnia enim que dicuntur de absoluta simplicitate coinci-
dunt cum ipsa, quia ibi habere est esse, oppositio oppositorum est oppo-
sitio sine oppositione: sicut finis finitorum est finis sine fine. Es igitur
tu deus oppositio oppositorum, quia es infinitus, et quia es infinitus
es ipsa infinitas, in infinitate est oppositio oppositorum sine opposi-
tione, domine deus meus fortitudo fragilium, video te ipsam infini-
tatem esse, ideo nihil est tibi alterum vel diuersum vel aduersum.
Infinitas enim non compatitur secum alteritatem, quia cum sit in-
finitas nihil est extra earn, omnia enim includit et omnia ambit infinitas
absoluta. Ideo quando foret infinitas et aliud extra ipsam: non foret
infinitas neque aliud. Infinitas enim non potest esse nee maior nee
55 minor. Nihil igitur est extra earn, nisi enim omne esse includeret in se
infinitas non esset infinitas, quod si non foret infinitas: neque tune
foret finis, neque tune aliud nee diuersum, que sine alteritate finium
et terminorum non possunt1 esse, sublato igitur infinito nihil manet, |
p.225 est igitur infinitas et complicat omnia: et nihil potest esse extra earn,
hinc nihil ei alterum vel diuersum. Infinitas igitur sic omnia est quod
nullum omnium. Infinitati nullum nomen conuenire potest, omne enim
nomen potest habere contrarium. Infinitati autem innominabili nihil
potest esse contrarium, neque infinitas est totum cui pars opponitur,
neque esse potest pars: neque est magna infinitas neque parua: neque
quoddam omnium, que siue in celo: siue in terra nominari possunt,
56 supra omnia ilia est infinitas. Infinitas nulli est maior: nee minor: nee
equalis, sed dum infinitatem considero non esse maiorem vel minorem
cuicunque dabili, dico ipsam esse mensuram omnium, cum nee sit
maior nee minor, et sie concipio earn equalitatem essendi, talis autem
1
possuut
313

equalitas est infinitas, et ita non est equalitas: modo quo equalitati
opponitur inequale, sed ibi inequalitas est equalitas. Inequalitas enim
in infinitate est sine inequalitate: quia infinitas, sie et equalitas est
infinitas in infinitate. Infinita equalitas est finis sine fine. Unde licet
non sit nee maior nee minor, non tarnen propterea est equalitas modo
quo capitur equalitas contracta sed est infinita equalitas que non capit
magis nee minus, et ita non est magis equalis vni quam alteri, sed ita
equalis vni quod omnibus, ita omnibus quod nulli omnium. Infinitum
enim non est contrahibile sed manet absolutum si esset contrahibile ab
infinitate: non esset infinitum, non est igitur contrahibile ad equalitatem
finiti: licet non sit alicui inequale. Inequalitas enimquomodo conue-
niret infinito cui non conuenit nee magis nee minus. Infinitum ergo
nee est dato quocunque: aut maius aut minus aut inequale, nee propter
hoc est equale finito: quia est supra omne finitum, hoc est per se ipsum
57 tunc infinitum est absolutum penitus et incontrahibile. O quam ex-
celsus es domine supra omnia: et cum hoc humilis: quia in omnibus.
Si infinitas esset contrahibilis ad aliquod nominabile vt est linea: aut
superficies: aut species ad se attraheret id ad quod contraheretur, et
implicat infinitum esse contrahibile, quia non contraheretur sed
attraheret, si enim dixero infinitum contrahi ad lineam, vt cum dico
infinitam lineam, tunc linea attrahitur in infinitum desinit enim linea
esse linea quando non habet quantitatem et finem. Infinita linea non
est linea: sed linea in infinitate est infinitas, et sicut nihil addi potest
infinito: ita infinitum non potest ad aliquid contrahi vt sit aliud
quam infinitum. Infinita bonitas non est bonitas: sed infinitas, in-
finita quantitas non est quantitas: sed infinitas, et ita de omnibus,
tu es deus magnus cuius magnitudinis non est finis: et ideo video te
immensurabilem omnium mensuram: sicut infinitum omnium finem.
Es igitur domine quia infinitus sine principio et fine, es principium sine
principio1: et finis sine fine, es principium sine fine, et finis sine principio,
et ita principium quod finis, et ita finis quod principium: et neque prin-
cipium neque finis, sed supra principium et finem ipsa absoluta in-
finitas semper benedicta.
58 C a p i t u l u m XIV 2
Quomodo deus omnia complicat sine alteritate
Uideo domine ex infinitate misericordie tue te infinitatem omnia
ambientem non est igitur extra te quicquam, omnia autem in te non sunt
1 2
prinpio Capitulum XIIII
314

aliud a te, doces me domine quomodo alteritas que in te non est:

etiam in se non est nee esse potest, nee facit alteritas que in te non est
vnam creaturam esse alteram ab alia, quamuis vna non sit alia,
celum autem non est terra: licet verum sit celum esse celum: et ter-
ram esse terram, si igitur quesiero alteritatem que neque in te est
neque extra te est: vbi reperiam, etsi non est quomodo terra est
p. 226 alia creatura quam celum, nam sine alteritate non potest hoc | concipi,
sed loqueris1 in me domine et dicis alteritatis non esse positiuum prin-
cipium, et ita non est, nam quomodo alteritas esset sine principio
nisi ipsa foret principium et infinitas. Non est autem principium
essendi alteritas, alteritas enim dicitur a non esse, quod enim vnum non
est aliud hinc dicitur alterum, alteritas igitur non potest esse prin-
cipium essendi, quia dicitur a non esse, neque habet principium es-
sendi cum sit a non esse, non est igitur alteritas aliquid, sed quod
celum non est terra est, quia celum non est infinitas ipsa que omne
59 esse ambit. Unde quia infinitas est infinitas absoluta: inde euenit
vnum non posse esse aliud. Sicut esse socratis ambit omne esse so-
craticum, in quo simplici esse socratico nulla est alteritas seu di-
uersitas, nam omnium que sunt in socrate est esse socratis vnitas
indiuidualis, ita quod in eo vnico esse complicatur omnium que in
socrate sunt esse: in ipsa scilicet indiuiduali simplicitate: vbi nihil
reperiatur alterum seu diuersum, sed in illo esse vnico omnia que
esse habent socraticum sunt et explicantur, et extra illud nee sunt
nee esse possunt, licet cum hoc in eo esse simplicissimo oculus non
sit auris, et caput non sit cor, et visus non sit auditus, et sensus
non sit ratio, neque hoc euenit ex aliquo principio alteritatis, sed
posito simplicissimo esse socratico euenit caput non esse pedes, quia
caput non est ipsum simplicissimum esse socraticum. Hinc esse eius
non ambit omne esse socraticum. Et ita video te domine illustrante quod
quia esse simplex socraticum est incommunicabile penitus et incon-
trahibile ad esse cuiuscunque membri, inde esse vnius membri non
est esse alterius, sed esse illud simplex socraticum est esse omnium
membrorum socratis, in quo omnis essendi varietas et alteritas que
membris euenit est simplex vnitas, sicut pluralitas formarum partium
in forma totius sunt vnitas.
60 Sic se habet aliqualiter deus tuum esse quod est infinitas abso-
lute ad omnia ea que sunt. Sed absolute dico vt absoluta essendi
forma omnium formarum contractarum. Unde manus socratis quando
loqueueris
315

separatur a socrate, licet post abscisionem non sit amplius manus

socratis: manet tarnen adhuc in aliquo esse cadaueris, hoc ex eo est,
quia forma socratis que dat esse non dat simpliciter esse, sed esse
contractum scilicet socraticum, a quo esse manus est separabilis, et
quod nihilominus sub alia forma maneat, sed si semel separaretur
manus ab esse incontracto penitus, quod est infinitum et absolutum:
totaliter desineret esse, quia ab omni esse foret separata. Gratias tibi
ago domine deus meus qui te mihi quantum capere possum largiter
ostendis, quomodo tu es ipsa infinitas esse omnium complicans sim-
plicissima virtute, que non foret infinita nisi infinite vnita. Uirtus
enim vnita fortior. Que igitur virtus ita vnita est: quod magis vniri
nequit: est infinita et omnipotens, tu es deus omnipotens: quia ab-
soluta simplicitas que est infinitas absoluta.
61 Capitulum XV
Quomodo actualis infinitas est vnitas in qua figura est veritas
Sustine adhuc seruulum vtique insipientem: nisi quantum con-
cesseris vt loquatur ad te deum suum. Uideo in hac picta facie figuram
infinitatis, nam visus est interminatus ad obiectum vel locum: et ita
infinitus. Non enim plus est conuersus ad vnum quam alium qui intue-
tur earn, et quamuis visus eius sit in se finitus: videtur tarnen per
quemlibet respicientem terminari, quia ita quemlibet respicit deter-
minate qui intuetur earn: quasi solum eum et nihil aliud. Uideris igitur
mihi domine quasi posse esse absolutum et infinitum: formabile et
terminabile per omnem formam, dicimus enim potentiam materie
formabilem esse infinitam quia nunquam penitus finietur, sed re-
spondes in me lux infinita absolutam potentiam esse ipsam infinita-
tem que vltra murum est coincidentie, vbi posse fieri coincidit cum
posse facere, vbi potentia | coincidit cum actu materia prima: etsi
sit in potentia ad infinitas formas, non tarnen actu illas habere pot-
est, sed per vnam terminatur potentia, qua sublata terminatur per
62 aliam. Si igitur posse esse materie coincideret cum actu: ipsa esset
sic potentia quod actus, et sicut fuit in potentia ad infinitas formas,
ita actu esset infinities formata. Infinitas autem actu est sine alte-
ritate, et non potest esse infinitas quin sit vnitas, non possunt igitur esse
infinite forme actu, sed actualis infinitas est vnitas. Tu igitur deus
qui es ipsa infinitas es ipse vnus deus in quo video omne posse esse:
esse actu, nam absolutum posse ab omni potentia contracta ad materiam
primam seu quamcunque passiuam potentiam est absolutum esse,
316

quicquid enim in infinite est esse, est ipsum esse infinitum simpli-
cissimum, ita posse esse omnia in infinite esse est ipsum infinitum esse
similiter et actu esse omnia in infinite est ipsum infinitum esse, quare
posse esse absolutum et actu esse absolutum in te deo meo non sunt
nisi tu deus meus infinitus1, omne posse esse tu es deus meus, posse esse
materie prime est materiale, et ita contractum et non absolutum, sic
et posse esse sensibile vel rationale contractum est, sed penitus incon-
tractum posse cum absolute simpliciter: hoc est infinite coincidit,
63 quando igitur tu deus meus occurris mihi quasi prima materia formalis,
quia recipis formam cuiuslibet te intuentis: tune me eleuas vt videam
quomodo intuens te non dat tibi formam, sed in te intuetur se, quia a
te recipit id quod est, et ita id quod videris ab intuente recipere hoc
donas: quasi sis speculum eternitatis viuum, quod est forma formarum,
in quod speculum dum quis respicit videt formam suam in forma for-
marum, que est speculum, et iudicat formam quam videt in speculo
illo esse figuram forme sue, quia sic est in speculo materiali polite,
licet contrarium illius sit verum, quia quod videt in illo eternitatis
speculo non est figura sed veritas, cuius ipse videns est figura, figura
igitur in te deus meus est veritas et exemplar omnium et singulorum
64 que sunt aut esse possunt. O deus omni mente admirandus videris
aliquando quasi sis vmbra qui es lux. Nam dum video quomodo ad
mutationem meam videtur visus eicone tue mutatus: et facies tua
videtur mutata, quia mutatus occurris mihi quasi sis vmbra que
sequitur mutationem ambulantis, sed quia ego sum viua vmbra et tu
veritas: iudico ex mutatione vmbre veritatem mutatam. Es igitur deus
meus sic vmbra quod veritas, sic es imago mea et cuiuslibet quod
exemplar. Domine deus illustrator cordium facies mea vera est facies,
quia tu mihi earn dedisti: qui es veritas. Est et facies mea imago: quia
non est ipsa veritas, sed veritatis absolute imago, complice igitur in
conceptu meo veritatem et imaginem faciei mee, et video in ea coinci-
dere imaginem cum veritate faciali: ita quod quantum imago: in tan-
turn vera, et tune ostendis mihi domine quomodo ad mutationem faciei
mee facies tua est pariter mutata et immutata, mutata quia non dese-
rit veritatem faciei mee, immutata quia non sequitur mutationem
65 imaginis. Unde sicut facies tua non deserit faciei mee veritatem, sic
etiam non sequitur mutationem alterabilis imaginis, absoluta enim
veritas est inalterabilitas, veritas faciei mee est mutabilis, quia sic
veritas quod imago, tua autem immutabilis, quia sic imago quod veri-
1
infiuitus
317

tas. Ueritatem faciei mee absoluta veritas deserere non potest, si enim
desereret earn absoluta veritas non posset subsistere ipsa facies mea:
que est veritas mutabilis. Sie videris tu deus propter bonitatem tuam
infinitam mutabilis, quia non deseris creaturas mutabiles, sed quia es
p. 228 absoluta bonitas, non es mutabilis quia non sequeris muta[bilitatem.
O altitude profundissima deus meus qui non deseris et simul non
sequeris creaturas. 0 inexplicabilis pietas, offers te intuenti te quasi
recipias ab eo esse: et conf ormas te ei vt eo plus te diligat: quo appares
magis similis ei. Non enim possumus odire nosipsos, hinc diligimus id
quod esse nostrum participat et comitatur, et similitudinem nostram
amplectimur, quia presentamur nos in imagine in qua nosipsos ama-
66 mus. Ostendis te deus quasi creaturam nostram: ex infinite bonitatis
tue humilitate: vt sie nos trahas ad te. Trahis enim nos ad te omni
possibili trahendi modo quo libera rationalis creatura trahi potest, et
coincidit in te deus creari cum creare, similitudo enim que videtur
creari a me: est veritas que creat me: vt sic saltern capiam quantum
tibi astringi debeam, cum in te amari coincidat cum amare. Si ego enim
me in te similitudine mea diligere debeo, et tunc maxime ad hoc con-
stringor: quando video te me diligere vt creaturam et ymaginem tuam,
quomodo pater non potest diligere filium qui sic est filius quod pater,
et si multum est diligibilis qui est estimatione filius: et cognitione
pater. Nonne tu maxime qui estimatione excedis filium: et cognitione
patrem, tu deus voluisti filialem dilectionem in estimatione1 constitui,
et vis similior filio estimari, et intimior patre cognosci, quia es amor
complicans tarn filialem quam paternalem dilectionem. Sis ergo dul-
cissimus amor meus deus meus in eternum benedictus.
67 Capitulum XVI
Quod nisi deus esset infinitus non foret finis desiderii
Non cessat ignis ab ardore, neque amor desiderii qui fertur ad te
deus qui es forma omnis desiderabilis, et veritas illa que in omni
desiderio desideratur. Unde quia cepi ex tuo mellifluo dono degustare
incomprehensibilem suauitatem tuam, que tanto mihi fit gratior: quan-
to infinitior apparet. Uideo quod ob hoc tu deus es omnibus creaturis in-
cognitus, vt habeant in hac sacratissima ignorantia maiorem quietem
quasi in thesauro innumerabili et inexhauribili, multo enim maiori
gaudio perfunditur ille qui reperit thesaurum talem quem seit penitus
1
estimatioue
318

innumerabilem et infinitum: quam qui reperit numerabilem et finitum.

Hinc hec sacratissima ignorantia magnitudinis tue est pascentia in-
tellectus mei desiderabilissima, maxime quando talem reperio thesau-
68 rum in meo agro, ita quod thesaurus sit meus. O fons diuitiarum vis
comprehend! possessione mea et manere incomprehensibilis et infini-
tus, quia es thesaurus deliciarum: quarum nullus potest finem appe-
tere, quomodo appetitus posset appetere non esse, siue enim appe-
tat esse: siue appetat non esse voluntas: ipse appetitus quiescere
nequit, sed fertur in infinitum. Descendis domine vt comprehendaris,
et manes innumerabilis et infinitus, et nisi maneres infinitus non esses
finis desiderii. Es igitur infinitus vt sis finis omnis desiderii. Desi-
derium enim intellectuale non fertur in id quod potest esse maius, nee
desiderabilius, omne autem citra infinitum potest esse maius. Finis
igitur desiderii est infinitus. Tu igitur deus es ipsa infmitas, quam
solum in omni desiderio desidero, ad cuius quidem infinitatis scientiam
non possum propius accedere quam quod scio earn esse infinitam.
69 Quanto igitur te deum meum comprehendo magis incomprehensibilem:
de tanto plus attingo te, quia plus attingo finem desiderii mei. Igitur
quicquid mini occurrit quod te comprehensibilem ostendere nititur:
hoc abiicio quia seducit, desiderium meum in quo tu reluces me ad te
ducit, quia omne quod finitum et comprehensibile abiicit, in his enim |
p. 229 quiescere nequit, quia per te ducitur ad te, tu autem es principium sine1
principio et finis sine fine. Ducitur igitur desiderium per principium
eternum: a quo habet quod est desiderium ad finem sine fine, et hie est
infinitus, quod igitur ego homuncio non contentarer de te deo meo si
scirem te comprehensibilem: est quia ducor per te ad te incomprehen-
70 sibilem et infinitum. Uideo te domine deus meus in raptu quodam men-
tali : quoniam si visus non visu: nee auris auditu, tune minus intellectus
intellectu2. Non igitur id quod saciat intellectum seu est finis eius: est
id quod intelligit: neque id saciare potest quod penitus non intelligit,
sed solum illud quod non intelligendo intelligit, intelligibile enim quod
cognoscit non saciat nee intelligibile saciat quod penitus non cognoscit,
sed intelligibile quod cognoscit adeo intelligibile quod nunquam possit
ad plenum intelligi, hoc solum saciare potest: sicut habentem insatu-
rabilem famem non saciat cibus breuis quern deglutire potest: nee
cibus qui ad eum non peruenit, sed solum ille cibus qui ad eum per-
uenit, et licet continue deglutiatur: tamen nunquam ad plenum potest
deglutiri, quoniam talis est quod deglutiendo non imminuitur: quia
infinitus.
1 z
fine intelectu
319

De visione dei 17
71 C a p i t u l u m XVII
Quod deus non nisi vnitrinus videri perfecte potest
Ostendisti domine te mihi adeo amabilem quod magis amabilis
esse nequis, es enim infinite amabilis deus meus, nunquam igitur
poteris a quoquam amari sicut amabilis es, nisi ab infinite amante.
Nisi enim esset infinite amans: non esses infinite amabilis, amabilitas
enim tua que est posse in infinitum1 amari est, quia est posse in in-
finitum amare, a posse in infinitum amare: et posse in infinitum amari
oritur amoris nexus infinitus, ipsius infiniti amantis et infiniti2 amabilis,
non est autem multiplicabile. Tu igitur deus meus qui es amor: es amor
amans: et amor amabilis: et amoris amantis et amabilis nexus. Uideo
in te deo meo amorem amantem et ex eo quia video in te amorem aman-
tem: et amorem amabilem: video vtriusque amoris nexum, et hoc non
est aliud quam illud quod video in absoluta vnitate tua, in qua video
vnitatem vnientem vnitatem vnibilem: et vtriusque vnionem, quic-
72 quid autem in te video: hoc es tu deus meus, tu es igitur amor ille
infinitus qui sine amante et amabili et vtriusque nexu: non potest per
me naturalis et perfectus amor videri, quomodo enim possum concipere
perfectissimum et naturalissimum amorem sine amante et amabili et
vnione vtriusque, quod enim amor sit amans: et amabilis: et nexus
vtriusque: experior in contracto amore esse de essentia perfecti amoris.
Id autem quod est de essentia perfecti amoris contract! non potest
deesse absoluto amori a quo habet contractus amor quicquid perfectio-
nis habet, quanto autem amor simplicior, tanto perfectior, tu autem
deus meus es amor perfectissimus et simplicissimus, tu igitur es ipsa
essentia perfectissima: et simplicissima: et naturalissima amoris, hinc
in te amore non est aliud amans et aliud amabile: et aliud vtriusque
nexus, sed idem tu ipse deus meus, quia igitur in te coincidit amabile
cum amante, et amari cum amare, tune nexus coincidentie est nexus
73 essentialis. Nihil enim in te est quod non sit ipsa essentia tua. lila igitur
que occurrunt mihi tria esse, scilicet amans amabilis: et nexus: sunt
ipsa simplicissima essentia absoluta. Non sunt igitur tria: sed vnum:
illa essentia tua deus meus, que occurrit mihi esse simplicissima et
vnissima: non est naturalissima et perfectissima sine tribus prenomina-j
P· 230 tis, est igitur essentia trina, et tarnen non sunt tria in ea, quia simpli-
cissima pluralitas igitur trium prenominatorum est ita pluralitas, quod
vnitas, et vnitas est ita vnitas quod pluralitas, pluralitas trium est
1 2
infitum inifiniti
320

pluralitas sine numero plurali. Nam pluralis numerus non potest esse
simplex vnitas, quia est numerus pluralis. Non igitur est trium nume-
ralis distinctio, quia ilia est essentialis, numerus enim a numero1
essentialiter distinguitur, et quia vnitas est trina non est vnitas numeri
74 singularis. Unitas enim numeri singularis non est trina. 0 mirabilissi-
mus deus: qui neque es numeri singularis neque numeri pluralis, sed
super omnem pluralitatem et singularitatem vnitrinus et triunus. Uideo
igitur in muro paradisi vbi es deus meus: pluralitatem coincidere cum
singularitate, et te vltra habitare quam remote, doce me domine quo-
modo possim concipere id possibile quod video necessarium, occurrit
enim mihi impossibilitas: quod trium pluralitas, sine quibus concipere
te nequeo perfectum et naturalem amorem, sit pluralitas sine numero:
quasi quis dicat: vnum: vnum: vnum, dicit ter2 vnum, non dicit tria:
sed vnum: et hoc vnum ter, non potest autem dicere ter sine tribus,
licet non dicat tria, nam cum dicit vnum ter, replicat idem et non
numerat, numerare enim est vnum alterare sed vnum et idem triniter
75 replicare est plurificare sine numero. Unde pluralitas que in te deo meo
per me videtur est alteritas sine alteritate, quia est alteritas que idemp-
titas, quando enim video amantem non esse amabilem et nexum non
esse nee amantem nee amabilem, non sic video amantem non esse
amabilem: quasi amans sit vnum: et amabilis aliud, sed video distinc-
tionem amantis et amabilis intra murum coincidentie: vnitatis et alteri-
tatis esse. Unde distinctio ilia que est intra murum coincidentie: vbi dis-
tinctum et indistinctum coincidunt, preuenit omnem alteritatem et
diuersitatem que intelligi potest, claudit enim murus potentiam omnis
intellectus, licet oculus vltra in paradisum respiciat, id autem quod
videt, nee dicere nee intelligere potest, est enim amor secretus suus et
thesaurus absconditus: qui inuentus manet absconditus, reperitur
76 enim intra murum coincidentie absconditi et manifesti. Sed non possum
retrahi a suauitate visionis, quin adhuc aliquo modo mihiipsi referam:
reuelationem distinctionis amantis: amabilis: et nexus. Nam dulcissi-
ma degustatio eius aliqualiter videtur pregustabilis in figura, tu enim
sic das domine quod in te video amorem, quia video me amantem, et
quia video me amare me ipsum, video me amabilem et naturalissimum
nexum me esse video vtriusque, ego sum amans, ego sum amabilis: ego
sum nexus, vnus est igitur amor sine quo non posset aliquod trium esse
ego vnus sum qui sum amans, et ille idem qui sum amabilis, et ille idem
qui sum nexus exurgens ab amore quo me amo, ego sum vnus et non
1 2
nunumero dicit t ter
21 Nikolaus TOO Kues I 321

77 sum tria. Esto igitur quod amor meus sit essentia mea vti in deo meo,
tunc in vnitate essentie mee esset trium predictorum vnitas, et in tri-
nitate trium predictorum essentie vnitas, essentque cuncta in mea
essentia contracte modo quo in te video veraciter et absolute existere.
Deinde amor amans non foret amor amabilis: nee nexus, et hoc ex-
perior hac praxi. Nam per amorem amantem: quem ad rem aliam extra
me extendo: quasi ad amabile extrinsecum essentie mee, sequitur
nexus quo illi rei astringor, quantum ex me est: que res mihi non iungi-
tur eo nexu, quia me non amat. Unde licet earn amem: ita quod amor
meus amans se extendat super ipsam, tarnen non trahit secum amor
amans meus amorem amabilem meum, non enim fio amabilis sibi, de
p. 231 me enim non curat: licet ipsam valde amem sicut filius | aliquando de
78 matre non curat que ipsum tenerrime diligit. Et ita experior amorem
amantem: non esse amorem amabilem: nee nexum, sed distingui video
amantem ab amabili et nexu, que quidem distinctio non est in essentia
amoris, quia non possum amare: siue me: siue rem aliam a me sine
amore, sie amor est de essentia trium, et sic video trium predictorum
simplicissimam essentiam: licet inter se distinguantur. Expressi domine
aliqualem pregustationem nature tue in similitudine, sed parce mi-
sericors: quia nitor infigurabilem gustum dulcedinis tue figurare, si
enim dulcedo pomi incogniti manet omni pictura et figura infigurabilis:
et omni verbo inexpressibilis, quis sum ego miser peccator: qui nitor
te inostensibilem ostendere: et te inuisibilem visibilem figurare et
illam infinitam et penitus inexpressibilem dulcedinem tuam sapidam
facere presumo: quam nunquam adhuc gustare merui, et per ea que
79 exprimo: earn potius paruam quam magnam facio, sed tanta est bonitas
tua deus meus: quod etiam sinis cecos de lumine loqui et eius laudes
preconisare, de quo nihil sciunt nee scire possunt: nisi eis reueletur,
reuelatio autem gustum non attingit, auris fidei non attingit dulcedi-
nem degustabilem, hoc autem tu deus reuelasti mihi, quia nee auris
audiuit: nee in cor hominis descendit infinitas dulcedinis tue: quam
preparasti diligentibus te. Reuelauit nobis hoc paulus magnus apostolus
tuus: qui vltra murum coincidentie raptus est in paradisum: vbi solum
reuelate potes videri: qui es fons deliciarum. Conatus sum me subii-
cere raptui: confisus de infinita bonitate tua, vt viderem te inuisibilem:
et visionem reuelatam irreuelabilem, quo autem perueni tu scis, ego
autem nescio, et sufficit mihi gratia tua qua me certum reddis te in-
comprehensibilem esse, et erigis in spem firmam quod ad fruitionem
tui te duce perueniam.
322

80 Capitulum XVIII
Quod nisi deus trinus esset: non esset felicitas
Utinam domine aperirent oculos mentis omnes qui eos tuo dono sunt
assecuti: et mecum viderent quomodo tu deus zelotes, quia tu amor
amans nihil odire potes. In te enim deo amabili omnia amabilia compli-
canti omne amabile amas, vt sic viderent mecum quo federe aut
nexu sis omnibus vnitus, diligis tu deus: amans ita omnia quod singula,
expandis amorem tuum ad omnes, multi autem te non diligunt qui
tibi preferunt aliud a te, si autem amor amabilis non esset distinctus
ab amore amante, esses omnibus adeo amabilis: quod nihil preter te
amare possent, et omnes rationales spiritus necessitarentur ad tui
amorem, sed tarn nobilis es deus meus vt velis in libertate esse ra-
tionalium animarum te diligere vel non, quapropter ad amare tuum
non sequitur quod ameris. Tu igitur deus meus amoris nexu omnibus
vnitus es, quia expandis amorem tuum super omnem creaturam tuam,
sed non omnis rationalis spiritus est vnitus tibi, quia amorem suum non
in tuam amabilitatem proiicit, sed in aliud cui vnitur et nectitur. De-
sponsasti omnem animam rationalem amore tuo amante, sed non omnis
sponsa te sponsum amat, sed sepissime alium cui adheret. Sed quomodo
posset attingere finem tuum sponsa tua deus meus anima humana: nisi
tu fores diligibilis, vt sic te diligibilem diligendo: ad nexum ac vnio-
81 nem felicissimam pertingere posset. Quis igitur negare potest te deum
trinum: quando videt quod neque tu nobilis: neque naturalis et perfec-
tus deus esses, nee spiritus liberi arbitrii esse, nee ipse ad tui fruitionem
et f elicit at em suam pertingere posset si non fores trinus et vnus. Nam
p. 232 quia es intellectus intelligens: et intellectus | intelligibilis, et vtriusque
nexus: tune intellectus creatus in te deo suo intelligibili, vnionem tui
et felicitatem assequi potest. Sic cum sit amor amabilis: potest1 creata
voluntas amans in te deo suo amabili vnionem et felicitatem assequi,
qui enim recipit te deum2 luce receptibilem rationalem: ad talem vsque
tui vnionem peruenire poterit: vt sit tibi vnitus vt filius patri. Uideo
domine te illustrante naturam rationalem non posse vnionem tui
assequi: nisi quia amabilis et intelligibilis. Unde natura humana non
est vnibilis tibi deo amanti, sic enim non es obiectum eius, sed est tibi
vnibilis vt deo suo amabili, cum amabile sit amantis obiectum. Sic
pariformiter intelligibile est obiectum intellectus, dicimus autem hoc
veritatem: quod obiectum: quare tu deus meus: quoniam es veritas
1 2
postet deu
21* 323

De visione dei 18—ig
82 intelligibilis tibi vniri potest intellectus creatus, et1 sic video humanam
rationalem naturam tue diuine nature intelligibili et amabili tantum
vnibilem, et quod homo te deum receptibilem capiens transit in nexum
qui ob sui strictitudinem filiationis nomen sortiri potest, nexu enim
filiationis non cognoscimus strictiorem, quod si hie nexus vnionis est
maximus quo maior esse nequit: hoc euenire necesse erit quia tu deus
amabilis plus diligi non potes ab homine: tune nexus ille vsque ad per-
fectissimam filiationem peruenit vt filiatio ilia sit perfectio: com-
plicans omnem possibilem filiationem per quam ornnes filii vltimam
felicitatem et perfectionem assequuntur. In quo altissimo filio filiatio
est vt ars in magistro aut lux in sole. In aliis vero vt ars in discipulis
aut lux in stellis.
83 Capitulum XIX
Quomodo lesus vnio dei et hominis
Ago ineffabiles gratias tibi deo vite et luci anime mee. Nam video
nunc fidem quam reuelatione apostolorum tenet catholica ecclesia,
quomodo scilicet tu deus amans de te deus generas amabilem: atque
quod tu deus genitus amabilis es absolutus mediator2, per te enim est
omne id quod est: et esse potest, tu enim deus volens seu amans in te
deo amabili complicas omnia. Omne enim quod tu deus vis aut conci-
pis est in te deo amabili complicatum. Non enim esse potest quicquam
nisi illud velis esse, omnia igitur in conceptu tuo amabili causam seu
rationem habent essendi, neque est alia rerum omnium causa: nisi
quia sic tibi placet, nihil placet amanti vt amanti nisi amabile. Tu
igitur deus amabilis: es filius dei amantis patris. In te enim est omnis
complacentia patris. Ita omne esse creabile complicatur in te deo
amabili, tu igitur deus amans cum ex te sit amabilis deus vti filius a
patre, in hoc quod es deus pater amans dei amabilis filii tui: es pater
omnium que sunt, nam conceptus tuus est filius et omnia in ipso, et
vnio tui, et tui conceptus est actus et operatio exurgens in qua est om-
84 nium actus et explicatio. Sicut igitur ex te deo amante generatur deus
amabilis, que generatio est conceptio, ita procedit ex te deo amante
et conceptu tuo amabili a te genito actus tuus et tui conceptus qui est
nexus nectens, et deus vniens te et conceptum tuum, quemadmodum
amare vnit amantem et amabile in amore, et hie nexus Spiritus nomi-
1 2
et meditator
324

natur, spiritus enim est vt motus procedens a mouente et mobili. Unde

motus est explicatio conceptus mouentis. Explicantur igitur omnia in te
deo spiritusancto, sicut concipiuntur in te deo filio. Uideo igitur quia tu
deus sic me illustras: quomodo omnia in te deo filio: dei patris sunt, vt
in ratione, conceptu, causa, seu exemplari, et quomodo filius est me-
dium omnium: quia ratio, mediante enim ratione et sapientia tu deus
pater omnia operaris, et spiritus seu motus ponit conceptum rationis in
effectu, sicut experimur arcam in mente artificis poni mediante virtute
85 motiua que inest manibus in effectu. Uideo deinde deus meus filium
p. 233 tuum esse medium vnionis omnium | vt cuncta in te mediante filio tuo
quiescant, et video lesum benedictum hominis filium filio tuo vnitum
altissime, et quod filius hominis non potuit tibi deo patri vniri nisi
mediante filio tuo mediatore absoluto. Quis non altissime rapitur hec
attentius prospiciens, aperis enim tu deus meus mihi misero tale occul-
tum vt intuear hominem non posse te patrem intelligere: nisi in filio
tuo qui est intelligibilis et mediator, et quod te intelligere est tibi vniri,
potest igitur homo tibi vniri per filium tuum qui est medium vnionis, et
natura humana altissime tibi vnita in quocunque homine hoc fuerit non
potest plus medio vniri quam vnita est, sine enim medio tibi vniri ne-
quit, vnitur igitur medio maxime, non tamen fit medium1. Unde quam-
uis non possit fieri medium, cum sine medio non possit tibi vniri, sic
tamen iungitur medio absoluto quod inter ipsam et filium tuum qui est
medium absolutum nihil mediare potest. Si enim aliquid mediare
posset inter naturam humanam et medium absolutum, tune tibi altissi-
86 me non vniretur. O lesu bone video in te naturam humanam altissime
iungi deo patri per vnionem altissimam qua iungitur deo filio mediatore
absoluto. Filiatio igitur humana: quia tu filius hominis filiationi diuine
in te iesu altissime vnita est: vt merito dicaris filius dei et hominis,
quoniam in te nihil mediat inter filium hominis et filium dei. In filia-
tione absoluta que est filius dei: omnis complicatur filiatio, cui
filiatio humana tua iesu est supreme vnita, subsistit igitur humana
filiatio tua in diuina non solum complicite, sed vt attractum in attra-
hente, et vnitum in vniente, et substantiatum in substantiante. Non
est igitur possibilis separatio filii hominis a filio dei in te iesu, nam
separabilitas euenit ex hoc quod vnio potuit esse maior. Ubi autem
vnio non potest esse maior nihil mediare potest, separatio igitur non
habebit ibi locum: vbi nihil mediare potest inter vnita, vbi autem
vnitum non subsistit in vniente, vnio non est altissima, maior est
vnio vbi vnitum subsistit in vniente, quam vbi vnitum separatim sub-
sistit, separatio enim est remotio ab vnione maxima. Sic video in te
1
meduim 325

iesu meo quomodo filiatio humana qua es filius hominis subsistit in

filiatione diuina qua es filius dei, sicut in maxima vnione vnitum in
vniente, tibi gloria deus in secula.
87 C a p i t u l u m XX
Quomodo intelligitur iesus copulatio diuine et humane nature
Ostendis mim' lux indeficiens maximam vnionem qua natura hu-
mana in iesu meo est tue nature diuine vnita: non esse quouismodo in-
finite vnioni similem, vnio enim: qua vnione tu deus pater es vnitus
deo filio tuo: est deus spiritussanctus, et ideo est infinita vnio, pertingit
enim in idemptitatem absolutam et essentialem, non sie vbi natura
humana vnitur diuine, nam humana natura non potest transire in
vnionem cum diuina essentialem, sicut finitum non potest infinito
infinite vniri, transiret enim in idemptitatem infiniti, et sie desineret
esse finitum quando de eo verificaretur infinitum, quapropter hec
vnio qua natura humana est nature diuine vnita non est nisi attractio
nature humane ad diuinam in altissimo gradu, ita quod natura ipsa
humana vt talis eleuatius attrahi nequit, maxima igitur est vnio eius
nature humane vt humane ad diuinam, quia maior esse nequit, sed non
88 est simpliciter maxima et infinita vt est vnio diuina. Uideo igitur ex
benignitate gratie tue in te iesu filio hominis filium dei et in te filio dei
patrem. In te autem filio hominis filium dei video, quia ita es filius
hominis, quod filius dei, et in natura attracta finita video naturam
attrahentem infinitam: video in filio absolute patrem absolutum, filius
enim non potest vt filius videri nisi pater videatur. Uideo in te iesu
filiationem diuinam que est veritas omnis filiationis, et pariter altissi-|
p. 234 mam humanam filiationem que est propinquissima imago absolute
filiationis, sicut igitur imago inter quam et exemplar non potest
mediare perfectior imago: propinquissime subsistit in veritate cuius est
imago, sic video naturam tuam humanam in diuina natura subsisten-
tem, omnia igitur in natura humana tua video que et video in diuina,
sed humaniter illa esse video in natura humana: que sunt ipsa diuina
veritas in natura diuina: que humaniter video esse in te iesu simi-
litudo sunt diuine nature, sed similitudo est sine medio iuncta exem-
plari, ita quod magis similis nee esse nee cogitari potest in natura
89 humana1 seu rationali. Uideo spiritum rationalem humanum spiritui
diuino: qui est absoluta ratio strictissime vnitum, et sie intellectum hu-
1
hnmana
326

manum intellectui diuino, et omnia in intellectu tuo iesu. Intelligis

enim omnia iesu vt deus, et hoc int elligere est esse omnia, intelligis
omnia vt homo: et hoc intelligere est esse similitudinem omnium, non
enim res intelligitur per hominem: nisi in similitudine, lapis non est in
intellectu humano vt in causa vel ratione propria eius, sed vt in
specie et similitudine. Est igitur in te iesu vnitum int elligere hu-
manum ipsi anteiligere1 diuino, sicut perfectissima imago veritati
exemplari, acsi in mente artificis considerarem formam arce idealem,
et speciem arce perfectissime per magistrum ipsum secundum ideam
facte, quomodo tune forma idealis est veritas speciei et vnita ei vt
veritas imagini in vno magistro. Ita in te iesu magistro magistrorum
video absolutam ideam rerum omnium pariter et speciem similitudi-
nariam earundem altissime vniri. Uideo iesu bone te intra murum para-
disi, quoniam intellectus tuus est veritas pariter et imago, et tu es deus
pariter et creatura, infinitus pariter et finitus, et non est possibile
quod citra murum videaris, es enim copulatio diuine creantis nature
90 et humane create nature. Hoc autem inter tuum humanum intellectum
et alterius cuiuslibet hominis interesse video, quia nemo hominum seit
omnia que per hominem sciri possunt, quia nullius hominis intellectus
est ita coniunctus exemplari rerum omnium vt similitudo veritati,
quin possit propinquius coniungi et magis in actu constitui, et ideo
non tot intelligit quin plura intelligere posset per accessum ad exem-
plar rerum a quo habet actualitatem omnem actu existens, tuus autem
intellectus actu omnia per hominem intelligibilia intelligit, quia in
te natura humana est perfectissima: et exemplari suo coniunctissima,
ob quam quidem vnionem intellectus tuus humanus omnem creatum
excedit2 intellectum in perfectione intelligendi. Omnes igitur ratio-
nales spiritus longe sint infra te quorum omnium tu iesu magister
et lux existis, et tu es perfectio et plenitudo omnium: et per te ad
absolutam veritatem tanquam per mediatorem accedunt, tu enim es
via ad veritatem pariter et ipsa veritas, tu es via ad vitam intellectus:
pariter et vita ipsa, tu es odor cibi letitie: pariter et gustus letificans.
Sis igitur dulcissime iesu semper benedictus.
91 Capitulum XXI
Quod sine iesu non sit possibilis felicitas
Iesu finis vniuersi in quo quiescit tanquam in vltima perfecti onis
omnis creatura, tu es omnibus huius mundi sapientibus penitus igno-
1 a
intelligere ezcedit
327

tus, quia de te contradictoria verissima affirmamus, cum sis creator

pariter et creatura, attrahens pariter et attractum, finitum pariter
et infinitum, stultitiam asserunt id credere possibile, fugiunt igitur
nomen tuum: et lucem tuam qua nos illuminasti non capiunt sed cum
se putent sapientes: stulti et ignorantes et ceci manent in eternum. Si
autem crederent quia tu es christus deus et homo, et verba euangelii
vt tanti magistri reciperent et tractarent: clarissime tandem conspi-
cerent omnia in comparatione illius lucis in simplicitate verborum tuo-
rum ibi occultate penitus esse densissima tenebra et ignorantia, solum
p. 235 igitur | paruuli creduli hanc consequuntur gratiosissimam et viuificam
reuelationem. Est enim in tuo sacratissimo euangelio qui cibus est
celestis: vti in manna omnis dulcedo desiderii abscondita: que non
potest degustare nisi per credentem et manducantem, si quis enim
credit et accipit experitur verissime: quia tu de celo descendisti: et
92 solus es magister veritatis. 0 ihesu bone: tu es arbor vite in paradiso
deliciarum, nemo enim poterit cibari vita desiderabili: nisi ex fructu
tuo. Es cibus prohibitus iesu omnibus filiis ade qui de paradiso expulsi
in terra in qua laborant querunt vnde viuant. Op ortet igitur omnem
hominem exuere veterem presumptionis hominem: et induere nouum
humilitatis hominem: qui secundum te est, si intra paradisum delicia-
rum vite cibum sperat degustare, vna est natura noui et veteris homi-
nis, sed est in veteri adam animalis: in te nouo adam spiritualis, quia in
te ihesu est vnita deo: qui spiritus est, oportet igitur omnem hominem
sicut per communem naturam humanam ipsius et tui, ita et in vno
spiritu tibi iesu vniri, vt sie in sua natura tibi iesu communi accedere
possit ad deum patrem: qui est in paradiso, videre igitur deum patrem
et te iesum filium eius: est esse in paradiso et gloria sempiterna, quia
extra paradisum constitutus non potest talem h ab ere visionem, cum
nee deus pater: nee tu iesu sis extra paradisum reperibilis, omnis
igitur homo felicitatem assecutus est: qui tibi iesu vt membrum capiti
vnitus est, nemo potest venire ad patrem nisi per patrem attractus.
93 Tuam iesu humanitatem per filium suum pater attraxit, et per te iesu
omnes attrahit pater homines, sicut igitur humanitas tua iesu est filio
dei patris vnita: tanquam medio per quod pater ipsam attraxit. Ita
cuiuslibet hominis humanitas tibi iesu tanquam vnico medio per quod
pater omnes attrahit homines est vnita. Es igitur iesu sine quo im-
possibile est quenquam felicitatem assequi, es iesu reuelatio patris.
Nam pater est omnibus hominibus inuisibilis, et tibi filio eius solum
visibilis, et illi post te: qui per te et tua reuelatione ipsum videre mere-
bitur. Tu es igitur vniens omnem felicem, et omnis felix in te subsistit:
328

sicut vnitum in vniente nullus sapientum huius mundi felicitatem ve-

ram capere potest: quando te ignorat, nemo felicem videre potest pater
nisi tecum iesu intra paradisum, de felice verificantur contradictoria:
sicut de te iesu, cum tibi in rational! naturali et vno spiritu sit vnitus:
subsistit enim omnis spiritus felicis in tuo: sicut vnificatus in vnificante,
videt omnis spiritus felix inuisibilem deum: et vnitur in te iesu in-
accessibili et immortali deo, et sic finitum in te vnitur infinito et in-
unibili, et capitur incomprehensibilis fruitione eterna: que est felicitas
gaudiosissima nunquam consumptibilis, miserere iesu miserere et da
mihi reuelate videre te: et salua facta est anima mea.
94 C a p i t u l u m XXII
Quomodo iesus videat et operatus sit
Non potest oculus mentis satiari videndo te iesum, quia es comple-
mentum1 omnis mentalis pulcritudinis, et in hac eicona coniitio mira-
bilem valde ac stupidum visum tuum iesu superbenedicte. Nam tu
iesu dum in hoc sensibili mundo ambulares, carneis nobis similibus
oculis vtebaris, cum illis enim non secus quam nos homines vnum et
vnum videbas, erat enim2 in oculis tuis spiritus quidam qui er at
organi forma quasi sensibilis anima in corpore animalis. In eo spiritu
erat vis nobilis discretiua per quam videbas domine distincte hoc
coloratum, sic et aliud aliter: atque adhuc altius ex figuris faciei
et oculorum hominum: quos videbas, verus eras iudex passionum
anime: ire: letitie: et tristitie, atque adhuc subtilius ex paucis signis
comprehendebas id quod in hominis mente latebat, nihil enim in
mente concipitur quod non in facie: et maxime in oculis: aliquo modo
95 non signetur cum sit cordis nuncius, multo enim in his omnibus indi-
ciis verius attingebas interiora anime quam quisque creatus spiritus,
p. 236 ex vno enim aliquo: licet paruo valde signo | totum videbas hominis
conceptum vti intelligentes, ex paucis verbis omnem longum preuident
explicandum sermonem preconceptum, et bene docti dum paruo tern-
pore iniiciunt oculos in librum: totum acsi legissent recitant scriptoris
intentum. Excellebas iesu in hoc visionis genere omnes omnium homi-
num preteritorum: presentium et futurorum perfectiones, velocitates
et acuties, et hec visio humana erat que sine carnali oculo non perficie-
batur: fuit tarnen stupenda et admirabilis, nam si homines reperiuntur
2
complemeutum euim
329

De visione dei 22
qui longa et subtili discussionem mentem scribentis: sub tune nouiter

fictis caracteribus et inuisis signis legunt: tu iesu sub omni signo et f i-
96 gura omnia videbas. Si aliquando homo repertus legitur qui cogita-
tionem interrogantis eum vidit ex quibuscunque oculi signis etiam si
metrum aliquod mente cantabat, melius omnibus tu iesu ex omni nutu
oculorum omnem conceptum deprehendebas. Uidi ego mulierem sur-
dam que ex motu labiorum filie sue quem vidit omnia acsi audiuisset
intellexit. Si hoc ex consuetudine longa sie est possibile in surdis et
mutis et religiosis qui per signa sibi loquuntur: perfectius tu iesu qui
omne scibile actu sciebas quasi magister magistrorum in minimis et
nobis inuisibilibus mutationibus et signis verum de corde et eius con-
97 ceptu faciebas iudicium. Sed erat huic tue humane perfectissime licet
finite visioni ad organum contracte absoluta et infinita visio vnita: per
quam quidem visionem omnia pariter et singula vt deus videbas, tarn
absentia quam presentia, tarn preterita quam futura. Uidebas igitur iesu
oculo humano accidentia visibilia, sed visu diuino absoluto rerum
substantiam, nemo vnquam in carne constitutus preter te iesu sub-
stantiam vidit aut rerum quidditatem. Tu solus animam et spiritum et
quicquid in homine erat vidisti verissime. Nam sicut vis intellectiua in
homine vnita est virtuti animali visiue: vt homo non solum videat vt ani-
mal, sed etiam discernat et iudicet vt homo,ita visus absolutus vnitus est
in te iesu virtuti humane intellectual! que est discretio in visu animali,
vis visiua animalis in homine non in se: sed in anima rational! tanquam
in forma totius subsistit, sic vis visiua intellectualis non in se in te iesu:
98 sed in virtute visiua absoluta subsistit. O admirabilis visus tuus iesu
dulcissime, experimur aliquotiens quomodo pretereuntem in oculo
deprehendimus, sed quia non fuimus intenti vt discerneremus quis esset
nescimus interroganti nomen noti pretereuntis, licet sciamus aliquem
preterisse. Uidimus igitur illum animaliter: sed non vidimus humaniter,
quia vim discretiuam non applicauimus. Ex quo comperimus naturas
virium et si sint vnite in vna forma hominis: manent tarnen dis-
tincte, et distinctas habent operationes. Sic in te vno iesu video simili
quodam modo humanam intellectualem naturam diuine nature vnitam,
et quod pariformiter vt homo operatus es plurima, atque vt deus
mirabilia multa supra hominem. Uideo iesu piissime intellectualem
naturam esse in respectu sensibilis absolutam et nequaquam vti
sensibilis finitam et ad organum alligatam: quemadmodum vis visiua
sensibilis est oculo alligata, sed improportionabiliter absolutior est
vis diuina supra intellectualem, nam intellectus humanus vt ponatur
in actu opus habet fantasmatibus, et fantasmata sine sensibus haberi
330

nequeunt, et sensus sine corpore non subsistunt1, ob hoc vis humani

intellectus est contracta et parua: indigens prenarratis. Diuinus vero
intellectus est ipsa necessitas non dependens nee indigens aliquo sed
99 omnia eo indigent, sine quo non possunt esse. Attentius considero
quomodo alia est vis discursiua que ratiocinando discurrit et querit, alia
que iudicat et intelligit. Uidemus enim canem discurrere et querere
dominum suum et discernere ilium: et audire vocationem eius. Hie
quidem discursus est in natura animalitatis in gradu specifice perfectio-
ρ.237 nis canine. Adhuc | alia reperiuntur animalia lucidioris discursus secun-
dum perfectiorem speciem et hie discursus in homine proxime accedit
ad virtutem intellectualem vt sit supremitas perfectionis sensibilis:
multos gradus perfectionis et innumerabiles sub intellectual!: prout
species animalium nobis patefaciunt. Nulla enim species est que gradum
perfectionis proprium sibi non sortiatur. Est etiam quisque graduum
latitudinem habens intra quam videmus indiuidua speciei varie speciem
participare. Intellectualis vero natura pariformiter sub diuina gradus
habet innumerabiles. Unde sicut intellectual! complicantur omnes
gradus sensibilis perfectionis. Sic in diuina omnes gradus intellectualis
loo perfectionis, sic et sensibilis et omnium. Ita in te iesu meo video per-
fectionem omnem, nam cum sis homo perfectissimus in te video intel-
lectum virtuti rational! seu discursiue: que est supremitas sensitiue
vniri, et sic video intellectum in ratione quasi in loco suo: vt locatum
in loco, quasi candela in camera que illuminat cameram et omnes
parietes et totum edificium: secundum tarnen gradus distantie plus et
minus. Uideo deinde intellectui in sua presumitate vniri diuinum ver-
bum atque intellectum ipsum locum esse, vbi verbum capitur vti in
nobis experimur intellectum locum esse, vbi verbum magistri capitur
quasi lux sous iungatur candele prelibate. Illuminat enim verbum dei
intellectum: sicut lumen sous hunc mundum. In te igitur iesu meo
video vitam sensibilem illuminatam lumine intellectual!, vitam intellec-
tualem lumen illuminans atque illuminatum, et vitam diuinam illu-
minantem tantum. Nam et fontem luminis in lumine illo intellectual!
video: verbum scilicet dei quod est veritas illuminans omnem intellec-
tum. Tu igitur solus altissimus omnium creaturarum quia ita creatura
quod creator2 benedictus.
1 2
substunt creaator
331

De visione dei 23
ιοί Capitulum XXIII

Quomodo iesus mortuus fuit vnione cum vita manente
O lesu mentis sapidissimus cibus: quando intra paradisi murum te

intueor admirabilis mihi occurris, verbum enim dei es humanatum: et
homo es deificatus, non es tarnen quasi compositus ex deo et homine.
Inter componentia proportio est necessaria: sine qua non potest esse
compositio, finiti ad infinitum nulla est proportio, neque es coincidentia
creature et creatoris: modo quo coincidentia facit vnum esse aliud.
Nam natura humana non est diuina: aut econuerso, diuina enim natura
non est mutabilis aut alterabilis in aliam naturam, cum sit ipsa
eternitas: neque natura quecunque propter vnionem ad diuina transit
in aliam naturam, sicut cum imago vnitur sue veritati: ipsa enim non
potest dici tunc alterari: sed potius recedere ab alteritate, quia vnitur
102 veritati sue proprie: que est ipsa inalterabilitas. Neque enim iesu
dulcissime dici potes media inter naturam diuinam et humanam, cum
inter illas non possit poniquedam media natura participans vtramque,
natura enim diuina non est participabilis quia penitus absolute
simplicissima, nee tunc tu iesu benedicte fores vel deus vel homo, sed
video te domine iesu super omnem intellectum vnum suppositum, quia
vnus christus es: modo quo video vnam tuam humanam animam, in
qua vti in cuiuslibet hominis anima video corruptibilem sensibilem
fuisse naturam, et in intellectual! incorruptibili natura subsistere, neque
anima illa composita fuit ex corruptibili et incorruptibili, neque coinci-
dit sensibilis cum intellectual!, video autem animam intellectualem
vniri corpori per virtutem sensibilem viuificantem corpus, et quando
anima intellectiua cessaret in viuificatione corporis: sine eo quod a
corpore separaretur, tunc homo ille mortuus esset, quia vita cessaret,
nee tarnen a vita esset corpus separatum, cum intellectus sit vita eius,
sicut cum homo qui intente inquisiuit medio visus discernere venien-
tem, et tarnen aliis considerationibus raptus cessat postea attentio
ρ. 238 circa illam inquisitionem, oculis non minus in ipsum coniectis | tunc
non separatur oculus ab anima: licet ab attentione discretiua anime
separatus existat, quod si raptus ille non solum cessaret a viuificatione
discretiua: sed etiam a viuificatione sensitiua: oculus ille mortuus
foret, quia non viuificaretur, nee tarnen propterea esset a forma in-
tellectiua separatus que est forma dans esse, sicut manus arida manet
103 vnita forme que vnit corpus totum. Reperiuntur homines qui sciunt
retrahere spiritum viuificantem et apparent mortui et non sentientes:
vt beatus augustinus recitat, eo enim casu intellectualis natura vnita
332

maneret corpori, quod quidem corpus non esset sub alia forma quam
prius: imo haberet eandem formam: et maneret idem corpus, neque
vis viuificandi desineret esse: sed maneret in vnione cum intellectual!
natura, licet actu non extenderet se in corpus, video hominem ilium
veraciter mortuum: quia caret vita viuificante, mors enim est carentia
viuificantis: et tarnen non foret corpus illud mortuum a vita sua que
est anima eius separatum.
104 Eo modo iesu clementissime intueor absolutam vitam que deus
est humano intellectui tuo: et per ilium corpori tuo inseparabiliter
vnitam. Nam vnio ilia talis est quod maior esse nequit. Separabilis
igitur vnio multo inferior est vnioni que maior esse nequit. Nun-
quam igitur fuit verum: neque erit vnquam diuinam naturam ab
humana tua separatam. Ita nee ab anima nee a corpore: que sunt
sine quibus natura humana non potest esse, quamuis verissimum
sit animam tuam desiisse corpus viuificare: et te veraciter mortem
105 subisse: et tarnen nunquam a veritate vite separatum. Si sacerdos ille
de quo meminit Augustinus aliqualem habuit potestatem tollere viuifi-
cationem de corpore: attrahendo earn in animam, quasi candela came-
ram illuminans foret viua et attraheret radios, per quos cameram illu-
minauit ad centrum lucis sue, sine eo quod separetur a camera, et hoc
attrahere non est nisi desinere influere, quid mirum si tu iesu potes-
tatem habuisti: cum sis lux viua liberrimaviuificantem animam ponendi
et tollendi et quando tollere voluisti passus es mortem, et quando
ponere voluisti propria virtute resurrexisti. Dicitur autem intellectua-
lis natura humana anima quando viuificat seu animat corpus, et
dicitur anima tolli quando cessat intellectus humanus viuificare, quan-
do enim intellectus ab officio viuificandi cessat, et quo ad hoc se separat
106 a corpore: propterea simpliciter non est separatus. Hec inspiras iesu
vt te mihi indignissimo quantum capere possum ostendas, et in te
contempler humanam naturam mortalem induisse immortalitatem: vt
omnes homines eiusdem humane nature in te resurrectionem et diuinam
vitam assequi possint. Quid igitur dulcius, quid iocundius quam hoc
cognoscere, quoniam in te iesu omnia in nostra natura reperimus qui
solus omnia potes: et das liberalissime et non improperas. O pietas et
misericordia inexpressibilis: tu deus qui es ipsa bonitas non potuisti
satisfacere infinite clementie et largitati tue: nisi te nobis donares, nee
hoc conuenientius nobis recipientibus possibilius fieri potuit: quam
quod nostram assumeres naturam: qui tuam accedere non potuimus.
Ita venisti ad nos, et nominaris iesus saluator semper benedictus.
333

De visione dei 24
107 Capitulum XXIV1

Quomodo iesus sit verbum vite
Contemplator tuo dono vtique optimo atque maximo te iesum meum
predicantem verba vite: et largiter diuinum seinen in corda audientium
seminantem, et video eos abire qui non perceperunt ea que Spiritus
sunt, sed manentes video discipulos qui iam gustare ceperunt dulce-
dinem doctrine animam viuificantis, pro quibus omnibus princeps ille
atque summus omnium apostolorum petrus confessus est quomodo tu
iesu haberes verba vite, et vitam querentes admiratus est a te abire.
p. 239 Paulus a te | iesu verba vite in raptu audiuit, et tunc neque persecutio
nee gladius neque fames corporis eum ate separare potuit,nemo omnium
108 vnquam te deserere potuit qui verba vite gustauit. Quis potest vrsum se-
parare a melle postquam dulcedinem eius degustauit, quanta est dulcedo
veritatis que vitam prestat delectabilissimam vltra omnem corporalem
dulcedinem, absoluta enim dulcedo est vnde manat omne quod omni
gustu appetitur quid fortius amore ex quo omne amabile habet quod
ametur. Si contract! amoris nexus aliquando tantus est quod timor
mortis eum rumpere nequit, qualis tune est nexus gustati illius amoris
a quo omnis amor, nihil miror ego crudelitatem penarum pro nihilo
habitam ab aliis multibus tuis iesu quibus te vitam pregustabilem
109 prebuisti. O iesu amor meus seminasti semen vite in agro credentium
et testimonio sanguinis irrigasti morte corporali ostendisti veritatem
esse vitam spiritus rationalis, creuit semen in terra bona et fecit fruc-
tum, ostende mihi domine quomodo anima mea est spiraculum vite
quo ad corpus in quod vitam spirat et influit, et non est vita quo ad te
deum, sed quasi potentia ad vitam, et quia non potes non concedere
que petuntur si attentissima fide petantur, influis mihi in puero esse
animam que habet vim vegetatiuam in actu, crescit enim puer, habet et
vim sensitiuam in actu, sentit enim puer: habet et vim imaginatiuam,
sed nondum in actu, habet et vim ratiocinatiuam cuius actus est adhuc
distantior, habet et vim intellectiuam: sed in remotiori potentia. Ita
animam vnam experimur quo ad potentias inferiores esse in actu prius
et postea quo ad superiores vt prius sit animalis homo quam spiritualis.
no Sie experimur vim quandam mineralem que et Spiritus dici potest in
visceribus terre esse, et illum in potentia esse vt fiat minera lapidis, aut
in potentia esse vt fiat minera salis, et alius vt fiat minera metalli: et
varios esse tales spiritus secundum varietatem lapidum salium et
1
Capitulum XXIIII
334

metallorum. Unum tarnen esse spiritum minere auri qui ex influentia

solari seu celi continue plus et plus depuratus, tandem figitur in aurum
tale quod non est per aliquod elementum corruptibile, et in eo plurimum
celestis incorruptibilis lucis resplendet, multum enim corporali luci sous
assimilatur, sic quidem de spiritu vegetabili et sensibili experimur.
Nam sensibilis in homine multum se conformat virtuti celesti motiue
et influential!, et sub celi influentia capit successiue augmentum vsque-
quo ponatur in perfecto actu, educitur autem de potentia corporis, ideo
cessat perfectio eius deficiente perfectione corporis a qua depend et.
111 Est deinde spiritus intellectualis qui in actu perf ectionis non dependet
a corpore sed vnitur ei mediante virtute sensitiua, hie spiritus quia
non dependet a corpore non subest influentie corporum celestium, nee
dependet a spiritu sensibili, sic non dependet a virtute motiua celi,
sed sicut motores orbium celestium subsunt primo mo tori, sic et hie
motor qui est intellectus, sed quia vnitus est corpori per medium
sensitiue, tune sine sensibus non perficitur, omne enim quod ad eum
peruenit1 de mundo sensibili per medium sensuum ad ipsum pergit.
Unde nihil tale potest esse in intellectu quod prius non fuit in sensu,
quanto autem sensus fuerit purior et perfectior et imaginatio clarior
et discursus melior, tanto intellectus in suis intellectualibus opera-
112 tionibus minus impeditus pronior existit. Pascitur autem intellectus
per verbum vite: sub cuius influentia constituitur. Sicut motores
orbium, differenter tarnen, vti etiam spiritus qui subsunt influentiis
celi differenter perficiuntur, et non perficitur nisi per accidens a sensi-
bili spiritu, sicut imago non perficit: licet excitet ad inquirendum veri-
tatem exemplaris, velut imago crucifixi: non influit deuotionem, sed
excitat memoriam vt influatur deuotio. Et quoniam non necessitatur
p. 240 per influentiam celi spiritus intellectualis, sed est | penitus liber, tune
nisi se influentie verbi dei per fidem subiiciat non perficitur, sicut
discipulus liber qui sui iuris est: nisi se verbo magistri subiiciat per
fidem non perficitur, oportet enim quod confidat et audiat magistrum.
Perficitur autem intellectus per verbum dei et crescit: et fit continue
capacior et aptior atque verbo similior, et hec perfectio que venit sic a
verbo a quo habuit esse non est perfectio corruptibilis: sed est dei-
formis. Sicut perfectio auri non est corruptibilis sed celestiformis.
113 Oportet autem omnem intellectum per fidem verbo dei se subiicere et
attentissime internam illam summi magistri doctrinam audire, et audi-
endo quid in eo loquatur dominus perficietur. Quapropter tu iesu ma-
1
peurenit
335

gister vnice predicasti fidem esse omni accedenti ad vite fontem ne-
cessariam, et secundum gradum fidei adesse influxum virtutis diuine
ostendisti. Duo tantum docuisti christe saluator, fidem et dilectionem,
per fidem accedit intellectus ad verbum, per dilectionem vnitur ei,
quantum accedit tantum in virtute augetur, et quantum diligit tantum
figitur in luce eius. Uerbum autem dei intra ipsum est: et non est opus
vt querat extra se, quia intus reperiet: et accedere poterit per fidem, et
vt propius accedere possit poterit precibus obtinere, nam verbum ad-
114 augebit fidem per communicationem luminis sui. Tibi iesu gratias ago
quoniam ad hoc tuo lumine perueni. In lumine enim tuo video lumen
vite mee, quomodo tu verbum influis omnibus credentibus vitam: et
perficis omnes te diligentes, que vnquam breuior et efficacior doctrina
tua iesu bone, non persuades nisi credere, et non precipis nisi amare.
Quid facilius quam credere deo. Quid dulcius quam ipsum amare, quam
suaue est iugum tuum, et quam leue est onus tuum preceptor vnice.
Promittis hanc doctrinam seruantibus omne desideratum, nihil enim
astruis credenti difficile: et nihil amanti denegabile. Talia sunt pro-
missa que tuis discipulis spondes, et verissima sunt quia tu es veritas
que non nisi vera promittere potes, imo non nisi teipsum promittis
qui es perfectio omnis perfectibilis, tibi laus, tibi gloria, tibi gratiarum
actio per eterna secula.
115 Capitulum XXV

Quomodo iesus sit consummatio
Sed quid est hoc domine quod immittis in spiritum hominis quem
perficis: nonne spiritum tuum bonum qui penitus est in actu, virtus
omnium virtutum, et perfectio perfectorum, quoniam ille est qui
omnia operatur. Sicut enim vis Solaris descendens in spiritum vege-
tabilem mouet ipsum vt perficiatur: et fit gratissima et naturalissima
decoctione celestialis caloris fructus bonus medio bone arboris: ita
Spiritus tuus deus venit in spiritum intellectualem boni hominis, et
calore diuine caritatis decoquit virtualem potentiam vt perficiatur et
fiat sibi gratissimus fructus. Experimur domine simplicem spiritum
tuum virtute infinitum capi multipliciter, capitur enim aliter in vno
vbi efficit spiritum propheticum, aliter in alio vbi peritum efficit Inter-
pretern, et in alio docet scientiam. Ita in aliis aliter, varia enim sunt
dona eius, et ille sunt perfectiones intellectualis spiritus, sicut idem
no calor Solaris in variis arboribus varios perficit fructus. Uideo domine
spiritum tuum nulli spiritui deesse posse, quia spiritus spirituum: et
336

motus motuum, et est replens omnem orbem, sed disponit omnia que
non habent spiritum intellectualem per naturam intellectualem que
mouet celum: et per eius motum omnia que ei subsunt. Dispositionen!
vero atque dispensationem in natura intellectual! non nisi sibiipsi
reseruauit, desponsauit enim sibi hanc naturam in qua elegit quiescere
tanquam in domo mansionis et celo veritatis, nullibi enim capi potest
veritas per se: nisi in intellectual! natura. Tu domine qui omnia propter
temetipsum operaris vniuersum hunc mundum creasti propter in-
tellectualem naturam, quasi pictor qui diuersos temperat colores: vt
demum seipsum depingere possit: ad finem vt habeat suiipsius ima-
p. 241 ginem in qua delicietur | ac quiescat ars sua: cum ipse vnus sit immulti-
plicabilis, saltern modo quo fieri potest in propinquissima similitudine
117 multiplicetur. Multas autem figuras facit: quia virtutis sue infinite
similitudo non potest nisi in multis perfection modo explicari, et sunt
omnes intellectales Spiritus cuilibet spiritui oportuni. Nam nisi forent
innumerabiles non posses tu deus infinitus meliori modo cognosci,
quisque enim intellectualis spiritus videt in te deo meo aliquid: quod
nisi aliis reuelaretur: non attingerent te deum suum meliori quo fieri
posset modo: reuelauit sibi mutuo secreta sua: amoris pleni spiritus,
et augetur ex hoc cognitio amati: et desiderium ad ipsum, et gaudii
118 dulcedo inardescit. Neque adhuc domine deus sine iesu filio tuo quern
pre consortibus suis vnxisti qui christus est complementum operis tui
perfecisses. In cuius intellectu quiescit perfectio creabilis nature, nam
est vltima et perfectissima immultiplicabilis dei similitudo, et non
potest esse nisi vna suprema talis, omnes autem alii spiritus intellectua-
les sunt illo spiritu mediante similitudines, et quanto perfectiores:
tanto huic similiores. Et quiescunt omnes in illo spiritu vt in vltima
perfectionis imaginis dei, cuius imaginis assecuti sunt similitudinem et
gradum aliquem perfectionis, habeo igitur dono tuo deus meus totum
hunc visibilem mundum: et omnem scripturam, et omnes administrato-
rios spiritus in adiutorium: vt proficiam in cognitione tui, omnia me
excitant vt ad te conuertar, non aliud scripture omnes facere nituntur
nisi te ostendere: neque omnes intellectuales spiritus aliud habent
exercitii nisi vt te querant, et quantum de te repererint reuelent.
119 Dedisti mihi super omnia iesum magistrum: viam: vitam: et veri-
tatem, vt penitus mihi nihil deesse possit, confortas me spiritusancto
tuo, inspiras per eum electiones vite: desideria sancta: allicis per pre-
gustationem dulcedinis vite gloriose, vt te bonum infinitum amem,
rapis me vt sim supra meipsum et preuideam locum glorie ad quern me
inuitas, multa mihi saporissima fercula odore suo optimo me attra-

De visione dei 25 — De pace fidei
hentia: ostendis thezaurum diuitiarum vite: gaudii: pulcritudinis,

videre sinis fontem: ex quo effluit omne desiderabile: tarn in natura
quam arte discoperis: nihil secreti tenes, venam amoris non occultas:
neque pacis neque quietis, omnia offers mihi miserrimo quem de nihilo
creasti, quid igitur moror: cur non curro in odore vnguentorum christi
mei, cur non intro in gaudium domini mei: quid me tenet: si tenuit me
ignorantia tui domine et vacua sensibilis mundi delectatio amplius non
tenebit. Uolo enim domine quia tu das vt velim ista linquere que huius
mundi sunt, quia me linquere vult mundus, propero ad finem cursum
pene consummaui, preuenio licentiare ipsum: quia anhelo ad coronam.
Trahe me domine: quia nemo peruenire poterit ad te: nisi a te tractus,
vt attractus absoluar ab hoc mundo: et iungar tibi deo absoluto in
eternitate vite gloriose. Amen.
Reuerendissimi domini Nicolai Cardinalis sancti Petri ad vincula
Brixinensis episcopi Liber de visione dei Explicit. |
p-242 De pace fidei
ι Fuit ex his que apud Constantinopolim proxime seuissime acta per

turchorum regem diuulgabantur, quidam vir zelo dei accensus qui
loca illarum regionum aliquando viderat vt pluribus gemitibus oraret
omnium creatorem quod persecutionem que ob diuersum ritum religio-
num plus solito seuit: sua pietate moderaretur. Accidit vt post dies
aliquot forte ex diuturna continuata meditatione visio quedam eidem
zeloso manifestaretur: ex qua elicuit quod paucorum sapientum
omnium talium diuersitatum que in religionibus per orbem obseruantur
peritia pollentium: vnam posse facilem quandam concordantiam re-
periri, ac per earn in religione perpetuam pacem conuenienti ac veraci
medio constitui. Unde vt hec visio ad noticiam eorum qui his maximis
presunt aliquando deueniret: earn quantum memoria presentabat
2 plane subter conscripsit. Raptus est enim ad quandam intellectualem
altitudinem, vbi quasi inter eos qui vita excesserunt examen huiusce
rei in consilio excelsorum president! cunctipotenti ita habitum est.
Aiebat enim rex celi et terre: ad eum de regno huius mundi tristes
nuncios gemitus oppressorum attulisse, ob religionum plerosque in inui-
eem arma mouere, et sua potentia homines: aut ad renegationem diu
338

De visione dei 25 — De pace fidei
hentia: ostendis thezaurum diuitiarum vite: gaudii: pulcritudinis,

videre sinis fontem: ex quo effluit omne desiderabile: tarn in natura
quam arte discoperis: nihil secreti tenes, venam amoris non occultas:
neque pacis neque quietis, omnia offers mihi miserrimo quem de nihilo
creasti, quid igitur moror: cur non curro in odore vnguentorum christi
mei, cur non intro in gaudium domini mei: quid me tenet: si tenuit me
ignorantia tui domine et vacua sensibilis mundi delectatio amplius non
tenebit. Uolo enim domine quia tu das vt velim ista linquere que huius
mundi sunt, quia me linquere vult mundus, propero ad finem cursum
pene consummaui, preuenio licentiare ipsum: quia anhelo ad coronam.
Trahe me domine: quia nemo peruenire poterit ad te: nisi a te tractus,
vt attractus absoluar ab hoc mundo: et iungar tibi deo absoluto in
eternitate vite gloriose. Amen.
Reuerendissimi domini Nicolai Cardinalis sancti Petri ad vincula
Brixinensis episcopi Liber de visione dei Explicit. |
p-242 De pace fidei
ι Fuit ex his que apud Constantinopolim proxime seuissime acta per

turchorum regem diuulgabantur, quidam vir zelo dei accensus qui
loca illarum regionum aliquando viderat vt pluribus gemitibus oraret
omnium creatorem quod persecutionem que ob diuersum ritum religio-
num plus solito seuit: sua pietate moderaretur. Accidit vt post dies
aliquot forte ex diuturna continuata meditatione visio quedam eidem
zeloso manifestaretur: ex qua elicuit quod paucorum sapientum
omnium talium diuersitatum que in religionibus per orbem obseruantur
peritia pollentium: vnam posse facilem quandam concordantiam re-
periri, ac per earn in religione perpetuam pacem conuenienti ac veraci
medio constitui. Unde vt hec visio ad noticiam eorum qui his maximis
presunt aliquando deueniret: earn quantum memoria presentabat
2 plane subter conscripsit. Raptus est enim ad quandam intellectualem
altitudinem, vbi quasi inter eos qui vita excesserunt examen huiusce
rei in consilio excelsorum president! cunctipotenti ita habitum est.
Aiebat enim rex celi et terre: ad eum de regno huius mundi tristes
nuncios gemitus oppressorum attulisse, ob religionum plerosque in inui-
eem arma mouere, et sua potentia homines: aut ad renegationem diu
338

obseruate secte cogere: aut mortem inferre. Fueruntque plurimi harum

lamentationum ex vniuersa terra geruli, quos rex in pleno sanctorum
cetu proponere mandauit. Uidebantur autem omnes illi quasi noti
celicolis a rege ipso vniuersi ab initio super singulas mundi prouincias
et sectas constituti. Non enim habitu vt homines: sed intellectuales
3 virtutes comparebant. Dicebat enim princeps vnus omnium talium
missorum vice hanc sententiam. Domine rex vniuersitatis, quid habet
omnis creatura quod ei non dedisti. Ex limo terre placuit corpus
hominis formatum spiritu rational! per te inspirari: vt in eo reluceat
ineffabilis virtutis tue imago, multiplicatus est ex vno populus multus
qui occupat aride superficiem, et quamuis spiritus ille intellectualis
seminatus in terra, absorptus in vmbra non videat lucem et ortus sui
initium, tu tarnen concreasti eidem ea omnia per que excitatus ad-
miratione eorum que sensu attingit: possit aliquando ad te omnium
creatorem oculos mentis attollere et tibi caritate summa reuniri et sie
4 demum ad ortum suum cum fructu redire. Sed nosti domine quod ma-
gna multitude non potest esse sine multa diuersitate ac quod laborio-
sam erumnis et miseriis plenam pene omnes vitam ducere coguntur, et
seruili subiectione regibus qui dominantur subesse, ex quo factum est
quod pauci ex omnibus tantum ocii habent: vt propria vtentes arbitrii
libertate ad sui noticiam pergere queant, multis enim corporalibus
curis et seruitiis distrahuntur, ita te qui es deus absconditus querere
nequeunt. Quare proposuisti diuersos reges atque videntes qui pro-
phete dicuntur populo tuo: quorum plerique legationis tue officio
vsi tuo nomine cultum et leges instituerunt, et rüdem populum in-
struxerunt. Has leges perinde acsi tuipse rex regum facie ad faciem eis
locutus fuisses acceptarunt, non eos sed te in ipsis audire credentes,
variis autem nationibus varios prophetas et magistros misisti, et alios
vno: alios alio tempore. Habet autem hoc humana terrena conditio
quod longa consuetudo que in naturam transisse accipitur: pro veri-
tate defenditur. Sic eueniunt non parue dissensiones: quando quelibet
5 communitas suam fidem alteri prefert. Succurre igitur tu qui solus
potes, propter te enim quern solum venerantur: in omni eo quod cuncti
adorare videntur est hec emulatio. Nam nemo appetit in omni eo quod
appetere videtur nisi bonum quod tu es, neque quisquam aliud omni |
p. 243 intellectual! discursu querit quam verum quod tu es, quid querit
viuens: nisi viuere, quid exist ens nisi esse. Tu ergo qui es dator vite
et esse: es ille qui in diuersis ritibus differenter queri videris, et in
diuersis nominibus nominaris, quoniam vti es manes omnibus in-
cognitus et ineffabilis. Non enim qui infinita virtus es aliquod eorum es
22« 339

De pace fidei
que creasti, nee potest creatura infinitatis tue conceptum comprehen-

dere: cum finiti et infiniti nulla sit proportio, tu autem omnipotens
deus potes te qui omni menti inuisibilis es: modo quo capi queas cui
vis visibilem ostendere. Noli igitur amplius te occultare, domine sis
propicius et ostende faciem tuam: et salui erunt omnes populi: qui
amplius venam vite et eius dulcedinem parum etiam pregustatam de-
6 serere nequeunt, nam nemo a te recedit nisi quia te ignorat. Si sie facere
dignaberis cessabit gladius et odii liuor et queque mala, et cognoscent
omnes quomodo non est nisi vna religio in rituum varietate. Quod si
forte hec differentia rituum tolli non poterit, aut non expedit: vt diuer-
sitas sit deuotionis adauctio, quando quelibet regio suis cerimoniis qua-
si tibi regi gratioribus vigilantiorem operam impendet, saltem vt sicut
tu vnus es: vna sit religio et vnus latrie cultus. Sis igitur placabilis do-
mine, quia ira tua est pietas, et iusticia misericordia, parce debili crea-
ture tue. Ita nos tui commissarii: quos populo tuo custodes concessisti,
et hie intueris: tuam maiestatem omni nobis possibili exorationis mo-
do suppliciter deprecamur.
7 Ad hanc archangeli supplicationem: cum omnes celici ciues se
pariter regi summo inclinarent: aiebat qui in throno sedebat hominem
suo arbitrio dimissum, in quo arbitrio capacem eum suo consortio
creasset. Sed quia animalis et terrenus homo sub principe tenebrarum
in ignorantia detinetur: ambulans secundum conditiones vite sensibilis
que non est nisi de mundo principis tenebrarum et non secundum
intellectualem interiorem hominem: cuius vita est de regione originis
sui, hinc aiebat se multa cura et diligentia per varios prophetas qui
aliorum comparatione videntes erant deuiantem hominem reuocasse,
et tandem quando nee omnes ipsi prophete sufficienter principem
ignorantie superare possent: verbum suum miserit per quod fecit et
secula: quod induit humanitate vt sie saltem hominem docibilem
liberrimi arbitrii illuminaret: et videret non secundum exteriorem sed
interiorem hominem ambulandum, si aliquando reuerti speraret ad
immortalis vite dulcedinem, et quia verbum suum induit hominem
mortalem, et in sanguine suo perhibuit testimonium veritati: illi scilicet
hominem capacem esse eterne vite propter quam assequendam animalis
et sensibilis vita pro nihilo habenda sit, quodque ipsa eterna vita non
sit nisi interioris hominis vltimum desiderium scilicet veritas que solum
appetitur, et vti eterna est eternaliter pascit intellectum, que quidem
veritas intellectum pascens non est nisi verbum ipsum in quo compli-
cantur omnia, et per quod omnia explicantur, et quod humanam
induit naturam, vt quilibet homo secundum electionem liberi arbitrii
340

in sua humana natura in homine illo qui et verbum immortale veritatis

pabulum se assequi posse non dubitaret. Addens: et cum hec acta
sint: quid est quod fieri potuit et non est factum.
8 Ad quam interrogationem regis regum: verbum caro factum omni-
um celicolarum principatum tenens: omnium vice respondit. Pater
misericordiarum: et si opera tua perfectissima sint et non restet pro
eorum complemento quicquam adiiciendum: tarnen quia ab initio
decreuisti hominem liberi arbitrii manere, et cum nihil stabile in
sensibili mundo perseueret, varienturque ex tempore opiniones et
coniecture fluxibiles: similiter et lingue et interpretationes: indiget
p. 244 humana natura crebra visitatione, | vt fallacie que plurimum sunt circa
verbum tuum extirpentur: et sie veritas continue elucescat, que cum
sit vna et non possit non capi per omnem liberum intellectum per-
ducetur omnis religionum diuersitas in vnam fidem orthodoxam.
9 Placuit regi et aduocatis angelis qui omnibus nationibus et linguis
presunt: cuilibet precepit vt vnum peritiorem ad verbum caro factum
adduceret. Et mox in conspectu verbi comparuerunt scilicet viri
grauiores mundi huius quasi in extasim rapti, quos verbum dei sic
alloquebatur. Audiuit dominus rex celi et terre gemitum interfectorum
et compeditorum et in seruitutem redactorum qui ob religionum
diuersitatem patiuntur, et quia omnes qui hanc aut faciunt aut patiun-
tur persecutionem non aliunde mouentur nisi quia sic saluti credunt
expedire et suo creatori placere. Misertus est igitur dominus populo
et contentatur omnem religionum diuersitatem communi omnium
hominum consensu in vnicam concorditer reduci amplius inuiolabilem,
hoc onus ministerii vobis viris electis committit: dando vobis assisten-
tes ex sua curia amministratorios angelicos spiritus: qui vos custodiant
ac dirigant: locum deputans iherusalem ad hoc aptissimum.
io Ad hec vnus pre ceteris senior et vt apparuit grecus: premissa
adoratione respondit. Laudes deo nostro dicimus: cuius misericordia
super omnia opera eius, qui solus potens est efficere quod in vnam
concordantem pacem tanta religionum diuersitas conducatur, cuius
precepto nos factura eius non possumus non obedire, oramus tarnen
nunc instrui quo modo hec per nos religionis vnitas possit introduci.
Nam aliam fidem ab ea quam natio quelibet etiam sanguine hactenus
defendit: nostra persuasione difficulter acceptabit.
Respondit verbum: Non aliam fidem: sed eandem vnicam vndique
presupponi reperietis. Uos enim qui nunc adestis: inter vestre lingue
consortes sapientes dicimini, aut saltern philosophi seu sapientie
amatores.
341

De pace fidei
Ita est inquit grecus. Si igitur omnes amatis sapientiam: nonne

ipsam sapientiam esse presupponitis.
Clamabant omnes simul neminem dubitare earn esse.
11 Subiunxit verbum: Non potest esse nisi vna sapientia, si enim
possibile foret plures esse sapientias: illas ab vna esse necesse esset,
ante enim omnem pluralitatem est vnitas.
Grecus: Nemo nostrum hesitat in hoc quin sit vna sapientia quam
omnes amamus, et propter quam philosophi nominamur: cuius parti-
cipatione sunt multi sapientes, sapientia ipsa simplici et indiuisa in se
permanente.
Uerbum: Concordatis igitur omnes vnam esse simplicissimam sapi-
entiam: cuius vis est ineffabilis, et experitur quisque in explicatione
virtutis eius ineffabilem ac infinitam vim illam, quando enim visus ad
ea que visibilia sunt se conuertit et quicquid intuetur attendit ex vi sa-
pientie prodiisse, ita de auditu et singulis que sensus attingit, inuisi-
bilem sapientiam omnia excedere affirmat.
12 Grecus: Nee nos qui hanc fecimus philosophic professionem: alia
via dulcedinem sapientie quam rerum que sensu subiacent admiratione
pregustatam amamus. Quis enim non moreretur pro adipiscenda tali
sapientia: ex qua omnis emanat pulcritudo, omnis dulcedo vite, et
omne desiderabile. In opificio hominis quanta relucet virtus sapientie
in membris: ordine membrorum vita infusa, armonia organorum, motu,
et demum in spiritu rational! qui capax est artium mirabilium et est
quasi signaculum sapientie: in quo super omnia vt in propinqua
imagine relucet sapientia eterna vt veritas in propinqua similitudine,
et quod super omnia mirabilius est relucentia illa sapientie per vehe-
mentem conuersionem spiritus ad veritatem: plus et plus accedit, quo-
usque viua ipsa relucentia de vmbra imaginis continue verier fiat et
conformior vere sapientie: licet absoluta ipsa sapientia nunquam sit
vti est in alio attingibilis, vt sit1 sic perpetuus et indeficiens cibus in-
tellectualis ipsa eterna inexhauribilis sapientia. |
p.245 Uerbum: Recte inceditis ad nostrum quo tendimus propositum,
omnes igitur vos etsi diuersarum religionum vocemini: vnum pre-
supponitis in omni diuersitate tali quod sapientiam nominatis, sed
dicite, complectitur ne vna sapientia omne id quod dici potest.
13 Respondit italus: Immo non est verbum extra sapientiam. Uerbum
enim summe sapientis in sapientia est, et in verbo sapientia, nee quic-
quam extra eam, omnia enim infinita complectitur sapientia.
1
fit
342

Uerbum: Si quis igitur diceret omnia in sapientia creata: et alius

omnia in verbo creata, dicerent ne illi idem aut diuersum.
Italus: Licet appareat diuersitas in dictione, est tarnen idem in sen-
tentia creatoris verbum in quo cuncta creauit non potest esse nisi
sapientia eius.
14 Uerbum: Quid igitur apparet vobis, est sapientia ilia deus aut crea-
tura.
Italus: Quia deus creator omnia creat in sapientia ipse est neces-
sario sapientia create sapientie. Ante enim omnem creaturam est sa-
pientia per quam omne creatum id est quod est.
Uerbum: Sic sapientia est eterna, quia ante omne initiatum et
creatum.
Italus: Nemo negare potest quin id quod intelligitur esse ante omne
principiatum sit eternum.
Uerbum: Est ergo principium.
Italus: Ita est.
Uerbum: Ergo simplicissimum, omne enim compositum est princi-
piatum, componentia enim non possunt esse post compositum.
Italus: Fateor.
15 Uerbum: Sapientia igitur est eternitas.
Italus: Nee hoc aliter esse potest.
Uerbum: Non est autem possibile plures esse eternitates, quia ante
omnem pluralitatem est vnitas.
Italus: Neque id quisquam diffitetur.
Uerbum: Est igitur sapientia deus vnus simplex eternus principium
omnium.
Italus: Ita necesse est.
Uerbum: Ecce quomodo vos variarum sectarum philosophi in reli-
gione vnius dei quern omnes presupponitis in eo quod vos amatores
sapientie profitemini concordatis.
16 Arabs: Sic arabs exorsus respondit nihil clarius nee verius did
potest.
Uerbum: Sicut autem vos profitemini ex eo quia amatores sapientie
absolutam sapientiam putatisne homines intellectu vigentes non amare
sapientiam.
Arabs: Puto verissime omnes homines natura appetere sapientiam,
cum sapientia sit vita intellectus: qui alio cibo quam veritate et verbo
vite seu pane suo intellectual! qui sapientia est in vita sua conseruari
nequit. Sicut enim omne exist ens appetit omne id sine quo exist ere non
potest, ita intellectualis vita sapientiam.
343

De pace fidei
Uerbum: Omnes ergo homines profitentur vobiscum vnam absolu-

tam sapientiam esse quam presupponunt que est vnus deus.
Arabs: Sic est, et aliud nemo intelligens astruere potest.
Uerbum: Una est igitur religio et cultus omnium intellectu vigenti-
um que in omni diuersitate rituum presupponitur.
17 Arabs: Tu es sapientia quia verbum dei, queso cultores plurium
deorum quomodo cum philosophis in vno deo concurrent. Nam nullo
vnquam tempore philosophi aliter sensisse reperiuntur: quam quod
impossibile sit esse plures deos, quibus vnus superexaltatus non presit,
qui solus est principium a quo alii habent quicquid habent multo
excellentius quam monas in numero.
Uerbum: Omnes qui vnquam plures deos coluerunt diuinitatem
esse presupposuerunt, illam enim in omnibus diis tanquam in partici-
pantibus eandem adorant, sicut enim albedine non existente non sunt
alba, ita diuinitate non existente non sunt du, cultus igitur deorum
confitetur diuinitatem, et qui dicit plures deos, dicit vnum antecedenter
omnium principium, sicut qui asserit plures sanctos, vnum sanctum
sanctorum, cuius participatione omnes alii sancti sunt: admittit.
Nunquam gens aliqua adeo stolida fuit que plures crederet deos, quo-
rum quisque foret prima causa: principium: aut creator vniuersi.
Arabs: Ita puto. Nam contradicit sibiipsi plura esse principia prima.
Principium enim cum non possit esse prin|cipiatum: quia a seipso for et
principiatum: et esset antequam esset, quod non capit ratio. Ideo
principium est eternum, et non est possibile plura esse eterna, quia
ante omnem pluralitatem vnitas. Ita vnum necessario erit principium
et causa vniuersi. Ob hoc non repperi hactenus gent em aliquam in hoc
a veritatis via declinasse.
18 Uerbum: Si igitur omnes qui plures deos venerantur respexerint ad
id quod presupponunt scilicet ad deitatem que est causa omnium: et
illam vti ratio ipsa dictat in religionem manifestam assumpserint sicut
ipsam implicite colunt in omnibus quos deos nominant: lis est dissoluta.
Arabs: Forte hoc non f oret difficile: sed tollere culturam deorum
erit graue. Nam populus suffragia sibi ex cultura prestari pro certo
tenet et inclinatur, ob hoc pro sua saluatione ad ilia numina recurrit.
Uerbum: Si de saluatione pari iam dicto modo informaretur:
populus potius quereret saluationem in eo qui dedit esse et est ipse
saluator atque saluatio infinita: quam in his qui ex se nihil habent:
nisi ab ipso saluatore concedatur. Ubi vero populus ad deos qui sancti
habiti sunt omnium opinione quia deiformiter vixerunt: confugeret
quasi ad acceptum intercessorem in quadam aut infirmitate aut alia
344

necessitate, aut eundem dulia veneratione adoraret, seu eius memoriam

reuerenter ageret quia amicus dei et cuius vita est imitanda: dummodo
vni soli deo omnem daret latrie cultum non contradiceret vnice religioni,
et hoc modo populus facile quietaretur.
19 Hie Indus: Quid tune de statuis et simulacris.
Uerbum: Imagines que ad noticiam deducunt ea que in vero vnius
dei cultu conceduntur: non damnantur, sed quando a cultu latrie vnius
dei abducunt quasi in ipsis lapidibus sit aliquid diuinitatis et statue
alligetur, tune quia decipiunt et a veritate auertunt: merito confringi
debent.
Indus: Difficile est populum auertere ab inueterata ydolatria ob
responsa que dantur.
Uerbum: Raro hec responsa aliter quam per sacerdotes qui sic
numen referunt respondisse fabricantur, nam quesito proposito aut arte
aliqua quam ex celi dispositione in obseruantiam perduxerunt, aut sor-
te confingunt responsum quod numini ascribunt, quasi sic celum aut
apollo vel sol iubeat respondere. Quapropter1 accidit ilia plerumque
esse aut ambigua ne aperte conuincantur de mendacio, aut penitus
mendosa, et sic aliquando casu vera, et quando sacerdos est bonus
coniector: melius diuinat, et responsa sunt veriora.
20 Indus: Compertum est sepe spiritum quendam statue alligatum
patenter responsa dare.
Uerbum: Non anima hominis aut apollinis vel esculapii aut alte-
rius qui pro deo colitur, sed Spiritus nequam ab initio humane salutis
inimicus finxit se fide per hominem aliquando: sed raro statue alligari
et ad responsa cogi vt sic deciperet, sed postquam detecta est fallacia
cessauit. Unde hodie os habent et non loquuntur, postquam experi-
mento comperta est hec fallacia seductoris in multis regionibus dam-
nata est ydolatria pene per omnia sapientiorum hominum loca, et non
erit difficile similiter in Oriente ad inuocationem vnius dei fallaciam
ydolatrie detegi: vt sic illi ceteris mundi nationibus conformentur.
Indus: Detectis fallaciis preapertis atque quod ob illas Romani
prudentissimi similiter et greci atque arabes ydola confregerunt,
sperandum est omnino ydolatras indos similiter acturos, maxime cum
sapientes sint et necessitatem religionis in cultu vnius dei esse non he-
sitent, etiam si cum hoc ydola suo modo venerentur. Hec de vno deo
adorando sic conclusionem capient pacificam. Sed de trino deo difficili-
mum erit concordiam vndique acceptari. Uidebitur enim omnibus
1
Qnapropter
345

De pace fidei
trinitatem sine tribus concipi non posse. Quod si trinitas est in diuini-
p. 247 täte erit | et pluralitas in deitate. Prius autem dictum est et vere ita
esse necesse est, scilicet non esse nisi vnam deitatem absolutam, non
est igitur pluralitas in absoluta deitate: sed in participantibus, qui non
sunt deus absolute, sed du participatione.
21 Uerbum: Deus vt creator est trinus et vnus vt infinitus, nee trinus
nee vnus: nee quicquam eorum quedicipossunt. Namnominaquedeo
attribuuntur sumuntur a creaturis cum ipse sit in se ineffabilis et super
omne id quod nominari aut dici posset. Unde quia deum colentes ipsum
adorare debent tanquam principium vniuersi. In ipso autem vno
vniuerso reperitur partium multitude inequalitas et separatio. Multi-
tude enim stellarum: arborum: hominum: lapidum sensui patet, omnis
autem multitudinis vnitas est principium, quare principium multitu-
dinis est eterna vnitas, reperitur in vniuerso partium inequalitas quia
nulla similis alteri, inequalitas enim cadit ab equalitate vnitatis, ante
igitur omnem inequalitatem est equalitas eterna, reperitur in vno vni-
uerso partium distinctio seu separatio, ante autem omnem distinctio-
nem est connexio vnitatis et equalitatis, a qua quidem connexione
cadit separatio seu distinctio. Connexio igitur eterna, sed non possunt
esse plura eterna, igitur in vna eternitate reperitur vnitas, vnitatis
equalitas, et vnitatis et equalitatis vnio seu connexio, sie principium
simplicissimum vniuersi est vnitrinum, quia in principio complicari dat
principiatum, omne autem principiatum dicit sie se in principio suo
complicari, et in omni principiato trina talis distinctio in vnitate
essentie reperitur, quare et omnium principium simplicissimum erit
trinum et vnum.
22 Chaldeus: Hec et sapientes aliquantulum capere possent, tarnen
communem vulgum excedunt. Nam vt intelligo non est verum quod
sint tres du sed vnus qui est trinus, vis ne dicere quod ipse vnus in
virtute est trinus.
Uerbum: Deus est absoluta vis omnium virtutum, quia omnipotens,
vnde cum non sit nisi vna absoluta virtus que est diuina essentia, illam
virtutem dici trinam non est aliud quam deum asserere trinum, sed non
sic capias virtutem prout distinguitur contra realitatem, quia in deo
virtus est ipsa realitas, sie et de potentia absoluta que est et virtus.
Nam non videtur cuiquam absurdum si diceretur omnipotentiam
diuinam que est deus in se habere vnitatem que est entitas equalitatem
et connexionem, vt sie potentia vnitatis vniat seu essentiat omnia que
habent esse, in tantum enim res est in quantum vna est, vnum et ens
conuertuntur et potentia equalitatis equalificet seu formet omnia que
346

consistunt, in hoc enim quod res nee plus nee minus est quam id quod
est: equaliter est, si enim plus vel minus esset non esset, sine equalitate
igitur non potest esse, sie potentia connexionis vniat seu nectat. Unde
omnipotentia in virtute vnitatis vocat de non esse, vt quod non erat
fiat capax ipsius esse et in virtute equalitatis format, et in virtute
connexionis nectit, vti in essentia amoris vides quomodo amare nectit
amantem amabili, quando igitur de non esse vocatur per omnipoten-
tiam homo, primo in ordine oritur vnitas, post equalitas, inde nexus
vtriusque. Nam nihil esse potest nisi sit vnum, prioriter igitur est
vnum, et quia homo vocatur de non esse oritur vnitas hominis primo
in ordine, deinde equalitas illius vnitatis seu entitatis, nam equalitas
est explicatio forme in vnitate ob quam vocabatur vnitas hominis,
et non leonis vel alterius rei, equalitas autem non potest nisi ab
vnitate oriri, nam alteritas non producit equalitatem sed vnitas seu
idemptitas, deinde ex vnitate et equalitate procedit amor seu nexus.
p. 248 Unitas | enim ab equalitate, et equalitas ab vnitate non sunt separabi-
les. Nexus igitur seu amor sic se habet quod posita vnitate ponitur
23 equalitas, et posita vnitate et equalitate ponitur amor seu nexus. Si
igitur non reperitur equalitas: quin sit vnitatis equalitas, et non
reperitur nexus quin sit vnitatis et equalitatis nexus, ita quod nexus
est in vnitate et equalitate, et equalitas in vnitate et vnitas in equa-
litate, et vnitas et equalitas in nexu: manifestum est non esse in tri-
nitate essentialem distinctionem. Ilia enim que essentialiter differunt
ita se habent quod vnum esse potest alio non existente. Sed quia sic
se habet trinitas quod posita vnitate ponitur vnitatis equalitas,
et econuerso, et similiter positis vnitate et equalitate: ponitur nexus,
et econuerso, hinc non in essentia sed in ipsa relatione videtur: quo-
modo alia est vnitas, alia equalitas, alia connexio. Numeralis autem
distinctio est essentialis, nam binarius differt a ternario essentia-
liter, posito enim binario non ponitur ternarius, et ad esse binarii
non sequitur ternarius, quare trinitas in deo non est composita:
seu pluralis: seu numeralis: sed est simplicissima vnitas. Qui igitur
deum credunt vnum non negabunt ipsum trinum: quando intelh'gunt
trinitatem illam non distingui ab vnitate simplicissima: sed esse ipsam,
ita quod nisi esset ipsa trinitas in vnitate: non esset ipsum principium
omnipotens ad creandum vniuersum et singula. Uirtus quanto vnitior:
tanto fortior, quanto autem vnitior tanto simplicior, quanto igitur
potentior seu fortior: tanto simplicior. Unde cum essentia diuina sit
omnipotens est simplicissima et trina. Sine enim trinitate non foret
principium simplicissimum, fortissimum, et omnipotens.
347

De pace fidei
Chaldeus: Arbitror neminem ab isto intellectu dissentire posse, sed

quod deus habeat filium et participem in deitate: hoc impugnat arabes,
et multi cum ipsis.
24 Uerbum: Nominant aliqui vnitatem patrem, equalitatem filium,
et nexum spiritumsanctum, quia illi termini etsi non sint proprii:
tarnen conuenienter significant trinitatem. Nam de patre filius, et ab
vnitate et equalitate filii amor seu spiritus, transit enim natura patris
in quandam equalitatem in filio, quare amor et nexus ab vnitate et
equalitate exoritur, et si simpliciores termini reperiri possent: aptiores
forent, vt est vnitas, iditas, et idemptitas. Hü enim termini magis
videntur fecundissimam essentie simplicitatem explicare. Et attende
cum in essentia rationalis anime sit quedam fecunditas, scilicet mens,
sapientia, et amor, seu voluntas, quoniam mens ex se exerit intellectum
seu sapientiam: ex quibus voluntas seu amor. Et est hec trinitas in
vnitate essentie anime fecunditas quam habet in similitudine fecun-
dissime increate trinitatis, sic res omnis creata gerit ymaginem virtutis
creatiue, et habet suo modo fecunditatem in similitudine propinqua
vel distanti fecundissime trinitatis omnium creatricis. Ita vt non so-
lum creatura habeat esse ab esse diuino sed esse fecundum suo modo
trinum ab esse fecundissimo trino et vno, sine quo esse fecundo non
posset nee mundus subsistere, nee creatura esset meliori modo quo
esse posset.
25 Ad hec ludeus respondit: Optime explanata est superbenedicta
trinitas que negari nequit. Nam propheta quidem nobis ipsam quam
breuiter aperiens aiebat deum interrogasse: quomodo ipse qui aliis
fecunditatem generationis tribuit sterilis esse posset. Et quamuis iudei
fugiant trinitatem propter hoc quia earn putarunt pluralitatem, tarnen
intellecto quod sit fecunditas simplicissima perlibenter acquiescent.
2 9
·*6 Uerbum: | Facile etiam arabes et omnes sapientes ex his1 intelligent
trinitatem negare: esse negare diuinam fecunditatem et virtutem
creatiuam, ac quod admissio trinitatis est negare deorum plurali-
tatem et consotialitatem, facit enim ipsa fecunditas que est trinitas
non esse necesse quod sint plures du qui concurrant ad creationem
omnium cum vna fecunditas infinita sufficiat omne id creare quod est
creabile, multo melius arabes capere poterunt veritatem hoc modo:
quam modo quo ipsi loquuntur deum habere essentiam et animam,
adduntque deum habere verbum et spiritum. Nam si dicitur deum ani-
mam habere, non potest intelligi anima ilia nisi ratio seu verbum quod
1
hss
348

est deus. Non est enim aliud ratio quam verbum. Et quid tune est
spiritussanctus dei: nisi amor qui est deus. Nihil enim de deo simpli-
cissimo verificatur quod non est ipse, si verum est deum habere ver-
bum, verum est verbum deum esse, si verum est deum habere spiritum,
verum est spiritum esse deum, habere enim improprie conuenit deo,
quia ipse est omnia, ita quod habere in deo est esse. Unde arabs non
negat deum mentem esse et ab ilia verbum generari seu sapientiam et
ex his spiritum seu amorem procedere, et hec est ilia trinitas que su-
pra est explanata et per arabes posita, licet plerique ex ipsis non
aduertant se trinitatem fateri, sic et in prophetis vestris vos iudei
reperitis verbo dei celos formatos et spiritu eius: modo autem quo
negant arabes et iudei trinitatem: certe ab omnibus negari debet, sed
modo quo veritas trinitatis supra explicatur ab omnibus de necessi-
tate amplectitur.
27 Ad hec Scita: Nihil scrupuli esse potest in adoratione simplicissime
trinitatis quam et hodie omnes qui deos venerantur adorant, dicunt
enim sapientes deum creatorem esse vtriusque sexus atque amorem, vo-
lentes per hoc fecundissimam trinitatem creatoris modo quo possunt
explicare, alii asserunt deum superexaltatum: de se exerere intellectum
seu rationem, et hunc dicunt deum de deo: atque ilium asserunt crea-
torem, quoniam omne creatum causam et rationem habet cur sit hoc
et non illud, omnium igitur rerum ratio vna infinita deus est, ratio au-
tem que logos seu verbum a proferente emanat, vt cum omnipotens
verbum profert facta sint ea in re que in verbo complicantur, vt si
diceret omnipotentia, fiat lux, tune lux in verbo complicata existit ita
actu, hoc igitur verbum dei est intellectuale, vt prout res est concepta
in intellectu vt sit, ita existat realiter. Dicunt deinde spiritum conne-
xionis procedere in tertio ordine qui scilicet connectit omnia ad vnum vt
sit vnitas sicut vnitas vniuersi. Nam animam mundi seu spiritum qui
omnia nectit per quern quelibet creatura habet participationem ordinis,
vt sit pars vniuersi posuerunt. Oportet igitur quod hie spiritus in prin-
cipio sit ipsum principium, amor autem nectit, hinc amor qui deus est
seu charitas dici potest hie spiritus, cuius vis est diffusa per vniuersum,
ita quod nexus quo partes ad vnum seu totum connectuntur, sine quo
perfectio nulla subsisteret habeat deum suum principium. Ita clare
conspicitur: omnes sapientes aliquid trinitatis in vnitate attigisse, et
propterea dum hanc quam nos audiuimus explanationem audiuerint,
gaudebunt et laudabunt.
28 Respondit gallicus: Aliquando hoc argumentum ventilatum inter
studiosos audiui. Eternitas aut est ingenita: aut genita, aut nee in-
349

De pace fidei
genita nee genita. Uide ingenitam rationabiliter patrem omnipotentem

vocari, genitam verbum seu filium, nee ingenitam nee genitam amorem
seu spiritumsanctum, quia ipse procedit ab vtroque, et nee est ingeni-
tus, quia non est pater, nee genitus, quia non est filius, sed procedens ab
vtroque. Una est igitur eternitas, et illa est trina et simplicissima. Una
deitas trina, vna essentia trina, vna vita trina, vna potentia trina, vna
p. 250 virtus trina. In hac autem schola profeci: vt que | obscura fuerunt luce
clarius quantum nunc datur patescant. Et quoniam maxima restat
contradictio in mundo: asserentibus1 quibusdam verbum caro factum
ob redemptionem omnium, aliis aliter sentientibus, oportet super hoc
nos informari: quomodo in ea difficultate concordiam attingamus.
Uerbum: Hanc partem elucidandam Petrus apostolus recepit,
ipsum audite. Sufficienter enim edocebit queque abscondita vobis, et
comparente Petro in medio eorum ita exorsus est.
29 Petrus: Omnis circa incarnatum verbum diuersitas has videtur
habere varietates. Primo quibusdam dicentibus verbum dei non esse
deum, et hec pars est iam ante sufficienter patefacta, quoniam non
potest verbum dei nisi deus esse. Hoc autem verbum est ratio. Logos
enim grece verbum dicit quod est ratio. Deum enim habere ratio-
nem qui est creator omnium rationabilium animarum et spirituum
indubium est. Hec autem ratio dei non est nisi deus vti preexpositum
est, nam habere in deo coincidit cum esse. Ille enim a quo sunt omnia
in se complectitur omnia, et est omnia in omnibus: quia formator
omnium, ergo forma formarum, forma autem formarum complicat in
se omnes formas formabiles. Uerbum igitur seu ratio infinita causa et
mensura omnium que fieri possunt deus est, quare illi qui admittunt
verbum dei esse incarnatum seu humanatum, necesse est quod ipsi
fateantur hominem illum quem dicunt dei verbum etiam esse deum.
30 Hie persa locutus est dicens: Petre, Uerbum dei est deus, quomodo
deus qui est immutabilis fieri posset non deus sed homo, creator crea-
tura. Negamus enim hoc pene omnes: paucis in europa demptis. Et si
sint quidam inter nos qui christiani vocentur: illi nobiscum concordant
in huius rei impossibilitatem, scilicet quod infinitum sit finitum, et
eternum temporale.
Petrus: Hocipsum scilicet eternum esse temporale constanter vo-
biscum nego, sed cum vos omnes qui legem arabum tenetis: dicatis
christum esse verbum dei, et bene dicitis, necesse est et quod fateamini
ipsum deum.
1
asserentibns
350

Persa: Fatemur ipsum esse verbum et spiritum dei, quasi inter

omnes qui sunt aut fuerunt: nemo habuit illam excellentiam verbi et
spiritus dei, non tarnen admittimus propterea quod fuerit deus qui
non habet participem. Ne igitur incidamus in pluralitatem deorum:
negamus ipsum deum: quem deo proximum profitemur.
31 Petrus: In christo naturam humanam creditis.
Persa: Credimus, et illam veram in eo fuisse et perstitisse affirma-
mus.
Petrus: Optime. Hec natura quia humana: non erat diuina, et ita in
omni eo quod in christo vidistis secundum hanc naturam humanam
per quam similis erat aliis hominibus: non apprehendistis christum
deum sed hominem.
Persa: Ita est.
Petrus: In hoc nemo a vobis dissentit. Nam natura humana fuit in
christo perfectissima per quam fuit verus homo et mortalis vt alii homi-
nes, secundum illam autem naturam non fuit verbum dei. Dicito igitur
mihi cum f ateamini1 eum verbum dei: quid per hoc intenditis.
32 Persa: Non naturam sed gratiam, scilicet ipsum hanc gratiam
excelsam assecutum quod in eo deus posuit verbum suum.
Petrus: Nonne in aliis prophetis similiter posuit verbum, nam om-
nes verbo domini locuti sunt, et erant nuncii verbi dei.
Persa: Ita est, sed omnium prophetarum2 maximus christus, ideo
magis proprie conuenit sibi vt dicatur verbum dei quam aliis prophetis.
Possent enim plures missiue in se verbum regis continere in particulari-
bus negociis et prouinciis, sed vna sola que verbum regis continet per
quod totum regnum regitur, scilicet quia continet legem et preceptum
cui omnes obedire tenentur.
Petrus: Bonam ad hunc finem videris similitudinem proposuisse,
p. 251 scilicet quod verbum regis scriptum in variis cartis | non mutat ipsas
cartas in alias naturas, manent enim nature earum post inscriptionem
verbi, vti erant ante sic dicitis naturam humanam mansisse in christo.
Persa: Dicimus.
33 Petrus: Placet, sed attende que est differentia inter missiuas et
heredem regni. In herede regni est proprie verbum regis viuum et
liberum et illuminatum: in missiuis nequaquam.
Persa: Fateor si rex mittit heredem in regnum heres portat verbum
patris viuum et illimitatum3.
Petrus: Nonne proprie heres est verbum et non nuncius seu com-
missarius aut littera vel missiua, et in verbo heredis complicantur
1 2 3
fatearm omnium, prophetarum illiminatum
351

De pace fidei
omnia verba nunciorum et missiuarum, et quamuis heres regni non sit

pater sed filius, non est alienus a regia natura propter quam equalitatem
est heres.
34 Persa: Bene capio, sed obstat quia rex et filius sunt duo, ideo non
admittimus deum habere filium: filius enim esset alius deus quam pater,
sicut filius regis alius homo quam pater.
Petrus: Bene similitudinem impugnas, nam non est propria quando
attendis ad supposita, sed si tollis diuersitatem numeralem supposi-
torum et respicis ad potentiam que est in regali dignitate patris et filii
sui heredis, tunc vides quomodo illa potentia regalis est vna et in patre
et in filio. In patre vt in ingenito, in filio vt in genito seu viuo verbo
patris.
Persa: Prosequere.
Petrus: Esto igitur quod sit potentia talis regalis absoluta ingenita
et genita, et quod ipsa talis ingenita vocet ad societatem successionis
connaturalis genite, natura alienum, vt aliena natura in vnione cum
propria simul et indiuise possideant regnum, nonne naturalis successio
et gratiosa seu adoptiua in vna hereditate concurrunt.
Persa: Manifestum est.
35 Petrus: Sie et in vna successione vnius regni vniuntur filiatio et
adoptio, sed adoptionis successio non in se: sed in filiationis successione
suppositatur. Adoptio enim que de sua natura non succedit: si succe-
dere debet filiatione existente oportet quod non in se sed in illa suppo-
sitetur qui per naturam succedit, si igitur adoptio vt cum filiatione
succedat in adeptione simplicissime et indiuisibilis1 hereditatis, non
capit ex se sed ex filiatione successionem, non erit alius successor
adoptiuus et alius naturalis, licet alia natura adoptionis, alia naturalis,
nam quando separatus foret et non in eadem ypostasi adoptiuus cum
naturali, quomodo concurreret in successione indiuisibilis hereditatis.
Unde in christo sie tenendum est naturam humanam vnitam verbo seu
nature2 diuine, ita quod humana non transit in diuinam: sed attrahet
sie indissolubiliter eidem vt non separatim in se sed in diuina persone-
tur, ad finem quod ipsa humana natura vocata ad successionem eterne
vite cum diuina: in ipsa diuina immortalitatem assequi possit.
36 Persa: Competenter capio istud, sed adhuc alio intelligibili exemplo
iam dictum clarifica.
Petrus: Non possunt fingi similitudines precise, sed ecce sapientia
in se: est ne accidens vel substantia.
1 2
indiuisibis uature
352

Pers a: Substantia vt in se, vt autem alteri accidit accidens.

Petrus: Omnis autem sapientia in omnibus sapientibus ab ilia est
que est per se sapientia, quoniam ilia deus.
Persa: Ostensa sunt hec.
Petrus: Nonne vnus homo est sapientior alio.
Persa: Certum est.
Petrus: Qui igitur sapientior est: propinquior est ad sapientiam per
se, que est maxima absolute, et qui minus sapiens remotior.
Persa: Admitto.
Petrus: Nunquam1 autem aliquis homo secundum humanam natu-
ram adeo sapiens est quin posset esse sapientior, nam inter sapientiam
contractam scilicet humanam et sapientiam per se que est diuina et
maxima atque infinita: semper manet infinita distantia.
Persa: Et hoc similiter manifestum.
37 Petrus: Sic de magisterio absolute et magisterio contracto parifor-
p. 252 miter. In magisterio enim | absoluto est ars infinita, in contracto finita.
Esto igitur quod intellectus alicuius tale magisterium ac talem sapienti-
am habeat quod non sit possibile maiorem haberi sapientiam seu2 maius
magisterium: tune intellectus illius maxime vnitus est sapientie per se
seu magisterio per se, adeo quod vnio ilia maior esse non posset, nonne
ille intellectus in virtute vnite sapientie maxime: et vniti magisterii
maximi cui vnitur: diuinam virtutem adeptus esset, et in homine talem
habentem intellectum natura intellectualis humana esset immedia-
tissime vnita nature diuine seu sapientie eterne verbo aut arti omni-
potent!.
Persa: Fateor totum, sed hec vnio adhuc esset gratie.
38 Petrus: Quando vnio tanta foret nature inferioris ad diuinam quod
maior esse non posset: tune foret ei vnita etiam in vnitate personal!,
quamdiu enim natura inferior3 non eleuaretur in vnitatem personalem
et ypostaticam superioris maior esse posset. Si igitur ponitur maxima,
inferior in superior! adherendo subsistit, nee hoc per naturam sed
gratiam. Hec autem gratia maxima que maior esse nequit non distat a
natura: sed cum ilia vnitur. Unde et si per gratiam humana natura
vniatur diuine: tarnen gratia ilia cum maior esse nequeat immedia-
tissime terminatur in natura.
Persa: Qualitercunque dixeris, ex quo natura humana per gratiam
potest eleuari ad vnionem diuine: in quolibet homine non plus did
1 2 3
Petrus, nunquam sea inserier

De pace fidei
debet homo christus deus: quam alius sanctus1, licet ipse inter homines
sanctissimus.
39 Petrus: Si attenderes in solo christo altitudinem altissimam que
maior esse nequit, et gratiam maximam que maior esse nequit, et sanc-
titatem maximam, et ita de ceteris, deinde attenderes non esse possibile
altitudinem maximam que maior esse nequit esse plusquam vnam, et
ita de gratia et sanctitate. Atque post hoc aduerteres omnem altitu-
dinem cuiuscunque prophete quemcunque gradum habuerit impropor-
tionabiliter distare ab altitudine illa que maior esse nequit, ita quod
dato quocunque gradu altitudinis inter ilium et solum altissimum ca-
dere possunt infiniti maiores dato: et minores altissimo. Ita de gratia,
sanctitate, prudentia, sapientia, magisterio, et singulis: tunc clare vi-
deres solum vnum christum esse posse: in quo natura humana in vni-
tate suppositi vnita est nature diuine, et hocipsum etiam arabes faten-
tur: quamuis plerique non plene considerent. Dicunt enim arabes: chri-
stum solum altissimum in hoc mundo et futuro: et verbum dei, neque
illi qui dicunt christum deum et hominem aliud dicunt quam christum
solum altissimum hominem et verbum dei.
Persa: Uidetur quod postquam vnio illa que in altissimo est
necessaria bene consideratur quod arabes ducibiles sint ad recipiendum
hanc fidem, quia per earn vnitas dei quam maxime custodire nituntur
nequaquam leditur sed saluatur, sed dicito quomodo capi potest quod
natura humana non in se: sed in diuina adherendo suppositetur.
40 Petrus: Cape exemplum licet remotum. Lapis magnes attrahit sur-
sum ferrum, et adherendo in aere magneti natura ferri non in sua pon-
derosa natura subsistit, alias enim non penderet in aere: sed caderet
secundum naturam suam versus centrum terre, sed in virtute nature
magnetis: ferrum magneti adherendo subsistit in aere, et non virtute
proprie nature secundum quam ibi esse non posset. Causa autem cur
inclinetur sie ferri natura ad naturam magnetis: est, quia ferrum gerit
in se similitudinem nature magnetis a qua ortum recepisse dicitur. Sie
dum natura intellectualis humana adhereret nature intellectual! diuine
propinquissime: a qua recepit esse: illi adhereret vt fonti vite sue in-
separabiliter.
Persa: Intelligo.
41 Petrus: Adhuc arabum secta que magna est: fatetur christum
ρ. 253 mortuos | resuscitasse, et de luto volatilia creasse, et multa alia que
iesum christum tanquam potestatem habentem expresse fecisse confi-
1
sactus
354

tentur, ex quibus facilius duci possunt, quoniam ipsum hec fecisse in

virtute nature diuine cui humana suppositaliter vnita fuit negari ne-
quit, potestas enim christi qua imperauit ista fieri que facta per eum
arabes confitentur, non potuit esse secundum naturam humanam, nisi
humana ilia in vnione cum diuina cuius potentia est tauter imperare
assumpta foret.
Persa: Ita et multa de christo arabes affirmant que in alfurkan con-
scribuntur, erit tarnen difficilius iudeos ad huius credulitatem condu-
cere quam alios, quoniam ipsi de christo nihil per expressum admit-
tunt.
Petrus: Habent in suis scripturis de christo ilia omnia, sed littera-
lem sensum sequentes intelligere nolunt, hec tarnen iudeorum resi-
stentia non impedit concordiam, pauci enim sunt et turbare vniuersum
mundum armis non poterunt.
42 Syrus ad hec: Petre audiui superius concordiam ex presuppositis
in qualibet secta posse reperiri, dicito quomodo hoc in isto poterit arti-
culo verificari.
Petrus: Dicam et primum dicito mihi nonne solus deus est eternus
et immortalis.
Syrus: Sic credo, nam omne propter deum principiatum est, quare
cum principium habeat, habebit secundum naturam suam et finem.
Petrus: Nonne pene omnis religio iudeorum: christianorum: ara-
bum: et aliorum1 plurimorum hominum tenet humanam mortalem
naturam cuiuslibet hominis post mortem temporalem ad vitam per-
petuam resurrecturam.
Syrus: Ita credit.
Petrus: Fatentur igitur omnes tales naturam humanam diuine et
immortali vniri debere, nam alias quomodo transiret natura humana
ad immortalitatem si eidem non adhereret vnione inseparabili.
Syrus: Hoc necessario presupponit fides resurrectionis.
43 Petrus: Si igitur hoc fides habet, ergo ipsa natura humana in aliquo
homine prioriter vnitur diuine. In illo scilicet qui est facies omnium
gentium et altissimus messias et Christus, prout nominant christum
arabes et iudei hie enim deo secundum omnes proximus erit ille in quo
omnium hominum natura prioriter vnitur deo, ob hoc ipse est saluator
et mediator omnium, in quo natura humana que est vna et per quam
omnes homines: homines sunt vnitur diuine et immortali nature, vt
sic omnes homines eiusdem nature assequantur resurrectionem2 a
mortuis.
1 z
aliroum resurrcetionem
23« 355

De pace fidei
Syrus: Intelligo te velle fidem resurrectionis mortuorum presuppo-

nere vnionem nature humane ad diuinam1 sine qua hec fides foret im-
possibilis, et hanc asseris esse in christo, quare ipsum presupponit fides.
44 Petrus: Recte capis, ex hoc accipe quomodo omnia promissa que
iudeis promissa reperiuntur in fide messye seu mediatoris firmantur,
per quem promissa inquantum eternam vitam respiciunt solum pot-
erant et possunt compleri.
Syrus: Quid de aliis sectis.
Petrus: Pariformiter. Nam omnes homines non nisi eternam vitam
in sua natura humana desiderant et expectant, et ad hoc purgationes
animarum et sacra instituerunt, vt se illi eterne vite in sua natura
melius adeptent. Non appetunt homines beatitudinem que est ipsa
eterna vita in alia quam propria natura homo non vult esse nisi homo,
non angelus alia natura, vult autem esse homo beatus qui vltimam fe-
licitatem assequatur, hec autem felicitas non est nisi fruitio seu vnio
vite humane cum fönte suo vnde scilicet emanat ipsa vita, et est vita
diuina immortalis, hoc autem quomodo esset possibile homini nisi in
aliquo communius omnium natura talem vnionem eleuata concedatur
p. 254 per quem tanquam mediatorem omnes homines vltimum desi|deriorum
consequi possent, et hie est via quia homo, per quem accessum habet
omnis homo ad deum qui est finis desideriorum. Christus est ergo qui
presupponitur per omnes qui sperant vltimam felicitatem se assecutu-
ros.
45 Syrus: Uptime hec placent. Nam si intellectus humanus credit se
assequi posse vnionem ad sapientiam: vbi eternum vite sue pastum
adipiscatur: presupponit alicuius altissimi hominis intellectum: vnio-
nem illam altissime consecutum, et hoc altissimum magisterium
adeptum: per quod quidem magisterium se sperat similiter ad sapien-
tiam illam aliquando peruenturum, si enim hoc non crederet possibile
in aliquo etiam omnium hominum altissimo in vanum speraret, et
quoniam omnium spes est aliquando consequi posse felicitatem propter
quam est omnis religio, nee in hoc cadit deceptio, quia hec spes omnibus
communis est ex connato desiderio ad quam sequitur religio que pari-
formiter omnibus consequent er connata existit. Hinc video hunc
magistrum et mediatorem nature humane supremitatem perfectionis
et principatum tenentem ab omnibus presupponi. Sed dicunt forte
iudei hunc principem nature in quo omnes defectus omnium hominum
supplentur nondum natum, sed aliquando nasciturum.
1
diuiuam
356

Petrus: Sufficit quod tarn arabes quam christiani, atque alii qui
testimonium in sanguine suo prohibuerunt testificentur per ea que pro-
phete de ipso locuti sunt, et que dum esset in mundo super hominem
operatus est eum venisse.
46 Hyspanus: Erit forte de messia quern maior mundi pars venisse
testatur, alia circa natiuitatem suam difficultas: asserentibus christia-
nis et arabis eum de virgine Maria natum, aliis hoc pro impossibili
habentibus.
Petrus: Omnes qui christum venisse credunt ipsum de virgine na-
tum confitentur. Nam cum ipse sit vltimitas perfectionis nature: et so-
lus altissimus, cuius patris debuit esse filius, omnis enim pater generans
in perfectione nature distat ab vltimate perfectionis natura, taliter
quod non potest filio communicare perfectionem vltimam qua altior
esse nequit, et que extra vnum hominem non est possibilis, solus ille
pater hoc potest: qui est creator nature. Altissimus igitur non habet
nisi hunc in patrem: a quo est omnis paternitas. Uirtute igitur diuina
in vtero virginis altissimus concipitur, et in ipsa virgine concurrebat
altissima fecunditas cum virginitate, vnde christus sic natus est nobis
vt sit omnibus hominibus coniunctissimus, eum enim habet patrem:
a quo omnis hominis pater habet quod est pater, et illam habet in
matrem: que nulli hominum carnaliter copulata fuit, vt sic quisque
reperiat coniunctione propinquissima1 in christo suam naturam in
vltima perfectione.
47 Turchus: Restat adhuc non parua differentia, asserentibus2 chri-
stianis christum crucifixum per iudeos, aliis idipsum negantibus.
Petrus: Quod quidam christum negant crucifixum sed adhuc viue-
re dicunt: et venturum tempore antichrist!: ex eo euenit quod ipsi
misterium mortis ignorant. Et quia venturus est vt asserunt: credunt
eum venturum in carne mortali quasi alias non posset debellare anti-
christum, et quod negant ipsum a iudeis crucifixum: ad reuerentiam
christi ista dicere videntur, quasi tales homines in christum nullam
potestatem habuissent. Sed attende quomodo hystoriis illis que sunt
multe et predicationi apostolorum qui pro veritate mortui sunt: merito
credi debet, scilicet christum esse sic mortuum. Ita enim prophete de
christo predixerunt quomodo morte turpissima condemnari deberet:
que erat mors crucis. Et ratio hec est, nam christus venit missus a deo
patre vt euangelizaret regnum celorum, et ea de illo regno dixit que
melius per ipsum probari non poterant: quam in testimonio sanguinis
1 2
propiuquissima asserentibns
357

De pace fidei
sui. Unde vt esset obedientissimus deo patri: et pro veritate quam

p. 255 annunciabat omnem certitudinem | offerret mortuus est: et morte
turpissima, vt omnis homo hanc non refutaret veritatem recipere pro
cuius testimonio voluntarie christum mortem scirent recipisse. Pre-
dicabat enim regnum celorum euangelizando quomodo homo illius regni
capax ad ipsum pertingere posset, in cuius regni comparatione hec
huius mundi vita, que tarn tenaciter per omnes diligitur pro nihilo
habenda est, et vt sciretur quod veritas est ilia vita regni celorum, pro
veritate dedit vitam huius mundi, vt sie perfectissime euangelizaret
regnum celorum, et liberaret mundum ab ignorantia, qua prefert hanc
vitam future, et daret se in sacrificium pro multis, vt sie in cruce
exaltatus in omnium conspectu attraheret ad credendum omnes et
clarificaret euangelium, et confortaret pusillanimes, et daret se libere
in redemptionem pro multis, et faceret omnia meliori modo quo fieri
possent: quod homines assequerentur fidem saluationis: et spem
48 ipsam adipiscendi: et charitatem adimpletione mandatorum dei. Si
igitur arabes attendant ad fructum mortis christi, et quod ad ipsum
tanquam missum a deo spectabat facere de seipso sacrificium: vt
adimpleret desiderium patris sui, et quomodo nihil gloriosius christo
quam propter veritatem et obedientiam mori, etiam turpissima morte,
non subtraherent a christo hanc gloriam crucis per quam meruit esse
altissimus et superexaltari in gloria patris. Deinde si christus predicauit
homines immortalitatem consecuturos post mortem in resurrectione,
quomodo potuit de hoc mundus melius certificari quam quod ipse
sponte mortuus est et resurrexit: et viuus apparuit, mundus enim tunc
vltima certificatione certificatus fuit quando hominem christum mor-
tuum in cruce palam et publice resurrexisse a mortuis et viuere audiuit
testimonio multorum, qui ipsum viuum viderunt et in hoc mortui sunt
vt essent fideles testes resurrectionis eius. Ista ergo fuit perfectissima
euangelisatio, quam in seipso ostendit christus et perfectior esse non
potuit, et sine morte et sine resurrectione potuit semper perfectior
esse. Qui igitur credit christum dominum nostrum perfectissime
adimplesse voluntatem dei patris, omnia ista fateri debet sine quibus
49 euangelizatio non fuisset perfectissima. Adhuc attende quoniam re-
gnum celorum fuit omnibus absconditum vsque ad christum. Nam hoc
est euangelium christi annunciare regnum illud omnibus incognitum.
Non igitur fuit fides neque spes assequendi regnum celorum, neque a
quoquam amari potuit, quando penitus ignotum, neque fuit possibile
quod aliquis homo adipisceretur ipsum regnum, natura humana non-
dum ad illam exaltationem eleuata vt diuine censors fieret nature,
358

christus igitur omni modo aperiendi aperuit regnum celorum, sed re-
gnum celorum nemo intrare potest nisi deponat regnum huius mundi
per mortem. Oportet enim quod mortalis deponat mortalitatem, hoc
est potentiam moriendi, et hoc non fit nisi morte, tune potest induere
immortalitatem christus autem homo mortalis si nondum mortuus
nondum deposuit mortalitatem, ita non intrauit regnum celorum in
quo nullus mortalis esse potest. Si igitur ipse qui est primitie et pri-
mogenitus inter omnes homines non aperuit regna celorum nondum
natura nostra deo vnita, est in regnum introducta, sic nullus hominum
in regno celorum esse posset, natura humana deo vnita nondum in-
troducta, cuius contrarium omnes homines qui regnum celorum esse
credunt asserunt, omnes enim aliquos sanctos in sua secta fatentur
felicitatem assecutos. Fides igitur omnium que sanctos esse fatetur in
eterna gloria christum mortuum et celos ascendisse presupponit.
ρ. 256
50 Alamanus: Iι Optime
r omnia ista: sed circa felicitatem video discre-
pantias non paucas. Nam iudeis ex lege non nisi temporalia promissa
dicuntur: que consistunt in sensibilibus bonis. Arabis autem ex sua lege
que in alchorano scribitur: non nisi carnalia sed perpetua leguntur pro-
missa. Euangelium vero promittit angeliformitatem, scilicet quod
homines erunt similes angelis qui nihil carnalitatis habent.
Petrus: Quid potest concipi in hoc mundo cuius desiderium non
vilescit1: sed augetur continue.
Alamanus: Omnia temporalia vilescunt, solum intellectualia nun-
quam, comedere, bibere, luxuriari: et quicquid tale si aliquando pla-
cent, aliquando displicent, et instabiliter se habent. Scire autem et in-
telligere atque oculo mentis intueri veritatem semper placet, et quanto
plus senuerit homo: tanto plus placent ista, et quanto plus acquisiuerit
de istis: tanto plus augetur appetitus habendi.
51 Petrus: Si igitur desiderium debet esse perpetuum et cibatio per-
petua: non erit nee temporalis nee sensibilis: sed intellectualis vite
cibatio. Unde et si in lege Alchoran reperiatur promissio paradisi vbi
sunt flumina vini et mellis et virginum multitudo, tarnen multi ilia in
hoc mundo abhominantur, quomodo erunt illi felices: si assequentur ibi
que hie nollent habere. Dicit in alchorano, virgines pulcerrimas nigras
reperiri cum oculis habentibus albuginem albissimum et magnum:
nullus alamanus in hoc mundo etiam vitiis carnis datus tales appeteret.
Unde oportet quod similitudinaliter ista intelligantur. Nam alibi pro-
hibet concubitus fieri in ecclesiis seu synagogis vel mesquitis, et alia
omnia delectabilia carnis: non est credendum quod mesquite sunt
1
vilecit
359

De pace fidei
paradiso sanctiores. Quomodo igitur prohibentur illa hie in mesquitis

fieri: que ibi promittuntur in paradiso. Alibi ait, omnia illa ibi reperiri,
quia oportet quod ibi fiat adimpletio omnium que ibi desiderantur. In
hoc satis ostendit quod velit dicere quando ait talia ibi reperiri, nam
cum ista sie in hoc mundo desiderentur, presupposito quod in alio
mundo foret equale desiderium tunc ibi exquisite et abunde reperiren-
tur. Aliter enim non potuit exprimere vitam illam esse complementum
desideriorum nisi per hanc similitudinem. Neque voluit rudi populo alia
occultioria exprimere : sed tantum ea que secundum sensum videntur
feliciora, ne populus qui non gustat ea que Spiritus sunt : paruif aceret
52 promissa. Unde tota cura illius maxime videtur fuisse qui legem illam
scripsit auertere populum ab ydolatria, et ad illum finem promissiones
tales fecit et cuncta posuit, sed non damnauit euangelium imo laudauit,
in hoc dans intelligere felicitatem que in euangelio promittitur non esse
minorem illa corporali, et hoc intelligentes et sapientes inter eos sciunt
verum. Et auicenna prefert felicitatem intellectualem visionis seu
fruitionis dei et veritatis incomparabiliter felicitati descripte in lege
arabum, qui tarnen fuit de illa lege, sie et ceteri sapientes. Non erit igi-
tur in hoc dif ficultas concordandi omnes sectas. Dicetur enim felicitatem
illam esse supra omne id quod scribi aut dici potest, quia completio
omnis desiderii : et adeptio boni in fönte suo : et vite in immortalitate.
53 Alamanus : Quid tunc de iudeis qui regni celorum promissum non
capiunt: sed tantum rerum temporalium.
Petrus: ludei pro obseruantia legis et eius sanctimonia morti se
tradunt. Unde nisi crederent se felicitatem post mortem ex eo assecu-
turos, quia zelum legis preferunt vite : non morerentur. Non est igitur
fides iudeorum non esse vitam eternam, ac quod illam assequi non
possint, alias nemo omnium moreretur pro lege : sed felicitatem quam
expectant non expectant ex operibus legis, quia ille leges illam non
promittunt, sed ex fide que Christum presupponit vt supra dictum
p.257
54 Tartarus : | Dudum multa in hoc loco prius incognita mihi, tartari
multi et simplices vnum deum vt plurimum colentes admirantur
varietatem rituum aliorum, etiam eundem cum ipsis deum colentium,
nam aliquos ex christianis omnes arabes et iudeos circumcisos: alios
signatos in facie adustionibus : alios baptizatos derident. Deinde circa
matrimonium tanta est diuersitas, quia alius habet tantam vnam, alius
vnam veram sibi matrimonio vnitam: sed plures concubinas, alius
etiam plures legitimas. Atque circa sacrificia: ritus adeo diuersus quod
recitari nequit, inter quas varietates christianorum sacrificium vbi
360

offerunt panem et vinum: et dicunt esse corpus et sanguinem christi,

quod sacrificium ipsi post oblationem comedunt et bibunt, videtur
abominabilius deuorant eum quern colunt, quomodo in his que etiam
variantur ex loco et tempore posset fieri vnio: non capio, et nisi fiat non
cessabit persecutio. Diuersitas enim parit diuisionem et inimicicias:
55 odia et bella. Tune paulus doctor gentium ex commissione verbi exorsus
est dicens.
Paulus: Oportet vt ostendatur non ex operibus: sed ex fide saluatio-
nem anime presentari. Nam abraam pater fidei omnium credentium:
siue christianorum: siue arabum: siue iudeorum, credidit deo et repu-
tatum est ei ad iusticiam, anima iusti hereditabit vitam eternam, quo
admisso non turbabunt varietates ille rituum. Nam vt signa sensibilia
veritatis fidei sunt instituta et recepta, signa autem mutationem
capiunt, non signatum.
Tartarus: Declara quomodo fides saluat.
Paulus: Si deus promitteret aliqua ex mera sua liberalitate et gratia,
nonne ei qui potens est dare omnia et verax est: credendum est.
Tartarus: Certe sic, nemo decipi potest ei credens, et qui sibi non
credit indignum foret quod quicquam gratie assequeretur.
Paulus: Quid igitur iustificat eum qui iusticiam assequitur.
Tartarus: Non merita, alias non foret gratia, sed debitum.
Paulus: Optime ais, sed quia non iustificatur ex operibus in conspec-
tu dei omnis viuens, sed ex gratia, dat cui vult id quod vult omnipo-
tens tune si quis dignus esse debet vt assequatur repromissionem que
ex pura gratia facta est necesse est vt credat deo. In hoc igitur iustifica-
tur, quia ex hoc solo assequetur repromissionem, quia credit deo et ex-
pectat vt fiat verbum dei.
56 Tartarus: Postquam deus promisit: iustum est quod promissa ser-
uentur, iustificatur igitur deo credens potius per repromissionem quam
fidem.
Paulus: Deus qui promisit abrae semen in quo omnes benediceren-
tur: iustificauit abraam vt assequeretur promissionem. Sed si abra-
am non credidisset deo, neque iustificationem fuisset assecutus neque
repromissionem.
Tartarus: Ita est.
Paulus: Fides igitur in abraam tantum fecit quod adimpletio re-
promissionis iusta fuit1: que alias nee iusta fuisset nee adimpleta.
57 Tartarus: Quid igitur repromisit deus.
Paulus: Deus promisit abrae quod daret sibi semen vnum in ysaac
in quo semine benedicerentur omnes gentes, et hec promissio facta est
1
suit 361

De pace fidei
quando secundum cursum communem nature impossibile fuit saram

vxorem: ex eo concipere et parere, sed quia credidit: assecutus est
ysaac filium, tentauit deinde deus abraam vt offerret et interimeret
puerum ysaac: in quo facta est repromissio seminis, et abraam obediuit
deo, nee tarnen minus credidit repromissionem futuram, etiam ex
mortuo filio post resuscitando, ex quo deus tantam fidem repperit in
abraam, tunc iustificatus est abraam, et adimpleta promissio in vno
semine quod ab eo per ysaac descendit.
Tartarus: Quod est illud semen.
Paulus: Christus, omnes enim gentes in ipso assequuntur diuinam
benedictionem.
Tartarus: Que est illa benedictio.
Paulus: Diuina benedictio est vltimum desideriorum seu felicitas:
que dicitur eterna vita, de qua satis supra audisti.
Tartarus: Uis igitur deum in christo nobis benedictionem repro-
misisse felicitatis eterne.
Paulus: Sic volo quapropter oportet credere deo prout abraam
ρ. 258 credidit vt sic credens iustificetur cum fideli abraam ad assequen|dum
repromissionem in vno semine abrae christo iesu que repromissio est
diuina. benedictio omne bonum in se complicans.
58 Tartarus: Uis igitur quod sola fides ilia iustificet ad perceptionem
eterne vite.
Paulus: Uolo.
Tartarus: Quomodo dabis simplicibus tartaris intellectum huius vt
capiant Christum esse in quo assequi poterunt felicitatem.
Paulus: Audisti non tantum christianos sed arabes fateri christum
esse altissimum omnium qui fuerunt aut erunt in hoc seculo vel futuro,
et faciem omnium gentium. Si igitur in vno semine est omnium gentium
benedictio: non potest esse nisi christus.
Tartarus: Quale signum adducis.
Paulus: Adduco testimonium tarn arabum quam christianorum
quod spiritus viuificans mortuos est spiritus christi. Si igitur est spiri-
tus vite in christo qui potens est quos vult viuificare: tunc ille spiritus
est sine quo non potest quisquam mortuus resuscitari, aut quicunque
spiritus eternaliter viuere. Inhabitat enim spiritum christi plenitude
diuinitatis et gratie, de qua plenitudine omnes saluandi recipiunt sal-
uationis gratiam.
Tartarus: Placet ista a te doctore gentium audisse, quia cum his que
supra audiui satisfaciunt proposito, et video fidem istam necessariam
ad salutem, sine qua nemo saluabitur. Sed quero si fides sufficit.
362

Paulus: Sine fide impossibile est quern placere deo. Oportet autem
quod fides sit formata, nam sine operibus est mortua.
59 Tartarus: Que sunt opera.
Paulus: Si credis deo mandata seruas, nam quomodo credis deum
esse deum: si non curas adimplere ea que precipit.
Tartarus: Dignum est vt mandata dei seruentur. Sed iudei dicunt se
habere mandata eius per moysen. Arabes per mahmet, christiani per
iesum, et forte alie nationes suos venerantur prophetas per quorum
manus diuina se asserunt recepisse precepta. Quomodo igitur deuenie-
mus in concordiam.
Paulus: Diuina mandata breuissima et omnibus notissima sunt, et
communia quibuscunque nationibus, immo lumen nobis ilia ostendens
est concreatum rational! anime, nam in nobis loquitur deus vt ipsum
diligamus a quo recipimus esse, et quod non faciamus alteri nisi id quod
vellemus nobis fieri. Dilectio igitur est complementum legis dei, et
omnes leges ad hanc reducuntur.
60 Tartarus: Non ambigo quin tarn fides quam lex dilectionis de qui-
bus dixisti a tartaris capientur, sed de ritibus multum hesito, nam
nescio quomodo circumcisionem quam derident acceptabunt.
Paulus: Non refert quo ad veritatem saluationis accipere circum-
cisionem, circumcisio enim non saluat, et sine ipsa est saluatio: tarnen
qui circumcisionem non credit pro salute assequenda necessariam, sed
earn fieri patitur in prepucio vt sit abrae et sequacium eius etiam in hoc
conformior: non damnatur talis ob circumcisionem: si habet fidem de
qua supra. Sic Christus circumcisus fuit et multi ex christianis post
ipsum, vti adhuc ethiopes iacobini, et alii qui non circumciduntur,
quasi sit sacramentum necessitatis ad salutem. Sed quomodo posset
seruari pax inter fideles si qui circumciduntur et alii non: est maior
dubitatio. Unde cum maior pars mundi sit sine circumcisione attento
quod circumcisio non est necessitatis quod tune se minor pars confor-
mem faciat maiori parti cui vnitur in fide ob pacem seruandam oportu-
num iudico, imo si propter pacem maior pars se minori conformaret
et recipet circumcisionem arbiträrer faciendum, vt sic ex mutuis
communicationibus pax firmaretur. Sic enim alie nationes a christianis
fidem, et christiani ab ipsis ob pacem circumcisionem recipiendo pax
melius fieret et solidaretur. Arbitror autem praxim huius difficilem.
Sufficiat igitur pacem in fide et lege dilectionis firmari ritum hincinde
tolerando.
61 Armenus: Quomodo de baptismo faciendum putas cum censeatur
sacramentum necessitatis apud christianos.
363

De pace fidei
Paulus: Baptismus est sacramentum fidei. Qui enim credit in

p. 25g christo iesu posse assequi aliquam iustificationem: ille credit per | ipsum
oblationem peccatorum hanc mundationem in lotione baptismali signa-
tam quisque ostendet fidelis. Nam non est aliud baptismus quam fidei
illius confessio in signo sacramentali, non esset fidelis qui nollet fidem
verbo et quibuscunque signis ad hoc a christo institutis fateri, sunt
baptismales lotiones ob regionis deuotionem tarn apud hebreos quam
arabes, quibus non erit difficile lotionem a christo institutam ob fidei
professionem recipere.
62
Armenus: Necesse videtur vt recipiatur sacramentum hoc cum sit
necessitatis salutis.
Paulus: Fides est necessitatis in adultis: qui sine sacramento saluari
possunt quando assequi non poterunt, vbi vero assequi possent: non
possunt dici fideles qui se tales esse per regenerationis sacramentum
ostendere nolunt.
Armenus: Quid de paruulis.
Paulus: Facilius acquiescent paruulos baptizari quando ob religio-
nem passi sunt masculos die octaua circumcidi: commutatio illa
circumcisionis in baptismum grata erit et dabitur optio an velint in
baptismate contentari.
6
3 Bohemus: Possibile foret in his omnibus que premissa sunt con-
cordiam reperiri, sed in sacrificiis difficillimum erit. Scimus enim
christianos oblationem panis et vini pro sacramento eucharistie non
posse ad complacendum aliis dimittere, cum sit a christo tale sacri-
ficium institutum, sed quod certe nationes que vsum non habent
sie sacrificandi: acceptent hunc modum: non est facile credendum:
maxime cum dicant insaniam esse credere conuersionem panis in car-
nem christi et vini in sanguinem: et post deuorare sacramenta.
Paulus: Hoc eucharistie sacramentum non aliud figurat quam nos
ex gratia in christo iesu assecutores refectionem vite eterne, sicut in
hoc mundo reficimur per panem et vinum. Quando igitur credimus
christum cibum mentis, tune ipsum sumimus sub speciebus corpus
cibantibus, et cum oporteat nos in fide hac concordare quod cibationem
vite Spiritus assequimur in christo: cur non ostendimus nos hoc credere
in eucharistie sacramento, sperandum est omnes homines fideles omni-
no velle degustare cibum illum per fidem in hoc mundo, qui erit in
veritate cibus vite nostre in alio mundo.
64 Bohemus: Quomodo persuadebitur omnibus gentibus substantiam
panis in corpus christi conuersam in hoc eucharistie sacramento.
364

Paulus: Qui fidelis est seit quod verbum dei in christo iesu nos de
miseria huius mundi transferet vsque ad filiationem dei et possessionem
vite eterne, quia deo nihil est impossibile, si igitur hoc credimus et
speramus, tune verbum dei secundum ordinationem christi non hesi-
tamus posse panem in carnem mutare, si natura hoc facit in animalibus,
quomodo verbum hoc non faceret per quod deus fecit et secula. Exigit
igitur fidei necessitas hoc credere. Nam si hoc est possibile quod nos
filii ade qui de terra sumus transferamur in christo iesu verbo dei in
filios dei immortalis, et hoc credimus et fructum speramus, et quod
tune erimus sicut iesus verbum dei patris. Credere nos similiter oportet
transsubstantiationem1 panis in carnem et vini in sanguinem per idem
verbum per quod panis: panis est, et vinum: vinum, et caro: caro, et
sanguis sanguis, et per quod natura cibum conuertit in cibatum.
65 Bohemus: Hec conuersio substantie panis difficulter attingitur.
Paulus: Fide facillime, nam sola mente hoc est attingibile que sola
substantiam intuetur: quia est, non quod est, substantia enim antecedit
omne accidens, et ideo cum substantia nee sit qualis nee quanta et ipsa
sola conuertitur vt non sit amplius substantia panis: sed substantia
carnis: non est nisi spiritualis ista conuersio, quia remotissima ab omni
eo quod sensu est attingibile. Non igitur augetur quantitas carnis ex
hac conuersione neque multiplicatur numero, ob hoc non est nisi vna
substantia carnis in quam substantia panis est conuersa, licet panis sit
in diuersis locis oblatus, et plures sint panes qui in sacrificio ponuntur.
p.260 Bohemus: Capio doctrinam tuam mihi gratissimam: | quomodo
sacramentum istud est sacramentum cibationis vite eterne per quam
cibationem assequimur hereditatem filiorum dei in iesu christo filio dei
et quomodo est similitudo huius in Sacramento isto eucharistie, atque
quod mente sola attingitur: et fide degustatur et capitur, quod si hec
archana non capiantur. Nam rudes abhorrebunt fortassis non solum
hoc credere: sed sumere tanta sacramenta.
66 Paulus: Hoc sacramentum prout est in sensibilibus signis habita
fide non est sic necessitatis quod sine eo non sit salus, nam sufficit ad
salutem credere: et sie manducare cibum vite, et ideo circa eius distri-
butionem: an et quibus, et quotiens dari debeat populo: non est lex
necessitatis posita, quare si quis fidem habens se indignum iudicat acce-
dere ad mensam summi regis: hec humilitas laudanda potius existit.
Ideo circa vsum et ritum eius id quod rectoribus ecclesie pro tempore
magis expedire videbitur: in qualibet religione salua semper fide pot-
1
transubstantiationem
365

De pace fidei
erit ordinari, sic quod ob diuersitatem rituum per communem legem

non minus pax fidei inuiolata perseueret.
67 Anglicus: Quid de aliis sacramentis fiet, de matrimonio scilicet
ordinibus, confirmationis et extreme vnctionis.
Paulus: Oportet infirmitati hominum plerumque condescendere nisi
vergat contra eternam salutem. Nam exactam querere conformitatem
in omnibus est potius pacem turbare, sperandum tarnen est quod in
matrimonio et in ordinibus concordia reperiatur. Apud omnes enim
nationes matrimonium de lege nature quodammodo videtur introduc-
tum: vt vnus vnam habeat veram coniugem, sie et sacerdotium, simi-
liter apud omnem religionem reperitur. Erit igitur in his communibus
concordia facüior, et Christiana religio in vtroque sacramento puritatem
laudabiliorem etiam omnium aliorum iudicio probabitur obseruare.
Anglicus: Quid de ieiuniis, officiis ecclesiasticis, abstinentiis ci-
borum et potuum, orationum formis, et ceteris talibus.
Paulus: Ubi non potest conf ormitas in modo reperiri: permittantur
nationes salua fide et pace in suis deuotionibus et cerimonialibus.
Augebitur etiam fortassis deuotio ex quadam diuersitate: quando
quelibet natio conabitur ritum suum studio et diligentia splendidiorem
efficere: vt aliam in hoc vincat, et sie meritum magis assequatur apud
deum et laudem in mundo.
68 Postquam cum sapientibus nationum hec sie pertractata sunt pro-
ducti sunt libri plurimi eorum qui de veterum obseruantiis scripsere,
et in omni lingua quidam excellentes vt apud latinos Marcus varro,
apud grecos Eusebius: qui religionum diuersitatem collegit, et plerique
alii, quibus examinatis omnem diuersitatem in ritibus potius comper-
tum est fuisse quam in vnius dei cultura quem ab initio omnes pre-
supposuisse semper et in omnibus culturis coluisse ex omnibus scrip-
turis in vnum collectis reperiebatur, licet simplicitas popularis sepe
per aduersam tenebrarum principis potestatem abducta non aduerteret
quid ageret. Conclusa est igitur in celo rationis concordia religionum
modo quo premittitur, et mandatum est per regem regum vt sapientes
redeant: et ad vnitatem veri cultus nationes inducant, et quod ad-
ministratorii spiritus illos ducant et eis assistant, et deinde cum plena
omnium potestate in iherusalem quasi ad centrum commune confluant,
et omnium nominibus vnam fidem acceptent, et super ipsa perpetuam
pacem firment, vt in pace creator omnium laudetur in secula bene-
dictus. Amen.
Explicit liber de pace fidei. |
366

NIKOLAUS VON KUES: W E R K E II
QUELLEN UND STUDIEN ZUR
GESCHICHTE DER PHILOSOPHIE
PAUL W I L P E R T
BAND VI
1967

VORMALS G. J. GÖSCHEN'SCHE VERLAGSHANDLUNG · J. GUTTENTAG, VERLAGS-
B U C H H A N D L U N G · GEORG REIMER · KARL J. TRÜBNER · VEIT & COMP.
NIKOLAUS VON KUES
WERKE
(NEUAUSGABE DES STRASSBURGER DRUCKS VON 1488)
BAND
HERAUSGEGEBEN VON
PAUL W I L P E R T
1967

VORMALS G. J. GÖSCHEN'SCHE V E R L A G S H A N D L U N G · J. GUTTENTAG, VERLAGS-
BUCHHANDLUNG · GEORG REIMER · KARL J. TRÜBNER · VEIT & COMP.
Aichiv-Nr. 3496672
1967 by Walter de Gruyter & Co., vormals G. J. Göschen'sche Verlagshandlung — J. Guttentag, Verlagsbuchhandlung
Georg Reimer — Karl J. Trübner — Veit & Comp., Berlin 30
Printed in Germany
Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf
photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokophie, Xerokopie) zu vervielfältigen.
Satz und Druck: Walter de Gruyter & Co., Berlin 30
Vor Fertigstellung des zweiten Bandes verstarb in der Neujahrs-
nacht 1967 der Herausgeber des Straßburger Druckes, Professor Dr.
phil. PAUL WILPERT. Es ist hier nicht der Ort, das wissenschaftliche
Werk des Verstorbenen zu würdigen. Ein Nachruf auf den Forscher
und akademischen Lehrer Paul Wilpert wird an anderer Stelle er-
scheinen.
Es kann den Lesern hier mitgeteilt werden, daß die Drucklegung
des zweiten Bandes bis zum letzten Korrekturgang vom Herausgeber
selbst überwacht wurde. Lediglich die Durchführung der letzten
Druckkorrektur mußte am Thomas-Institut der Universität Köln
ohne den Rat und die Hilfe des Herausgebers betreut werden, dessen
allzu früher Tod nicht nur von der Cusanus-Forschung betrauert wird.
Der Unterzeichnete, der bis auf weiteres mit der Leitung des
Instituts betraut ist, nimmt die Gelegenheit wahr, in Stellvertretung
für den Verstorbenen all denen zu danken, die zum Gelingen dieser
Arbeit beigetragen haben.
Prof. D. Dr. Josef Koch
Köln
Vorbemerkung
Für den Textnachdruck der in diesem zweiten Band abgedruckten

Schriften der Straßburger Ausgabe gelten die im Vorwort des Heraus-
gebers angeführten Editionsprinzipien (s. Bd. I S. Xlff.). Darüber
hinaus sind noch folgende ergänzende Bemerkungen zu machen.
Aus dem Editionsprinzip des urkundlichen Abdrucks ergaben sich
für einige Schriften dieses Bandes besondere Schwierigkeiten. Das gilt
vor allem für die Cribratio Alchoran und die Reparatio kalendarii, in
ganz besonderem Maße aber für die zwei mathematischen Traktate
De mathematicis complement^ und De mathematica perfectione. Die
Texte dieser Schriften druckt die Straßburger Ausgabe mit vielen
irreführenden Fehlern. Um den Lesern auch für diese Werke einen
brauchbaren Text zu bieten, wurden die sich hier häufenden offen-
sichtlichen Druckfehler im Text korrigiert und der fehlerhafte Druck
in allen Fällen als Anmerkung beigefügt. Bei sinnentstellender, falscher
Textüberlieferung wurde versucht, den Lesern durch Hinweis auf die
richtige Lesart in Anmerkungen eine Hilfe zum Verständnis zu geben.
Die zunächst vorgesehene ortgetreue Einfügung der mathemati-
schen Zeichnungen (vgl. Vorwort Bd. I S. XII) erwies sich an vielen
Stellen als nicht ratsam. Wohl aus drucktechnischen Gründen stehen
die Zeichnungen im Straßburger Druck häufig nicht bei dem dazu-
gehörenden Text. Um den Lesern den Vergleich von Konstruktions-
text und Zeichnungen zu erleichtern, wurden die Figuren, wo nötig,
zu dem zugehörenden Text gerückt. Es wurde jedoch darauf geachtet,
daß der Leser aus der auf dem Seitenrand beigegebenen Pagina-
Zählung ersehen kann, auf welcher Seite des Straßburger Druckes die
Zeichnungen stehen.
Die Paragraphierung der Texte wurde, soweit sie noch nicht in
den Opera omnia (Heidelberger Ausgabe) oder in den Schriften des
Nikolaus von Kues in deutscher Übersetzung (Philos. Bibl. Meiner)
erschienen ist, in Übereinstimmung mit den künftigen Editoren fest-
gelegt, denen an dieser Stelle für ihr Entgegenkommen zu danken ist.
Schwierigkeit bereitete die Paragraphierung der Briefe an die Böhmen,
bei denen es sich um drei selbständige, an verschiedenen Tagen
(27. Juni, 16. September und n. Oktober 1452) abgesandte Schreiben
handelt. Sie sollen in der kritischen Edition je eine eigene Paragraphen-
VI
Vorbemerkung
zählung erhalten. Wie ein Teil der handschriftlichen Überlieferung,

so überliefert auch der Straßburger Druck die beiden früheren Briefe
als Inserate in dem dritten Brief, der in dem vorliegenden Neudruck
eine durchgehende Paragraphierung erhält. Der zeitlich erste Brief
bekommt im Rahmen dieser Zählung die Paragraphennummer 4 und
daneben eine eigene selbständige Zählung (nn. i—n). Gleiches gilt
für den zweiten Brief, der die Paragraphennummer 6 in der Zählung
des dritten Briefes erhält (eigene Zählung nn. i—8). Vgl. Anm. i,
S. 674.
Da die Straßburger Ausgabe in Gegensatz zu der Pariser und Basler
Ausgabe weder eine Folio- noch Pagina-Zählung besitzt, sondern
lediglich die umständlichere Lagenzählung, und da es ferner üblich
geworden ist, die Straßburger Ausgabe nach einer modernen Pagina-
Zählung zu zitieren, die in dieser Neuausgabe auf dem linken Seiten-
rand abgedruckt wird, wurde am Schluß dieses zweiten Bandes um
einer besseren Übersichtlichkeit und Vergleichsmöglichkeit willen eine
Konkordanz der alten Lagen-, der modernen Pagina- und der Seiten-
zählung dieses Neudrucks beigegeben (S. 771).
VII
Inhalt
Mitteilung an die Leser V

Vorbemerkung zum zweiten Band VI
Reparatio kalendarii 367
De mathematicis complementis 388
Cribratio Alchoran 430
De venatione sapientiae 519
De ludo globi 575
Compendium 626
De possest 643
Contra Bohemos 674
De mathematica perfectione 698
De beryllo 709
De dato patris luminum 737
De quaerendo deum 749
De apice theoriae 761
Concordantia paginarum 771
VIII
Ed. Argent. II p. 261
p2
' [ Reparatio kalendarii
Ad laudem omnipotentis dei vt intentio correctionis kalendarii cla-
rior fiat, per ordinem de ipsius kalendarii ordinatione, deque ipsius
insufficientia et erroris causis ac de remediis breuissime tangam. Pri-
ma pars expeteret ab initio compositionem eius enarrare1 ethnicorum
tempore, et cum parum prosit proposito, diutius in ea parte immorari,
2 ipsam compendiosa remissione perstringam. Licet annus sit mensura
cuiusque dati motus, de termino ad terminum. Et secundum varios
hominum respectus, varius sit, vt alii ipsum respectu reuolutionis,
coniunctionum luminarium,30, dierum. Alii trium mensium vt caldei ab
equinoctio ad solsticium. Alii duodecim mensium luminarium regula-
riter, 354, dierum vt arabes. Alii respectu cuiusdam perfecte influ-
entie ad hominis natiuitatem, 10, mensium vt romulus. Alii ad sous
reuolutionem respicientes, 365, dierum tantum, vt quondam greci:
persi: et egiptii. Alii qui in hac reuolutione defectum respicientes sex
addiderunt horas ex quibus quarto anno bisextilis exoritur, vt
romani precepto lulii cesaris quern et greci vt sacrificia omnia stabiliter,
vno anni tempore fierent, quia ita est visum eis deo summo placere sunt
imitati Egiptiis ex contraria causa ne scilicet vno tempore fixa sacri-
ficia forent additionem quarte respuentibus: qui annum sacrificiorum
plene reuolutionis ex, 1460, annis quern maximum sous annum
3 asserunt constare dixerunt. Et vti varii sunt anni ita et illorum varia
initia. Alii ab alexandri morte vt sunt anni alkept grecorum. Alii a
nabuchodonosor vt egiptiorum. Alii a lesdargit vt persi. Alii a ma-
humet vt arabes, et azarkel eos ab elhigera id est bello nominat. Alii
ab imperatoribus romanis, sicut a diocletiano veteres latini longo tem-
pore et huius immutationem fecere christiani, 500, anno post christum
statuentes potius a christo quam tyrannis initia sumi debere. Sic pari-
formiter annorum varia annalia initia existunt. Alii a martio vt romani
antiqui. Alii a septembri vt iudei. Alii ab octobri vt egiptii et greci
simul et persi, licet nullum anni temporale initium firmum sit: preter
annum sous motum mensurans cum quarta, quoniam in aliis varietas
initii est. Persi enim et egiptiaci initium omni quarto anno per vnum
diem anticipando variant, similiter arabes et iudei. Arabes quidem per,
30, reuolutiones in idem initium reuertuntur. Iudei vero, 19, annos suos
nostris latinis coequant cum interiectionibus, 7, lunationum embolis-
malium. Christiani ab octauo kalendas aprilis, quia ibi est annunciatio-
nis dies et incarnationis christi, licet vulgäres italicos sequentes a ka-
enararre
24 Nikolaus von Kues II 367

4 lendis ianuarii initium faciant. Omnium autem eorum preter caldeos

annum numerantium duplex fuit ratio. Una quo ad sous reditum. Alia
quo ad lunationes huiusmodi reuolutionem mensurantes. Unde menses
anni lunationibus seruiebant, et ideo currebant inuentione grecorum:
grossa tarnen menses per dies, 30, quia tot diebus lunam innouari puta-
bant: adiicientes, 5, dies vt annus reuolutioni sous deseruiret ad vlti-
mum mensem, et hos intercalares vocarunt antiqui. lulius hos sequens:
menses ad, 30, reduxit dies sparsim intercalares addens: non in fine vt
greci. Arabes vero precisiores, quia moderniores duos menses ex, 59,
constituerunt diebus aliquando vnum addentes diem: vndecies scilicet
in, 30, annis, et tune vltimi duo menses, 60, dierum sunt. Deinde licet
in his omnibus diuersitas sit: tarnen septem dierum numero apud
omnes: dierum nomina reuoluuntur, licet de prima septimane die ac
dierum nomine diuersitas sit christianorum: septimane initium est a
die dominico, alkep ac alexandri a die lune, gesdargith a die martis
ρ. 262 Nabuchodonosor a die mercurii, Ethnicorum a die | iouis, Helhigera a
5 die veneris, Hebreorum a die sabbati. Dierum nomina a planeta in
prima hora regnante extracta sunt, et ita dies solis, lune, martis et
cetera non ex ordine planetarum: sed regimine nomen sortiuntur.
Has gentilium rationes hebrei spernentes primam a sabbato primam
sabbati nominarunt, et ita deinceps. Similiter et christiani precepto
siluestri pape: in primam feriam solis diem, secundam feriam lune
diem, et sie deinceps commutarunt. Statuerunt etiam antiqui ob
motum quem sol ante reuolutionem, 365, diebus superaddit diem
addendum, alii tercio anno, alii quinto. lulius cesar studiosissimus
harum rerum indagator preteritorum errorem deprehendens, 21, dies
simul cum quarta intercalauit: statuens edicto publico quarto anno,
VI. kalendas marcii bisextum addendum. Sacerdotes vero tercio
addentes anno diem: denuo in, 36, annis, 12, intercalarunt cum
nouem suffecissent. Augustus deceptionem hanc animaduertens: iussit
absque bisexto, 12, currere annos: vt ita ad equam rationem rediret,
quod in ereis tabulis vt Macrobio saturnaliorum placet: ob eternam
memoriam iussit exarari, a quo tempore citra: anno nihil additum
6 subtractumve legitur. Reperio chaldeos romanis decemnouenalem
ciclum misisse pro lunationum initiis quem kalendario aureis numeris
inscripserunt, et eapropter hoc nomen sortitus est. De his annis eris
ac erarum initiis, mensibus mensium variis nominibus et diebus, ac
nominum mensium et dierum: iuxta rationum vsum rationibus cum
his et que vetus religio ethnica quo ad dies fastos, nefastos et comi-
tiales, deque feriis statutis conceptiuis imperatiuis et nundinis et
368

sacrificiorum differentiis, ac cur kalende: none: ydusque que tune

initio incensionis ac mensis medio seruiebant obseruare solebat. Si
quis latius videre optat: ad augustinum, 18. libra contra faustum,
et ad bedam de temporibus, Solinum de mundi mirabilibus, Ptholo-
meum in introductorio, in almegisti: abraam auenre de rationibus
tabularum pisanarum, ac macrobium saturnaliorum, et ouidium de
fastis, ac alios recurrat.
7 Nunc secundam particulam absoluam. Insufficientia kalendarii
quo ad annum et menses in hoc deprehenditur. Cum enim annus cum
bisexto mensurari debeat motum sous de puncto dato equinoctiali vel
solsticiali vsque ad reditum docuit experientia per anticipationem
solsticiorum et equinoctiorum in diebus mensium annum solarem
minor em fore quam iulius statuit: aliquot saltern horarum minutis, ex
qua re euenit vt non sit in ea marcii die hodie equinoctium vernale: qua
erat tempore felicis philosophi, abracis, ptholomei, albategni, alpi-
tragii, thebit, aut aliorum preteritorum magistrorum probationum.
Quantus autem hie error existat cum sit paruo tempore imperceptibilis:
nee ex quibuscunque maximis etiam instrumentis punctalis veritas
experimento infallibili haberi hucusque potuit, vt abraham auenroe,
et post eum petrus1 de ebano in tractatu octaue spere dicit adhuc latet.
8 Ptholomeus, 300, diei2 partem minus quarta esse dicit, Albategni cen-
tesimam, loannes de sacrobusco, 288, Alfonsius qui fuit in, 183, annis
ponit annum constare ex, 365, diebus, 5, horis, 49, minutis et, 16,
secundis, et sie in vna, 34, minus. Et vt refert abraam iudei dicunt in,
350, annis ex quadrantibus plus diem effici, a quibus azofi non multum
discrepant, nee concordant obseruantie que anno christi, 1290, inuente
sunt cum alfonsio, quia tune, 13, die, 16, horis post meridiem sol inuen-
tus est arietem intrare, quod cum alfonsio non concordat, nee alie
experientie post vel ante habite. Sapientes persarum asserunt addita-
mentum super quartam: centesimamdecimamquintam partem diei,
vt mesealla et albumasar in tabulis ponunt. Azarkel hispanus magister |
p. 263 probationum, 429, anno ab helhigera, loSg3, anno christi ait centesi-
9 mamsextam partem deesse quarte. Thebith benkorta summus christi-
anorum astrologus in vno ex duobus libris quos de motu sous com-
posuit dicit centesimamsextam deesse in alio, 150, abundare: cui aben-
tine et azarabel consentiunt, similiter et abraam auenre. Thebit etiam
qui ob diuersitatem experientiarum imaginatus est motum accessus et
recessus, diuersus est ab omnibus illis: dicens annum non posse con-
1 2 3
petus dei 108, 9,
24« 369

stare ex reuolutione ad equinoctium: quia ilia equinoctialia puncta

instabilia asserit accedere et recedere, sed dicit annum ex motu solis a
stella fixa ad eandem constare: vti Indi annum mensurant secundum
abraam auenre addentes vltra quartam, 1/120, partem diei scilicet quin-
tain partem vnius höre: et loquuntur de anno reuolutionis de stella
ad stellam eandem, sed de anno festiuitatum eorum loquentes dicunt
ex quarta plus in, 320, annis diem exurgere, et hie annus est maior
nostro communi cum quarta, 23, secundis, et, 30, tertiis que in, 353,
10 annis faciunt diem vnum. Unde cum consideratio nostra non sit de
ariete stellato octaue spere quo ad presens negotium: sed de puncto
equinoctiali, tune annus adeo remanet dubius quod quidam compulsi
fuerunt dicere omnem motum supercelestium incommensurabilem esse
rationi humane, et in quadam irrationabili proportione habens surdam
et innominabilem radicem cadere, quia data quacunque mensura
humana propinque motum mensurans dabilis est semper propinquior,
et ita dicunt motum superiorem per humanum ingenium comprehen-
sibilem, sicut circulus per idem ingenium est quadrabilis: et angulus
acutus contingentie attingibilis per rectilinealem. Petrus etiam de
ebano in tractatu de octaua spera opinionem thebith reprehendit
accessus et recessus, similiter et albategni, et cum quereretur ab eo
cur tempore abracis et ptholomei, ille motus tardior inuentus sit
quam tempore isto, respondet ad hec motum in celis omnibus in-
cognitum esse, thebit in imperfectione humane rationis et instrumen-
torum impedimentum posuit. Alpetragius opinionem aristotelis se-
quens ptholomei et aliorum omnium opiniones ecentricorum et epi-
ciculorum confutat apparentias saluans, etiam ponendo speras omnes
11 concentricas. Inter has igitur omnes opinionum diuersitates lulius
cesar annum super obseruantia babylonicorum antiquissimorum1
achamin et midan et abracis fundauit, quia, 365, dierum et, 6, horarum
annum posuerunt, et cum positiones ille clarissime conspiciantur defi-
cere: sic et annus deficit. Quo vero ad nostrum propositum patet in
nullo anno romano nostro solem ilia hora equinoctii vernalis punctum
intrare conformiter sicut alio, immo adeo differenter: quod aut in, 300,
annis secundum ptholomeum aut, 288, annis secundum lohannem de
sacrobusco: aut, 136, vel quasi secundum Alfonsium, aut, 100, secundum
Albategni per integrum diem fit anticipatio, et quantum experientiis
ad quoddam commune medium deductis propinquius haberi potest,
tune, 150, annis equinoctia et solsticia die vno antecedunt.
1
autiquissimorum
370

12 Error alius quo ad menses lunares et incensionum dies in kalendario

per decemnouenalem aureum numerum signatas omnibus adeo mani-
festus est, quod declaratione non eget. Nam non ostendit hodie lunam
primam1 sed plus quam quartam. Refert lohannes de sacrobusco Ga-
malielem magistrum pauli Eusebium cesariensem et Hieronimum
asserere christi natiuitatis tempore, 10, kalendas aprilis lunam primam
fuisse, et quia ibi est vnitas aurei numeri signata, patet tune per decem-
nouenalem ciclum primationum dies habitas, sed quantum nunc distent
videndum, dicit idem lohannes de sacrobusco, 1235, quod anticipatio
facta fuit tribus diebus cum, 4, horis, et hoc asserit more compotistarum
modo grosso pro vna decemnouenali reuolutione horam cum, 1/3, anti-
cipando quod cum ptholomeo precise non concordat, immo pene, 7, |
p. 264 horis discrepat, et secundum alfonsium hodie, 4, diebus cum dimidio
13 et quasi tribus horis vltra. Et hie error ex disproportione, 19, annorum
solarium cum quarta ad reuolutiones coniunctionales exoritur. Post-
quam enim greci primo inuenerunt se in eo errasse quod mensem, 30,
dierum posuerunt: quesiuerunt an ex aliquot annis solaribus reuolutio
perfecta hunc errorem corrigens haberi posset, et primo cum oktoade
vt ptholomeo in introductorio placet temptarunt, putantes ex epacta
,11, dierum et quarta diei quibus dixerant solarem annum lunarem ex-
cedere: in octauo concordiam haberi. Unde ex epactis, 90, dies in octauo
colligentes, 3, menses addiderunt, vnum in tercio, alium in quinto,
alium in octauo, et inuenta est diuersitas ex hac positione, cum
lunatio subtilius indagata: inuenta sit, 29, dierum, 12, horarum, 31,
minutorum, 50, secundarum, 8, terciarum, 20, quartarum diei, et sie
annus, 12, lunationum constituitur ex, 354, diebus et fere tercia parte
14 diei. Unde superexcrescentia Solaris esset, ίο, dies, medius tercia pars
et medietas sexte, illi autem in,8,multiplicati, 87, dies efficiunt qui non
efficiunt, 3, lunationes. Unde post hec ypolitus episcopus, 16, annorum
ciclum hexkadekaridda, id est sex et decem scripsit ad primum annum
allexandri imperatoris, et hie eusebio qui decemnouenalem ciclum qui
ennea ka dekateridda id est nouem et decem dicitur inueniendi occasio-
nem dedit, vt iheronimo placet de illustribus viris. Et compererunt
practici ilium ennea kai dekateriddem scilicet decemnouenalem ciclum
precisiorem: cum, 19, anni habeant, 6940, dies, 235, menses cum, 7,
epactarum mensibus. Sed quia vt ait idem ptholomeus luna addit super
annos solares cum quarta in, 19, annis, VTS« &·&> dixit secta ielicis
philosophi, 19, annos reuolutioni non conuenire sed quater, 19, scilicet,
1
primam
371

15 76, annos, et hec reuolutio propinquior extitit veritati. Sed quia, 19,
anni deficiunt a veritate, ita et necesse est omnes multiplices eius,
quare licet antiqui in quater, 19, in, 5,19, in, 6, aut vltimo in septies, 19,
annis reuolutionem cum maximis laboribus quesiuissent: in omnibus
tarnen illis cadit defectus talis: qui temporis successu percipitur. Azacel
sequendo positionem ptholomei scribens tabulas ponit lunationem, 29,
dierum, 31, minutorum et, 50, secundarum diei, et sie annus lunaris
constat ex, 354, diebus, 22, minutis diei, et in, 30, annis arabum fit
reuolutio que continet, 360, lunationes, et dies 10631. Et non curat
azacel de terciis et quartis, licet in longo tempore notabilem diuersi-
tatem efficiant. Dies autem, n, qui in, 30, annis arabum ex, 22, minutis
exurgunt bisextiles vocantur et postquam medietatem excesserint dies
additur. Ex quibus patet: cum, 30, anni arabum sint minus tempus
reductionis coniunctionum mediarum ad initium quod, 19, anni solares
cum nee sint submultiplices aut multiplices ad eos: necessario in veri-
tate reuolutionis deficiant et hoc aut ipsi, 19, anni habent: 4, bisextos:
tune sunt minores, 235, lunationibus, 40, minutis et, 50, quintis. Aut
16 habent, 5, et tune supersunt, 19, minuta et, ίο, secunde. Et quoniam
post ilium qui habet, 4, bisextos sequuntur, 3, de, 5, bisextis, sic solum,
76, anni aliis, 76, equantur: et non, 19, aliis, 19, et cum, 57, anni de,
76, habeant vt dictum est, 15, bisextos et addant vltra, 705, lunationes,
57, minuta et, 30, secundas, et alii, 19,4, bisextilium minores sint, 235,
lunationibus, 40, minutis et, 50, quintis: patet per subtractionem, 76,
annos habere vltra, 940, coniunctiones, 16, minuta et, 40, secundas, et
sic quater, 76, haberent diem, 6, minuta et, 40, secundas, vltra, 3760,
lunationes, et sic post, 4256, annos diceretur prima in kalendario vbi
plena foret. Quod si secundum ptholomeum tercias quartas et quintas
respexerimus et diuiserimus tempus equalis coniunctionis secundum
eum per dies, 76, annorum, remanerent post, 940, lunationes, 24,
minuta, 22, secunde, 13, tercie, 46, quarte et, 40, quinte, quia vt
p. 265 abracis | simul et ptholomeus inuenerunt tempus medie coniunctionis
est, 29 dies, 31, minuta1, 50, secunde, 8, tertie, 9, quarte, 20, quinte. Et
licet in, II. capitulo quarti almegisti dicat possibile fore errorem2in con-
sideratione interuenisse eclipses tarnen nobis veritatem ostenderunt,
vnde secundum hoc patet quod quater, 76, anni erunt maiores, 3760,
lunationibus3, 58, minutis et, 8, secundis, 55, tertiis, 6, quartis, et,
40, quintis vnius diei. Et sie in, 1520, annis anticipatio fieret, 4, diebus,
1 z 3
minunuta erorem luminationibus
372

17 et quasi, 20, horis. Ex quibus duo patent, aureum numerum in kalen-

dario romano positum: errorem maximam in se continere: ipsumque
iuxta hodiernas incensionum anticipationes ante christum fuisse ascrip-
tum, forte eo tempore quo lulius cesar publico edicto emendatum
iussit recipi opus, quoniam error qui in, 36, annis per augustum ex
vitio sacerdotum vt Solinus simul et Macrobius asserunt sero fuit de-
prehensus, non potuit nisi sero in variatione equinoctii aut solsticii
experiri, cum difficile multum sit et pene impossibile punctale tempus
18 in illis introitibus sciri, nee etiam ipsa dies nisi per maximam dili-
gentiam et magna instrumenta mensuraretur, sed error coniunctionum
quo ad diem aut duos ex visu exorte lune facile conspicitur, ex quo
errore puto augustum motum ad corrigendum per saltum superfluam
annorum accrescentiam, neque est dubium ante christum iam decem-
nouenalium ciclorum reuolutiones precessisse: cum legatur maximi
cicli, 532, annorum qui ex multiplicatione cicli Solaris, 28, annorum
in, 19, aureum numerum resultat christi natiuitatem, 20, precessisse,
vt lohannes de sacrobusco refert. Anatholius etiam de quo infra de-
cemnouenalem ciclum pro pasche inuentione ordinans clare ostendit
suo tempore qui ante, 300, annum incarnationis tabulam conscripsit,
iam anticipationes coniunctionum per diem integrum a tempore loca-
tionis aurei numeri factas cum ponat ciclo lunari, 19, existente, et
decemnouenali tria in, 25, marcii, 26, lunam que vt clarum est non
foret, 26, si dies coniunctionum aurei numeri situm non preuenisset1
per diem.
19 Postquam nunc error compositionis kalendarii manifestus est,
magis ad propositum accedendo de paschalis sacramenti errore quo
ad diem celebritatis, hec sunt notanda per ordinem. Primo quod diui-
num preceptum de celebrando pascha existit de mense primo et nouo-
rum, 14, luna ad vesperam: et quod, 7, dies azimorum existunt, vt hoc
preceptum leuitici, XXIII. Secundo quod in intellectu huius precepti in
ecclesia dei opinionum varietas exorta legitur, ita vt asiani et greci vti
se traditione sancti lohannis euangeliste habere asserebant semper, 14,
luna quacunque euenit post vernale equinoctium pascha facerent: vti ex
epistola quam policrates ephesiorum episcopus ad victorem papam
tempore seueri scripsit habetur, cuius partem sanctus hieronymus de
20 illustribus viris interserit. Romani vero petri et pauli vestigia tenentes,
non nisi dominico die proximo sequente, 14, ipsam lunam resurrectionis
solennia peragebant, putantes adeo hoc diuino mandato consentaneum,
1
preueuisset
373

Reparatio kalendarü
quod pius octauus a petro papa de consecratione distinctio III, nosse

per causam declarat, et post eum victor papa, 13, a petro: aut, 15, se-
cundum alios temporalibus consulatus commodi secundum eusebium
exist ens: per decretum de quo de consecratione distinctio III, celebri-
tatem, hoc statuens cum cause expressione alios non facientes excom-
21 municaret. De qua re eusebius latius loquens in XXIII. capitulo eccle-
siastice historie, dicit varia concilia ea propter congregata et XXIIII.
capitulo dicit hereneum lugdunensem episcopum cum aliis galliarum
episcopis, licet victori assentirent, non tarnen laudare quod asianos ea
propter abscinderet a catholica ecclesia. Fuit tune per theophilum
mandate victoris pape in cesarea palestina concilium congregatum
quod similiter ex sex causis dominico die semper statuit pascha cele-
brandum quia ilia est dies creationis mundi: cum septimus sabbati sit
in quo merito festiuitas regenerationis peragitur. Et quia ea die dominus
p. 266 resurgens per prophetam | dixit. Hec est dies quam fecit dominus et
cetera cum aliis causis ibi positis. Cuius concilii laudes iheronymus in de
illustribus viris de isto theophilo scribens meminit: quern sub seuero
fuisse asserit. Non tarnen cessauit hec diuersitas quousque in pleno
orbis concilio vniuersali niceno idem statueretur. Et in hac sententia
22 hodie ecclesia absque errore permanet et discordia. Deinde consequen-
ter circa ipsam, 14, lunam diuersitas exorta est, volentibus aliquibus si
dies, 14, lune fuerit dominica: quod in ea celebrandum f oret pascha, et
quod dies azimorum vsque ad, XX, lunam extenderentur. Huius sen-
tentie fuere aliqui: qui cum iudeis in ea iudeorum festiuitate, 14, lune
pascha faciebant, et de his ita intelligentibus preceptum soluebant
ieiunium, 13, luna aliqui quod non licuit. Aliqui nolentes tune ieiunium
soluere: in ipsa summa festiuitatis die ieiunabant: manicheorum vesa-
niam sectantes: qui in nicena synodo et aliis multis tesseradecadites
heretici condemnantur. De quibus augustinus in libro cathalogi hereti-
corum mentionem facit, et de his infra circa finem.
23 Fuere nonnulli qui, 14, luna pascha aiebant celebrari posse et vltra,
20, lunam extendi non debere: vt ille doctissimus laudaicie syrie
episcopus Anatholius alexandrinus, qui sub probo, 249, anno a passi-
one domini de pasche festiuitate scripsit, cum in quadruuio peri-
tissimus esset: vt eusebius simul et iheronimus de illustribus viris
attestantur, et hoc propter diuersam supputationem: quoniam a
vesperis diem more hebreorum incipit: dicens quando in vesperis luna
est, 14, in mane diem sanctissime festiuitatis si dominica foret esse
posse, et cum dicat diem ipsum vsque ad vesperam, 14, lune esse
fatetur, 14, luna pascha posse celebrari: loquens de completis et
374

perfectis lunationibus, et ita solo nomine ab aliis qui, 15, luna pascha
nostrum non cum iudeis celebrandum asserunt: dissentire videtur:
quantum ex libello suo deprehendere potui.
24 Ista etiam diuersitas in variis conciliis particularibus declarata est:
et demun in niceno stabilita, scilicet quod primum pascha: ne cum
iudeis concurramus aut eos preueniamus est, 15, luna primi mensis, et
non fuit nee est quo ad concursum aut preuentionem cum iudeis ab eo
concilii tempore aliquis error. Sed quia tantum sunt, 7, azimorum dies:
fuit dubitatum apud veteres an vltra, 21, lunam extendi posset cele-
britas, et licet aliqui vacillabant in certo casu: tarnen peritissimorum
omnium sententia que in Cesariensi concilio, et deinde in niceno cano-
nisata existit tenebat hoc penitus non licere. Rationem anatholius
ponens dicit. Ideo, 7, dies azimorum a domino moysi custodire precipi-
tur, vt in ipsis nulla tenebrarum potestas lucem exuperet, licet enim
noctium initia tenebrescant: tarnen ipsas vsque ad noctis medium ante
exortam lunam non permittit. Oportet itaque lunam in pasche festo
maiorem noctis partem illuminare, quare vltra, 7, dies azimorum extendi
nequit: ne tenebre noctis lumen lune exuperent.
25 Cum itaque solemnitas resurrectionis lux sit: non est possibile ipsam
cum victoria tenebrarum concurrere et communicare, quare vltra ex-
tendentes celebritatem: autoritati diuine scripture iniuriantur, sacri-
legii contumacieque crimen ac animarum incurrunt periculum, veram
lucem omnibus tenebris dominantem cum aliqua tenebrarum domina-
tione offerentes. Hinc precepto diuino obedientes vltra, 21, lunam ad
vesperam celebritatem non extendunt. Hec ille. Idem constitutio vic-
toris superius allegata in capitulo celebritatem ostendit. Certe hec
aduertenda sunt, quoniam nostro tempore pascha non solum ad, 21,
lunam, immo sepe ad, 26, se extendit, merito ponderantes ea que ana-
tholius dicit, ac dei simul et niceni concilii ac aliorum conciliorum, et
Romanorum pontificum precepta reuerenter colendo.
26 Et vt tantus error paschalis obseruantie tollatur de catholica eccle-
sia: hoc sacrum concilium Basiliense pro reformatione ecclesie con-
gregatum ante omnia inuigilare debet. Est consequenter circa earn
partem precepti que habet: mense primo et nouorum pascha cele-
p. 267 brandum | antiquorum intentio pensanda que est quod ille est primus
mensis cuius plenilunium equinoctium vernale attingit. Et fuerunt
quidam considerantes, 7, azimorum dies nostre paschali festiuitati
seruire, et tales putarunt: si etiam plenilunium equinoctii vernalis diem
precederet, dummodo post equinoctium ante, 22, lunam dominicus
dies occurreret posse pascha celebrari, cuius opinionis videtur ana-
375

tolius fuisse, cum ipse ponat equinoctium, 8, kalendas marcii, et in

decemnouenali suo ciclo dicat, si equinoctium fuerit 4, seria, et luna,
16, et sic transmit Oppositionen!, tune luna, XXIV1, kalendas aprilis
pascha celebretur. Idem dicit luna, 15, existente in equinoctio existen-
27 te, 6, feria, VI, kalendas aprilis, 17 luna pascha est. Hec opinio licet ab
aliis tune etiam fortassis teneretur, tamen acceptata non est per
ecclesiam. Unde dyonisius exiguus ad petronium episcopum scribens
refert Nicenam synodum statuisse, 14, lunas precidentes equinoctii
vernalis initium vltimi mensis esse,-et non primi, quare oportere tune
aliam lunationem proximam expectare. Idem legitur in septimo libro
ecclesiastice historic vbi niceni concilii paschale statutum recitatur,
et ratio statuti fuit diuinum preceptum: quod nos christianos artat
vt saltern mense nouorum primo infra azimos dies cum iudeis con-
28 curramus. Est preterea sciendum, cum paschale sacramentum regene-
rationis festiuitas existat: fuit a patribus in cesariensi concilio diffini-
tum: conuenire huic sacratissimo mysterio tempus vernalis equinoctii,
quia mundi initium in vere fuisse probat scriptura, que germinasse
dicit terrain herbam virentem, et quod in equinoctio probat diuisio
equa lucis a tenebris: que non est equa extra equinoctium, et fuit plena
lumine luna, quia vt ait scriptura lucebat in inchoatione noctis: quare
necessario plena. Ait etiam sanctus cirillus in epistola ad valerium: et
totam kartaginensem synodum christum ea die mortuum qua con-
ceptum: et ea die per mortem regenerasse, qua adam a deo creatus
peccauit. Unde sicut in adam omnes mortui fuere ilia die. Ita per mor-
tem christi omnes viuificati: quare hec solemnitas est diligentissimo
29 studio custodienda. Noluerunt autem antiqui vt in ipsa equinoctiali die
pascha fieret, sed eo transuadato: quoniam hoc primo ante christi
aduentum obseruatum legerunt. Philo enim iudeus iosephus et eorum
antiquiores agatopholus: et ab eo eruditus aristopholus ex panniaida
ciuitate: qui vnus ex LXX, interpretibus fuit: omnes sentiunt, transua-
dato equinoctio pascha immolandum, addit aristopholus vt refert ana-
tolius quod pascha celebrandum est transuadato equinoctio per vtrun-
que luminare sole scilicet ascendente versus solsticium estiuale, et luna
post Oppositionen! de equinoctiali signo libre versus hyemale solsticium
30 descendente. Oportet enim hoc ideo fieri vt tenebrarum potestas sit
victa: et dies quantulumcunque noctem exsuperet. Idem origenes quern
omnium eraditissimum et componendi calculi perspicatissimum ana-
tolius dicit vt ex hoc calciteri nomen sortitus sit in luculentissimo
1
XXIIII
376

libello pasche, dicit vltra equinoctii transitum in paschali mysterio

aduertendum ad sous exordialem ascensum super tetras tenebrarum
insidias, tune enim peragitur vere lucis sous iusticie festiuitas, quo-
modo per victoriam ascendit ad nocturnalium offendiculorum caligi-
nem opprimendum. Ex quibus causa nunc aperta est cur patres in
nicena synodo et eorum predecessores primum pascha altera equinoctii
die designabant. Unde quia niceni concilii patres ponebant circa, XII.
kalendas aprilis equinoctium, XI. kalendas aprilis primum pascha
signabant. Ita fecerunt et ipsis priores qui equinoctii diem VIII. kalen-
31 das aprilis ponebant primum pascha VII. kalendas locarunt. Ex his
omnibus patet patres nostros in hanc sententiam conuenisse quod
pascha nostrum in mense nouorum quo noui fructus in egipto colligun-
p. 268 tur: vt ait ambrosius in epistula ad episcopos per emiliam | constitutes,
post equinoctium vernale in dominico die a, 15, luna vsque ad, 21,
inclusiue celebrandum esse, et ita canunt multorum conciliorum de-
creta, et in primis niceni, deinde Antiocheni, cesariensis, alexandrini
et aliorum.
Refert etiam dyonisius exiguus in preallegata epistola ipsa statuta
maximis penis: quo ad clericos depositionis, quo ad laycos deportationis
Constantino imperatore approbante1 vallata.
32 Nunc restat vnum adhuc habens non paruam difficultatem intelli-
gendi, scilicet an omni, 15, luna que immediate equinoctium vernale
sequitur si ibi dominica fuerit, aut in proximis, 7, sequentibus si non
fuerit dominica pasca sit celebrandum. Et primum reperio antiques
inter communes, 12, lunationum annos et embolismales additionem
lunationis habentes scilicet, 13, lunationes differentiam annotasse. Ait
enim sanctus cyrillus in quadam epistola hunc annum sancto Moisi
reuelatum et de festo pasce communis anni ad festum communis, 354,
dies esse, de communis anni festo vsque in embolismalis, 384, dies
existere. Pascasius episcopus qui calcedonensi concüio precedit ad
Leonem papam de pascali festo scribens ait, consulatu anthonii et sia-
grii: licet, 7, kalendas aprilis dies dominica et, 21, luna foret: quoniam
embolismalis annus non tune2 sed nono kalendas maii luna, 18, pasca
celebrandum, et huius rationem habere volens: ad legalem iudeorum
supputationem remittit: dicens, quoniam qui rationem hanc ignorant
de facili in errorem incidunt: asserens ogdoaden que incepit consolatu
clarissimorum virorum Ecu et Sigilberti tune claudi. Ad idem sanctus
2
a^ppbante tunt
377

cyrillus in epistola ad synodum cartaginensem dicit ad legalem iudeo-

rum supputationem in communibus et embolismalibus annis ad ha-
bendum primum nouorum mensem iuxta angelicam traditionem
Pachumio sancto monacho factam recurrendum: dicens in embolismali
33 pasca in marcio nunquam celebrandum. Ex quo patet veteres in em-
bolismalibus ad ogdoadem respexisse et ad hebreorum supputationem,
et cum decemnouenalis ciclus cum his non concordet: non laborabant
per eum. Unde vt idem pascasius prosequitur tune in embolismali
oportet compleri, 13, lunationes, et tune subsequens est primi mensis,
declarat hunc errorem per exemplum, quomodo anno consolatus Ho-
norii et Constantini bis tempore Zozini pape cum vitaretur ne, X. kalen-
das maii pasca celebraretur, VIII. kalendas aprilis celebratum est, pro
embolismo communis annus receptus, qui grauissimus error miraculo
f ontis meletinensis qui pro baptisandis christianis abundare1 diuino dono
annua pascali festiuitate solebat, eo anno confluentibus, VIII. ka-
lendas aprilis baptisandis aqua carebat, et, X. kalendas maii abunda-
bat. Ex quibus patet embolismales annos obseruandos vt tune de pasca
34 ad pasca, 384, dies numerentur. Quibus autem annis embolismus currat
videndum, et secundum anatolium et veteres egiptiacos qui decem-
nouenali lunari ciclo vtebantur, sicut et hodie greci et hebrei, tune, 3, 6,
8, u, 14, 17, 19, lunaris cicli embolismales sunt. Dyonisius vero exi-
guus ad bonifacium primicerium notariorum, et bonum secundicerium
scribens dicit per ogdoadem endecademque embolismos reuolui asse-
rens primum decemnouenalis cicli fore, 17, lunaris, dicens etiam decem-
nouenalis cicli embolismales fore pariformiter, 3, 6, 8, n, 14, 17, 19, et
cum iste decemnouenalis a lunari differat: est secundum ipsum em-
bolismalis puta, 8, anno decemnouenalis qui non est embolismalis
secundum hebreos et grecos, cum ille sit quintus lunaris cicli. Sic pari-
formiter in, 19, anno cicli aurei secundum ipsum embolismalis est, qui
secundum hebreos cum sit, 16, embolismalis non est. Ex qua diuersitate
embolismi fit: quod nos iudicamus hebreos in, 12, mense celebrare sicuti
Ambrosius opinabatur in ilia epistola ad episcopos per emiliam, licet
ρ. 269 secundum suum ciclum in primo celebrent. Et dicit I abraam auenre
licet, 9, existente aureo numero: et, 8, et: 19, sit inter christianos et
iudeos embolismi differentia, tarnen terminus paschalis quando, 9, est
aureus numerus non variatur: licet bene, 8, 19. Et hec differentia ali-
quando a iudeorum pascha, 36, dierum existit cum tarnen nostrum
pascha infra dies azimorum semper cadere deberet, vt ex superioribus
1
abunbare
378

35 patet et per bedam secundo libro de temporibus. Et hie aperitur alius

error obseruantie paschalis festiuitatis propter differentiam embolis-
morum in locis duobus prenominatis, et satis mirandum est quod dyo-
nisium nostri secuti sunt, cum termini ipsi greci ogdoas endecades et
ennea de katerida satis manifeste ostendissent in inquisitione embolis-
morum nos grecorum lunarem ciclum sequi debere: quo vtuntur etiam
hodie vt in libro venerabilis Isidori abbatis vidi a quo grecorum termi-
36 nos paschales extraxi. Similiter et in tabulis persicis de libro eiusdem
abbatis per me in latinum reductis: vbi cum dies coniunctionis per, 19,
annuales variationes inueniri docentur: ciclus lunaris pro fundamento
ponitur: et non aureus numerus, et quomodo in kalendario romano
affigi debeat ibi annotatur. Et non est dubium ciclum in niceno concilio
pro inuenienda, 14, luna paschali kalendario infixum: de quo infra
fuisse iuxta grecorum obseruantiam lunaris circuli quo ante et post
omnes greci vtuntur. Unde differentiam embolismorum inconsiderate
exortam credo: quando latini aureo decemnouenali ciclo eis a caldeis
vt dicitur misso vsi sunt: et regulis embolismalibus grecorum eas ad
numerum aurei numeri cum sit decemnouenalis sicut lunaris cicli
37 applicando. Consequent er videndum de finali conclusione erroris nostri
kalendarii que est ista. Quia in duobus falsis principaliter se antiqui
fundarunt: scilicet equinoctium vernale in certo die fixe permanere, et,
19, annos solares integram lunationum reuolutionem continere: et
super istis sua decreta fundare celebrationis pasche, hinc error. Et licet
varia fuit opinio de die ilia equinoctiali: ita vt antiquiores vsque ad
anatholium putarent, 8, kalendas aprilis esse, alii, 12, alii, 15, et ideo
varie opiniones de luna paschali, grecis qui, 8, kalendas putarunt
equinoctium esse obseruantibus lunationem proximam post, 4, idus
martii, latinis qui, 15, kalendas equinoctii diem asserebant a tertio
nonas martii, et egiptiis qui, 12, kalendas ab, 8, idus martii, tamen
sacra sinodus nicena egiptiorum viam acceptans statuit paschalem lu-
nam illam esse que ab, 8, idus martii vsque in diem nonarum aprilium
exoritur: decimamquartam vero lunam earn que a, 12, kalendas aprilis
vsque in, 18, maii inuenitur, de quo per Isidorum in prologo concilio-
38 rum, et pariformiter lego statutum in cesariensi theophili concilio
tempore victoris pape celebrate vbi dicitur statuitur vt ab, n, kalendas
aprilis vsque in, 7, kalendas mai pascha celebretur, et nee antea nee
postea, quia hunc statutum limitem transgredi cuiquam nulla datur
facultas, quando enim infra prefatos terminos luna a, 15, vsque ad, 21,
in dominicum diem inciderit: sanctum pascha celebretur, vnde Mori-
nus alexandrinus episcopus dicit, 12, kalendas martii est equinoctium
379

vernale et anni initium, ante hunc diem nee iudeo: nee greco nee latino
licet pascha facere, sed preceptum dei est vt post, 12, kalendas aprilis
39 a septem viris: id est septem gradibus ecclesie celebretur. Signarunt
autem patres niceni concilii, 14, lunas paschales per, 19, variationes, et
vt dionisius scribit petronio, non habentes hunc decemnouenalem ci-
clum perfecte in seipsum redeuntem tantum seculari peritia: sed sancti-
spiritus illustratione, principali tarnen egiptiorum adinuentione vt dicit
victorius. Protherius vero alexandrinus episcopus ad leonem papam
scribens dicit, beatissimi patres nostri ciclum decemnouenalem certius
affigentes quern violari impossibile est: velut crepidinem ac fundamen-
p. 270 turn et regulam. Hunc eundem decemnouenalem compu|tum statue-
runt, et per gratiam spiritussancti in reuolutione prenarrati cicli, XIV1,
paschales lunas diligenter annotarunt.
Hos vero terminos secundum lunarem ciclum annotates greci
adhuc tenent, habentes secunda die aprilis vnum, 22, marcii, 2, 10,
aprilis, 3, 30, marcii, 4, et sic consequenter vti ego in greco libro
doctissimi ysidori abbatis ambasiatoris imperatoris et patriarche con-
40 stantinopoleos vidi et extraxi. Et omnes periti subsequentes, anasta-
sius, theophilus, cyrillus quicunque fuere: et qui ciclos multos con-
scripsere: ab hac synodali constitutione non recesserunt, ob tarnen
diuersitates tollendas statutum fuit: hunc diem ab Alexandrine
patriarchal quia egiptii plus ceteris in calculo periti fuere: intimare
debere Romano pontifici et ille consequenter archiepiscopis et illi per
prouinciam, de quo varia leguntur diuersorum conciliorum statuta de
latriculis solemnitatem pasche insinuantibus, de quo etiam de con-
secratione distinctio III. de hac obseruatione, et capitula placuit, et
postquam peritiam terminorum paschalium Niceni synodi commune
sacerdotium recepit quia nemo in sacerdotem admittebatur qui hanc
rationem ignorabat, vt XXXVIII. distinctio que in ipsis: tune
intimatio cessauit.
41 Habentes itaque in summa kalendarium nostrum in incensionum
initiis, ac festis mobilibus plurimum ex prenarrata erronea radice
errare, ita vt aliquando pascha a vero, 36, diebus distet, et pluries per
septem, et pluries, 21, lunam vsque, 26, transcendat, que cum obuient
preceptis legalibus: intentioni patrum et scandalum in fide parent.
Quia dicit albertus quod inimici fidei de hoc gloriantur, quoniam ex
illo errore nos in aliis pariformiter errare subsumunt. Hinc sacra
synodus correction! vacare debet diligenter, quoniam vt dicit sanctus
1
xiiii
380

Ambrosius in epistola pretacta, licet non conueniat christianis dies

obseruare et lunationes superstitiose: necesse tarnen est in paschali
festiuitate iuxta preceptum lunam obseruare et tempus, quia hoc est
tempus acceptabile deo: quod conuenit precepto, et hec sunt dies
salutis non dantes offensionem, in quibus deus vult plus placari, et
placantibus plus gratie impartiri. Et ista de errore sufficiant.
42 Ultimo de correctione kalendarii videndum. Quoniam autem ad duo
aliquando vera, scilicet quod dies coniunctionis per aureum numerum
ostendatur, et verum pascha post, 12, kalendas aprilis cadat in ipsa
reformatione aduertere habemus, et in futuro errorem vitare. Hinc
primo quo ad finem habendi coniunctionum dies ex aureo numero:
considerari oporteret Situationen! originalem aurei numeri, potuit
enim a principio melius locari ad veriorem coniunctionem ostenden-
dum. Et licet plures modi quo ad situationis correctionem tradi possent:
tarnen ex fundamento pretacto distantie duarum coniunctionum per-
fectius talis haberetur correctio: supponendo locationem vniuscuius-
cunque numeri recte factam: vt per additionem, 29, dierum, 12, hora-
rum et cetera iterum idem numerus repeteretur, et quo ad istam
43 correctionem de present! me extendere nolo. Et quia supposita aurei
numeri differential! vera situatione: hodie prima luna in celo est plus
quam quarta in kalendario, ad huius correctionem aut oporteret delere
ipsum aureum numerum, et per anticipationem ad diem primationis
reducere, et hie modus non posset de facili fieri, quoniam secundum
eum modum omnes per orbem libros mutare necesse1 foret, et in tali
mutatione antequam per vsum calculus mutationis a simplicibus
caperetur: error maior exoriri posset.
44 Posset aliter corrigi absque librorum mutatione, quoniam ante-
cessio coniunctionis a loco situationis aurei numeri ad quintum diem
se extendit hoc tempore: si ab aureo numero quinque subtraheretur
p. 271 et residuum pro aureo | numero haberetur, talis correctus aureus nu-
merus propinque diem coniunctionis ostenderet, etsi ad aureum nume-
rum, 10, adderetur subtracto, 19, post additionem si excederet: exor-
tus numerus in kalendario oppositionis diem propinque indicaret, et
ita per mutationem aurei numeri currentis in alium numerum correc-
tum remanente kalendario sicuti stat propinque dies coniunctionum et
oppositionum haberentur, et hoc isto tempore quando anticipatio
vsque in quintum diem se extendit, alio vero tempore quando in
minus vel plus se extendere non posset remanentibus libris vti sunt
45 talis correctio fieri. Dico autem propinque, quia secundum Situationen!
1
nee esse
381

aurei numeri in kalendario non semper ipse numerus in eadem die collo-
catur in qua est coniunctio, licet per diem integrum nunquam distet
ante vel post. Et hie modus corrigendi kalendarium est inutilis, quia
non poterit per eum modum vera dies coniunctionis haben nee oppo-
sitionis, et hoc quia numerus, 5, minus non locatur regulariter in quin-
to die a numero qui habet, 5, plus: sed fere in sexto: sic nee numerus:
qui habet, ίο, plus: semper decimo die distanter collocatur: nee collo-
cari potest: vt patet intelligent!, et cum anticipatio equalis sit a loco
situationis aurei numeri: patet quod per hanc viam correctio haberi
nequit. Unde si per correctum aureum numerum sine mutatione cur-
rentis aurei numeri: in alium precisius ostendentem diem coniunc-
tionis kalendarium corrigi deberet: iste foret modus precisior1: licet
inutilis sit et maioris erroris generatiuus: vt faciliter concipi potest.
46 Et est consequenter aduertendum quod adhuc alii modi consimiles
inueniri possent plures: puta si dimitteretur bisextus in aliquo anno
et mutaretur aureus numerus in eodem anno per additionem trium
ad eum: puta, 1440: dimitteretur bisextus, et quia, 16, erit tune
aureus numerus: adderentur, 3, esset, 19, aureus numerus in illo anno:
et alio sequenti, i, et post, 2, et cetera, ille aureus numerus osten-
deret diem coniunctionis. Nee est ilia regula plus vera quam pre-
cedens immediata. Similiter si duo bisexti omitterentur et ad verum
aureum numerum, ir, adderentur: oriretur tali modo correctus habens
veritatem vt precedentes modi. Et si quatuor bisexti omitterentur in,
16, annis ostenderet aureus numerus diem coniunctionis: et inter omnes
prefatos modos iste foret elegibilior: quia minus erroris et periculi con-
47 tineret. Sed neuter prefatorum modorum videtur conuenire proposito
nostro, quia ex omissione bisexti oriretur scandalum in populo, et in
arte inueniendi litteram dominicalem vna nouitas: nee reduceretur
kalendarium nostrum ad reformationem, quia vt clarum est: per nul-
lum istorum modorum antique regule obseruationis paschalis forent
denuo verificate, immo oporteret nouas regulas de festis concipi: et alia
multa fieri que plus deferment forte quam reformarent. Unde si plena
et perfecta reformatio kalendarii fieri debet: nihil melius inueniri
potest quam reducere kalendarium vsque ad eum statum quod regule
antiquorum in sacris conciliis tradite redeant ad veritatem: quanto
leuius et facilius et verius hoc fieri poterit. Et non est forte cogitabilis
facilior et verior modus quam quod omissa vna septimana: aureus
numerus in ciclum lunarem commutetur, si enim hoc fecerimus reduc-
tum est kalendarium nostrum ad veritatem regularum antiquarum et
1
preciosior
382

constitutionum sacre niceni synodi quo ad paschalem festiuitatem: et

cetera omnia festa mobilia et immobilia, et ipse numerus qui aureus
hucusque dictus est: ex tune lunaris cicli foret, et aliud nomen puta
aureus ciclus sortiretur, melius et verius diem coniunctionis ostenderet
quam ipse aureus numerus niceni concilii tempore ostendit immo tune
48 kalendarium nostrum verius esset quam vnquam fuit. Et pro practica
huius correctionis ita foret procedendum. Anno christi, 1439, festum
p. 272 penthecostes cajdit in, 24, die maii, et quia illud festum est mobile: non
consideratur a vulgo in quota die cadat, statuatur itaque aliquo die
anni, 1437, per publicum decretum quod ilia dies, 24, maii illius anni,
1439, in qua cadit festum penthecostes habeatur pro vltima die maii,
et altera penthecostes sit prima iunii, et quod ex post numerus qui
hucusque aureus numerus dictus est sit lunaris ciclus, et vocetur aureus
ciclus, qui pro eodem anno erit, 12, et in sequenti, 13, et sie deinceps:
49 tune kalendarium est reductum ad regulas Niceni concilii, quoniam ka-
lendarium nicenum grecum non habuit alium ciclum quam lunarem
decemnouenalem, et infixus fuit ille ciclus kalendario: ad habendum
lunationes et plenilunium paschale, et ab, VIII. ydus marcii vsque in
nonas aprilis statuit paschalem incensionem queri debere, et primum
pascha, XI. kalendas aprilis fore. Hec omnia ad veritatem redeunt per
hanc correctionem: et absque librorum mutatione. Numerus enim aurei
cicli vbi in kalendario ex post semper inuentus fuerit: diem coniunctio-
nis ostendit. Nee poterit verum pascha ante, XI. kalendas aprilis cade-
re, aut extra dies septem azimorum, ita vt post equinoctium hebrei,
greci, et latini pascha concorditer et conformiter precepto legali cele-
brabunt. Uno etiam ciclo hebrei, greci, et latini, ac eisdem embolis-
malibus regulis vtentur, et non poterit nee verior, nee facilior reductio
kalendarii Romani fieri ad regulas patrum, immo erit verius apud
latinos quam vnquam fuit, quia latini qui aureo numero ante christum
kalendario in fixo loco cicli lune quo ad embolismales semper videntur
vsi fuisse propter conformitatem decemnouenalis reuolutionis semper a
grecis et hebreis in certis annis discreparunt: vt superius est ostensum,
et hec diuersitas ex tune sublata foret.
50 Et ad hoc vt clare veritas huius videatur primo quo ad coniunctionis
diem sic constat. Ex precedentibus patet anticipationem hodie, 4, diebus
cum, 15, horis factam, et quia numerus cicli lunaris locatur infra aureum
numerum tribus diebus, patet quod anticipatio lunationum a ciclo luna-
ri hodie, 7, dierum existit cum dimidio, quare si, 7, dies subtraherentur:
aut saltentur: redibit coniunctio1 ad diem locationis aurei cicli lunaris.
1
couiunctio

51 Etiam ex calculo tabularum idem constare poterit, et presertim hoc

probant tabule persamm grece, per me ad nostrum latinum vsum re-
ducte, quoniam ciclum lunarem in kalendario pro inuenienda incensione
locant, concorditer cum hoc modo pene in omnibus locis, dico pene, quia
aliquando ex primeua imperfecta situatione aurei numeri diuersitas in-
uenitur, licet ilia solum quando, 18, est ciclus lunaris in mense marcii di-
uersa sit per vnum diem ab ista nostra correcta, que habet quod, 16, die:
licet secundum persas, 15, die locari deberet, nee est de hoc curandum,
quia festa mobilia propter hoc non diuersificabuntur, maxime pasche: de
quo est principalis questio, etiam si positio secundum persas verier foret
in eo anno, 18, cicli. Unde, d, existente litera dominicali, et, 18, ciclo
aureo: si vera foret persarum positio: secundum kalendarium nostrum
octo diebus tardius pascha celebraremus: non tarnen excederemus, 22,
lunam, nee hoc ante annum Christi, 1635, eueniret vt simul, d, foret lite-
52 ra dominicalis, et, 18, aureus ciclus. Dico si positio persarum vera foret
que ponit, 15, diem esse diem coniunctionis: quamuis frequentius in ilia
die coniunctio cadat: tamen prope finem diei, ita vt anno christi, 1483,
quo anno, 18, est ciclus coniunctionis in, 16, diem protrahitur facta cor-
rectione, siue in nonam si non fuerit facta. Quare patet per hanc correc-
tionem nos consequi intentum quo ad incensionem. Quod si aliqua est
ρ. 273 varietas: quod ilia quasi in nullo obest: maxime quo | ad paschalem fe-
53 stiuitatem: et hoc sufficit proposito nostro. Quod vero ista correctio sit
verissima et conuenientissima proposito nostro maxime ex hoc poterit
apprehendi, quoniam amplius verissimum foret illam coniunctionem pa-
schalem fore que proxime sequeretur, VIII. idus martias, et illam opposi-
tionem que post, 12, kalendas aprilis prima fuerit. Pariformiter sicut Ni-
ceni concilii et alexandrini statuta precipiunt. Nam etsi labor in subtili
inuestigatione precisior haberi posset, tamen quisque quantumcunque
inexpertus satis apprehendere potest hanc correctionem veritati seruire
hoc tempore: quando equinoctium secundum tabulas alfonsii, 12, martii
esse dicitur. Si enim primum plenilunium post vernale equinoctium
paschale est: subtractis, 7, diebus per correctionem et saltum, clarum
est equinoctium vsque in, 19, diem eleuari, clarum est, 19, diem ad, 12,
kalendas aprilis: vbi firmarunt patres niceni concilii equinoctium plus
appropinquare quam, 12, martii, quare nemini dubium hanc correctio-
nem veritati suffragan: cum hodie operemur per regulas patrum
perinde acsi equinoctium in, 12, kalendas aprilis fixum foret. Unde si
post correctionem illis etiam vtemur regulis minus necessario errabi-
54 mus. Quod autem correctio non tantum verior sed et verissima sit:
aperte ex hoc conspicitur. Manifestum est diem equinoctialem secun-
384

dum grecos, 13, martii estimari: similiter et secundum hebreos: qui

ante annum christi, 1500, quarta martii pascha non celebrabunt, quare
decimamtertiam diem etiam tune equinoctio dabunt, quoniam trans-
uadato equinoctio pascha immolant. Unde si hoc ita est quod, 13,
secundum grecos vt ex talibus precisis habetur, similiter et secundum
hebreos hodie equinoctium existit: tune per correctionem saltus, 7,
dierum ad, 20, ascendit: et sie, 21, die in vesperis erit primum pascha
iudeorum transuadato equinoctio et nostrum infimum pascha, 22, die,
que est, n, kalendas aprilis: vt iubet nicena constitutio. Quare patet
quod cum grecis et hebreis hec correctio verissime concordat, immo
verius est kalendarium secundum eosdem quam erat tempore niceni
55 concilii quod fuit circa annum domini, 340. Et hoc ex eo apprehenditur.
Nam secundum computum hebreorum et positionem ipsorum hebreo-
rum et antiquorum eo tempore equinoctium potuit, 18, die martii esse,
ita et tune iudei in, 19, die secundum computum hebreorum pascha
facerent, et sie potuisset nostrum pascha, 20, aut, 21, die secundum
ipsos fuisse. Sed quia constitutio ante, 22, diem non permittebat pascha
celebrari manifestum est secundum positionem iudeorum regulam
Niceni concilii veritati vsquequaque non deseruiuisse. Sicut etiam
quidam latini anno, 462, post christum apprehenderunt equinoctium:
vt iudei esse, 15, kalendas aprilis: vt ait Uictorius ad Hilarium papam,
56 nee tamen a regulis Niceni concilii recedere ausi fuere. Similiter nee
secundum tabulas Alfonsii ad experientiam Ptholomei positam est1
dictione almegesti nos conuertimus: que a calculo Alfonsii plus die
differt: patres ipsos in hac positione equinoctiali parum errare inueni-
amus. Quare kalendarium etiam si tempore Niceni concilii cauillari
potuisset: secundum hebreos et secundum subtiliores astrologos, non
tamen post correctionem nostram nee per grecos nee iudeos reprehen-
57 sibile remanebit. Sed an secundum subtiliores astrologos argui possit
videamus. Et darum est secundum positionem alfonsii qui ponit super
hierusalem, 1439, solem circa secundam horam post medium noctis, 12,
arietem intrare et sic per saltum correcto2 kalendario, 19, die repre-
hendi kalendarii correctionem posse, quia non decimamnonam diem,
sed vicesimamprimam equinoctio contribuit. Sed ad hoc responderi
potest quod tabule alfonsii non sunt punctaliter vere quo ad introitum
in arietem, immo experientia compertum est quasi in, 13, horis eas
deuiare, ita quod vt magister henricus batem refert in libello erroris
1 a
lege: III. correctio
25* 385

Reparatio kalendarü
tabularum alfonsii: tune experientia docuit, 1490, et post hoc multis |

p. 274 annis in, 12, et vltra horis easdem errare, quare si diuersitatem orizon-
tium terre habitabilis consideremus quo ad ipsum vernale initium: ad
hoc vt ipa paschalis solemnitas per vniuersum orbem vno tempore et
post equinoctium celebretur: coniuncta experientia nostri temporis a
positione iudeorum et grecorum non longe differremus, perueniemus
enim pariformiter ad, 13, marcii diem.
58 Profacius etiam iudeus et quidam alii obseruatores qui anno christi,
1303, solem, 14, marcii, 8, hora post medium noctis arietem compere-
runt intrare: hoc nostrum propositum affirmant, sicut et alii nostri
temporis experimentatores, et si etiam alique höre deessent a, 13, die:
supplerentur ex diuersitate introitus in Oriente ab introitu in occasu.
Oportet enim vltimum introitum in terra habitabili annotare: vt omnes
per orbem in celebritate paschalis quantum possibile est concurramus,
vt orientaliores per occidentales non preueniantur. Sed in tempore
omnis populus concurrat: salua preuentione horaria quo ad paschalis
diei initium, et sous maturiorem exortum apud priores indos quam
occidentaliores hispanos.
59 Est vltimo aduertendum quod ad hoc quod correctio ista in veritate
persistat: necesse est quo ad coniunctionis diem qui in, 304, annis
quasi per diem anticipatur: bisextilem illius anni dimittere, et semper
,304, annum absque bisexti intercalatione currere. Et licet precisius
fieret si semper in, 76, anno non seruaretur bisextus: sed transferetur
in sequentem scilicet, 77, et sie in, 304, anno vnus bisextus subtiliter
gradatim subtraheretur, tarnen cum ex priori simplici modo nullus
timendus error in hoc negocio causabitur: dimisso secundo modo sub-
tiliori et perfection primus acceptetur per totalem omissionem bi-
sexti in, 304, anno, ita quod tune, 8, anni sine bisexto currant, vt sic
veritas ostensionis coniunctionalis diei ex situatione aurei cicli valeat
60 permanere. Uerum quia vernale equinoctium in eo tempore, 304, anno-
rum secundum quosdam pene duobus diebus anticipatur, et solum per
omissionem bisextilis dies vna subtrahitur, posset quis dtcere kalen-
darium nostrum non vsquequaque in correctione sua duraturum: sed
in paschalis festiuitatis celebratione secundum legalem constitutionem
post ilia tempora fallaciam capere.
61 Ad hoc dicendum puto quod licet verum sit ex disproportione
motuum lunarum non posse quern registratoriam regulam absque ka-
lendarii mutatione inueniri: tarnen hie pretactus modus inter exco-
gitabiles facilior et verior existit, quoniam motus ille capitis arietis
inequaliter obseruatus post ilia tempora autore thebith tardior effi-
386

cietur, et sicut aliquando in, 300, annis gradualis tantum mutatio

experimento Ptholomei inuenta est, ita fortassis si non in tot an-
nis: tarnen in pluribus quam hoc tempore gradus vnus perficietur,
et si non tarnen vna dies anticipationis equinoctii nullum errorem
efficere posset in celebratione paschalis festiuitatis: vt clare ex si-
tuatione aurei cicli, neque etiam in duobus diebus error notari pos-
set, immo quoniam hec nostra correctio ad vnitatem et concordan-
tiam reducit tres linguas hebream, grecam et latinam: etiam quo
ad embolismales annos, et manifestum ex situatione aurei cicli in
kalendario: si ex preuentione equinoctii error paschalis plenilunii
exoriri deberet: oporteret hunc exoriri primo, 8, et post hoc, 19, aurei
cicli numeris existentibus. Sed quoniam illi anni semper embolismales
sunt vt prehabitum est tune pretacti numeri vsque ad multos centena-
ries annorum potius, 13, lunationem quam primam ostendent secun-
dum regulam antiquorum que in embolismalibus annis iubet non in
marcio: sed in aprili pascha celebrari.
62 Quare concluditur nostrum kalendarium modo pretacto correc-
tum per omissionem bisexti in trecentesimoquarto anno ita registrar!
quod tam in primationibus quam paschalibus festiuitatibus vsque ad
p. 275 mule futures annos | et vltra veritatem ostendet secundum positio-
nes modernorum magistrorum probationum: et eorum qui ante nos
fuere. Licet ex his omnibus humanis experimentis particulariter cap-
tis: nulla ex motu luminarium de preterito certitude ad futuras
habeatur: nisi quantum ordo et regularitas inuentorum motuum pre-
63 sumi de futuris permittit. Cum ergo hec correctio de facili sit prac-
ticabilis: et tante vtilitatis quod per ipsam ad regularum nobis in
sacris conciliis traditarum reducamur obseruantiam: magna auidi-
tate eandem sacra hec synodus basiliensis sperandum acceptabit. Si
enim ita legitur in actione prima calcedoniensis concilii. Omnis qui non
celebrat diem sanctum pasche secundum sancte catholice ecclesie
regulam anathema sit: cura maxima adhiberi debet, quod et pre-
ceptum dei simul et patrum regule in veritate concurrant, et maxi-
me quartedecimi annorum: qui et tesserakedecadite dicuntur abiu-
ratio heresis ibidem gestis calcedoniensis synodi inserta: patres pro
reformatione vnitos monere debet, quoniam anathematizare eos opor-
tebat quartedecimanam heresim et eos qui pasche solennitatem secun-
dum sancte catholice ecclesie regulam non celebrabant. Hec pensantes
agite vt retroiecto paschali errore veritati instamus: vt sic de hoc vera
temporal! festiuitate ad eternam transferri mereamur.
387

Reuerendissimi patris domini Nicolai tituli sancti petri ad vincula

presbyteri Cardinalis Episcopi Brixinensis Tractatus de reparatione
kalendarii Explicit feliciter Laus deo
Collectus fuit tractatus iste per prefatum reuerendissimum patrem et

recitatus Basilee in concilio Anno domini, 1436. Sed nihil tunc per
sinodum ibidem actum est. l
P· *?6 De mathematicis complementis

Beatissimo pape Nicolao quinto. Nicolaus cardinalis tituli sancti Pe-
tri ad vincula.
Tanta est potestas summi tui pontificatus Nicolae quinte: pater
beatissime: vt per eos qui vim eius attente considerauerunt assimi-
letur potentie quadrandi rotundum: et quadrum circulandi: quasi
maior illi dari non possit. Uerum cum in te non tantum primatus
sit clauis et potestas scientie: supremeque ierarchie ecclesie: sed
velut perfectus magister omnium scibilium ex tuo felicissimo ingenio
incomparabilis noticie esse iudiceris ab omnibus. Id magnificentissime
effecisti vt omnium tarn grecorum quam latinorum scripta que reperiri
queunt tua mirifica diligentia in omnium nostrum noticiam accuratissi-
me peruenerint. Ita vt etiam geometrica non neglexeris: que sane omni
2 honore digna a maioribus nostris habita fuerunt. Tradidisti enim mihi
proximis diebus magni archimedis geometrica grece tibi presentata, et
tuo studio in latinum conuersa, que mihi tarn admiranda visa sunt: vt
circa ipsa non nisi magna cum diligentia versari potuissem, ex quo id
effectum est vt meo studio et labore complementum aliquod illis
addiderim: quod tue sanctitati offerre decreui. Solum enim te dignum
scio vt que a seculo incognita remanserunt per te cunctis patescant, et
non tantum scibilia que semper circa quesitam circuli quadraturam
versari consueuerunt: sed et que in omni mathematica perfectione
prestant complementum: ex hisipsis meo iudicio perfecte consequi
possint.
3 Testimonio omnium qui se ad geometrica contulerunt: nemo pro-
pinquius Archimede ad circuli peruenit quadraturam, qui videns illam
attingi non posse nisi curua circularis linea in rectam resoluatur: nisus
388

Reuerendissimi patris domini Nicolai tituli sancti petri ad vincula

presbyteri Cardinalis Episcopi Brixinensis Tractatus de reparatione
kalendarii Explicit feliciter Laus deo
Collectus fuit tractatus iste per prefatum reuerendissimum patrem et

recitatus Basilee in concilio Anno domini, 1436. Sed nihil tunc per
sinodum ibidem actum est. l
P· *?6 De mathematicis complementis

Beatissimo pape Nicolao quinto. Nicolaus cardinalis tituli sancti Pe-
tri ad vincula.
Tanta est potestas summi tui pontificatus Nicolae quinte: pater
beatissime: vt per eos qui vim eius attente considerauerunt assimi-
letur potentie quadrandi rotundum: et quadrum circulandi: quasi
maior illi dari non possit. Uerum cum in te non tantum primatus
sit clauis et potestas scientie: supremeque ierarchie ecclesie: sed
velut perfectus magister omnium scibilium ex tuo felicissimo ingenio
incomparabilis noticie esse iudiceris ab omnibus. Id magnificentissime
effecisti vt omnium tarn grecorum quam latinorum scripta que reperiri
queunt tua mirifica diligentia in omnium nostrum noticiam accuratissi-
me peruenerint. Ita vt etiam geometrica non neglexeris: que sane omni
2 honore digna a maioribus nostris habita fuerunt. Tradidisti enim mihi
proximis diebus magni archimedis geometrica grece tibi presentata, et
tuo studio in latinum conuersa, que mihi tarn admiranda visa sunt: vt
circa ipsa non nisi magna cum diligentia versari potuissem, ex quo id
effectum est vt meo studio et labore complementum aliquod illis
addiderim: quod tue sanctitati offerre decreui. Solum enim te dignum
scio vt que a seculo incognita remanserunt per te cunctis patescant, et
non tantum scibilia que semper circa quesitam circuli quadraturam
versari consueuerunt: sed et que in omni mathematica perfectione
prestant complementum: ex hisipsis meo iudicio perfecte consequi
possint.
3 Testimonio omnium qui se ad geometrica contulerunt: nemo pro-
pinquius Archimede ad circuli peruenit quadraturam, qui videns illam
attingi non posse nisi curua circularis linea in rectam resoluatur: nisus
388
est hanc artem mediante elica ostendere, sed quia proportio motus signi
a centre per semidiametrum admotum: in quo in eodem tempore aliud
signum per circumferentiam mouetur: sine qua elica describi nequit,
se habet vt semidiameter ad circumferentiam que non est scita sed
queritur, hinc videtur ipsum defecisse. Facilius enim erit circulum
quadrare quam elicam describere, et contingentem eidem in fine cir-
culationis applicare. Remanet igitur ex his que archimedes reliquit
hec ars adhuc penitus abscondita. Ego autem quamuis multos in va-
num laborasse in hac legerim indagatione: temptare cepi si forte hec
difficultas possit medio coincidentiarum finem capere: vti in aliis
scientiis. Uim illam mäximam esse comperi. Et visum est mihi quod
data possibilitate quam passim omnes admittunt: faciliter possit
huius scientia pariter et praxis modo quo sequitur adipisci.
4 Primo aduertendum quod in figura multiangula seu poligonia: que
habet equalia latera: punctus vnus eque distans a medio et fine laterum
centrum dicitur, et linea ab illo centre ducta ad medium lateris est
semidiameter circuli inscripti eidem, et vocetur prima linea, et alia
linea ducta ab eodem centre ad finem lateris seu angulum aliquem:
est semidiameter circuli circumscripti eidem: et vocetur secunda linea.
He due linee in omni multiangula diuerse sunt quantitatis, et tanto
plus: quanto latus eius maius. Nam potentia secunde linee continet
potentiam prime: et cum hoc potentiam medietatis lateris, quia latus
trianguli orthogonii quod opponitur angulo recto: vt ostendit euclides1.
P-277 Et quia pri|ma figurarum rectilinearum est triangulus, hinc in eo
differunt in quantitate, prima et secunda linee maxime in circulo vero
enclides
389
coincidunt, quia ibi centrum equaliter distat a circumferentia medium

enim et finis lateris coincidunt et est vtique angulus. Est autem prima
linea in trigono breuissima: et secunda longissima: in eiusdem periferie
tetragono. Prima post primam trigoni breuissima, et sie secunda post
secundam trigoni longissima, et ita consequenter. Et quoniam prima
in tetragono tali longior est prima in trigono, si ducitur prima in tetra-
gono in medietatem periferie, et similiter prima in trigono in eandem
medietatem diuersas superficies que equantur poligoniis oriri constat.
6 Unde excessus superficiei illius que ex prima tetragoni ducta in medie-

tatem periferie super superficiem que oritur ex ductu prime trigoni in
eandem medietatem periferie est excessus1 capacitatis tetragoni super
capacitatem trigoni, et sie quidam in cunctis poligoniis ex excessu pri-
me linee cuiuslibet super primam trigoni issoperimetri: deprehenditur
excessus capacitatis ipsius poligonie: super capacitatem trigoni, quanto
autem differentia prime et secunde linearum est minor: tanto excessus
prime linee poligonie super primam trigoni maior. Et quia in circulo
coincidunt prima et secunda excessus semidiametri circuli issoperimetri
super primam trigoni est maximus, et hinc circuli capacitas super
capacitatem trigoni maximam. Unde linea vna recta que in trigono ad
tria latera est extensa, vt sit illius superficiei perimeter in tetragono ad
quatuor latera extenditur: vt sit tetragoni perimeter, et adhuc plus in
penthagono, si autem maxime extenditur ita quod plus extendi non
7 possit: erit tunc perimiter circuli. Ex his patet quod si trigonus est
minime capacitatis vbi prima et secunda linee maxime differunt et
circulus maxime capacitatis vbi prima et secunda linee coincidunt erit
sie proportionabiliter in mediis poligoniis: quare si ponitur excessus
execessus
390
capacitatis ipsius circuli super trigonum vt est differentia prime et

secunde linee in trigono erit excessus capacitatis circuli super tetra-
gonum: vt differentia prime et secunde linee in tetragono: et ita con-
p. 278 sequenter: cum ad maiorem excessum prime linee | vnius super primam
lineam alterius sequatur minor differentia prime et secunde in exce-
dente: quam sit prime et secunde in excessa. Ex quo faciliter dato
excessu prime in vna aliqua super primam trigoni, et differentia
differentiarum prime et secunde illius capacioris: et prime et secunde
trigoni: potest haberi semidiameter circuli issoperimetri: cuius scilicet
circumferentia equatur tribus lateribus trigoni, aut quatuor tetragoni.
8 Quo scito patet circuli quadratura. Nam si ducitur semidiameter illius
circuli issoperimetri in medietatem periferie: oritur superficies qua-
drangularis: que nee maior nee minor esse potest superficie circular!,
vt Archimedes faciliter ostendit. Hec superficies quadrangularis in
quadratam ducitur: quoniam costa eius erit medium proportionabile:
inter semidiametrum circuli et semiperiferia eius: que ex, 9, sexti
euclidis1 inuenitur. Omnia hec quamuis manifesta sint: volo tarnen ilia
etiam illis qui mathematicis operam non impenderunt clarissima facere.
Figure autem multiangule similium laterum et equalium periferiarum
de quibus loquar, poligonie, issopleures, et issoperimetre, ex con-
formitate grece lingue apud aliquos reperiuntur nommari.
9 Si ducitur linea recta in lineam rectam: oritur
figura quatuor rectorum angulorum. Et si eadem
ducitur in duplam, oritur dupla, et ita deinceps. Et
si recta ducitur de angulo in angulum diameter est,
quia in duo diuidit. Ut si, a, b, linea ducitur in, b,
c, oritur figura quadrangularum, a, b, c, d, habens
quatuor angulos rectos, et si, a, b, ducitur in, b, e,
que sit dupla ad, b, c, oritur quadrangulus, a, b, e,
f, qui est duplus ad, a, b, c, d, linea vero, a, c,
diameter est, similiter et, a, e.
IO Prima propositio
Multiplicatio prime linee in medietatem periferie equatur embado
poligonie. Sit, a, b, c, d, figura quadrata quatuor rectorum angulorum
et equalium laterum, cui inscribatur circulus super, e, centro, ita quod
tangat quatuor latera quadrati in medio, et trahatur de, e, ad con-
1
enclidis
391
tactum vbi circulus tangit ,a, b, linea, e, f, que est prima: quia semi-
diameter inscripti, et trahatur, e, b, linea. Et similiter de, e, ad con-
tactum: vbi circulus, b, c, latus tangit, et sit, e, g, et dupletur linea
,f, b, et sit, f, h. Et similiter dupletur, e, g, et sit, e, i, dupla, etclaudatur
quadrangulus per lineam, i, h, et ducatur, e, h, diameter, manifestum
est ex premissa, e, f, b, et, e, b, h, triangulos esse equales. Primus enim
est medietas primi quadranguli quia, e, f1, diameter, et, e, f, h, triangulus
est medietas secundi quadranguli: qui est duplus ad primum: quia, e, h,
ii diameter. Erit igitur, e, b, h, triangulus: vt, e, f, b. Duplicentur linee,
f, h, et, e, i, et sit, f, k, dupla ad, f, h, et, e, l, dupla ad, e, i, et claudatur
quadrangulus per lineam, l, k, et quia, e, f, b, triangulus est octaua
p. 279 pars quadrati | a, b, c, d, equabitur, e, f, k, l, quadrangulus, a, b, c, d,
a f b h k
quadrato, sed, f, k, est medietas periferie, a, b, c, d, equatur enim

duobus lateribus quadrati et, e, f, prima linea ducta est in medietatem
periferie: quare patet propositum. Et sicut in quadrato ita in omnibus
poligoniis eodem modo constat, omnes enim in duplo plures triangulos
orthogonios resoluuntur quam latera habeant: et proceditur pari modo
vt premititur.
Propositio secunda
Periferia poligonie que est circumscripta circulo est maior peri-
feria circuli: et tanto plus quanto habuerit pauciora2 latera: contrarium
si circulo fuerit inscripta. Circumscribatur circulo, a, b, c, triangulus
et exagonus, d, e, f, h, i, k, et de, g, centre trahatur, g, a, semidiamiter
circuli que erit prima trianguli et exagoni, si igitur, a, g, ducitur in
1
lege: b
2
pautiora
392
medietatem periferie trigoni oritur quadrangulum equale trigono: em-

13 badum seu area trigoni in se continet aream circuli inscripti. Erit igitur
area circuli minor quare periferia circuli minor periferia trigoni, et sie
periferia exagoni minor periferia trigoni, et periferia circuli minor peri-

feria exagoni: quare patet propositum, in poligoniis inscriptis contra-
rium. Nam area circuli maior: quare quadrangulum ei equale constitui-
tur ex multiplicatione semidiametri in lineam que erit maior quam me-
dietas periferie cuiuscunque poligonie inscriptibilis, continet igitur area
circuli aream exagoni inscripti: et ilia exagoni continet aream trigoni.
Erit igitur periferia circuli maior: deinde exagoni: post trigoni, et sie
pariformiter est in omnibus.
14 Tertia propositio
Inter rectas et circulares lineas minor ilia que alteri subtenditur
et inter diuersas ilia subtensa que minor minus exceditur ab ilia cui
subtenditur. Tertia circumferentie circuli que subtenditur lateri trigoni
est minor lateri: et sexta pars eiusdem circumf erentie que subtenditur |
p. 280 lateri exagoni similiter est minor, et quia talis periferia exagoni minor
est illi periferie trigoni. Hinc minus exceditur proportionabiliter
sexta circumferentie circuli a latere exagoni quam tercia a latere trigoni.
Sic tercia circumferentie circuli proportionabiliter plus excedit latus
trigoni inscripti quam sexta latus exagoni inscripti.
15 Propositio quarta
Circulus equalis periferie poligonie est maior circulo inscripto
eidem: et minor circumscripto, et quanto poligonia fuerit plurium
laterum: tanto illis similior. Patet, nam latus poligonie est minus quam
393
arcus cui subtenditur: qui est arcus circuli circumscripti, et maius

quam arcus ei subtensus qui est circuli inscripti, et quia inscriptus et
circumscriptus sunt similiores quando poligonia est plurium laterum,
erunt igitur tunc etiam similiores circulo issoperimetro.
16 Quinta propositio
Inter quamcunque inscriptam poligoniam et circulum possunt ca-
dere poligonie maiores illi et minores circulo infinite. Sic inter circum-
scriptam et circulum minores poligonie et maiores circulo. Patet
ex diuisione continui per partes proportionales in infinitum. Data
enim corda cuiuscunque arcus: erit corda medii arcus minor. Ita in in-
finitum, et corde sunt latera poligoniarum, sie de lateribus poligonia-
rum circumscriptarum, quia si datur latus circumscripte poligonie cui
subtenditur arcus: dabitur latus minus cui subtenditur medietas arcus,
ita in infinitum.
17 Sexta propositio
Quadrangulus surgens ex multiplicatione semidiametri in semiperi-
feriam circuli nee maior nee minor est area circuli. Patet ex premissis.
Nam periferia poligonie circumscriptibilis est maior periferia circuli,
sicut et area eius maior aree circuli, et periferia poligonie inscriptibilis
est minor periferia circuli sicut et area. Igitur multiplicatio semidia-
metri circuli in medietatem periferie sue est maior omni area poligonie
inscriptibilis, et minor omni area poligonie circumscriptibilis, et cum
data area maiori poligonie inscripte et minore circulo: semper dari
possit poligonia inscriptibilis maior. Sic data area maiori circulo semper
potest dari circumscriptibilis poligonia minor. Igitur patetpropositum.
18 Septima propositio
Capacitas circuli excedit capacitatem omnium poligoniarum isso-
perimetrarum. Patet, nam prima linea in omnibus poligoniis: est
minor prima linea circuli, et periferia est vna in omnibus. Plus igitur
resultabit de multiplicatione prime circuli in medietatem periferie
quam in aliqua.
19 Octaua propositio
Capacitas trigoni issoperimetri est minima. Patet, quia habet latus
maximum. Plus igitur excedit periferiam inscripti quam aliqua poli-
gonia, quare circulus inscriptus ei est minor omnibus inscriptis aliis.
Igitur prima eius minima, hinc et capacitas minima.
394
20 Nona propositio
Quanto poligonia talis plurium fuerit laterum tanto capacior. Pa-
tet, quia cum habeat latera breuiora, et potentia secunde linee sit po-
tentia prime: et medietatis lateris, igitur tune prima et secunda linee
minus inter se differunt, et plus assimilantur prime circuli issoperime-
tri. Latus enim breue minus exceditur ab arcu. |
·28x Propositio decima

In capatiori poligonia necesse est primam lineam esse longiorem et
secundam1 breuiorem. Colligitur ex premissis, nam cum circulus
eidem inscriptus sit similior circulo issoperimetro: quia capatior: et cir-
culus issoperimeter capacissimus. Igitur prima linea illius poligonie
longior: et latus eius minus, minus enim latus minus exceditur ab
arcu, quare propinquius accedit ad circulum issoperimetrum, et quia
latus est minus: igitur secunda linea minus differt a prima: et ideo
etiam similior prime circuli issoperimetri, erit igitur breuior in capa-
tiori, et hec est principalis propositio ad inueniendum id quod
inquirimus.
22 Si2 ponitur excessus capacitatis circuli super capacitatem trigoni,
vt differentia prime et secunde linee trigoni: erit excessus capacitatis
circuli super capacitatem poligonie medie inter trigonum et circulum
vt differentia prime et secunde linee eiusdem, et si ponitur excessus:
vt medietas aut alia pars differentie prime et secunde in trigono,
ita erit in mediis. Puta ponatur quod excessus capacitatis circuli
super capacitatem trigoni sit vt differentia prime et secunde: et sit
in numeris prima trigoni, 7, et secunda, 14, erit differentia, 7, et prima
circuli issoperimetri erit, 14, quia maior trigoni per differentiam que
est, 7, dico quod prima circuli erit maior prima cuiuslibet medie poli-
gonie per quantitatem differentie prime et secunde eiusdem, vt in
tetragono vbi differentia sit, 4, excedit prima circuli primam trigoni
in, 4, erit igitur tune prima tetragoni, 10. Si dixeris tetragonum capa-
tiorem in habitudine ad circulum, erit igitur prima eius longior, sit igi-
tur vt, ii, cui adde differentiam et habebis, 15, et quia, 15, excedit, 14,
erit incapatior per premissam: sic capatior et incapatior. Similiter si
dixeris tetragonum minus capacem puta vt, 9, erit secunda, 13, sit
minor, 14, quare capatior per premissam: ita capacior et incapacior,
23 quod est inconueniens: et hec ostensio procedit in omnibus. Con-
1
secuudam
2
Hie incipif propositio undecima.
395
sidera igitur quod quamcunque portionem sagitte addit vna poli-

gonia vt oriatur prima circuli: similem omnes addunt. Et vt hoc
clare videas sic precede. Patet ex premissis si prima capacioris poli-
gonie est maior quam incapacioris quod ilia semper erit minor aliqua
prima alicuius poligonie, cum inter quancunque dabilem que minor
est circulo possint dari maiores in infinitum, et ita talis semper est
minor prima circuli, sic si fuerit minor ilia erit maior secunda linea
alicuius poligonie: et sie maior prima circuli, ideo si posueris ex
additione alicuius portionis sagitte ad primam poligonie: resultare
primam circuli issoperimetri, sie necesse erit ex portione similis
habitudinis ad sagittam addite prime in quibuscunque intermediis
24 poligoniis accidere. Puta si due tertie sagitte trigoni ad primam eius
addite efficiunt primam circuli, sie erit in penthagono exagono et
omnibus. Nam si dixeris in aliqua resultans plus aut minus esse:
hoc erit necessario propter maiorem capacitatem, si igitur dixeris earn
maiorem hoc non est possibile, nam oporteret earn esse minorem prima
circuli, et quia prima circuli est idem cum prima trigoni add ita portione
dicta sagitte, ita foret maior et minor. Similiter si dixeris propter
capacitatem minorem oporteret simul dicere eandem et maiorem.
25 Palam ex hoc etiam quod si due poligonie sie se habuerint quod simi-
lis portio sagitte addita ad primas efficit hincinde equale, ita erit
necessario in omnibus. Nam aut ille due poligonie habent alias in
medio inter eas, vt trigonus et pentagonus habent tetragonum, tunc
necesse est sie esse in tetragono sicut in trigono et penthagono. Nam
si dixeris lineam resultantem maiorem ob maiorem capacitatem tetra-
goni quam trigoni, ita erit etiam minor, quia minor capacitas tetragoni
quam penthagoni. Ita si dixeris ob capacitatem lineam resultantem
p. 282 minorem, quia | etiam erit simul et maior quod est impossibile. Sie si
dixeris duas illas sine medio sequi vt trigonus et tetragonus, et ne-
gaueris idem in penthagono: tunc quia aut dixeris maiorem ob maio-
rem capacitatem penthagoni, et hoc non potest dici, nam tetragonus
est capacior vbi non est maior, a fortiori non erit maior in penthagono
sed potius minor, sic si dixeris minorem non valet quando in tetragono
non est minor, sic patet sequi inconueniens si in aliis non eueniret
26 idem, ad hoc sequitur quod si ex simili portione in duabus poligoniis
modo dicto eadem linea exoritur quod illa erit semidiameter circuli
issoperimetri. Nam cum in circulo issoperimetro prima et secunda
linea sint vna, hinc si additur ad primas poligoniarum quecunque
portio sagittarum, siue linee ascendant siue descendant siue maneant
eedem: semper vltima erit prima circuli issoperimetri. Puta si addo ad
396
primas vnam quartam sagitte tune erunt continue maiores, et maxima

erit vltima et prima circuli, et si addo tres quartas erunt continue
minores: et vltima erit minima et prima circuli, et si addo talem
portionem quod in duabus resultat eadem linea: tune sic erit in omni-
bus. Unde cum vltima tune sit vt prima: erit quelibet prima circuli.
Ex quo etiam manifestum est capacitatem circuli excedere capacitatem
cuiuslibet poligonie secundum lineam eandem in qualibet habitudinem
tenentem ad sagittam suam, et ita etiam quelibet capacior poligonia
omnes minus capaces exuperat secundum lineam: eandem in qualibet
habitudinem ad suam sagittam retinentem.
27 Poterit et hoc aliter ostendi, et sit, a, b, linea secunda trigoni quam

diuidat c trahas orthogonales de a, b, c, equales b, c, et claude figuram
per lineam d, e, f, et quia prima linea trigoni est a, c, erit prima circuli
issoperimetri plusquam f, e, sit igitur vt, f, h, et sit e, h, due tercie e, d,
de h, trahe equedistantem ad b d, et sit h, i, trahe similiter lineam c, h,
manifestum est quod si f, h, est prima circuli issoperimetri quod tune
prime linee poligoniarum mediaram erunt maiores a, c, et minores f, h,
et que capacior huius prima similior f, h. Est etiam manifestum quod
sicut a, i, et i, h, simul sunt prima trigoni et differentia prime et se-
cunde eiusdem que est sagitta lateris eius: et cum hoc due tercie
sagitte: quod sie in poligoniis mediis linee trahi possunt equedistantes
397
ad, a, i, que terminantur in i, h, et a, f, que iuncte residue linee i, h,

equantur prime linee poligonie medie sagitte, et duabus terciis sagitte
eiusdem vt in trigono dictum est, et notum est quod quanto poligonia
illa fuerit incapacior: tanto he due linee simul erunt longiores quia
incapacior habet maius latus et hinc maiorem sagittam, sie erunt
ille due linee longissime in trigono, in circulo issoperimetro bre-
uissime, quia circulus caret latere, et per consequens sagitta, et due
28 linee in poligoniis erunt vna in circulo. Dico igitur quod si de h, versus
i, signaueris sagittam alicuius poligonie medie: et lineam de termino
sagitte equedistantem ad a, i, traxeris: tunc c, h, linea secabit illam in
duas lineas: quarum minor erit pars sagitte et maior prima poligonie
illius. Puta sit h, k, sagitta tetragoni, et trahatur de k, equedistans ad
h, f, que sit k, l, et vbi illam secat c, h, pone m. Dico k, m, fore duas
tercias h, k, quod de se notum est. Habet etenim se, m, k, ad, k, h,
sicut, c, i, ad, i, h, et dico, m, l, fore primam lineam tetragoni. Si vero
negaueris: aut igitur dixeris tetragonum capaciorem: aut incapacio-
rem. Si capaciorem: tunc prima eius debet esse maior, l, m, et tunc,
p. 283 l, k, | et, k, h, simul sunt minores prima linea tetragoni eius sagitta
et duabus tertiis sagitte: quod implicat contradictionem. Nam si
debet tetragonus esse capacior vt dicis oportet quod, l, k, et, k, h,
excedant primam tetragoni sagittam et eius duas tertias, eodem modo
implicat contradictionem si dixeris tetragonum incapaciorem. Nam
tunc oportebit, l, m, esse minorem et, l, k, et, k, h, simul esse maiores
prima linea tetragoni sagitta et duabus tertiis eiusdem, ita de aliis
poligoniis: quare patet si prima circuli issoperimetri excedit primam
trigoni: per partem aliquotam sagitte trigoni etiam excedit primam
lineam cuiuslibet poligonie medie per similem partem aliquotam
sagitte poligonie illius: et dicere aliud implicat contradictionem.
2 Propositio XII
Habitudo excessus capacitatis circuli super capacitatem trigoni
issoperimetri ad excessum capacitatis poligonie medie super capaci-
tatem eiusdem trigoni est sicut sagitta trigoni ad lineam quantum est
sagitta poligonie medie eidem minorem. Ut si ponitur excessum capa-
citatis circuli super capacitatem trigoni esse vt septem: erit ca-
pacitas tetragoni super1 trigoni secundum lineam a qua sagitta tetra-
goni est subtracta2. Puta si sagitta fuerit, 4, erit capacitas tetragoni
vt tria, hoc correlarium patet ex premissis.
1
adde: capacitatem
2
fubtracta
398
30 Propositio XIII
Per scientiam excessus capacitatis alicuius poligonie medie super

capacitatem trigoni issoperimetri1, manifestum est cum habitude sit
nota quod tune vno excessu noto: notus erit et alius. Sed quia ex-
cessus in tetragono: penthagono exagono: vel alia media poligonia
sciri potest per scientiam prime linee trigoni et poligonie medie tune
et circuli issoperimetri.
31 Date recte curuam circularem equalem assignare sit recta, a, b, et

factis ex ea trigono et tetragono vt premittitur sit, e, f, linea secunda
trigoni quam quadra: et sit2, e, f, g, h, deinde per medium per lineam,
i, k, trahe lineam, i, g, quere vbi, i, g, et, f, e, g, distant per dif-
ferentiam prime et secunde tetragoni, et trahe lineam equedistantem3,
e, f, et sit l, n, et differentia, 1, m, signa in n, 1, primam tetragoni
que sit, n, o, trahe de, i, per, o, lineam ad, g, h, et vbi earn scindit pone,
p. Manifestum est ex premissis, h, p, semidiametrum circuli cuius peri-
feria equatur periferiis trigoni et tetragoni seu linee recte, a, b, quod
est intentum. I
1 2 3
adde: scitur capacitas circuli issoperimetri fit eque distantem
p. 284 Date curae circular! equalem rectam assignare. Istud si breuiter

2
3 facere volueris facito angulum per quem reperias hoc modo, ad, h, p,
semidiametrum circuli premissi iunge in centro lineam, a, b, orthogona-
liter, et ad eius medietatem que sit, q, trahe, p, q, et habes angulum
h, p, q, quem facito in ere aut ligno, et quando circularem lineam in
rectam resoluere cupis facito lineam indiffinite quantitatis que ad angu-
lum rectum concurrat cum semidiametro in centro, et pone angulum
in contactu semidiametri et circumferentie, minus latus super semi-
diametrum : et maius latus anguli abscindet in linea indiffinite quanti-
tatis portionem equalem semiperiferie.
400
h*
33 Dato circulo quadratum equale assignare, hoc sic facito. Inter h, p,

et medietatem, a, b, recipias medium proportionabile per nonam sexti
euclidis1, quoniam est costa quadrati equalis, et medietatem huius
p· 285 coste signa in linea que ad angulum rectum | coniungitur, h, p, in
centro: et sit, h, r, trahendo, p, r, et habes angulum, h, p, r, quem facito
ex ere vel ligno et modo quo supra: cum illo omnes circulos quantotius
quadrare poteris.
1
* h om. ed. Argent. enclidis
26* 401
34 Dato quadrato circulum ei equalem assignare: erige de medietate

lateris rectam orthogonaliter: et pone super illam angulum statim
premissum: eleuando quousque longius latus anguli cadat super finem
lateris quadrati: et linea erecta vsque ad punctum anguli erit semidia-
meter circuli equalis quadrato: omnia ista patent de se propter idempti-
tatem proportionis semidiametrorum ad circumferentiam et costas
35 quadratorum in omnibus circulis sine istis duobus angulis facere poteris
ex premissis per idemptitatem proportionis eius quod addit semidia-
p. 286 meter circuli super semi|diametrum trigoni. Puta si vis dati circuli cir-
cumferentiam que sit, s, transferre in rectam: sume qualemcunque
lineam, vt a, b, et reperias circumferentiam sibi equalem per premissa.
Deinde erige lineam vnam que sit h, p, orthogonaliter super aliam que
sit, t, v, et fit, h, p, semidiameter circuli: et signa in illa h, k, semidia-
metrum trigoni issoperimetri circulo trahendo de t, per h, k, lineas,
deinde semidiametrum dati circuli, s1, equedistanter trahe ad h, p,
inter lineam t, v, et earn que de t, transit per p, et sit χ, y, et vbi x,y,
scinditur per lineam de t, per k, signa z, darum est, y, z, esse semidia-
scilicet
402
metrum circuli inscripti trigono issoperimetro circulo, s, ita reperies

rectam quesitam.
36 Ex antehabitis quicquid hactenus in geometricis ignotum fuit in-
quiri poterit. Fuit autem incognita perfectio artis de sinibus et cordis,
nemo vnquam scire potuit cordam arcus gradus vnius et duorum et,
4, et ita consequenter: que nunc sic habetur. Manifestum est omnem
multiangulam similium laterum ex differentia prime et secunde linea-
rum ad habendum semidiametrum circuli issoperimetri equalis pro-
portionis partem addere super primam, et similiter omnem excessum
quo prima linea cuiuscunque primam trigoni excedit, et excessum quo
secunda trigoni secundam alterius excedit: eandem semper in omnibus
tenere proportionem, ex quibus ars generalis de sinibus et cordis
elicitur, sine qua geometria hactenus mansit incompleta. Quomodo
autem ad praxim huius accedere queas in propinquis numeris sic in-
uestigabis. In veris enim est impossibile, quia medietas duple est
37 innumerabilis1 cum nee par nee impar que cadet in hac ratione. Esto
igitur quod semidiameter circuli trigono circumscripti sit, 14, erit
semidiameter inscripti, 7, cuius quadratum, 49, et quadratum semila-
teris trigoniter tantum scilicet, 147, et quadratum semidiametri
circumscripti quater tantum scilicet, 296. Erit igitur semilatus tetragoni
radix, 9/16, id est nouem sextadecime quadrati semilateris trigoni
scilicet radix, 82, cum, u/16, et talis erit semidiameter ipsius inscripti.
Erit autem semidiameter circumscripti radix dupli numeri scilicet, 165,
cum, 6/i6· Subtracta igitur radice de, 49, a radice de, 82, cum, 11/16,
differentia est additio semidiametri inscripti tetragono super semidia-
p. 287 metrum inscripti trigono: que | erit aliquid plus quam duo: et subtracta
radice de, 165, cum, 6/16, a radice de, 196, que erit parum plus quam
vnum habes additiones: et earum habitudo est ilia per quam omnia
inuestigantur. Nam si has additiones subtraxeris a sagitta lateris tri-
goni scilicet 7, remanet sagitta trigoni, si igitur diuiseris, 7, secundum2
prefatam habitudinem additionum: et maiorem addideris super semi-
diametrum inscripti trigono habes semidiametrum circuli issoperi-
38 metri. Poteris etiam ex quadrato lateris trigoni aut quadrati scire: sic
quadratum lateris cuiuslibet poligonie dabilis: et ex eius scientia et
habitudine additionum deuenitur ad sagittam et semidiametrum in-
scripti, et sic scitur arcus corde, et hec est perfectio vltima geometrice
artis: ad quam hactenus veteres non legi peruenisse. Est etiam nunc
ars completa geometricarum transmutationum quam ante: minus
tarnen sufficient er quo ad quadraturam3 circuli descripsi.
1 2 3
inuumerabilis secundam quadratam
403
39 Adhuc vt latus cuiuscunque multiangule quantotius verlas in

curuam: facere poteris instrumentum duplicis anguli: vt latus sit, a, b,
d
p. 288 trigoni cuius sagitta seu prime et | secunde linearum differentia quod
idem est sit c, d, et additio semidiametri circuli super primam trigoni
sit c, e, tunc si de a, per e, lineam traxeris, et similiter de, a, per d, aliam:
duo anguli circa a, constituentur, redige igitur b, a, e, et b, a, d, in
vnum ereum instrumentum quod applica in omnibus, ita vt iam in
b*
trigono: sic quod latus, a, b, eiusdem iaceat super latus multi-

angule, et latus, a, d, contingat finem sagitte: tunc latus a, e, ostendit
additionem super primam illius multiangule vt sit semidiameter
b om. ed. Argent.
404
Ed. Argent. II p. 287—289
circuli issoperimetri. Descripto igitur arcu secundum hoc: et tractis

sectoribus de centre» ad fines lateris: arcus qui cadet inter sectores
equabitur lateri dato. Procedit veritas huius ex equali habitudine por-
tionis addende super primam multiangule: vt fiat semidiameter1 circuli
issoperimetri ad totam differentie prime et secunde linearem multi-
angule: que differentia sagitta nominatur.
4o Adhuc ex premissis constat quod sicut quecunque recta potest esse
latus trigoni, tetragoni, penthagoni, et ita consequenter: sic data recta
dari poterunt innumere curue ei equales, et quod propterea poterunt
reperiri anguli qui se habent vt date linee: scilicet vt costa et diameter
quadrati, vel diameter circuli et circumferentia eius, et ita de omnibus,
et superficies que se habeant vt linee date, ex quo ilia que non solum in
geometricis fuerunt hucusque occulta sed et in musicis et in musicalibus
instrumentis ignorata venari poterunt, ita quod si quod scibile vnquam
f uit in geometricis et non scitum: amplius volenti ingenium applicare:
clare patefiat, et ob hoc hec inuentio merito nomen complement! sorti-
tur, et digna est vt per admirandam potentiam tuam beatissime pater:
quam omnes catholici adeo stupent: vt te ab admiranti dictione pape
papam appellent in omnium noticiam deducatur.
Procedit autem hec inuentio si verum est quod linea recta de prima
linea trigoni ad primam circuli issoperimetri tracta transit per primas
lineas omnium poligoniarum mediarum, sed si hoc non est verum quod
recta sic transeat, sed forte curua aliqua curuitate transeat de prima
trigoni per primas omnium poligoniarum ad primam circuli: tune hec
inuentio non est sufficiens. Et quiahoc est dubium, ideo alias adinuentio-
nes meas vbi hoc dubium cessat in secundo libello conscripsi. |
p. 289 Adiicio nunc alias quasdam meas adinuentiones circa superficierum
42
adinuicem transmutationes quas vt priores Sanctitate tue dedico qui in
omnibus principatum tenes et solus dignus es vt cuncta tibi patescant.
43 Lineam figuram motus puncti concipio: que si recta fuerit tune s.
vno eius termino fixo manente mouetur hie motus recte per triangulum
semidiater 405
orthogoni1 figuratur: vt si, a, b, linea mouetur, a, stante motus

figuratur per triangulum, a, b, c, si enim motus, b, est vt latus, b, c,
tunc sie proportionabiliter omnia puncta dabilia: puta si, d, est punctus
medius: tunc, d, e, est motus, d, et, d, e, latus est medium ad, b, c. Si
vero, a, b recta mouetur equaliter in, a, sicut in, b, motus configuratur
per duplicem ortogonum siue quadrangulum, a, b, c, d, omnia enim
puncta dabilia equaliter mouentur. Si vero, a, mouetur similiter et, b,
sed inequaliter hoc fieri potest infinitis modis et vnica figura non
potent configurari.
44 Ex prima configuratione motus linee recte cuius vnus terminus manet
fixus sequuntur ista, scilicet quod superficies que est mensura motus
linee que ex reuolutione linee exoritur: habet lineam curuam periferia-
lem que ex puncto, b, exoritur et superficiem circularem que ex linea,
a, b, prouenit: quod si in, a, b, aliqualem punctum signaueris2 puta

p. 290 in medio qui sit, d, periferia ex, d, erit se ha|bens ad periferiam ex, b,
sicut in configuratione, d, e, latus ad, b, c, latus, sunt enim periferie
mensure motus punctorum. Unde necesse erit omnem semidiametrum
45 ad circumferentiam eandem teuere mensuram, deinde quia superficies
ex motu semidiametri super periferiam constituitur, et vna est omnium
semidiametrorum ad periferias habitude, ilia erit habitudo superfi-
cierum que potentiarum semidiametrorum: quare superficies circuli
habens semidiametrum vt quatuor: ad superficiem illius que habet
semidiametrum vt duo quadrupla est. Que conicarum superficierum
ad inuicem et ad suas bases habitudo ex hoc habetur. Nam cum semi-
diameter basis et latus trianguli quod conicam describit moueantur vno
terminal! eorum puncto fixo et super eadem basis circumferentia, ilia
1 2
orthogonum siguaueris
406
erit superficierum habitudo que linearum ex quarum motu ipse super-

ficies constituuntur: vti est semidiameter basis et latus illud trianguli
ex quo conica, vt, a, b, et, b, c.
46 Ex secunda configuratione motus linee equaliter in omnibus punctis
mote: sequitur quod superficies que ex tali motu constituitur dupla
est ad illam que ex primo motu, quare si semidiameter mouetur secundo
motu super eadem periferia super qua primo motu mota est: oritur
superficies dupla ad primam. Unde necesse erit quod multiplicatio
semidiametri in semiperiferiam equetur superficiei circulari. Dico
autem quando ambo terminalia puncta equaliter mouentur. Nam si
vnus moueretur super concauitate alicuius arcus et alius super conue-
xitate eiusdem: superficies non foret dupla ad illam que fuit exorta
ex motu eiusdem1 linee vno termino eius fixo stante: et alio in con-
cauitate arcus moto, licet arcus sint inequales. Ut si arcus, b, d, est vt
arcus, c, e, si, b, c, linea mouetur superficiem describendo que clauditur
inter rectas, b, c, et d, e, et curuas, b, d, et c, e, licet super equalibus
arcubus moueatur: non tarnen describit duplam superficiem ad motum,
a, b, equalis c, b, fixo a, stante: et b, moto vsque in d, per equalem
arcum, quia b, mouetur in concauitate b, d, arcus, sed c, de linea b, c,
in conuexitate, minuit autem conuexitas quantum sunt ille portiones, f,
g, c, h, et, f, i, e, k.
Ex hoc que circa habitudines kylindrorum seu rotundarum colum-

47 nalium superficierum et suarum basium et kylindralium conicarum
1
einsdem
407
curuarum atque planarum circularium omnis scientia elicitur. Nam

constat columnam rotundam cuius altitude est vt semidiameter
basis habere duplam superficiem basis. Nam linea que basim efficit
mouetur vno puncto eius terminal! stante alio circumferentiam de-
scribente: et illamet1 columnarem superficiem constituit per motum
equalem vtriusque terminalis puncti super eadem circumferentia basis.
Ut ex a, b, c, angulo recto super a, circumuoluto describitur basis per,
a, b, et per, b, c, duplex superficies kylindrica, quia, b, c, equalis a, b,
equaliter in, b, et, c, punctis terminalibus mouetur. |
p. 29l Sic parif ormiter in conicis si a, b, c, triangulus cuius angulus, b, a, c,
48
rectus super, a, c, reuoluitur, et, b, c, latus fuerit duplum ad, a b,
equabitur ilia conica superficies priori columnari, et si feceris circulum
cuius semidiameter dupla foret ad, a, b, eius superficies plana equabitur
ambabus columnari et conice simul.
49 Palam ex his si circumferentialis linea circuli in rectam redigeretur

et duceretur in ipsam semidiameter: superficies quadrangula que sur-
geret dupla foret ad circularem cuius erat circumferentia. Nam hec
ductio motus esset vbi ambo terminales puncti equaliter mouerentur,
sed constitutio circuli ex motu eiusdem linee altero puncto stante oritur,
recte igitur dictum est a multis quod ductio seu multiplicatio semidia-
metri in semicircumferencialem lineam efficit superficiem equalem
circulo.
1
ilia met
408
50 Adhuc est alius motus compositus scilicet1 progressionis et descen-

sionis vt in figura. Nam vt concipis a, b, mouetur duplici motu super
a, c, scilicet continue progrediendo et simul descendendo equaliter erit
mensura progressionis a, c, descensionis a, b, et descensionis et pro-
gressionis simul b, c, in quanto enim tempore progreditur de a, in c, in

tanto descendit b, per b, c, vt veniat in c, et exoritur figura a, b, c, d,
et, b, c, in se complicat duplicem motum descensionis, a, b, et progressio-
nis, a, c, quare potentia, b, c, est vt a, b, et, a, c. Ex hoc nota quomodo
ex motu linee simul oriuntur duo trianguli et quadrangulus. |
p. 292
51 Si autem a, b, mouetur progrediendo in a, c, et descendendo in-
equaliter, ita tarnen quod ilia inequalitas est equalis arcui tune oritur
figura, a, b, c, d, et quoniam, b, c, arcus in se complicat motum pro-
gressionis et descensionis inequalis, igitur b, c, arcus est maior linea c,
b et dico motum descensionis inequalem, quia postquam b peruenit ad
medium arcus non descendit per medium sui infra c, a, sicut quando
descendit per medium linee b, c, et considera quomodo a, describit
arcum a, d, mouetur igitur a, in conuexitate et b, in concauitate, et
1
silicet
409
quantum addit concauitas super lineam c, b, tantum conuexitas minuit,

quare curua superficies inter arcum, b, c, concauum, et arcum equalem
a, d conuexum equatur quadrangulo rectilineo a, b, c, d, et ita habes
quomodo eadem quantitas inter maiores curuas cadit et minores rec-
tas. Possunt ex his varii alii compositi motus concipi modi: quos nunc
transeo, quia quisque per se illos concipere poterit.
52 Si ad tercium motum quando ambo termini linee mouentur sed in-

equali motu aduertis: clare comperies secundum proportionem motuum
superficies attingi, et vt facilius inducaris concipito a, b, lineam dupli-
cem et diuisibilem vsque ad, b, punctum: qui indiuisibilis vtriusque
diuise terminus maneat. Esto igitur quod, a, stante, b, moueatur: si
tunc, a diuisum eleuaueris vt circa b, fiat angulus tune secundum
circumferentiam quam a, mobile describit ad circumferentiam quam, b,
describit scire poteris proportionem superficierum. Puta esto quod a,
mobile eleuetur vt constituat talem angulum quod linea que de, a, cadit
vsque ad punctum qui ita distet ab orizonte sicut, a, fixum, et sie, a, d,
sit medietas, a, b, tunc, b, a, mobile describet superficiem conicam que
erit maior plana circulari quam a, b, describit pro medietate, et ita Pro-
portionabiliter in omnibus, quare patet1 quod quando, a, mobile ele-
1
placet
410
uatur vt eius motus sit duplex ad motum a, b, scilicet quando erit ex

ipsis linea vna tune a, b, mobile describet superficiem triplam et planam
ad superficiem quam, a, b, describit, et ilia est vltima et maxima: que in
ρ. 293 medio cadunt | proportionabiliter apprehendens: ex quo habes quo-
modo portiones conicas1 que habeant proportionem quam volueris ad
basim constituere poteris et similiter quomodo superficies rombicas que
ex duabus conicis vnam basem habentibus reducere poteris in alias et
queque circa hoc scire optas ex hoc faciliter elicies.
53 Est autem aduertendum ex premissis, quomodo in conicis possis
precedere: vt si, a, b, c, triangulus sit et, a, c, latus describens conicam:
et, c, b, semidiameter basis: trahe lineam, a, b,2in continuum et de, b,
due lineam vt facias equalem triangulum qui sit, b, d, c, manifestum
est si, a, d, fixa manente circumuoluitur triangulus, a, b, d, rombum
oriri ex duobus equalibus conis: trahe igitur, a, b, in continuum: et sit
b, e, vt, a, b, clarum est si circumuoluitur: vt prius lineam, b, e, efficere
superficiem triplam ad superficiem, a, b, et conicam superficiem, a, e,

quadruplam ad earn que ex, a, b, vnde si, b, d, eleuaueris in medium
inter, b, d, et, b, e, efficiet superficiem duplam: sicut b, d, equalem: et,
1 2
canonicas lege: a c
411
b, e, triplam: et semper peruenitur ad medium quando faciet angulum

rectum cum semidiametro basis: etsi minus vel plus eleuatur: minus et
plus efficiet vt hec ex premissis nota sunt, habes igitur quod quando
conus et columna rotunda habent eandem basem et latus coni est vt
altitude columne superficies columne semper est dupla ad superficiem
coni: etsi plus: plus, si minus: minus proportionabiliter.
54 Si f eceris latus coni cordam arcus describendo arcum super ipsum, vt
super, a, b, latus a, f, b, arcum: et super, b, e, eundem arcum: erit super-
ficies ex curua a, f, b, tertia superficiei que ex curua, b, e, et ita si volueris
ρ. 294 duplam, facito vt in conicis dictum | est. Unde si, a, f, b, est quadrans
palam ex circumuolutione semispericam oriri superficiem, et ex, b, g,
curua duplam eius, scilicet superficiem curuam equalem superficiei:
cuius c, b, maioris circuli semidiameter, et ex, b, e, curua triplam. Ex
quo elicias quomodo in talibus curuis superficiebus poteris qualem
volueris multiplicationem efficere.
55 Si feceris arcum lineam curuam curuitate alicuius sectionis parabole

aut transuerse kylindri: que sectiones non sunt circulares: sed alia
curuitate curue. Eodem modo procedendo equalis erit proportio
superficierum.
56 Si, a, b, stante a circumducto circularem planam superficiem de-
scripseris et quadrantem descripti circuli vno eius terminali puncto ad
b, iuncto alio qui sit, c, vt a, fixo stante super a, c, circumduxeris:
1 2
lege: e g om. ed. Argent.
412
superficies ex quadrante dupla erit ei qui ex linea, a, b, exoritur. Patet,

nam ex c, b, oritur superficies semisperica et, a, b, circulus maximus:
cuius quatuor superficies equantur superficiei spere vt probat Archi-
medes.
p. 295
57 Si volueris kilindricam spericam ac conicam superficies et infinitas

portiones1 conicas describere eiusdem superficiei sic facito sit, a, b,
semidiameter alicuius circuli cui iunge ad angulum rectum, b, c,
equalem, a, c2, trahe de, a, equedistantem ad, b, c, in infinitum: et sit,
a, d, trahe de, b, ad, a, d, lineam duplam ad, a, b, et sit, b, d, dupla ad,
a, b, deinde trahe lineam de, d, ad, c, dico quod omnes linee que duci
possunt de, b, ad, c, d, in circumuolutione describunt portiones conicas
equales: vel piramidali, b, c, vel conice b, d, quod ex, b, c, et ex, b, d,
oriantur equales que sunt duple ad planam circuli cuius, a, b, semidia-
miter superius est manifestum, quod vero medie sic se habeant. Puta,
b, i, et b, g, et queque tales patet nam non possunt superficies esse
maiores illi que ex, b, nee minores illi que ex, b, d, que cum sint
equales erunt et similiter omnes medie equales, describe quadrantem
circuli cuius, a, b, semidiameter: et sit, b, e, manifestum ex premissis
superficiem que ex curua, b, e, oritur illis equalem.
1
portio nes lege: b
413
58 Curuas lineas non tarnen circulares ex inequali motu linee in ambo-

bus suis terminalibus punctis causatas concipito acsi, a, b, recta moue-
retur et, b, plus quam, a, puta, a, mouetur per lineam a, c, et, b, per
curuam, b, d, etsi regulariter: tune quando a, peruenerit ad medium,
a, c, etiam, b, peruenit ad medium, b, d, potest etiam vnus punctus
moueri regulariter continue equali motu: et alius inequali motu. Puta
in principio velociori et continue tardiori successiue et regulariter per
equalem scilicet inequalitatem. Ex his diuersitatibus varias contingit
oriri curuitates, alique erunt vt sectiones conice, alie vt transuersales
kilindrice aut oblique sperice sectiones. |
p. 296
59 Ex quo curue superficies sectionum que parabole dicuntur et trans-

uersalium kilindrorum non causantur directe ex motu linee, si volueris
inquirere portionum illarum habitudines, ita facito, considerabis
excessum corde super sagittam, et ille excessus erit vt motus linee
equalis sagitte in vno eius puncto, alius motus alterius puncti erit
vt curua. Unde superficies erit medium eius quod fit ex ductu sagitte
in curuam: acsi non foret linea mota in vno eius termino, et erit
vltra medium secundum habitudinem potentie excessus arcus super
60 sagittam ad potentiam curue. Puta, esto quod abscisio sit in circulo,
et quod per semicordam et sagittam sexte1 circumferentie que
signetur per a, b, c, et sit, a, b, semicorda duplicis arcus et a, c, sagitta,
et centrum circuli, d, trahe, d, b, et, d, c, et lineam, b, c, manifestum
est, a, c, et, a, d, equari, et triangulos, d, b, a et, b, a, c. Portio igitur
super lineam, b, c, in qua excedit abscisio triangulum venit ex motu,
a, c, sagitte in ambobus terminis, et si ambo termini fuissent equaliter
1
fexte
414
moti: portio super lineam, b, c, esset equalis toti abscisioni, b, e, c, sed

quia inequaliter moti sunt termini, ideo est minor. Et vt videas
quomodo inequaliter moti signa d, e, b, versus, a, equalem, a, c, et sit,
b, e, vt, a, c, moueatur igitur, b, super arcu, b, c, et dum sic, b, mouetur
super, b, c, arcu: necesse erit, e, moueri versus a. Mouetur igitur in
eodem tempore quo, b, per arcum e, per lineam, e, a, que igitur est
habitudo potentie, e, a, linee ad potentiam recte: que equatur, b, c,
curue tanto excedit superficies abscisionis medietatem portionis
circuli, d, b, c, deberet enim esse medietas ductio, a, c, in arcum, b, c,
illius quod fit ex ductu, d, b, in eundem arcum cum, a, c, sit medietas,
d, b. Sed quia mouetur terminus in, a, c, qui manet fixus in, d, b, ideo
excedit medietatem. Esto igitur quod, b, c, curua sit tripla ad e, a,
tune excedit medietatem in vna nona medietatis: et erit portio super
lineam, b, c, due none medietatis. Ita in sectionibus curuis operare.
6ι Propono nunc modum tradere quomodo curua linea in rectam
vertitur, non vt in primo libello per medium versionis recte in curuam:
sed immediate, et hoc per subtilem coincidentiam, cuius hec est pro-
positio.
62 Descripta quarta circuli, et linea prima a centre ad principium
arcus tracta, et secunda linea de contactu prime cum arcu orthogonali-
ter1 eiusdem quantitatis cum prima, et tercia a centre per finem que
sit vt latus trigoni inscripti circulo, et quarta de fine secunde ad finem
tercie. Si tune de principio quadrantis lineam quintam duxeris ad
quartam: taliter quod corda que a contactu illius quinte vbi curuam
secauerit ad finem totius quadrantis ducta: que sit sexta linea
quinte fuerit equalis: erit quinta minor quadrante quanta est me-
dietas portionis eius cadentis inter curuam et quartam. Sit super
a, centro quadrans, b, e, descriptus, et linea prima, a, b, et secunda
1
orthonaliter
27 Nikolaus von Kucs II 415
b, c, angulum rectum cum, a, b, faciens equalis eidem, et tercia

linea, a, e, d, vt latus trianguli inscripti, et quarta linea c, d, trahe,
deinde, de1, b, lineam ad, c, d, que sit, a2, g, et vbi secauerit quadrantem
b, e, pone, f, et sit quinta linea, de, f, trahe sextam que sit corda, f, e
dico si, f, e, est vt, b, g, tunc, b, g, est minor quadrante, b, e, mediante,
f, g. Adde igitur medietatem, f, g, super b, g, et sit g, h medietas f,
g, dico, b, h, equari curue, b, e. |
2
P· 97 Ostensio, presuppono primo quod quinta et sexta cum portione que
6
3 cadit inter curuam et quartam quam semper portionem voco non diffe-
rant nisi vt pars quinte que est corda scilicet, b, f, et sexta scilicet,
f, e, que est corda residui arcus quadrantis differunt, et quod ilia
differentia que quinta minor quadrante et sexta cum portione maior
differunt est duplex quantitas: scilicet quantum quinta erit minor
curua que est quadrans: et sexta cum portione maior quadrante, et
quod ideo quanto plus differunt tanto linea maior que mediat inter
quintam et sextam cum portione: quam lineam voco medium, et
quanto minus differunt tanto medium minus. Secundo presuppono
quod sexta cum portione potest excedere quadrantem in medietate
portionis. Nam in minore parte et in maiori potest excedere, ideo etiam
6
4 nee in minori nee maiori quam medietate. Ex his infero talem sextam
cum portione ita excedere quadrantem sicut quadrans quintam, et
a 3 e d
p. 298 quod portio est differentia cordarum | et sexta est vt quinta, illa enim
se habent consequenter. Si negas quia dicis differentiam cordarum
minorem portione: tune medium etiam minus, et quia minus subtrahi-
tur a sexta cum portione quam prius: cum portio per, t, sit maior, et
medietas portionis maior medietate differentie cordarum, hinc hoc
est impossibile scilicet quod linea fiat minor si ab ea minus subtrahitur
quam si ab ea plus subtraheretur. Sie si dixeris differentiam cordarum
i ~ d 2 lege: b
416
maiorem portione: tune medium erit maius, et tarnen plus subtrahitur

quam prius quando medietas portionis quam minorem dicis subtrahe-
batur, quod iterum est impossibile. Quare patet si sexta cum portione
excedit quadrantem in medietate portionis necesse erit portionem
equari differentie cordarum, et per consequens sextam equari quinte
quod fuit intentum.
65 Ex his sequitur circuli facilis quadratura, nam medium proportio-
nabile inter b, h, et diametrum circuli est latus tetragonicum circulum
quadrantis. Sequitur etiam quod si b, e1, equatur b, h, quod in circum-
uolutione describit portionem conicam: cuius superficies equatur
medietati spere, et longitude quarte circumferentie maioris circuli
eiusdem spere quod singulariter fuit quesitum.
66 Adhuc aliter recta quadranti equalis hoc modo reperitur.
Si linea sexta cum portione quinte linee equantur quadranti eas
inter se equari necesse est. Ut si seruata figura premissa quinta
fuerit, b, p, q, et sexta, e, p, dico si, e, p, et, p, q, equantur quadranti,
b, e, tune, e, p, erit equalis, p, q. Pro cuius ostensione primo suppono
quod si de, b, quintam duxeris ad medium, c, d, quarte vt est, v, portio
illius: vt, t, v, erit inter portiones breuissima et continue supra et
infra augetur. Secundo suppono quod sexta cum portione ilia minima
est maior quadrante: et ita oportet sextam cum portione que debent
equari quadranti esse minores. Tertio suppono quod possit sexta
dari cum portione equalis quadranti. Quarto suppono quod de, e,
versus, b, sexte cum portionibus simul continue augentur: licet |
d
1
lege: x
27* 417
p. 299 portiones etiam minuantur. Iste suppositiones cuilibet de facili

67 patere possunt, ex quibus ostenditur propositio, nam si dixeris sex-
tam, e, p, maiorem portione, p, q, erit igitur maior medietate qua-
drantis, esto igitur quod, e, r, sexta equetur medietati quadrantis: et
sit portio, r, s, que erit maior, q, p, per primam suppositionem. Erit
igitur, e, r, et, r, s, maior quadrante, et tarnen simul sunt minores, e,
p, et, p, q, per quartam suppositionem que ponuntur equari qua-
dranti: et ita minor erit maior maiore: quod est impossibile. Sie si
dixeris, e, p, minorem, p, q, sequitur idem: nam tune erit minor
medietate quadrantis. Esto igitur quod, e, t, equatur medietati qua-
drantis cuius portio, t, v, erit minor quam portio, p, q, quare, e, t, et,
t, v, erunt minores, e, p, et, p, q, sic maior erit minor minore: quod
similiter est impossibile, et quia sextam cum portione posse quadranti
equari est manifestum. Pat et hoc esse quando sexta equatur portioni
quinte: quod est intentum.
68 Ex hac iam dicta inuentione si vis elicias quomodo omnem portio-
nem superficiei spere poteris redu-
cere in superficiem conicam aut ki-
lindricam etiam si tibi proportio ip-
sius superficiei spere ad totius spere
superficiem ignota foret hoc modo:
et sit exempli gratia quadrans vt °
prius, a, b, c, et huius arcum notum
signa, qui sit, h, c, et, sit, h, c, due
tertie quadrantis: trahe lineam rec-
tam de, h, super, a, c, ortogonaliter c
que sit, h, o, erit igitur, h, o, semi- (
corda duplicis arcus: accipe rectam
equalem curue, h, c, et sit, t, v, huius
medietas sit corda, c, k, due, h, per k,
equalem, t, v, et sit, h, k, r, fac igitur
de puncto aliquo linee, h, p, qui sit,
s, lineam transire per, r, ad, a, q,
que sit, s, q, ita quod linea de, h, ad
punctum vbi, a, q, lineam tangit sci-
licet, q, perducta sit dupla ad, h, s, et
erit superficies kilindrica ex,h,s, equa-
lis superficiei sperali ex arcu, h, c, et
superficies conica ex, h, q, et medie
que de, h, ad, s, q, ducentur vti in
418
premissa: et hoc patet totum ex premissis, et ita habes artem quomodo:

si sciueris kilindricam superficiem equalem sperali: poteris ex hoc re-
perire conicam equalem: cuius longitude sit vt longitude linee curue cir-
69 culi maioris: et quoniam ex archimede artem habes omnem portionem
superficiei spere in circularem planam reducendi et ex premissis patet
quomodo ilia in kilindricam reducitur et consequenter in conicam. Ex
quibus et isto modo premisso patet quomodo omnem curuam etiamsi
ignores eius habitudinem ad totum maiorem circulum poteris in rec-
tam reducere: et hec ars subtilis est excedens circuli quadraturam et
econuerso: si habueris lineam rectam equalem curue: poteris tune
superficiem kilindricam et alias conicas consequenter reperiri illi
sperali equales. |
Ρ·3°ο Ex quo iam patefecit archimedes in quadratura parabole quo-
7O
modo superficies ilia potest in quadratam reduci: ostendens super-
ficiem illam ex recta et sectione coni rectanguli esse sex qui terciam ad
triangulum habentem basim ipsam rectam parabole: et altitudinem ip-
sius parabole, et nunc constat quomodo quadratum potest in circularem
duci superficiem, ac quod illi possit kylindrica et conica equalis assi-
gnari. Ideo ex premissis habes modum lineam curuam sectionis illius
parabole in rectam reducendi, et si ingenium applicaueris omnem cur-
uitatem regul rem etiam sectionis transuersalis kylindri poteris sic
rectificare.
7I Uolo nunc inuestigare quomodo per lunulas quadratura circuli in-
uestigetur: quam viam veteres frustra attemptarunt, et est intentio
inter latus poligonie circumscriptum circulo: et latus poligonie inscrip-
tum reperire lineam que secet lunulam, ita quod triangulus rectilinealis
equetur portioni circuli cuius ille fuerit arcus. Puta esto quod super a,
centro circuli: b, c, arcus sit tercia circumferentie: cui e, f, latus tri-
goni circumscribatur lineis a, f, et a, e, tractis, et c, b, linea sit corda
siue latus tetragoni inscripti. Uolo signare lineam inter e, f, et b,
c, que sit i, k, que secet lunulam 1, m, n, ita quod sit equalis por-
tionibus b, i, l, et c, k, n, vt a, i, k, triangulus equetur a, b, m, c,
72 portioni circuli. Pro cuius inuestigatione suppono latus inscripti esse
minus arcu: et circumscripti maius, et plus maius quam inscripti minus.
Secundo quod due linee cadere possunt inter latus inscriptum et circum-
scriptum, quarum vna equetur arcui: et alia equet triangulum rectan-
gulum portioni circuli, et vocetur prima que est latus inscriptum,
secunda que equatur arcui, tercia que equat triangulum rectangulum
portioni circulari, et quarta que est latus poligonie circumscripte.
Tercio suppono quod ille quatuor linee sic se habent: quod quando vna
419
crescit omnes crescunt, et quando vna decrescit omnes decrescunt.

Nam ad augmentum vnius sequitur quod et alia augeatur. Quarto
ρ. 301 quod | quanto magis crescunt: tanto magis differunt, et quanto magis
decrescunt: tanto minus differunt. Quinto quod quanto magis differunt
73 linee tanto plus differunt potentie earum. Ex his sic arguo, quanto
quarta maior tanto tercia maior, et differentia linearum et potentiarum
earum maior. Sie quanto secunda maior: tanto prima maior et diffe-
rentia linearum et potentiarum earum maior. Sie quanto differentia
potentiarum quarte et tercie maior tanto secunde et prime maior,
et differentia illarum differentiarum maior, quare quanto quarta
maior: tanto prima maior, et differentie potentiarum ipsarum maiores,
et differentia differentiarum quarte et tercie ex vna, et secunde
et prime ex alia maiores. Secundum igitur habitudinem differentie
potentiarum quarte et prime se habebunt differentie quarte et tercie
ex vna, et secunde et prime ex alia, ita scilicet quod si potentia se-
cunde est maior potentia prime in aliqua quantitate, et potentia quarte
est dupla ad potentiam prime: erit potentia quarte maior potentia
tercie in dupla quantitate, et si est alia habitudo potentiarum quarte
74 et prime: alia est habitudo quantitatum talium differentiarum. Si
negaueris et dixeris habitudinem potentie quarte ad potentiam prime
esse duplam: et non excessum potentie quarte super terciam ad
excessum potentie secunde super primam, sed quod excessus potentie
quarte super potentiam tercie sit vt tria, et excessus potentie secunde su-
per potentiam1 prime sit vt vnum, hoc dico implicare contradictionem.
Nam sequitur quod prima et secunda linee sint minores et equaliores
quam prima et secunda, que sie se habent quod differentia est medietas,
1
potentie
420
quanto enim differentia excessuum minor: tanto linee similiores et

minores, et cum hoc sequitur quod prima et secunda sint maiores
quam prima et secunda que differunt in medietate differentie quarte
et tercie. Nam quanto differentia quarte et tercie magis excedit
differentiam secunde et prime: tanto secunda et prima sunt maiores
et inequaliores, erunt igitur maiores primis et secundis vbi differentia
est medietas cum differentia ponatur vna tertia differentia quarte et
tertie: sic erunt maiores et minores: similiores et dissimiliores quod
implicat. Simile in conueniens sequitur si poneretur quod differentia
secunde et prime foret maior medietate quarte et tertie: et hoc incon-
ueniens sequitur in omnibus si habitudo excessuum potentie quarte
super tertiam et secunde super primam dicitur alia quam potentia
quarte super potentiam prime.
75 Si igitur hoc medio volueris lunulam abscindere seu circulum qua-
drare sic facito: et sit in tetragono. Esto igitur quod super, a, centro,
b, c, quadrans1 sit descriptus trahe lineas sectores de, a, per, b, et, c,
in infinitum trahe cordam, b, c, et latus circumscriptum, e, o, f, et in, o,

tangat arcum: trahe semidiametrum, a, o, signa deinde secundam line-
am equalem arcui que ponatur esse, g, h, vbi secat, a, o, ponatur, i,
deinde signetur tertia linea que sit, k, l, et vbi secat, a, o, ponatur, m,
si igitur tertia scilicet, k, 1, talis est quod eius potentia est in2 dupla
quantitate minor potentia, e, f, quam potentia, b, c, potentie, g, h, et
quadraus .m
421
cum hoc id quod fit ex ductu, a, o, in, i, h, est equale ei quod fit ex
ductu, a, m, in, m, l, habes intentum, si non varia quosque eueniet.
76 Exemplum in numeris. Esto quod, a, o, semidiameter sit, 7, cuius
quadratum, 49, erit, b, c, radix de, 98, et, e, f, radix de, 196. Esto
igitur quod, g, h, ponatur, n, erit eius quadratum, 121, a quo
subtrahe, 98, manent, 23, duplum huius: scilicet, 46, subtrahe de, 196,
manent, 150, si ductio 7, in, 5, cum dimidio equaretur ductioni me-
dietatis radicis de, 150, in se siue, a, m, in, m, l, quod idem est cum, a,
m, sit vt, m, l, tunc haberes intentum: et, l, m, esset costa quadrati
equalis circulo: et quarta circumferentie esset, n, sed si bene calculas
reperies n, parum excedere. |
2
P-3° Est aliquantulum difficile in praxi reperire has lineas medias se-
77
cundam et terciam. Unde pro alleuiatione laboris sie facito. Fac lineam,
a, c, que equetur, 7, semidiametris cuius medium sit b, trahe ortho-
gonales ad c, et b, et sit d, c, vt a, c, et e, b, vt a, b, et trahe lineam
a, e, d, signa in c, d, semidiametrum et sit c, f, vt semidiameter: et

medietatem corde quadrantis, scilicet b, c, in premissa figura signa in
b, e, et sit b, g, vt medietas corde arcus quadrantis trahe lineam, f, g,
et quia c, d, est potentia c, f, radicis eius, et b, g, radix b, e, tune inter
b, e, et c, d, quere potentias medietatum mediarum linearum secunde
scilicet et tercie. Puta sit potentia medietatis secunde vt i, k, et
vbi secat f, g, signa l, et vide quantum i, k, excedit b, e, et fac c, d,
in duplo excedere terciam que sit m, n, ita quod b, e, excedat m, n,
422
Ιι braaciroifcnp iff
'let mfcnprc rctra \
' gonos wfcripfcrw. ar<p a
crnrro cwHt ad puncnim
rbi circiifcnpftlanie arc
ftttnni Mtgmr Und urc
nit.: ίΐι J α ccrmo ad fincm
Lircne mJgtriu odudcdo.
':a ccrirro
p.ihqucjpuncn»
mo <palu lina cqucdiff jo
tranfi
nj jrcue
"pu;fi
fro nucrj p nifidr pu
crivn'rlinrj ilb cq<?tfbne;mcd«Tael3im8poligonic arcui a>:rndamearca^

lofqho.Urf! fop j.cojfro odcnbjf orailoe autoio atragonu 7
cqiulciraiattrt
qdnnfcrtgno40rb»c.': rnbobrcw ttt«sono^triiUr Kn-a^mcircuicrif«i
o^·. t n Ji£jrarcuui in f.puao.rrabo e»f.i a.o.a b^laf^Kfragoni tnfcrtpn.iTbi
b^.fcar j/.pono krrabo Dcindc oca. eliqucpuncroarcue b.fUmca 2do.f iftr
puncrîn .ircu g.t rbtrcor tat°b,lcponaf Li vbiUtûôtiaf nu
goniarciilo quate
mtdlcfi
Pfidcrandu
ΦΑ/u^J.cciirro ar«
nngcnrcundiffinirc
qujnnuno adc.? tn
punao.f.
fcmUnamj.c.Dutc
nequrfcccrarculuj
»ng.pufjao.Mu-,τιβ
ήα^φ Uq«m cquo/
Ed. Argent. II p. 304
in dupla quantitate qua i, k, excedit b, e, et vbi m, n, secat f, g,

pone o, si tunc ex ductu m, o, in se idem eueniet quod ex ductu semi-
diametri in l, i, habes intentum, et m, o, duplicata erit costa quadrati
circuli, si non: varia quousque eueniet, et sicut in quadrante operatus
es proportionabiliter poteris in aliis arcubus prioribus attentis operari
et lunulas abscindere, et circulum rectilineare.
p-303 Uolo autem adhuc alios quosdam possibiles modos tangere quo-
78
modo scilicet omnis circulus immediate in quam volueris resoluitur
poligoniam absque eo quod periferiam circuli curuam prius in rectam
lineam resolui oporteat: quos pro exercitio ad magis ociosos remitto. |
P-304 Si quadranti circuli latera circumscripte et inscripte tetragonorum
79
descripseris, atque a centre circuli ad punctum vbi circumscripte latus
circumferentiam contigerit lineam duxeris, et aliam a centro ad finem
lateris triangulum concludendo, traxerisque deinde a centro per aliquem
punctum arcus ad latus
circumscripte lineam, tali (
modo quod alia linea eque-
distans lateribus poligoni-
arum transiens de latere
ad latus trianguli per eun-
dem punctum arcus f uerit
equalis duabus portioni-
bus quas prior linea a cen-
tro ducta per eundem
punctum de lateribus po-
ligoniarum dictarum se-
cauerit inter ipsam line-
am et aliam que est latus
trianguli ad punctum con-
tingentie ductam: erit li-
nea illa equedistans: medietas lateris poligonie arcui correspondentis cir-
80 culo equalis. Ut si super a, centro describatur circulus cui volo tetrago-
num equalem inuenire quadrantem signo qui sit b, c, et traho latera te-
tragonorum, et sit latus tetragoni circumscripti d, e, et tangat circulum
in f, puncto, traho a, f, et a, d, et b, c, latus tetragoni inscripti, et vbi b,
c, secat a, f, pono k, traho deinde de a, per aliquem punctum arcus b, f, li-
neam ad d, f et sit punctus in arcu g, et vbi secat latus b, k, ponatur l, et
vbi latus d, f, ponatur m, et per g, traho equedistantem ad d, f, de a,
f, ad a, d, et sit g, h, i, dico si h, i, est equalis l, k, et m, f, simul, h, i,
est medietas lateris tetragoni circulo equalis.
423
81 Pro intellectu huius primo considerandum quod si super a, cen-

tro circulum descripseris et contingentem indiffinite quantitatis eidem
in puncto, f, adiunxeris1 tracta linea a, f, et deinde de a, ad contingentem
lineam a, c, duxeris que secet circulum in g, puncto, duxeris quoque
p. 305 lineam eque|distantem ad
contingentem de puncto li-
nee, a, f, qui sit, o, per, g, in
inf initum illa erit de qua per
aliam lineam de, a, ad con-
tingentem equatrix abscin-
ditur:et,a,o,r, 2 itaquod,o,r,
sit equatrix3 quam sie voco:
quia lunule, o, g, f, quam de
area circuli abscindit substi-
tuit, h, r, g, equalem quanti-
tate claudendo triangulum
rectilineum a, r, o, equalem
portioni circuli, a, h, f.
82
Secundo considerandum, figura cum contingente et linea de qua
equatrix abscinditur seruatis quod de aliquo puncto circuli potest
corda sie trahi quod portio eiusdem inter, a, f, et, a, c, addita ad, c, f,
equetur illi dicte equatrici, et sit punctus in circulo, h, et portio inter, a,
c, et, a, f, i, k. l
1 2 3
adiuxeris lege: et sit, h, r, d, equatritrix "lege: τ
424
p. 306 Xertio considerandum quod figura priori cum contingente et linea

de qua equatrix abscinditur seruatis si alia mobilis linea iaceat super,
a, c, que sit, a, l, et ilia versus sinistrum, a, fixo manente reuoluatur:
perueniet vsque ad aliquem punctum circuli: a quo si ducitur corda
equedistans contingent! vsque ad lineam, a, f, portio illius inter, a, c,
et, a, f, addita ad, c, f, equabitur equatrici que per, a, 1, abscinditur et
sit punctus ille in circulo, h, et semicorda, h, k, et portio, i, k, et
abscisio equatricis, o, r, nee potest esse alius punctus quam vnus
ille, h, in quo sic eueniet: nam ante ilium portiones excedunt equa-
tricem: et post ilium equatrix vincit portiones: hoc verum si, h, f,
fuerit semiquadrans: et si non varia, g, punctum quousque eueniet.
84 Dico igitur hoc casu equalitatis portiones esse equales vere equa-
trici et illam esse, o, r. Si negaueris et dixeris portiones fore minores
vere equatrici: et similiter, o, r, tune si portiones deberent esse
equales: oporteret lineam de, a, que illas abscindere deberet cadere
inter, c, et, d, et ita arcus, g, f, foret minor quam esse deberet: et lunula,
o, f/ minor quam h, r, g. Sed quia dicis, o, r, minorem equatrice: igitur
equatrix cadit supra, o, r, versus contingentem: et, o, r, infra earn
versus, h, k, quare ipsa, o, r, abscindit maiorem arcum quam equatrix:
et lunula, g, o, f, erit maior quam, h, i, g, et ita erit minor et maior. Sic
si dixeris portiones maiores: et, o, r, maiorem equatrice: idem sequitur
inconueniens, patet igitur propositum.
85 Pandam nunc vltimo quomodo simul reperiuntur: que volueris
latera poligoniarum equalium circulo: cuius hec est propositio.
Si semidiametro circuli et semilateribus poligoniarum circumscrip-
tarum et lineis complementi inscriptis: linea de centre ad semilatus cir-
cumscripte ducta abscindit minorem portionem de linea complementi
vnius inscripte et maiorem de semilatere eiusdem circumscripte: que
simul equantur semilateri poligonie equalis circulo, tune si alie linee sic
ducte fuerint per portiones talium linearum quod ipse portiones se
habeant ad priores portiones semilaterum sicut semilatera simul
iuncta vnius poligonie ad semilatera simul iuncta alterius: tales simi-
liter abscindunt portiones: minorem de linea complementi inscripta,
et maiorem de semilatere circumscripte: que equantur semilateri talis
86 poligonie equalis circulo. Esto quod super a, centro circulus sit descrip-
tus cuius semidiameter sit a, b, tractis semilatere trigoni circumscripti
b, c, et linea complementi, d, e, et tractis etiam semilatere tetragoni
circumscripti b, f, et linea complementi g, h, et si volueris poteris
1
lege: g, o, f,
425
plurium poligoniarum trahere similiter similes lineas semilatera. Trahe

deinde lineam de a, ad b, c, et vbi abscindit d, e, pone i, et vbi b, c,
pone k. Deinde trahe aliam de a, ad b, c, et vbi abscindit g, h, pone l,
et vbi abscindit b, c, pone m. Dico si abscisio minor g, h, que est g, l,
vna cum maiore b, f, que est f, m, equantur semilateri quadrati equalis
circulo: tunc si abscisio minor de d, e, que est d, i, se habet ad g, l,
sicut b, c, cum d, e, ad, b, f, cum g, h, et sie se similiter habuerit b, k,
ad f, m, erit d, i, cum c, k, semilatus trigoni equalis circulo, et habebit
se ad semilatus quadrati, sicut se habent portiones dicte ad inuicem: et
87 vti facis in illis: facito in omnibus poligoniis. Procedit hec propositio ex
eo, nam ex varietate laterum diuersarum poligoniarum equalium vni
circulo: sequitur varietas laterum poligoniarum circumscriptarum: et |
ρ. 307 linearum complement! inscriptarum quare sicut se habent illa latera:
ita et ista simul sumpta, hinc et abscisiones que fiunt per lineas
a centre ex lateribus ad constituendum semilatus poligonie equalis
circulo tenere debent eandem habitudinem ad inuicem: vt eiusdem
88
habitudinis latera efficiant, non est autem dubium lineam de centro
portiones abscindere posse de semilateribus que equentur quesite, sed
posset difficultas esse quomodo sciri possint linee complementi que
addite ad semilatera poligoniarum circumscriptarum efficiunt latera
poligoniarum eiusdem aree, puta si d, e, additum ad b, c, ponitur
latus trigoni quod tunc g, h, additum b, f, efficit latus tetragoni, sed
habitudo laterum de facili scitur ex superioribus. Ponitur autem linea
complementi in trigono semilatus poligonie inscripte vt est, d, e,
et alia complementa secundum hoc adaptantur dicuntur complementa,
quia addite ad semilatus poligoniarum circumscriptarum constituunt
8
9 semilatera poligoniarum equalium arearum. Posset etiam dubium esse
an portiones teneant habitudinem quam debent, vnde poteris sie facere,
trahe a, b, in longum et similiter lineam de a, per, f, in longum, et
lineam vnam que sit, n, o, equalis b, c, et d, e, diuide in duas portiones
que se habeant vt, g, h, ad, b, f, et sint o, p, et, p, n, hanc equedistanter
ad, b, c, inter dictas lineas de a, per, b, et per, f, colloca, et linea que de,
a, per g, h, ducitur, abscindit portionem de, o, p, que se habet ad portio-
nem abscisam de g, h, sicut est proportio laterum, sit igitur portio
in o, p, linea, o, q, que se habet ad, g, l, sicut debet, si igitur, d, i, est
vt, o, q, tunc habes illam portionem, sie facito de alia portione linee,
n, o, que sit r, s, et sit r, s, vt p, n, applica inter lineas de, a, per b,
et f, vt prius cum alia portione, et si portio que per lineam a, q, in
r, s, abscinditur que sit s, t, fuerit vt c, k, habes intentum: si non:
varia vt fiat. Et hec est via vniuersalis in omnibus poligoniis.
426
Ed. Argent. II pp. 306— 309
90 Elicias ex hoc te artem habere omnem portionem circuli que per

sectores a centre abscindi potest etiam ad totum improportionabilem in
rectilineam superficiem reducendi et omnem portionem circumferentie
etiam inproportionabilem ad totum medio laterum secundum premissa
in lineam rectam conuertendi. l
p. 308
ad n. 86
Descripto super a centre circulo et tracto diametro, b, a, c, atque

maxima corda in infinitum extensa que orthogonaliter secet, b, a, c,
que sit, d, a, e, si tune super aliquo puncto, a, c, qui de, b, distet
secundum longitudinem corde arcus tertie partis circuli qui sit, f,
circulum cuius semidiameter sit, f, b, descripseris: ille de maxima corda
abscindet rectam, g, h, medietati circuli equalem vel propinquam:
quod si de, b, et, c, rectas ad, g, h, traxeris erit superficies, b, g, c, h,
93 equalis vel propinqua superficiei circuli, b, c, d, e. Ad cuius intellectum
describe circulum super, a, qui sit, b, c, d, e, vt prius: et trahe cordam
1
Prime libellus secundus finiebaiur hie capiie, quod in plurimis libris manu scriptis et
in omnibus, quae typis mandati sunt, deest. In editions critica numerabitur para-
grapho 91.
427
arcus sexte partis circuli: et sit, l, m, et quarte partis que sit, i, k, et

tertie partis que sit, n, o, et considera ex quo omnis corda est minor
arcu: et plus corda maioris arcus quod tune circulus qui debet per, b,
transire et habere centrum in, b, c, diametro et secare de corda extensa
equale arcui: ille habebit necessario centrum vltra, a, versus, c, tanto
distantius quanto arcus maior cui corda subtenditur: et minimus
omnium quo non potest dari minor habebit centrum in, a, cuius semi-
diameter, a, b, maximus autem circulus habebit centrum vltra, a,
versus, c, maxime distans ab, a, cuius semidiameter maxima qui cir-
culus abscindere debet de maxima corda rectam equalem semicirculo
et ilia maxima semidiameter queritur. |
ad n. 92
p. 310 Secundo est attendendum quod corda aliqua potest signari: que
94
sit media inter cordas ei compares, et voco compares cordas quarum
vna minor signata: et alia maior: sie quod per arcum equalem distent a
signata vti i, k, ab l, m, et n, o. Nam cum i, l, arcus sit vt i, n, tunc l,
m, et n, o, dicuntur compares i k, dico quod potest corda signari vbi
omnes due compares habent potentias, que simul iuncte sunt maiores
duabus potentiis corde medie, vt si ad l, m, cordam compares alique
traherentur earum potentie: semper erunt maiores duabus potentiis l,
m. Potest etiam corda media signari vbi potentie omnium duarum
comparium erunt minores duabus potentiis corde medie vt comparium
ad n, o. Ita potest signari corda vbi omnium duarum comparium
potentie erunt equales duabus potentiis corde, quia quanto potentia
428
minoris comparis est minor potentia corde medie tanto maioris com-
paris est maior, et quia tune omnium duarum comparium potentie
erunt equales duabus potentiis corde medie: patet illam esse cordam
i, k, nam potentia 1, m, cum potentia n, o, equantur duabus potentiis
i, k. Sic et potentia maxime corde scilicet d, e, cum compari scilicet
cum potentia minime corde equabitur duabus potentiis i, k, et quia
potentia minime corde non est aliqua: patet potentiam dyametri
equari duabus potentiis i, k, siue lateris tetragoni inscripti. Ita de
omnibus duabus comparibus i, k, hoc verum.
ad n. 93
95 Tercio suppono quod i, k, bis: excedit duos semidiametros scilicet

maximi circuli qui queritur et minimi cuius semidiameter est a, b, et
hoc notum relinquo, ex quo elicio duas compares cordas ad i, k, da-
biles que simul iuncte equabuntur illis duobus semidiametris. Nam
dabiles sunt compares maiores scilicet prope i, k, et dabiles sunt minores
distantissime ab i, k, igitur et equales.
96 Quarto elicio ex his n, o, esse semidiametrum vel prope quesiti
circuli. Nam cum potentie comparium equiualentium duos semidiame-
tros equetnur duabus potentiis i, k, et l, m, sit semidiameter minimi
circuli cuius potentia si de duabus potentiis i, k, subtrahitur: remanet
potentia, n, o, quare, n, o, erit semidiameter maximi circuli quesiti.
429
De mathematicis complementis - Cribratio Alchoran. Prologus
97 Quinto elicio quod si n, o, est semidiameter: tune si in a, f, reperitur

punctus qui sit, p ita quod a, p, se habeat ad a, f, sicut sagitta arcus
i, b, k, ad sagittam d, b, e, semicirculi: erit p, centrum circuli et p, b,
eius semidiameter qui de i, k, corda extensa abscindit q, r, que dupli-
cata equabitur g, h, et si de omnibus duabus comparibus sie feceris ex
proportione sagittarum centra inueniendo abscisiones que de extensis
comparibus fient simul iuncte semper equabuntur g, h, licet non omnis
abscisio vnius comparis equetur suo arcui, et ita de infinitis comparibus
per eandem regulam abscindere poteris rectas equales semicirculo, si
vero n, o, non est semidiameter: tunc non concordabunt iste abscisi-
ones, ideo varietur quousque concordabunt, quod autem superficies
b, g, c, h, equetur superficiei circuli satis patet ex premissis.
98 Sexto elicias quomodo portiones circuli inter compares cadentes se
habent ad circulum sicut se habet arcus inter compares ad circum-
ferentiam circuli. Puta inter l, m, et, n, o, portio circuli est sexta cir-
culi, quia arcus l, n, et arcus m, o, sunt sexta circumferentie, quanto
enim portio inter i, k, et, l, m, est minor duodecima: tanto portio inter,
i, k, et, n, o, est maior duodecima parte circuli, et per hanc considera-
tionem poteris varias abscisiones portionum circuli facere: et varies
triangulos equare. Et hec sufficiant. j1
ρ 3Ι3
· τ Cribratio Alchoran
Pio secundo vniuersalis christianorum ecclesie summo sanctissimoque
pontifici.
Sume sanctissime papa libellum hunc per humilem seruulum tuum

fidei zelo collectum. Ut dum more ter sancti leonis pape predecessoris
tui nestorianam heresim apostolico spiritu angelico ingenio diuinoque
eloquio damnantis: tu mahometanam sectam de illa exortam, eodem
spiritu pari ingenio facundiaque equali erroneam eliminandamque
ostendes, cito quedam rudimenta scitu necessaria ad manum habeas.
Tuo etiam iudicio qui in episcopatu fidei princeps es illum et cuncta
1
Pagina 312 vacat.
430
De mathematicis complementis - Cribratio Alchoran. Prologus
97 Quinto elicio quod si n, o, est semidiameter: tune si in a, f, reperitur

punctus qui sit, p ita quod a, p, se habeat ad a, f, sicut sagitta arcus
i, b, k, ad sagittam d, b, e, semicirculi: erit p, centrum circuli et p, b,
eius semidiameter qui de i, k, corda extensa abscindit q, r, que dupli-
cata equabitur g, h, et si de omnibus duabus comparibus sie feceris ex
proportione sagittarum centra inueniendo abscisiones que de extensis
comparibus fient simul iuncte semper equabuntur g, h, licet non omnis
abscisio vnius comparis equetur suo arcui, et ita de infinitis comparibus
per eandem regulam abscindere poteris rectas equales semicirculo, si
vero n, o, non est semidiameter: tunc non concordabunt iste abscisi-
ones, ideo varietur quousque concordabunt, quod autem superficies
b, g, c, h, equetur superficiei circuli satis patet ex premissis.
98 Sexto elicias quomodo portiones circuli inter compares cadentes se
habent ad circulum sicut se habet arcus inter compares ad circum-
ferentiam circuli. Puta inter l, m, et, n, o, portio circuli est sexta cir-
culi, quia arcus l, n, et arcus m, o, sunt sexta circumferentie, quanto
enim portio inter i, k, et, l, m, est minor duodecima: tanto portio inter,
i, k, et, n, o, est maior duodecima parte circuli, et per hanc considera-
tionem poteris varias abscisiones portionum circuli facere: et varies
triangulos equare. Et hec sufficiant. j1
ρ 3Ι3
· τ Cribratio Alchoran
Pio secundo vniuersalis christianorum ecclesie summo sanctissimoque
pontifici.
Sume sanctissime papa libellum hunc per humilem seruulum tuum

fidei zelo collectum. Ut dum more ter sancti leonis pape predecessoris
tui nestorianam heresim apostolico spiritu angelico ingenio diuinoque
eloquio damnantis: tu mahometanam sectam de illa exortam, eodem
spiritu pari ingenio facundiaque equali erroneam eliminandamque
ostendes, cito quedam rudimenta scitu necessaria ad manum habeas.
Tuo etiam iudicio qui in episcopatu fidei princeps es illum et cuncta
1
Pagina 312 vacat.
430

que scrips! scribamve atque me totum vt fidelem decet subiicio, in

nullo vnquam ab apostolico tuo throno dissensurus.
2 Prologus
Feci quam potui diligentiam intelligendi librum legis arabum quern

iuxta translationem per petrum abbatem cluniasensem nobis procu-
ratam basilee habui, cum disputatione eorum nobilium arabum,
quorum vnus socius mahmet nisus fuit alium trahere qui doctior et
magnus inter arabes christianam fidem quam zelose coluit ostendit
potius tenendam. Erant etiam alia quedam opuscula de generatione
mahmet et duodecim successoribus eius in regno, et de ipsius doctrinis
ad centum questiones. Dimisi librum apud magistrum iohannem de
segobia: et ad constantinopolim perrexi vbi apud fratres minores
habitantes ad sanctam crucem repperi alchoran in arabico: quern mini
in certis punctis fratres illi prout sciuerunt explanarunt. In per a autem
in conuentu sancti dominici erat translatus modo quo basylee dimisi.
Quesiui si quis grecorum scripsisset contra illas ineptias, et non repperi
nisi iohannem damascenum qui parum post initium illius secte fuit:
3
pauca valde scripsisse que habentur. Fuit tune balthasar de luparis
mercator apud constantinopolim: qui videns me sollicitum circa pre-
dicta: narrauit quomodo doctior et maior inter teucros: postquam in
pera occulte de euangelio sancti iohannis instructus fuit cum duodecim
viris magnis ad papam venire proponeret et plene informari, si ego
secrete eis de conductu prouiderem. Comperi relatione fratrum hec
sic se scribere: et deposui conductum vt petierunt. Et quia ille supre-
mus preerat hospitalibus voluit ilia visitare, et demum declinando ad
locum vbi nauis eos expectabat romam proficisci, sed pestis eum in
visitatione abstulit. Dominus balthasar qui nunc miles bononie moratur
sepius mihi retulit omnes doctores eorum euangelium valde amare et
4
libro legis eorum preferre. Demum concitaui fratrem dyonisium
carthusiensem, vt scriberet contra alchoran: qui fecit et misit opus
suum magnum nicolao pape. Uidi post hoc rome libellum fratris
ricoldi ordinis predicatorum qui arabicis litteris in baldach operam
dedit et plus ceteris placuit. Uidi et aliorum fratrum de ea materia
scripturas catholicas: maxime sancti thome de rationibus fidei ad
cantorem anthiochenum, et vltimo reuerendissimi domini cardinalis
sancti sixti hereses et errores mahmet viuis rationibus confutantis.
Ego ingenium applicui vt etiam ex alchoran euangelium verum osten-

Cribratio Alchoran. Prologue
derem, et vt hoc faciliter fieri possit compendiosum meum conceptum

paucis premittam.
5 Experimur in nobis appetitum quendam esse qui ob motum qui in
eo est spiritus dicitur quodque ratio rnotus ipsius est bonum. In
ratione enim boni mouetur appetitus. Sic videmus bonum sua vi
trahere spiritum nostrum: ac quod nulla est alia ratio cur bonum
appetitur: nisi quia bonum: finis igitur desiderii. Neque potest aliunde
spiritus noster habere appetitum boni nisi a bono. Bonum igitur est
p. 314 creator spiritus nostri | ad se, et est eius principium pariter et finis.
Non igitur quiescit spiritus noster nisi in suo principle. Et quia spiritus
noster intellectualis non est ipsum bonum quod appetit cum bonum
illud non sit in ipso, si enim in ipso intellectu foret esset intellectus sic-
6 ut scitum in scientia est scientia. Ignorat igitur intellectus quid sit
bonum illud. Appetit ergo spiritus intellectualis in sua natura com-
prehendere bonum illud. Nam et si nulli deesse possit quod est cum
esse sit bonum, tarnen nisi intellectus intelligat ipsum: caret eo, et
quiescere nequit. Et cum intellectus quid sit hoc bonum quod esse
non dubitat ignoret: non habet etiam scientiam nominis eius, et
conceptum de ipso facere nequit, quern non hesitat omni conceptui
maiorem et meliorem. Et quoniam nihil experimur in nostro intellectu
comprehend! quod per sensum in ipsum non intrat. Cecus enim a
natiuitate scientiam coloris non habet. Scimus bonum illud non esse
de regione huius sensibilis mundi, quodque spiritus noster in hoc
mundo ad quiet em non perueniet. Cum autem sciamus appetitum
boni illius nos non habere frustra: etiam certi sumus spiritum nostrum
intellectualem non esse de sensibili mundo, sed quod exuta sensibili
vita suus appetitus ad quietem pertingere poterit. Uerum nisi ad hoc
nostre intellectual! nature iste mundus conferret: frustra intrassemus
7 in ipsum. Oportet igitur quod fateamur nos in hoc mundo abilitari et
deabilitari posse ad hoc quod infuturoseculoquietemur velinquietemur.
Uia autem per quam in hoc mundo transiredebemus vtabilitemurad ap-
prehensionem desiderati boni non debet esse nisi bona, et que seducit mala
erit. Hecsic se habere cuique habenti intellectum clarumest. Sed cum
multe possint vie esse que bone videantur: manethesitatioquesit ilia via
vera et perfecta que certitudinaliter nos ducit ad cognitionem boni,
quod quidem bonum nominamus deum, vt dum de ipso conferimus nos
mutuo intelligamus. Moyses quidem descripsit vnam, sed non est ab
omnibus recepta, nee intellecta. Christus illam illuminauit et perfecit,
multis tarnen adhuc incredulis remanentibus. Mahmet eandem viam
vt ab omnibus etiam ydolatris reciperetur: faciliorem describere
432

nisus est. Et hec sunt magis famose descriptiones dicte vie, licet alie
8 multe sapientum et prophetarum facte sint. Omnes autem descriptiones
iam dicte in fundamento habent bonum illud sepedictum esse maxi-
mum, et ideo vnum, quod vnum deum omnes appellant, suasque
descriptiones bonas dicunt, quia sint ipsis ab eodem bono deo reuelate.
Clarum est autem quod cum nullus purus homo deum concipere possit:
quod non habemus certitudinem qualemcunque purum hominem nobis
posse viam ad sibi ignotum terminum pandere. Unde si nee moyses
nee mahmet vnquam dum in hoc mundo essent sepedictum bonum
viderunt, deum enim nunquam vidit homo, quomodo tune aliis iter ad
ipsum pandere potuerunt. Esto autem quod sermones aliquos eis
immissos publicassent qui figurabant seu significabant deum et viam
ad ipsum: tarnen ipsi illos exponere non potuissent, neque alius homo.
Etsi aliquis homo hanc viam manifestare potuisset aut posset: ilium
vtique maximum omnium hominum esse necesse fuisset, quemadmo-
dum messiam esse omnes nationes fatentur, quod si ille homo non foret
ipsa omnisciens diuina sapientia per quam deus omnia operatur, vtique
9 quod sibi incognitum esset reuelare nequiret. lesus autem virginis
marie filius Christus ille per moysen et prophetas prenunciatus ven-
turus venit, et viam sepedictam cum nihil ignoraret manifestissime
propalauit: attestante etiam mahmet. Certum est igitur quod qui
Christum et viam eius sequitur ad comprehensionem desiderati boni
perueniet. Unde si mahmet in aliquo christo dissentit, necesse est vt
hoc aut faciat ignorantia quia christum non sciuit nee intellexit, aut
peruersitas intentionis, quia non intendebat homines ducere ad ilium
finem quietis ad quern christus viam ostendit, sed sub colore illius
p. 315 finis suiipsius gloriam quesi|uit. Utrumque autem verum credi oportere
comparatio legis christi ad legem ipsius docebit. Tenendum credimus
ignorantiam erroris et maliuolentie causam esse. Nemo enim cogno-
io scens christum dissentit ab ipso: aut detrahit eidem. Intentio autem
nostra est presupposito euangelio christi librum mahmet cribrare et
ostendere ilia in ipso etiam libro haberi per que euangelium si attestati-
one indigeret valde confirmaretur, et quod vbi dissentit hoc ex igno-
rantia et consequenter ex peruersitate intenti mahmet euenisse: christo
non suam gloriam: sed dei patris: et hominum salutem. Mahmet vero
non dei gloriam et hominum salutem, sed gloriam propriam querente.
28* 433

Cribratio Alchoran. Alius prologus
II Alius prologus
Refert nobilis ille arabs christianus de quo supra memini Sergium
monachum de monasterio suo eiectum mecham applicuisse ibique duos
populos repperisse idolatras et iudeos: predicasseque ibidem fidem
christianam prout Nestorius illam tenuit: vt fratres suos illius secte
placaret ad gratiam, quia omnes idolatras conuertisset ad fidem, inter
quos mahmet erat qui conuersus de idolatria mortuus est christianus
nestorianus. Sed tres astutissimi iudei se mahmet coniunxerunt: vt
ipsum auerterent: ne perfectus fieret: et illi suaserunt varia mala. Post
vero mortem mahmet: omnibus ad suam sectam reuertentibus illi
iudei accesserunt hali filium habitalix cui mahmet suas collectiones
dimisit, et persuaserunt ei vt sicut mahmet: ita et ipse se in prophetam
eleuaret et apposuerunt et deposuerunt de libro mahmet que voluerunt.
12 Uidetur igitur quod mahmet ab initio fundatus fuit per Sergium vt
esset christianus et legem illam seruaret. Ab ilia via non potuerunt
iudei ipsum amouere, sed vt quantum possent retraherent: addiderunt
ilia per que videretur proprie secte propheta et veteri testamento non
minus quam euangelio fidem dar et. Sergius autem obtinuit ab eo vt
refert supra allegatus quod ipse posuit in alchoran christianos maiores
amicos maxime religiosos et sacerdotes quam iudeos, et quamuis hec
dicat tarnen postea inductus christianos deridet: qui eorum prelates
et pontifices dei loco venerantur. Hoc ideo quia christiani nominant
illos nomine quo solus deus nominatur: scilicet dominos. Nulli autem
conuenit illud nisi deo. Sic enim in exodo habetur, dominus ipse est
deus, facit etiam de decem nominibus dei aliquando mentionem inter
que est adonai: quod dominus interpretatur, et nomen ineffabile per
13 adonai significatur: legitur et exprimitur. Ideo in alchoran nulli nisi
deo tribuit hoc nomen, immo nee christo: nee marie virgini. Et quia
christiani nominant christum dominum iesum: et mariam dominam,
dicit quod loco dei ipsi venerentur. Et sicut cauet quod nunquam
nisi deo tribuat hoc nomen dominus: ita cauet quod nunquam deo tri-
buit nomen pater, quia dicit deum prout vult omnia facere: ideo non
conuenit sibi actus generationis. Quando igitur ipse de christianis bona
dicit: intelligit de vestitis in albo, sic enim discipulos nominat et de cre-
dulis christo vti nestrionos putabat, quorum errorem ignorauit, nee
14 alios christianos cognouit. Nestorius autem omnia quesiuit in euan-
gelio: acceptauit, et quod in christo foret corpus: anima: et diuinitas,
circa modum autem vnionis errauit. Fatebatur corpus et animam vniri
434

vnione1 naturali vt esset verus homo, sed hominem ilium vniri diuini-
tati aiebat per gratiam, sed non per communem gratiam, quia boni deo
vniuntur, sed per plenitudinem gratie: ob quam vna esset dei et
hominis iesu voluntas, propter quam excellentissimam gratiam de
christo verificaretur ipsum esse filium dei sed non admisit mariam esse
matrem dei, quia id quod in christo reperitur a matre sua receptum
non conuenit deo, sic voluit naturam humanam in christo esse deifi-
catam. Et quia euangelium dicit quomodo verbum dei factum est caro,
non quod caro sit facta verbum dei, ideo hunc sensum damnauit
ecclesia in conciliis vniuersalibus: tertio et quarto dans matri iesu
p. 316 nomen the|othocos, scilicet dei genitrix. Nestoriani autem generati-
15 onem eternam confitentur. Quare videtur mahmet contra sanctissimam
trinitatem et generationem eternam nihil voluisse scribere: solum
pluralitatem deorum damnans vt dicetur. Etiam si quis interrogasset
mahmet in qua forma misisset deus ad homines legatum plusquam
angelum: certum est ipsum dicere, si deus angelum mitteret legatum
ad homines: eum forma humana indueret, sic et si plus quam angelum
mitteret responderet. Misit autem secundum ipsum christum quern
dicit verbum dei et filium marie, quare cum verbum dei sit eiusdem
nature cuius est deus cuius est verbum, omnia enim dei deus sunt ob
simplicissimam eius naturam, quando voluit deus summum legatum
mittere misit verbum suum quo non potest maior legatus concipi. Et
quia ad homines misit: voluit quod indueret humanam naturam mun-
16 dissimam, ita fecit in virgine Maria vt sepius legitur in alchoran. Non
igitur erit difficile in alchoran reperiri euangelii veritatem, licet ipse
mahmet remotissimus fuit a vero euangelii intellectu. Nee est preter-
mittendum quomodo capitula collectionis dicti libri legis arabum non
continuantur ad inuicem, sed quodlibet de per se integrum existit, et
proprius est rigmus seu carmen plene mensuratum. In hoc enim sum-
mum studium adhibuit compilator: vt blandicie dictaminis cunctos
alliceret: et in stuporem verteret, sicque dictata faceret diuina videri.
Hinc ignoscendum mihi si non videbor vndique congruum ordinem
tenere: quando confusissimi libri continentiam discutio.
17 Libellum in tres partes diuisi. Et cuiuslibet capitula annotaui.
Sequuntur capitula prime partis huius libelli.
Capitulum primum De alchoran, et quod deus verus non sit autor eius
Capitulum II Quid continet alchoran secundum eius laudatores
Capitulum III Quid continet secundum iudicium perfectorum
vinione
435

Cribratio Alchoran
Capitulum IV1 Quod alchoran fide careat vbi sacris scripturis con-
tradicit
Capitulum V Quod euangelium sit alchoran preferendum
Capitulum VI Quod euangelium sit lux veritatis alchoran
Capitulum VII Quod elegantia dictaminis non probat alchoran dei
esse dictamen
Capitulum VIII Quod christum sequentes omnibus preferuntur
Capitulum IX Quod alchoran male dicat christianos incredulos,
quia christum filium dei dicunt
Capitulum X Quod clare ostenditur christum dei filium
Capitulum XI Cur christus non se nominauit deum sed dei filium
Capitulum XII Laudes christi ex alchoran, et ostensio diuinitatis
ems
Capitulum XIII Facilis ostensio christum qui est verbum dei patris
esse eius filium
2
Capitulum XIV Obiectio ex alchoran, et eius solutio
Capitulum XV Quod iesus quia messyas est dei verus filius
Capitulum XVI Quod christus quia verbum et legatus summus dei:
est dei filius
Capitulum XVII Que testimonia alchoran continent christum dei
filium esse
Capitulum XVIII Quomodo alchoran intelligi debet christum esse
spiritum et animam dei
Capitulum XIX Quomodo alchoran intelligi debet christum esse
virum bonum et optimum et f aciem omnium gentium
Capitulum XX Digressio ad manuductionem diuinorum
18 Sequuntur capitula secunde partis huius libelli.
Capitulum primum De theologia mistica secundum quam deus est

ineffabilis
Capitulum II De theologia affirmatiua secundum quam deus est
creator trinus et vnus
Capitulum III Quomodo ex operatione intellectualis nature vide-
mus diuinam
3
Capitulum IV Quomodo de fecunditate intellectualis ad fecundi-
tatem diuine nature eleuamur I
Capitulum IIII Capitulum XIIII Capitulum IIII
436

p. 317 Capitulum V Manuductio ex his que in mundo sunt vtvideatur

deus trinus
Capitulum VI Manuductio de intellectual! trinitate ad diuinam
Capitulum VII Manuductio eiusdem per amorem
Capitulum VIII Declaratio sancte trinitatis
Capitulum IX Enigma licet remotum benedicte trinitatis
Capitulum X Iterum ex tribus personis manuductio
Capitulum XI Necesse est arabes fateri trinitatem
Capitulum XII Christum veraciter fuisse mortuum et crucifixum
Capitulum XIII Quod crucifixio sit christi exaltatio et glorificatio
Capitulum XIV1 Quomodo deus animam christi ad se reduxit ipsum
transfigurari fecit et assumpsit
Capitulum XV De resurrectione iesu christi
Capitulum XVI Mysterium natiuitatis et mortis christi
Capitulum XVII De fructu mortis christi
Capitulum XVIII De paradiso
Capitulum XIX Inuectio contra alchoran
Capitula tertie partis.

Capitulum I Quod alchoran fide vnius dei salua omnibus
blanditur: christum tamen preferendo
Capitulum II Quod mahmet ignorauit quid agendum et sentien-
dum: et nihil firmi reliquit
Capitulum III Cur dicuntur saluati credentes alchoran: et quod
gladius est magister
2
Capitulum IV Quod deus alchoran videatur deus absolutus, et
deus alius de quo loquitur, rebus sit immersus
Capitulum V Quod deus alchoran videatur minor omnibus rebus
et seruus mahmet atque eius conceptus
Capitulum VI Quod mahmet temere contra dei precepta christum
in christianis persequitur
Capitulum VII Quod mahmet credat dei prescientiam necessitare
ad omnia que aguntur
Capitulum VIII Quod finis operis mahmet fuit sui exaltatio
Capitulum IX Quod mahmet nunc scribat christum deum et
hominem, nunc hominem tantum, sic nunc singu-
larem deum: nunc pluralem
Capitulum X Quod mahmet continue variat: vt in exemplis
2
Capitulum XIIII Capitulum IIII
437

Cribratio Alchoran Ι ι
Capitulum XI Contra id quod lex alchoran sit lex abrae

Capitulum XII Quod alchoran male dicat abraam fuisse idolatram
et vera historia ponitur
Capitulum XIII De promissione facta abrae fideli
Capitulum XIV1 Quod pactum dei et abrae excludit ysmaelitas et in
christo mediatore concluditur
Capitulum XV Quod non nisi christianus trinitatem in vnitate
adorans abrae filius esse possit
Capitulum XVI Quod arabes legem abrae penitus ignorent et eius
sint persecutores
Capitulum XVII Persuasio quod soldanus mandet mariam virginem
theothocos credi et lumen euangelii amplecti
Capitulum XVIII Ad califfam de baidach quod iudei de abraam appo-
suerunt in alchoran
Capitulum XIX Ostensio sine christo non posse felicitari
Capitulum XX Ostensio christum meruisse christianis immortali-
tatem
Capitulum XXI Declaratio similitudinis ade et christi I
p. 318 Capitulum I2
20
De Alchoran, et quod deus verus non sit autor eius

Est liber legis arabum Alchoran ob preceptorum collectionem, atque
alfurkan ob discretam capitulorum separationem nominatus. Habet et
alia nomina. Dicunt quidam obseruatores libri ilium aliter in orientt
et aliter in hesperiis partibus distingui. Occidentales enim post oratio-
nem que premittitur et mater libri nominatur, aiunt totum librum
azoras seu capitula habere, CXXIII. Orientales vero primam azoram
aiunt durare vsque Soret amram quod est quintum capitulum in libro
hyspaniarum. Hie liber vt in hyspania legitur in latinum versus per nos
visus est, et vbi de hoc libro legis quicquam allegamus: illud in latino
2i illo haberi dicere intendimus. Huius autem videtur apocrificus. Aiunt
enim quidam arabes ipsum mahmet quendam de arabia de genere
ysmael composuisse. Alii vero dicunt mahmet dixisse hunc librum in
septem viris a deo descendisse: quos nominant. Alii dicunt mortuo
mahmet quatuor differentes et discordantes alchoranos per quatuor
quos nominant sibi aduersantes compositos. Dicunt etiam quidam hunc
2
Capitulum XIIII Capitulum primum
438

qui in vsu est Merban filium Elheken composuisse, et alios igni tra-
didisse. Fertur etiam Elgag virum potentem, LXXXV, sententias
detraxisse de libro, et totidem alias addidisse. Legimus in cronica
Mahmet et regum suorum successorum, quomodo Gomar secundus
rex post mahmet ordinauit orationes fieri in singulis templis in mense
ramadam, et alchoran completo mense perlegi. Cui successit Odiner:
qui auxilio aliorum integritatem alchoran primo collegit. Ex quibus
certum est, licet mahmet aliqua precepta ex testamento et euangelio
collegerit que precepta dei seu alchoran dicebantur, tarnen liber iste in
22 sua integritate post eius obitum collectus est. Liber vero ipse in primo
capitulo sic dicit. Omnis aduersarius: gabrielis hunc librum tuo cordi
per creatorem intimantis ipsumque diuino precepto tuis commissum
manibus etc. Hec vt dei verba ad mahmet leguntur, et sepissime in
libro eadem sententia repetitur que vult solum deum creatorem auto-
rem libri esse. Sed vt sapientiores arabes et vere hystorie habent, et
liber ipse atque nomen alchoran ostendit: tune est collectio quorundam
preceptorum, que quidem collectio nullo modo deo vero attribui potest.
Unde ipse colligeret qui est ipsa sapientia. Oportet igitur quod collectio
que non potest nisi in tempore fieri nequaquam deo ascribatur, cuius
operatic est supra omne tempus sine successione. Cui igitur debet ascri-
bi collectio nisi homini: qui de diuersis scripturis collectionem facit, et
collecta vt vult appellat, quemadmodum hec collectio alchoran dicitur.
Ideo quidam sapientes libri defensores aiunt collectionem esse hu-
manam, intimationem vero dei per gabrielem esse. Uerum est collec-
tionem hominis esse, sed quod deus creator vniuersi per gabrielem
ipsum librum intimauerit cordi mahmet non potest esse verum: cum
ilia in libro contineantur que ob suam turpitudinem iniusticiam et
notorietatem mendacii et contradictionis deo sine blasphemia ascribi
23 nequeant. Alms igitur erit autor eius quam deus verus, nee potest esse
nisi deus huius seculi. Hie enim deus est qui excecat mentes infidelium
vt non fulgeat illuminatio euangelii glorie christi qui est ymago dei
inuisibilis, quibus cum euangelium sit opertum ipsi pereunt vt aposto-
lus Corinthis scribit. Hie deus1 seu princeps huius mundi: qui a prin-
cipio est mendax: per aliquem suorum angelorum qui speciem lucis,
et nomen forte Gabrielis assumpsit, inueniens Mahmet hominem ydola-
. 319 tram Uenerem | colentem: et omnia que huius mundi sunt concupiscen-
tem ad hoc aptissimum per ipsum principaliter et eius successores
mendosam alchoran collegit: cui hereticos christianos et peruersos
1
dens
439

Cribratio Alchoran Ι ι—3
iudeos aptos ad hoc consiliarios adiunxit. Uti fuit sergius nestiorianus

et iacobita baheira, et iudei finies et abdia nomine salon postea dictus
abdalla, vt vere historic de hoc apud arabes reperiuntur. Et licet
multa testimonia videatur continere de laude testamenti et euangelii
et prophetarum abrae moysi: et maxime iesu christi filii marie vir-
ginis, tarnen cum illis omnibus quo ad verum et salutarem finem con-
tradicat vt infra patebit: potius ad decipiendum he laudes posite
creduntur.
24 Capitulum II
Quid continet alchoran secundum eius laudatores
Dicunt autem sequaces mahmet bona intentione alchoran scriptum:
et continere mahmet orphanum erroneum seu idolatram atque paupe-
rem, legis et scripturis penitus ignarum solum natiuam arabum linguam
scientem multas vxores habentem a deo misericordiam consecutum,
diuitem et magni cordis subtilium capacis: et alti nominis factum,
quern ipse deus doctorem rudis gentis arabice et idolatre constituit
legatumque suum ad ipsas creauit et eis prophetam preposuit, absque
tarnen manifesta miraculorum potestate: vt gentem illam sibi commis-
25 sam ab errore in viam rectam reduceret. Et reuelauit ei deus vt fidem
abrae viri iustissimi qui a deorum cultura recedens: vnum solum deum
vniuersorum creatorem adorauit acceptaret, et ab arabibus acceptan-
dam suaderet absque tarnen violenta coactione: predicaretque ilium
solum et vnicum omnium creatorem et non alium esse imperatorem et
regem vniuersi omnium bonorum datorem omnipotentem vite et mor-
tis dispensatorem1: sapientem: incorporalem: incomprehensibilem: et
interminalem: seu infinitum: pium: et misericordem, venieque datorem,
omnibus fidelibus ipsum adorantibus et inuocantibus qui in die ilia
tremendi iudicii2: que erit omnium terminus resuscitabit mortuos ea
facilitate qua ipsos creauit et iudicabit inter bonos et malos: dans
fidelibus et credulis secundum merita sua perpetuam paradisi omnium
voluptatum et desideriorum mansionem et vitam optimam. Incredulis
vero et malis iuxta demerita cuique gehennam et perpetuam penam.
Librum vero alchoranum a deo descendisse dicunt, cuius libri mater et
verissimum fundamentum fides premissa vnius dei: et reditus omnium
26 ad ipsius terribile iudicium affirmant. Alia autem que in ipso libro
1 z
dipensatorem iudidicii
440

continentur, quedam aiunt probationes illius fidei: quedam vero leges

arabum quas secundum librum ilium creduli arabes seruare tenentur:
si deo quern colunt obedire: et in eius gratia persistere volunt: et iuxta
merita felicem assequi in paradise remunerationem. Unde omnes hanc
fidem1 tenentes mussilmannos scilicet sane fidei appellant: siue sint
homines siue angeli aut demones. Hanc igitur fidem dicunt de ne-
cessitate salutis omnes qui ignem eternum vitare volunt tenere
oportere, in quam omnes vt aiunt preteriti prophete consentiunt.
Ideo liber ille nulli prophetarum contradicit, sed approbat eos et con-
firmat libros a deo ipsis traditos: scilicet testamentum moysi, psalteri-
um dauid, et euangelium traditum iesu christo filio marie virginis.
Concludens omnes predicta credentes, et legem in libris legis sue
27 scriptam obseruantes liberari a gehenna. Dicunt quomodo omnibus
gentibus deus natiuos nuncios miserit et eas commonuit quid credere
et quid agere ipsas oportet: vt in die iudicii inter bonos connumerentur
et paradisum plenum gaudii assequantur ne causam habeant tune se
p. 320 excusandi | non recepisse doctorem et commonitorem, quodque illis
dei nunciis credere debebant, et diuinis per eos promulgatis preceptis
obedire. In quo decipi non poterant. Quomodo enim dei verbis parendo
in deo confidens qui est veracissimus quisquam in die ilia se posset
reperiri deceptum. Quare concludunt quod si varietas legum vel rituum
in idemptitate fidei in variis gentibus per dei nuncios precepta reperi-
atur, hoc quidam obedienti nequaquam quo minus apud piissimum
atque iustissimum iudicem condignum premium assequatur: obesse
poterit. Enumerat autem prophetas et dei nuncios quibus credendum
erat Abraam, ysmaelem, ysaac, iacob, moysen, christum et alios
plures. Hec est summa continentie alchoran secundum libri illius lau-
datores.
28 Capitulum III
Quid continet Alchoran secundum iudicium perfectorum
Sed qui tarn inter arabes quam christianos perfectionem dono dei
assecuti sunt aduertunt quoniam sub pretextu huius eradicationis
ydolatrie inserit christum nee dei filium, nee crucifixum, et quod hec
adiectio videtur totius libri intentio, scilicet quod christum seu mes-
syam nee dei filium nee crucifixum persuadeat, quoniam christum
1
sidem
441

Cribratio Alchoran I 3—4
filium dei esse et in cruce mortuum est fides ilia que vincit dyabolum
et mundum, et solum est vera et perfecta, et nulla fides preter illam
resistere potest dyabolo et dare victoriam et immortalem vitam fideli
in regno celorum intellectuali et incorruptibili. Ideo hoc medio sathan
de mundo ipsam euangelicam fidem omnino eliminare conatur, quem-
admodum videmus multa christianorum regna iam a fide vera christi
recessisse: et arabum legem acceptasse. Scimus autem tarn ex euangelio
quam alchoran mahmet non posse preualere, sed christus demum
vincet vt infra patebit. Multi etiam christiani sub principibus secte
arabum christo deuotius seruiunt, et infiniti christiani renegati et
arabes: et eiusdem legis cum ipsis timore gladii fingentes se illius secte
in hora mortis profitentur se christianos, sic finaliter omnes facient.
Quod alchoran fide careat vbi sacris scripturis contradicit
Dicit autem quidam sapiens attendendum quomodo necesse fuit
mahmet qui nullam preter arabicam linguam sciuit, nee legendi artem
nee scribendi habuit, etiam si eloquentia arabica richmica et poetica
pre ceteris pollebat, quia pre cunctis arabicislibris alchoran laudatur,ha-
bere iudeos et christianos qui sibi in arabica lingua ea que in testa-
mento, psalterio, atque euangelio continentur referrent. Nam in illis
sacris literis per alchoran approbatis et confirmatis tanquam lucidis et
perfectis doctrinis eum peritum esse oportebat cum sint alchoran
substantia et presuppositum et nominantur supra aliqui ex illis qui ei
adheserunt. Sed cum sibi hoc obiiceretur quod sic instruetur: cecidit
in faciem suam et contracte sunt manus eius et pedes, et socii coope-
ruerunt ipsum vestibus suis, qui ad se rediens dixit, deus misit corripere
vos de sermone quern dixistis quod tales me docerent, et legit vnam
sententiam ex azora eluael quod interpretatur palma, que sic habet.
Scimus quod ipsi dicent quod instruct eum homo lingua eorum qua
loquuntur persica. Hec autem arabica patens est, ex hoc dixit, quomodo
potest dici quod illi me instruerent: quorum vnus persicus, et alter
hebreus est, qui dixerunt ei, potest esse quod lingua sua loquantur tibi
et exponant, et tu lingua tua omnia rectifices, nee inuenit responsio-
30 nem. Ecce ipsum mahmet a diuersis instructum. Et quia eo tune quan-
do mahmet post christum annis, 624, tempore eraclii imperatoris ince-
1
Capitulum IIII
442

pit: multe hereses circa euangelii et veteris testamenti intellectum du-

dum exorte fuerunt et synodaliter reprobate: est verisimile ad ipsum
plures confluxisse qui puritatem intelligentie dictarum scripturarum
permixtam cum nouitatibus opinionum minus verarum habebant, et
scripturas testamenti cum talmuthicis narrationibus, et euangelii clari-
p. 321 tatem cum apocrifis | libris permiscebant, et prout ipsum visum fuit ipsi
31 mahmeto recitabant. Fertur etiam supra nominatos iudeos se mahmet
coniunxisse: vt impedirent ne perfectus fieret christianus. Ex quo et
poetico scribendo modo euenisse aiunt raro concordare historias in
alchoran descriptas cum ipsis in veteri testamento et euangelio positis.
Sed contra hec vt aiunt nititur mahmet respondere se non nisi a deo in-
formatum volensque excusationem adducere dicit XXV. capitulo. Cum
sit hec scilicet in alchoran alicuius verbi prouerbio mutatio, deo
positionem suam sciente dicunt increduli1: tu quidem non es nisi
mendax: cum adeo verba tua varies, sed huius rei plures sunt inscii.
Ipse nanque deus et spiritus suus benedictus hunc librum veracissi-
32 mum composuerunt. Sed hec excusatio conficta et mendax non sufficit
quin libri compositor varius reperiatur: quod de vero et incommutabili
deo asserere blasphemia est, neque dicimus variationem si sit ver-
borum aliqua mutatio: stante idemptitate sententie, sed vbi sententia
alchoran non est eadem cum euangelio aut testamento, tune enim
nequaquam excusabilis est alchoran quin concedi oporteat deum ilia
non tradidisse, cum non concordent cum prioribus diuinis: et per alcho-
ranum approbatis libris, puta ait in alchoran virginem mariam ma-
trem iesu sororem aaron et filiam amram certissimum est ilium qui
hac mahmet narrauit errasse et veram euangelii historiam ignorasse,
cum maria filia amram soror moysi et aaron mortua fuit annis plus
mille: et i n deserto sepulta ante virginem mariam matrem iesu christi
gloriosam que vt in eodem legitur alchorano fuit tempore zacharie
33 patris iohannis baptiste. Et cum hec non semel sed pluries alchoran
dicat, hoc vnicum exemplum sufficit errorem reperiri in libro, et ideo dei
compositionem non esse. Adhuc dicit capitulo LXXV. de maria in fine
Maria se dirigendo nil malicie seu prauitatis operata est. Unde animam
inflauimus illi nostra verba librumque confirmanti et in bonitate per-
seueranti: certum est mariam ante alchoran pene sexcentis annis
mortuam: quomodo tune confirmauit librum alchoran, de quo tarnen
arabes ipsum loqui intelligunt. Sic errat in capitulo XXXV. in reci-
tatione ilia quando moyses venit ad pharaonem vbi pharao dicit se
1
increduduli
443

moysen in sua domo nutriuisse etc. Nam ille pharao qui moysen nutri-
uerat diu mortuus fuit ante reditum moysi ad egiptum Exodi IV1.
Fuit enim quadraginta annis moyses in madian quo tempore obierat.
34 Talia plura reperiuntur dissona a veritate sacre scripture a deo ante
mahmet tradite et alchoran preferende, nee alchoran hoc negat. Sic
enim capitulo XIX. dicit. Si de mandatis tibi missis quicquam dubitas
antecessorum tuorum libros legendo veritatem tibi missam agnosces:
ne sis ambiguus nunc: nunc negans: nunc affirmans. Ecce iubet in
dubiis recurri ad libros priores qui etiam admittit quod veriores seu
meliores libri ostendantur: et illis stetur. Sic enim capitulo XXX.
dicit. Moderni te magnum affirmantes tu die librum isto meliorem
vestrum dictum affirmantem afferte: eumque beniuole sequar. Ecce
quomodo nunc vult affirmare2 alchoran euangelio preferendum3.
Non sunt igitur ea que in alchoran continentur vt dei verba acceptanda
quando prioribus a deo traditis et per alchoran admissis libris aduer-
santur.
35 Capitulum V
Quod euangelium sit alchoran preferendum

Descendentes itaque ad magis particularia vt deueniamus ad id
quod intendimus scilicet euangelium alchoran preferendum, dicimus
eum qui alchoran in hispania in latinum vertit referre4 in principio
V. capituli seu soret amram sic haben. Deus pius et misericors viuus
'322 et altissimus | preter quern non est alius qui prius testamentum, dein-
ceps euangelium rectas vias hominibus tradidit, postremo librum vera-
cem videlicet alfurcan vestre legis confirmatorem desuper vobis tribuit,
isteque continet verba quedam firmissima et infringibilia que sunt
libri mater et materia, quedam vero alia etc. Ecce quomodo vetus testa-
mentum et euangelium rectas vias dicit continere et confirmat ipsa.
36
Alfurkan vero dicit veracem, et continere quedam firmissima que sunt
mater et materia libri, et que ilia sint supradictum est, et continentur
in oratione in principio libri, quod principium mater libri nominatur,
scilicet quod sit vnus deus creator adorandus ac timendus, et terribilis
iudex in die vltimi iudicii quando est resurrectio, alia non habent
illam firmitatem infringibilem, quare vbi discordant cum testamento
vel euangelio potius standum illis.
1 2 3 4
IIII affsrmare prefrendum referte
444

Ad idem attente aduertendum, quomodo in alchoran legitur deum

iudeis dixisse capitulo XII. christum marie filium cui commisimus
euangelium quod est lumen et confirmatio testamenti ac castigamen
et recta via timentibus deum ad vestre legis complementum misimus.
Alibi sepe nominat euangelium lucidum et aliquando splendidissi-
37 mum. Cum ergo hoc ita sit quod euangelium in se omnia necessaria
ad salutem contineat et suppleat ad legem veteris testamenti que
supplenda restabant. Nihil igitur in alchoran reperitur quod sit ne-
cessarium ad salutem vltra id quod in euangelio continetur, et non
est aliquid necessitatis in ipso alchoran quod non sit euangelio con-
forme. Ait etiam quidam deuotus et arabice lingue peritus qui in
baldach studio alchoran operam dedit in capitulo elmeide sic haberi.
Limitauimus vestigia hominum per iesum filium marie veracissimum
patenter, et dedimus ei euangelium in quo est directio et lux et veritas
38 manifesta. Ex his patet alchoran arabes ad euangelium remitiere tan-
quam ad lumen et rectam viam deum timentium. Dicit enim in al-
choran. Sciendum quidem viros legum nullius legis fideive perfectionem
assequi nisi testamenti et euangelii ac huius libri a deo positi preceptis
pareant. Nee hoc potest de illis christianis intelligi qui lucidissimum
librum euangelii sequuntur, cum vt ipse in plerisque locis attestatur
illos christi discipulos in albis vestitos perfectissimos esse. Oportet
igitur vt de iudeis et arabibus qui sunt viri legum intelligatur. Manda-
tur etiam 70. capitulo alchoran quod omnes boni deo seruiant vt christus
iesus marie filius persuasit. Si igitur ad hoc boni christiani nituntur
vt faciant quemadmodum ibidem alchoran continet: certissimum est
ipsos ab illis qui alchoran credunt irreprehensibiles esse.
39 Capitulum VI
Quod euangelium sit lux veritatis alchoran
Alchoran dici non potest sufficere et via recta esse: nisi includatur
in ipso euangelium, et solum illud constat lucem veritatis et recte
vie in alchoran dici debere: quod euangelio consonat. Nee de euan-
gelio hesitabat autor alchoran. AUegat enim passus et continentias
euangelii de eo quod christo parabolas exponent! aliqui abierunt
retro, de grano frumenti, de ceco nato, et aliis. Illud enim euan-
gelium de quo locutus est et allegabatur per ipsum in partibus Arabie
et vndique reperitur: etiam fortassis hodie et prius scriptum in aliquo
antiquo volumine quam alchoran conficeretur, et cum ab initio fidei
Christiane per tot centenos annos ante mahmet euangelium mundo
445

publicatum et hucusque inuariatum maneat, de quo nee mahmet tune

40 legitur dubitasse. Mirandum est cur arabes pro intellectu alchoran
generaliter non addiderunt studio et lectioni euangelium, sicut multi
sapientes eorum secrete euangelium summa deuotione amplectuntur,
cum sine eius scientia nihil perfecte ex alchoran trahere possint, sed vt
quidam peritus ait, alia causa non est: nisi quia sapientes eorum sciunt
quod falsitas alchoran de facili deprehenderetur si ad legendum
p. 323 sacros et | veraces dictos libros admitterentur. Unde etsi quis recte
considerat illi nationi arabum non fuit legatus necessarius ad aliam quam
ad euangelii fidem et legem docendum. Post enim christum omnium
prophetarum etiam secundum alchoran altissimum et librum euangelii
omnium librorum perfectissimum: nihil melius restabit a deo expec-
41 tandum. Hinc si quid pulcri veri et clari in alchoran reperitur, necesse
est quod sit radius lucidissimi euangelii, et hoc verum videt qui
euangelio lecto ad alchoran se transfert. Unde contemptus huius mundi
et prelatio futuri seculi: persuasio iusticie: et operum misericordie:
diuini et proximi amoris. Unde venditio omnium suorum etiam anime,
ipsi deo maximi lucri conuincuntur. Unde habetur quod mori pro deo
sit viuere eternaliter vnde virtutum dilectio: vsurarum homicidiorum,
periuriorum, fornicationum, atque adulteriorum: materiarumque con-
cupiscentie prohibitio: in alchoran1 sue claritatis splendorem receperunt:
nisi ex euangelica perfectione et conuenientia. Cur alia multa que circa
voluptatem sensibilem et immunditiam carnis promittuntur, in alcho-
ran tenebrosa et tetra viliaque ab omnibus sapientibus etiam arabibus
reputantur, nisi quia ab euangelicis promissis discordant vt infra
42 latius dicetur. Lucet igitur euangelii splendor in alchoran: illis scilicet
qui spiritu christi ducuntur: etiam preter intentionem auctoris, sed
non ipsi lubrico mahmet et illis antichristis qui hoc seculum futuro
preferunt: et nihil bonum iudicant nisi huic mundo et eorum concu-
piscentiis conformetur, illi putant deum auctorem alchoran sua cor-
rupta desideria confirmare non aduertentes nihil veri ibi esse quod euan-
gelio contradicit.
43 Capitulum VII
Quod elegantia dictaminis non probat alchoran dei esse dictamen
Nee debet quenquam mouere id quod dicit alibi librum alchoran
non potuisse nee ab omnibus hominibus nee demonibus componi ob
1
alcharon
446

illius admirabilis dictaminis elegantiam: ac quod ideo diuinus cen-

seri debet, esto enim quod hoc donum mahmet habuerit, quod censetur
per alios arabes singulare diuinum et inaccessibile, et hoc arguat ob
pulcerrimum dictamen: dulcedinem: et blandiciem sermonis stu-
pidam et cunctis mirabilem librum dei donum esse, non tarnen prop-
teiea est affirmandum omnia que in ipso conscripta sunt dei verba
esse: qui verax est et stabilis et sibi nequaquam contrarius. Unde
cum multa in alchoran de his que in testamento et euangelio habentur
adeo varientur quod simul cum predictis vera esse non possint:
vtique deo ignorantiam et inconstantiam atque mendacium ascribi
oporteret, quod tamen etiam in alchoran pro maximo peccato habetur.
Quod autem dulcis sermonum compositio non concludat dictata vera
patet ex tertio capitulo alchoran, vbi sic dicitur: plures eloquii melliflui
quorum vox cordi non consonat: deum sui cordis testem inuocant: cum
ipsi tamen perniciem gentique flagicium fructibusque pestem inducere
44 nituntur, hi tales gehenne puteo penis vndique vexati sepelientur. Sed
si vt sequaces alchoran aiunt admitteremus libro alchoran finem et
intentionem esse non solum non detrahere: nee deo creatori, nee christo:
nee prophetis ac legatis dei nee libris diuinis testamenti psalterii et
euangelii, sed gloriam dare deo creatori, laudem et testimonium christo
marie virginis filio super omnes prophetas perhiberi testamentum et
euangelium confirmare et approbare, cuius contrarium omnes sapientes
et zelosi credunt vt supra patuit, vtique tune cum hoc intellectu alcho-
ran legens licet varia occurrant que offendant legentem quasi ille liber
ob suam contrarietatem quam tarn in se habet quam cum euangelio
et testamento non possit dei esse, ac quod mahmet vir muliebris
lubricus totus huius mundi et sensibiliumamator de peruersa1 ydolatria
p. 324 et igjnorantia ad legationem dei et propheticum spiritum sine potestate
miraculorum a deo assumptus non debeat credi, nee ipsius simplici
relation! stari, qui inconstans et varians reperitur, et dei archana se
ignorare confitetur, et multa fortia argumenta que in alchoran contra
mahmet in variis obiiciuntur et non soluuntur, tamen quando hec
omnia sic considerantur quod predicte intention! semiant: tune aliquis
elici potest fractus. Puta cum quis legit vitam mahmet que in
alchoran scribitur: statim intelligat ideo illam deo permittente inser-
tam vt sciatur ipsum non esse nee christo, nee moysi, nee aliis prophetis
comparandum et minus preferendum, quando enim comparatur vita et
scientia aliorum prophetarum ad vitam et scientiam ipsius statim vide-
1
preruersa

tur nullum debere potius sequi mahmet quam christum, quod etiam
alchoran manifeste confitetur.
45 Capitulum VIII
Quod christum sequentes omnibus preferuntur
Admittit alchoran christum sequentes preferri omnibus: cum
christus sit omnibus sanctissimis prophetis suprapositus. Ait enim sic
deus in alchoran capitulo IV.1 omnium prophetarum alio super alium
per me sublimato et eorum quibusdam cum deo locutis: christo
marie filio animam nostram proprie conferentes vim atque virtutem
pre ceteris prebuimus. Ecce ait, pre ceteris prebuimus. Si igitur
prophetas nobis a deo missos audire et sequi tenemur: pre ceteris
46 vtique christum sequi tenemur. Hoc clarissime alchoran ex in-
tentione intendit: christo scilicet potius adherendum. Dicit enim alibi
alchoran christum dixisse Timentes deum me sequamini, deus enim
mei vestrique dominus est, quem adorantes recto proceditis tramite.
Et subiungit quomodo viri albis vestibus induti ipsum secuti aliis omni-
bus per deum suprapositi sunt. Et alibi scribitur vt supra allegauimus
euangelium esse lumen et confirmationem testamenti, et castigamen
et rectam viam deum timentibus et legis complementum. Ecce christum
et eius euangelium sequi est sequi lumen, et ire per rectam viam deum
timentium. Et iterum alibi. lam diuina veritas nobis data rectam viam
proficiscentibus ostendit, cuius obseruatio salutem obseruantibus
47 generat, error quidem detrimentum. Ecce diuina veritas vtique per
christum in euangelio est patefacta. Alibi de eodem sic ait. Tandem
christo marie filio misso: cuius sequaces ipsi penitus obedientes corda
constantia et humilia atque fidelia gesserunt, nos euangelium dedimus
non ob aliud nisi vt per ipsum dei dilectionem atque gratiam asse-
querentur, sed non dignum vt erat obseruauerunt, et licet plures
eorum sint increduli: eorum tarnen credentibus meritum debitum et
maximum tribuimus. Iterum alibi. Omnes boni deo seruiant vt christus
iesus marie filius persuasit, interrogans viros albis indutos vestibus,
quis mini subueniat ex parte dei me sequendo, responderunt illi: nos.
Quidam autem filiorum israel crediderunt quos ceteris incredulis
48 manentibus longe super illos extollimus. lam satis ostendimus ex
alchoran christum potius quam mahmet, et euangelium potius quam
alchoran sequi oportere. Nunc descendentes inquiramus an omnia
ΜΊΪΪ
448

que in alchoran scribuntur tendant ad gloriam dei. Omnes enim homines

creatos esse ad glorificandum deum alchoran attestatur. Uideitur
autem qui plures deos ponit velle deo suam claritatem et gloriam
obfuscare, ideo ponere deo socios participes filios alios deos: est glorie
magni dei detrahere, et confundere atque diuidere vniuersum, et
cuncta in scismate et in confusione et malo ponere: vt alchoran
declarat secundum intellectum quern arabes libro attribuunt.
49 Capitulum IX
Quod alchoran male dicat christianos incredulos |
p. 325 Cum tu auctor libri alchoran solum deorum pluralitatem damnes,
cur christianos qui christum filium dei credunt: incredulos dicis.
Nonne postquam alchoran1 pluries negauit deum filium sumpsisse se in
XXXII. capitulo sic resoluit dicens. Deus nequaquam filium seu parti-
cipem sumpsit alium deum, tune enim quisque cumsuisfacturis veniens
in alium insurgeret. Dicit alium deum in quo declarat christianos non
esse incredulos si dicunt christum dei filium non esse alium deum.
In quantum enim glorie dei non detrahit societas participatio et
filiatio alchoran secundum vos non intendit ilia de deo tollere cui
nihil perfectionis deesse potest, sed in quantum ilia dicunt alium deum,
et illi vel illis gloriam illam soli creatori debitam tribuunt, tune detra-
hunt a deo creatore suam gloriam et alteri diuidunt, nee manet deus
creator deus: quando non habet omnem gloriam et maior in gloria esse
posset, ideo nulla ratione hoc did potest, implicat enim contradictio-
nem plures esse deos: quando sequitur nullum esse deum, cum quisque
50 careat summa gloria que soli deo conuenit. Alchoran huic sententie
secundum vos consentit: et ait omnes prophetas in hoc concordare nee in
hoc christiani et iudei contradicunt, et alchoran dicit mahmet missum
ad arabes idolatras vt eos ad cultum vnius dei creatoris ducat. Si
igitur mahmet est ad hunc finem tantum missus ad idolatras sue
nationis cur christianipersecutionempatiuntur, qui nee sunt arabes:
51 nee plures deos colunt. Pat et satis alchoran secundum etiam intellec-
tum quern sibi arabes tribuunt non negare quin deus habeat filium seu
filios, dummodo non sint alius deus aut alii dii. Christiani enim et
iudei non sunt reprehensibiles in eo quod in oratione ad deum creatorem
et originem omnium nominent ipsum patrem et quemadmodum hoc
tarn in veteri testamento quam euangelio legitur liber alchoran: non
1
alcharon
29* 449

intendit negate nisi quod sibi absurdum videtur: homines se dei filios
appellate. Sic enim ait capitulo XII. Uos iudei atque christiani si dei
filii suique dilecti estis prout vos dicitis: cur nobis culpas atque peccata
gerentibus penas et malum ingerit. Certe vos nihil aliud quam homines
estis a deo venie mercedisque maxime datore ad quern omnium erit
reditus creati. Uidetur ex hoc ipsum arguere presumptionem et modum
dicendi quasi filiatio dicat consubstantialitatem. Sed vbi non intendi-
tur non negat, et quia in testamento veteri ac euangelio nusquam legi-
tur christum: aut alium quemcunque sic filium dei appellari quod sit
alius deus a patre creatore nee probationem alchoran refellit quisquam
christianorum: scilicet deum non posse sumere f ilium: neque ab vxore:
cum non habeat: neque si sumeret nobilissimam creaturam in f ilium,
non enim esse potest creatura eiusdem nature cum creatore: sicut
necessario filius existit, etsi assumpserit deus f ilium: vtique in tempore:
52 cum fie ret talisassumptio filius creatura foret. Concludit igitur alchoran
impossibile esse deum habere filium, quam conclusionem christiani
nequaquam impugnant, negat autem alchoran christum filium dei
licet ipsum exaltet supra omnem prophetam. Interrogo autem te sub-
ditum libro alchoran cur negatur messyas filius dei: cum in euangelio
per te approbato sepius legatur christum dei filium. Forte dicis ex
alchoran christum coram deo ad rationem posito quod se deum
nominauerit hoc constanter negasse, ideo huius contrarium in euan-
gelio reperiri nequaquam admittit. Admiramur quando christus coram
deo de hoc inculpatus sit quod se deum nominauerit, et quomodo
presens fuerit mahmet: qui deum inuisibilem vt met fatetur nunquam
vidit, ignorabat ne deus veritatem: et christo falsum imposuit, aut si
veritatem tune primo sciuit postquam christus se excusauit, nonne
secundum alchoran christus est in carne mortal! viuus in quodam loco
ameno aquis irriguo et ait ipsum venturum denuo in hunc mundum
p. 326 demum | moriturum et surrecturum, et in iudicio futuro rationem
operum suorum redditurum, quomodo hec concordant, hec esse facta
que in futuro iudicio secundum alchoran fieri expectantur. Nonne
dicit alchoran, nullum viuum hominem deum accedere et secum collo-
53 qui posse. Ecce quod huic dicto alchoran non est fides adhibenda, et
vt hoc ex textu alchoran verum videatur. Aduerte sic in textu dici ex
capitulo XIII. deo dicenti. 0 iesu marie fili tu persuades hominibus vt
dei loco, te matremque tuam deos habeant et venerentur. Respondit
iesus. Nolit deus vt quid preter verum dicam, et si protuli: tu nosti,
quia tu omnium secreta cordium noscens: mei cordis archanum pene-
tras. Ego vero nequaquam tui. Tu scis itaque nil hominibus nisi
450

mandata tua dixisse, scilicet quod te deum meum et suum inuocent

et adorent, quorum quamdiu tibi placuit testis affui. Nunc autem
tu qui es testis omnium postquam ab illis ad te me sublimasti: eorum
cognitor existas, quibus si malum feceris: gens tua sunt, si condonaueris
tu es incomprehensibilis et sapiens. Dicit deus. Nunc instat dies quo sua
vindicis veritas perficiet, eis etenim veniam quoniam me secuti sunt,
quod sibi pre ceteris lucrum est maximum, et paradisum aquarum
fluxu dulcissimam vbi perseuerent tribuam. Ego namque omnipotens
deus celo et terre: et vniuersis que sua capacitas continet impero. Ecce
textum qui nihil facit contra diuinam christi filiationem. Sed quod
christus nunquam persuaserit se et matrem loco dei venerari: nee
euangelium habet nee christiani credunt. Non enim venit iesus: nisi
vt daret gloriam deo patri suo, et suam nequaquam quesiuit.
54 Capitulum X
Quod clare ostenditur christum dei filium
Diceret arabs. Si christus deus fuisset: vtique cum iudei dicerent,
quia tu homo cum sis f acis teipsum deum: non excusasset se: allegando
in lege deos dici: ad quos sermo dei factus fuit: sed clare respondisset.
Dicimus eum clare respondisse. Aiebat enim. Si illos dixit deos ad quos
sermo dei factus est, et non potest solui scriptura, quern pater sancti-
ficauit et misit in mundum vos dicitis, quia blasphemas, quia dixi filius
dei sum. Si non facio opera patris mei nolite credere mihi. Si autem
facio, et si mihi non vultis credere, operibus credite, vt cognoscatis et
55 credatis quia in me est pater, et ego in patre. Ecce quam clare locutus
est, scilicet non esse blasphemiam si se filium dei dixit, et ideo se tacite
deum confessus sit. Nam si sermonum dei capaces dii dicuntur: non
est dubium quern pater vt pater ab eterno sanctificauit, et in tempo re
in mundum misit: non blasphemat si se dei filium appellat. Pater enim
vt pater non generat: nee sanctificat nisi filium, qui ante sanctificatus
est a patre ante mundum, et deinde in mundum missus: vtique
coeternus patri est. Quod autem hoc cognosci possit quantum ad cre-
dulitatem sufficit opera ostendunt que nullus hominum ante ipsum
fecit, ita quod humane nature ilia ascribi non possunt: aut creature:
sed creatori. Nisi igitur pater creator esset in christo: quomodo eius
opera christus fecisset. Essentia igitur patris que operatur omnia
in christo erat. Etsi deus pater essentialiter est in Christo: erit christus
eius filius: quia eiusdem essentie. Erit igitur christus quia filius in
451

patre: cum extra essentiam patris filius esse non possit. Sicut si
auctoritatem mittentis video mittentem, et equalem auctoritatem
in misso, video missum, vtique mittens est in misso, et missus in
mittente ob equalitatem. De quo infra latius.
56 Capitulum XI1
Quod christus non se nominat deum: sed dei filium |
ρ. 327 Adhuc attente considera fidem christianam esse patrem omni-
potentem esse deum creatorem et christum ilium deum nominare suum
patrem. Ait enim in euangelio ad iudeos, est pater meus qui glorificat
me quern vos dicitis quia deus vester est ille bene intelligit christum
non se deum nominasse: quia se patrem suum nominasset. Ostendit
autem se satis filium dei quando ilium semper patrem nominauit
quern iudei deum dixerunt. Unde dei filium se nominauit et non deum,
cum nominatio dei sit nominatio patris christi. Est igitur christus films
dei patris: et non deus pater, et est verus filius dei patris, ideo et
57 consubstantialis patri: licet non alius deus quam pater. Unde christus
non est deus pater creans omnia, sed est dei patris verissimus filius:
eiusdem2 nature cum patre per quern deus pater creat omnia.
Christus igitur non est nisi quia dei filius vnigenitus, et hinc eiusdem
essentie et nature cum deo patre, cum hoc sit de natura filii patris vt
sit cum eo eiusdem essentie et nature, vti filius hominis est eiusdem
essentie et nature cuius pater est eius, eiusdem scilicet humane nature,
sed essentia humana non est idem cum homine sicut essentia diuina est
idem cum deo ob simplicitatem maximam diuinitatis, ideo filius homi-
nis licet sit eiusdem nature humane cum patre non tarnen idem homo:
sed alius. Filius autem dei est idem deus cum patre et non alius. Hec
clarissime sacrum euangelium reuelat quod alchoran approbat in ge-
nere, et ei in specie non contradicit vt ex sequentibus ostenditur.
58 Capitulum XII
Laudes christi ex alchoran, et ostensio diuinitatis eius
Scribitur enim in3 alchoran marie virginis filium iesum christum
esse per hec verba ο maria: omnibus mulieribus et viris splendidior:
1
Capitulum vndecimum
2
einsdem
3
in in
452

mundior: atque iocundior tibi summi nuncii gaudium cum verbo dei,
cui nomen est iesus christus: qui est facies omnium gentium in hoc
seculoque futuro: sapiens viroptimus abvniuersitatis creatore mittitur.
Ilia respondit. 0 deus cum virum non tetigi: filium quomodo habebo.
Inquiunt angeli. Deo nihil occurrit impossibile, omnia vt vult operanti
ipse filium tuum cum diuina virtute venientem librum legiferum
omnisque magisterii periciam et testamentum et euangelium edocebit,
ille cecos et mutos curabit: morpheaticos et leprosos mundabit, mor-
tuos creatore cooperante viuificabit, que cuncta a credentibus in deum
miracula censentur, vetus testamentum confirmabit, seque cum diuina
virtute venisse patefaciens inquiet. Timentes deum me sequamini,
deus enim mei vestrique dominus est quern adorantes recto procedunt
59 tramite. Itemm alibi sic. Iesus marie filius dei nuncius suusque spiritus
et verbum marie celitus missus existit. Ecce iesum ecce messiam seu
christum, et verbum marie celitus missum: hoc est a deo celi missum:
vtique tune est eiusdem nature cuius deus mittens. Non enim dici
potest quod diuinum verbum cum sit dei verbum sit aliud quam deus
simplicissimus. Deus enim et suum verbum non sunt duo dii: sed idem
deus simplicissimus. Sic igitur patet deum mittentem et suum verbum
missum esse eiusdem nature diuine, sed cum mittens deus non seipsum
mittat: nee alium deum mittat: non erit mittens missus: nee alius deus:
deus mittens et alius missus.
60 Capitulum XIII1
Facilis ostensio christum qui est verbum dei patris esse eius filium
Adhuc sic. Certum est ex alchoran verbo dei omnia esse creata, ver-
bum igitur dei increatum est, quoniam per ipsum omnia creata sunt.
Est igitur verbum eternum increatum. Non est igitur verbum sensibile:
sed plus quam intellectuale. Intellectuale vero verbum per quod in-
tellectus omnia operatur: intellectualis est conceptus, nam nisi in-
p. 328 tellectus intueatur in conceptum su|um quern intellectualiter generat:
non facit quicquam intellectualiter. Sicut edificator domus in verbum
seu conceptum intuetur per quern edificat. Dicitur autem verbum non
sicut verbum extrinsecum sensibile generatur a verbo intrinseco in-
tellectuali, sic conceptus generatur ab intellectu: et dicitur eius ver-
bum. Intellectualis igitur natura omnia per verbum suum format, et
per verbum reformat. Edificator enim per verbum format domum, et
1
Capitulum XII
453

si rait per idem verbum reformat. Deus sic per verbum format et ΓΟ-
Ο ι format. Hoc verbum vocatur etiam sapientia, omnia enim deus per
sapientiam facit. Et dicit alchoran. Christus cum diuinis virtutibus
adueniens inquit. En assum cum sapientia vestras dissensiones dis-
cussurus, meque sequendo timete deum. Nominat igitur alchoran id
quod prius verbum aiebat: nunc diuinam virtutem et sapientiam. Sic
verbum ratio dicitur. Omnia enim cum ratione facta sunt. Nihil enim
est cuius legitima ratio non precessit. Sic verbum sermo dicitur: ars
seu magisterium per quod deus omnia facit. Euangelium vero illud
nominat verbum, sine quo factum est nihil, et idem verbum nominat
62 dei vnigenitum per quem fecit et secula. Sed cur potius alchoran nomi-
nat verbum quam filium ilium per quem omnia facta sunt, fortassis ex
eo quia cum vellet omnem modum pluralitatis deorum eliminare a
rudibus ydolatris: noluit occasionem dare errandi illis qui capere non
poterant filiationem intellectualem aliter quam in sensibili mundo
videtur. Intellectual! vero fecunditati propinquius verbum quam filius
accedit, neque apta locutio est deum habere filium, nam cum deus
sit pater omnipotens omnium creator, qui omne id est quod habet,
cum nihil sibi deesse possit: non est apta locutio ipsum habere filium,
quia idem videtur acsi diceretur deum patrem esse filium cum habere
in ipso sit esse, propter hoc tarnen non intendebat euangelio contra-
dicere, nee testimonio iohannis zacharie quem approbat et ait esse
confirmatorem verbi qui in euangelio confirmat christum esse filium
dei vnigenitum. Unde cum ilium quem christiani nominant christum
dei verbum et marie filium: tantum in hoc a christianis videtur dis-
crepare.
63 Capitulum XIV1
Obiectio ex alchoran, et eius solutio
Diceret aliquis. Nonne sie legitur in alchoran. Pars plurima men-
tiendo dixit deum habere filium, quomodo hec non contradicunt euan-
gelio. Dico alchoran se declarare. Addit enim. Cepit ne deus filias plus
diligere, quid iudicatis immemores. An vestri dicti rationem firmam
habetis: librum quidem vestrum si veraces estis in medium afferte.
Ecce deum non habere filium humano modo euangelio non contra-
dicit, cum deus sit spiritus qui carnem et ossa non habet. Sed quod
christus sit vnigenitus dei filius: librum euangeliorum in medium
1
Capitulum XIIII
454

proferre poterimus et veraces reperiemur. Adhuc diceres. Nonne azora

ante penultima sic habet. Constanter die illis deum vnum esse ne-
cessarium omnibus et incorporeum, qui nee genuit, nee est generatus,
nee habet quemquam similem. Respondemus illam azoram intelligi
debere taliter, quod per ipsam intendit dare deo gloriam, et non de-
trahere a christo laudem. Unde cum incorporeus deus et deitas sint
idem, si deus de quo loquitur azora deitas intelligitur: non contradicit
euangelio. Deitas enim cum sit essentia diuina nee est generans nee
genita, nee habet aliam deitatem sibi equalem, sed pater generat
64 filium eiusdem essentie. Unde considerare te oportet quod licet idem
sit deus et deitas: cum deus simplicissimus sit penitus incorporeus et
incompositus, tamen quando respicis in deitatem: nullam vides gene-
rationem: respicis in deum vides ipsam, nam deum patrem nominari
in testamento, psalterio et euangelio clare legitur, deitatem autem non
legitur patrem vocari. Si igitur deo conuenit quod pater nominetur, et
ρ. 329 in hoc non imponitur ei vllum mendacium: tune cum verum sit | ipsum
deum esse patrem: non contradicit deo: quod et deus filius nominetur
cum pater non intelligatur pater sine filio. Etiam azora ilia licet ad
exclusionem plurium deorum posita sit, cum ad hoc totus liber princi-
paliter tendere videtur per eius sequaces, et ad hunc finem per eos
irreprehensibiles iudicetur, tamen etiam secundum veritatem euange-
licam azora tolerari potest: deum videlicet nee genuisse nee generatum
esse, generatio enim in diuinis cum sit in eternitate nunquam transiuit
in preteritum: vt deus dicatur genitus vel generatus, sed deus pater
eternus generat deum filium eternum: eadem deitate deum: eadem
eternitate eternum.
65 Capitulum XV
Quod lesus quia messias est dei verus filius
Adhuc dico in eo quod alchoran dicit iesum marie filium messiam
seu christum. Omnia que prophete fatentur de christo: ipse fatetur.
Dicit autem micheas propheta Et tu bethleem effrata paruula es in
milibus iuda, ex te mihi egredietur qui sit dominator in israel, et
egressus eius ab initio a diebus eternitatis. Hie propheta de generatione
messie loquitur et duplicem ponit generationem, vnam temporalem in
bethleem, aliam eternam. Ab initio mundi prophetatum est: deum
messiam saluatorem in mundum missurum, certum est messiam ante
mundi constitutionem esse, vt christus de se loquens in euangelio
attestatur ad patrem dicens. Clarifica me pater claritate quam habui
455

ante mundi constitutionem. Ecce dicit Clarifica me pater. Unde si

deus messiam missurus erat: ilium qui ante mundi constitutionem
clarificatus fuit, vtique ille messias qui vt non omnium supremus et
maximus saluator expectabatur dei filius fuit, alius a patre ipsum
66 missuro. Deus igitur erat eiusdem scilicet nature cum patre ante om-
nem creaturam, si enim tune fuit quando non nisi natura diuina fuit:
vtique illius nature fuit: et ideo deus fuit. Hinc ysaias propheta dice-
bat, deus ipse veniet et saluabit nos, tune aperientur oculi cecorum,
et aures surdorum patebunt. Et sequitur ibi de semita et via recta que
sancta vocabitur: euangelium sic appellans vti alchoran. Ita baruth
propheta vidit ipsum messiam deum et dei sapientiam venturam et
cum hominibus conuersaturam. Sic ceteri. Nee est difficile hoc verum
videri: nam messiam venturum in hunc mundum ante eius natiuitatem
ex virgine maria prophete viderunt, et iudei crediderunt: sicut et
hodie venturum credunt, non potest did quod dum messiam viderunt
et ilium venturum prenunciauerunt: creaturam aliquam viderunt sed
diuinam virtutem et potentiam mente conspexerunt: quam in ho-
minem venturam et in mundo se manifesturam expectarunt, et sicut
crediderunt et expectarunt: ita factum est, et non est alius messi-
as de maria natus: et alius quern videntes seu prophete viderunt, sed
iam ipse quern mente in eternitate contemplati sunt in tempore appa-
67 ruit. Neque opus est ad presens vt multa de messia dicamus: cum iesus
sit ille christus de quo omnes scripture locute sunt et attestantur1
ipsum esse quemadmodum euangelium de christo loquitur, nee al-
choran minus de christo intendit affirmare quam euangelium et
prophete. Unde cum ait ipsum summum dei nuncium venisse cum vir-
tute dei, ac quod se cum ilia virtute seu potestate venisse patefecerit:
maxima de christo affirmat: quomodo legatus est capax potestatis dei
ipsum mittentis si non est sic summus quod maior esse nequeat, qui
est pura creatura quo purior et nobilior per deum creari non possit:
quomodo poterit creare que non est simpliciter maxima: ita quod
maior per deum fieri nequeat communicari plenitudo diuine potestatis.
68 Capitulum XVI
Quod christus quia verbum et legatus summi dei est dei filius |
p. 330 Uerbum igitur quod in virgine Maria humanam recepit naturam
non fuit verbum nisi omnipotens omnipotentis dei patris: cuius in-
capax est omnis creatura. Recte igitur ait alchoran sibi sapientiam et
1
attestauntur
456

omne magisterium ascribens, et in hoc optime ait quod affirmat chri-

stum patefecisse mundo se cum diuina potestate venisse, vt scilicet
omne id posset quod homines a deo petere possunt, legatus dei qui
omnia dedit in manu potestatis eius, miracula enim que christus
operatus est patefecerunt in ipso esse eandem potestatem que est in
deo patre: qui eum misit, et vt hanc patefactam alchoran rudibus
melius declararet enumerat in summa curationes incurabilium mor-
borum per homines, et resuscitationem mortuorum, etiam addens
quomodo factis de luto auibus insufflando eis vitam tribuit, quasi
69 diceret: nihil defuisse ei que deo ascribimus. Sic in doctrinis suis
mahmet asserit christum ex terra in nomine patris sui laphet filium
noe excitasse, vt referret gesta patris sui noe in archa. Per que verba
etiam patet ipsum christum filium dei quern patris eius asseruit, et ad
quern finem hec facta sit patefactio: alchoran concludere videtur,
scilicet vt fidem haberet. Nam cum nullus nuncius qui est purus homo
sit talis quod necesse sit sibi credi, cum omni rational! creature quan-
tumcunque veraci deus veraciorem creare possit: manet hesitatio, an
70 illis quis talem fidem dare quod ipsos sequi debeat. Non est autem apud
quemcunque dubium deum esse veracem et eius filium cum sit eiusdem
nature nequaquam minus veracem quam deum creatorem. Patefecit
igitur iesus se christum et legatum cum omni virtute et potestate dei
ad salutem hominum ad quos missus fuit, quia iesus. Ideo adiecit vt
ait alchoran. Timentes deum me sequamini, deus enim mei vestrique
dominus est. Filio enim regis vnigenito et herede vniuersorum ad re-
gnum misso, et patefacto quod ipse sit filius et legatus patris sui,
sciunt cuncti ipsum esse summum legatum quod pater nullum potuit
maiorem mittere, quodque ipse cum sit vnigenitus dilectissimus
regis patris sui filius cum omni virtute et potestate venit, et sibi sit
penitus credendum et obediendum: ille filius conuenienter vtique
diceret, timentes regem patrem meum: me eidem obediendo sequa-
71 mini, rex enim ipse mei vestrique dominus est. Unde illi qui mahmet
ilia verba in alchoran sepe repetisse aiunt, scilicet christum dixisse
deum suum et aliorum dominum: ad ostendendum christum non se
confessum deum fuisse: cum dicat deum suum dominum: alchoran
male interpretantur. Approbare enim iesum esse christum et euangeli-
um esse verum, et negare christum esse filium dei implicat contradicti-
onem. Sed optime conuenit christo filio dei nominare patrem suum:
suum dominum quando fatebatur se filium et legatum ad ipsius
honorem et gloriam augendum aduenisse et nequaquam suum querere
vt euangelium attestatur.
457

72 Capitulum XVII
Quod testimonia alchoran continent christum dei filium esse
Diceret aliquis, quid sibi vult alchoran vbi fatetur quod christo
marie filio spiritus diuinus auxilium atque testimonium extitit. Spin-
turn diuinum testimonium dedisse christo iohannes zacharie attestatur
vt in euangelio scribitur. Ait enim quia vidi spiritum descendentem
quasi columbam de celo et manentem super iesum et ego nesciebam
eum, sed qui misit me baptizare in aqua ipse mihi dixit, super quern
videris spiritum descendentem et manentem super eum: hie est qui
baptisat in spiritusancto et ego vidi et testimonium perhibui quia hie
73 est filius dei. Spiritus igitur diuinus in columbe specie super christum
in iordane descendens dedit testimonium quod et iohannes perhibuit
christum esse filium dei, dedit etiam in omnibus apostolis ille spiritus
et aliis sanctis testimonium vsque ad mortem inclusiue quoniam iesus
p. 331 est christus filius dei, quale autem auxilium dederit | christo in vir-
gine maria concepto de spiritusancto et in omnibus qui spiritum-
sanctum receperunt pro arra promissionum christi et quomodo ille
suggessit fidelibus vt intelligerent veritatem eorum que christus
locutus fuit quoniam est spiritus veritatis, sciunt qui euangelium
attente atque sanctorum scripta studuerunt1 hoc meo arbitratu
notandum quomodo alchoran extollit iohannem zacharie tanquam
illi cui omnino credendum: quem dicit virum bonum virginem per-
seuerantem: magnumque prophetam verbum dei confirmantem, et
similiter testimonium sanctispiritus allegat, hec omnia misericors deus
inseri voluit: vt sic sapientes remittat ad veritatis testimonia: ne
christo detrahat: si rudi populo hoc palam non publicat ob causam
74 supra positam christum filium dei. Nam etsi dixerit deum inuisibilem:
incorporalem, et quem nemo vnquam aperta facie vidit, ita quod
quisque bene intelligere poterit visibilem christum sensibilibus oculis
non fuisse secundum conditionem illam visibilem et corporalem, deum
tarnen quia timuit spiritualem diuinam verbi dei naturam incredulos
attingere non posse, ideo illis ideotis et ignaris quibus loqui oportebat
vt talibus sensibilibus de intellectualibus nihil sentientibus cautius
considerabat negatiue predicandum: christum marie filium non esse
filium dei, cum filius marie homo corporalis et visibilis esset, que nature
diuine non conueniunt, eum tarnen habere virtutem et potestatem
diuinam que sola fide videri potuit attestantibus operibus illis mira-
culosis que nemo hominum ante eum fecit aperte affirmauit.
1
studueruunt
458

75 C a p i t u l u m XVIII
Quomodo alchoran intelligi debet christum esse spiritum
et animam dei
Diceres cur fatetur alchoran christum spiritum dei et alibi quod
deus sibi animam suam proprie contulit, dicimus alchoran animam et
spiritum sepe pro eodem capere: et nos intelligimus per ilia vitam illam
intellectualem que sapientia est. Contulit enim sibi deus piam et miseri-
cordem animam suam, hoc est vitam non appropriate: sed proprie,
ita ipse christus ait in euangelio. Sicut pater habet vitam in semet-
ipso: ita dedit filio vitam in semetipso. Ecce quomodo deus pater
animam seu vitam suam proprie dedit christo: vt pater animalis suam
vitam animalem proprie dat filio suo vt in semetipso viuat: sicut
76 pater viuit a quo vitam recipit. Una est igitur vitalis natura dei patris
et sui filii christi quod alchoran per vnam vtriusque animam expressit.
Et quia in patre est vita omnipotens: ita vt quern voluerit viuificet:
ita et dedit filio vt ita quern voluerit viuificet, et ideo ilia vita spiritus
dei dicitur propter vitalem motum omnis enim motus a causa occulta
spiritus dicitur etiam ventus. In vita enim nisi vitalis et delectabilissi-
mus motus esset: non esset vita viua, quare sicut somnolentia est
figura mortis: ita vigilantia ob spiritalem motum figura vite. Recte
igitur id alchoran dicere voluit quod christus de se in euangelio lo-
quitur. Ego sum vita et resurrectio scilicet a morte. Et alibi. Uerba
que locutus sum spiritus et vita sunt. Spiritus enim christi est spiritus
bonus qui ad bonam vitam et immortalem que deus est mouet. Sed
spiritus diaboli est spiritus malus qui mouet ad mortem perpetuam.
Capitulum XIX
Quomodo intelligi debet alchoran christum esse virum bonum et opti-
mum et faciem omnium gentium
Ouereret aliquis quid hoc significat quod alchoran ait christum
virum bonum et optimum et faciem omnium gentium in hoc futuroque
seculo, dicimus alchoran virginem mariam super omnes viros et
mulieres exaltare, et bene: quia mater christi filii dei. Certum est
autem christum supra mariam eius matrem exaltatum. Erit igitur vir
bonus et optimus quoniam melior esse nequit. Omnis vir quantuncun-
que bonus quamdiu non est adeo bonus quod melior esse nequit: non est
simpliciter optimus in posse et esse, et cum solus deus sit simpliciter
459

bonus, hinc optimus, ac bonitas ipsa certum erit virum qui sic est bonus
participando bonitatem quod etiam est optimus inter ilium et deum
p. 332 non | posse mediare quemquam, sed sic erit ille vir bonus quod etiam
ipsa bonitas. Unde christus est bonus bonitate creata que non est
ipsa bonitas: quia vir seu homo, et cum hoc bonus bonitate increata:
que est ipsa bonitas, cum sit adeo bonus quod optimus qui melior esse
78 nequit. Patet quomodo idem christus vt est filius marie matris sue
humanam habens naturam est bonus bonitate creata, et vt est filius
dei patris sui diuinam habens naturam est optimus, hoc est bonus
bonitate increata, que ideo optima, quia nee melior nee aliter esse
79 potest, cum sit actu omne id quod esse potest. Quod autem iesum
faciem ait omnium gentium tarn huius quam futuri seculi: maxime
christum extollit. Nam per hoc exprimit ilium esse de quo propheta
dauid dicebat. Speciosus forma pre filiis hominum, diffusa est gratia
in labiis tuis: propterea benedixit te deus ineternum, vbi est resplen-
dentia pulcritudinis vite: nisi in facie. Quid pulcrius facie omnium
virtutum. Quid aliud christus secundum prophetam dauid nisi domi-
nus virtutum et rex omnis glorie, claritatis et formositatis, quare ipse
est filius dei, in quo habet pater summam complacentiam, et est
80 christus vnctus pre consortibus suis. Unde dicit mahmet in doctrinis:
perfectos in statura ade et forma iesu christi resurgere in die iudicii.
Nam hec forma que est facies omnium gentium est perfectio per-
fectorum. Christus igitur est per quem perfecti iudicantur, et eius
forma est ilia que solum immortali vite apta est. Qui igitur similes ei
erunt intrant in gaudium domini, ob hoc alchoran alibi pluries repetit
quorundam facies in die iudicii albescere et ciaras fieri scilicet per-
fectorum et beatorum, quorundam nigrescere scilicet incredulorum
et malorum. Et vt quam breuiter dicam, christus est omne id quod in
omnibus gentibus presentis et futuri seculi vere et iuste laudatur.
Hinc omnium facies decora in quo omnes gentes quiescunt et bene-
dicuntur.
81 Capitulum XX
Digressio ad manuductionem diuinorum
Quomodo alchoran christum dicit ruhella, cuius interpretationem
alii dicunt esse flatum dei, alii spiritum dei, alii verbum dei, alii ani-
mam dei. Licet he interpretationes non varient veritatem, qualiter-
460

cunque enim interpretetur, siue sit flatus, siue spiritus, siue anima,
sine verbum dei: necessario deus est, vt satis patet in premissis. Nobis
tarnen videtur quod hec interpretatio quod sit verbum dei scilicet
intellectuale quod conceptum appellamus, quia cum sacratissimo euan-
gelio concordat sit merito acceptanda, et vt simpliciores exemplo
sensibili ducantur per quod patrem, verbum, et spiritum aliqualiter
82 a remotis videant. Pro intellectu precedentium et sequentium est con-
siderandum: quomodo magister qui vitra facit operatur, vitrificatura
enim est opus intelligentie, carentes intellectu earn artem non ca-
pient. Applicat autem cannam ferream, et ei adherere facit aptam
materiam, et insufflat in ipsam et efficit vas vitreum prout voluerit.
In eo flatu est considerandum quomodo intra materiam operatur et
format earn. Opus enim illud similitudinem habet operis nature. Ars
enim ab extrinseco operatur, natura enim intrinsece vt quisque seit et
videt. In eo igitur flatu considero duo. Unum est extrinsecum eius
et est sensibile, vt est ventus seu aer qui expiratur per artificem, in
intrinseco illius considero intellect urn, quia artifex ad finem faciendi
vas vitreum operatur. Intelligit enim id quod facit. Hie intellectus non
intelligeret nee se,nec id quod operatur: nisi de se generaret conceptum
vasis quod efficit, et hunc conceptum intellectualem verbum dicimus.
83 Loquitur enim intellectus suam intentionem et conceptum que intra
se videt et sensui visibilem facit, hoc verbum generatur ab intellectu
se in ipso explicante, sicut sermo generatur a conceptu explicante, et
ρ. 333 sicut sermo sine flatu non | explicatur: potest sermo flatus appellari
humani conceptus: et conceptus pariformiter dici potest flatus in-
tellectus. Ab intellectu igitur et eius verbo procedit intellectualis
motus qui complet operationem, vtique ista sic esse intellectualiter
quisque conspicere potest. In efflatione igitur vitrificatoris video in-
tellectualem scilicet intellectum eius verbum et vtriusque spiritum
seu motum: que si ibi non essent nunquam ipsa efflatio formam vasis
introduceret, neque tarnen intellectus verbum eius et vtriusque spiritus
propterea recedunt a vitrificatore, quia in efflatione videntur. Confor-
miter fiunt omnes operationes intellectuales: licet non corporali
efflatione: sed intellectu verbo eius et motu seu spiritu vtriusque in
sensibilibus per sensibilia in sensibili materia mediante medio et
organo siue instrumento sensibili, a creatore vero omnia mediante
verbo diuino motu seu spiritu in esse procedunt, sicut enim ipse est
absolutus ab omni contractione: ita absolute sine medio extrinseco
84 creat intellectualem naturam et cuncta vt vult. Sed est considerandum
quomodo deus instruxit helyam III. regum, XIX, quod ipse non
461

Cribratio Alchoran I 20—II ι
esset in forti spiritu seu vento subuertente monies, nee in commotione

eum sequente: nee in igne commotionem subsequente, sed in sibilo
aure tenuis ignem subsequente. Dominum igitur in subtili sibilo tenuis
aeris esse: ipsum spiritum esse omni spiritu quantumcunque tenuissi-
mo subtiliorem ostendit. Non est autem deus spiritus in sibilo tenui
aliter quam spiritaliter sine loci occupatione, sicut intellectus in
sermone: neque spiritus ille qui deus est alicuius alterius spiritus aut
accidens, sicut accidit substantie, sed est spiritus seu motus substanti-
alis omnem substantiam et cuncta creans: in quo est omnium scientia1
siue ars et intellectus scientie et artis pater, prout infra de hoc suo loco
85 latius dicetur. Substantiam igitur spiritum esse et deo similiorem qui
spiritus est patet: et quidem philosophus attendens quomodo granum
post euaporationem spiritus in qua natura perdit fecunditatem et
seminatum fructum nequit producere: dicebat substantiam spiritum
esse. Hec sic dicta sint vt rudiores alchoran subditi eleuent mentem ad
spiritalia: considerando deum spiritum imitari per omnem substanciam
quodque substantialia que solo intellectu conspici possunt vtique
accidentalibus sensibilibus sint longe preferenda, cum accidentis non
sit esse: sed adesse, ac quod in scholis diuinis studere debemus, ne-
quaquam comparantes generationem in diuinis et intellectualibus
generation! sensibili, nee gaudio vite diuine ad quam aspiramus nequa-
quam gaudiis vite mundane: cum improportionaliter intellectualia
excedant sensibilia: vt sic de alchoran recedant ad euangelium christi:
tutum intellectuale et diuinum.
86 Secundus liber
Capitulum I
De theologia mystica secundum quam deus est ineffabilis
Nunc accedamus ad elucidationem trinitatis quam in diuinitate coli-
mus, et ostendamus alchoran pia interpretatione non contradicere
trinitati modo quo nos de ipsa loquimur qui euangelio inheremus.
1
scieutia
462

Cribratio Alchoran I 20—II ι
esset in forti spiritu seu vento subuertente monies, nee in commotione

eum sequente: nee in igne commotionem subsequente, sed in sibilo
aure tenuis ignem subsequente. Dominum igitur in subtili sibilo tenuis
aeris esse: ipsum spiritum esse omni spiritu quantumcunque tenuissi-
mo subtiliorem ostendit. Non est autem deus spiritus in sibilo tenui
aliter quam spiritaliter sine loci occupatione, sicut intellectus in
sermone: neque spiritus ille qui deus est alicuius alterius spiritus aut
accidens, sicut accidit substantie, sed est spiritus seu motus substanti-
alis omnem substantiam et cuncta creans: in quo est omnium scientia1
siue ars et intellectus scientie et artis pater, prout infra de hoc suo loco
85 latius dicetur. Substantiam igitur spiritum esse et deo similiorem qui
spiritus est patet: et quidem philosophus attendens quomodo granum
post euaporationem spiritus in qua natura perdit fecunditatem et
seminatum fructum nequit producere: dicebat substantiam spiritum
esse. Hec sic dicta sint vt rudiores alchoran subditi eleuent mentem ad
spiritalia: considerando deum spiritum imitari per omnem substanciam
quodque substantialia que solo intellectu conspici possunt vtique
accidentalibus sensibilibus sint longe preferenda, cum accidentis non
sit esse: sed adesse, ac quod in scholis diuinis studere debemus, ne-
quaquam comparantes generationem in diuinis et intellectualibus
generation! sensibili, nee gaudio vite diuine ad quam aspiramus nequa-
quam gaudiis vite mundane: cum improportionaliter intellectualia
excedant sensibilia: vt sic de alchoran recedant ad euangelium christi:
tutum intellectuale et diuinum.
86 Secundus liber
Capitulum I
De theologia mystica secundum quam deus est ineffabilis
Nunc accedamus ad elucidationem trinitatis quam in diuinitate coli-
mus, et ostendamus alchoran pia interpretatione non contradicere
trinitati modo quo nos de ipsa loquimur qui euangelio inheremus.
1
scieutia
462
87 Dicit fortassis aliquis arabs quamuis negari nequeat hec que de laude
euangelii dicta sunt per nos qui alchoran vti dei verbum colimus,
tarnen cum sana fides sit vnius solius et singularis dei omnium creatoris
sine omni participe: sine sociis: sine pluralitate: sine filio seu filiis: et
equalitate quacunque, et christiani dicant pluralitatem dei patris
creatoris et dei filii eius: et dei spiritussancti vtriusque non contradi-
cere euangelio, ideo alchoran musselmanni preferunt euangelio et
calife in baldach: vbi Studium eius secte est: inhibent euangelium et
philosophiam publice legi, experti enim sunt ante prohibitionem eos
qui euangelio operam dederunt christianos factos: et quendam califam
p. 334 christianum | crucem in secreto pectoris continue portasse, ac philo-
sophos alchoran deridere. Ideo XI. capitulo alchoran christus dicitur
iesus marie filius deique nuncius suusque Spiritus, -et verbum marie
celitus missum existit. In deum itaque illique suo legato credentes:
ne dicatis deos tres esse: cum non sit nisi vnus deus qui filio caret,
eique omnipotenti vniuersa celi terreque subiecta sunt. Christus qui-
dem ipse minime negare poterit, sicut nee angeli deo propinqui quin
88 dei subsit imperio. Ad hoc respondemus Euangelium omnem deorum
pluralitatem non solum damnare: sed impossibile affirmare, deum enim
principium et vnde omnia oriuntur nemo dubitat, pluralitas quomodo
esset principium cum ante pluralitatem sit vnitas seu singularitas que
necessario est eterna cum sit purum principium, quod ideo eternum
necesse est: quia principium et non principiatum. Illud autem prin-
cipium potest considerari sine respectu ad principiata, vt non plus sit
principium quam non principium ea consideratione est penitus infini-
tum et interminum, incomprehensibile et ineffabile, tune certe cum
excedat omnem sensum et omnem intellectum et omne nomen et omne
nominabile, nee dicitur vnus nee trinus nee bonus nee sapiens nee pater
nee filius nee spiritussanctus, et ita de omnibus que dici aut cogitari
possunt, vt dyonisius ariopagita hoc astruit, quoniam omnia talia
nomina excellit et antecedit in infinitum, sic manet absconditus ab
oculis omnium sapientum, et nulli creature sed sibi tantum cognitus,
et hoc tantum de ipso cognoscimus quod ipse est ipsa infinitas excedens
omnem creatum intellectum infinite, eo modo cum de ipso nihil proprie
dici et affirmari possit quod non excedat, in silentio tantum admiramur
89 et contemplamur et colimus, de illo intermino et infinito deo loquitur
alchoran XXIX. capitulo dicens. Sicque terminum scilicet mundi
huius seu diem iudicii nullatenus mendacem expectans: ilium solum
deum consideret cuius nullus est terminus, preter quem non est alius
deus. Et in capitulo LXIV1. Omnis quidem res mundana terminabi-
1
capitulo LXIIII. 463
30 Nikolaus von Kues II
Cribratio Alchoran II ι—3
tur, sola vera dei maximi largissimique facies est interminabilis. An

negat hoc aliquis vniuersis creaturis celorum et terre noua contingunt.
90 Capitulum II
De theologia affirmatiua secundum quam deus est trinus et vnus
Alio modo aduertimus mundum istum visibilem cum aliter esse
posset quam nunc est: non esse a seipso, nam fuisset antequam esset,
et cum aliter posset esse, puta aut maior aut minor, vel alio modo, cum
magnitude sua sit terminata et finita, cui non repugnat quod maior sit
aut minor, vtique ab aliquo principio seniori ipso, id est quod est quod
ipsum sic fecit et non aliter. Illud autem principium cum non necessi-
taretur ab alio, quia principium ante quod non est aliud principium
liberum fuit et est, creare et non creare, quemadmodum intellectualis
91 natura libera in suis operationibus. Sicut autem intellectus quando
operatur necessario menti seu in comprehensione habet id quod opera-
tur, aliter nesciret quid operaretur, et non esset intellectus. Habet etiam
necessario in scientia seu arte id quod operatur, si enim arte operandi
careret: quomodo operaretur, habet denuo necessario id quod opera-
tur in voluntate, cum nolens nihil faciat nobilis intellectus, experimur
hec in nobis qui intellectualiter operamur ilia sic esse necessaria. Quo-
modo enim pictor per intellectum pingeret: nisi in mente haberet quod
pingeret. Et quomodo posset pingere id quod menti habet: si scientia
pingendi careret. Et quomodo perficeret quando nollet. Unde videmus
voluntatem non esse artem: nee mentem, nee artem mentem. Non enim
eius quod volo semper artem habeo, nee eius quod menti habeo
scientiam seu artem habeo. Et licet scientiam pingendi habeam: tarnen
mahmet depingere nequeo: cum ipsum mente non teneam. Unde si
mens, scientia, et voluntas sint eiusdem intellectualis scientie et nature,
p. 335 ac etiam ex mente generetur ars et scientia, | carens enim mente caret
arte: et carens mente et arte caret libera voluntate et electione. Pro-
cedit igitur libera voluntas a mente et scientia seu arte, et hoc primo
92 notabis. Consequent er aduerte, quomodo id quod est in mente ope-
rantis, intellectus est etiam in arte et in voluntate, et non est aliud in
mente aliud in arte: et aliud in voluntate, alias non esset vna perfecta
operatio. Id vero quod in mente est: mens, ibi enim comprehensum et
comprehensio: seu mentionatum et mens idem sunt, sic id quod in
scientia est: scientia est, scitum enim ibi scientia est: atque id quod in
voluntate est voluntas est, ibi enim volitum voluntas est. Patet igitur
non aliud esse mentem: et aliud scientiam, et aliud voluntatem sed idem
464
essentialiter: licet non conuertibiliter, sic scilicet quod mens sit scientia
93 seu voluntas, non tarnen est aliud mens quam ars et voluntas. Exigit
igitur nobilitas intellectualis nature que libera est mentem non esse
scientiam de se genitam, quia cum sit ab ipsa mente genita: non est
mens seu pater generans, sic exigit mentem et scientiam de se genitam
non esse voluntatem ab ipsa et arte procedentem, procedens enim non
est ilia a quibus procedit: hec ideo vt libere et perfecte posset intellec-
tuales producere operationes. Hec agricola seminator grani bene capit.
Oportet enim ipsum in sua comprehensione habere semen grani: et in
sua scientia artem seminandi granum: et in voluntate1 voluntatem
granum seminandi, seminare enim est opus intellectus, et hec sic se
habent.
94 Capitulum III
Quomodo ex operatione intellectualis nature videmus diuinam
Et quoniam intellectualis natura hoc et hanc nobilitatem non habet
nisi a creatore suo, nam operatur in similitudine creatoris sui: sicut
creando veras res producit: ita intellectus imago eius operando pro-
ducit similitudines verarum rerum, creare enim est essentiare: et in-
telligere est assimilare, quare creator omnium cum intelligat id quod
creat et sciat seu artem habeat: et velit, tune vnus creator omnium ad
hoc quod nobilissimus et perfectissimus atque liberrimus sit: creator
veraciter trinus est: cuius similitudo in nostro intellectu vno in essentia
95 et trino in operatione premittitur. Diuinam igitur mentem in qua
omnia que creari possunt eternaliter consistunt, christiani patrem et
creatorem appellant, artem vero eius omnipotentie seu sapientiam siue
scientiam: eius filium vocant, per quern omnia facit, voluntatem vero
sine qua nihil esse potest cum a patre et filio scilicet mente et arte
procedat: spiritumsanctum confitentur, qui omnia ad effectum pro-
ducit. Sunt autem indiuisa trinitatis illius opera: quia est vna omnium
9 operatic et creatio. In creatione igitur ex similitudine operationis in-
6
tellectualis vnius creatoris videmus trinitatem ob quam trinitatem
moyses deum creatorem pluraliter in principio genesis per elohim et
verbum faciamus hominem expressit: licet alibi diceret. Ego deus
zelotes, sic et in alchoran ait deus. Nos homines ex humore fragili
creauimus. Et alibi, celum quidem et omnia celestia pro velle nostro
creauimus, licet alibi dicat. Die mee genti, ego sum deus misericors. Et
1
volutate
so* 465
Cribratio Alchoran II 3—6
quemadmodum moyses et mahmet per expressionem pluralitatis in

creatione seu operatione dei noluerunt plures deos fateri. Sic christiani
propter trinitatem recedere nolunt ab vnitate dei creatoris.
97 Capitulum IV1
Quomodo de fecunditate intellectualis ad fecunditatem diuine
nature eleuamur
Et vt per sensibilia in fecunditatem intellectus et de ilia in diuinam
eleues fecunditatem, attende dum vides tot pulcras et varias struc-
turas ciuitatum: templorum castrorum et edificiorum: tot varios
pannos: tot picturas et ornatus: tot linguas: tot scientias et artes atque
libros2: tot dulcissimas armonias: tot delectabiles dictiones: tot ordi-
natas policias et alia innumera esse opus simplicis atque3 trini intellec-
p. 336 tus inuisibilis | et nullo sensu perceptibilis, a quo hec omnia exiuerunt,
et non exiuissent nisi in eo intellectualiter multo altiori gradu preexiste-
rent, et mirabilem valde vides intellectum tune ascende ab intellectu
ad creatorem ipsius et omnium: vt videas eius diuinam fecunditatem
quomodo intelligentie celi, stelle, sol, luna, elementa et omnia que
sunt, viuunt et intelligunt sunt opus simplicissimi atque fecundissimi
98 creatoris. Et quod creatio est ostensio eorum que semper et eternaliter
in mente ipsius fuerunt, ipse et in arte seu sapientia sua semper et
eternaliter fuerunt. Idem ipse et in beneplacito voluntatis sue eterna-
liter fuerunt idem ipse deus benedictus qui diuitias glorie sue ex mera
bonitate sua ostendit, sicut diues intellectus ad ostensionem glorie
sue se in operibus suis ostendit et communicat, et ea que intra se habet
intellectualiter quanto precisius potest sensibiliter nititur explicare,
vt sic iuxta naturam boni se diffundat et participabilem faciat, et
videbis deum simplicissimum ineffabiliter diuitem et pulcrum atque
plenum omni felicitate vite gloriose, de cuius diuitiis ipse tot lucidas
intelligentias formis plenas tot splendidas Stellas, totviua animalia,tot
dulcissimos odores et sapores atque pulcerrimos flores, et cetera in-
numerabilia produxit et ostendit.
99 Capitulum V
Manuductio ex his que in mundo sunt vt videatur deus trinus
Et quia mahmet in eo quod deum credit creatorem omnium, etiam
de illo asserit necessario que de eius trinitate christiani confitentur,
ideo vt ad diuinam fecunditatem partem et amorem omnis arabs
1 2 3
Capitulum II11 liberos ad q
466
possit quantum sufficit fidei pertingere, iterum dicimus mundum

istum sine fecunditate, prole, et amore non posse perseuerare et sub-
sistere certissimum est. Nam his sublatis mundum deficere oportet, et
fecunditate partu et amore vnus est mundus, vnius igitur mundi sunt
fecunditas et amor. Nee fecunditas est alius mundus, et partus alius
et amor alius, sed sunt vnus et idem mundus, et sie hec sunt vnius
mundi vt nihil mundi sit sine illis. Participatur enim fecunditas mundi
et partus et amor in angelis angelice, in hominibus humane, in bru-
tis brutaliter, in vegetatiuis vegetaliter, in mineris mineraliter, in celis
celice, in sole solariter, in luna lunariter, in stellis stellariter, in entibus
entice, in elementis elementariter, in viuis vitaliter, in intellectualibus
loo intellectualiter. Ita de singulis suo modo. Et vnde habet mundus ilia
vt sit necessario ita trinus si cut vnus nisi a creatore. Si igitur sine hac
trinitate mundus naturam non haberet nee naturalem perfectionem nee
benedictionem a deo possideret, que in vnitate essentie sic triniter
lucet, quomodo dicemus creatorem ista perfectione naturali carere
quam omnibus tribuit vt sint meliori modo quo esse possunt. Sicut
igitur creatum est vnitrinum, ita et creator, cum creatum a se nihil sit,
et omne id quod est in hoc subsistat quod est ymago et similitudo
creatoris. Trinitas igitur que in creatura videtur est a trinitate increata
tanquam ymago ab exemplari, et causatum a causa. Est igitur vni-
trinus deus qui creauit vnitrinum mundum ad sui ymaginem et si-
militudinem. In diuina igitur natura est fecunditas, proles et amor.
Fecunditas deus est qui et origo et pater, proles autem ipsius fecundi-
tatis filius, amor nexus vtriusque.
ιοί Capitulum VI
Manuductio de intellectual! trinitate ad diuinam
Et vt in creatura magis deo simili ymaginem illius videamus: ad
naturam intellectualem inspiciamus. In ipsa enim natura intellectu-
al! speculatiua quanta sit fecunditas proles et amor: ostendunt nobis
libri innumerabiles contemplatiuorum: quot theoremata circa veri-
tatem generauit intellectuals fecunditas, quot delectationes pro-
cesserunt ab illis et suauitates spiritales que fecerunt illos pro nihilo
P· 337 habere | gaudia huius mundi, sic de intellectu practice dicendum vt
supra tetigimus. In ilia enim natura intellectual! est fecunditas que de
se generat verbum seu conceptum intellectualem et ab ipsis procedit
amplexus seu voluntas, quando enim mens verbum seu notitiam ge-
nerat : statim procedit amplexus seu voluntas, sicut enim id quod non
467
scitur non amatur, ita non potest non procedere a mente et notitia
voluntas. Scientia enim est de numero bonorum honorabilium,
102 bonum autem est quod appetitur. Omnia enim bonum appetunt. Ita
patet quo exemplo duci poterimus ad diuinam trinitatem. Deus enim
non potest dici ignorans seipsum, si autem se intelligit de se conceptum
seu verbum suiipsius generat, nee est idem generans verbum: et geni-
tum, seu concipiens et conceptum, nee aliud in essentia diuina, cum
deus suiipsius conceptum talem generet quod non possit esse perfectior.
Erit igitur equalis equalitate substantial! que est perfectior accidental!:
quare nequaquam alterius nature seu essentie, sic nee amor ab ipsis
procedens potest dici ea a quibus procedit, nee potest dici aliud, cum
sit perfectissimus ante omnem alteritatem, quare consubstantialis
illis a quibus procedit et hoc intenditur.
103 Capitulum VII

Manuductio eiusdem per amorem
Adhuc vt ratione vtentes videant, nos qui trinitatem credimus
rationabiliter moueri, alio exemplo ad idem procedamus. Nemo est
quin videat amorem omnino necessarium ad hoc quod mundus sub-
sistat, quoniam eo sublato penitus nihil subsistere potest in naturis
intellectualibus et vitalibus amorem reperiri, sicut et in omni quod
subsistit suo modo certum est, priuabimus nee deum amore qui est
creator et dator omnis amoris. Si igitur deum didicimus amorem ha-
bere: vtique id est quod habet, deus igitur essentialis charitas seu amor
104 est. Quoniam autem amor vnit: amor perfectissimus qui maior esse
nequit neque minor: cum sit substantialis maxime vnit. Uideo igitur
in essentia ipsius amoris vnientis vnitatem, quomodo enim esset vnus
vniens amor sine vnitate. Uideo etiam equalitatem in ipso, nam amor
gignit suiipsius equalitatem scilicet amorem vti dicitur. Si vis amari
ama. Unitas igitur generat equalitatem, video deinde procedere ex vni-
tate amoris et eius equalitate vtriusque connexionem: scilicet amorem
connectentem vnitatem amoris generantis: et equalitatem amoris
geniti. Amor igitur est connexio patris et eius filii a quibus procedit,
certum est autem vnitatem esse ante omnem multitudinem: quare
eterna, equalitatem ante omnem pluralitatem: quia plura eo ipso quod
105 plura sunt inequalia, cadit igitur ab equalitate1 inequalitas. Est igitur
equalitas eterna, sic et nexus eternus quia ante pluralitatem, plura
1
equaltate
468
enim necessaria sunt ab inuicem diuisa, diuisio vero cadit a connexione.

Ante igitur omnem diuisionem est connexio procedens ab vnitate et
equalitate eius, sic patet vnitatem equalitatem: et connexionem ante
omnem multitudinem inequalitatem et diuisionem eterna esse, et cum
non possint esse tria eterna, cum ante omnem multitudinem sit vnitas
quam multitudo presupponit: sicut inequalitas presupponit equalita-
tem, et diuisio presupponit connexionem, ideo vnitas: equalitas: et
connexio non sunt tria eterna, sed vna eternitas, sic non sunt tria, quia
si essent tria: essent tria eterna, non est igitur aliud vnitas aliud equa-
litas: aliud vtriusque nexus, quia tune forent tria: et tria eterna, nee
tarnen propterea vnitas est equalitas aut connexio, cum equalitas sit
genita ab vnitate, genitum autem non est generans: nee nexus est
vnitas aut equalitas, quia ab ipsis procedit: procedens autem non est
106 ilia a quibus procedit. Patet igitur quomodo in essentia diuini amoris:
vnitas amoris: equalitas amoris: et nexus amoris non sunt tres amores,
quia vnus amor non est aliud ab alio licet vnitas amoris generantis non
p. 338 sit equalitas amoris geniti: aut nexus amo|ris vtriusque ab ipsis pro-
cedens.
107 Capitulum VIII

Declaratio sancte trinitatis
Nunc patet quod qui non attingunt li non aliud non esse idem, et
li non idem non esse aliud: non possunt capere vnitatem, equalitatem,
et nexum esse idem in essentia et non inter se idem, ideo trinitatem in
deitate non capiunt nisi in tribus diis. Christus autem nos docuit deum
patrem viuificare, et filium eius viuificare et etiam spiritum proceden-
tem ab vtroque viuificare, vt in euangelio eius per iohannemapostolum
descripto legitur. Non sunt tarnen propterea nee tres viuificationes, nee
tres dii viuificantes, licet pater non sit filius nee spiritussanctus ab illo
108 et filio procedens. Palam est illos qui hec non capiunt non habere
conceptum perfectiorem de deo perfectissimo, sed sibi fingere deum
quendam nequaquam vltima felicitate felicem, innaturalem, sterilem et
infecundum carentem dulcedine paternalis et filialis atque vtriusque
amoris et gaudii atque perfectione fecunditatis, non attendentes
deum per ysaiam dixisse. Nunquid ego qui alios par ere facio ipse
non paream dicit dominus. Si ego qui ceteris generationem tribuo
sterilis ero dicit dominus deus tuus. Neque possunt arabes hunc
ysaiam prophetam respuere cum in alchoran nullus prophetarum
respuitur sed omnes acceptantur.
469
109 Capitulum IX
Enigma licet remotum benedicte trinitatis
Oportet in istis ad enigma recurri quousque habeamus intellectum
exercitatum. Uidi aquam magnam inter rotundas ripas sine alterius
aque influxu et effluxu semper eiusdem quantitatis habentem in
circuitu fecundas arbores, segetes et prata, et rustici prope habitantes
non sufficiebant laudare aquam qua nullam putabunt dari meliorem.
Admirabar quomodo non diminueretur et exsiccaretur: cum non
viderem riuulum in ipsam fluentem, et cur non putresceret quia
stagnalis apparuit. Accessi propius et subtiliori consideratione diu
habita comperi in medio fontem apparere, et hoc ex flumine qui efflui
de centro videbatur, sie esse iudicaui et dixi. Hec forte est ratio cur
hec aqua nunquam minuitur quamuis arboribus et seminibus atque
herbis prestet vnde vegetentur, quia viuus fons non sinit ipsam immi-
nui, et quamuis sit stagnalis inter ripas: tarnen continue innouat se-
ipsam, quia procedit ex fönte et fluuio fontis. Non igitur putrescit nee
corrumpitur, quia non antiquatur, sed semper ex fecunditate fontali
innouatur. Unde vidi ipsam aquam esse fontem, fluuium et stagnum, et
hoc equaliter quia non magis fons quam fluuius et stagnum, et in
stagno fluuium et fontem, nee tarnen fons fuit fluuius vel stagnum, nee
fluuius fons vel stagnum, nee stagnum fons vel fluuius. Nee hec vidi
nisi intellectualiter considerans fontem de se generare fluuium, ideo
fons et fluuius differunt vt generans et genitum, siue vt pater et
no filius, nee stagnum potest esse fluuius vel fons a quibus procedit, et
dixi fons vnitas, fluuius equalitas, nexus vtriusque stagnum. Conclusi
igitur, quoniam si ad eternitatem dimisso enigmate ascendero ipsam
veriori modo comperio trinam et vnam: quam hanc visibilem aquam,
et facilius superius dicta de generatione et processione eterna indubia
fide credidi. Dixi etiam in alchoran scribi, ex aqua omnia viuentia
esse. Igitur si aqua ista dat vitam vegetatiuam omnibus circumstanti-
bus arboribus et seminibus et herbis sine sui diminutione, quanto
magis creator aque huius omnibus creaturis dat omnia sine sui dimi-
nutione: nominando aquam transsumptiue absolutam essentiam in
qua vidi fontem, fluuium et stagnum, de qua omnia que sunt id quod
sunt recipiunt: tam ilia que sunt quam que sunt et viuunt, et que sunt,
viuunt, et intelligunt.
470
in Capitulum X
Iterum ex tribus personis manuductio |
p. 339 Adhuc attende non ita dicimus esse plures humanitates sicut plures
homines, sic non est idem humanitas et homo, sed idem est deitas et
deus propter simplicissimam essentiam diuinam. Unde sicut non sunt
plures deitates, ita nee plures du, et non sunt nisi tres persone inhumani-
tate, scilicet ego: tu: ille. Unde veraciter dico, ego sumhomo, tu es homo,
ille est homo, et sunt tres ille persone eiusdem humanitatis, vnde igitur
haberent hoc ille persone nisi creator deus foret similiter trinus in per-
sonis et vnus in essentia. Potest igitur deus veraciter dicere Ego sum
deus: tu es deus: ille est deus eiusdem deitatis, et non sunt tres per-
sone: tres dii, quia non sunt tres deitates sed sunt vnus deus, quia
vna deitas que deus. Certum est etiam tres personas in vnitate non
esse vnitatem seu singularitatem et tres personas in numero non esse
nisi numerum et pluralitatem, nos autem dicimus tres esse diuinas
personas in vnitate non in numero, et tres humanas personas in numero
dicimus ideo plures homines.
na Capitulum XI
Necesse est arabes fateri trinitatem
Quod autem arabes oporteat hanc trinitatem in diuinis fateri patet,
nam nisi fatentur cum credant alchoran esse librum veritatis conuin-
cuntur deo dare participem. Scribitur enim in alchoran quomodo
deus dixit mahmet. Tibi quidem qui legem et librum ignorabas
nostrum spiritum mittentes lucem prebuimus. Et alibi. Cum hoc
tibi diuinitus misso Spiritus benedictus penitus iustus cor tuum
penetrauit: vt cum eo castiges arabice. Iterum alibi de christo dicit.
lesus marie filius deique nuncius suusque spiritus et verbum marie
celitus missum existit. Iterum alibi. Ipse namque deus et suus spiritus
benedictus hunc alchoran librum veracissimum composuerunt. Con-
II3 silia in multis aliis locis alchoran habet. Unde cum spiritus dei bene-
dictus non possit dici creatura et missus spiritus non sit a seipso mis-
sus, ideo nisi dicas ipsum esse tertiam personam in diuinis et a patre et
filio missam, quia dicit in plurali mittentes necesse erit quod ponas
plures deos, scilicet mittentes et missum. Iterum verbum dei celitus
missum est iesus marie filius et non potest verbum dei esse creatura,
quia verbo domini omnia sunt creata. Uerbum igitur dei deus est, si
igitur est deus: et non est secunda persona que filius dicitur scilicet
471
Cribratio Alchoran II n—12
verbum patris, erit necesse quod ponas plures deos, et verbum dei
participem deo. Uide quando vis hoc negare quod verbum dei non
sit filius dei eiusdem nature cum patre ne videaris deo dare parti-
cipem1, tune tu das deo participem, et hoc etiam probatur ex ilia
auctoritate: deus et spiritus suus librum composuerunt, si deus et
spiritus non sunt duo dii: sequitur quod spiritus sit persona in diuinis.
114 Oportet igitur arabes de necessitate fateri trinitatem: alias sunt in-
creduli dantes deo participem. Adhuc sic euangelium fatemini librum
lucidissimum et veracissimum: in illo continetur vnum2 esse deum
patrem et filium et spiritumsanctum. Nihil igitur in contrarium alli-
gari potest per vos quando hoc vobis ex euangelio ostenditur: cum non
sit minoris auctoritatis euangelium quam alchoran, vt alchoran tradit.
Quod autem in euangelio reperiatur certum est, legitur enim in ipso
christum dixisse, vnus est bonus deus. Item Sic deus dilexit mundum
vt filium suum vnigenitum daret. Item Paraclitus autem spiritus-
sanctus quern mittet pater. Alibi Spiritum veritatis qui a patre pro-
cedit. Et iterum christus mandat baptizantes. In nomine patris et filii
et spiritussancti. Ex quibus et aliis euangelii locis clare colligitur vnum
esse deum patrem et filium et spiritumsanctum. Et hec sancta de
trinitate dicta sint.
115 Capitulum XII

Christum veraciter fuisse mortuum et crucifixum
Restant non parue discordantie alchoran ab euangelio elucidande,
scribitur enim in alchoran capitulo XL christum non fuisse mortuum,
p.34o sed alium | quendam christo similem suspendisse: sed christum nulla-
tenus interfecerunt, quia deus incomprehensibilis et sapiens eum ad se
transmigrare fecit, in quern viri legum veraciter ante mortem credent,
no et eorum seculo futuro testis astabit ille. Hec ibi. Sed euangelium et
cuncte scripture alborum seu discipulorum atque hystorie temporum
concorditer affirmant: non solum christum mortuum: sed etiam se-
cundum scripturas prophetarum de messya taliter vt predictum
reperitur mortuum esse. Et quia secundum libri sequaces alchoran non
debet intelligi quasi sibi contradicat, et cum euangelium et prophetas
approbet, ideo intellectus querendus quid in his predictis intelligi
1
paticipem
2
vum
472
Ed. Argent. II pp. 339—34°
velit, et primo eliciamus conformia euangelio in quo scribitur demum

christum vnum pastorem, et vniuersum hunc mundum vnum eius ouile
117 futurum. Conformiter assent alchoran omnes viros legum tarn veteris
testamenti quam noui atque legis arabum in ipsum ante diem iudicii
veraciter credituros. Totum autem Studium alchoran est persuadere in
solum deum credendum. Et quia hie asserit quod omnes viri legum
veraciter in christum credent: vtique christum a diuinitate non separat,
nee alienum facit: sed diuine nature ipsum esse tacite affirmat. Sic
aiebat christus in euangelio, qui in eum crederent in deum patrem
118 crederent qui eum misit. Secundo asserit euangelium et alchoran
extremi iudicii eundem iudicem et testem. Hunc autem iudicem
euangelium dicit christum esse. Hoc et alchoran hie tacite approbat:
cum dicat christum testem illorum sibi fidelium in future seculo,
per consequens fatetur christum etiam et iudicem sicut et euangelium.
Non erit autem iudex secundum alchoran nisi deus creator. Erit igitur
christus homo quia iudex etiam deus. Dicit autem alchoran capitulo
XLVIII. Tu deus omnium conditor cum prophetis interfectis accedens
omnia cum veritate iudicabis. Attende si deus iudicabit cum interfectis
prophetis, et christus est super omnes, qui non deerit in iudicio: etiam
secundum alchoran vt patet ex premissis, erit et ipse de interfectis
prophetis primus et supremus et ipsa veritas, et deum verbum verax
per quod omnia iudicabuntur secundum allegatum locum alchoran.
Unde recte ait euangelium deum patrem omne iudicium dedisse filio
suo, quia et filius hominis est, per formam enim humanam iudicat
homines sibi similes filios dei esse sicut ipse est, et ita erunt filii
119 immortalis vite, et dissimiles filios eterne mortis existere. Unde patet
secundum piam interpretationem alchoran hec secreta non nisi
sapientibus voluisse reuelare. Ideo ait ilium nihil secretorum subticere,
et solis sapientibus facilem esse alchoran, aliis autem difficilem. Non
erant enim rudes arabes quos ait alchoran omnium incredulorum
pessimos: aperte de secretis in illo principio informandi. Quod si
mahmet ipsis simpliciter euangelium predicasset et non dedisset pro-
priam legem: non accessissent ad legem christianam: quam pene
sexingentis annis refutarunt. Predicauit igitur ipsis quomodo essent
ysmahelite, et ab abraam ortum habuissent, quodque tarn iudei
quam christiani ilium virum vt prophetam laudarent, et eius fidem
approbarent, per quam a deo maxima esset hie et in alio seculo asse-
cutus, et cum hoc facerent gentiles qui sequendo abraam eiectis
ydolis aliquam aut moysi aut christi legem fouerent. A fortiori ipsi qui
ex abraam nati essent facere deberent, quodque deus ipsum mah-
473
met in suum nuncium ad eos elegisset, et preciperet eis abrae fidem et

legem acceptare, viri scilicet optimi et fidelis, nee iudei, nee christiani
quos antecessisset qui eiectis ydolis se ad vniuersorum creatorem con-
uertit, ipsumque adorauit, eique obediuit. Similiter et posteri eins ysaac,
120 iacob, et duodecim tribus israel. Hoc modo persuasit multipliciter
p. 341 ydo | lorum culturam abiici, quam prius ob euangelium nunquam
abiicere curarunt: maxime quia euangelica perfectio eis grauis visa est:
et talis quod eorum parentes earn acceptare timebant: edocti vt et
alchoran continet eos qui christianitatem acceptant et non seruant
mandata: plus omnibus deum offendere et grauissimo in inferno
crucian: quare mahmet ipsis secreta euangelii occultabat: credens
quod sapientibus in futurum patescere possent, sicut etiam sanctum
euangelium multis mansit in principio obscurum et incognitum et
successiue est magis et magis apertum et nisi hoc expediuisset: chri-
stus vulgo non fuisset parabolice locutus.
121 Capitulum XIII

Quod crucifixio sit christi exaltatio et glorificatio
Nunc aduertamus vt misterium eliciamus mortis christi quomodo
intelligendum sit christum non fuisse in cruce mortuum. Primo certum
est ipsum concordare cum euangelio quod christus viuat. Si igitur
viuit et expectatur et reueniat in mundum ad conuertendum omnes
viros legum vtique ex hoc constat christianos qui eius euangelium
acceperunt non accepturos aliud euangelium ab ipso, cum istud sit
perfectum etiam secundum alchoran. Alii igitur si libros sequuntur
euangelii contrarios aut discordantes: vtique necesse erit illos proii-
cere: et euangelium amplecti. Non sunt igitur illi in via recta: sed tune
primum erunt. Absurdum est igitur valde arabes persequi euangelii
obseruatores, ex eo capite, quia eorum alchoran secundum ipsorum
intellectum non concordat. Faciunt enim contra alchoran in eo quod
persequuntur credentes, et in ipsis euangelium in alchoran approbatum
dicunt forte christiani in eo non sunt christiani sed blasphemi quod
credunt christum dei verbum per perfidissimos iudeos in cruce sus-
122 pensum. Respondent christiani alchoran post mortem christi quasi
sexingentis annis compositus1 approbat euangelium tempore mortis
christi scriptum et prophetas qui ante mortem christi prophetarunt
1
compofitus
474
christum tune venturum quando venit ita facturum sicut fecit, ita
moriturum sicut mortuus est. Et attendendum quomodo gabriel ange-
lus danieli reuelauit: post LXII. ebdomadas, christum occidi debere, vt
legitur danielis IX. capitulo, quemadmodum et factum fuit. Ille enim
gabriel angelus hec reuelauit prophete: quem ponit mahmet sibi al-
choran intimasse, quomodo igitur hoc stabit quod gabriel iussu dei
mortem christi prophete predixerit, et eidem lapso tempore illo prius
per ipsum predicto: dicat ipsum non fore mortuum, deum et se men-
daces faciens. Adhuc considera quomodo christus ante mortem sic
se in cruce moriturum suis discipulis predixit. Ita concorditer dicunt
historic illius temporis, et sic tenuerunt omnes tarn christiani iudei et
gentiles ante mahmet quasi sexingentis annis. Unde debet argumen-
tum sumi: Quod si alchoran hoc negat vtique euangelio est potius
123 standum: cum nullam rationem assignet. Dicunt autem quidam com-
positori alchoran visum fuisse: hoc esse blasphemum et de tanto
propheta credi non debere: quasi non dicat ad eius honorem. Sed si
hoc sic putauit vtique misteria crucis christi ignorauit. Crucifixio
enim christi est ipsius christi exaltatio et glorificatio et christianorum
iustificatio et vita et omnium hominum resurrectio. Multi fuerunt
reges et principes qui christianos deridebant et persequebantur eo quod
crucifixum colerent. Uti egeas in achia andream primum christi dis-
cipulum cui apostolus respondebat hanc derisionem euenire ob igno-
rantiam misteriorum mortis christi in cruce: que per gentiles capi non
poterant. Et paulus apostolus dum de cruce christi predicaret licet
iudeis esset scandalum et sapientes mundi greci hoc stultitiam re-
2
P-34 putarent | tarnen non tacuit quousque redemptionis misteria christi-
anis aperiret. Certum est igitur quod alchoran illis arabibus si sine
misteriorum apertione christum crucifixum aperte asseruisset:
christum in eorum mentibus non magnificasset. Uoluit igitur secun-
dum piam interpretationem occultare ipsis vilem mortem, et quod
adhuc viueret et venturus esset affirmare, quoniam eius resurrec-
tionem a morte per potestatem quam habuit animam suam ponendi et
iterum assumendi, vt in euangelio fatetur non potuisset persuadere
nisi ipsum non solum hominem: sed et deum ostendisset, quod vnitati
dei quam predicabat aduersari putabat. Nee conueniebat fidei sue
asserere ipsum iam a morte resurrexisse vt statim dicetur. Ideo sic
forte locutus est. Dicit tarnen hec taliter quod sapientes elicere possunt
euangelium verissimum esse vt putabit.
475
Cribratio Alchoran II 14
125 C a p i t u l u m XIV1
Quomodo deus animam christi ad se reduxit, ipsum transmigrare

fecit et assumpsit
Alchoran recitat quod cum increduli fraudulenter cum christo

agerent, scilicet studentes ipsum per mortem extinguere delusi sunt,
quem creator taliter affatus est. Ego tuam ad me reducens animam
et exaltans: ab incredulis te liberaui. Post hoc alibi dicit quomodo
deus ipsum christum ad se transmigrare fecit. Iterum alibi dicit
christum per deum ad se assumptum. Hec omnia ordinate christiani
sic esse affirmant. Nam euangelio teste: dum clamaret voce magna
in cruce ad patrem vt quid eum dereliquisset, et subiungeret quod in
manus suas commendaret spiritum suum quem sic clamando emisit,
tune hoc verificatum est, quod deus animam eius ad se reduxit. Idem
enim est anima et Spiritus. Sed per resurrectionem verificata est
transmigratio. Fuit2 enim per mortem ad vitam immortalem. Sic eum
deus ad ipsum qui solum habitat immortalitatem transmigrare fecit,
et hanc transmigrationem christiani pascha nominant. De quo etiam
alchoran meminit. Ultimo in ascensione christi ad patrem assumptio
126 verificata existit. Negat autem mahmet iudeos eum peremisse: sed
dicit alium sibi similem ipsos suspendisse, nullam faciens vnquam de
cruce mentionem. Aduerte mahmet sic forte arguere velle Christus
viuit: ergo per iudeos non est peremptus. Si enim peremptus fuisset:
quomodo viueret nisi resurrexisset. Resurrectio autem mortuorum non-
dum aduenit, sed Ventura est dies in qua omnes resurgent et redibunt.
Ante ilium diem omnia que vitam habent: siue angeli siue homines
siue alia animalia extingui necesse est: vt omnium resurrectio et reditio
fiat. Christus igitur qui viuit quod certum est nunquam fuit peremptus:
morietur tarnen tandem et in die resurrectionis resurget. Hec est
mahmet persuasio que in alchoran licet sparsim continetur. Tamen
capitulo XLVIII. dicit. Primo quidem buccine sonitu morti succum-
bunt omnia nisi que dei dextera protexerit, secundo sonanter euiuis-
cunt. Et hec nota propter sequentia. Et aduerte quod mahmet tenet
solum deum resuscitatorem mortuorum, et quod resuscitati et resus-
citandi non debent censeri resurrexisse a mortuis. Ideo oportet illos
127 denuo mori ante diem resurrectionis. Deinde considera, inter diem
mortis et diem resurrectionis secundum ipsum nullum sensibile tempus
currere. Ita quod abel filius ade primus mortuus quando resurget non
1 2
Capitulum XIIII luit
476
iudicabit se diutius fuisse mortuum quam ille qui statim ante diem
resurrectionis morietur. Dicit enim capitulo LV. in fine. Die namque
iudicii qua patebit singulis mandatum nostrum accedent singuli quasi
non morati nisi per diei horam vnam. Sic dicit etiam capitulo XXIX.
et in aliis locis sepissime. Ob hoc de illo medio tempore post mortem et
ante resurrectionem non facit estimationem, licet dicat illos qui propter
deum mori videntur non mori. Sic etiam in alchoran scribitur, ob-
sequio dei peremptos nemo mortuos existimet, sed illos potissime viuos
et sanos, et alibi, obsequio diuino | deique dilectione mortem subeunti-
bus diuina pietas gaudia prebens superuenit. Et iterum, in viis dei
morientes nequaquam mortui dicendi sunt. Illi nanque de bono dei
dilectioneque gaudentes apud deum viuunt expectantes post se re-
lictos nihilque timentes. Unde licet dicat omnis anima mortem gustabit,
tarnen cum euangelium dicat non debere timeri eos qui cum corpus
occiderint non habeant quid amplius faciant, quia animam occidere
non possunt, sed eum qui etiam vltra hoc potest animam mittere in
gehennam. Ideo secutus est euangelium et libros sapientie quomodo
iusti licet oculis insipientium videantur mortui: sunt tarnen viui et in
pace. Et nihilominus animas talium demum mortem gustaturas affir-
mat: vt resurgant in generali resurrectione quam appellat diem veri-
tatis. Dicit enim sic in alchoran, die veritatis qua resurgent anime et
angeli et in doctrinis ad abdalla. In die illo mandabit deus angelo mor-
tis vt omnem creaturam spiritum habentem interimat tarn angelos
omnes quam diabolos omnes: quam homines: aues: pisces: beluas et
pecora. Sic enim ait in alchoran omnia mortua preter deum. Et sub-
iungit quomodo adriel angelus mortis demum seipsum interimet, post
sequitur resurrectio sic dicens. Tune se raphael accepta tuba cuius
longitude quingentorum annorum stans in hierusalem insuflabit tu-
bam et efflabit omnes animas interim sibi seruatas: que euolabunt ad
129 corpora sua. Secundum hanc opinionem certum est christum non esse
peremptum a iudeis quo ad animam, propter deum enim ipsum inter-
fecissent et tales non debent censeri mortui. Unde id quod iudei
christum suspenderunt falsum est omnino, sed id quod sequitur in
alchoran profitentes etiam se sue cedis auctores cordibus suis non
minimam ambiguitatem inde gerunt, sed eum nullatenus interfecerunt
est bene considerandum. Uidetur enim quod ex his verbis non negetur
quin iudei cedis christi auctores esse possint, licet ipsum non inter-
fecerint. Non negatur igitur christum crucifixum in toto alchoran
quam crucifixionem non iudei sed pilatus facere poterat: modo quo
dicit euangelium.
477
130 Capitulum XV
De resurrectione lesu christi
Quod autem christus expers malorum mortuus et sua virtute iterum
viuus accessit ex capitulo XXVIII. medio scilicet alchoran videtur
manifeste haben, vbi christus post multa sic scribitur locutus,deus me
virum non difficilem sed malorum expertem creauit, et super me est
diuina salus in die mee natiuitatis et mortis a qua viuus iterum acce-
dam, hoc est de christo marie filio verbum verax in quo tamen plurimi
dissentiunt. Ecce dicit de die mortis: et non de die generalis resur-
rectionis, sicut dicit alibi de iohanne zacharie. Ubi dicit quod diuina
salus super ipsum iohannem die natiuitatis mortis et resurrectionis.
Et ideo intelligo christum ante ilium diem mortuum et iterum viuum
accessisse: modo quo euangelium hoc recitat. Unde non est verum
christum et omne viuum mori sonante buccina, aut per adrielem mor-
tis angelum vt in doctrinis mahmet legitur. Ideo pro correctione illius
assertionis capitulo XIII. addicitur, omnia morti succumbere nisi que
dextera dei protexerit, etsi aliquis sit ilia protectione dignus, vtique
christus erit quo nullus dignior, immo ipse est ilia dei manus dextera
seu potentia per quam deus fecit et facit at que faciet omnia, facit ad
hoc id quod legitur in cronica mahmet et suorum successorum regum
mariarn matrem iesu post ipsum quinque annis superstitem fuisse et
131 ,LIII, annos vixisse. Sed dicite nobis magistri legis arabum si propter
deum interempti non sunt mortui: quia apud deum viuunt: vtique
anima illorum a corpore separata viuet: debet ne anima illorum post
hoc1 die occisionis omnium viuentium mori, et si dicitis quod sic.
Nonne ille dei amator in via dei ambulans qui ea die interficitur per
p. 344 angelum mortis etiam non moritur | in anima sicut si dudum ante
fuisset interfectus. Si sic. Non erit igitur ille secundum animam dei
generalis resurrectionis mortuus: quare nee prius interempti propter
deum, non enim erunt peioris conditionis. Anima igitur omnium
talium nunquam morietur neque resurget, licet homo totus ex anima
et corpore qui mortuus fuit resurget. Et quia non est conueniens
dicere animam peccatoris mortuam et extinctam a deo resuscitari ad
finem vt ardeat eternaliter in gehenna. Ideo christi doctrina animam
132 non posse occidi vtique verissima est. Oportet ergo quod alchoran
omnia mortua preter deum intelligatur in comparatione ad deum qui
solus habitat immortalitatem, a quo omne viuens in tantum viuit in-
1
hco
478
quantum ipse deus sibi tribuit, sed deus tribuit anime intellectiue
vt libere viuat, et iudicetur si errorem veritati prefert non deficiet.
Igitur cum sit subiectum diuini iudicii, animalia vero ratione carentia
cum non possint iudicari, et ad iudicium ipsa resurgere non sit ne-
cesse: in vanum resurgerent. Et quomodo eadem animalia resuscita-
rentur: anima priore non redeunte in corpus: que penitus per mortem
fuit extincta et in nihilum redacta. Sic anima intellectiua cum creetur
ex nulla preiacenti materia: si ipsa per mortem in nihilum redigeretur:
quomodo eadem resurgeret. Ita nee angeli nee demones resurrectione
opus habent: cum sint intellectualis nature et iam iudicati. Neque opus
est vt cuncta non iudicanda ad deum a quo sunt redeant, cum apud
ipsum nihil transeat in obliuionem seu preteritum. Oportet igitur
arabes intelligere talia euangelio dissona modo quo christiani euangelio
inherentes. Ideo non sine optima causa alchoran euangelium sepe
lucidissimum asserens rectam viam esse dicebat. Non est igitur asse-
rendum christum iterum moriturum, et demum cum aliis resurrectu-
rum, sed vere a mortuis resurrexisse.
133 Capitulum XVI

Misterium natiuitatis et mortis christi
Et vt causam mortis christi in cruce videamus, premittendum deum
omnia in ostensione glorie sue creasse. Nam cum rex incognitus in
gloria sua non possit censeri magis rex quam non rex, et careat honore
et beneficentia. Ideo vt videatur virtus et gloria sua, ac per hoc
magnus cognoscatur, honoretur1, et glorificetur omne suum Studium
applicat et conuertit. Non autem ostendit gloriam nisi intelligentibus.
Sic deus creaturas intellectuales capaces iudicii, glorie, et veritatis
creauit vt cognoscatur, et propter illas cuncta inferiora, quoniam prop-
ter semetipsum omnia operatus est, vt in capitulo XCIV.2 alchoran
134 dicitur ipsum esse rerum principium et finem. Homo autem inter
illas intellectuales infimum locum tenens intellectum habet in potentia
indigens alio actu: qui ipsum de potentia in actum ducat. Positus est
igitur in paradiso dotatus innocentia: vt innocens sub obedientia dei
viuens: demum gratia dei ad visionem glorie dei sui transferatur: et
ea fruatur. Sed quia homo liber suasu dyaboli elegit potius per scien-
tiam ascendere quam innocentiam et obedientiam: recusauit deo
1 2
honoretnr capitulo XCIIII
Cribratio Alchoran II 16
obedire, vt secundum promissa dyaboli esset per se sciens bonum et

malum. De paradise perdita innocentia eiectus existit, et qui prius si
stetisset semper viuere potuisset: factus est mortalis et ignorans, et
propter hoc non fuit possibile vllo vnquam tempore ex omni studio
suo ipsum ad immortalitatem et visionem glorie dei pertingere: que
ab omni mortali videri nequit. Nee erat remedium nisi ille qui ipsum
135 ad hoc creauit: etiam denuo gratiose reformaret. Ad hanc igitur
reformationem aptandam: probatus est homo an lege nature que sibi
p. 345 concreata est proficere posset, cui postea lex scripta | super addita
hominem erexit ad sperandum promissa dei: primo in sensibilibus
deinde in intellectualibus, et inter omnes prophetias omnium saluator
messias a deo mittendus: sibi prenunciatus est aliquando venturus qui
virtutem dei habens complete ipsum dei populum reformaret et
saluaret, hie tandem diu expectatus de celo summus legatus et dei
filius in forma hominis humilis et pauperis filius virginis marie in hunc
mundum veniens iesus christus nominatus cum diuina potestate
apparuit se opere hanc potestatem et dei virtutem palam doctrina
celesti et miraculis diuinis habere ostendens vt viderent in ipso deum
patrem qui ipsum misit operari: et verba que loquebatur veracis dei
esse, cui iohannes zacharie testimonium certissimum dedit: et ilia que
apud patrem suum celestem vidit: enarrauit, et qui eius verba recepe-
136 runt: compererunt ipsum esse deiverbumveracissimum. Dedit igitur
omnibus ipse qui dei filius dilectus qui crediderunt eum dei filium
potestatem filios dei fieri. Nam in hoc fuit omnis diligentia eius vt
crederetur filius et verbum dei, tune enim firma fide cuncta que annun-
ciaret reciperentur, et promissis suis de regno futuro celi resurrectione
a morte et eterna vita indubia fides adhiberetur et eius precepta serua-
rentur. Quis igitur peccaret quando ex verbo dei indubitato sciret
peccatum inferre mortem perpetuam, et quis non obediret vsque ad
mortem quando non hesitaret in verbo dei sibi pro temporal! morte
vitam perpetuam a deo optimo remuneratore tribuendam. Quomodo
enim homo dubitare poterit in promissis qui certissima fide ea dei
promissa esse credit. Intrauit igitur iesus in hunc mundum sine
quacunque carnis concupiscentia et voluntate viri, morti nequaquam
obnoxius: que ob actuale peccatum primorum parentum et originale
eorum suorum filiorum ex carnis concupiscentia genitorum cunctos
137 inuasit. Erat igitur innocens iesus liber a morte: qui nee in peccatis
natus est: nee vllum vnquam peccatum fecit. Reuelauit ea de patre
celesti et eius regno et gloria: que sibi soli nota erant et nulli alteri:
cum nemo patrem vnquam vidisset in hoc sensibili mundo vbi non
480
videri potest, et se viam vitam et veritatem propalauit. Scripturas

aperuit quoniam de ipso erant et quod ipse medicus contra omnes in-
firmitates corporis et anime etiam contra mortem esset facto et doc-
trina patefecit. Quodque ipse rex et messias esset licet regnum suum de
hoc mundo non esset atque hunc mundum et hanc sensibilem vitam
pro nihilo habendam comparatione futuri seculi: et vite: verbo: et
facto manifestauit. Et post multa signa et miracula vt ostenderet
hanc vitam propter veritatem et regnum immortalis vite contemnen-
dam: et deo vsque ad mortem etiam crucis turpissimam obediendum:
ipse qui esse potuit immortalis si voluisset mortuus est. Sic deum
patrem suum qui ita voluit clarificando et morte sua innocentissima
omnibus hominibus ipsum per fidem recipientibus et indutis eternam
8
*3 secum vitam promerendo. Meruit enim consummata mors innocentis-
simi vnigeniti filii dei quam in humana natura passus est redemptio-
nem omnium captiuorum per satan mortis auctorem in qua christi
morte quisque idem incorporatus mortuus est et vitam meruit. In
morte igitur crucifixi messie cum mortui omnes fideles meruerunt vi-
tam sibi perpetuam in christo retribui. Resurrexit autem die tertia pro-
pria virtute: qui habuit potestatem ponendi animam in morte: et
iterum sumendi earn in resurrectione. Unde sua resurrectio est per
quam omnes homines resurgunt qui eiusdem sunt secum humane
nature que in ipso est vita immortali vnita. Resurgit autem tertia die
vt facto probaret resurrectionem mortuorum credendam: quam docuit
die iudicii expectandam. Ipse est igitur in cuius morte morimur et
in cuius resurrectione viuificamur, et per quern accessum habemus ad
P-346 deum patrem creatorem ad | videndum ipsum in gloria sua et secum
ipsum christum iesum eius filium semper benedictum. Ex his quam
breuiter tactis constat mortem christi in cruce ignominiosam maxima
habere misteria, et fuisse tarn fidelibus necessariam quam christo
gloriosam, qui mortuus est vt clarificet patrem, et ostenderet quantus
ille est cui messias in suo corpore, et turpissima et dolorosissima morte
vsque ad omnium terribilium terribilissimum ostendit obediendum, et
quanta est illius dei pietas et remuneratio fidelium qui omnibus
christiformibus ob filii sui mortem eis communicatam cum eodem suo
dilectissimo filio regnum vite retribuit possidendum. Hec mors christi
crucifixi Iesum clarificauit esse diuine bonitatis filium, quoniam non
fuisset adeo pius, misericors, et voluntarius ad obediendum vsque ad
mortem inclusiue: nisi perfectissimus fuisset et deiformis, sic reuelans
patrem per testimonium in sanguine suo deum supra omnia amandum,
et sic ei seruiendum et eius precepta implendum, et vitam futuram
si* 481
magnificandam vsque ad huius misere vite contemptum. Ostendit

etiam promissa patris sui et que de seipso predixit impleta, et veracem
esse patrem, seque eius veritatem omnemque scientiam et scripturarum
misteria, atque quantum sit pater de cells ab omnibus diligendus pate-
fecit. Hec sciunt filii lucis qui christum consequuntur, et filii tenebra-
rum huius mundi amatores spiritu christi carentes ignorant.
140 Capitulum XVII

De fructu mortis christi
Diceret aliquis zelosus arabs. Si mors christi clarificat patrem omni-
um creatorem vtique virtuosa et laudabilis est, et de hac re gaudiosum
foret plenius informari. Zelo illius viri conabimur pro nostra paruitate
141 aliqua adhuc aperire vt quisque sic esse non hesitet. Nam cum
non sit dubium peccatam diuidere inter deum et hominem vt ait
propheta dicens Peccata vestra diuiserunt inter vos et deum vestrum.
Et hinc dauid propheta imitator dei ait. Iniquos odio habui. Hoc
quidem peccatum potest esse ab ortu, vt sic in peccatis conceptus a
matre existat ex immundicia et voluptate carnis vt idem propheta
se conceptum asserit. Et quoniam omnes sic ex adam a matre ex vo-
luntate viri concepti sunt, et nemo mundus ilia mundicia que est deo
grata lob dicente. Nunquid iustificari potest homo comparatus deo, aut
apparere mundus natus de muliere. Nascimur enim filii ire cum spiritu
concupiscentie carnis qui non est de regno intellectual! celorum dei
nostri incorporei, et experimur ex pronitate ad malum quam ab ado-
lescentia habemus nos non moueri spiritu dei bono, et hoc in nobis dei
dono experimur. Deus enim sic hominem composuit: vt malo viso
142 expauescat, vt ait capitulo LXIX. alchoran. Quapropter nullus est ex
adam vie concupiscentie natus qui non sit a deo vel vitio originis: vel
peccati actualis separatus: solo christo excepto, qui attestante etiam
alchoran a matre virgine maria que nunquam mala operata est: sine
virile semine seu carnis voluptate mundissime natus existit, et non
est natus filius ire et odii aut abhominationis: sed mundissimus, quare
deo inter omnes qui fuerunt et erunt homines: dilectissimus. Hie
vtique nullum vnquam fecit peccatum actuale. Ipse enim est de quo
scriptum est. Qui peccatum non fecit: nee inuentus est dolus in ore eius.
Et ita a deo nunquam diuisus seu separatus. Hunc diuina sapientia in
sui vnionem assumpsit. Nam sicut sapientia maliuolam animam et
corpus subditiim peccatis abhominatur: sic diligit sanctam animam,
et corpus ab omni peccato mundissimum, et sibi perpetuo federe
482
143 desponsat. Ipse est igitur primogenitus similiter et vnigenitus filius

regis virtutum qui est rex glorie. Nam si Moyse teste deus dixit. Filius
p. 347 meus primogenitus est Israhel: negari non | potest christum in israel
omnium primum qui messias atque ipsum primogenitum dei in orbem
terrarum missum: qui et simul est vnigenitus dei filius vt ipse christus
ait qui non credit in me iam iudicatus est, quia non credit in nomine
vnigeniti filii dei. Si igitur hunc suum dilectissimum primogenitum
et vnigenitum filium deus dedit pro salute mundi vtique maxime mun-
dum dilexit. Quod autem hoc fecit attestatur euangelium quod dicit,
sic enim deus dilexit mundum vt filium suum vnigenitum daret. Nonne
empti sumus precio magno: puta pretiosissimo1 sanguine vnigeniti filii
144 sui vt simus dei qui fuimus sub principe tenebrarum. Ait enim alchoran
quod adam a deo preceptum minime operatus ius mortale subiuit. Unde
totum genus humanum ob peccatum primi parentis spoliatum inno-
centia que sola in regno celorum locum habet: subditum principi huius
mundi eternaliter damnatum ad priuationem visionis glorie dei que
mors est intellectualis nature, soluit debitum in morte vnigeniti filii
qui pro omnibus ipsum vt messiam et regem intellectualis vite reci-
pientibus mortuus est, sicut omnes in eius morte mortui satisfecerunt
et liberati sunt a seruitute principis mortis. Mors enim vnigeniti qui
plus omnibus diligebatur a deo preciosissima: abunde ideo satisfecit
quia fuit mors precidentis dolorem mortis, vt ait propheta quern omnes
morientes ignorant. Quare dicit idem Uere languores nostros ipse
portauit. Et dum ad fidelem fidei patrem abraam respicimus quan-
tum ipse meruit: quia filium suum vnigenitum ysaac vt deo placeret
in mortem tradere voluit: statim videmus quid meruit messias se-
ipsum in mortem tradens vt deo placeret: in redemptione generis
145 humani. Uide ineffabilem laudem dei patris in eo quod filio suo non
pepercit sed pro nobis tradidit ilium. Nonne meruit habere innumera-
bilem multitudinem filiorum et heredum regni sui celestis quemad-
modum abraam, et quid meruit iesus realiter turpissima et doloro-
sissima morte mortuus que omnes dolores morientium excedit: certe
quia vitam dedit: resurrectionem a mortuis meruit pro se et fratribus
suis patri acquisitis, inter quos ipse est vt primogenitus in multis
f ratribus principatum tenens. Nee est regnum intellectualium celorum
estimandum vt est regnum huius mundi, quod dum plures habent:
quilibet minus habet: sed dum idem sine defectu ab innumeris potest
videri et intelligi: ita regnum intellectuale ab innumeris intellectibus
potest a quolibet in solidum possideri. Intellectualis est vita resurgen-
1
precissimo
483
tium vt sciant et delectentur se viuere que foret remuneratio fidelis

pro deo morientis si maneret in morte: aut si nesciret se viuere potius
homo optat non esse quam sine omni intellectu esse: quare non re-
surgit homo ad vitam intellectualem nisi in sapientia que est sapida
scientia: vt se sapiat et sciat viuere. Sapientia aut em que participatur
in omnibus intellectum habentibus: in messia magisterium habet. Par-
ticipatione igitur illius magisterii viuit omnis in christo resurgens,
146 quia ipse est resurrectio et vita que appetitur. lam videt quisque zelosus
quantum opus reformationis humane nature excedit opus creationis, et
quam sapienter omnia sunt ordinata. Sapientia autem que omnia
sapientissime disposuit tarn circa mortem quam resurectionem christi
licet nunquam christum deliquerit: non tarnen mortua est christo
secundum humanitatem per separationem anime et corporis mortuo:
nee est alia sapientia que assumpsit lesum hominem quam ilia sapientia
patris dei creatoris per quam cuncta creauit quam alchoran animam
dei nominare videtur: cum dicat animas hominum participare tantum
de anima dei quantum ipsa sapientia relucet, sed anima christi pleni-
147 tudini sapientie dei est vnita. Ob hoc ait alchoran deum proprie ani-
p. 348 mam suam christo dedisse | et ipsum illam ab vtero matris habuisse:
certis miraculis exemplificat. Loquebatur enim vt ait matri sue in
puncto natiuitatis ipsam confortando. Respondit tune pro ipsa ilia die
cum consanguineis malum de matre suspicantibus. Loquebatur quando
voluit infantibus sicut senibus, et luto formato vt homo aut auis
fieret. Et ita factum mahmet in doctrina sua et in alchoran assent,
sic locutus est ceco nato vt videret, leprosis et aliis infirmis vt sani
essent, mortuis vt viuerent. Hec et plura ex euangelio et alchoran elici
possunt: qui liber eum etiam sapientem asserit: dans ei idem nomen
quod deo quern incomprehensibilem et sapientem sepissime affirmat.
148 Si igitur fatetur christum absolute sapientem sicut et deum patrem:
non erit sapientia patris creatoris, et alia christi, sed pater creator
per suam sapientiam que christus est omnia operatur. Hec est sapien-
tia immarcessibilis vitam dans omni intellectuali nature que sine
sapientia mortua est, ideo ad illius apprehensionem finis tendit crea-
tionis intellectualis nature: quam homo nisi mediatore christo in quo
humana omnibus hominibus communis natura sapientie supreme in-
dissolubiliter vnita est: attingere potest in sua propria natura humana
christo et sibi communi, quare christus est magister habens doctrinam
et verbum vite intellectus nostri: reuelator omnium que in thesauro
dei continentur, ostensor patris fontis sapientie et glorie eius, que
ostensio est receptio sapientie in se intellectualiter: viuificans eterna-
484
liter ipsum, et faciens ipsum similem christo filio dei qui est in gloria
dei patris, et hoc est esse felicem, et regnare perpetue in celestibus sum-
mo gaudio beatitudinis: et hec sunt promissa christi omnibus ipsum
recipientibus firmissima.
149 Capitulum XVIII

De paradise
Diceret arabs aliquis. Remota sunt ilia que de paradiso in alchoran
leguntur, et ea que euangelium promittit. Alchoran enim desideriorum
omnium complementum credulis et legem seruantibus promittit,
describitque ilia desideria que communiter appetuntur per voluptuo-
sos, sed euangelium solum promittit intellectualem felicitatem, que
150 est in visione intellectual!, et scientia, sapientia et cognitione. Re-
spondemus semper nobis apparuisse tantum inter paradisum mahmet
et christi interesse, quantum inter sensibilia et intellectualia, aut inter
visibüia que sunt temporalia: et inuisibilia que sunt eterna, sic et de
alkoran et euangelio pariformiter: sunt tarnen qui allegant pro ex-
cusatione compositoris alkoran, quomodo ipse rudes arabes trahere
volebat vt in vnum creatorem crederent, qui dedit eis viuere in hoc
seculo temporal!, quod ille etiam eis esset daturus in seculo futuro
perpetuo vitam sine defectu, multo ista vita meliorem quodque ad
hunc finem vt in alkoran legitur, plures similitudines introduxit, quas
tamen non exposuit, sed sapientibus illas notas reliquit et nisi exempla
sumpsisset ab hac vita sensibili predicendo future vite iocunditatem,
neque intellexissent neque moti fuissent propter promissa eis incognita.
Ait enim capitulo LI. Credentes et benefacientes pulcerrima loca
paradisi possessuri: omne suum velle perficient, hocque lucrum est
151 maximum huiusmodi policitum illis summam leticiam denunciat. Unde
videtur vnam conclusionem velle predicare, silicet quod deus est re-
munerator fidelium sibi seruientium secundum spem et desideria
seruientis, pro seruitute temporali temporalia assequetur, pro per-
petuis perpetua, pro voluptuosis voluptuosa, pro intellectualibus
seruiens intellectualia habebit. Sic enim dicit capitulo VI. Deus omni-
um vota dinoscens: omniumque diues mundana querentibus temporale
petentibus at que celestibus summum bonum tribuit. Et capitulo LI.
dicit. Studioso bonorum huius seculi dabimus ilia, sed nullam in alio
portionem habebit. Ideo vbi in primo capitulo dicit bonos paradisum
p. 349 introire, vbi dulcissimas aquas | pomaque multimoda: fructus varios
485
et decentissimas ac mundissimas mulieres omneque bonum in eternum

152 possidebunt. Aduertendum ad id quod dicit: omneque bonum in
eternum possidebunt, vtique illud non est aliud quam deus, tarnen
sensibilium promissiones sepissime repetit, et demum in capitulo
LXIV1. dicit. Omnes itaque sapientes timeant deum dantem omnibus
credentibus sapientium suique notitiam. Et capitulo CVII. dicit para-
disum apud deum sortientur. Etsepeponit similia scilicet quod eterna
vita eternum gaudium et beatitudo sit remuneratio. Dicit etiam in
doctrinis quod nulla futuri seculi tradi possit similitudo. Ideo non
videtur finaliter euangelio contradicere: quod paradisum intellectu-
alium et sapientum visionem dei et eius sapientie seu christi asserit.
Ideo alchoran alibi eos qui in inferno sunt priuatos ait discretione et
153 sapientia. Etiam alibi enumeratis omnibus que in hoc mundo videntur
et que sepe promittit paradisum intrantibus addit quod bona futuri
seculi his omnibus sunt meliora, quoniam istud seculum in compara-
tione ad illud futurum nihil sit. Unde sicut per similitudinem cruciatus
ignis sensibilis penam eorum qui damnati sunt describit, ita per aquam
et fontes vitam saluatorum, non tarnen complete intellectualem felici-
tatem describit secundum auicennam in metaphisica sua, nam licet
esset de lege arabum affirmat mahmet corporalem felicitatem descri-
bere, et quod intellectualis ilia multitudo excellentior per sapientes
melius describere et quod intellectualis ilia multo excellentior per
sapientes melius describatur. Sed alchoran licet minus extense per-
fectam felicitatem sapientum ponat in notitia dei et sapientie que est
filius dei secundum premissa, quemadmodum et euangelium ex christi
perfectissima doctrina. Preterit enim iste mundus cum concupiscentiis
suis ilia vero que futuri et perpetui mundi sunt: habent se ad ista
huius mundi sicut perpetuum ad corruptibile. Unde notitia seu visio
dei patris et sapientie eius pascit immortaliter intellectum, quia
sapientia est immarcessibilis vt liber sapientie docet.
i54 Capitulum XIX

Inuectio contra alchoran
Aduerti dum legerem alchoran: quomodo sepissime fit mentio de
die tremendi iudicii paradiso et inferno et semper varie et per simili-
tudines, cum aliter id quod nunquam in conceptum hominis intrauit
1
capitulo LXIIII
486
describi non possit: nisi coniecturaliter ad sensibilia que intelligibilium

imagines existunt, et quia ita vidi per varias similitudines regnum
celorum signari in euangelio et veteri testamento: intra me admitte-
bam posse ilia pia sequacium libri interpretatione excusari. Uerum
postquam legi ibidem castitatem in virgine maria et in iohanne zacha-
rie et generaliter in omnibus laudari, et quod concubitus in templis
prohibetur, et lotio post ipsum precipitur ante orationem ob eius
feditatem, quodque mundicies deo grata sit: ac quod deum vident boni
et cum ipso sunt in paradiso et quod deus ipsos maxime amet: et eis
id quod maximum est retribuet: ac quod ipsum maximum simpliciter
non sit nisi gaudium sempiternum et incorporeum et stupebam de eo
quod sepe de puellis et earum pupillis: et bestiali concubitu in paradiso
totiens replicauit: dicens capitulo LXXXIII. illam esse optimam dei
remunerationem credentium et verecundabar ilia turpia legere intra
155 me dicens. Si mahmet adscribit deo hunc librum plenum turpitudine,
aut si ipse scribit et deo auctoritatem tribuit miror quomodo sapientes
et casti virtuosique arabes mauri: egiptii: perse: affri: et tura, qui
illius legis esse dicuntur mahmet pro propheta habeant cuius vitam
nemo sequi potest: qui ad regnum celorum anhelat vbi non nubent,
similes angelis sunt vt christus docuit. Nam tarn turpia ita turpiter
nemo loquitur nisi plenus omni tali turpitudine. Ex abundantia enim
ρ. 350 cordis os loquitur. Et hoc verum esse patet ex capitulo XLII. | vbi dicit
deum etiam illicitas aliis iuxta prohibitionem que ponitur VII. capi-
tulo Alchoran in fine, et voluntarias quascunque ei permisisse, et quod
iuramentum licitum factum per ipsum ne adulteraretur cum Maria
Christiana iacobina precepisset deleri. De quo loquitur capitulo LXXV.
in principio contra ilia que alibi de damnatione adulterorum et periu-
rorum dicit. Ipse enim in capitulo LXXVII. periuros qui ob sui sal-
156 uationem iurarunt: esse damnatos affirmat. Quomodo igitur non vere-
tur deum blasphemare: cui ascribit periurium precepisse vt adulterium
continuaretur per ipsum. Probant et hoc plura que circa mulieres per-
misit, vt illud capitulo III. Mulieres vobis subiectas penitus pro modo
vestro vbicunque volueritis parate. Et capitulo VIII. tot permittit
vxores: quot quiuerit quisque subiugare seu castigare. Et capitulo IX.
sic dicit. Liber hie vobis celitus missus licitum atque tenendum hoc
vobis statuit vt pecuniis vestris castas mulieres eis prebendo ducatis.
Itaque tauter vestris factis quod deinceps placuerit ruboris atque
timoris expertes agite. Et si reperiatur Dauid excessisse in numero
vxorum, aut alios postea sanctos: hoc non excusat mahmet: qui via
legis indulsit quasi deo sic volente: quod prius apud omnes prophetas
487
Cribratio Alchoran II 19—III ι
et legislatures fuit inauditum, et est blasphemia de hoc imponere quod

157 perfecte legi aduersatur. Et consideraui quomodo legi in alchoran
capitulo LXXVI., sic precepisse deum mahmet, vt te veracem compro-
bes. Non die te nisi nuncium tantum esse. Idem in capitulo LXXVII.
in principio per iuramentum deus affirmat nuncium scilicet ad arabes
ydolatras. Et capitulo XXVII. Tue quidem lingue nullam facultatem
indulsimus: nisi vt deum timentibus nuncium gaudio plenum et casti-
gamen incredulis nunciet. Et capitulo XXXII. Dicito, mihi nihil in-
iunctum est nisi solum deum adorare, nee illi participem estimare,
cui me commendo: et ad ipsum redibo. Si hec vera sunt: cur non serua-
uit, cur aliis sibi non iniunctum iniunxit. Cur capitulo LXXVII. se
doctorem gentium nominauit: qui secundum premissa nuncius ad
arabes ydolatras fuit. Etsi de hiis sibi non commissis intromittere
nulliter presumpsit: die mahmet cur loqueris contra euangelium et
vetus testamentum, et nouam legem et librum docere temptasti, quasi
hec tibi commissa fuerint. Quando fateris tue lingue non esse facultatem
concessam: nisi vt nuncies deum timentibus nuncium gaudio plenum
158 et castigamen incredulis, in his facile tibi et cuique creditur. Hoc enim
quisque dicere et nunciare potest cum sit verum, et a deo vero omne
est verum, a deo te potestatem hec dicendi habere tibi et omnibus
dicentibus facile credi potest. In aliis vero quomodo loqui presumis:
cum tibi non sit a deo nee iniunctum nee indultum. Et si dicis, cur tibi
credam: quando deo non obedis, vtique excusabilis es: nisi varietatem
immutabili deo vt soles tribuas, vt sic blasphemando euadas, tarnen
omnipotens deus inter omnia ilia spurca et vana, et sapientibus etiam
arabum abhominabilia. Talia etiam inseri voluit in quibus euangelicus
splendor sic lateret occultatus quod sapientibus diligenti studio que-
situs seipsum manifestaret. Tanta etenim est lux euangelica quod sine
ipsa nihil apparere potest verum et darum, sed omne dictum et scrip-
turn ilia luce carens que dicit, ego sum lux mundi illuminans omnem
hominem venientem in hunc mundum vt qui sequitur me non ambulet
in tenebris. Est obscurum, inordinatum, tenebrosum, mortiferum, et in-
tellectuali nature abhominabile, licet bestialitati et animalitati que est
de hoc sensibili mundo sapida videatur. |
488
Liber tertius
Capitulum I1
Quod alchoran fide vnius dei salua omnibus blanditur
Christum tarnen preferendo
Oportet vt qui alchoran legit aduertat quomodo salua fide que
est non deus nisi deus: nulli intendit contradicere. Ideo ita variat
ea vbi dissensiones esse sciuit, vt quisque aliquid grati reperiat cuius-
cunque heresis aut secte fuerit, puta sepe dicit: quod inter2 mortem
resurrectionem cuiusque vix hora intersit ne de statu animarum ante
iudicium opus sit dubitare, tarnen etiam interserit aliquas in ameno
loco fontibus referto medio tempore locari, vt de christo et virgine
maria capitulo XXXII. scribit, et iustis ob deum interemptis quos vi-
uere in deo asserit. Sic etiam dicit aliquas vsque in diem iudicii igne cru-
ciari: eodem capitulo XXXII. licet nullas dicit in paradiso vel inferno
ante sententiam iudicis in die finali reperiri. Hec ita ambigue scribit
quod contrarias doctrinas hereticorum et recte sentientium de anima-
160 bus defunctorum ante iudicium fouere videatur. Sic nititur in omnibus
facere opinionibus. Nam de regno celorum non dicit quicquam, sed de
paradiso sepissime loquitur acsi de paradiso terrestri intenderet, et
quod ad locum vnde eiectus fuit adam homo post diem iudicii fidelis
et meritus restituetur, ibi perpetuo mansurus, tarnen ne christianorum
paradisum scilicet regnum celorum negligere videatur, duas ponit in
certo loco paradises et gradus in ea plures, et in paradiso aliquando
ilia reperiri affirmat que christiani credunt in regno celorum haberi:
scilicet vitam eternam. Sic dicit capitulo XXV. Res mundana cito
diuina nunquam peribit: secundum optimum modum suorum operum
quemque deus remunerabit: vitam tribuens eternam siue vir fuerit siue
mulier. Ecce eterna vita est diuina que in regno dei celi habetur, et per
christianos expectatur. Sicut etiam dicit capitulo XVIII. Tandem om-
nes obseruatores diuinorum preceptorum plenum gaudium atque per-
petuum sortientur. Hoc autem non potest esse nisi apud deum qui habi-
tat in celis. Dicit etiam capitulo XXVI. bonos assequi paradisum vbi
161 de diuina substantia eis tribuetur, ita facit de cunctis. Unde allegat
deum eodem capitulo XXV. sibi sic dixisse. Hunc librum non alia de
causa tibi commisi: nisi vt hominibus suas contrarietates exponas. Ite-
2
Capitulum primum iuter
489
Cribratio Alchoran III ι—2
rum in eodem capitulo loquitur. Te misimus vt ipsius abrae legem se-

quaris, nusquam digrediens ne sis incredulus. Sabbati quidem custodi-
am non iniunximus, quia inerat contrarietas atque dissensio quas deus
futurus iudex discutiet. Et alibi ilium aliis prefert: qui credit prophetis
et inter eos non discutit, vt capitulo IV1. circa finem, et capitulo XI. sic
dicens, deo suisque legatis inobedientibus et inter eos discutere vo-
lentibus seque parti non toti. Sicque rectam viam assequi putando
credere confitentibus velut ipsius veritatis incredulis: malum atque
contemptum ingeremus2, credentibus autem predictis nee inter eos
discutientibus mercedem innumeram pius venie largitor deus tribuet.
Ecce quomodo in contrarietate et discordia cuilibet legato dei dicit cre-
dendum, ita quod nullius opinio particulariter sit sumenda, immo
162 discussio ad deum in iudicio remittenda. Hoc modo sepissime loquitur
dubia legum et prophetarum ad ilium diem veritatis esse remittenda,
sed quia dicit successiue et pedetentim alchoran venisse vt capitulo
XXVI. ait. Ideo est considerandum ante hoc capitulum XI. scilicet
capitulo III. discussionem inter prophetas factam et christus ibi legitur
omnibus suprapositus: quare in dubiis christo standum qui dicebat se
non venisse soluere legem sed adimplere. Ac quod omnia que scripta
erant in lege et prophetis de eo fuerunt. Unde cum christus sit finis et
p. 352 conclusio | legis et prophetarum omnium qui prophetarunt aut pro-
phetabunt: quando sue determination!3 statur omnium prophetarum
discussioni statur.
Capitulum II
Quod mahmet ignorauit quid agendum et sentiendum, et nil
firmiter reliquit
Quod ipse autem mahmet non sit primus fatetur capitulo LV. di-
cens. Ego non sum primus nuncius, nee scio quid mihi seu vobis geren-
dum sit, diuina mandata tarnen explanabo, que licet ibi sint, hocque
testificent, plures filiorum israel credentes illis: vos minime creditis.
Ecce qualis est mahmet propheta ignorans quid sibi gerendum et aliis:
nisi ea que prius precepta fuerunt: allegans pro se iudeos in testes, sci-
licet ipsum diuina priora precepta testamenti explanare. Dicit etiam
1 2 3
capitulo IIII ingeremns determinatioui
490
eos qui precepta moysi sequuntur assequi beatitudinem. Aliquando

autem iudeos omnes damnat quia resurrectionem non credunt, et
christum non accipiunt. Sic christianos christum sequentes saluos dicit.
Alibi vero tarn iudeos quam christianos quia quilibet deo filium tribuit
incredulos ait, licet de iudeis hoc non sit verum quod deo filium
164 tribuant. Omnes autem incredulos sepissime damnatos affirmat. Sic
capitulo XLIX. dicit. Firmatum est dei verbum super incredulos,
quoniam perpetuum ignem inibunt. Sed capitulo LI. dicit. Incredulos
forsan deus omnes confundet, forsan multis veniam dabit. Sepissime
etiam dicit omnes animas redire ad corpora in resurrectione. In
capitulo XVIII. dicit sic. Morientibus mortis hora, ceteris hora so-
pitionis deus animas extrahit, quibusdam reddens eis ad horam
scitam, quibusdam nunquam, omnia pro suo velle faciens, quod mi-
randum est sapientibus. Alibi angelos dicit animas e corporibus ex-
trahere, sic resurrectionem generalem quam pene in omni capitulo
repetit in dubio dimittit, quando ait quibusdam animas extractas
165 nunquam reddere. Ob hoc nihil certi apud ipsum manet: nisi quod vnus
est deus creator vniuersi, ideo solum fidem vnius dei sepissime asse-
rit de necessitate salutis, et demum etiam de hoc dubitans: resoluit
omnem necessitatem ad hec verba. Non est deus nisi deus, et mahmet
est nuncius eius et addunt eius magnus. Deum nemo dicit paruum,
quia magnitudinis eius non est finis. Nee quisquam dicit hoc fal-
sum, scilicet quod deus sit deus. Etiam ydolatra plures deos colens
hoc verum fatetur deum, scilicet esse deum, quia per se notum. Nullus
igitur incredulus nee fuit, nee erit. Sed quod addit, et mahmet est
nuncius eius, si intelligitur quod sit nuncius veritatis, scilicet illius
propositionis per se note: non est magnum, semper enim verum
fuit de eo et quocunque alio verum nuncium esse qui hoc nunciaret.
Aliter autem hoc credere, scilicet quod mahmet sit nuncius dei non
potest esse necessitatis. Nam fuit tempus in quo hoc fuit verissimum,
scilicet non est deus nisi deus, et falsum fuit quod mahmet fuit nun-
166 eius eius, quia nondum natus erat. Si igitur tune per fidem illam,
non est deus nisi deus saluabantur hoc credentes, ita necessario om-
nes omni tempore hoc tantum credentes, nee tempore suo erat ne-
cessarium quod omnes saluandi crederent mahmet nuncium dei:
cum ipse fateatur se nuncium ad arabes et suam nationem missum.
Neque arabes tenebantur sibi credere quod esset nuncius dei ad eos
quando non venit cum miraculis et virtutibus talibus que in ipso
dei verbum esse testificarentur, sed cum sine potestate miraculorum
compareret, et communem peccatorum vitam ageret fuissetque
491
Cribratio Alchoran III 2—4
ydolatra vt alii venerem colens non mirum si ei opposuerunt quo-

modo per aliquem deorum offensus vt se vindicaret se nuncium dei
finxisset, vt capitulo XX. alchoran. Alibi capitulo XXX. opponebant
ei quomodo ipse homo eis similis esset: cum arte magica eos acces-
167 sisset, cuius volumen vel somnum vel ficticium esset. Et talia multa
per ipsum allegantes: que non potuit aliter soluere nisi quod capitulo
XXIX. dixit. Inquiunt si diuinis cum virtutibus aduenisset, nonne
testimonium de prioribus libris attulimus. Ecce adducit in testi-
monium priores libros, scilicet euangelium et testamentum. Dicit
p-353 enim capitulo | XVII. quod mentio de eo fiat et nominetur in testa-
mento et euangelio, et capitulo LXX. dicit christum predixisse nun-
cium post me venturum mahmet nomine denuncio: quern menda-
citer magnum dicent. Ecce omne testimonium quod mahmet sit
nuncius dei. Sed cum penitus sit falsum constat nihil verum manere
nisi hoc solum: non est deus nisi deus.
168 Capitulum III

Cur dicuntur saluati credentes alchoran et quod gladius est magister
Postquam mahmet vidit se deficere in veritate et mendacia que ex
testamento et euangelio allegabat rudi ignoranti populo non posse
diu occultari christianis et iudeis hoc verum negantibus: cum nee
in ambobus nee in altero librorum allegatorum mentio fiat aut no-
minetur mahmet: ad arma se transtulit et populo dixit. lussit deus
me gentes gladio expugnare: donee testificentur: quod non est deus
nisi deus, et quod ego sum nuncius eius: quod si hoc fecerint con-
festim saluabunt sanguinem et pecuniam suam. Terrore igitur percussi
multi mandate paruerunt et salui facti sunt a sanguinis effusione:
169 et rapina: et nominabuntur saluati seu musselmanni. Et attende quo-
modo sepe se solum natiuum arabum nuncium: qui prius prophetam
non habuerunt assent. Deinde generaliter dicit in capitulo propheta-
rum deum dicere, non misimus te nisi ad vniuersitatem gentium, in
hoc vt in aliis contradictionem deo suo tribuens. Et demum postquam
multi accesserunt dimisso quod foret nuncius dei: fecit preconizari
quicunque dixerit: non est deus nisi deus: intrabit paradisum. Et
vt arabes seruare dicuntur tune intentio mahmet erat confessionem
faciens paradisum intrare etiamsi fornicatus: latrocinatus: et alia
492
peccata fecisset: quia fides saluaret, deposuit igitur mandato dei

sui capitulo LXII. de titulo legationis nomen dei. Sic enim ibi scri-
bitur vt verax comproberis: non te nisi nuncium tan turn dicas. Sic
mahmet qui se dei nuncium nominauit reprehensus a deo se solum
nuncium dicere debet, et quia non est visum sibi quod conueniret
intentioni preconizare: non deus nisi deus: et mahmet nuncius1:
ideo dimisit tutum de nuncio, sic ad eos venientes per eleuationem
vnius digiti professionem vnius dei faciunt quod dicunt sufficere. Est
170 igitur vltima resolutio probationis omnium que in alchoran leguntur
gladius. Sic enim in capitulo prophetarum in alchoran scribitur de
mahmet: dixisti somnia et blasphemias concinnasti vel forte poetizas,
venias saltern cum miraculo vno quemadmodum nuncii priores. Re-
spondit destruximus inquit deus ciuitates ante eos que non crediderunt,
nee etiam vos miraculis crederetis: nisi per gladium et cetera, more
suo deum iussisse dicens violentiam hominibus inferri, faciens deum
quern sepissime scribit coactionem et violentiam talem sibi inhibuisse
mutabilem: varium et mendosum de quo post hoc subiungetur.
Capitulum IV2
Quod deus alchoran videatur deus absolutus, et deus alius de quo
loquitur rebus sit immersus
Nunc inquiramus quis sit deus alchoran, nam ait sic deus mahmet
capitulo XXIV3. Nos item hominem de terra et luto diabolo prius ex
igne pestifero creato plasmauimus: cum me plasmaturum hominem de
luto et eidem anime mee portionem insufflaturum: angelis intimaui
et cetera: et capitulo XXVI. perquirentibus cuius sit anima: die dei,
qui tibi non nisi paucam inde sapientiam tribuit, et XXX. capitulo vbi
de iohanne zacharie loquitur: dicit deus quod animam suam ventri
matris insufflauit et illam filiumque suum manifestum miraculum
fecit, capitulo XXXI. ait, deus hominem de luto plasmauit posteros-
que suos ex humore fragili eidemque de suo spiritu insufflans, et capi-
tulo XLVII. deus dixit angelis se facturum hominem de luto illi itaque
quam optime composite: de nostro spiritu insufflauimus: eidemque
2 3
nucius Capitulum IIII capitulo XXIIII
493
p· 354 iussu nostro preter beelzebub recedentem et incredulum | omnes angeli

se humiliabant, qui quesitus cur in deum insurgeret: nolens se humiliare
respondit. Ego quidem igneus illi Into melior sum. Et capitulo XXVI.
dicit deus, credentibus hocque promerentibus: cum eorum facta mihi
grata: paradisum tribuam his et illis de diuina substantia que minime
172 parua est largiturus. Ex his patet quomodo deus qui in alchoran loqui-
tur nominat alium deum. Dicit enim, die quod sit dei: non nostri vel
mei. Sic igitur deus qui loquitur in alchoran est deus deorum, et deus
de quo loquitur est alius deus: cuius dicit esse animam, et qui animam
suam distribuit hominibus, et diuidit suam diuinam substantiam sibi
gratis, et suum spiritum insufflat in ventres pregnantium, vtique deus
alchoran est absolutus et imparticipabilis, et deus de quo ille deus
loquitur est immersus rebus et diuisibilis, igitur et corporalis, et ita
cum omnis anima mortem gustabit vt dicitur in alchoran capitulo
XXXVIII. et anima sit ipsius que est et omnium: ipse mortalis est.
173 Sic angeli et demones corporee et ingnee nature erunt. Et si deus
habet animam et homines: igitur et angeli vt fatetur capitulo XLV.
Et ita anima angelorum est anima dei ipsis communicata, et deus
ille erit nature creaturarum, et omnes creature rationales erunt
nature illius dei: cum in ipsis natura ilia dei sit contracta, et ita erit
forma cuiusque et pars compositi dans esse cuilibet, et non est ille deus
creator qui ex nihilo creat: sed ex seipso omnia format, ita est yle
seu materia. Sicut enim ex sua anima animas, et suo spiritu spiritus:
ita ex suo corpore corpora, et suo esse omnia que sunt, et ex suis alis
alas angelorum: vni duas, alteri quatuor, vt quodam loco alchoran de
174 illis alis dicit. Uerum si dicis animam esse dei summi et creatoris
vnici, et quod deus ille in alchoran loquens: dicens quod anima sit dei,
loquatur de se deo, scilicet vnico omnium creatore: tune anima eius
erit etiam deus: cum nihil dei nisi deus. Igitur omnis creatura forme
intellectiue erit deus et creatura, deus secundum spiritum seu formam,
et creatura secundum corpus in vnitate ypostatica. Et cum christus
habeat animam dei non secundum portionem aliquam, nee appropriate
sed proprie: vtique ipse erit proprie deus et creatura, hoc est plenus
et perfectus deus, sicut plenus et perfectus homo. Non sic alie creature
rationales, quoniam in illis anima dei est partialiter imperfecte et im-
proprie, ideo non dicuntur proprie deus et creatura, sed improprie sic
175 dici possent, solus vero christus proprie. Hoc quidem necesse est fateri
qui alchoran acceptat. Unde patet quod christus est perfectio ab-
soluta intellectualium creaturarum, de cuius plenitudine omnes parti-
cipant. In christo igitur capite omnis creature est perfectio: que nee
494
potest esse maior nee minor, quia est omne id quod esse potest, in aliis
autem creaturis est perfectio que potest esse maior et minor. Est enim
christus vt valor auri in auro puro, et alie creature intellectuales vt valor
auri in aliis metallis, quorum vnum plus habet de valore auri, et alius
minus.
176 Capitulum V
Quod deus alchoran videatur minor omnibus rebus et seruis mahmet,
atque eius conceptus
Sed quomodo hoc stabit quando deus alchoran iurat per dominum
orientis et occidentis. Per hoc enim apparet quod deus qui loquitur in
alchoran: recognoscat alium deum superiorem eo, et dominum orientis
et occidentis eo maiorem. Non erit igitur deus supremus et absolutus,
immo cum iurat per calamum, ficum culicem, et multa similia que
sunt creature, deus enim testamenti et euangelii non reperitur sic
iurasse: sed solum per semetipsum cum maiorem non habeat, nee
mutauit modum iurandi: cum sit deus constans absque mutatione.
Iste autem deus alchoran cum per viles iuret creaturas et nunc per illas:
p. 355 postea per alias: inconstans et varians erit minor | omni creatura, fit
enim confirmatio dicti per veraciorem et maiorem per quern iuratur
177 et in testem adducitur vt dicto fides detur. Item adhuc si aduertitur
ad capitulum XLII. deus alchoran seruus est mahmet. Ipse enim et an-
geli pro mahmet orant. Loquitur deus quecunque ipse mahmet loqui
verecundatur, mediator est inter mulieres mahmet et ipsum: seruiendo
ardori immundissime concupiscentie eius: dispensando ob hoc contra
iuramentum licitum et leges atque promissa: vt sue voluntati compla-
ceret: assumens in se verecundiam et culpam atque peccata: vt mahmet
ipse nee famam nee reputationem perdat. Ecce quomodo mahmet
fecit deum seruum suum1 et hoc vndique constat. Nam cum capitulo
XLVIII. de se mahmet dicat, dei mandatum est quod ipsum inuocem
corde puro: legem missam imitando credentium primus existam, aliter
graue malum subibo. Deum itaque legemque suam constanter imitor,
et LV. capitulo de se dicit. Ego vero credentium et deuotorum primus
quomodo ista compatiuntur se cum eo quod tu dicis te non seruare nee
legem nee licitum iuramentum: quia deus inhibuit tibi ne seruares:
quando immundum cor tuum voluptate carnis legi et Sacramento pre-
tulit tu introducis deum tibi sic mandasse, quomodo es tu credentium
et deuotorum primus: qui alibi moysen primum affirmas: fuisti ab
initio peccator et peccare non cessasti, et mortuus es in domo vnius

mulieris tue post innumeras sanguinis effusiones: predas: stupra: et
pauperum oppressiones. Si deus tibi iniunxit vt virum iustum abraam
sequaris, si es vltimus prophetarum vt asseris, quomodo es primus
178 credentium et deuotorum. Non est igitur deus alchoran ille deus
magnus: cui omnis rationalis creatura credere debet: quia omnium
creator, sed est deus tuus qui per te loquitur ea que tu concipis. Omne
igitur quod in alchoran reperitur deum dixisse: si est verum aut falsum:
non nisi conceptui mahmet ascribi debet. Et quia multa scripsit aut
scribi fecit que a sergio et baheira atque suis sociis iudeis audiuit: et
non intellexit, sicut forte nee illi qui ei retulerunt, ideo ipse non omnia
intellexit: et soli deo ascribit intelligentiam alchoran, qui vt capitulo
LXXXII. legitur sibi iniunxit vt iugiter et deuote etiam de nocte
alchoran legeret, quod tarnen contradicit illi dicto, quod legendi scri-
bendique sit inscius alibi in alchoran posito.
179 Capitulum VI
Quod mahmet temere contra dei precepta christum in
christianis persequitur
Adhuc dicito, postquam deus totiens tibi dixit: vim nequaquam
propter leges inferas, in capitulo IV1. et capitulo XV. ab incredulis
quidem nil mali seu contumeliarum illis inferens: licet illi per iram
et inscientiam de deo male loquantur. Cuique nanque gentium sua
sibi placida formosaque videri fecimus: recede: ad deum autem cum
redierint: opera sua deo pandente cognoscent, et capitulo XIX. di-
citur: quod non sunt gentes cogende ad fidem, quia nisi deo volente
nemo credere poterit: qui malos et indiscretos in sua sordicie dimittit.
Ibi de hoc plura. Et capitulo LIX. Nullam illis castigando vim inferas,
sed tantum illis alchoran explana, et in aliis pluribus locis, quomodo
contra deum tuum qui tibi hec suasit presumis dicere deum pre-
cepisse: vt incredulos capias: interficias: et spolies: cogas credere:
aut tributum soluere: deo magnam facis iniuriam et contumeliam: apud
quem coacta seruitia vilia sunt, ideo vult seruitores ex sua libera elec-
180 tione sibi fideles et credulos. Tu dicis capitulo XIX. deum tibi dixisse.
Contradicentibus dicito: vt sibi sua sint negotia: tibi tua, non dicit
quod violentiam eis inferas. Alibi ais tales contradictiones iudeorum:
1
mi
496
christianomm: et aliorum in die vltima diffiniri. Alibi introducis deum

te laudantem de pietate et mansuetudine, quomodo te talium facto
manifestas: et dei testimonium falsificas: quid est hoc quod deum
p. 356 tuum totiens | sibiipsi facis aduersari: quotiens tu sententiam mu-
tasti. In capitulo XXV. ais. Post fidem habitam incredulus vi coactio-
neque factus fidem legemque corde suo retinens non damnabitur, sed
hec sponte faciens et cetera. Scis enim christianos fidem vnius dei
habere sine participe seu alio deo, et ideo secundum te creduli sunt.
Ideo et si coacti tibi videantur consentire: corde tarnen christiani
manent, et tecum non damnabuntur. Cur christo in christianis in-
tantum aduersaris: quod eos persequeris: quos non negas in sua lege
181 saluari. Fuerunt christiani ante te, et Christus possedit in suis fidelibus
huius mundi magnam partem constantissima obedientia vsque ad
mortem infinitorum dei martirum. Cur persequuntur tui sequaces
christum: vt auferant acquisitum populum. Confortamur autem per
euangelium cui post tot approbationes iniuriaris, vbi ait christus.
Beati qui persecutionem patiuntur1 propter iusticiam: quoniam ipso-
rum est regnum celorum. Beati estis cum maledixerint vobis homines et
persecuti vos fuerint: et dixerint omne malum aduersum vos, mentien-
tes propter me, gaudete et exultate: quoniam merces vestra copiosa
est in celis, sic enim persecuti sunt prophetas qui fuerunt ante vos.
Ecce hec est consolatio nostra in omni tribulatione et angustia nostra,
quoniam de morte transferimur ad vitam eternam.
182 Capitulum VII

Quod mahmet credit dei presentiam necessitate ad omnia que aguntur
Adhuc die mahmet. Cur christianos persequeris. Si ais propter
peccatum, responde si tu credis coactione quern violentari posse vt fiat
bonus, cur tune nono capitulo dicis, deum criminalia peccata nequa-
quam condonare: sed minora. Et capitulo XII. habetur homines
prauos ad viam rectam deus minime diriget. Et cur ais XIX. capitulo
deum dixisse, dei verax est verbum quod incredulos nunquam conuer-
tendos affirmat. Et capitulo XLIX. A deo deductus in errorem nun-
quam dirigetur. Et capitulo XLVI. nullum animabus vestris nocumen-
tum in terra perpetrabitis, nisi quod ante vestri creationem in libro pre-
notatum fuit a deo cuncta complectente. Nonne ista clare ostendunt
1
patiuntnr
32* 497
non posse malos per te in viam rectam dirigi, cum nee deus illos dirigat,
dicis tarnen sepe contrarium istis vt in omnibus facis, qui enim sunt tui
sequaces intelligunt te velle quod omnia que homo facit ideo facit, quia
sic deus faciendum prenotauit, non solum quod deus omnia' futura
preuiderit, sed quod prouisio necessitet, quod est penitus erroneum et
183 tolleret omnes leges et iudicia, premia et penas. Sed quia deus in eter-
nitate omnia videt simul que sunt in tempore successiua, tune simul vi-
det natiuitatem et mortem: et omnem hominis intermedium cursum, et
hec visio non necessitat, sicut cum te video cadere, non cadis ideo quia
te video cadentem sed quia tu cadis: te video cadentem. Uidet igitur
deus omnia, et quecunque agit homo in eternitate sciens cuncta, iudi-
cium iustum faciens secundum opera libera bona et mala que homo
in tempore facit, et apud ipsum eternaliter presentia sunt. Adhuc
dicito. Quid vis vt faciat credulus quern ad alchoran remittis: cum
nemo vt dicis ipsum intelligat nisi solus deus et sapientes diuinam sci-
entiam habentes, et huius contrarium etiam asseris, scilicet alchoran
darum et facilem, quis ista capiet. Et ita omnia inuoluis per contra-
dictiones et varietates quod argumentum illud quod pro alchoran
facis capitulo IX. concludit. Ais enim, nisi dei esset: contrarietates
multas contineret. Ideo cum sibiipsi totiens contradicat: vtique ex deo
esse non potest.
184 Capitulum VIII

Quod finis operis mahmet fuit sui exaltatio
Sed visus es mihi o mahmet pretextu religionis dominandi potenta-
tum quesiisse, omnia enim in gladium resoluis et gladio saltern ad
p-357 tributum peruenire. Persuasisti quemlibet | in sua lege salubri posse
ac quod deus fidelium constantiam diligat, variantes vero nequaquam.
Deinde accipis gladium quasi illos velis ad veritatem compellere: quos
animasti constantes manere, sed das optionem ipsis vt vel varient vel
tributum soluant. Quis non intelligit finem tue religionis zelum et ritum
tue legis tantum ad hoc tendere vt domineris. Tribute enim quis deo
et tibi satisfacit. Non erat alia intentio tua quam quod deo et religione
medio magnus esses, nunquam credidisti ea vera que fingis dei precepta,
quia non seruasti ea. Nonne deum facis asserere in alchoran christianos
tuos meliores amicos quam iudeos et alibi persecutionem quam quidem
in christianos fecerunt detestaris: dicens quomodo deus confortauit
eos, capitulo XXXIX. in principle agentibus in terra propinqua pessi-
498
maque christiani superati post nouem annos eorum victores per deum
cuius sunt prima postremaque mandata facti sunt. Ex illis non videtur
te aliqua inimicicia seu legis tue ratione christianos illos persequi, sed
solo dominandi appetitu vim ipsis infers: et tuis successoribus tale
exemplum reliquisti, vtique pessimum valde, eundem enim dominandi
animum habentes vndique christianos persequuntur. Sed christiani dei
dono demum se victores sperabunt.
Quod mahmet nunc scribat christum deum et hominem, nunc hominem
tantum, sic nunc singularem deum: nunc pluralem
De christo etiam sepe alchoran talia dicit que ipsum diuine nature
consortem concludunt. Nam fundamentum ponit miracula diuina esse:
christum autem miracula super omnes fecisse approbat, et non solum
ilia que in euangelio continentur affirmat, sed etiam in aliis libris qui
quoniam occulti sunt ob auctoris ignorantiam apocriphi nominantur
allegat vt est de creatione auium viuarum ex luto et plura alia que
christum diuine nature fore concludunt. Habere enim generalem om-
nium miraculorum potestatem diuinum est. Sic enim iesus se messiam
probauit quando iohannes zacharie ex vinculis duos ad ipsum misit
interrogando: tu es qui venturus es scilicet messias: an alium expec-
tamus. Respondit iesus. Euntes renunciate iohanni quia audistis et
vidistis. Ceci vident: claudi ambulant: leprosi mundantur: surdi audi-
unt: mortui resurgunt: pauperes euangelizantur: et beatus est qui non
fuerit scandalizatus in me. Ecce quomodo iesus respondit per opera
ipsum esse ilium messiam expectatum: quern iohannes his auditis non
hesitaret dei filium esse: cui spiritussanctus in iordane testimonium
186 perhibuit. Sic etiam alchoran ipsum ad consortium diuine nature niti-
tur eleuare, quando dicit omnibus prophetis quantumcunque deo fa-
miliaribus et proximis christum supraponi, vtique qui etiam altissimis
prophetis supraponitur: inter ilium et diuinam naturam nihil mediat:
187 cum nullus eo proximior deo dari possit. Dicit etiam alchoran deum
bonos homines inhabitare et christum atque maxime bonum seu opti-
mum omnium assent, ipsum igitur deus maxime inhabitat ita quod
perfectissime cum omni plenitudine adeo quod natura humana est
diuine nature ipsum inhabitantis summo gradu vnionis vnita: quam
ipostaticam siue personalem vocamus: vti in homine corpus vnitur
anime seu animalis natura vnitur intellectual! nature: quapropter
499
inter naturam humanam et diuinam1 ipse christus est mediator, et

talis quod sicut inter ipsum et homines nihil mediare potest prop-
ter idemptitatem nature humane ipsius et omnium hominum, ita
etiam inter ipsum et deum nihil mediare potest, propter idemptitatem
188 nature diuine dei et ipsius. Et quamuis alchoran talia de christo
dicat, quod sapientes ista facile elicere possunt, tamen alibi variat
et ilia de christo dicit que videntur in christo consortium diuine
nature negare, quando ait mariam virginem eius veram matrem |
p. 358 et ipsum cum matre vsum fuisse humanis cibis et comestibilibus,
cum tamen vt alibi ponit deus nihil comedat. Dicat etiam quod
deus sit christi dominus et superior, qui eum et matrem posset
si vellet annihilare: sicut alias creaturas, et quod non sit nee deus
nee filius dei, nee concurrens aut particeps, et talia dicit que pri-
oribus dissona videntur que tamen si sibiipsi non contradicunt:
necesse est vt intelligantur modo quo premisimus, scilicet christum
non esse alium deum: licet eiusdem diuine nature cum omnium
creatore. Sic et de vnitate dei sepissime repetit vnum solum deum
189 creatorem esse, et tamen pluries in opere creationis, et aliis in alcho-
ran loquitur diuinitas pluraliter, scilicet nos creauimus hominem,
que tamen singularitas et pluralitas si sibi etiam non contradicunt in-
telligere oportet vt prediximus, scilicet quod trinitas seu pluralitas
que exprimitur per nos creauimus: non sit in numero seu in plurali
numero affirmanda, sed in singular! que est vnitas. Pluralitas enim
etiam apud grammaticos non est pluralis numeri, quia singularis
vnitas. Ita etiam apud theologum pluralitas est in vnitate simplicis-
sime diuine nature, et ideo non est nisi ipsa singularis et vna deitas.
que deus, quemadmodum breuiter in precedentibus tetigimus. Et hoc
videtur dici in alchoran XXXII. capitulo in fine. Inhibet enim ibi in-
uocationem alius dei dicens, quia apud deum solum totus est illius
numerus.
i9o Capitulum X
Quod mahmet continue variat, vt in exemplis
Dicit in capitulo septem dormientium quomodo quisque in secretis
et occultis dicere potest quid sibi videbitur quasi in hoc non sit re-
prehensibilis, ideo in recitatione opinionum diuersorum etiam con-
1
dininam
500
trariarum modo vnam: postea aliam amplecti videtur. Omnia autem

reputat occulta in quibus prophete et eorum libri eis vt asseritur
dati non concordant: preceptis a deo datis cuilibet separatim ex-
ceptis, nam ilia obseruari debere per eos quibus facta sunt fatetur.
In eo autem in quo concordant omnes prophete secundum ipsum
a propheta abraam incipiendo vsque ad ipsum est fides vnius dei crea-
toris iudicis in die resurrectionis: quam resoluit in verba ista, non
est deus nisi deus. Sine qua fide vt assent nemo saluatur, quod si quis
simpliciter sic crediderit, et legem sibi datam per prophetam seruaue-
rit: paradisum possidebit, si non crediderit: nisi deus venie largitor
indulserit condemnabitur eternaliter, si vero crediderit et precepta
legis non seruauerit, impenitensque fuerit condemnabitur, penitens
vero ante mortis articulum a datore venie misericordiam consequetur.
191 Hec esse videtur intentio vt supra dictum est. Uidetur tarnen varie
loqui de transeuntibus devna lege in aliam. Dicitur enim sic in primo
capitulo. Sciendum autem generaliter quoniam omnis recte viuens:
iudeus seu christianus, seu lege sua relicta in aliam tendens omnis,
scilicet deum adorans bonique gestor indubitanter diuinum amorem
consequetur. Et infra. Omnis vero peccator culpe culpam accumulans
igne perhenniter comburetur. Dicit omnis generaliter etiam sua lege
relicta in aliam tendens et cetera. Capitulo vero III. dicit. A tua lege
desides absque intermissione tue genti bellum inferent vsquequo earn
ad suam legem si possibile sit conuertant, tuam autem propter aliam
mutans et in ea manens: hie et in alio seculo reus igne indeficiente
peribit. Ecce contra hoc quod primo generaliter dixit: nunc excipit
192 homines sue legis, scilicet quod illi in alia lege non saluentur. Et contra
illud IV1. capitulo sic dicit. Uim nequaquam propter legem inferas cum
recta prauaque via patefacte sint. Non credens in ydola sed in crea-
torem mandatis dei sapientis et audientis et omnibus eum adorantibus
propicii e tenebris ad lucem perducitur. Incredulus autem contrario
distrahitur igne perpetuo cruciandus. Hoc dictum cum primo concor-
dat sine exceptione generaliter loquens. Sic V. capitulo dicit Cre-
dentes quidem in deum peccatorumque suorum veniam postulantes,
ρ. 359 et ab ignis feruore libe|rationem abstinentes et veraces orationibus
insistentes: et elemosinarii deo teste et angelis atque scientibus qui
vnum solum deum incomprehensibilem et sapientem creatorem esse
fatentur coram quo nulla lex prohibetur: nisi tantum hominum sese
totos suaque negotia deo vouentium: paradisi gaudio perfruentur. Ecce
1
mi
501
Cribratio Alchoran III 10—n
quomodo generaliter loquitur sicut in primo capitulo. Similiter dicit

XII. capitulo Omnes qui in deum credidemnt: et iudicii diem ex-
193 pectantes benefecerint: nihil timeant. Capitulo XXXVII. aliter dicit
scilicet tu librum scilicet alchoran ex insperato tibi missum habens, ab
illius mandatis nequaquam vlterius degrediarias: ne sis incredulus
nee incredulorum adiutor. Et capitulo XLI. Quis deterior quam post
nostrorum preceptorum perceptionem delinquens vel recedens. lam
per moysen librum filiis israel tradidimus quern sequentes penitus
indubitanter deo coniungentur. Ecce introducit deum ilia dixisse:
quasi quisque legem dei quam recepit tenere debeat: alioquin malus
194 reputabitur. Et quia christiani plus aliis legem secundum ipsum
variant: eos legem variantes sepe ignominiose appellat. Secundum
igitur hoc dictum non solum de lege sua existens: sed nee iudeus nee
christianus sine transgressione et peccato legem semel aceptam mutare
potest. Ait enim alibi: deum fideles et constantes in sua lege plus aliis
diligere. Iterum dicit, capitulo XLVIII. Omnis quidem deum timens et
credens ac faciens in hoc mundo diuinam misericordiam assequitur.
Et apertius capitulo LI. sic dicit: precepta quoque legum et mores sicut
noe et tibi ac abrae et moysi ac christo patefecimus, nunc docemus:
illis ergo adherere sicut lex precipit, nee illi contrauersantes, nee ab
ilia discedentes. Ecce aperte fatetur non velle preceptis legum et
morum preteritis prophetis patefactis contradicere, sed ilia docere
et ideo illis precipit adherere: et nequaquam ab ilia vt lex precipit
discedere. Alibi ait christianos et iudeos incredulos et omnes tales
damnatos, quis potest ex his solidi aliquid elicere.
195 Capitulum XI
Contra id quod lex alchoran sit lex abrae
Sed dicito mahmet credulitas est necessitatis tibi autem ais a deo
reuelatum vt legem abrae sequaris: non declinando ad dexteram vel
ad sinistram ne reperiaris incredulus, quoniam presumis dicere
legem quam alchoran continet dei esse, cum nulli ostendas abraam
talem legem dedisse. Nonne si tibi deus reuelauit legem abrae se-
quendam, si lex moysi data et lex christo data sunt in diuinis libris
testamenti et euangelii vt asseris necessario a lege abrae nee ad
dexteram nee ad sinistram declinant, quomodo igitur presumis dicere
tuam legem eminere pre aliis, non sunt due leges testamenti et euan-
gelii, sed vna diuina lex quam christus non soluit: sed compleuit
502
ostendendo spiritum intelligentie legis qui sub littera continetur: et non

cognoscebatur, neque testamentum deuiabat a lege abrae, sed ex-
plicabat ea que abrae precepta erant: scilicet quod coram domino
ambularet vt esset perfectus, hoc preceptum moyses explicabat quo-
modo coram domino foret ambulandum, christus vero explicabat
quomodo ambulans coram domino iuxta explicationem legis mosaice
196 peruenire possit ad perfectionem abrae preceptam. Nihil igitur de lege
abrae restat explicandum, quomodo igitur lex tua que arabum dicitur
dici potest lex abrae: quando ab euangelio declinat. Utique non debes
presumere deum tibi maiorem periciam dedisse quam christo, quem et
tibi et cunctis prophetis prefers. Oportet igitur vt fatearis non esse nisi
vnam legem et abrae et moysi et christi que seruantibus summam
remunerationem eterne vite promittit. Neque possunt esse plura per-
fectissima cum quodlibet posset esse perfectius, sola vna est per-
fectissima via seu lex ad vnum perfectissimum finem perducens que
alia esse non potest quam ilia per quam christus qui omnium perfectis-
6
3197° simus iuit et docuit eundem. ÄQuid facit te adeo 'I variantem et vacil-
lantern in omnibus nisi ignorantia christi. Dicis iesum marie viginis
filium esse Christum: et in hoc non erras, sed quid christus sit penitus
ignoras, si vero scires firmissima fide christum verum filium dei patris
et marie matris: tu videres vitam eternam que est summa et desideratis-
sima felicitas non esse per hominem attingibilem: nisi in ipso, et deus
in te maneret et tu in deo et non fluctuares in opinionibus eorum qui
christum ignorant, vtinam tu literas sciuisses et studuisses saltern illius
discipuli christi dilectissimi lohannis euangeliste paruam canonicam
epistolam: vacasses vtique a labore alchoran, et quieuisses illi luci veri-
tatis. Cur voluit deus vt illi in albis vestiti christum sequentes totiens
in alchoran summis laudibus extollerentur: de quorum numero fuit
ille euangelista iohannes christo dilectissimus et permanens virgo,
nisi quod vos illius libri alchoran cultures, et illorum vitam et doctri-
nam perquirentes imitaremini, querite igitur lucem in allegata epistola
vt ad christum qui lux vera est omnem hominem illuminantem
pertingatis, et inuenietis thesaurum sapientie et intelligentie omnium
scripturarum.
503
Cribratio Alchoran III 12
198 Capitulum XII

Quod alchoran male dicat Abraam fuisse ydolatram, et vera
hysteria ponitur
Quod autem euangelium perf ectissime nobis legem abrae tradiderit:
nunc ostendere conabimur. Et primo euangelium et euangelii obserua-
tores non detrahunt laudi abrae quemadmodum alchoran et eius se-
quaces qui aiunt abraam primo ydolatram, et post conuersionem eius
Thare eius genitorem de ydolatria reprehendisse, de quo multa alchoran
narrat. Hoc autem abraam in ignominiam cedit vt in doctrina mahmet
legitur: quomodo ipse ob ydolatriam illam indignum se fatetur inter-
199 cessorem apud deum. Hoc mahmet non habuit ex textu veteris testa-
menti, sed ex quadam glosa quam quidam iudeus pro euasione obiec-
tionis que fit de annis thare et abrae cogitauit, quam christiani non
acceptant, neque iudeus iosephus hystoriographus maximus, vnde
nequaquam est credendum abraam de ciuitate vr chaldeorum eductum
ydolatram fuisse, aut eius patrem aut auum nachor vel heber, a quo
ipse et iudei hebrei dicti sunt, aut noe siue aliquem alium predecesso-
rem eius. Ad mandatum dei abraam subito egressus est de terra et
cognatione sua in terram chanaan, et deus ob hanc obedientiam dixit.
Faciam te in gentem magnam et benedicam tibi et magnificabo nomen
tuum, erisque benedictus, benedicam benedicentibus tibi, et maledicam
maledicentibus tibi, at que in te benedicentur vniuerse cognationes
terre. Et iterum. Omnem terram quam conspicis dabo tibi et semini
tuo vsque in sempiternum, faciamque semen tuum vt puluerem, si
potest quis hominum numerare puluerem terre, semenque tuum nume-
rare poterit. Et iterum. Noli timere, ego protector tuus sum, et merces
tua magna nimis. Et iterum. Non erit vernaculus tuus heres tuus, sed
qui egredietur de vtero tuo ipsum habebis heredem, suspice celum et
numera stellas si potes sic erit semen tuum. Credidit abraam deo et
200 reputatum est illi ad iusticiam. Et iterum. Ego deus omnipotens:
ambula coram me et esto perfectus, ponamque fedus meum inter me et
te, et multiplicabo te vehementer nimis. Cecidit abraam pronus in
terram, dixitque ei deus, ego sum et pactum meum tecum, erisque
pater multarum gentium, nee vltra vocaberis abram sed abraam, quia
patrem multarum gentium constitui te faciamque te crescere vehe-
mentissime et ponam in gentibus, regesque ex te egredientur, et statuam
pactum meum inter me et te, et inter semen tuum post te in generationi-
bus tuis federe sempiterno: vt sim deus tuus et seminis tui post te.
Saray vxorem tuam non vocabis saray sed sara, et benedicam ei, et ex
504
p. 361 ilia dabo tibi filium cui benedicturus sum | eritque in nationes: et reges
populorum orientur ex eo. Cecidit abraam in faciem suam et risit in
corde suo dicens: putasne centenario nascetur filius: et sara nona-
genaria pariet: dixitque ad dominum. Utinam ismael viuat coram te
SGI quern ex agar ancilla habuit, sara hoc desiderante et deprecante. Et ait
dominus ad abraam. Sara vxor tua pariet tibi filium et vocabis nomen
suum ysaac et constituam pactum meum illi in fedus sempiternum et
semini eius post eum. Super ismael quoque exaudiui te, ecce benedicam
ei et augebo et multiplicabo eum valde, XII duces generabit, faciam-
que ilium in gentem magnam, pactum vero meum statuam ad ysaac.
Post vt deus mandauit circumcidit se abraam et ismaelem XIII, anno-
rum et omnes viros domus sue. Deinde apparuit ei dominus in valle
mambre sedenti ad ostium tabernaculi sui in ipso feruore diei, cuique
cum apparuisset oculos apparuerunt ei tres viri stantes prope eum, quos
cum vidisset cucurrit in occursum eorum de ostio tabernaculi et adora-
uit in terra et dixit Domine si inueni gratiam in oculis tuis non
transeas seruum tuum, sed afferam pauxillum aque et lauentur pedes
vestri et requiescite sub arbore: ponamque buccillam panis et conforte-
tur cor vestrum: postea transibitis, qui dixerunt fac vt locutus es. Sara
concepit et peperit filium in senectute sua tempore quo predixerat
ei deus vocauitque abraam nomen filii sui quern genuerat ei sara ysaac,
et circumcidit eum die octauo sicut preceperat ei deus: cum centum
esset annorum. Cunque vidisset sara filium agar egiptie ludentem cum
filio suo ysaac: dixit ad abraam, eiice ancillam hanc et filium eius, non
enim erit heres filius ancille cum filio meo ysaac. Et dixit deus ad
abraam. Omnia que dixerit tibi sara audi vocem eius quoniam in
ysaac vocabitur tibi semen, sed et filium ancille faciam in gentem
202 magnam, quia semen tuum est. Deinde tentauit deus abraam dicens.
Tolle filium tuum vnigenitum quern diligis ysaac: et vade in terram
visionis: et of feres eum ibi in holocaustum super vnum montium quern
monstrauero tibi. Tulit abraam ligna holocaust! et imposuit super
ysaac filium suum: ipseque portabat in suis manibus ignem et gladium,
dixit ysaac vbi est victima, dixit abraam: deus prouidebit de victima
fili mi. Cunque colligasset ysaac filium suum: et posuisset in altare super
struem lignorum extenditque manum et arripuit gladium vt immo-
laret filium suum. Ecce angelus domini de celo clamauit. Abraam non
extendes manum tuam super puerum: neque facias ei quicquam, nunc
cognoui quod timeas dominum et non peperceris filio tuo vnigenito
propter me. Abraam videns arietem inter vepres cornibus herentem:
ipsum obtulit pro filio. Per memetipsum iuraui dicit dominus quia
505
Cribratio Alchoran III 12 — 13
fecisti rem hanc et non pepercisti filio tuo vnigenito propter me, bene-
dicam tibi et multiplicabo semen tuum sicut Stellas celi et arenam que
est in litore maris, possidebit semen tuum portas inimicorum suorum
et benedicentur in semine tuo omnes gentes terre, quia obedisti voci
203 mee. Moritur sara. Abraam aliam capit vxorem ex qua habuit filios,
deditque abraam cuncta que possiderat ysaac, filiis autem concubi-
narum largitus est munera, et separauit eos ab ysaac filio suo, et defi-
ciens centum LXXV, annorum mortuus est, dixitque deus ad ysaac ero
tecum : et benedicam tibi, tibi enim et semini tuo dabo vniuersas regio-
nes has: complens iuramentum quod spopondi abraam patri tuo, et
multiplicabo semen tuum sicut Stellas celi, daboque posteris tuis
vniuersas regiones has et benedicam in semine tuo omnes gentes terre :
eo quod obedierit abraam voci mee : et custodierit precepta et mandata
mea, et cerimonias legesque seruauerit. Ecce que de abraam vera
leguntur. |
204 Capitulum
r XIII
De promissione facta abrae fideli
Abraam vero pater multarum gentium quia pater fidei, credidit
enim deo et reputatum est ei ad iusticiam. Ideo omnes deo credentes :
modo quo abraam iustificantur per fidem. Et quia ysaac f ilium deus
sibi dedit propter fidem : qui alias secundum nature cursum ab1 abraam,
XCIX, annorum ex sara nonagenaria et alias sterili cui muliebria defi-
ciebant generari non potuit. Scimus per fidem nos desideria consequi
eterne vite supra mortalem nostram naturam : optamus filios habere : vt
in ipsis noster mortalis defectus instauretur: et in ipsis viuamus, per
205 fidem videmus abrae desiderium iustificatum. Meruit igitur consecuti
desiderium suum cui credidit nihil impossibile: per fidem consecutus
est vitam in filio sibi a deo dato, et consequenter in posteris vsque in
sempiternum. Dicit enim deus. Terram hanc semini tuo dabo vsque
in sempiternum. Uiuit igitur in sempiterno semine suo abraam, et
quomodo viuit : non secundum carnem modo quo in ismahele filio suo
pater abraam vixit qui fuit filius secundum carnem, non secundum
repromissionem : sed secundum spiritum, modo quo viuit spiritus
credentis in promissis dei. Pactum igitur abrae cum deo quod esse
debet sempiternum continuatur per ysaac non per ysmahelem, scilicet
1
ad
506
in semine fidei: non in semine carnis. Hinc omnes fideles in ysaac vo-
206 cati sunt semen abrae. Filii igitur abrae sunt credentes deo: in tantum
quod fide iustificentur. Ideo aiebat propheta. Letare sterilis que non
paris, erumpe et clama que non parturis, quia multi filii deserte magis
quam eius que habet virum, quare ex sara libera licet sterili ysaac
promissus ostendit omnes gentiles fideles in patre abraam benedictos
filios promissionis esse. Sie itaque dum deus abrae promitteret semen
suum vehementissime augendum in quo omnes gentes benedicerentur:
et omnes tribus terre: vtique de christo locutus est pactum dei et abrae,
scilicet vnus ipse creator esset deus eorum: seruatum est per omnes
filios abrae prophetas qui circa illius pacti obseruantiam summe vigi-
larunt, et deinde deueniendum erat ad omnium prophetarum maxi-
mum: vbi semen illud vehementissime creuit, in quo foret plenitudo
promisse benedictionis, et hie est christus in quo abraam et omnes
207 fideles eternaliter viuunt. Ideo dum virgo maria grauida de christo
exultaret in spiritu, et anima sua deum magnificaret: aiebat. Suscepit
israel puerum suum: recordatus misericordie sue. Sicut locutus est ad
patres nostros abraam et semini eius in secula. Ex cuius cantico
scimus christum puerum esse israel viri videntis deum secundum pro-
missionem factam abrae et semini eius. Et zacharias propheta pater
iohannis baptiste de iesu dicebat: ipsum esse cornu salutis erectum in
domo dauid, scilicet messyam saluatorem, sicut locutus est per os
sanctorum qui a seculo sunt, et secundum ius iurandum quod iurauit
208 ad abraam patrem nostrum daturum se nobis. Christus igitur filius
abrae est illud promissum semen filius scilicet immortalis in quo
omnes fideles viuunt eternaliter: cum omnes tribus terre fideles in
patre abraam sint benedicte, et ipse viuat in filio suo iesu semine bene-
dicto, viuunt sic omnes benedicti in patre et in filio benedicto. Qua-
propter christus dicebat ad iudeos quomodo sciret eos esse filios abrae,
scilicet secundum carnem, sed quia hoc non sufficiebat ad veram filia-
tionem spiritus, ideo dicebat. Si filii abrae estis: opera facite, instruens
nos illos veros esse abrahe filios qui eius opera faciunt, qui scilicet sunt
creduli et deo obedientes. Dicit etiam quod abraam exultauit vt
videret diem suum, et quod vidit et gauisus est. Uidit igitur ante se
christum et ilium sibi promitti: et ex sua progenie, et hunc aduentus
diem dum videret: gauisus est, et in hac visione certificatus est: omnia
p. 363 sibi promissa compleri, nee hec pro|missa sibi facta sunt propter legem
aut circumcisionem solum propter fidem. Hec misteria a seculis ab-
scondita nobis per christum et eius discipulos manifesta sunt.
507
209 Capitulum XIV1

Quod pactum dei et abrae excludit ismaelitas et in christo
mediatore2 concluditur
Nunc attendite vos arabes quomodo vos ex ismaele secundum
carnem geniti non estis in federe et pacto abrae cum deo, sicut filii
promissionis ex ysaac, et nullam habetis partem hereditatis abrae, quia
ex ancilla agar geniti, et aduersarii spiritus, sicut caro semper est
contra spiritum: et non potestis esse benedicti in semine abrae: nisi
sitis filii abrae in spiritu per fidem, et tune assequi poteritis repro-
missionem benedictionis in christo qui est finis et complementum
promissionis. Intelligite igitur fidem spiritu capi et terminari in
christo viuo vita immortali et sempiterna, cum sic sit filius hominis
210 quod et filius dei: qui solum est immortalis. Legitur autem in primo
capitulo alchoran: abraam sic orasse. O deus nostre prolis filium
mediatorem prophetam excita: ceteris gerenda virtutesque tuas
scripto notificantem: eisque benedicentem, cum tu sis doctor excelsus
omnia sciens et audiens. Ecce quomodo de christo mediatore inter deum
et hominem abraam loquens sic orat, nee potest de alio intelligi, cum
loquatur de propheta filio prolis eius scilicet ysaac quern deus nominat
vnigenitum eius, et hie mediator est inter deum et hominem, quia
ipse solus est inter quern et deum nullus mediat: cum sit altissimus
propheta christus qui solus est deum patrem notificans, quia filius eius,
et fideles in semetipso vt maximus sacerdos benedicens. Uidete arabes
quomodo sequimini abraam qui hanc fidem non tenetis, quomodo
coram deo ambulatis et perfect! sitis quando non estis filii repromis-
sionis in christo iesu, querite et non reperietis deum vnquam legatum
aut doctorem prophetam vel nuncium misisse qui non fuit de obser-
uantibus pacta et federa que deus pepegit cum abraam: ysaac: et iacob,
de eorum enim genealogia omnes fuerunt quibus deus spiritum pro-
phetie dedit: non de genealogia ismaelis, cum quo deus pacta non iniit,
sed ipsum excludens ysaac elegit licet et hoc abraam benediceret, et
eius semen multiplicaret, et XII, principes ex ipso nati sint. Ita quod in
benedictionibus huius seculi quam futuri perpetui sempiternam exstat
benedictionem assecutus, nee vos moueat in capitulo XI. alchoran
ismaelem inter prophetas post abraam ante ysaac poni, et in capitulo
XXVIII. nuncium et prophetam appellari, nam huius dicti non habet
1
Capitulum XIIII
2
meditatore
508
testimonium scripture: nee testament! nee euangelii, sed de eo legitur

angelum agar de eo grauide predixisse ipsum ferum hominem qui
212 tentoria sua contra fratres figeret futurum. Posuit autem mahmet hec
in alchoran, vt se qui erat ismaelita de genere prophete probando
facilius prophetam et nuncium esse arabibus persuaderet, sed deficiens
in hoc qualis sit habendus ostendit. Dicit autem in capitulo XLVI.
abraam ad ysaac dixisse. Ο fili: mihi quidem per visionem nunciatum
est quod te decollarem, quid tibi inde placeat dicito, qui respondit:
nunciatum tibi perpetra: me namque fortiter passurum omnia reperies.
Si sic est vt ibi scribitur: vtique ysaac deo et patri suo vsque ad mortem
obediens: meruit ille esse in quo deus vocauit semen benedictionis
omnium fidelium. Nam vtique maxima fuit abrae fides, qui cum cre-
didisset deo semen suum in ysaac vehementissime multiplicandum.
Adhuc dum iuberetur ilium filium in holocaustum deo offerre, non
replicauit hoc fore contra dei promissa quia non dubitauit de illis etiam
si in holocaustum1 offeretur, sed sperabat deum potius promissa ad-
impleturum si eidem in occisione filii obediret, sciens apud ipsum nihil
difficile vel impossibile qui mortuos facillime2 resuscitat.
213 Capitulum XV
Quod non nisi christianus trinitatem in vnitate adorans abrae
filius esse possit |
$-364 Perfectissima igitur abrae fides: cuius ysaac verus fuit successor
et heres typum seminis illius perfectissimi messie gerens obedien-
tis vsque ad mortem: etiam turpissimam deo patri suo. Sed quid
amplius notandum. Certe quod aries pro ysaac oblatus est. Aries ille
qui repertus est per abraam quern pro filio obtulit: oblationem et
victimam significauit christi: qui vere oblatus et mortuus est: vt
ysaac fidelis et omnis fidelium generatio viuat, ysaac igitur signi-
ficauit christum ob pronitatem obedientie vsque ad mortem que
inesse debet omnibus vere fidelibus. Sed aries significat christum
vt est holocaustum morte sua omnes dei filios per consummatam fidem
saluans et a morte perpetua liberans. In doctrinis mahmet dicitur
214 arietem sine commixtione sicut christum natum. Abraam autem si
recte capis ο arabs non fuit vt alchoran quodam loco dicit ante
1
holocastum
2
fancillime
509
Christum et ideo ipsum christianum negat, sed ante ipsum fuit christus
dei filius: deo patri suo coeternus. Ita legitur christum in euangelio
dixisse. Antequam fieret abraam: ego sum. Uidit igitur prophetico
spiritu ipsum messyam mediatorem et saluatorem aliquando in mun-
dum venturum, sine quo nee se nee quemquam ad deum patrem
accessum habiturum credidit. Ideo abraam christianus fuit sperando
medio christi se immortalem vitam indubie assecuturum. Hec est sola
et perfecta fides abrae, que et esse debet omnium qui sanam fidem ha-
bere volunt, et per ipsam feliciter saluari expectant. Uidit abraam tres
in valle mambre, et pronus in terra adorauit dicens. Domine si inueni
215 gratiam in oculis tuis non transeas seruum tuum. Unum dominum in
trinis personis adorauit, vtique hec est christianorum adoratio: quam
nisi vos arabes faciatis: non estis abrae successores. Quomodo putatis
vos abrae viri iusti vestigia insequi: qui abrae filios persequimini. Unus
est abrae filius vniuersorum heres iesus christus marie virginis filie
abrae filius, hie cuius typum ysaac gessit: verus heres vniuersorum,
quia idem et dei filius est christus deus verus qui est merces magna
nimis abrae. Deus dedit abrae filium ysaac, quia credidit deum in
promissis veracem, sed propter obedientiam quam in filio offerendo
ostendit: dedit sibi filium christum vniuersorum regem et dominum.
Uos vero ο arabes non creditis abraam talem mercedem pro sua
iusticia et obedientia assecutum, minus igitur de abraam creditis
quam christiani veri abrae filii. Non eritis igitur coheredes christi
filii abrae: qui fideles abrae filii esse recusatis.
216 Capitulum XVI

Quod arabes legem abrae penitus ignorent, et eius sint persecutores
Est ne hoc satis quod circumcidimini quasi in hoc legem ipsius im-
pleatis. Circumcisio non arguit vos abrae filios qui credidit deo et
reputatum est ei ad iusticiam: sed fides abrae iustificat. lustus erat
abraam nondum circumcisus, sed deus qui elegit abraam ysaac et
iacob, et eorum posteros in populum suum peculiarem, pactum firmari
voluit quod ipse esset deus eorum in obedientia circumcisionis, ita quod
fedus tale cum quolibet in ilia sanguinis effusione propter obedire
deo factam amplius negari non posset, quodque a cultu accepti dei
recedens: preuaricationis sue testimonium in corpore suo circumferret.
Christiani vero in christo circumcisi cum sint corpus christi misticum
per fidem et baptisma facti iam circumcisi in christo nomine suo se
510
fideles dei omnibus manifestant. Si circumcisio signum est voluptatum

carnis abscisio: vtique legem vestram illam abundantius indulgentem
217 non esse abrae ostendit. Mandatur circumcisio et octauo die natiuitatis
fieri modo quo ysaac fuit circumcisus, vos autem non mandatum |
p. 365 dei exequentes in XIII. anno, quia tune ysmael fuit circumcisus
earn vt sitis ysmaelite facitis. Scitis abraam vt fratrem suum liberaret
iuste anna sumpsisse: et tarnen de spoliis et rapinis et aliorum bonis
noluisse ditari. Uos autem iniustis aggressionibus: rapinis queritis
impinguari, et ex lege vestra vobis licere asseritis: que tarnen a lege
abrae in nullo debet declinare, blasphematis deum abraam in abraam:
quando hec legi abrae conformia mentimini, lex vestra dat deo quintam
partem spoliorum cuius sunt vniuersa quid ridiculosius dicitis, hec
218 fiunt contra incredulos. Nonne hoc est occultum secundum vestram
legem: quis melius ambulet licet quisque se putet rectius ambulare.
Deus enim vt alchoran dicit dedit cuilibet genti quod sua sunt ei
placida, ideo hoc occultum spectat ad iudicem occultorum extremi
iudicii, ostendite vbi hoc abraam aut fecerit vel fieri preceperit, et quia
non reperietis male dicitis vos abrae legem sequi. Quotiens dicit liber
vester, si deus vellet omnes eiusdem legis et ritus essent, sed sic: vti
videmus permittit, cur vos presumitis se mundo aliter disponere quam
deus: nisi quia deo ad corrupta vestra desideria plus omnibus blasphe-
mando abutimini. Dicitis fortassis nos decimamus1 sicut abraham,
nonne abraam melchisedech sacerdoti dedit decimas. Quid figurabat
rex salem sacerdos summi dei aliud quam messiam, hoc dauid pro-
pheta de ipso dicit deum dixisse psalmo centesimo IX. Tu es sacerdos
in eternum secundum ordinem melchisedech iesu christo, sic ilium
psalmum in euangelio exponente, si datis decimas christo eterno
sacerdoti: decimas abraam sequimini, si non datis sibi etiam si detis
non estis sequaces abrae. Uos autem persequimini christum: et ipsum
spoliatis et opprimitis in suis membris, ideo iniuriam facitis abrae,
219 cuius gloriamini successores. Utinam intelligeretis misteria huius
panis et vini oblationis eterni sacerdotii pascere et celestis mense, de
qua in alchoran tune perfecte videretis, quod sicut substantia panis et
vini que non est viua, opere nature depuratur et assumitur per sub-
stantiam humanam in sui vnionem viuam, quoniam substantia nutri-
menti transit in vnionem substantie aliti, sic substantia viua hominis
depuratur opere verbi dei: et demum assumitur in eius vnionem vt
viuat vita altiori quam prius scilicet diuina et eterna, et in hoc videtur
1
decmamus
33 Nikolaus von Kues II 5 ]_J_
quomodo verbum dei christus et eius corpus misticum viuunt vna vita
per vnionem antedictam immortal! et perpetua, sed hec misteria
occultissima per vos capi non possunt qui non creditis personalem
vnionem humane nature et diuine in christo, neque fructum supra
dictum gustare vnquam poteritis qui estis increduli et sine spe.
220 Capitulum XVII

Persuasio quod soldanus mandet mariam virginem theotocos1 credi et
lumen euangelii amplecti
Nunc post hoc o tu soldane de babylonia princeps gentis magne
considera cur tibi ascribis custodiam legis arabum commissam, fuisti
aliquando christianus et abnegasti vt aptus esses ad principatum: fidem
christianam. Non fateris te christum renegasse: sed minus credere de
eo quam prius. Credebas enim eum filium dei verum modo secundum
legem arabum non credis, non abnegasti fidem vnitatis dei quam
habuisti et tenes modo. Credebas mariam matrem iesu christi esse
theotocon genetricem scilicet dei, modo dicis virginem mariam esse
matrem christi: sed non dei. Credebas christum in hierusalem per
pontium pylatum crucifixum pro nostra salute, visitasti locum se-
pulture in hierusalem, vidisti signa que acciderant mortis hora: scilicet
scissuram petre ex terre motu, modo negas eum mortuum, et astruis
eum adhuc viuum, vidisti deuote et sepe locum natiuitatis circa
presepe in bethleem: modo negas hoc verum, dicens sub palma quadam
in loco solitario christum natum. Mira res est: factus es soldanus non
p. 366 vt imminuas laudes et ] exaltationem christi et matris eius marie vir-
221 ginis. Loca ilia que ad laudem constructa sunt in perpetuam memoriam
crucifixionis et natiuitatis iesu: que perhibent testimonium continuum
mille annorum et vltra ne detrahas, laudi esse finis et te per ilia
conuinci non erubescis. Credidisti aliquando gabrielem missum a
deo ad virginem mariam in nazareth et sibi annunciasse quomodo
ipsa paritura esset iesum filium dei, modo credis amram patrem marie,
et per consequens ipsam non esse illam de qua euangelium dicit, que
secuta est primam mariam plus quam mille annis. Etsi dicis alchoran in
hoc errasse: consequens est quod gabriel euangelicus sit verus, et
gabriel alchoranicus sit mendax. Considera si mahmet per iudeos sibi
assistentes deceptus fuit: qui sibi persuadebant mariam matrem christi
sororem aaron fuisse: in multis et eum decipere potuerunt tanquam
1
theoticos
512
222 penitus ignarum de hystoriis temporum. Expetit a te virgo gloriosa

maria vt restituas sibi honorem a deo datum et in tercia synodo sub
theodosio, atque quarta sub marciano imperatoribus declaratum.
Respice in illos glorioses imperatores theodosium, marcianum, con-
stantinum et ceteros qui gloriam virgini et matri christi summo studio
augere procurarunt. Si princeps es: aduerte hec esse honoris tui vt
similiter facias, cum ad idipsum obligeris ex euangelio prius per te
professo et nunc in acceptatione alchoran de nouo firmato et appro-
bate. Diceres fortassis. Absit absit quod ego debitum honorem marie
virgini dare recusem, neque enim sic intelligo alchoran, ideo blasphe-
mantes ipsam mando mortis supplicio tradi, sed deest intelligentia
circa modum generationis iesu christi de virgine. Respondeo. Modus
incarnationis verbi excedit humanum intellectum, sed cum euan-
gelium dicat verbum caro factum: hoc vtique a te credi oportet si
euangelio credis et istud sufficit, sed credo matrem christi qui christus
est verbum dei in virgine incarnatum: modo quo deus hoc operatus
223 est. Si itaque preceperis in omni imperio tuo omnes credere euangelio
modo tali quo egiptii, affri, romani, asianique crediderunt: et glori-
ficauerunt virginem mariam tempore mahmet, et ante et post omnes
christiani, aut maior eorum pars, iustum erit mandatum tuum deo et
christo et virgini intemerate acceptum, et infinitarum animarum
tribuens salutem, et quietem tibique laudem immortalem et vitam
perpetuam. Euenire debet tempus vt supra dictum est ex alchoran,
quo non erit nisi fides christi. Incipe tu accedere, et sequentur omnes
orbis et secte illius principes. Tune dicetur. Ecce deus permisit fieri
mala, vt euenirent bona, fides euangelii vbique ab ydolatris orientali-
bus spreta fuit, venit lex arabum quasi nolens consentire in ipsam et ad
cultum eos vnius dei approbate tarnen occulto euangelio conduxit,
nunc placuit deo quod approbatum euangelium cooperatum multis
ineptiis in alchoran quemadmodum approbatur sepe in eodem libro,
in lucem veniat, ita ducentur de lege arabum ad euangelium prius
fortissime resistentes ad gloriam magni dei regis regum creatoris et
dominatoris vniuersi.
224 Capitulum XVIII

Capitulum ad calipham de baidach quod iudei de abraam apposuerunt
in alchoran
Primum a tua prudentia qui prees legi alchoran deposco. Si credis
deum esse auctorem alchoran an non. Si non, cur mandas tantam dili-
33
* 513
Cribratio Alchoran III 18—ig
gentiam libro illi in studio baidach adhiberi qui de seipso perhibet

falsum testimonium cum dicat se a deo compositum, quod tu non
credis. Si vero credis librum ilium dei verba continere quomodo potest
liber dicere, quod per gabrielem deus ipsum mahmet intimauit, per
hec verba gabrielis hunc librum tuo cordi per creatorem intimantis,
quomodo possunt hec verba deo loquenti adaptari, qui est creator.
Tu nosti per discursum libri talia sepissime reperiri, que per se osten-
225 dunt, non esse verba dei qui loquitur. Esto igitur quod istis et aliis
obiectionibus non obstantibus tu omnino credas deum libri illius
p. 367 collectorem, credere igitur te oportet omnia | esse verissima que in ipso
continentur. Dicito quando legitur capitulo XVI. Ego quidem cui deus
viam rectam atque directam illam scilicet abrae non increduli pa-
tescit: et immisit et cetera. Quid per ego intelligis: si dicis mahmet:
vtique non sunt ilia verba dei, nee eis credendum. De se igitur mahmet
testimonium perhibens nihil probat: et ilia verba cum in alchoran
226 sunt scripta dei esse predixisti, que similiter stare nequeunt. Adhuc
nonne capitulo VI. ponitur Te vero ceteris intima deum veraciter in-
iunxisse quod abrae sectam imitentur qui nee incredulus nee ido-
latra. Si hec deus sibi precepit, et post hoc capitulo XVI. eidem primo
immisit et patefecit viam abrae. Alchoran enim successiue descendit et
pedetentim vt capitulo XXVI. quomodo hec simul stabunt et quomodo
compatiuntur se ilia que in VI. capitulo dicit: abraam nee incredulum
nee idolatram fuisse, et in doctrinis idem affirmat. Dicito cum mahmet
XL. annorum de idolatria conuersus sit: per sergium monachum chri-
stianum et nestorianum cuius etiam habitum religiosum acceptasse
dicitur et in ea fide mortuus asseritur, quomodo est hoc verum quod
abrae legem tenuerit. Ubi legisti in alchoran preceptum de circum-
cisione aut mahmet circumcisum vtique non in octauo die natiuitatis
sue vt ysaac et filiis abrae fuit preceptum, nee in XIII. anno vt ysmael,
tune enim idolatra fuit nee postea legitur circumcisus. Sed quia christia-
nus licet nestorianus vtique baptizatus fuit. Nestoriani enim euange-
227 lium amplectuntur et baptizantur. Neque est verisimile mahmet ista
in alchoran scripsisse. Nam vt patet ex alchoran euangelii laudes
ponuntur in XII. capitulo, et ante capitula ilia que legem abrae immis-
sam mahmet dicunt, similiter et laudes christi capitulo IV.1 qui credi
possunt a mahmet posite cum esset christianus vt prefertur. Certum
est autem ipsum christum omnibus prophetis preferre et legem euan-
gelicam omnibus aliis legibus, ideo quod derelicto christo et euangelio
1
mi
514
ad abraam fuerit per deum remissus nequaquam est consonum rationi

nee verisimile, cum christiani in obseruantia euangelii non dubitent
omnem perfectionem fidei et legis abrae contineri. Ista igitur de lege
et via ipsius abrae verisimiliter iudei post mortem apposuerunt ad
alchoran, quoniam in eorum manibus erat collectio mahmet vt pre-
228 mittitur. Nunc vides califfa vos per astutos: peruersos: dei blasphemes
iudeos esse seductos, qui alchoran nunquam in vita mahmet publi-
catum: neque eius vnquam continentia plene cuiquam reperitur
communicata, post mortem mahmet antequam iudei illi qui mahmet
adheserant et collectionem preceptorum eius in sua potestate habu-
erant ipsam hali cui mahmet tradi mandauit assignarent ilia inseru-
erunt de abraam cuius se iudei filios iactant: atque alia multa que in
alchoran remanserunt. Hec cum optime scias sume virilem animum
in dei timore et veritatem mendacio preferas.
229 Capitulum XIX

Ostensio sine christo non posse felicitari
Secundo considera quomodo christo iesu et eius euangelio absque
omni hesitatione etiam secundum mahmet subiici debeas: si ad eter-
nam vitam peruenire speras quoniam sine christo hoc omni homini
impossibile est. Et ad hoc ostendendum premitto etiam secundum
alchoran hominem mortalem nullo modo posse quocunque studio aut
exercitio virtutis1 immortalem fieri. Mortalis enim natura si seipsam
efficere posset immortalem: faceret et seipsam deum: qui solus
per naturam est immortalis etiam secundum alchoran. Non potest
igitur2 aliquis homo talia virtuosa facere opera propter que merito et
de iure fiat immortalis. Et cum immortalitatem omnes desideramus:
nemo erit felix vltima felicitate nisi ipsam assequatur: nee sufficeret
p. 368 illam sine merito habere. Qui etenim non assequitur | regnum immor-
talitatis vt heres et dominus per iusticiam nondum est felix. Non
enim vasallus qui de gratia id habet quod habet felix est quia seruus,
sed dominus et heres. Quomodo igitur erit possibile quod homo ad
regnum celorum et immortalitatis perueniat vt sit rex et dominus et
heres regni illius, si mortalis immortalitatem sic mereri non potest
230 quod sibi debeatur. Sicut enim sensibilis vita cuiuscunque bruti ani-
malis nullo vnquam exercitio ad hoc ascendere poterit quod fiat in-
tellectualis et intelligens, licet vnum animal brutum plus videatur per
1 2
vittutis igitnr
515
doctrinam hominis ad conformitatem intelligentie ascendere quam

aliud: nunquam tarnen erit possibile bestiam fieri intelligentem. Quod
si aliquod reperiretur animal speciei bestialis capax doctrine taliter
quod exercitio continuato apprehenderet intelligentiam eorum que
homo intelligit: et hoc opere ostenderet, nequaquam verum est illud
animal fuisse puram bestiam: sed habuisse intellectum cui animalitas
ilia brutalis speciei fuisset vt sue ypostasi vnita, ideo id quod in radice
ilia quam ypostasim dico habuit naturaliter: potuit etiam in assumpta
specie brutali congruo mereri exercitio. Et quemadmodum hec de
bruto et intelligentia vera sunt, sic de homine et diuinitate que et
immortalitas nominatur dici oportet. Nullus enim homo quantumcun-
que videatur immortalitati seu deo similior quam alius, tarnen per
quodcunque exercitium virtuosum licet sanctior continue fieret
vnquam ad diuinitatem seu immortalitatem perueniret, et si quis
peruenisse creditur, necesse fuit quod illius hominis radix seu ypostasis
fuerit diuina, vt in assumpto humanitate exercitio virtutis apto
immortalitatem mereri posset quam habuit in radice seu in ypostasi.
231 Uos autem secundum alchoran non dubitatis hominem fide et open-
bus mereri posse, quod per sententiam dei iudicis sibi eterna vita in die
extremi iudicii adiudicetur. De christo igitur minime hoc verum dubi-
tatis : quo nemo dignior. Oportet igitur fateri quoniam christus homo
mortalis meruit immortalitatem in humana natura, quod ilia humana
natura in ipso radicata et ypostaticata fuit in diuina vt prefertur, et in
nullo alio homine natura humana ita eleuata fuit vt eius ypostasis esset
diuina, ipse enim solus altissimus. Nullus igitur homo alius immortali-
tatem mereri potuit neque potest nature sue humane, solus christus
potuit. Meruit igitur immortalitatem omnibus eiusdem nature humane
sibi conformibus. Ideo intelligimus per angelicam gabrielis annuncia-
tionem marie virgini factam in euangelio scriptam ipsum iesum a deo
nominatum, quia saluator saluum faciens populum suum, et messyam
siue christum regem esse, de cuius regno sunt omnes qui eternam et
immortalem vitam assequentur.
232 Capitulum XX
Ostensio christum meruisse christianis immortalitatem
Intellige calipha quod christus meruit hoc regnum immortalitatis
in humana natura assumptam de virgine, quia in radice seu ypostasi
fuit immortalis per naturam. Unde sicut ipse secundum ypostasim
516
diuinam fuit naturaliter immortalis. Ita in assumpta humana natura

merait vt esset immortalis. Natura igitur humana in ipso non est facta
immortalis solum ex gratia vnionis eius cum diuina ypostasi, sed etiam
ex exercitio virtutis. Meruit enim deposita mortalitate per mortem
quam ob obedientiam dei passus est fieri amplius immortalis. Messyas
igitur seu christus rex pre consortibus vnctus natura et merito rex
est eterne seu immortalis vite. Hoc quidem regnum est suum qui est
rex virtutum et glorie, et in ipsum suum regnum omnes creduli et
fideles per ipsum vt sint conregnantes vocati sunt, et qui audiunt
233 vocem eius et sequentur ipsum possident immortalitatem. lam clare
conspicis Christum esse mediatorem dei et hominum, et nullus homi-
sog num fide et operibus | nisi per ipsum mereri vitam eternam. Ipse est
heres regni dei immortalis quod solus deus inhabitat: ad quod omnes
homines aspirant. Heres quidem omni dicendi modo secundum na-
turam et constitutionem, et quia secundum naturam est heres: tune
dicitur verus films dei filius enim heres est naturalis: et secundum
constitutionem heres est et dicitur filius hominis vnctus pre consortibus
suis. Duplex est autem constitutio, vna que simpliciter dependet ab
electione constituentis, alia que non solum ab electione constituentis
dependet: sed ex merito constituti, acsi rex habens filium et fortem
aduersarium: faceret proclama quod ilium militem in heredem con-
stitueret qui aduersarium vinceret: et naturalis filius seruilem mili-
tarem induens formam victor fieret, ille omni modo heres esset natura
et constitutione. Ita christus heres vniuersorum natura et constitutione
existit. Induit enim hominis seruilem formam et principem huius mundi
vicit dei aduersarium de cuius manu liberauit humanam captiuam
234 naturam ad dei imaginem et contemplationem eius creatam. Uides
christum perfectissimum dei heredem natura et merito: et filium dei
et omnes homines christiformes per ipsum dei heredes et filios: et
ipsius christi coheredes, hereditas autem est regnum vite eterne in quo
videtur deus pater in gloria sua: et christus victor in gloria dei patris.
Neque alius potest esse verus alchoran intellectus: vti tuipse pura
mente conspicis. Hec si recte aduertis vides in christo non esse nisi
vnam diuinam ypostasim in qua radicatur humana natura, ypostasis
vero diuine et immortalis nature humanam in se colligit naturam ob
quam ypostasim christus est vna diuina persona, licet sit diuine pariter
et humane nature, et de ipso dicuntur communicatione ideomatum
que diuine nature pariter et humane tribuimus, de quo poteris si velis
a multis doctis christianis sufficienter informari.
517
Cribratio Alchoran III 21 — De venatione sapientiae. Prologus
235 C a p i t u l u m XXI
Declaratio similitudinis ade et christi
Et quia circa modum quo humana natura diuine ypostasi vniatur
plerique non recte imaginati sunt, quoniam illud quod omnem in-
tellectum exuperat imaginatio non attingit, ideo pauca circa hoc ne
erres sequendo aut nestorium aut enticen: aut alium aliquem non sane
intelligentem scire debes quod sicut V. capitulo alchoran scribitur:
iesum ade quodammodo similitudinem gerere ad bonum intellectum,
hoc sic verum concipe: adam a deo creatus vt preesset animalibus: rex
et messias animalium fuit, in eo enim altior ypostasis quam in brutis
scilicet nature intellectualis fuit in se brutalem animalitatem colligens
et vniens. Ob quam etiam ypostasim nature intellectualis vna fuit
persona licet intellectualis pariter et brutalis nature, et quoniam omne
perfectionis ordine nature est prius, deus enim omnia antecedit non
tempore: cum non sit in tempore, sed natura, quia perfectior, ita deus
236 antiquior intelligentia. Intelligentia antiquior sensibilitate seu bruta-
litate, sensibilitas antiquior vegetabilitate, dico antiquior non tem-
pore sed ordine et dignitate atque perfectione. Eo dicendi modo in-
tellectualis natura in adam antiquior sensibili in se vniuit sensibilem
naturam et factus est rex omnium vita sensibili viuentium, quia
ipsam sensibilem vitam in vnionem antiquioris intellectualis vite as-
sumpsit, et mouit corpus viuens vita sensibili ad actus vite intellectua-
lis, sic christus quodammodo in similitudine tali concipi potest esse
messias et rex omnium viuentium vita intellectual!, quia diuina vita
antiquior intellectual! in se vniuit vitam intellectualem hominis et
p- 37° mouit illam humanam intellectualem1 naturam ad | operationes diui-
237 nas. Dicitur autem quodammodo esse similem christum ade non
totaliter. Nam vita intellectiua in adam non solum in se vniuit vitam
sensibilem. Sed quia inter ipsam intellectiuam et sensibilem quedam
potuit esse proportio: cum quelibet sit finita et creata, hinc vita in-
tellectiua in vnione predicta facta est forma formans sibi vnitam sen-
sibilem vitam. Diuina autem vita in christo licet in se ypostatice vniret
vitam intellectiuam humanam: non tarnen formaliter: cum inter diui-
nam vitam cuius magnitudinis non est finis, et intellectiuam finitam
non possit cadere proportio que est necessaria inter formam et id
quod format, tamen cum ypostasis sit infinite virtutis: naturam in se
attractam nunquam deserit, sicut virtus magnetis in suam ypostasim
1
inllectualem
518
ferrum attractum nunquam deserit, et per medium attract! ferri aliud

ferrum attrahit, et hoc faceret in infinitum si virtus foret infinita. Non
tarnen fit virtus ilia magnetis forma ferri: neque transit in ferrum vt
fiat ferrum, neque componitur cum ferro: vt fiat vnum tercium ex
ipsis compositum, sed remanentibus naturis inconfusis: ita ferrum
ypostasi virtutis magnetis adheret quod ipsam non deserit: siue sur-
sum, siue deorsum: aut lateraliter moueatur. His enigmatibus quamuis
238 remotis: christum aliquantulum apprehende. Adhuc sicut adam terre-
nus in se complicauit omnem hominem qui venturus erat in hoc regnum
et hunc mundum sensibilem, ita quod complicite omnes homines in ipso
erant et ab ipso receperunt vt huius mundi homines esse possent, ita
in christo secundo scilicet adam celesti complicite sunt omnes pre-
destinati ad vitam immortalem alterius mundi et regni celorum, a quo
necessario omnia recipiunt: vt illius incorruptibih's celestis regni
ciues et domestic! esse possint, que clarius et apertissime sic esse re-
peries: si deus dignabitur tibi oculos aperire vt leges et intelligas
sacratissimum euangelium, quod tibi concedat deus pius et misericors
semper benedictus.
Expliciunt libri de cribratione alchoran. |
Reuerendissimi domini Nicolai Cardinalis sancti petri ad vincula pro-

logus libri de venatione sapientie
Propositum est meas sapientie venationes quas vsque ad hanc

senectam mentis intuitu veriores putaui summarie notatas posteris1
relinquere, cum nesciam si forte longius et melius cogitandi tempus
concedatur. Sexagesimum enim primum transegi annum. Conscripsi du-
dum conceptum de querendo deum: profeci post hoc: et iterum signaui
coniecturas. Nunc vero cum in diogenis laertii de vitis philosophorum
libro varies philosophorum legissem sapientie venationes concitatus
ingenium totum contuli: tam grate speculation! quasi nihil dulcius
1
poteris
519
ferrum attractum nunquam deserit, et per medium attract! ferri aliud

ferrum attrahit, et hoc faceret in infinitum si virtus foret infinita. Non
tarnen fit virtus ilia magnetis forma ferri: neque transit in ferrum vt
fiat ferrum, neque componitur cum ferro: vt fiat vnum tercium ex
ipsis compositum, sed remanentibus naturis inconfusis: ita ferrum
ypostasi virtutis magnetis adheret quod ipsam non deserit: siue sur-
sum, siue deorsum: aut lateraliter moueatur. His enigmatibus quamuis
238 remotis: christum aliquantulum apprehende. Adhuc sicut adam terre-
nus in se complicauit omnem hominem qui venturus erat in hoc regnum
et hunc mundum sensibilem, ita quod complicite omnes homines in ipso
erant et ab ipso receperunt vt huius mundi homines esse possent, ita
in christo secundo scilicet adam celesti complicite sunt omnes pre-
destinati ad vitam immortalem alterius mundi et regni celorum, a quo
necessario omnia recipiunt: vt illius incorruptibih's celestis regni
ciues et domestic! esse possint, que clarius et apertissime sic esse re-
peries: si deus dignabitur tibi oculos aperire vt leges et intelligas
sacratissimum euangelium, quod tibi concedat deus pius et misericors
semper benedictus.
Expliciunt libri de cribratione alchoran. |
Reuerendissimi domini Nicolai Cardinalis sancti petri ad vincula pro-

logus libri de venatione sapientie
Propositum est meas sapientie venationes quas vsque ad hanc

senectam mentis intuitu veriores putaui summarie notatas posteris1
relinquere, cum nesciam si forte longius et melius cogitandi tempus
concedatur. Sexagesimum enim primum transegi annum. Conscripsi du-
dum conceptum de querendo deum: profeci post hoc: et iterum signaui
coniecturas. Nunc vero cum in diogenis laertii de vitis philosophorum
libro varies philosophorum legissem sapientie venationes concitatus
ingenium totum contuli: tam grate speculation! quasi nihil dulcius
1
poteris
519

De venatione sapientiae. Prologus —i
homini potest aduenire, et que diligentissima meditatione repperi:

licet parua sint: vt acutiores moueantur ad melius mentem profun-
dandam: peccator homo timide verecundeque pandam, hocque ordine
procedam. Solicitamur appetitu nature nostre indito ad non solum
scientiam: sed sapientiam seu sapidam scientiam habendum. Circa
huius rationem primo pauca premittam, deinde volenti philosophari
quod venationem sapientie voco: regiones et in illis loca quedam
describam: in camposque ducam: prede quam querunt apprime puto
refertos.
2 Capitulum I1
Sapientia pastum esse intellectus
Intellectualis nostra natura cum viuat necessario pascitur, sed alio
quam intelligibilis2 vite cibo nequaquam refici potest: quemadmodum
omne viuens simili cibo vite sue pascitur. Nam cum vitalis spiritus sit
delectabiliter mouens qui motus vita dicitur: tune vis ipsa spiritus
vite nisi restauretur naturali sua refectione: expirat et deficit. Pitha-
gorici aiebant3 vitalem spiritum in vapore seminis corpus in corpore
eius potentialiter subsistere, quod et stoici: qui et zenonii approbantes:
substantiam fructiferi seminis in spiritu vaporabili esse dixerunt, qui
dum in grano aut in alio semine expirauit: non fructificat, ignem enim
videmus deficere et expirare si pabulum eius defecerit. Unde et ce-
lestia cum moueantur: spiritus veteres appellabant, vt sapiens philo:
et iesus filius sirach: solem spiritum affirmant, ideo et solem pasci
dicebant vapore oceani, et lunam similiter vapore aliorum fluminum
refici affirmant, et planetas: quos diuina vita pollere putabant: et deos
alios vaporibus delectari credentes: thure et odoriferis placabant.
His enim spiritum vite etheree4 seu celestis purgatissimi ignis nature
3 in esse asserentes: vaporem odoris suauissimi obtulerunt. Quoniam
autem animalia omnia naturalem mentem fixamque memoriam
pabuli sui similitudinisque sue sensum habent: que sunt eiusdem
speciei sentientes. Aiebat plato hoc ex idea necessario esse: cum
preter illas nihil maneat. Ex quo elicias ideas non esse sie ab in-
diuiduis separatas sicut extrinseca exemplaria. Nam natura indiuidui
1 2 8
Capitulum primum intellibigilis aeibant * ehteree
520

cum ipsa idea vnitur a qua habet omnia naturaliter. Dicebat laertius
platonem affirmare ideam vnum: et multa stare et moueri, in eo
enim quod est species incorruptibilis, est intelligibilis et vna. In eo enim
quod multis vnitur indiuiduis: multa dicebat sic fixam stabilemque in
eo: quod inalteriabilis: et intelligibilis, in eo vero quod coniungitur
mobilibus moueri dixit. Proculus latius explanat quomodo principia
essentialia sunt intrinseca et non extrinseca, et quomodo per contrac-
tum ilium quo indiuiduum idee sue iungitur per ipsam ideam intelligi-
bilem diuinitati connectitur vt secundum suam capacitatem meliori
p. 372 modo sit | quo esse et conseruari potest. Refert etiam laercius platonem
dicere, ydeas principium et initium esse eorum que natura consistunt:
vt huiusmodi sint qualia sunt, que si bene intelligantur: forte non
tantum aduersantur veritati quantum mali interpretes ipsius sugges-
4 serunt. Epicharmus1 etiam dixit omnia que viuunt notioni et sapientie
participare. Gallina enim non parit viuentes: sed oua prius incubat et
calore animat. Hec autem sapientia vt sese habet: natura nouit
sola, ab ea quippe eruditur. Ac rursum ait. Nihil profecto mirum
si ita loquar et placere eas sibi et mutuo foueri et videri preclara.
Nam et canis cani videtur esse pulcerrimum, et bös boui, et azino azi-
nus, susque item sui, videtur venustate2 prestare. Ecce si animal omne
habet connatam intelligentiam eorum que ad necessitatem conser-
uationis ipsius in se et in eius prole cum sit mortale sunt necessaria, et
hinc industriam habet venandi populum suum, et lumen oportunum
et organa venationi sue apta, vt lucem oculis congenitam: animalia que
nocte venantur, cognoscitque inuentum et eligit sibique vnit, vtique
vita intellectualis nostra hiis nequaquam carebit, quare intellectus
dotatus est a natura logica vt ilia mediante discurrat et suam faciat
venationem. Est enim vt aristotiles dicebat logice exactissimum
instrumentum ad venationem tarn veri quam verisimilis. Unde dum
inuenit cognoscit et auide amplectitur. Sapientia igitur est que que-
ritur, quia pascit intellectum, immortah's est enim cibus: immortaliter
igitur pascit. Ilia autem in variis rationibus lucet que ipsam varie parti-
cipant. In variis enim rationibus querit sapientie lumen: vt in de sugat
et pascatur quemadmodum in variis sensibilibus, in quibus aliquando
vita pascebatur: rationabiliter querit sensibilis vita pastum, ita et
in sensibilibus notionibus ratione applicata, intellectus intelligibilem
cibum venatur. Unde in vno cibo melius quam in alio reficitur, sed
5 difficilius id quod preciosius reperitur. Et quia homo maiori industria
2
Epicharinus venuste
521

De venatione sapientiae 1—4
indiget vt suam animalitatem bene nutriat quam aliud animal, habet-

que opus vt ad hoc logica sua natural! in venatione corporalis cibi
vtatur: non est ad intellectualem ita deditus et attentus sicut illa
natura exposcit. Hec occupatio dum nimia est a speculatiua sapientie
alienat, quare philosophia carni contraria mortificare scribitur. Etiam
inter philosophos magna differentia reperitur, et hoc maxime euenit,
quia vnus intellectus est melior venator, quia exercitatus, et logica sibi
promptior, et ea vtitur exquisite, scitque vnus melius in qua regione
sapientia que queritur citius reperiatur, et quoraodo detineatur. Nihil
enim sunt philosophi: nisi venatores sapientie, quam quisque in lumine
logice sibi connate suo modo inuestigat.
6 Capitulum II
Quo principio rationes sapientie perquisiui
Dicit inter sapient es primus Thaies ille milesius, deum antiquissi-
mum, quia ingenitus, mundum pulcerrimum quia a deo factus, que
verba dum in Laercio legerem: summe mihi placuere. Inspicio mun-
dum pulcerrimum miro ordine vnitum, in quo summa summi dei boni-
tas, sapientia, pulcritudoque relucet. Moueor ad querendum huius tarn
admirandi operis artificem, et intra me dico, cum ignotum per ignotius
non possit sciri: capere me oportet aliquod certissimum ab omnibus
venatoribus indubitatum et presuppositum, et in luce illius ignotum
querere. Uerum enim vero consonat, cum hec sollicite intra me auida
mens quereret: incidit philosophorum assertio quam et aristotiles in
phisicorum principio assumit, que est quod impossibile fieri non fit, et
ad ipsam conuersus: mtrospexi regiones sapientie: hoc qualicunque dis-
cursu.
7 Capitulum III
Quo discursu ratio venatur |
p.373 Cum impossibile fieri non fiat: nihil factum est aut fiet: quin
potuit aut possit fieri, quod autem est et non est factum nee crea-
tum: non potuit neque potest fieri: neque creari. Precedit enim
posse fieri et est eternum, cum non sit nee factum nee creatum:
nee possit fieri aliud. Omne autem quod est factum: aut fiet, cum sine
posse fieri nee sit factum: nee fiet, habet principium vnum absolutum
quod est principium et causa ipsius posse fieri, et id est illud eternum
522

quod posse fieri antecedit, et est absolutum principium et incontra-

hibile, quia est omne id quod esse potest: et ipsum quod fit de posse
fieri producitur, quia ipsum posse fieri fit actu omne quod fit. Omne
autem quod factum est ex posse fieri, aut est id quod fieri potest: aut
est post illud, et nunquam est id: quod fieri potest, sed sequitur et
imitatur ipsum fieri posse, cum non factum: nee a se est factum nee
ab alio. Nam cum omne factum precedat li posse fieri: quomodo
fieret ipsum posse fieri, sed cum sit post id quod est omne quod esse
potest: scilicet eternum: habet initium, tamen non potest deficere
posse fieri, si enim dificeret: hoc fieri posset. Non igitur posse fieri
deficeret, posse fieri igitur initiatum in euum manet et perpetuum
8 est. Et cum non sit factum et tamen initiatum: ipsum dicimus crea-
tum, cum nihil presupponat ex quo sit: dempto eius creatore, omnia
igitur que post ipsum sunt: a creatore de ipso posse fieri producta sunt,
que autem facta sunt id quod fieri possunt: hec celestia et intelligi-
bilia1 nominantur, que autem sunt: sed non id quod fieri possunt:
nunquam fixa sunt et deficiunt. Imitamur igitur perpetua, et non
attingent vnquam ilia, temporalia igitur sunt et terrena sensibiliaque
vocantur. Cum igitur me conuerto ad contemplandum eternum video
ipsum actum simpliciter et in ipso mente intueor omnia vt in causa
absoluta complicite, cum in euum et perpetuum intueor intellectuali-
ter, video ipsum posse fieri et in ipso naturam omnium et singulorum vt
secundum perfectam explicationem predestinationis diuine mentis
fieri debent, cum in tempore intueor: omnia in successione explicari:
perfectionem perpetuorum imitando sensibiliter comprehendo. Imi-
tantur enim sensibilia ipsa intelligibilia, quare in posse fieri creato
omnia creata sunt predeterminata, vt hie mundus pulcer: vti est fieret,
de quo infra plenius. Quomodo autem hoc concipi possit aliquale
exemplum licet remotum subiungam.
Capitulum IV2
Quomodo exemplo artis logice se iuuat
Intellectus magistri vult creare artem sylogisticam. Ipse posse fieri
huius artis precedit que ars in ipso est vt in causa. Ponit igitur et
firmat posse fieri huius artis. Nam que ars ilia requirit fieri possunt vt
sunt nomen et verbum: et propositiones ex illis, et ex illis sylogismus
2
intelligibia Capitulum 1III
523

qui fit ex tribus propositionibus, quarum due premittuntur, ex quibus

tertia conclusio sequitur. Requiritur etiam quod subiecta et predicata
omnium trium propositionum non habent nisi tres terminos, ideo
necesse est vnum in premissis bis resumi qui dicitur medium. Aut igitur
hoc est quando in prima premissa que dicitur maior ille sit subiectum:
et in minori premissa predicatum. Aut vbi in ambobus predicatum,
aut subiectum. Et ita oriuntur tres figure, cuiuslibet figure etiam
varii modi oriuntur: ex varia et vtili combinatione propositionum1
inutilibus combinationibus reiectis, sicut sunt trium negatiuarum et
trium particularium propositionum, et aliis secundum figuram in-
utilibus. Et primum ex tribus affirmatiuis vniuersalibus nominant.
Barbara in prima figura. Secundum ex vniuersalibus maiori negatiua
et minori affirmatiua: et conclusione negatiua nominant. Celarent,
et ita consequenter2. Et he sunt specifice forme sylogistice in ratione
fundate et permanentes, quas necesse est omnem sylogismum qui
p. 374 sensibili sermone exprimitur imitari. Et | ita posse fieri huius artis
10 explicatur. Hanc artem inuentor magister obedienti tradit discipulo,
et mandat vt secundum omnes sibi propositos modos sylogizet. Sie
forte se aliqualiter habet mundi artificium. Nam eius magister glo-
riosus deus volens constituere mundum pulcrum: posse fieri ipsius et in
ipso complicite omnia ad illius mundi constitutionem creauit neces-
saria. Requirebat autem pulcritudo mundi tarn illa que essent: quam
que et viuerent, atque etiam que et intelligerent, atque etiam quod
horum termini varie essent species seu modi pulcritudinis que sunt
diuine mentis practice predeterminate, rationes et vtiles pulcre com-
binationes ad mundi constitutionem oportune. Hoc diuinum opificium
deus obedienti scilicet nature ipsi posse fieri concreate tradidit, vt
posse fieri mundi secundum iam dictas predeterminatas diuini intel-
lectus rationes explicaret, puta posse fieri hominis: secundum rationem
hominis predeterminatam explicaret. Et ita de cunctis: sicut sylogizans
ad predeterminatas rationes: que Barbara Celarent nominantur sylo-
gizando respicit.
11
Capitulum V
Quomodo exemplo geometrico perficit
Uidetur autem naturam imitari geometer dum circulum figurat.
Nam ad predeterminatam circuli respicit rationem secundum quam
1 2
propositiouum consequeuter
524

studet operari quantum hoc posse fieri sensibilis subiecti permittit,

vnum enim aptius est alio, nee aliud est hec ratio quam equedistantia
centri circuli a circumferentia, que est vera circuli ratio seu causa non
recipiens magis nee minus, sed nullus sensibilis circulus adeo perfecte
fieri potest quod rationem illam precise attingat. Nam posse fieri
sensibilis circulus est post illam intelligibilem rationem fixam et sta-
bilem : quam vt ymago veritatem sequitur, et imitatur posse fieri cir-
culum in sensibili materia: que cum sit variabilis: nequaquam erit cir-
culus qui describitur, omne id quod sensibilis circulus fieri potest: cum
omni possibili1 dato possit fieri verier et perfectior et dicto intelligibili
12 similior. Sic dum vult geomiter angulum rectum figurare: ad intelli-
gibilem eius respicit rationem que est id quod rectus intelligibilis esse
potest, quam nullus sensibilis precise potest imitari, nee ad aliam
respicit speciem quando acutum vel obtusum angulum facit quam
speciem recti, cui acutus est minor et obtusus maior, acutus enim
semper potest esse recto similior, ita et obtusus, et si alter ipsorum esset
minime talis, ita quod minus esse non posset: rectus esset, quare in
ratione recti complicantur cum sint recti quando id sunt quod fieri
possunt, sic nee natura respicit ad aliam speciem quam humanam
quando aut masculum aut feminam producit: quamuis ratio hominis
non sit masculus nee femina: que sensibilibus conueniunt, species
enim medium est in se vniens a se vel ad dexteram: vel ad sinistram
13 declinantia. Uides bene ista sic esse quando aduertis intelligibilia nihil
eorum aut esse aut habere que in sensibilibus reperiuntur, non enim
habent aut colorem aut figuram que sensibili visu attinguntur, aut
duriciem seu leuitatem siue aliquod tale quod tactu sentitur, ita nee
quantitatem nee sexum nee aliquod quod sensus apprehendit, ilia
enim omnia intelligibilia sequuntur sicut temporalia perpetua, sic nihil
intelligibilium est in eternitate que omne intelligibile antecedit: sicut
eternum perpetuum, omnia autem precisa et permanentia pulcriora
sunt imperfectis et fluidis, sic intelligibilia pulcriora sensibilibus: que
intantum sunt pulcra inquantum intelligibiles species seu pulcritu-
dines in ipsis relucent.
14 Capitulum VI
Dilucidatio ipsius posse fieri
Erit qui hec legerit non dubium occupatus vt posse fieri concipiat,
et hoc ideo difficile, quoniam posse fieri non terminatur nisi in suo
1
possibi
525

principio. Quomodo igitur formari posset conceptus de eo quod inter-

p. 375 minabile, nee tarnen penitus ab|erres: rudi quodam exemplo succurram,
esto lucem eternum deum appellari, mundum vero penitus inuisibilem,
qui per visum iudicatur non esse, cum nihil visus esse iudicet nisi per
ipsum videatur, disponit autem lux velle mundum visibilem facere,
et quia posse fieri visibilem mundum est color ipsius lucis similitude:
nam colons ypostasis lux est, creat igitur lux colorem in quo omne
quod videri potest complicatur, sicut enim sublato colore nihil videtur,
ita de colore per lucem omne visibile vt tale de potentia ad actum per-
ducitur. Unde quia varie color in coloratis respondet: in certis luci pro-
pinquior color apparet, et illa sunt magis visibilia: et vt talia nobiliora,
vti albus color: nullum tarnen coloratum participat adeo perfecte
colorem aliquem quin perfectius participari possit, et non est terminus
ipsius posse fieri nisi causa coloris. Aliqua stabiliter et perpetue manent
eiusdem coloris, vt celestia, alia instabiliter et temporaliter vt terre-
stria: et que huius corruptibilis mundi sunt. Color igitur est posse fieri
visibile, omne enim quod videtur: quia coloratum est videtur, et dis-
crete ab omni alio colorato videtur et discernitur, propter discretum et
15 singularem suum colorem, et quia sensus visus qui Spiritus lucidus est
lucem discretiuam et cognoscitiuam participat, et nequaquam est
coloratus vt de omni colore iudicet, igitur color non est posse fieri
ipsius. Sic et intellectus lucidior est visu discernit enim subtilissime
que inuisibilia sunt, puta intelligibilia a visibilibus abstracta, quare
nee color posse fieri ipsius intellectus existit, sed posse fieri lucidum et
pulcrum mundum et cuncta que in ipso sunt: etiam ipsum colorem est
simplicius colore: qui dicitur eterne lucis similitudo in sua potentia
passiua omnia lucida que sunt: que viuunt: et intelligunt, vti semen
participalis lucis et pulcri complicans, quod lucidum semen animale
huius seminis participatio aliqualiter ostendit, cum sit posse fieri ani-
malis, quod est: viuit: sentit: et suo modo intelligit, quam virtutem
non haberet nisi illius posse fieri mundi et dicti seminis seminum simili-
tudinem participaret et imago esset. Unde semen seminum existentium:
viuentium: et intelligentium: est participabilis dei similitudo quam
posse fieri nominamus, de qua lux eterna hunc pulcrum et lucidum
mundum produxit, et cuncta que fiunt constituit. Nam cum sit eterne
lucis participabilis similitudo: bona est, quod constat in suiipsius larga
diffusione, magna est, quia virtus nunquam terminabilis, vera: delecta-
bilis: perfectaque est: et per omnia laudabilis, cuius opera lucidibilia
et gloriosa sunt, vti infra narrabimus.
526

16 Capitulum VII
Quod vna est causa ipsius posse fieri omnia
Id in quo mee quiescunt venationum coniecture, hoc est: quod non
est nisi vna omnium causa creatrix posse fieri omnium, et quod ilia
omne posse fieri precedat sitque ipsius terminus que nee est nomi-
nabilis nee participabilis, sed eius similitude in omnibus participatur.
Et quia varia participantia sunt in omnibus que secundum eandem
speciem similitudinis participant ipsius cause similitudinem est
deuenire ad vnum quod est maxime tale, et est primum seu principium
aut precipuum illius specifice participationis: et in ordine ad alia
eiusdem speciei maxime tale et per se tale: cuius specificam simili-
tudinem alia illius ordinis participant, sicut lucem dicimus prime cause
similitudinem que in maxime lucido puta sole primo et principaliter
resplendet: vt in per se lucido, in aliis vero lucidis vt in participantibus
solarem lucem, causa autem Solaris lucis nihil commune habet cum
luce sous: sed est omnium causa, ideo nihil omnium. Que vero rationis
discursu venatis fecerim nunc reuelabo, vt tarn predicta quam que
17 sequuntur capias et iudices. Certum est primum principium non esse
factum cum nihil a seipso: sed ab eo priori fiat, quod autem non est
p. 376 factum neque resolui aut in|terire potest, et hoc eternum dicimus, et
quia posse fieri non potest seipsum in actum producere, nam producere
ex actu est. Implicat igitur dicere potentiam passiuam seipsam in
actum producere, quare ante potentiam est actus, non est igitur posse
fieri eternum principium, recte dicebat quidam doctor sanctus, affir-
mare potentiam passiuam semper fuisse heresis est, sequitur igitur
primam causam. Asserit autem magnus dyonisius in IX. capitulo de
diuinis nominibus, primum illud eternum inflexibile, inalterabile,
immixtum, immateriale, simplicissimum, non indigens, inaugmenta-
bile, immortale, non factum, semper ens. Hec et omnia similia quisque
ita esse videt: qui intendit primum ipsum posse fieri interire. Nam
flexibile, alterabile, materiale, augmentabile, minorabile et factibile,
et queque similia passiuam dicunt potentiam, et nequaquam posse
18 fieri precedunt, ideo de eterno principio neganda sunt. Capio autem hec
duo, scilicet inaugmentabile et imminorabile, et cum illis ad vena-
tionem propero et dico, inaugmentabile maius esse nequit, maximum
igitur est. Imminorabile minus esse non potest, minimum igitur est.
Unde cum sit maximum pariter et minimum, nullo vtique est minus:
quia maximum, neque maius quia minimum, sed omnium siue magno-
rum siue paruorum formalis seu exemplaris precisissima causa et men-

sura, quemadmodum in libello de berillo in enigmate anguli ostendi:

angulum maximum necessario pariter et minimum omnium angulorum
qui fieri possent: formalem adequatissimam causam, nee solum est
causa formalis: immo et efficiens atque finalis, vt ipse dyonisius vbi de
pulcro scribit ostendit. Nam pulcritudo que est id quod esse potest
inaugmentabilis et imminorabilis: cum sit maxima pariter et minima:
est actus posse fieri omnis pulcri, omnia pulcra efficiens sibi quantum
capacitas recipit conformans et ad se conuertens, sie de bono quod est
id quod esse potest, et de vero, de perfecto, et cunctis que in creaturis
laudamus, que videmus in deo deum esse eternum quando id sunt quod
esse possunt, et ideo deum omnium causam efficientem, formalem et
finalem laudamus, patet iam maxime notandum quomodo posse fieri
non potest terminari per aliquod quod ipsum sequitur seu fieri potest
sed idem est eius principium et finis, de quo infra latius.
ig Capitulum VIII
Quomodo plato et aristoteles venationem fecerunt
Plato venator miro modo circumspectus considerabat superiorain
inferioribus esse participatiue. Inferiora vero in superioribus excellen-
ter. Ideo cum videret multa nominari bona ex participatione boni, et
sie iusta et honesta, attendebat illa nomen participati sortiri, et se
conuertit ad videndum per se bonum et iustum, ac quod si participantia
sunt bona et iusta vtique per se talia sunt maxime talia et cause
aliorum. Et in hoc perypateticorum princeps acutissimus aristoteles
consentit, qui sie in naturalibus multa participatione calida videns:
ad per se calidum deuenire oportere affirmabat, quod sit maxime tale
et causa caloris in omnibus est, vti ignis. Et hac via ad primam et per
se causam omnium causarum peruenerunt. Sic ad ens entium, vitam
20 viuentium, atque intellectum intelligentium. Plato autem vniuersalem
omnium causam per ascensum de bono participate ad per se bonum
venatus est: hoc modo. Considerabat enim omnia entia, atque etiam
nondum actu entia, sed tantum potentia participatione vnius boni
bona dici, processus enim de potentia in actum, et omne actu existens
non caret boni participatione, maxime igitur tale, scilicet vnum per se
bonum ab omnibus desideratur. Omne enim eligibile sub ratione boni
est eligibile. Terminus igitur eligibilis et desiderabilis cum sit bonum:
erit per se bonum omnium causa, cum omnia ad suam causam conuersa
528

Ed. Argent. II pp. 37&—377
p. 377 ipsam appetant a qua habent quicquid habent. Affirmabat igitur | prin-
cipium primum deum, per se vnum et bonum et principia aliorum
scilicet entis, vite intellectus et talium nominabat per se existens, per se
vita, per se intellectus, et principia causasque esse, ipsius esse, viuere
21 et intelligere, et hos conditorios decs proculus nominat: quorum partici-
patione omnia que sunt: existunt, que viuunt viuunt, et que intelli-
gunt: intelligunt, et quoniam omnia que viuunt et intelligunt: nisi
essent, nee viuerent1 nee intelligerent: ideo causam entium vocauit,
post primum deum deorum: quern vnum bonum vt dixi: affirmabat,
secundum deum scilicet conditorem intellectum, hunc proclus iouem
omnium regem et principalem credidit, posuit sic celestes, et munda-
nos, et alios varios, et eternos deos prout hec extense proclus in sex
libris de theologia platonis expressit omnibus tarnen preposuit deum
deorum, causam vniuersalem omnium, et ita ilia que de bono attri-
buimus: que non sunt nisi ratione, et nequaquam re differentia: ipse
videtur deos asserere diuersos, propter diuersam attributorum rationem
motus nihil intelligibile nisi actu sit, cum esse necessario per intelligibile
participetur. Ideo omne quod intelligitur esse affirmabat: sic intelligi-
bilem hominem et leonem: et cuncta que a materia vidit abstracta et
22 absoluta intellectualiter esse asseruit modo quo supra ponitur. Sed
cum ipso in hoc non consentiunt peripatetici qui ens rationis viderunt
a nostro intellectu constitui: reale ens non attingere, nee in hoc quod
bonum sit antiquius ente concordant, vnum et ens et bonum dicunt
conuerti. Unde cum causa entis sit prima causa et conditor omnium
intellectus, illi qui dicunt quod vnum et ens et bonum conuertuntur:
etiam fatentur causam vnius et entis et boni esse eandem, tarnen
aristoteles qui vt anaxagoras primam causam intellectum: qui est
principium motus asserit: non sibi attribuit totius vniuersi administra-
tionem: sed celestium tantum, celestia vero hec terrena dicit gubernare,
epicurus vero totam deo soli sine cuiuscunque adminiculo vniuersi
tribuit administrationem. Sed diui nostri theologi reuelatione superna
didicerunt primam causam cum omnium assertione sit tricausalis:
scilicet efficiens: formalis: et finalis, que per platonem vnum et bonum,
per aristotelem intellectus2 et ens entium nominatur esse sie vnam quod
trina, et ita trinam quod vna: que cum sit causa efficiens vocatur
iuxta platonem vnitas: et sit causa formalis iuxta aristotelem entitas:
et sit causa finalis iuxta vtrosque bonitas. Uerum quomodo hec
sacratissima trinitas in vnitate que intelligibile omne omnemque
1 2
vinerent intellellectus
34· 529

quantitatem continuam et discretam numerum omnem et alteritatem

antecedit. Hie in enigmate per fidelem videri possit inferius vt deus
dederit annotabo.
Quomodo sacre littere et philosophi idem varie nominarunt
Si quis cum his tauter premissis primo ad genesim mundi per
sanctum moysen dudum ante philosophos descriptam se conuertit:
supra de principiis que dicta sunt ibi reperiet. Ait enim. In principio
creauit deus celum et terram, deinde lucem: per hoc innuens posse
fieri mundum qui celo et terra continetur in principio creatum.
Nam postea id quod actu factum est celum scilicet firmamentum: et
quod terra factum scilicet aridam: et quod lux facta est scilicet solem:
iuxta dyonisium expressit, omnia enim in posse fieri confuse et com-
plicite creata que postea facta et explicata leguntur. Unde quando ait
deum dixisse: fiat lux: et facta est lux ad naturam posse fieri, hec dicit,
vidit enim in posse fieri lucem: et illam bonam et necessariam ad visi-
bilis mundi pulcritudinem et ipsi nature lucis in posse fieri dixit vt
fieret lux actu, et facta est lux posse fieri lucis. Imperio verbi creatoris
naturaliter facta est lux hie motus quo posse vt actu fiat mouetur:
naturalis dicitur est enim a natura que est diuini precepti instru-
mentum in ipso posse fieri creatum vt naturaliter et delectabiliter
omni labore fatigaque exclusis actu fiat quod fieri potest. Uerbum |
, 378 autem dei ad quod natura respicit vt fiant omnia deus est, nihil enim
24 est dei quod non ipse deus. Hoc autem verbum platonici conditorem
intellectum appellant: quern et vnigenitum dicunt atque dominum
vniuersorum, vt Proclus credit, deum enim vnum appellant, ideo con-
ditorem intellectum vnigenitum, quidam vero primam intelligentiam
appellant. Anaxagoras autem ipsum mentem nominat. Stoyci verbum:
quod et deum asserunt vt in Laercio legitur. Et hi optime secuti sunt
dauid prophetam qui dixit. Uerbo domini celi firmati sunt. Et alibi, dixit
et facta sunt, mandauit et creata sunt. Ad hec quid philosophi sense-
rint de his principiis attende. Anaxagoras mentem, motus principium
dicit accessisse ad materiam, in qua omnia erant in confuso: et sin-
gula discrete composuisse. Sie plato deum et materiam duo dicit rerum
principia. Aristoteles resoluit omnia in actum et potentiam. Pytha-
goras principia monadi et dualitati assimilat, dualitati vti indiffinitam
530

materiam: monadi auctori aiebat subiectam. Stoyci deum quern et

mentem et iouem nominant opificem dicunt, immensi huius opens
quibus visum est duo esse rerum omnium principia: faciens et pa-
tiens et quod patitur sine qualitate substantiam seu materiam, quod
autem facit verbum quod et deum esse dicunt. Epycurus autem dicebat,
imperio dei omnia ex materia quam athomorum inf initat em credidit.
25 Hec in laercio latius, que si bene consideras nihil nisi id quod predicitur
intendunt, scilicet deum qui purissimus actus ex posse fieri omnia
facere, sed posse fieri esse dei creaturam expressius dixit moyses.
Thales autem non dissentit quando ait: mundum esse facturam dei,
quern antiquissimum confitetur. Est igitur et deus ipsius posse fieri
mundi principium et creator qui mundum qui factus est processit, in
quo mundus fuit ipsum posse fieri quern factum dicit, cum nihil actu
factum quod fieri non potuit. Sic et plato mundum genitum siue fac-
tum tenet. Dicit enim constant er, omne sensibile ab antiquiori prin-
cipio necessario esse, non autem ipsius mundi posse constare tempus,
26 quia cum conderetur simul et tempus affuit. Aristoteles vero posse
fieri negat initium habere, sic nee motum, nee tempus facta credit,
deceptus hac ratione, mundum factum potuisse fieri et posse fieri non
fit actu sine motu. Sic nee motum nee tempus factum concludit. Si
attendisset ante posse fieri actu eternum: posse fieri ab eo quod ipsum
precedit: principiatum non negasset. Successio enim que in motu est
cuius mensura est tempus de se fatetur: tempus et motum et que
mouentur non esse eterna cum eternitas sit actu simul id quod esse
potest: ideo ante successionem, cadit enim successio ab eterno.
Quare Plato melius videns: recte aiebat tempus imaginem sempiterni,
mutatur enim sempiternum et sequitur posse fieri, quomodo enim
fieret successio nisi fieri posset. Anaxagoras initia rerum et temporis
finem posuit. Interrogatus enim si mare aliquando futurum esset vbi
erant monies lamsaceni: respondit immo: nisi tempus deficeret. Cre-
debat igitur tempus aliquando finiri. Sic et stoyci qui mundum cor-
ruptibilem affirmabant: melius cum nobis reuelata per fidem veritate
concordant.
27 Capitulum X
Quomodo sapientes posse fieri nominarunt
Thales milesius assimilabat aquam ipsi posse fieri quando vidit
ex eius vapore aerem, et illius subtilitate ignem, atque ex aqua gros-
531

sicie terrain fieri, cunctaque viuentia ex ipsa nutriri: ideo et fieri,

ex his enim ex quibus sunt viuentia ex illis nutriuntur. Sed quod aqua
non sit posse fieri mundi et omnium: licet in ea multum reluceat: ex
hoc videtur. Deus enim vt ipse recte ait est antiquissimum, ante igitur
omne factum aut creatum. Aqua igitur cum sit: post ipsum facta est, ip-
28 sam igitur posse fieri antecedit. Zeno vero stoycus deum aiebat ignis
substantiam per aerem in aquam conuertisse, et quemadmodum semen
ρ. 379 in fetu continetur, ita et | serendi rationem in humore residisse,
materia scilicet ad operandum aptissime parata a qua cetera post
hec gignerentur: oportet vt intelligas nostrum principium scilicet posse
fieri aquam et cuncta elementa et que facta sunt precedere siue sint
siue viuant aut intelligant, neque hie humor de quo zeno est pura
aqua: etiam si aqueus, cum enim detur aqua vna purior et simplicior
alia: omnis dabilis aqua purior esse potest simplicior que. Non igitur
vno elemento sed omnibus inuicem compositis posse fieri sensibilia
corporaliaque attribui debet, sie enim et stoicos sensisse tradit,
laertius in zenonis citici vita de sensibili et corruptibili mundo loquens
ait mundum factum quando ignis substantia per aerem versa fuerat
in humorem tune crassior ipsius pars effecta fuit terra porro subtilior
in aerem cessit, eaque magis ac magis extenuata in ignem euasit, et ex
his permixtis exorta esse animalia et arbores et alia genera mundane
29 creature. Patet satis istos et eorum sequaces de hoc sensibili terrestri-
que mundo locutos esse ac quod in ipso non reperiantur simplicia
elementa sed permixta vt vnum ex altero: et ex omnibus cuncta etiam
viuentia fieri possent. Si enim elementum simplex et purum esset:
cum id esset quod fieri posset: non foret in potentia ad aliud, sicuti
dyonisius in celesti ierarchia ignem in alterabilem asserit, immo alibi
libro de diuinis nominibus in capitulo de malo affirmat nihil secundum
naturam et substantiam corrumpi, licet aliqua secundum alia eis
accidentia corrumpantur. Stoici vero partes huius terreni mundi
corruptibiles affirmarunt hinc concluserunt hunc mundum et genitum
et corruptibilem. Peripatetic! vero restaurari ipsum per circulationem
astruunt, ideo nunquam posse deficere motu circular! semper per-
seuerante: in genitumque esse dicunt, hoc tarnen certissimum vni-
uersum mundum nunquam deficere posse. Intelligibilia enim que sunt
principales eius partes id sunt quod fieri possunt vt supra diximus.
532

30 Capitulum XI
De tribus regionibus et decem campis sapientie
Ut autem propositum nostrum explicemus dicimus quod tres sunt
regiones sapientie. Prima in qua ipsa reperitur vti est eternaliter. Se-
cunda in qua reperitur in perpetua similitudine. Tertia in qua in tem-
porali fluxu similitudinis lucet a remotis. Decem veto puto campos
venationi sapientie plurimum aptos. Primum1 nomino doctam igno-
rantiam. Secundum possest. Tertium non aliud. Quartum lucis. Quin-
tum2 laudis. Sextum vnitatis. Septimum equalitatis. Octauum con-
nexionis. Nonum termini. Decimum ordinis.
31 Capitulum XII
De primo campo docte scilicet ignorantie
In primum intrans aduerto quomodo incomprehensibilis incom-
prehensibiliter capitur. Refert eusebius pamphili indum athenas ad-
uentasse quern socrates conuenit an deo ignorato sciri aliquid posset,
qui admirans questionem respondit quomodo hoc fieret, non enim volu-
it indus nihil sciri: sed nee deum penitus ignorari: omnia enim quia sunt
et deum quia est attestantur, immo potius quia deus est omnia sunt,
scilicet quia omne quod scitur melius perfectiusque sciri potest, nihil
vti scibile est scitur. Hinc sicut quia est dei: est causa scientie omnium
quia sunt, ita quia deus quid sit vti scibilis est ignoratur, quidditas
etiam omnium vti scibilis est ignoratur: quam ait aristoteles semper
quesitam quemadmodum et ipse earn in prima querit philosophia sed
non inuenit. Uisum est proclo quomodo quid sit id quod est principaliter
omnium repertu difficillimum non esse aliud quam vnum plura,
vnum in essentia: plura in potentia. Sed per hoc non scitur quid vnum
plura existat, de quo infra latius, fieri enim non potest quod id sciatur:
quod posse fieri antecedit. Deus igitur cum precedat: non potest fieri
comprehensibilis: et cum quid sit posse fieri non sit comprehensibile:
p. 380 sicut nee eius causa ipsum | precedens nullius quidditas causis igno-
32 ratis vti scibilis est actu comprehenditur, quanto igitur quis melius
sciuerit, hoc sciri non posse tanto doctior. Nam si doctior est de magni-
tudine claritatis sous negans ipsam visu comprehensibilem quam affir-
mans, et de magnitudine maris negans ipsam quacunque mensura
1 2
Primnm Quintnm
533

liquidorum mensurabilem quam affirmans vtique doctior est negans

magnitudinem absolutam incontractam ad claritatem solis vel ampli-
tudinem maris aut alterius cuiuscunque et penitus interminatam et in-
finitam, mensura mentis que ad mentem contracta est mensurabilem
quam affirmans, et hanc partem in libellis docte ignorantie prout potui
explicaui, mira res, intellectus scire desiderat non tarnen hoc naturale
desiderium eius ad sciendum quidditatem dei sui est sibi connatum, sed
ad sciendum deum suum tarn magnum quod magnitudinis eius nullus
est finis, huic omni conceptu et scibili maior, non enim contentaretur
de seipso intellectus, si similitude foret tarn parui et imperfecti crea-
toris qui maior esse posset et perfectior, omni enim scibili et compre-
hensibili infinite et incomprehensibilis perfectionis vtique maior est.
Hüne deum suum omnis creatura, et huius se assent similitudinem
nequaquam eo minoris. Contentatur enim omnis creatura de sua specie
tanquam perfectissima vt Epicharmus1 dicebat, quia ipsam infinite
pulcritudinis dei sui seit similitudinem et donum perfectum. Ideo
moyses scripsit deum vidisse cuncta que fecerat: et erant valde bona.
Quare merito quiescit quelibet res in sua specie: que est ab optimo
33 bona valde. Adhuc attende quomodo deus posse fieri excedens pre-
cedit omne quod potest fieri. Nihil igitur potest fieri perfectius quod
non precedat. Est igitur omne id quod esse potest omne perfectibile
perfectumque, quare est ipsum perfectum quod et perfectio omnium
perfectorum et perfectibilium. Gaudet igitur intellectus se talem cibum
perficientem nunquam consumptibilem habere per quem videt se
immortaliter perpetueque pasci delectabilissimeque viuere semperque
in sapientia perfici crescere augerique posse vti is plus gaudet2 qui
inuenit infinitum et innumerabilem incomprehensibilem atque
inexhauribilem thesaurum: quam ille qui reperit finitum numerabilem
comprehensibilemque. Hoc ille magnus leo papa videns: ait in sermone
vbi deum ineffabilem laudat dicens. Sentiamus in nobis bonum esse
quod vincimur, nemo ad cognitionem veritatis magis propinquat
quam qui intelligit in rebus diuinis etiam si multum proficiat semper
sibi superesse quod querat. Uides nunc venatores philosophos qui nisi
sunt rerum quidditates ignorata quidditate dei venari, et qui dei
quidditatem semper scibilem facere scitam: nisi sunt fecisse labores
inutiles, quoniam campum docte ignorantie non intrarunt. Solus autem
plato aliquod plus aliis philosophis videns: dicebat se mirari si deus
inueniri, et plus mirari si inuentus posset propalari.
1 2
Epicharinus gandet
534

34 C a p i t u l u m XIII
De secundo campo possest
Intellectus intrans in campum possest, hoc est, vbi posse est actu,
venatur cibum sufficientissimum, deus enim quern thales milesius
antiquissimum recte affirmabat: quia non factus seu genitus, anti-
quior est omni nominabili. Nam ante aliquid et nihil, effabile et in-
effabile, atque posse fieri et factum, non igitur potest fieri quod
eternum non sit actu, licet enim humanitas sit id quod humanitas
requirit: non tamen est actu id quod fieri potest. Est enim post fieri
posse sub omnipotenti potestate creatoris ipsius posse fieri. Nihil igitur
omnium que sequuntur posse fieri vnquam a posse fieri aliud quam est
35 absoluitur, solus deus est possest, quia est actu quod esse potest, non
est igitur deus querendus in alio campo quam possest, nam quocunque
demonstrate hoc deus non est, quia hoc potest fieri aliud. Non est deus
paruus, quia paruum potest esse maius, neque magnus, quia magnus j
p. 381 potest esse minus, sed ante omnia que aliter fieri possunt: et ante
omnia que differunt. Est enim ante differentiam omnem ante diffe-
rentiam actus et potentie: ante differentiam posse fieri et posse facere:
ante differentiam lucis et tenebre, immo ante differentiam esse et non
esse, aliquid et nihil, ante differentiam indifferentie et differentie,
equalitatis et inequalitatis, et ita de cunctis. Unde si respicis ad cuncta
que post ipsum sunt omnia sunt ab inuicem differentia atque etiam ad
inuicem concordantia in genere entis aut specie: numero differentia,
ipse autem deus est ante omnem differentiam differentie et concor-
dantie, quia posset, et cum sit ante differentiam vnius et alterius non
est plus vnum quam aliud: et ante differentiam parui et magni: non
36 maior vni et minor alteri: nee equalior et alteri inequalior. Sunt in hoc
campo delectabilissime venationes, quia possest est actu omne posse,
omne igitur quod sequitur posse fieri vt fiat actu non est actu: nisi
vt imitetur actum possest: qui est actus eternus: non factus, secun-
dum quem omne quod actu fit necesse est fieri. Nam cum posse fieri
et esse actu differant: et eternitas que deus illam differentiam prece-
dat: respicis in eternitate in qua posse fieri et actu esse non differunt,
omnia que facta sunt et fieri possunt actu et ibi ipsam eternitatem esse
vides. Unde omne quod factum est aut fiet posse fieri creatum, ne-
37 cessario etiam sequitur actum suum qui est eternitas. Iterum vnum et
eius potentia differunt, nam vnum actu vt est principium numeri est
post posse fieri, quia est multiplicabile: et non est actu quod esse pot-
est. Unum vero principaliter est omnis numerus. Differt igitur vnum
535

et eins potentia. Respice igitur in possest: ante illam differentiam: et

vides in eternitate vnum et eins potentiam ante differentiam esse actu
eternitatem, omnem igitur numerum qui ex potentia vnitatis post
posse fieri actu constitui potest actu vides esse eternitatem, et ilium
actum eternum: actus numeri qui fit aut fiet sequitur et imago verita-
tem. Nam sicut monas in eternitate est, ita vnum quod omnia actu:
que vnum fieri potest: sie et duo in eternitate est ita duo quod omnia
de duo fieri possunt, ita de omnibus. Uides igitur quod duo actu post
posse fieri imitatur actum ipsius duo in eternitate, sed proportio
ipsius duo post posse fieri ad duo ilia que sunt eternitas, est sicut
38 numeralis ad innumerabile seu finitum ad infinitum. Patet quomodo
philosophi qui hunc campum non intrauerunt de delectabilissimis
venationibus non degustarunt. Id autem quod eos terruit ne hunc
campum intrarent fuit, quia presupposuerunt etiam deum sicut alia
que posse fieri sequuntur circa differentiam oppositorum querendum.
Nam ante differentiam contradictorie1 oppositorum non putabant
deum reperiri. Uolentes igitur venationem eius includi infra ambitum
principii illius: quodlibet est vel non est, ipsum qui etiam illi principio
antiquior et qui ambitum illius principii excellit, non quesiuerunt in
campo possest vbi posse esse et actu esse non differunt. De possest
alibi in trialogo plura scripsi. Hec igitur nunc sic tanta sufficiant.
39 Capitulum XIV2
De tertio campo scilicet non aliud
Aristoteles socratem ad diffinitiones primum ingenium contulisse
in methaphisica sua scribit. Diffinitio enim scire facit. Exprimit enim
diffiniti genericam concordantiam et differentiam specificam quam
vocabulum in suo significato explicat. Uidetur igitur quesitum in
diffinitione sua eo modo quo cognosci potest, oportet igitur intellectum
qui venatur id quod ipsum posse fieri precedit attendere, quomodo
etiam li aliud precedit, non enim potest fieri aliud quod posse fieri
antecedit, quia aliud est post ipsum, et quia hoc sic se habet non potest
per alios terminos diffiniri, scilicet per genus et differentias specificari
seu determinari que precedit, oportet igitur quod ipsum sit suiipsius
1 2
contradietorie Capitulum XIIII
536

diffinitio et hoc etiam clarum ex antehabitis quando precedit differen-

tiam diffinitionis et diffiniti, nee hoc solum sed etiam necesse est per
ρ. 382 ipsum omnia diffiniri, cum esse | nequeant: nisi per ipsum sint et
diffiniantur. Optime hec vidit dyonisius in capitulo de perfecto et vno
libri diuinorum nominum dicens. Neque est vnum illud omnium causa
vnum ex pluribus, sed ante vnum omne omnem multitudinem1 vnius-
40 que omnis ac multitudinis diffinitum. Campum autem vbi est venatio
iocundissima eius quod se et omnia diffinit nomino non aliud, ipsum
enim non aliud se et omnia diffinit. Nam cum interrogo quid est non
aliud: conuenientissime respondetur. Non aliud est non aliud quam non
aliud. Et cum quero, quid est igitur aliud: bene respondetur ipsum
aliud esse non aliud quam aliud. Et sie mundus est non aliud quam
mundus, et ita de omnibus que nominari possunt. Uides nunc eternum
illud antiquissimum in eo campo dulcissima venatione queri posse. Nam
cum sit suiipsius et omnium aliorum diffinitio: non reperitur in alio
aliquo clarius quam in li non aliud. Attingis enim in eo campo anti-
quissimum trinum et vnum qui est suiipsius diffinitio. Nam non aliud
est non aliud quam non aliud miratur de hoc secreto intellectus quando
attente aduertit trinitatem sine qua deus seipsum non diffinit esse
vnitatem, quia diffinitio diffinitum, deus igitur trinus et vnus est
diffinitio se et omnia diffiniens. Reperit igitur intellectus deum
non esse aliud ab alio, quia ipsum aliud diffinit. Sublato enim li non
aliud non manet li aliud. Oportet enim aliud si esse debet esse non
aliud quam aliud alias esset aliud quam aliud, et ita non esset non aliud,
igitur cum sit ante aliud non potest fieri aliud, et est actu omne quod
41 simpliciter esse potest. Aduertas autem quomodo li non aliud non
significat tantum sicut li idem. Sed cum idem sit non aliud quam idem:
non aliud ipsum et omnia que nominari possunt precedit, ideo et si deus
nominetur non aliud: quia ipse est non aliud ab alio quocunque, sed
propterea non est idem cum aliquo, sicut enim non est aliud a celo:
ita non est idem cum celo. Habent igitur omnia vt non alia quam sunt,
quia deus ipsa diffinit, et ab ipso non aliud habent non aliud in specie
generare sed sibi simile efficere. Bonitas igitur bonificat, album albi-
ficat, et ita de omnibus. Uenatores philosophi hunc campum non intra-
runt, in quo solo negatio non opponitur affirmationi. Nam li non aliud
non opponitur li non aliud: cum ipsum diffiniat et precedat. Extra
hunc campum negatio affirmationi opponitur vt immortale mortali,
incorruptibile corruptibili, et ita de omnibus, solum li non aliud ex-
1
multitudiuem
537

cepto. Querere igitur deum in aliis campis vbi non reperitur vacua ve-
natio est, non enim est deus qui alicui opponitur, cum sit ante omnem
oppositorum differentiam. Imperfectiori igitur modo deus nominatur
animal: cui non animal opponitur, et immortalis cui mortale opponi-
tur quam non aliud: cui nee aliud nee nihil opponitur, cum etiam
ipsum nihil precedat et diffiniat. Est enim nihil non aliud quam nihil.
Subtilissime aiebat diuinus dyonisius deum esse in omnibus omnia, in
nihilo nihil. Scripsi autern latius de li non aliud: in tetralogo Rome
anno transacto, ideo nunc de hoc satis et cetera.
42 C a p i t u l u m XV
De quarto campo scilicet lucis
Uolo nunc intrare campum lucis, et in data luce querere lumen sa-
pientie. Est enim vt ait philosophia: signatum super nos lumen vultus
seu noticie dei, et in ilia fit leta valde iocundaque venatio. Dico autem
quoniam omnis videns niuem albam earn affirmat. Huic assertion!
contradicere delirare est. Sicque omnis intelligens vera dicit, vera esse
negari nequit. Cum autem id quod omnia diffinit diffinitio sit: vtique
diffinitio que se et omnia diffinit: est bona valde, magnaque est hec
diffinitio, vera et pulcra est, sapientifica est, delectabilis est, per-
fecta est, clara est, equa est, et sufficiens. Hec enim omnia et hiis
similia: de diffinitione illa verissime did: omnis fatetur intellectus.
4 Sunt igitur illa in diffinitione diffinitio, et in diffinito diffinitum. Cum
3
p· 383 igitur | diffinitio mundum non aliud esse quam mundum, hec omnia
que premisi video in diffinitione illa diffinitionem esse que de his
omnibus verificatur, et in mundo diffinito mundum esse. Bonitas
igitur: magnitudo: veritas: pulcritudo: sapientia: perfectio: claritas1:
et sufficientia in mundo diffinito mundus sunt, in terra diffinita terra,
sicut in deo diffinito deus, et sicut in li non aliud sunt non aliud, sie in
li aliud: aliud. Quando igitur in sole qui est quid aliud sunt sol, tune
sunt: qui est aliud scilicet sol dictum. Sicut igitur in deo non sunt aliud
quam non aliud simpliciter, sic in sole non sunt aliud quam aliud
sic dictum. Bonitas igitur solis non est ipsum non aliud simpliciter:
sed ipsum non aliud solare, quoniam in sole sol est, ita in omnibus.
44 Hie venatur intellectus admirabilem atque sapidissimam scientiam
quando certissime intuetur. Hec omnia in eterno simplicissimo deo
1
clarita
538

ipsum deum se et omnia diffinientem. Huic et in omni diffinite

diffinitum ex quo seit quod nihil omnium que sunt penitus potest
esse expers: boni: magni: veri: pulcri: et sie consequenter de singulis
premissis, et quia nihil omnium est expers sufficientie sufficientissime
omnia condita sunt, cum quodlibet tantum habet sufficientie quantum
sibi sufficit. Si nihil omnium expers est sapientie et claritatis seu lucis,
sed quodlibet tantum habet de his quantum sue nature sufficit: vt sit
45 non aliud quam est meliori modo quo esse potest. 0 mirabilis sapientia
dei que cuncta que fecit vidit bona valde, peruenire igitur per omnem
venationem vsque ad admirationem illius eterne sapientie est prope
accedere, quoniam vt ait sapiens philo ipsa est vapor virtutis maie-
statis dei. Huius suauissimum et nouum: totam intellectualem capa-
citatem reficientem odorem admiratur venator et inflammatur ine-
narrabili desiderio in odore illo currendi vt capiat quam prope esse non
dubitat. Hac spe gaudiosa confortatur et augetur cursus venatoris,
retardatur tarnen ob aggrauans corpus quod circumfert: et sapientiam
velocissimam que attingit a fine ad finem comprehendere nequiens
cupit dissolui a corpore et illi amicicie que nectit ipsum ad corpus, que
maior secundum naturam esse nequit: renunciat, et mori non perti-
mescit: vt cibum immortalem dei scilicet sapientiam comprehendat et
degustet. Neque est possibile quenquam venatorum aliter ad eius com-
prehensionem peruenire: vt hec nos incarnata docuit dei sapientia:
quam nemo nisi dignus apprehendit, dignus autem non est omnis ille
qui ipsam ignorat: omnibus et vite proprie proferendam: et ita ardeat
eius amore vt se et omnia perdat et ipsam lucretur.
46 Capitulum XVI
De eodem
Gaudet intellectus in hac venatione letissima. Nam hec venatio bona:
magna: vera: sapida pulcra: delectabilis: perfecta: clara: equa et suffi-
ciens est. Uidet enim cum bonum diffinitur ipsa omnia predicta
magnum verum et cetera esse ipsum bonum, et dum magnum diffinitur
in ipso bonum verum et cetera esse ipsum magnum, et ita in quolibet
ipsorum omnia sunt ipsum, et quia non in aliud sunt ipsum non aliud:
non est ibi bonum aliud a magno et vero et ceteris. Nee magnum aliud
a bono et vero et ceteris, nam non aliud ipsa omnia facit esse non aliud,
sic aliud ipsa omnia facit aliud. Bonum enim in aliud est aliud: ita
magnum et verum. Cum igitur quodlibet sit aliud: non erit bonum, tune
539

non aliud a magno nee a vero, sed sicut in ipso non aliud non aliud, ita
47 in ipso aliud aliud. Unde cum sol sit aliud non est eius bonitas non
aliud quam eius magnitude aut veritas, et cetera, sed quodlibet illo-
rum cum sit solare est aliud ab alio. Solaritas enim bonitatis ad solem
contracta non est illa absoluta bonitas que non aliud, ideo est alia a
magnitudine solari et veritate solari et aliis, non enim in alio aliud
quod sol dicitur essent illa ipsum aliud, si non essent quodlibet ipsorum
p. 384 aliud. Sol enim alio | est bonus, et alio magnus, et alio verus, et ita de
singulis illis, quare aliud citra simplicitatem ipsius non aliud: non
caret respectu ipsius non aliud compositione, magis autem compositum
est ipsum aliud in quo non aliud minus relucet vt magis in aliud sen-
sibili quam intelligibili, neque in bonitate solari in qua magnitudo,
veritas et cetera sunt ipsa bonitas, magnitudo est non aliud: sed aliud
a veritate, et quodlibet a quolibet aliud cum sint in solari bonitate que
est alia ipsa, scilicet solans vnitas. Necesse est igitur solarem bonitatem
cadere in compositionem: cum a simplicitate ipsius non aliud seu dei in
solarem alteritatem contrahatur. Bonitas igitur, magnitudo, veritas,
et cetera que in composito compositum sunt alia, et composita esse
necesse est. Sicut in simplicissimo deo non alia: sed incomposite sim-
48 plex ipse deus existunt, sicut causata in causa causa sunt. Omnia
autem que intellectus concipere potest aut sunt non aliud, aut aliud, in
non aliud cum ipsum sit id quod esse potest simplicissimum et per-
fectissimum non cadit varietas. Ideo in li aliud omnem cadere varieta-
tem videt. Uarietas igitur modorum essendi ipsius aliud: alia et alia
sortitur nomina. Bonitas igitur, magnitudo, veritas, et cetera secundum
alium modum combinationis constituunt id quod vocatur esse, secun-
dum alium id quod vocatur viuere, secundum alium id quod vocatur
intelligere, et ita de omnibus, nee illa omnia que sunt, viuunt, et in-
telligunt aliud sunt quam ipsius non aliud, quod omnia diffinit varia
receptio, ex qua sequitur varia eius relucentia, in vno clarius, in alio
obscurius. Clarius et durabilius in intellectualibus, obscurius et cor-
ruptibilius in sensibilibus, et in his differenter.
49 C a p i t u l u m XVII
De eodem
Refert proculus in primo libro theologie platonis, socratem qui vices
platonis tenet in alcibiade dicere intellectiuam animam cum intra
se conspicit: deum et omnia speculari, ea enim que post ipsam sunt
540

vmbras esse videt intelligibilium, que vero ante ipsam: ait in profundo
clausis quodammodo oculis conspici, omnia enim in nobis animaliter
esse dicit. Ecce diuinum platonis indicium. Ita quidem arbitror vt ipse
omnia in omnibus scilicet suo esse modo. In intellectu igitur nostro se-
cundum ipsius essendi modum sunt omnia. Nam bonitas, magnitude,
veritas, et omnia ilia decem in omnibus sunt omnia, in deo deus, in in-
tellectu intellectus, in sensu sensus. Si igitur que in deo deus, in in-
tellectu intellectus, et in omnibus omnia, vtique omnia in intellectu
intellectus sunt. Intellectualiter igitur sunt ibi omnia seu notionaliter
siue cognoscibiliter. Et quia intellectus est bonus, magnus, verus,
pulcer, sapiens, et cetera decem cum se intuetur se talem vt dixi esse:
videt et contentatur maxime cum videat se perfectum et sufficientem,
et quoniam ilia est intellectualiter per suam bonitatem intellectualem
potens est intelligere bonitatem absolutam: et bonitatem contractam.
Sic per magnitudinem, sic per veritatem, sic per sapientiam intellectu-
alem suam: notiones facit sapientie absolute ab omnibus: et ad omnia
contracte, ordinemque rerum in sapientia intuetur, et ordinata con-
50 templatur. Unde cum cognitio sit assimilatio: repperit omnia in seipso
vt in speculo viuo vita intellectual!, qui in seipsum respiciens cuncta
in seipso assimilata videt. Et hec assimilatio est ymago viua creatoris
et omnium. Cum autem sit viua et intellectualis dei ymago: qui deus
non est aliud ab aliquo, ideo cum in se intrat: et sciat se talem esse
ymaginem quale est suum exemplar in se speculatur. Hunc enim
indubie deum suum cognoscit cuius est similitude. In bonitate enim
sua notionali cognoscit eius bonitatem cuius est ymago maiorem quam
concipere aut cogitare possit, sic intuendo in suam magnitudinem
ρ. 385 omnia intellectualiter ambient em: cognoscit exemplarem | dei sui
magnitudinem ambitum que illius est imago excedere, quia ipsius
non est finis, ita de reliquis cunctis. Uidet etiam supra se intelligentias
lucidiores: diuinitatis capaciores: et post se sensibilem cognitionem
magis tenebrosam: et diuinitatis minus capacem: quantum sufficientie
habeat intellectualis venatio: quando intra se pergit non cessans se-
ipsam profundare ostendunt theologorum philosophorum et mathe-
maticorum inuenta nobis per eorum scripta multipliciter reserata.
Quo autem modo dyonisius in campo lucis venationem fecerit vtique
electam: in libro ipsius de diuinis nominibus reperitur.
541

51 Capitulum XVIII
De campo quinto scilicet laudis
Cum hunc lucis campum peragrassem statim se campus laudis dei
amenissimus ostendit. Nam cum hec que in campo lucis venatus fui
de quibus decem predicta scilicet bonitatem: magnitudinem: verita-
tem: et reliqua in mentis estario reconderam: repperi illa omnia
et plura dei in laudis campo plantata, et dixi cum hie floridus letusque
campus non producat nisi illa decem et similia. Sunt igitur ipsa
decem laudes dei et intra me conspiciens attendi quomodo intellectus
affirmans diffinitionem se et omnia diffinientem esse bonam: magnam:
veram: et reliqua laudem eius exprimere conatur. Laudauit enim illam
diffinitionem que deus est quia bona: quia magna: quia vera et ita
consequenter. Quid igitur sunt illa decem nisi laus dei, quid laudatur
per illa nisi laus illa que deus. Nonne hec omnia laudantur: bonitas
laudatur: magnitude laudatur, veritas laudatur: et singula sequentia.
Hec igitur decem et alia que per omnem intellectum vigentem lau-
dantur1 in dei laudem sumuntur et bene de ipso dicuntur, quia ipse
52 est fons laudis. Sunt igitur omnia ex dei laudibus et benedictionibus id
quod sunt. Ideo propheta dauid ad omnia respiciens dei opera canebat.
Benedicite omnia opera domini domino, laudate et superexaltate eum
in secula. Et singulariter enumerat angelos: celos: et terram: aquam: et
cetera cuncta creata que laudant deum, nihil enim sunt omnia nisi
decora dei iocundaque laudatio. Nam attestante dyonisio: diuina sola
participatione noscuntur, quomodo enim in suo principio et sua sede
sint nullus intellectus attingit. Porro siue supersubstantiale illud
occultum lucem et vitam siue verbum appellamus: nihil intelligimus
aliud quam ex eo in nos emanantes participationes atque virtutes qui-
bus assumamur in deum, et que nobis vel substantiam: vel vitam: vel
sapientiam largiantur. Hec dyonisius. Merito igitur quelibet dei fac-
tura deum laudat quia bonus, quia ipsa se fatetur bonam et laudabilem
53 ipsius dono: sie magnam sie veram: et reliqua. In campo lucis fecerunt
suas deuotissimas venationes omnes prophete seu videntes et eleuatores
intellectus: quod attestantur sacre littere et scripta sanctorum in qui-
bus omnia ad laudem dei referuntur. Cum enim dyonisius de diuinis
tractaret nominibus: nomina illa dei laudes appellauit et deum per
ipsa laudans in eius laudem ipsa exposuit, vt in capitulo de sapientia
laudatur intellectus et ratio, et dicit quod ex substantiis omnibus lau-
1
landantur
542

datur. Deprehendi igitur in hoc laudis campo sapidissimam scientiam

consistere in laude dei que omnia ex suis laudibus ad sui laudem con-
stituit, sicut enim hymni laudum varii varias continent armonicas
combinationes. Sic quelibet species humana scilicet leonina: aquilina:
et ita de omnibus: est specialis quidem hymnus ex laudibus dei et in
laudem eius conditus, celi hymni magis festiui et fecundi sunt laudibus
quam terrestres. Sol enim mirabilis est laudum dei combinatio et quili-
bet hymnus in hoc pulcer et singularis, quia habet in sua singularitate
p. 386 aliquod quo alii hymni carent. Ideo deo cuncti accepti qui om|nia que
creauit participatione laudis sue bona dixit, eisque benedixit, ex his
elicui hominem viuum quendam et intelligentem laudum dei hymnum
optime compositum plus cunctis visibilibus de dei laudibus habere vt
deum pre ceteris indesinenter laudet, et in hoc solo consistere vitam
suam vt id reddat deo quod vt esset accepit, laudes scilicet tune ad
finem properat, et immortalium laudum felicissima premia consequetur.
54 Capitulum XIX
De eodem
Omnia igitur suo esse laudant deum: postquam quodlibet adeo est
perfectum et sufficiens quod nulla ex parte laude careat, vtique suum
laudat opificem: a quo solum hoc habet quod laudatur. Naturaliter
igitur omnia creata deum laudant et cum creatura laudatur: non ipsa
que seipsam non fecit: sed in ipsa conditor eius. Idolatria igitur qua
creature diuine laudes dantur insania est infirme, cece, et seducte
mentis. Nam cum colitur pro deo illud quod sua natura suum laudat
factorem: vtique insanire est. Neque est quicquam quod alium co-
gnoscat deum quam ilium quern vt conditorem laudat: cui nihil seit
prestantius. Seit igitur omnis creatura: et quantum sibi sufficit cogno-
scit conditorem suum omnipotentem, ipsum laudat, audit que et in-
telligit verbum eius et obedit. Si enim dixerit lapidi quod viuat: vtique
audit, intelligit et obedit. Mortui enim audient verbum dei et viuent.
Sicut lazarus quatriduanus et alii mortui audiuerunt et vixerunt, vt hec
sciunt christiani. Ex quo cert urn est hominem qui habet liberum arbi-
trium quando a laudibus dei cessat et dei verbum non audit quod in
ipso et conscientia eius loquitur, nee vult anteiligere et obedire vt bene
agat inexcusabilis est cum a propria natura reprehendatur, et indignus
55 est societate felicium deum perpetue laudantium. Uenatus sum pre-
35 Nikolaus von Kues II 54 3

terea in hoc campo indicibilem esse sanctorum spirituum perpetuam

iocundissimamque domini laudationem, qui quantum amant tan-
tum clamant, et quanto plus laudant: tanto et ipsi maiorem laudem as-
sequuntur, et ad infinite laudabilem propius accedunt, licet nunquam
ad eius equalitatem pertingant. Sicut enim finibile tempus non potest
vnquam ita augeri quod fiat simile infinibili perpetuo, ita nee initiatum
perpetuum potest vnquam equari inprincipiato eterno. Sie nee per-
petua rebellium spirituum damnatio vnquam temporalis finibilisque
fiet. Quälern autem laudem homines perfect! laudatores dei con-
sequantur: obseruantia semper seruata docet, que eos ad dei et sanc-
torum consortium exaltat, et diuinis prosequitur laudibus, perfecti
autem in excelsis deum laudant, et que hanc laudem possunt impedire
abiiciunt, vti est amor sui et mundi huius et relegant seipsos habi-
tuantes se in religione, hunc impeditiuum sui et mundi amorem morti-
ficante, imitantes magistrum veritatis dei verbum incarnatum, qui in
dei laudem omnium terribilium terribilissimum: mortem scilicet
turpissimam voluntarie verbo et exemplo docuit sub eundem. Quem
infiniti martyres secuti morte vitam adepti sunt immortalem, et hodie
religiosi quam plurimi mundo mortui hiis dei laudibus vacantes per-
fecti dei laudatores esse contendunt.
56 « Capitulum XX
De eodem
Mandauit propheta psallere dei laudes in psalterio decacordo. Hoc
ego attendens decem laudis cordas tantum sumpsi, videlicet, Boni-
tatem, magnitudinem, veritatem, ac alias prenominatas. Psalterium
autem opus est intelligentie: vt homo habeat instrumentum in quo
dulces et delectabiles tangat modos. Illos enim modos quos in se
habet intelligibiliter facit audibiles et sensibiles, et cum sint in in-
p.387 tellectu modi illi habentes intellectum delectantur | aure et sensi-
biliter audire in sono quod insensibiliter habent in anima. Unde
si concordant voces cum armonicis vitalibus anime numeris laudant
psallentem, si dissentit vituperant. Tria sunt necessaria si psalli
debet psalterium ex duobus scilicet vase et cordis compositum atque
psaltes, hoc est intelligentia: natura: et subiectum, psaltes intelligentia,
corde natura que ab intelligentia mouetur, et vas nature conueniens,
544

in homine microcosmo hec vt in maiori mundo sunt. Est in ipso in-

telligentia, est natura humana, et corpus ei conueniens. Ita est homo
viuum psalterium in se omnia habens ad psallendum deo laudes quas
in seipso cognoscit. In psalterio enim et cithara in cymbalis iubilationis
et bene sonantibus: omnes spiritus laudat dominum. Hec omnia in-
57 strumenta in se viua habet spiritus noster intellectualis, mirandum
autem vnde homo vigens intellectu naturaliter habet scientiam laudis
et laudabilium et vituperalium, nisi enim illi nature hec scientia ne-
cessaria esset: ad sui pascentiam et conseruationem non haberet plus
homo ipsam quam azinus. Diuina enim prouidentia sicut non deficit
in necessariis: ita non abundat in superfluis, et quoniam ex quibus
sumus et illis nutrimur et pascimur. Omne viuens querit cibum suum
quern dum inuenit cognoscit et hoc ex conformitate cibi ad id vnde est.
Ouare cum homo secundum intellectualem animam laudabilia natu-
raliter cognoscat et amplectatur delicieturque in illis tanquam in cibo
nature sue conformi. Hinc seit se de his naturaliter esse que ob con-
formitatem naturalem ad suum esse laudat et amplectitur. Habet
igitur intellectus in se dono diuine prouidentie omnem sibi necessariam
scientiam principiorum per que venatur sue nature conforme, et in-
effabile est hoc iudicium. Et quoniam principia sua sunt laudabilia
vti sunt ilia decem sepedicta, et ipse homo ex his principiatus est
vt laus dei suum laudet creatorem, non est penitus homo dei sui
ignorans quern seit laudabilem et gloriosum in secula. Neque est sibi
alia scientia necessaria, quia seit tantum quantum sufficit sibi ad
hoc vt faciat ilia propter que creatus est. Laudando igitur deum quia
bonus: vtique bonitatem seit laudabilem: ita veritatem: et sapientiam,
et cetera. Et quamuis ignoret quid ilia sint: non tarnen habet omni-
modam eorum ignorantiam quando cognoscit ilia esse laudabilia et in
laude dei complicari et in tantum laudi dei conuenientia quod homo
58 sine illis non capit nee deum nee quicquam laudari posse. Seit etiam
homo quod ipsum oporteat liberum arbitrium suum per laudabilia
determinare, vt sit ex electione sicut a natura laudabilis. Bonitas:
virtus: veritas: honestas: equitas et cetera talia laudabilia sunt:
possuntque eligi per liberum arbitrium aut eorum contrarium: si
eliguntur: totus homo tarn ex naturalibus quam arbitrii electione
laudabilis perfecte deum laudat, si vero vitia et laudabilibus aduersa
eligit: non est laudabilis sed sibi deoque contrarius, quomodo tune
laudare deum poterit laudi contrarius. Proficit autem continue semper
laudans deum. Sicut citharedus citharizando et fit deo semper similior,
et hie finis hominis deo scilicet similiorem fieri vt recte plato dicebat.
35
* 545

Nam quanto plus deum laudat tanto ipse deo gratior, igitur et ipse
laudabilior diuineque laudabilitati similior. Recte sapiens socrates
comperit nihil nos certius scire quam ea que laudabilia sunt: et monuit
ad illa ceteris dimissis tanquam superfluis et incertis solum nostrum
Studium conuerti, laudabilibus enim moribus suasit insudandum
quorum ex nobis scientiam haurire possumus et ex consuetudine per-
ficientem habitum acquirere, et ita continue fieri meliores.
59 Capitulum XXI
De sexto campo scilicet vnitatis
Aurelius augustinus dum sapientiam venari niteretur: in libello de
ordine scribit omnium philosophorum considerationem circa vnum ver-
sari. Post ipsum doctissimus boetius de vnitate et vno scribens si-
p. 388 militer ve|nationem sapientie ibi fiendam facto declarauit. Plato-
nem hi secuti sunt, qui li vnum primum et eternum asserit princi-
pium. Ante quem pythagoras ille samius qui cuncta in proprietate
numeri inuestigans: monadem omnium äff irmabat principium, ante
enim omnem multitudinem vnitas. Uolumus igitur hunc vnitatis cam-
pum venationis gratia mente perlustrare. Unitas enim etsi ipsam li non
aliud precedat tarnen prope ipsum videtur. Unum enim et idem: vi-
dentur ipsum non aliud plus ceteris participare. Uoluit plato vnum
esse eternum, nihil enim vidit nisi post vnum. Est enim ante finem
et infinitatem vt dicit dyonisius, qui in hoc platonem imitatur quando
vt refert proculus post primum principium posuit finitum et in-
finitum principia, quoniam ex illis omne existens mixtum est, a
finito essentiam: ab infinite virtutem seu potentiam habens, et
cum vnum sit quod esse potest et penitus simplex et immultiplica-
bile: omnia in se complicare videtur: que remoto ipso nequaquam
manent. Omnia enim in tantum sunt inquantum vnum sunt. Com-
60 plectitur autem tarn ea que sunt actu: quam ea que possunt fieri. Ca-
pacius est igitur vnum quam ens: quod non est nisi actu sit, licet
aristoteles dicat ens et vnum conuerti. Id autem quod platonem mo-
uebat vnum cunctis preferendum et fateri omnium principium: erat,
quia cum principiatum nihil a se habeat sed omnia a suo principio:
oportet quod principio posito: omnia principiata sint posita, sed cum
posito ente non ponitur potentia ens quod est vtique aliquod, posita
vita non ponitur ens vita carens, et posito intellectu non ponitur ens
non intelligens. Et cum esse viuere et intelligere reperiantur in mundo:
546

non erit mundi principium aut ens aut vita aut intellectus, sed id
quod ilia in se complicat, et que ilia esse possunt, et hoc dicebat
vnum, verificatur enim vnum de potentia et de actu, vna potentia
61 vnus actus, sic de ente, vita, et intellectu. Neque potest esse multi-
tude que non participet vnitate. Nam si foret: simile esset dissimile
in non participare vnitatem, omnia multa similia forent, et similiter
dissimilia ex eadem ratione, quia non participarent vnitate. Cessarent
igitur omnia multa et plura et numerus omnis, et que vnum dici
possunt vno sublato, vt hec in parmenide platonis mira subtilitate
ostenduntur. Non potest igitur vnum esse factum cum ipsum antece-
dat. Neque potest corrumpi, nee alterari, nee multiplicari: cum pre-
cedat posse fieri, et sit omne quod esse potest. Uerum vt ait dyonisius,
vnum quod est multiplicari dicitur: multas ex se producens substantias:
manet tarnen vnum quod deus et multiplicatione vnus, et procedendo
coniunctus. Omnia igitur que fieri possunt participatione inuariabilis
et immultiplicabilis vnitatis fieri possunt et fiunt actu, et quia non
potest esse nisi vna vnitas: que vt dicit dyonisius est sensu eminentior
et menti incomprehensibilis, et antecedens ipsam ideo ipsa est vnum
quod omnia vnit, vt quodlibet intantum sit inquantum est vnum. Non
62 est etiam nisi vnum eternum ante posse fieri. Hinc non est ilia positio
vera quod ante posse fieri sint dii participantes vnum tanquam diuinam
speciem. Nam cum vnum eternum sit immultiplicabile quia ante posse
multiplicari: non possunt du multi esse in vno vt primo eterno deo
quasi in diuina specie vniti, nam si essent dii multi essent. Uarie igitur
diuinam naturam in eternitate participarent quod est impossibile cum
eternum sit, et eternitas simplicissima penitus imparticipabilis. Super-
uacuos igitur fecit proclus labores in sex libris de theologia platonis:
volens inuestigare ex coniecturis incertis deorum illorum eternorum
differentias et ordinem ad vnum deum deorum: cum non sit nisi deus
vnus eternus qui ad omnia propter que ipse deos ponit sufficien-
63 tissimus est huius totius mundi administrator. Uidentur philosophi
p. 389 venatores in omni eorum discursu ex hoc | sensibili mundo: et his
que illi necessaria sunt vt id sit quod est meliori modo quo fieri potest:
de deo: de diis: de celo et eius motu et fato: intelligentiis: spiritibus:
et ideis: atque ipsa natura inquirere quasi hec omnia sint necessaria
huic mundo terreno: et hie mundus sit omnium operum illorum finis.
Sic aristoteles deum vt plato, quern sua prouidentia celos administrare
posuit, celos vero ob hunc mundum esse et moueri per intelligen-
tias: vt generationes et cuncta ad huius mundi conseruationem
necessaria ordinem: et motum celi sequentes naturaliter fiant et con-
547

tinentur, non attendentes tot innumerabiles stellas huic terre habitabili

maiores: et tot intelligentias non esse conditas ad finem huius terreni
mundi, sed ad laudem creatoris vt supra tactum est. Unus est igitur
deus omnipotens cuncta ad sui laudem creans et optima prouidentia gu-
bernans: vt recte Epicurus dicebat, qui licet non negaret deos esse, ta-
rnen id quod de ipsis dicitur et scribitur penitus a veritate dixit alienum.
Hoc attendendum neminem vnquam affirmasse plures deos: qui vnum
multitudini deorum deum scilicet non preferret. Uenationes in hoc
vnitatis campo sapidas facit: qui vt fecit augustinus in libro de trinitate
vnitatem1 fecundam de se equalitatem generantem et amorem connec-
tentem ab vnitate et equalitate procedentem: videt sie in eternitate
quod sunt ipsa simplicissima eternitas, de quo alibi in docta ignorantia:
et de visu dei: et aliis multis libellis: ea que concipere potui annotaui.
64 Capitulum XXII
De eodem
Campum vnitatis Plato diligenter perlustrans repperit vnum quod
omnium causa ante potentiam et actum ex potentia egredientem, quod-
que ipsum vnum vt sit causa omnium nihil omnium est: non est plura
vt sit causa plurium. Unde omnia de eo negans: ipsum ante omnia
ineffabiliter vidit, quomodo autem venationem suam per logicam
de vno fecerit: liber permenidis ostendit, et proculus secundo libro
de theologia ipsius epilogat et dicit, qui Platoni credit in negationibus
remanet. Nam additio ad vnum vnius excellentiam contrahit et
minuit: et per ipsam potius non vnum quam vnum ostenditur. Dyo-
nisius qui platonem imitatur in campo vnitatis similem venationem
fecit et negationes que sunt priuationes sed excellentie pregnantes
affirmationes veriores dicit affirmationibus2. Proculus vero qui ori-
genem allegat post dyonisium venit dyonisium sequendo vnum et
bonum: licet ita Plato primum nominauerit de primo negat quod pe-
nitus est ineffabile. Hos mirandos venatores sequendos laudandosque
esse cum arbitrer ad ipsorum nobis relictam in scriptis diligentiam
65 studiosum remitto. Et quia in campo vnitatis est quoddam singulare
pratum vbi singularissima preda reperitur. Pratum illud nunc ve-
nationis gratia visitemus. Nominatur autem singularitas. Nam cum
1 2
vnitantem affirmationibns
548

vnum non sit aliud quam vnum: singulare videtur, quia in se diuisum:
et ab alio diuisum. Singulare enim cuncta complectitur: cuncta enim
singula sunt et quodlibet implurificabile. Singula igitur cum omnia et
implurificabilia sint ostendunt esse vnum maxime tale quod omnium
singularium causa. Et quod per essentiam est singulare et implurifi-
cabile, est enim id quod esse potest, et omnium singularium singularitas.
Unde sicut simplicitas omnium simplicium est per se simplex quo
simplicius esse nequiuit, ita singularitas omnium singularium est per se
singularis quo singularius esse nequit. Singularitas igitur vnius et boni
maxima est, cum omne singulare necesse sit, vnum et bonum esse. Et
ita in singularitate vnius et boni complicari. Sicut singularitas speciei
ρ. 390 singularior quam suorum indiuiduorum: et singu]laritas mundi sin-
gularior quam singulorum omnium. Unde sicut singularissimus deus
est maxime implurificabilis, ita post deum mundi singularitas maxime
implurificabilis, et deinde specierum, post indiuiduorum1, quorum nul-
lum plurificabile. Gaudet igitur vnumquodque2 de sua singularitate:
que tanta in ipso est quod non est plurificabilis, sicut nee in deo, nee
mundo, nee angelis. In hoc enim omnia se gaudent similitudinem dei
participare, et quando de ouo fit pullus licet singularitas oui cesset: non
tarnen ipsa singularitas: cum ita singulare sit ouum sicut pullus. Nee
66 alia singularitate vnum quam aliud, sed vna est omnium singularium
causa que omnia singularizat, que neque est totum neque pars, neque
species, neque indiuiduum, neque hoc, neque illud, neque omne
nominabile: sed est singulorum singularissima causa. Singulare cum
sit ab eterna causa singularizatum: nunquam in nonsingulare resolui
potest. A quo enim resolueretur ab eterna causa singularizatum. Hinc
singulare bonum nunquam desinit: cum omne singulare sit bonum, sic
singulare ens nunquam cessat id esse cum omne actu singulare ens sit,
et singulare corpus quantumcunque diuidatur semper manet singulare
corpus, ita et linea et superficies, et totum, singulare non est diuisibile
nisi in singulares partes: que erant in singularitate totius comprehense.
Omnis igitur varietas non est circa singulare sed circa accidens ad
singulare quod facit tale et tale singulare, quod si varietas non est in
tali: scilicet aut qualitate aut quantitate: manet semper singulare eo-
dem modo, vt in celestibus corporibus constat, sic dicebat dyonisius:
secundum naturam et substantiam nihil corruptibile: sed que illis acci-
dunt. Incorruptibilis igitur singularitas est que omnia format et con-
seruat, et omnia sue singularitatis causam vt omnium singularissimum
1 2
indiuidorum vuumquodque
549

67 bonum sufficiens et perfectum naturalissimo desiderio appetunt. Adii-

cere tibi volo vnum quod video super alia mirabile: in quo omnia simul
dei similitudinem gerere probabis. Dyonisius recte dicebat de deo simul
opposita debere affirmari et negari. Ita si te ad vniuersa conuertis
pariformiter comperies. Nam cum sint singularia sunt pariter similia,
quia singularia, et dissimilia quia singularia, neque dissimilia: quia
singularia, sie de eodem et diuerso, equali et inequali, singulari et
plurali, vno et multa, pari et impari, differentia et concordantia, et
similibus, licet hoc absurdum videatur philosophis principio, quodlibet
est vel non est: etiam in theologicis inherentibus. Adhuc attende posse
fieri esse singulare. Ideo omne quod factum est aut fit, quia de posse
fieri fit: singulare est, imitabilis igitur singularitas est ipsum posse
fieri, in cuius singulari potentia omnia singulariter complicantur et de
ipsa explicantur, nee aliud est singularitas quam eterne lucis similitudo.
Singularitas enim discretio est, lucis autem est discernere et singulari-
zare. Supra de his atque in libello quem de figura mundi nuperrime in
vrbe veteri compilaui.
68 Capitulum XXIII
De septimo campo scilicet equalitatis
Campum equalitatis venationibus refertum subintremus. Certum
est nihil vti est actu multiplicabile. Equalitas enim que id est quod
esse potest: cum sit ante aliud et inequale: non reperitur nisi in regione
eternitatis. Equalitas vero que potest fieri equalior posse fieri sequitur.
Unde equalitas que est actu id quod esse potest immultiplicabilis est.
Ipsam enim in eternitate eterna gignit vnitas. Non possunt igitur plura
esse precise equalia, non enim tunc plura essent sed ipsum equale.
Sicut enim bonitas, magnitude, pulcritudo, veritas et reliqua que in
eternitate sunt ipsa eternitas, sunt etiam ita equalia quod equalitas |
. 391 16 eternitas, ideo non sunt plura, sicut nee plura eterna esse possunt:
cum eternum sit ipsum possest: scilicet id quod simpliciter esse potest:
et ita omnia eterna non sunt plura eterna. Sicut eterna bonitas: eterna
magnitude: eterna pulcritudo: eterna veritas eterna equalitas non sunt
plura eterna: sie nee plura equalia, quia sie sunt equalia quod ipsa
69 equalitas simplicissima que omnem pluralitatem antecedit, sie nee
equalitas cuiuscunque actu existentis est multiplicabüis. Precisio enim
que in indiuisibili1 consistit: sicut numerus non est multiplicabüis,
1
indiuisbili
550

sicut nec quaternarius: aut quinarius. Unde non plurificatur humanitas

in pluribus hominibus: sicut nec vnitas in pluribus vnis: nec ipsa
humanitas potest a pluribus hominibus quibus dat nomen quod sint
homines equaliter participari. Homines enim sunt ex participatione
immultiplicabilis humanitatis et in equali participatione que facit eos
esse plures. Et sicut humanitas vti est est immultiplicabilis: ita et hie
homo et cuncta. Omne etiam compositum ex partibus inequalibus est
compositum: sic nec numerus compositus potest esse compositus nisi
70 ex pari et impari, et cantus armonicus ex grosso et acuto. Patet omnia
equalia que sunt ipsa absoluta equalitas equaliori fieri posse, et hoc
posse fieri omnium non diffinitur nec determinatur nisi per ipsam
equalitatem posse fieri precedentem, que sola est non aliud ab omni
cunctis inter se inequaliter inequalibus: licet nullum omnium sit equa-
litatis expers, per quam quodlibet est id quod est equaliter, quia nec
plus nec minus et penitus non aliud quam id quod est. Nam equalitas
est verbum illud ipsius non aliud: scilicet dei creatoris se et omnia
dicentis et diffinientis. Omnia igitur inter se inequalia: equalitate quasi
cuiuslibet essendi formam participant: et in hoc equalia sunt, et quia
illam inequaliter participant inequalia sunt. Concordant igitur pariter
et differunt omnia, quecunque species: sicut est vnitas vniens in se
omnia sue speciei: ita et equalitas equaliter vnita formans, similiter et
omnium nexus, et quia de equalitate alias rome late scripsi hec sic
sufficiant.
7i Capitulum XXIV1
De octauo campo scilicet nexu
Nunc in campo nexus venationem facientes attendimus ante om-
nem diuisionem nexum constitui, hunc igitur indiuisibilem videmus
eternitatem id esse quod esse potest posse fieri precedentem rectissime
ab eterna vnitate et eius equalitate procedentem: sicut enim diuisio
procedit a pluralitate et equalitate: sic amorosus nexus ab vnitate
et equalitate, que cum sint ante pluralitatem in indiuisibili simplicis-
sima eternitate: erit similiter et ipsorum nexus etemus. Sunt igitur
vnitas et ab ipsa genita equalitas atque vtriusque nexus ante posse
fieri et pluralitatem diuisiuam simplex eternitas. Eterna enim vnitas
eterna ipsius equalitas, eternusque vtriusque nexus non sunt plura
1
Capitulum XXIIII
551

diuisa eterna. Sed ipsa eternitas implurificabilis et penitus indiuisibilis

et inalterabilis et licet vnitas generans non sit equalitas ab ea genita nee
nexus ab eo procedens. Tarnen non est aliud vnitas: aliud equalitas:
aliud nexus: cum sint non aliud quod aliud antecedit. Sicut igitur
etema vnitas que id est quod esse potest vniter in se omnia com-
plicat et equalitas omnia equaliter, ita et nexus vtriusque omnia
72 in se nectit. Omnia igitur que sunt: quia ab hac eterna trinitate que
sic nominatur licet minus proprie id sunt quod sunt. Uideo trinita-
tem imitari, in quolibet enim video vnitatem: entitatem et vtrius-
que nexum vt actu id quod est entitas que essendi forma: equalitas est
vnitatis. Unitas enim vniens de se generat sui equalitatem equalitas
p. 392 vnitatis non est nisi species seu forma | essendi que entitas dicitur, quia
grece entitas ab vno diriuatur. Non est igitur aliud omne existens nisi
vnitas et eius equalitas: que et entitas et vtriusque nexus. Unitas est
fluxibilitatis constrictio, equalitas vniti et constricti formatio, nexus
vtriusque amorosa connexio, posse fieri nisi ab vniente a sua confusa
fluxibilitate constringeretur: non esset capax pulcritudinis siue spe-
ciei aut forme, et quia constringitur per vnitatem omnia ad finem
operantem, ideo generatur forma ab ipsa vnitate: quam talis con-
strictio requirit seu meretur, quare ex his procedit vtriusque nexus
amorosus.
73 Capitulum XXV
De eodem
lam vides amorern qui nexus est vnitatis et entitatis naturalissimum
esse procedit enim ex vnitate et equalitate que sunt eius principium
naturalissimum. Ab eis enim spiratur nexus in quo desideriosissime
connectuntur. Nihil igitur illius amoris expers sine quo nee quicquam
persisteret. Omnia igitur penetrat inuisibilis connexionis spiritus, omnes
mundi partes intra se hoc spiritu conseruantur: et toti mundo connec-
tuntur. Hie est spiritus animam corpori connectens: quo expirato
cessat viuificatio. Intellectualis natura nunquam priuabitur spiritu
tali connexionis: cum ipsa sit spiritualis nature. Unitas enim et entitas
intellectualis nature intellectuales cum sint: intellectual! nexu constrin-
guntur, nexus vero amoris intellectualis non potest deficere nee ex-
pirare: cum intelligere pascatur immortali sapientia. Nexus igitur
naturalis intellectualis nature ad sapientiam inclinate ipsam naturam
intellectualem non solum vt sit conseruat sed ad id quod naturaliter
552

amat vt illi connectatur adaptat. Spiritus igitur sapientie in spiritu

intellectus: vt desideratum in desiderans secundum feruorem desiderii
descendit et conuertit spiritum intelligentie ad se qui ei amore nectitur
ignis instar: vt ait dyonisius, que sibi vnita iuxta singulorum apti-
tudinem assimilat, et in hoc amoris nexu felicitatur intellectus et viuit
feliciter. Hoc pauci philosophi cognouerunt. Principium enim connexio-
nis sine quo nihil subsistit, et omnis intellectualis natura felicitate
careret: non reperitur eos cognouisse. Sed quia in illo defecerunt veram
sapientiam non attigerunt. Alibi multa de hoc in variis etiam sermoni-
bus dixi et scripsi: que sic recapitulasse sufficit.
74 C a p i t u l u m XXVI
De eodem
Nunc vero subiiciam manuductionem vnam mathematicam: vt
videas trinitatem premissam cum sit vnitas id esse quod esse potest,
licet omnem intellectum antecedat, et non nisi incomprehensibiliter
comprehendatur per omnem humanam mentem, in qua deus tarn ante
posse fieri quam impossibile: sic videtur quasi sit illud quodlibet quod
impossibile sequitur. Premitto autem lineam rectam esse curua sim-
pliciorem: cum a recta curua declinans non sine concauo et conuexo
concipi possit. Deinde presuppono primam figuram rectilineam ter-
minatum esse triangulum in quam omnes poligonie resoluuntur vt
in priorem et simpliciorem, ante quam nulla in quam resolui possit.
Cum autem linea sine longitudine non sit: tune linea que non est sic
longa quod longitudo respectu ipsius que maior esse nequit imperfecta
est, quare si primum principium figurari posset: esset perfectus trian-
gulus trium perfectorum laterum: quemadmodum hunc videt intellec-
75 tus in posse fieri sensibilis trianguli hoc modo1. Sit, a, b, recta, et super
vno eius puncto puta, c, describe quartam circuli cuius semidiameter
sit, c, b, et trahe alium semidiametrum, c, d, et, d, b, arcus sit quarta
P. 393 sit, cuius medium sit, f, et trahe cordam, d, b, | deinde continua, c, d,
et, c, b, in infinitum, et super, c, describe quartam circuli maioris que
sit, g, h, cuius medium, i, et trahe vt prius cordam, g, h, et trahe rectam2
circumscriptam arcui, g, h, que sit, k, i, 1, certum est, c, d, f, b, fi-
guram triangulärem habere circa centrum angulum rectum: et circa
2
Figuram om. a. et C suppl. p. rectum
553

arcum duos angulos: quorum quisque maior semirecto quantum cadit

supra cor dam et infra arcum de angulis. Et quia in maiori circulo scili-
cet, c, g, i, h, anguli circa arcum sunt maiores quam in minori circulo,
maior enim est angulus incidentie super, g, h, cordam cadens: quam
supra cordam, d, b, quare certum est angulos illos ex semidiametro et
arcu continue posse fieri maiores: quando arcus est maioris circuli. Si
igitur foret possibile designare arcum circuli maximi qui maior esse non
posset illi anguli circa arcum necessario forent id quod acuti anguli esse
possent: et ita forent recti. Quando enim acutus angulus maior esse non
potest tunc est rectus. Et quia arcus cadens super duas rectas semi-
diametrales constituit duos rectos angulos, non est possibile quin ille
76 arcus sit linea recta. Sic igitur triangulus, c, k, l, ille quem sie mente
intueor vtique cum, c, k, sit semidiamiter circuli qui non potest esse
maior erit et semidiamiter, c, k, linea que maior esse non potest. Sie
et, c, 1. Arcus autem, k, l, non potest esse minor. Nam arcus quadrantis
quomodo foret minor semidiametro circuli. Erunt igitur omnes ille
linee que latera sunt trianguli equales, et quoniam quelibet est
maxima ideo si ad quodlibet latus trianguli aliud aut duo alia adderes:
non fieret1 maius. Quodlibet igitur latus est equale quodlibet: et
duobus: et omnibus simul. Deinde angulus extrinsecus scilicet, k, c, a,
equatur duobus intrinsecis sibi oppositis, et quia, a, c, k, est vt, k, c, l,
duo anguli recti, c, k, l, et, c, l, k, erunt vt, k, c, 1. Et quia omnis
triangulus habet tres angulos equales duobus rectis: et quilibet angulus
ex dictis equatur duobus2 rectis. Equatur igitur quilibet angulus
omnibus tribus sie quelibet est equalis alteri: et equalis aliis duobus:
et equalis omnibus tribus essetque omnium figurarum figurabilium
complicatio, vt principium et resolutio: vt finis atque mensura pre-
cisissima. Constat igitur si posse fieri sic perficeretur: quod penitus ad
actu esse deduceretur vt foret possest: illa sie necessario euenirent,
77 certissimus autem sum si hec qualitercunque necessaria video incom-
parabiliter verius in possest actu esse. Non enim potest quicquam ra-
tionabiliter videri quo ipsum possest creat: cum omnia comprehensibi-
lia et omnem comprehensionem excedentia perfectissime actu existat,
beato anselmo veraciter asserente deum esse maius quam concipi
possit, et clarius dicit sanctus thomas in libello de eternitate mundi sie
aiens. Cum enim ad omnipotentiam dei pertineat vt omnium intellec-
tum et virtutem excedat: expresse omnipotentie derogat: qui dicit
1
fieeret
2
duodus
554

aliud posse intelligi in creaturis: quod a deo fieri non possit. Igitur in
ipso possest actu eterno video triangulum maximum sic se habere vt
premittitur. Est igitur possest ante omnem quidditatem corpoream,
quoniam in corporali quantitate siue discreta siue continua possest
non es t reperibile: sed est ante omne sensibile et intelligibile et omne
finitum. In omnibus enim illis que concipi possunt non reperitur trini-
78 tas que vnitas, siue vnitas que trinitas. Uides etiam posse fieri vnius
nature in eandem non terminari: quia alterius nature est possest et
posse fieri: puta calefactibile si id esse debet quod esse potest non erit
calefactibile sed tantum calef aciens, ligna possunt plus et plus calefieri,
quando autem in tantum sunt calefacta quod non possunt plus cale-
fieri, tune oritur actu ignis ex potentia qui non potest plus calefieri,
sed solum calefacit: et si in vno calefactibili citius deuenitur ad cale-
faciens quam in alio est, quia vnum citius venit ad terminum sue cale-
p. 394 factibilitatis quam aliud1. Et | illud quod nunquam ita calefit quin
possit plus calefieri, nunquam venit ad terminum vt fiat ignis cale-
faciens tantum in calefactibili, est calefaciens in potentia. Quando
igitur de potentia venit in actum nihil essentialiter noui oritur. Idem
enim de vno essendi modo in alium peruenit. In omni igitur calefac-
tibili cum sit ignis in potentia licet in vno in propinqua, et in alio in
remota: ostendit in omni re miius mundi ignem latitare, omnia enim
aut calefaciens sunt ignis aut calefactibile, sed cum ignis non frigide-
factibilis: licet ignis in actu sit extinguibilis vel suffocabilis, ideo in
igne non est aqua in potentia, et est inalterabilis vt dicit dyonisius.
79 Hec est ratio regule docte ignorantie: quod in recipientibus magis
et minus nunquam deuenitur ad maximum simpliciter vel minimum
simpliciter, licet bene ad actum maximum et minimum, quando enim
calefactibile ad maximum simpliciter peruenerit: non est calefactibile
sed calefaciens. Est enim calefaciens maximum calefactibilis, sic
frigefaciens maximum frigefactibilis, et naturaliter mouens maximum
mobilis, et generaliter in natura faciens: maximum factibilis, non est
factibilitas potentia faciens: sed in ipsa factibilitate faciens est in po-
tentia, factibile enim nunquam fit faciens, sed potentia faciens in ter-
mino factibilitatis in actum peruenit. Unde calefactibile nunquam fit
calefaciens ignis, licet ignis in potentia in ipso calefactibili existens in
termino calefactibilis actum perueniat, et ita in termino intelligibilium
videtur intellectus agens, terminus autem intelligibilium est actus,
sic intelligibile in actu est intellectus in actu, et sensibile in actu est
1
alud
555

sensus in actu. Sie in termino illuminabilium luminum illuminans, et in

termino creabilium creator creans qui in creabilibus potest videri, sed
actu non nisi in termino creabilium qui est terminus interminus seu
infinitus. Magna enim est venatio per rethe huius regule sepedicte.
so Capitulum XXVII
De nono campo scilicet termini
Campus prope nexum quem terminum appello: plenus desideratis
pedis venationi aptissimus maximus et interminus est, quia magni-
tudinis eius non est finis. Non enim habet nee principium nee finem,
sed principia, media, et fines omnium terminabilium in se habet, sicut
radix omnipotentie in sua virtute omnia continens cuncta explicat
vniuersaque determinat. Consistunt singula in sua precisione vt non
sint aliud quam id quod sunt. Sed interminus terminus omnium fini-
bilium finis est, et omnium precisionum precisio et terminus. Terminus
qui est omne quod esse potest: est ante omnem terminum eorum
qui fieri possunt, determinat igitur cuncta diffinitque singula. Est
enim terminus ipsius posse fieri vtique interminus: omnia in se
determinate que fieri possunt ante habens, terminus1 igitur omnium
81 rerum et omnium scientiarum. Quid est autem quod terminum ponit
nisi mens et sapientia, mens enim vt optime anaxagoras videbat
confusam possibilitatem determinat et discernit, mouetque cuncta
vt ad terminum suum quem eis determinauit perueniant, hec rerum
exemplaria diffiniuit: que sunt vt optime vidit dyonisius de diuinis
scribens nominibus rerum rationes in ipsa preexistentes secundum quas
diuina sapientia omnia predestinauit seu predeterminauit produxit-
que. Quid igitur aliud sunt exemplaria illa de quibus etiam supra habes
quam termini determinantes omnia: certum est omnium illarum diuinam
mentem terminum. Ipsa enim illa in se rationabiliter determinauit:
dum respicis ante posse fieri, et humaniter consideras deum ab eterno
concepisse velle creare, vtique cum nihil esset creatum, neque celum,
neque terra, neque angeli, nee aliud quicquam non fuerunt illa plus
creabilia quam alia que nihil commune cum istis habent, et de quibus
p. 3g5 nullum possumus | conceptum facere: sed deus ipse determinauit intra
suum conceptum quod mundum istum seu hanc quam videmus pul-
82 cram creaturam crearet. Omnia igitur ex determinatione mentis in se-
1
terminuus
556

ipsa suum terminum sic et sic essendi receperunt. Et secundum hunc

eternum conceptum creando posse fieri ipsum determinauit ad mun-
dum et eius partes in eternitate preconceptum. Non enim posse fieri
vagum et indeterminatum sed ad finem et terminum vt fieret mundus
iste et non aliud creatum est. Conceptus igitur ille qui et verburn men-
tale seu sapientia dicitur terminus est cuius non est terminus, non enim
precessit ipsam mentem diuinam alia mens que ipsam determinaret
ad creandum hunc mundum. Sed quia ipsa mens eterna libera ad
creandum et non creandum: vel sic vel aliter suam omnipotentiam vt
voluit intra se ab eterno determinauit. Mens enim humana1 que est
imago mentis absolute humaniter libera: omnibus rebus in suo con-
ceptu terminos ponit, quia mens mensurans notionaliter cuncta sic
ponit terminum lineis quas facit longas vel breues: et tot ponit
punctales terminos in ipsis sicut vult: et quicquid facere proponit
intra se prius determinauit, et est omnium operum suorum terminus,
neque cuncta que facit ipsam terminant qui plura facere possit et
est suo modo interminus terminus. De quo in libro de mente scripsimus.
83 Capitulum XXVIII
De eodem
Palam igitur diuinam sapientiam in hoc campo latere et diligenti
venatione reperiri. Nam hec est que posuit terminum mari et aride:
soli: lune: stellis: et motui eorum, legemque determinauit omni crea-
ture quam preterire non potest. Determinauit: speciem: orbem:
seu locum singulis: posuit terram in medio: quam grauem esse et
ad centrum mundi moueri determinauit: vt sic semper in medio
subsisteret: et neque sursum neque lateraliter declinaret. Determinauit
omni creature suam mensuram: suum pondus et numerum. Et ita
omnia mens diuina determinauit sapientissime ita quod nihil caret
ratione cur sie et non aliter, et si aliter omnia confusa. Mens igitur
diuina mensura et terminus omnium, quia ratio et diffinitio sui et
84 omnium. Posse igitur fieri perfectionis et termini specierum non ter-
minatur in seipsis: sed termino intermino ipsarum, ideo non habent
exemplaria nisi mentem diuinam per quam id sunt quod sunt: et ad
ipsam terminantur. Nam ipsa est ratio que maior perfectiorque esse
non potest, ideo et mens ipsa. Ratio enim in tantum perfecta in quan-
1
humaua
557

turn mens seu intellectus in ipsa relucet. In variis igitur rationibus

varie lucet: in vna perfectius quam in alia. Ratio igitur que perfectior
esse non potest cum sit omne id quod esse potest: est mens ipsa eterna.
Omnium igitur rerum rationes seu exemplaria ad illam eternam ratio-
nem respiciunt in qua terminantur perfectissime, quia non sunt valide
neque perfecte rationes nisi in quantum de illa que mens est eterna
participant: cuius participatione id sunt quod sunt. Exemplarium
igitur varietas non nisi ex varia rationum participatione varie rationem
85 eternam participantibus. Omnia igitur que suis exemplaribus speci-
fice determinantibus: contentantur, quia in suis speciebus eorum posse
fieri determinatur. In quibus speciebus eternam rationem diuinamque
mentem omnium optimam creatricem participant. Species igitur cum
sit specifica determinatio ipsius posse fieri: ostendit ilia eiusdem
speciei: quorum posse fieri in idem si fieret terminaretur, sic omnes
homines eiusdem sunt speciei, quia si fieret quilibet homo id quod
homo fieri posset cuiuslibet fieri posse perfectio in ratione exemplari
seu homine intelligibili terminaretur, sicut de omnibus circulis quorum
p. 396 quisque si fieret ita perfectus sicut circulus fieri posset | in ratione
illa exemplari equedistantie centri a circumferentia terminaretur,
ideo cuncti eiusdem speciei, et qui hoc non attenderunt sepe decepti
sunt negantes eiusdem speciei esse que erant, et affirmantes que non
erant.
86 Capitulum XXIX
De eodem
Quoniam mens nostra non est principium rerum vt essentias earum
determinat, hoc enim diuine mentis est principium suarum operatio-
num que determinat et in sua virtute cuncta notionaliter complican-
tur. Frustra se plerique venatores fatigarunt querentes rerum essentias
apprehendere, nihil enim apprehendit intellectus quod in seipso
non reperit. Essentie autem et quidditates rerum non sunt in ipso
ipse: sed tantum notiones rerum que sunt rerum assimilationes et
similitudines. Est enim virtus intellectus posse se omnibus rebus
intelligibilibus assimilare, sic sunt in ipso species seu assimilationes
rerum, ob hoc dicitur locus specierum. Sed nequaquam est essentia
essentiarum, superuacue igitur in intelligi suo querit rerum essentias
que ibi non sunt. Sicut enim visus in sua virtute et potentia non habet
nisi visibiles species seu formas, et auditus audibiles, ita et intellectus
558

in sua virtute et potentia non habet nisi formales species. Deus vero
solus in sua virtute et potentia causali continet omnium rerum essen-
87 tias et essentiales formas, quapropter licet omnia in visu sint visibiliter,
tarnen propterea visus non potest attingere intelligibilia que suam
virtutem precedunt et excedunt, neque directe audibilia que in sua
potestate non includuntur. Attingit tarnen aliquando ilia indirecte in
signis et scripturis visibilibus, nequaquam autem directe aut indirecte
intelligibilia cum sit post ilia, et insufficientis virtutis apprehensiue ad
ilia. Sic intellectus essentiales rerum formas et quidditates cum sint
ante notionalem suam virtutem et ipsam excedant, nequaquam
attingere potest vt intelligat, licet coniecturas de ipsis per ea que in-
telligit facere possit. Solus deus creator et dator formarum illarum
essentialium illas in seipso intuetur, deus enim proprie non intelligit:
sed essentiat, et hoc esse terminum omnium. Nam posse fieri intelli-
gens non terminatur nisi in intellectu qui est quod esse potest, ideo
eius intelligere non oritur ex rebus sed res sunt ex ipso. Intellectus
vero noster intelligit quando se assimilat omnibus, nihil enim intelli-
geret nisi se intelligibili assimilaret, vt intra se legat quod intelligit sci-
licet in suo verbo seu conceptu. Neque intellectus propriam suam
quidditatem et essentiam intra se attingere potest, nisi modo quo alia
intelligit: formando si potest ipsius intelligibilem assimilationem, sicut
nee visus videt se, nisi enim visus fieret visibilis: quomodo videret. Sed
bene ex eo quia homo videt alia, attingit quia est in eo visus: non
tarnen videt visum, sic homo se intelligere sciens intelligit: quia est in
eo intellectus, non tarnen intelligens quid sit. Hec supra tacta sunt
vbi recitatur responsum indi. Diuina enim essentia cum sit incognita
consequens est nullam rerum essentiam cognitione posse comprehend!.
88 Et aduerte quomodo dixi supra notiones rerum sequi res. Uirtus igitur
intellectiua ad rerum notiones se extendit, et ideo sequitur rerum
essentias, sed essentia illius virtutis prior est virtute sua, et essentiis
ignobilioribus sensitiuis: que post ipsam sunt, non enim essentia anime
intellectiue est sua virtus et potentia, hoc quidem solum in deo verum
esse potest: qui est ante differentiam actus et potentie vt satis supra
ostensum videtur. Non enim scimus omnia que per hominem sciri
possunt. Tu enim non es grammaticus, rhetor, logicus, philosophus,
mathematicus, theologus, mechanicus, et talia omnia, que tarnen cum
sis homo fieri potes posse fieri hominem, licet in te sit actu modo tali
P· 397 vti es determinatum | que determinatio est essentia tua, tamen posse
fieri hominis nequaquam est in te perfectum et determinatum. Unde
ad hoc posse fieri infinitum et interminatum respicientes platonici vt

proclus refert dicebant omnia ex finite seu determinato et infinito

esse, finitum ad determinatam essentiam, infinitum ad potentiam et
posse fieri referentes.
89 C a p i t u l u m XXX
De decimo campo scilicet ordine
Postquam dyonisius ille cunctis acutior deum querens repperit in
ipso contraria coniuncte verificari: priuationemque excellentiam esse,
insubstantialis enim dicitur omnium substantia omnem substantiam
excedens, demum in capitulo de sapientia sie dicit. Ad hec querendum
quomodo nos deum scimus qui neque intelligibilis neque sensibilis
neque omnino quicquam intelligibilium est, forte id veraciter dicemus
nos deum ex ipsius natura non cognoscere, id quippe ignotum est:
omnemque superat rationem ac sensum, sed ex creaturarum omnium
ordinatissima dispositione vt ab ipso producta: et imagines quasdam
et similitudines diuinorum ipsius exemplarium pro se ferente ad id quod
omnia transcendit via et ordine pro viribus scandimus in omnium
eminentissima priuatione atque in omnium causa, idcirco et in omnibus
deus agnoscitur, et seorsum ab omnibus et per scientiam et ignoratio-
nem noscitur deus, estque ipsius et intelligentia et ratio, et notio: et tac-
tus: et sensus: et opinio et imaginatio: et nomen: et alia omnia: et neque
intelligitur neque dicitur neque nominatur: neque est aliquod istorum
que sunt: neque in aliqua creatura cognoscitur, et in omnibus omnia
est, et in nihilo nihil: et ex omnibus omnibus noscitur: et ex nullo ne-
mini, quippe et ista de deo rectissime dicimus et ex substantiis omnibus
celebratur et laudatur, iuxta omnium analogiam et rationem quorum
est auctor. Etiam est rursus diuinissima dei cognitio per ignorantiam
cognita secundum earn que supra intellectum vnionem: quando intellec-
tus ab entibus omnibus recedens deinde ad seipsam dimittens vnitur
supersplendentibus radiis inde et illic imperscrutabili profunditate
sapientie illuminatus. Etiam quidam ex omnibus quod quidem dixi
noscenda est. Ipsa enim est secundum eloquium omnium factiua: et
semper omnia concordans et indissolubilis omnium concordie et ordi-
nis causa et semper fines priorum connectens principiis secundorum et
90 vnam vniuersi conspirationem et armoniam pulcrifaciens, hec mihi
magna visa sunt et maxime illius diuini viri completam venationem
continentia, ideo ponenda hoc loco iudicaui. Paulus apostolus eiusdem
dyonisii magister differentiam inter ea que a deo sunt et alia in hoc
560

consistere aiebat: quod que a deo sunt ordinata esse dicebat, recte
alibi dionisius deum ordinem ordinatorum confessus est. In termino
igitur ordinabilium auctor videtur ordinis. Nam cum hie mundus
pulcer esse debuit et partes eius non potuerunt esse precise similes:
sed varie vt immensa pulcritudo in ipsarum varietate perfectius
reluceret: quando omnia quantumcunque varia non fuerunt pulcri-
tudinis expertia. Placuit creatori varietati concreare ordinabilitatem
talem quod ordo qui est ipsa pulcritudo absoluta in cunctis simul
reluceret: per quern suprema infimorum: infimis supremorum connexa
concordanter in vnam vniuersi pulcritudinem conspirarent, per quem
cuncta de gradu suo contenta ad finem vniuersi pace et quiete qua
91 nihil pulcrius fruerentur. Contentatur enim pes infimus in homine de
eo quod infimus et pes: sicut oculus de eo quod oculus et in capite, quia
vident ad perfectionem hominis et eius pulcritudinem se necessaria
membra: si sic fuerint, et sic in suo locata ordine: extra que loca nee
pulcra nee necessaria nee pulcritudinem totius corporis perfectam
conspiciunt: nee de ipsius completam pulcritudinem contribuunt. Sed
p. 398 vt sunt difformia omne corpus difforme reddunt. | Ordinata igitur est
in ipsis magnitude vt sit pulcra: vt ex ipsis et ceteris membris magni-
tude corporis pulcra result et. Proportio igitur cuiuslibet membri ad
quodlibet et ad totum ordinata est ab omni ordinatore hominem
pulcrum creante. Est enim proportio ilia sine qua vna totius et partium
eius ad totum relata habitudo nequaquam pulcra ordinatissimaque
videretur.
92 Capitulum XXXI
De eodem
Adhuc vt ordinem in eternitate videas: considera cum cuncta que
de posse fieri vt sint actu ordinem presupponunt quo hoc possibile
fieri fiat, vtique ordo eternus est qui est omne id quod esse potest. Si
enim factus esset ordo: vtique ordine de possibile fieri ad actum
deuenisset, sic fuisset antequam fuisset, non habet igitur initium ordo
neque finem, eternus est igitur ordo. Sed quomodo est ordo in simpli-
cissimo rerum principio nisi sit ipsum principium: tarn principium sine
principio quam principium de principio, quam etiam principium ab
vtroque procedens,' sine enim illis non potest ordo in principio videri:
cum de essentia ordinis sit principium medium et finis: que in simpli-
citate eterni principii quod est et ordo eternus. Si negantur: ordo nega-
36· 561

tur: quo sublato nihil manet: cum expers ordinis et pulcritudinis esse
nequeat. Esse enim ordine et pulcritudine carens quomodo ad actum
de posse deuenisset. Etsi principium ordine caret: vnde principiata
93 ordinem habent. Adhuc video: ex quo1 est principium sine principio, et
principium de principio, et principium ab vtroque procedens: sie erit
et principiatum sine antiquiori principiato, et principiatum ab vtroque
procedens principiatum sine antiquiori principio est essentia, princi-
piatum de principio est virtus, principiatum ab vtroque procedens est
operatic. Ilia quidem in omnibus reperiuntur: vt cuncta diuinum or-
dinem participent, et totus hie mundus est ex intellectualibus, ex vita-
libus, et existentibus. Intellectualis natura suprema est ante se non
habens antiquius principiatum. Uitalis natura media habens ante se
intellectualem que est eius ypostasis. Existens vero natura procedit
ab vtraque. In prima complicantur sequentes, nam intelligit, viuit, et
existit, secunda viuit et existit, igitur in ipsa complicatur tercia sicut
et in prima que tantum existit. Prime existere et viuere est int elligere,
secunde existere et intelligere est viuere, tercie intelligere et viuere
94 est esse. Que sit diuini ordinis participatio in angelica ierarchia, et
que in ecclesiastica ierarchia diuinus dyonisius describit, queve ordinis
participatio specierum et in qualibet specie, quisve in celestibus
corporibus et temporalibus eorum atque animalium motibus, queve2
ordinis participatio in omnibus que ab humana mente oriuntur in
virtutibus, in regiminibus, et reipublice et priuate gubernationibus,
in mechanicis, in liberalibus scientiis et quibus ordinatissimis regulis
et modis omnia pulcre procedunt, reperiuntur, conscribuntur et
communicantur Studiosus videt et admiratur. Interrogatus puer
mennon ex ordine quem interrogans seruauit ad cuncta geometrica:
recte respondit acsi scientiam cum ordine connatam haberet, vt Plato
in libro mennonis refert, qui enim in ordine seit redigere que studet et
inquirit, perficit: non est nee orator, nee alius peritus si sermo eius
ordine caret, nee enim se intelligit, nee intelligitur alienus ab ordine.
Est enim relucentia sapientie ordo, sine quo nee pulcra nee clara nee
esset nee sapienter operaretur, memoria in ordinem redacta de facili3
reminiscitur, sicut in arte memoratiua in ordine locorum fundata patet.
Lector vt memoretur et capiatur dicenda distinguit, distinctaque or-
dinat. Ita patet ordinem multum de luce sapientie participare. |
1
exquo
2
que ve
3
defacili
562

Capitulum XXXII
De eodem
Posuit igitur ordinem in celo et terra et cunctis summa sapientia
vt et ipsa sapientia se ipsam meliori modo quo creatura capax fuerit
patefaceret. Ordo enim exercitus ostendit prudentiam capitanei
ordinatoris plus cunctis1 que agit. Est igitur ordo vniuersi prima et
preciosior imago eterne et incorruptibilis sapientie per quern tota
mundi machina pulcerrime et pacifice persistit quam pulcre copulam
vniuersi et microcosmum2 hominem in supremo sensibilis nature et
infimo intelligibilis locauit: connectens in ipso vt in medio inferiora
temporalia et superiora perpetua: ipsum in orizonte temporis et per-
petui collocauit: vti ordo perfectionis deposcebat: experimur in nobis,
qui cum ceteris animalibus conuenimus in sensibus, vltra ilia habere
mentem ordinem scientem et laudantem, et in hoc scimus nos capaces
ordinatricis omnium immortalis sapientie, esseque deo cum intelligen-
tiis connexos, sicut enim in ea parte qua aliis iungimur animalibus,
animalium naturam sortimur, ita in parte ilia qua intelligibili nature
iungimur: intellectualem participamus naturam. Ideoque per mortali-
tatem animalitatis non extingui spiritum intelligentie perpetuis
96 connexum, quinymo, scimus mortalem naturam soluta moriendi possi-
bilitate per nexum quo mortali nectitur posse ad vitam immortalis
spiritus resurgere in virtute verbi dei, per quod omnia facta sunt, in ho-
mine iesu christo incarnati, in quo humanitas non solum medium
est connexionis inferioris et superioris nature temporalis et perpetue,
sed et dei creatoris, et eterne immortalitatis si ipsi mediatori nostro
conformes fuerimus quod fide fit et amore, et quid pulcrius admirabili
ordine regenerationis quo ad hanc resurrectionem vite deuentum est:
qui in sanctissimis euangeliis describitur. Diximus aliqua de campis
venationum sapientie: sed ibi sapientia incarnata viam suam per quam
mortuus peruenit ad resurrectionem vite, que est quicquid queritur
exemplo manifestauit. Appetimus sapientiam vt simus immortales,
sed cum nulla sapientia nos liberet ab hac sensibili et horribili morte:
vera erit sapientia per quam necessitas ilia moriendi vertitur in vir-
tutem: et fiat nobis certum et securum ad resurrectionem vite: quod
solum viam iesu tenentibus et eius virtute continget. Ultimum igitur
Studium ibi ponendum et in hac sola via secura est venatio quam cer-
tissima sequetur immortalitatis possessio.
cuuctis
micocrosmum
563

97 Capitulum XXXIII
De vi vocabuli
Si cuncta profunda meditatione ponderas reperies venatores ad vim
vocabuli diligenter perspexisse: quasi vocabulum sit precisa rerum
figuratio: sed quia vocabula sunt per primum hominem rebus impo-
sita: ex ratione quam homo concepit non sunt vocabula precisa: quin
res possit preciosiori vocabulo nominari, non enim ratio quam homo
concipit est ratio essentie rei que omnem rem antecedit, etsi quis huius
rationis nomen cognosceret omnia proprie nominaret et omnium
perfectissimam scientiam haberet. Unde in substantifica ratione
rerum non est dissensio, sed in vocabulis ex variis rationibus varie
rebus attributis: et in configuratione essentie rei que similiter varia
est, omnis est disputantium diuersitas quemadmodum Plato in
epistolis ad dyonisium tyrannum elegantissime scribit veritatem:
vocabula: orationes, seu vocabulorum diffinitiones, atque sensibiles
figurationes anteire: vti de circulo picto eius vocabulo: et oratione atque
conceptu exemplificat. Ideo dyonisius ariopagita potius ad intentionem
quam ad vim vocabuli aduerti mandat, licet ipse in diuinis nominibus
98 quemadmodum et Plato multum significato nominis inhereat, nemo
p. 400 etiam attenti|or fuit aristotele vim vocabuli perquirere: quasi impositor
nominum omnium fuerit peritissimus id quod sciuerit in vocabulis
ipsius expresserit, et ad illius scientiam pertingere sit perfectionem
scibilium adipisci. Ideo in diffinitione que est vocabuli explicatio
scientie lucern affirmauit, credo hec in humana scientia sie se habere,
quam primo et excellenter primus adam seu homo dictus habuisse
creditur, et ideo scientia que in vi vocabuli solidatur gratissima est
homini: quasi sue nature conformis. Oportet autem venatorem huius
diuine sapientie humana vocabula secundum impositionem hominis de
deo negare. Uita enim que ad omnia viuentia extenditur non attingit
99 ad deum qui est omnis vite causa, sie de omnibus vocabulis. Distinc-
tiones etiam que per venatores fiunt qui vocabula interpretantur sunt
diligenter attendende. Puta vti sanctus Thomas in commentariis libri
dyonisii de diuinis nominibus tria innuit consideranda circa existentium
substantias. Primum singulare quod est plato in se actu complectitur
principia vltima et indiuidualia. Secundum est species vel genus, vt
homo vel animal, in quibus comprehenduntur vltima principia in actu,
singularia vero in potentia. Homo enim dicitur qui habet humanitatem
absque precisione indiuidualium principiorum. Tercium est ipsa
essentia, vt est humanitas, in quo vocabulo solum comprehenduntur
564

principia speciei, nihil enim indiuidualium principiorum pertinet ad

rationem humanitatis: cum humanitas precise significat hoc quo homo
est homo. Nullum indiuidualium principiorum est huiusmodi. Unde
in nomine humanitatis non concluditur: neque actu neque potentia ali-
quod indiuiduale principium. Et quantum ad hoc dicitur natura.
loo Ecce doctissimum virum hac distinctione vocabuli multa delucidasse:
que alibi obscura reperiuntur. Quantum etiam aristoteles laborauerit
vt distingueret vocabula: methaphisica eius declarat. Unde per voca-
bulorum distinctiones multe varietates scribentium concordantur: in
quibus multi doctissimi se occupauerunt. Sed hec nostra inquisitio
ineffabilis sapientie que precedit impositorem vocabulorum et omne
nominabile potius in silentio et visu: quam in loquacitate et auditu
reperitur, presupponunt vocabula ilia humana quibus vtitur non esse
precisa, nee angelica, nee diuina, sed ipsa sumit: cum aliter non posset
conceptum exprimere, presupposito tamen quod ilia non velit aliquod
tale propter quod imposita sunt significare, sed talium causam verbum-
que nullius temporis esse: cum eternitatem per ipsa velit figurare.
ιοί Capitulum XXXIV1

De capta preda
Postquam decem campos taliter peragraui: restat nunc quid ceperim
colligere. Magnam vtique venationem feci: vt magnam predam repor-
tarem. Non enim de aliquo magno quod maius esse potuit contentus:
magnitudinis causam cum maior esse nequeat perquisiui. Ilia enim si
maior esse posset suo causato maior fieret. Ita posterius prius foret
priore. Necessario est igitur causam magnitudinis id esse quod esse
potest. Nominemus autem pro nunc causam magnitudinis magnitu-
dinem. Precedit igitur magnitude posse fieri cum non possit aliud fieri
quando est omne id quod esse potest. Est igitur magnitude eternitas
que non habet principium nee finem cum non sit facta: eo quod ante
omne factum sit posse fieri quod magnitudo precedit. Et quia de deo et
omni creatura verificatur: vt supra in campo de laudibus reperitur.
Applicemus igitur ipsam ad sensibilia et intelligibilia, deinde etiam ad
laudabilia: vt videamus si poterimus ipsam vt sensui aut intellectui |
p. 401 captam ostendere. Pro quo signo lineam a, b, et dico a, b, lineam ma-
gnam, quia maior medietate eius posseque ipsam fieri maiorem per
1
Capitulum XXXIIII
565

eius extensionem seu augmentum, sed non fiet magnitude, que cum sit
quod esse potest. Linea si fieret ita magna quod maior esse non posset:
esset id quod esse posset: et non esset facta: sed esset eterna: posse fieri
antecedens, et non esset linea sed eterna magnitudo. Ita video omne
quod fieri potest maius cum sit post posse fieri nunquam fieri id quod
esse potest. Sed quia magnitudo est quod esse potest: tune nee potest
esse maior, ideo ipsa nee est maior nee minor omni magno et omni paruo,
sed omnium magnorum et paruorum causa efficiens: formalis: et
finalis adequatissimaque mensura. In omnibus magnis et paruis omnia:
et simul nullum omnium cum omnia magna et parua sint post posse
103 fieri quod ipsa antecedit. Unde cum superficies et corpus et quantitas
continua et discreta seu numerus et equalitas: et sensus: et intellectus:
et celum: et sol: et omnia que facta sunt: non sint expertia magni-
tudinis in ipsis omnibus possest: quam voco magnitudinem: est id quod
sunt et nullum omnium. Est igitur coniuncte omnia et nihil omnium,
est etiam verum, quia magna magnitudine magna sunt, tune non con-
uenit ei quod posse fieri precedit nomen illud magnitudo quod est nomen
forme magnorum: cum non sit forma, sed absoluta formarum et omni-
um causa. Nullum igitur nomen ex omnibus que nominari possunt illi
conuenit: licet nomen suum non sit aliud ab omni nominabili nomine et
in omni nomine nominetur quod innominabile manet.
104 C a p i t u l u m XXXV
De eodem
Consequenter cum videam bonum esse magnum posseque fieri
magis bonum quando datur vnum bonum magis bonum alio: ideo
bonum quod est ita bonum quod magis bonum eo esse non potest, cum
sit ipsum possest: ex statim premissis est causa magnitudinis: ita
pulcrum quod non potest esse magis pulcrum est causa magnitudinis.
Et sic verum quod non potest esse magis verum: est causa magni-
tudinis, ita sapiens quod non potest esse magis sapiens est causa magni-
tudinis, et sic consequenter de omnibus decem laudabilibus, et pari
modo magnum quod est ita bonum quod non potest esse melius: est
causa bonitatis, et pulcrum quod est ita bonum quod potest esse melius:
est causa bonitatis, et sic consequenter. Uideo igitur possest causam
bonitatis: magnitudinis: pulcritudinis: veritatis: sapientie: delec-
tationis: perfectionis: claritatis: equitatis et sufficientie. Et ter-
minus ipsius posse fieri nomen ipsorum ostendit possest causam decimi.
566

Nam terminus posse fieri magnitudinis ipsius bonitatis: pulcritudinis:

veritatis: et reliquorum, ostendit possest causam magnitudinis et ter-
minus posse fieri bonitatis ipsius magnitudinis: pulcritudinis: veritatis:
et aliorum ostendit possest causam bonitatis. Sic consequenter semper
105 nomen ostendunt possest causam decimi. Cum igitur videam causam
omnium laudabilium possest, omniaque decem laudabilia partici-
patione laudis laudabilia possest dico laudem: que id est quod esse
potest, quia fons et causa laudabilium, ideo non inepte possest laudem
laudo cum magnus propheta moyses dicat in cantico suo laus mea
dominus. Et quia video deum essentialem causam omnium laudabili-
um, ideo etiam video sicut dyonisius supra allegatus essentiales et
subsistentias omnium que f acta sunt aut fient participatione laudabilium
id esse quod sunt. Hoc igitur est quod venatione cepi deum meum esse
ilium qui est per omnia laudabilia laudabilis, non vt participans laudem,
sed vt ipsa absoluta laus per seipsam laudabilis et omnium laudabilium
causa: et ideo prior atque maior omni laudabili, quia omnium lauda-
ρ.402 bilium termijnus et possest, omniaque dei opera laudabilia: quia parti-
cipatione laudabilium per que deus vt causa: et omne laudabile vt
causatum laudatur constituuntur. Et scio quod deus meus maior omni
laude per nullum laudabile vti laudabilis est laudari potest, et omni
conanti ipsum melius et melius laudare: illi reuelat seipsum: vt videat
ipsum esse laudabilem, gloriosum, et superexaltatum in secula, non
solum in bonitate qua se omnibus communicat, aut magnitudine quam
omnibus tribuit, aut pulcritudine quam omnibus largitur, siue in
veritate qua nihil caret, siue sapientia que omnia ordinat, siue delecta-
tione qua omnia in seipsis deliciantur, siue perfectione de qua cuncta
gloriantur, siue claritate que omnia illustrat, siue equitate que omnia
purificat, siue sufficientia qua omnia quiescunt et contentantur aut
aliis diuinis participationibus, sed ipsum deum deorum in syon laudant
in reuelato suiipsius lumine ipsum contemplantes.
106 Capitulum XXXVI

De eodem
Si recte consideras: veritas, verum, et verisimile sunt omnia que
mentis oculo videntur. Ueritas est omne id quod esse potest, neque
augmentabilis, neque minorabilis: sed eternaliter permanens. Uerum
est eterne veritatis perpetua similitudo intellectualiter participata. Et
quia vnum verum est verius et clarius alio: verum quod non potest
567

esse verius est absoluta et eterna veritas. Actus enim verificabilis

est eterna veritas actu se et cuncta verificans. Uerisimile vero est ipsius
intelligibilis veri temporalis similitudo. Sic sensibile est veri similitude:
quia intelligibilis ymago, vt recte dicebat dyonisius: quod et plato
prius viderat. Intellectus igitur verus est sicut et bonus et magnus,
et ita de reliquis decem, quia est illorum intellectualis participatio.
Et vltra hoc est etiam intelligendo verus: quando est rei intellecte
adequatus. Res enim intelligibilis tunc vere intelligitur quando intel-
ligibilitas eius est ita depurata ab omni extraneo quod actu est vera in-
telligibilis species seu ratio rei, et tunc intellectus in actu verus est, quia
107 intellectus est idem cum intellecto. Corruptibile non intelligitur nisi
per incorruptibilem eius speciem. Abstrahlt enim intellectus de sensi-
bili intelligibilem speciem. Non enim species seu ratio intelligibilis calidi
est calida, aut frigidi frigida. Ita de cunctis, sed est ab omni alterabilitate
absoluta: vt formam rei sicut exemplar eius verum vere representet. Et
quia solum illa incorporea et immaterialis rei species seu ratio est actu
intelligibilis, et in actu intellectum transformabilis: patet intellectum
omni temporal! et corruptibili altiorem et puriorem et naturaliter
perpetuum. Quod et clarissime percipis quando vides quod depurata
ab omni corruptibili materia que non indigent abstractione citius in-
telliguntur, sicut secundum Proculum est li vnum absolutum per se
intelligibile et intellectui conforme, sicut lux visui, et sic alia intelligi-
bilia per se nota: que sunt principia in mathematicis et aliis scientiis,
sunt enim suiipsius species seu intelligibilis ratio.
108 C a p i t u l u m XXXVII
De declaratione
Repetam vnum sepissime dictum, quoniam est totius venationis
nostre ratio, et est quod factum cum sequatur posse fieri nunquam
est ita factum quod posse fieri sit in eo penitus terminatum. Nam et
si posse fieri secundum quod est actu sit terminatum: tarnen non sim-
pliciter, vt in platone posse fieri hominem est terminatum non tarnen
posse fieri hominem est penitus in platone terminatum, sed tantum ille
terminandi modus qui dicitur platonicus, et restant alii etiam per-
p. 403 fectiores in|numerabiles modi neque etiam in platone posse fieri ho-
minis est terminatum. Multa enim homo fieri potest scilicet musicus:
geometricus: mechanicus: que plato non fuit. Unde posse fieri non
determinatur simpliciter nisi in possest suo principio pariter et fine
568

dyonisio attestante, sic enim numerus terminatur in monade suo

principle1 pariter et fine. Principium enim omnis numeri est monas,
ita et finis eius est monas, actu tarnen terminatur posse fieri in mundo
quo actu perfectius maius non est. Sic dicit regula in recipientibus
maius non deuenitur ad maximum simpliciter: sed bene actu maximum
sicut in quantitate que maius recipit: non deuenitur ad maximam
quantitatem qua maior esse non posset, quia hoc maximum quod
maius esse non potest quantitatem precedit, bene tarnen deuenitur ad
109 qantitatem actu maximam: vt est quantitas vniuersi, factum autem
semper est singulare et implurificabile sicut omne indiuiduum, sed
non est semper incorruptibile nisi sit primum. Quod enim imitatur
primum cum id sit quod est participatione primi corruptibile est, non
enim potest eius incorruptibilem singularitatem que est immul-
tiplicabilis participare. Et quod prima quorum esse non dependet a
participatione alicuius prius facti sint incorruptibilia, ideo est quia
posse fieri est ipsis specif ice determinatum. Ob hoc intelligibilia et
celestia sunt incorruptibilia, sicut sunt intellectuales nature et sol et
luna et stelle, quod autem sol et luna et stelle sint prima facta moyses
clare in genesi refert ilia a deo facta vt semper luceant. Semper igitur
et sine intermissione visibili mundo hoc est necessarium, si non debet
deficere visibilitas eius, ideo que facta sunt vt luceant semper sic
manere necesse est, quare non sunt facta post aliquod prius factum:
cuius participatione id sint quod sunt, ita posse fieri solem lunam et
Stellas in ipsius indiuiduis que videmus est terminatum. Indiuidua vero
sensibilis nature imitantur intelligibilia exemplaria, et vt dicit dyoni-
sius sunt ipsorum imagines que etsi secundum suam singularitatem
non sint multiplicabilia, tarnen cum sint imagines intelligibilium qua-
rum participatione id sunt quod sunt: et cum intelligibilia per sen-
sibilia non possunt precise mutari variabiliter et temporaliter ilia que
perpetua sunt participant, quare secundum hoc perpetua esse neque-
unt.
IIO C a p i t u l u m XXXVIII 2
Rememoratio
Nunc3 vt per iteratam dictorum rememorationem clarius que volo
primam adiicio. Certum est quod posse fieri se refert ad aliquod quod
1 2 3
princio Capitulum XXXVI Nuunc
569

ipsum precedit, et ideo quia precedit posse fieri: fieri nequit, neque
factum est cum nihil sit factum quod non potuit fieri, factum igitur
sequitur posse fieri. Cum autem id ad quod se posse fieri refert et
presupponit ipsum precedat necessario eternum est. Unde cum eter-
num non possit fieri necesse erit quod saltern eternum non sit aliud
ab eo quod in posse fieri affirmatur. Eternum igitur non est aliud ab
omni eo quod fit: licet non fiat. Est igitur principium et finis ipsius
posse fieri: hinc quod factum est infactibilis eterni est representatio.
Patet posse fieri mundum se referre ad mundum archetipum in eterna
mente dei. Et quia eternitas est nee plurificabilis: nee multiplicabilis:
nee aliquod possibilitatem significans: cum posse fieri precedit. Ideo
sicut nee intelligibilis nee sensibilis: ita nee plene representabilis nee
imaginabilis nee assimilabilis, quare non terminatur posse fieri vltimate
in aliquo quod se sequitur ipsum sed eius terminus ipsum antecedit.
in Uideo igitur omnia que fieri possunt non habere nisi simplex illud
exemplar, quod non est aliud ab omni quod fieri potest, cum sit actus
omnis posse: quodque cum sit actus omnis posse: et non possit esse
ρ. 404 aliud nee maius nee minus: nee aliter: nee | alio modo: tune non aliud
ab aliquo, nee maius nee minus aliquo, nee aliter nee alio modo. Ideo
est omnium que sunt: viuunt et intelligunt: causa, exemplar, men-
sura, modus, et ordo, et nihil in omnibus et singulis est reperibile, quod
ab eo vt a causa non sit et procedat. Et quia omnia non sunt nisi illius
solius representatio: omnia ad ipsum sunt conuersa, omnia ipsum
desiderant, predicant, laudant, glorificant: et clamant ipsum hoc
esse infinitum bonum in omnibus relucens, cuius participatione id
sunt quod sunt. Ex omnibus igitur que actu sunt colligo ipsum qui est
terminus interminus nullo termino aut actu cuiuscunque intellectus
capi posse, cum intellectus et omnia sint ymago et similitude eius.
Uideo enim omnia que sunt actu ymaginem illius sui exemplaris
preferre: in cuius comparatione nee actu sunt: nee perfecta ymago
ipsius sunt: cum omnis omnium ymago perfectior precisiorque esse
na possit. Uideo tarnen in termino ad quem ymaginis perfectio et pre-
cisio terminatur: ipsum a remotis per infinitum. Sic actum vite video
illius nobiliorem ymaginem esse, sed cum vita possit esse perfectior
et purior sine mixtura: et vmbra in termino simplicitatis et precisionis:
a remotis video vitam eternam omnis vite exemplar: que est vita
vera vitam omnem faciens, ad quam se habet omnis hec vita minus
quam pictus ignis ad verum. Deinde actum intellectus conspicio que
est similitudo quedam diuini et eterni sui exemplaris: huius viue et in-
telligentis similitudinis terminus qui ostendit precisam dei similitu-
570

dinem per infinitum distare video ab omni actu intellectus: et dico, ex

quo1 omne quod esse, et esse et viuere, et esse: viuere et intelligere
potest: non est adeo precisa eterni exemplaris ymago et similitude
eius deposcit, tune video deum in excessu super omnia que sunt aut
fieri possunt: tarn in excessu ipsius esse: quam ipsius viuere et intelli-
gere omnium, quoniam maior esse omni quod esse aut viuere aut in-
telligere potest, et tanto his omnibus precelsior perfectior quoque:
quanto veritas precellit suam ymaginem et similitudinem. Est enim
veritas ypostasis sue ymaginis et similitudinis: a quibus non est aliud,
ab ipsa enim sunt exemplate intantum subsistentis et veritatem parti-
cipantis sui exemplaris: inquantum sunt ipsum imitantes et repre-
113 sentantes, nee hec omnia que sic video et nequaquam effari aut scribi
possunt sicuti video sunt ad breuius per me reducibilia: quam quod
terminus posse fieri omnia est posse facere omnia, sicut terminus posse
fieri determinatum est posse facere determinatum, vt terminus posse
fieri calidum est posse facere calidum. Ignis enim qui dicitur terminus
posse fieri calidum potest facere calida. Et ita posse fieri lucidum ter-
minatur in posse facere lucida, vti sol dicitur in sensibilibus, et in-
telligibilibus diuinus intellectus seu verbum omnem intellectum
illuminans, et terminus posse fieri perfectum est posse facere perfecta,
et terminus posse moueri est posse mouere, quare desideratum quod
omnia desiderant quia terminus desiderabilium est omnis desiderii
n 4 causa, et terminus omnium eligibilium et omnis electionis causa. Ex
quo patet cum terminus omnis posse fieri sit omnipotens omnia
potens facere: tune et ipsum posse fieri potest facere, et ita est illius
terminus cuius est principium et non est posse fieri ante omnipotentem,
sicut in omnibus que facta sunt posse fieri prioriter videtur, scilicet tarn
posse fieri simpliciter cuius initium et finis est omnipotens quam posse
fieri contractum ad id quod fit, in quo terminatur ipsum posse fieri
quando fit actu tale quod tale fieri potuit. Et hec determinatio est
creatoris ipsius posse fieri: qui cum sit omnipotens: solus determinare
habet quod posse fieri sic aut sic fiat. Et quia posse fieri non terminan-
. 405 tur nisi per omnipotentem: omnis determinatio ipsius posse fieri | in
eo quod fit non est terminatio ipsius posse fieri quin omnipotens de eo
facere possit quicquid voluerit, sed est determinatio ipsius posse fieri
singulariter ad hoc contracta que est ipsius quod sic factum est natura
et substantia.
1
exquo
571

115 Capitulum XXXIX

Epilogatio
Quia nihil factum est quod non potuit fieri: et nihil in seipsum
facere potest: sequitur quod triplex est posse, scilicet posse facere,
posse fieri, et posse factum ante posfactum: posfieri, ante posfieri
posfacere. Principium et terminus posse fieri: est posfacere, posse
factum per posfacere de posfieri est factum. Posse facere cum sit ante
posfieri, nee est factum: nee fieri potest aliud. Est igitur omne quod
esse potest, non potest igitur esse maius: et hoc vocamus maximum,
nee minus et hoc vocamus minimum, nee potest esse aliud. Omnium
igitur est causa efficiens formalis seu exemplaris: et finalis, cum sit
terminus et finis posse fieri, et ideo posfacti. Sunt igitur in ipso posse
facere omnia que possunt fieri et que facta sunt prioriter vt in causa
efficient!: formali: et finali, et posse facere in omnibus vt absoluta
no causa in causatis. Sed posse fieri est in omnibus que facta sunt id quod
factum est, nam nihil factum est actu nisi id quod fieri potuit, sed alio
essendi modo, imperfectiori modo in potentia: et perfectiori in actu.
Non igitur posse fieri et posfactum in essentia sunt differentia, sed pos-
facere, licet non sit aliud, tarnen cum sit causa essentie non est essentia,
essentia enim est suum causatum. Quoniam autem posfieri non est pos-
factum, non est posfieri de posfieri factum: sed ante posse fieri nihil est
nisi posse facere. De nihilo igitur dicitur posse fieri factum, sic dicimus
posse facere precedere nihil, sed non posse fieri, de nihilo igitur posse
fieri cum sit per posfacere productum: et non factum: creatum dicimus.
Cum autem ipsum absolutum posfacere nominemus omnipotentem:
dicimus omnipotentem eternum: nee factum: nee creatum, et qui nee
annihilari aut aliter fieri potest quam est, quia ante nihil et posse fieri, et
omnia de ipso negamus que nominabilia sunt, quoniam ilia posse fieri
sequuntur. Nominabile enim posse fieri scilicet quod nominetur pre-
117 supponit: nee posse fieri terminatur nisi in posfacere, ideo non anni-
hilabitur, hoc enim si fieret fieri posset: quomodo tune posfieri annihi-
laretur. Est igitur perpetuum cum habeat initium et annihilari non
possit, sed terminus eius sit suum initium, quoniam autem que fieri
possunt aliqua sunt prima: aliqua post prima, et prima imitantia. In
primis cum eorum posse fieri sit actu et completum, ideo sunt sicut
posse fieri perpetua, in sequentibus posfieri non est completum et
perfectum nisi secundum mutationem completi, ideo ilia non sunt
perpetua sed imitantur ilia que perpetua sunt id vero quod perpetuum
et stabile non est, sed mutatur instabile et temporale est hec sint de
572

us preinsertis breuiter repetita. Uerum quoque in arte huius generalis

venationis sapientie per particularia firmius solidamur. Applicemus
hanc formam venationis ad aliquod sensibile et sit caliditas. Et di-
camus triplex est posse scilicet posse facere calidum: posse fieri cali-
dum: et posse factum calidum: et procedamus contracte modo quo
supra absolute: et dicamus posse factum calidum. Habet ante se posse
fieri calidum: sed posse fieri calidum non potest se facere actu calidum.
Igitur ante posse fieri calidum est posse facere calidum, et quia posse
facere calidum precedit posse fieri calidum, tune est omne id quod
calidum esse potest, et ita nee maius nee minus nee aliud esse potest.
Est igitur quo ad omnia calida creator ipsius posse fieri calidum et de
posfieri omne calidum in actum producit, estque omnium calidorum
p. 406 causa efficiens: formalis et | finalis, et est in omnibus calidis vt causa
in causato, et omnia calida in ipso vt causatum in causa, et erit re-
spectu calidorum sine principio et fine, et nequaquam essentie cali-
dorum: sed causa essentie, et innominabile per omnia nomina cali-
119 dorum et posse fieri calidum est initiatum et sine fine, et aliqua calida
sunt in quibus completur posse fieri et durant semper. Aliqua sequuntur
ilia et instabilia sunt, et calor in ipsis deficit, et quamuis quidem illud
calidum quod est omne quod calidum esse potest, nominent hunc sensi-
bilem ignem ardentem, non est tamen ille, cum omnis calor cuiuscunque
sensibilis ignis non sit finis omnis posse fieri calidum, cum omnis cali-
ditas sensibilis maior esse posset sed id quod dicimus ignem est igneum1
secundum platonem, aut ignitum et non tantum ignitum quantum
ignire posset. Precedit igitur per se ignis omne ignibile et ignitum quo-
rum est causa, et est ante omnem sensibilem ignem penitus inuisibilis,
et incognitus quare prime cause similitudo, vt dyonisius late hoc expla-
nat, quod ille sanctus vidit qui aiebat quod deus esset ignis consumens.
120 Ante autem hunc sensibilem ignem est motus et lux. Nam per motum
ignibile ignitur, et lux ipsum concomitatur, sic et de lucido sicut de
calido, et de luce sicut de igne, et quod nee sol, nee aliquod sensibile sit
lux que causa lucidorum: sed ipsa omnia sint lucida et non ipsa lux. Sic
etiam de frigido, humido, et cunctis que secundum maius et minus
participantur. Omnis enim multitudinis vnitas est principium vt Pro-
culus dicit, et omnium talium maxime tale vt vult aristoteles, et cunc-
torum per participationem talium per se tale, et omnium per se talium
per se simplex vt platonici, et omnium que per se cum addito: per se
sine addito causa est, et hoc per se est causa causarum omnium et
1
ignenum
573

De venatione sapientiae 39 — De ludo globi I
singularum, vt illud supra varie ob varias participantium diuersitates

omnium principium nominatur: licet omne nominabile antecedat. lila
dicta sunt platonicorum et perypateticorum: que oportet sane intelligi
quo ad principium et causam. Nam non est nisi vnum causale princi-
pium quod possest nomino, ad quod omne posse fieri terminatur, licet
primum in ordine vocetur etiam aliorum principium que ipsum se-
quuntur: et vocetur maxime tale, cuius participatione alia talia sunt,
121 tarnen non maxime simpliciter: sed maxime tale. Poteris etiam ex hiis
venari ordinem prioritatis et posterioritatis. Nam per se omnia partici-
pantia precedit, sicut per se calidum, puta ignitum aerem calidum,
aquam calidam, et terram calidam, et omne posse fieri calidum antece-
dit. Et ideo nee ignis humidus aut frigidus aut terreus seu siccus fieri
potest. lila enim precedit. Et quia aqua est per se frigida: ipsa est ante
terram que frigida fieri potest, ita et non est post aerem, quia aer simili-
ter frigidus fieri potest. Sic aer est ante terram: quia per se humidus, et
terra potest fieri humida et non est post aquam que similiter humida
fieri potest. Sic terra est inter elementa vltimum, et ignis primum. Aer
vero et aqua simul medium tenent, et vnum non est prius alio in ordine:
sed simul cum alio. Ideo sicut aqua connectitur terre sine medio: ita et
aer aride terre, licet maior sit amicicia ignis cum aere, et aque cum
terra. Et quia aqua in aerem, et aer in aquam conuertitur, et varie
misceri possunt: et ignis calorem participare: et in terra solidari: hec
122 que generantur ex illis esse oportet, et consequenter quia luce terra,
aqua, aer, ignis, luna, et stelle participant: erit per se lux omnium luci-
dorum causa: quam quidem solem nominant, quia inter sensibilia lucida
est maxime lucidus. Hinc omnium luce participantium in eo quod
sensibiliter lucida causa dicitur. Sed cum non sit lux sed lucidum vt
prius dictum est: hinc lux ipsius causa et omnium lucidorum, nihil
ρ. 407 enim omnium talium, quare sol | maxime lucidus: nee siccus nee frigi-
dus nee humidus nee calidus: nee lunaticus: nee venerialis, nee mercu-
rialis: nee iouialis: nee saturninus: nee nature cuiuscunque stelle: aut
vllius visibilis. Sed omnis lucis siue elementalis: siue mineralis: siue
123 vegetabilis: siue sensibilis principium. Sie per se sapientia que est lux
intelligibilis est ante omne quod particeps esse potest lucis illius siue
vocetur sensus siue imaginatio: siue estimatio: siue ratio: siue anima
intellectiua, siue intelligentia: aut alio quocunque nomine nominetur,
et est prior omnibus sensibilibus intelligibilibus: et omni discretione et
ordine quorum omnium causa. Est autem sol sensibilis quia visibilis:
precedit igitur ipsum sensus. Sed quia lux per se visibilis est visibilium
materialis causa, et quia visus in actu: est visibile in actu. Ideo visus
574

est visibilium formalis causa, quia posse videri: posse videre causa est.
Et ita patet quomodo lux sensibilis cum luce intelligibili connectitur
in visu. Sicut extrema scilicet supremum inferioris et corporalis nature
124 cum inferior! superioris cognoscitiue nature. Laudantnon immerito cunc-
ti magnum platonem qui de sole ad sapientiam per similitudinem
ascendit. Ita et magnus dyonisius qui de igne ad deum et de sole ad
creatorem per proprietatum similitudines quas enarrat ascendit. Ita
et gregorius theologus in sermonibus theologicis contra eunomianos
faciendum suadet, quia in speculo et enigmate in hoc mundo vt diuinus
paulus refert ascendi oportet: vbi partim scimus et partim propheta-
mus. Per hec arbitror mearum venationum rüdem et non plene
depuratum1 conceptum quantum mihi possibile fuit explicasse. Omnia
submittens melius hec alta sapienti.
Explicit liber de venatione sapientie. |
*'<°* .Delude globi

Dyalogus de ludo globi. Interlocutores Nicolaus cardinalis tituli
sancti Petri ad vincula. Et lohannes dux Baioharie.
lohannes: Cum te videam ad sedem retractum: forte fatigatum ex

ludo globi: tecum si gratum viderem de hoc ludo conferrem.
Cardinalis: Gratissimum.
lohannes: Admiramur omnes hunc nouum iocundumque ludum:
forte quia in ipso est alicuius alte speculationis figuratio quam roga-
mus explanari.
2 Cardinalis: Non male mouemini, habent enim alique scientie in-
strumenta et ludos Arithmetica rithmatiam. Musica monocordum. Nee
ludus schacorum caret misterio moralium. Nullum enim puto honestum
ludum penitus disciplina vacuum. Hoc enim tarn iocundum globi
exercitium nobis non paruam puto representare philosophiam.
lohannes: Aliquid igitur rogamus dicito.
Cardinalis: Timeo subintrare laborem quern magnum video, et
prius longa meditatione depurandum.
lohannes: Non cuncta profundari petimus: sed paucis nobis satis-
facies.
1
deputatum

est visibilium formalis causa, quia posse videri: posse videre causa est.
Et ita patet quomodo lux sensibilis cum luce intelligibili connectitur
in visu. Sicut extrema scilicet supremum inferioris et corporalis nature
124 cum inferior! superioris cognoscitiue nature. Laudantnon immerito cunc-
ti magnum platonem qui de sole ad sapientiam per similitudinem
ascendit. Ita et magnus dyonisius qui de igne ad deum et de sole ad
creatorem per proprietatum similitudines quas enarrat ascendit. Ita
et gregorius theologus in sermonibus theologicis contra eunomianos
faciendum suadet, quia in speculo et enigmate in hoc mundo vt diuinus
paulus refert ascendi oportet: vbi partim scimus et partim propheta-
mus. Per hec arbitror mearum venationum rüdem et non plene
depuratum1 conceptum quantum mihi possibile fuit explicasse. Omnia
submittens melius hec alta sapienti.
Explicit liber de venatione sapientie. |
*'<°* .Delude globi

Dyalogus de ludo globi. Interlocutores Nicolaus cardinalis tituli
sancti Petri ad vincula. Et lohannes dux Baioharie.
lohannes: Cum te videam ad sedem retractum: forte fatigatum ex

ludo globi: tecum si gratum viderem de hoc ludo conferrem.
Cardinalis: Gratissimum.
lohannes: Admiramur omnes hunc nouum iocundumque ludum:
forte quia in ipso est alicuius alte speculationis figuratio quam roga-
mus explanari.
2 Cardinalis: Non male mouemini, habent enim alique scientie in-
strumenta et ludos Arithmetica rithmatiam. Musica monocordum. Nee
ludus schacorum caret misterio moralium. Nullum enim puto honestum
ludum penitus disciplina vacuum. Hoc enim tarn iocundum globi
exercitium nobis non paruam puto representare philosophiam.
lohannes: Aliquid igitur rogamus dicito.
Cardinalis: Timeo subintrare laborem quern magnum video, et
prius longa meditatione depurandum.
lohannes: Non cuncta profundari petimus: sed paucis nobis satis-
facies.
1
deputatum

De ludo globi I
3 Cardinalis: luuentus quamuis auida et feruens: cito tarnen sa-

turatur. Faciam igitur et seminabo in nobilibus mentibus vestris
aliqua scientiarum semina, que si intra vos reciperitis et custodieritis:
magne discretionis circa suiipsius desideratissimam noticiam lucis
fructum generabunt. Primum igitur attente considerabis globum et
eius motum quoniam ex intelligentia procedunt. Nulla enim bestia
globum et eius motum ad terminum producit. Hec igitur opera hominis
ex virtute superante cetera mundi huius animalia fieri videtis.
Johannes: Utique sie esse scimus vt dicis.
4 Cardinalis: Sed cur globus arte tornatili cepit illam medie sphere
figuram aliquantulum concauam: non vos ignorare puto. Non enim
faceret motum quem videtis: elicum seu speralem aut curue inuolu-
tum: nisi talem teneret figuram. Pars enim globi qui est perfectus
circulus in rectum moueretur: nisi pars ponderosior et corpulenta mo-
tum illum retardaret et centraliter ad se retraheret. Ex qua diuersitate
figura motui est apta, qui nee est penitus rectus, nee penitus curuus:
vti est circuli circumferentia ab eius centro eque distante. Unde primo
causam figure globi attendite, in quo videtis superficiem connexam
medietatis maioris sphere et superficiem concauam medietatis minoris
sphere, et inter illas corpus globi contineri. Ac quod globus infinitis
modis secundum variam habitudinem dictarum superficierum potest
variari, et semper ad alium et alium motum adapt ari.
Johannes: Sane hec capimus. Scimus enim si armilla posset esse
circulus sine omni latitudine circumferentie et volueretur super
equali plana superficie, puta super glaciem: ipsa non nisi rectam lineam
scriberet. Ideo cum hie armillam globosam videmus additam corpulen-
tiam: ideo recta linea non describitur sed curua, varia curuitate secun-
dum varium globum.
5 Cardinalis: Recte, sed oportet etiam considerare lineas descriptionis
motus vnius et eiusdem globi variari, et nunquam eandem describi,
siue per eundem siue per alium impellatur, quia semper varie im-
pellitur, et in maiori impulsu descripta linea videtur rectior, et se-
cundum minorem curuior, quare in principio motus quando impulsus
est recentior: linee motus sunt rectiores: quam quando motus tepescit.
Non enim impellitur globus nisi ad rectum motum. Unde in maiori
impulsu globus a sua natura magis violentatur: vt contra naturam
etiam quantum fieri potest recte moueatur. In minore vero impulsu
p. 409 violentatur ad motum, et naturalis minus violentatur. | Sed aptitu-
dinem naturalem forme sue motus sequitur.
576

Johannes: Hec clare sic esse experimur. Nunquam enim globus

mouetur vna vice sicut alia. Oportet igitur ex alia et alia impulsione
aut vario medio hoc euenire.
Cardinalis: Dum quis globum proiicit nee vna vice sicut alia ipsum
in manu tenet aut emittit: aut in piano ponit: aut equali virtute
pellit, nihil enim bis equaliter fieri possibile est. Implicat enim con-
tradictionem esse duo: et per omnia equalia sine omni differentia.
Quomodo enim plura possent esse plura sine differentia. Unde quamuis
peritior semper nitatur eodem modo se habere: non est tarnen hoc
precise possibile: licet differentia non semper videatur.
Johannes: Multa sunt que varietatem inducunt etiam pauimenti
diuersitas et lapidorum interceptio cursum impedientium et sepe
suffocantium, atque globi feculentia, immo fissura superueniens: et
talia multa.
Cardinalis: Hec omnia considerare necesse est vt deueniamus ex
istis ad speculationem philosophicam quam venari proponimus. Defi-
cit enim motio aliquando subito cadente globo super planam suam
superficiem. Impeditur ob medii globi atque circumstantis variationem
naturaliterque deficit dum super polo seu medio curue superficiei
successiue in ipso motus minuitur. Hec et multa alia puto subtiliter
annotanda propter similitudinem artis et nature. Ars enim naturam
cum imitetur ab his que in arte subtiliter reperimus ad nature vires
accedimus.
lohannes: Quid intendis dicere per circumstantis variationem.
Cardinalis: Celi stellarum et aeris atque temporis mutationem, hec
omnia immutata, immutant ilia que circumstant et continent.
lohannes: Aiebas globum semispericam habere superficiem. Pos-
set ne habere minorem aut maiorem: siue integre spere rotunditatem.
Cardinalis: Globum posse habere superficiem maiorem aut minorem
aut integre spere non nego, si de visibili figura seu rotunditate loqui-
mur que nequaquam est vera aut perfecta. Nam rotunditas que ro-
tundior esse non posset nequaquam est visibilis. Cum enim super-
ficies a centro spere vndique eque distet: extremitas rotundi in in-
diuisibili puncto terminata manet penitus nostris oculis inuisibilis.
Nihil enim nisi diuisibile et quantum a nobis videtur.
lohannes: Ultima igitur mundi sperica rotunditas quam puto per-
fectissimam nequaquam est visibilis.
Cardinalis: Nequaquam: immo nee diuisibilis mundi rotunditas
cum in puncto consistat indiuisibili et immultiplicabili. Non enim
rotunditas ex punctis potest esse composita, punctus enim cum sit
3
?* 577

De ludo globi I
indiuisibilis et non habeat aut quantitatem aut partes: siue ante siue
retro et alias differentias: cum nullo alio puncto est componibilis. Ex
punctis igitur nihil componitur, punctum enim puncto addere perinde
resultat: acsi nihil nihilo iungas. Non est igitur extremitas mundi ex
punctis composita. Sed eius extremitas est rotunditas que in puncto
consistit. Nam cum vna sit altitudo rotunditatis que vndique est eque
distans a centre: et non possunt esse plures linee precise equales: erit
vna tantum eque distans rotunditatis altitudo que in puncto termina-
tur.
10 Johannes: Mira dicis. Nam intelligo has omnes varias visibiles for-
mas in mundo inclusas esse, et tarnen si possibile foret quern extra
mundum constitui mundus foret illi inuisibilis ad instar indiuisibilis
puncti.
Cardinalis: Optime cepisti, et sie concipis mundum quo nulla quan-
titas maior in puncto: quo nihil minus contineri et centrum atque cir-
cumferentiam eius non posse videri. Nee esse plura diuersa puncta cum
punctus non sit plurificabilis, in pluribus enim athomis non est nisi
vnus et idem punctus. Sicut in pluribus albis vna albedo, vnde linea
p. 410 est puncti euolutio, euoluere vero est punctum ipsum [ explicare, quod
nihil aliud est quam punctum in athomis pluribus ita quod in singulis
coniunctis et continuatis esse.
11 Johannes: Nonne sie extremitas anguli cum sit punctus est inuisibilis.
Cardinalis: Immo. Sed si angulus non esset nisi extremitas, sicut
est rotunditas rotundi extremitas: certum est totum angulum non esse
visibilem.
Johannes: Intelligo: et ita est vt ais. Ideo nee summum nee ymum
rotundi videri potest, cum sit idem athomus. Quicquid autem in spera
vel rotundo est: est summum et ymurn, ideo nee rotunditas nee aliqua
pars eius videri potest. Non tarnen dico quod res rotunda videri ne-
queat, sed ipsa rotunditas rei est inuisibilis. Nee secundum veram
rotunditatem quicquam est visibile. Quare cum visus iudicat aliquid
esse rotundum: in eo non est vera rotunditas. Hoc quidem mihi vide-
tur te dicere velle, scilicet iudicium visus de rotundo verum non esse.
Cardinalis: Hec dicere intendo. Nihil enim videtur nisi in materia.
Uera autem rotunditas non potest esse in materia: sed veritatis tantum
ymago.
12 Johannes: Sie nulla forma est vera in materia: sed veritatis tantum
ymago vere forme: cum veritas forme sit ab omni materia separata.
Cardinalis: Quamuis platonice verum dicas: tarnen refert inter
rotunditatem et aliam formam. Quoniam si etiam possibile foret rotun-
578

ditatem esse in materia: tarnen adhuc non foret visibilis. Secus de

ceteris formis si in materia essent: quoniam videri possent, non tarnen
rotunditas nee rotundum secundum earn videretur. Solum enim Ion-
gum et latum videri potest sed in rotunditate nihil longum aut latum
seu directum, sed circumductio quedam, et circumducta quedam de
puncto ad punctum conuexitas, cuius summum est vbique, et est
athomus sua paruitate inuisibilis.
13 Johannes: Nonne plures athomi sunt plura rotunditatis summa,et
facere possunt lineam quandam conuexam que videri potest et sie
quedam pars rotunditatis videtur.
Cardinalis: Hoc esse non potest: cum quicquid est in rotunditate
sit summum. Athomus aut em summitatem rotunditatis cum teneat:
vnde initium videndi rotunditatem sumeret oculus, non ab atomo cum
sit inuisibilis, nee ab alio quam a summo rotunditatis oculus recipere
posset initium videndi rotunditatem. Summum enim est quicquid in
rotunditate est, summum autem athomus est. Nonne si poneretur
quod a summo rotunditatis inciperet visus: oporteret ipsum duci a sum-
mo ad summum.
lohannes: Certum est hoc fieri oportere: cum nihil in ea sit nisi
summum.
Cardinalis: Summum autem athomus est qui non est visibilis. Patet
igitur mercurium recte dixisse, mundum ex se non esse visibilem, quia
rotundus est, et nihil de eo vel in eo videtur: nisi rerum forme in eo
contente.
14 lohannes: Mundi rotunditas cum sit in materia: et propter ad-
iunctionem ad materiam sit ymago rotunditatis: quare ilia rotunditatis
ymago in materia videri non potest.
Cardinalis: Intantum ilia rotunditatis ymago ad veram rotundita-
tem accedit: quod visum et omnem sensum subterfugit.
lohannes: Ideo mundum non videmus nisi inquantum per partes
rerum formas videmus, quibus subtractis nee mundum nee eius for-
mam videremus.
Cardinalis: Bene dicis. Nam mundi forma rotunditas est inuisibilis.
Uisibilibus igitur formis subtractis: vnus manet in toto orbe vultus,
scilicet essendi possibilitas, siue materia inuisibilis, in qua dicitur esse
rerum vniuersitas, et satis philosophice concedi potest quod propter
perfectionem ibi sit rotunditas.
15 lohannes: Hec meum excedunt conceptum, licet videam in mente
te vera dicere, admiror tarnen quod nee in mundo vera est rotunditas
sed tantum ymago rotunditatis veritati propinqua.
579

De ludo globi I
p.411 Cardinalis: Non mireris. Nam cum vnum | rotundum sit perfectius
alio in rotunditate: nunquam reperitur rotundum quod sit ipsa rotundi-
tas, seu quo non possit dari magis rotundum. Et hec regula est verisi-
militer vera, quoniam in omnibus recipientibus maius aut minus non
deuenitur ad maximum aut minimum simpliciter quo maius aut minus
esse non possit. Nam posse esse maius aut minus non sunt de natura
eorum que non possunt esse maius aut minus. Sicut mutabile non est de
natura immutabilis: et diuisibile de natura indiuisibilis, et visibile de
natura inuisibilis, et temporale de natura intemporalis, et corporale
de natura incorporalis, et ita de similibus. Rotunditas igitur que visu
attingitur magis et minus recipit, quoniam vnum rotundum est alio
rotundius. Igitur rotunditas inuisibilis non est de illa natura, non est
igitur per corpus participabilis sicut visibilis. Ideo nullum corpus
potest esse adeo rotundum quin possit esse rotundius. Corporalis igitur
mundus licet sit rotundus, tarnen illa rotunditas est alterius nature quam
sit rotunditas cuiuscunque alterius rotundi corporis. Sed cum non
omne corpus sit visibile requiritur certa magnitudo vt videatur: sie
etiam rotunditas athomi non est visibilis quando athomus non videtur.
Mundus igitur in sua rotunditate est inuisibilis, quia id quod se visui
offert de rotunditate mundi athomus est.
16 Johannes: Cläre declarasti et in paucis multa explanasti. Sed scire
cupio quomodo intelligis perfecti mundi rotunditatem esse imaginem
que videtur semper posse fieri perfectior.
Cardinalis: Scio rotunditatem vnius rotundi rotundiorem alia. Et
ideo in rotundis deueniri oportere ad rotundum maxime rotunditatis
qua nulla maior esse potest, quoniam non potest in infinitum procedi,
et hec est mundi rotunditas participatione cuius omne rotundum est
rotundum. Hec est participabilis rotunditas in omnibus mundi huius
rotundis: que gerunt imaginem rotunditatis mundi. Sed mundi rotundi-
tas licet sit maxima qua nulla maior est actu, non est tarnen ipsa
absoluta verissima rotunditas. Ideo est imago rotunditatis absolute.
Rotundus enim mundus non est ipsa rotunditas qua maior, sed qua
maior non est actu. Absoluta vero rotunditas non est de natura ro-
tunditatis mundi, sed eius causa et exemplar cuius rotunditas mundi
est imago. In circulo enim vbi non est principium nee finis cum nullus
punctus in eo sit qui potius sit principium quam finis, video imaginem tri-
nitatis quare et rotunditatem imaginem assero eternitatis cum sint idem.
17 lohannes: Placent hec. Sed quero. Nonne sicut mundus dicitur
rotundus: potest etiam dici eternus. Uidetur enim cum eternitas et
rotunditas illa absoluta sint idem: ita et eternum sit idem cum rotundo.
580

Cardinalis: Non puto intelligentem negare mundum esse eternum

licet non sit eternitas. Solus enim omnium creator sic est eternus quod
eternitas, si quid aliud dicitur eternum hoc habet non quia ipsa est
eternitas: sed quia eius participatione seu ab ipsa est. Eternitas enim
omnia eterna precedit nisi sit etemum illud quod idem est cum eter-
nitate. Eternitas igitur mundi cum sit mundi eternitas est ante mun-
dum etiam eternum. Ab ea enim habet quod est eternus sicut album
ab albedine. Eternitas igitur mundi cum habeat id quod est absoluta
eternitas: constituit mundum eternum, scilicet nunquam finibilem
siue perpetuum qui dicitur eternus. Quoniam nunquam verum fuit
dicere eternitas est: quin verum fuit dicere mundus est, licet mundus
ab ipsa sit id quod est.
18 Johannes: Si recte intelligo: tune non potest esse nisi vnus mundus
maxime rotundus et eternus.
Cardinalis: Bene cepisti. Nam cum in rotundis ad vnum maximum
actu necesse sit deuenire: sicut inter calida ad ignem qui est maxime
calidus, erit igitur vnus tantum mundus et hie tantum habet rotundi-
p. 412 tatis: quod | ad ipsam rotunditatem eternam maxime accedit, et hinc
etiam inuisibilis, quare etiam eternus dici potest. Dicente apostolo
Paulo, que non videntur eterna sunt, non quod propterea eternus dica-
tur: quia sine initio, sed quia nunquam fuit verum dicere eternitas est:
quinetiam fuit verum dicere, mundus est. Mundus enim non incepit
in tempore. Non enim tempus precessit mundum sed sola eternitas. Sic
et tempus aliquando dicitur eternum vt propheta ait de eterno tem-
pore : cum tempus non habuerit initium in tempore. Tempus enim non
precessit tempus sed eternitas. Dicitur igitur eternum tempus: quia ab
eternitate fluit. Sic et mundus1 eternus: quia est ab eternitate et non
a tempore. Sed mundo magis conuenit nomen vt dicatur eternus quam
tempori, quia mundi duratio non dependet a tempore. Cessante enim
motu celi, et tempore quod est mensura motus: non cessat esse mundus.
Sed mundo penitus deficiente deficeret tempus. Magis igitur con-
19 uenit mundo quod dicatur eternus quam tempori. Eternitas igitur
mundi creatrix deus est: qui vt voluit cuncta fecit. Mundus enim non
est sic perfecte creatus quod in eius creatione deus omne quod potuit
facere fecerit: licet mundus factus sit ita perfectus sicuti fieri potuit,
quare perfectiorem et rotundiorem mundum atque etiam imperfecti-
orem et minus rotundum potuit facere deus, licet factus sit ita per-
fectus sicut esse potuit. Hoc enim est factus quod fieri potuit, et fieri
1
muudus
581

De ludo globi I
posse ipsius factum est. Sed hoc fieri posse eius quod factum est: non
est ipsum facere posse absolutum omnipotentis dei, licet in deo posse
fieri et posse facere sint idem, non tarnen fieri posse cuiuscunque est
idem cum facere posse dei. Ex hoc videtur deum mundum vt voluit
creasse: quare perfectus valde, quia secundum dei optimi liberrimam
factus est voluntatem. Que quia in aliis locis luculenter scripta legi
possunt: nunc de hoc sufficiat.
20 lohannes: Reuertere igitur ad ludum nostrum, et de motu globi
aliquid adiicias.
Cardinalis: Multa dicenda restant: si que occurrunt referrem. Pri-
mum noto dum de motu globi a puncto vbi statur ad signum medium
signati circuli globum proiicio: quomodo per lineam rectam hoc fieri
nequit, vt si punctus, a, sit static, et, b, d, circulus, cuius centrum c,
et e, globus. Uolo de a, proiicere ad c, hoc per lineam motus globi
fieri necesse est que non sit recta: cuiuscunque etiam figure fuerit globus.
lohannes: Uidetur quod si spericus fuerit: fieri posset motus per
lineam rectam vt est, a, c, linea. Non enim video cur spera per, a, c,
moueri non possit, et in, c, quiescere.
21 Cardinalis: Facile capies te errare: si attendis vnam lineam recti-
orem esse alia, et ideo ad verissime et precisissime rectam per supra
datam doctrinam nequaquam perueniri. Ideo non est possibile etiam
perfectissimam speram de, a, in, c, per precisam rectam pergere. Esto
etiam quod pauimentum sit perfectissime planum: et globus rotundis-
simus. Nam talis globus non tangeret planiciem nisi in athomo. Ex
motu non nisi inuisibilem lineam describeret, et nequaquam rectissimam
inter, a, et, c, puncta cadentem, neque vnquam in, c, quiesceret. Quo-
modo enim super athomo quiesceret. Perfecte igitur rotundus cum eius
summum sit etiam imum et sit athomus, postquam incepit moueri quan-
tum in se est nunquam cessabit: cum varie se habere nequeat. Non
enim id quod mouetur aliquando cessaret: nisi varie se haberet vno
tempore et alio. Ideo spera in plana et equali superficie se semper
equaliter habens semel mota semper moueretur. Forma igitur rotun-
ditatis ad perpetuitatem motus est aptissima. Cui si motus aduenit
naturaliter nunquam cessabit. Ideo si super se mouetur vt sit centrum
P.4i3 sui motus perpetue mouetur. Et hie est motus natura | lis quo motu
vltima spera mouetur sine violentia et fatiga, quern motum omnia:
naturalem motum habentia participant.
22 lohannes: Quomodo concreauit deus motum vltime spere.
Cardinalis: In similitudine, quomodo tu creas motum globi. Non
enim mouetur spera ilia per deum creatorem aut per spiritum dei.
582

Sicut nee globus mouetur per te quando ipsum vides discurrere nee per
spiritum tuum, licet posueris ipsum in motu exequendo per iactum
manus voluntatem: impetum in ipsum faciendo: quo durante mouetur.
Johannes: Sic forte et de anima dici posset quo existente in corpore
homo mouetur.
Cardinalis: Non est propinquius fortasse exemplum intelligendi
creationem anime quam sequitur motus in homine. Non enim deus est
anima, aut Spiritus dei mouet hominem. Sed creatus est in te motus se-
ipsum mouens secundum platonicos qui est anima rationalis mouens
se et cuncta tua.
lohannes: Uiuificare anime conuenit. Est igitur motus.
Cardinalis: Utique viuere motus quidam est.
lohannes: Placet valde. Nunc enim video hoc sensibili exemplo
multos errasse circa anime considerationem.
23 Cardinalis: Attende motum globi deficere et cessare manente globo
sano et integro, quia non est motus qui globo est naturalis sed accidentalis
et violentus. Cessat igitur impetu qui impressus est ei deficiente. Sed
si globus ille foret perfecte rotundus: vt predictum est, quia illi globo
rotundus motus esset naturalis ac nequaquam violentus nunquam
cessaret. Sic motus viuificans animal nunquam cessat corpus viuificare
24 quamdiu viuificabile et sanum est, quia est naturalis. Et licet motus
viuificandi animali cesset: deficiente sanitate corporis, tarnen non
cessat motus intellectualis anime humane: quern sine corpore habet et
exercet. Ideo motus ille seipsum intellectualiter mouens: est in se
subsistens et substantialis. Motus enim qui non est seipsum mouens
accidens est. Sed seipsum mouens substantia est, non enim illi accidit
motus cuius natura est motus: vti de natura intellectus qui non potest
esse intellectus sine motu intellectual! per quem est actu. Ideo intellec-
tualis motus est substantialis seipsum mouens. Nunquam igitur deficit.
Uiuif icatio vero est motus vite qui accidit corpori quod de sua natura non
estviuum. Sine vita enim corpus verum corpus est. Potest igitur ille motus
qui corpori accidit cessare. Sed propter hoc non cessat motus substan-
tialis seipsum mouens. Nam virtus ilia que et mens dicitur corpus
deserit quando cessat in ipso viuificare: sentire: et imaginari. Has
enim habet operationes virtus in corpore quas etiam dum non exercet
nihilominus manet in perpetuum, licet etiam localiter separaretur a
corpore. Uirtus enim ilia licet in loco circumscribatur vt non sit nisi
ibi, non tarnen occupat locum cum sit spiritus. Propter eius enim pre-
sentiam non distenditur aer aut locus occupatur vt minus capiat de
corpore quam prius.
583

De ludo globi I
25 Johannes: Ualde placet similitude globi ad corpus et motus eius ad

animam, homo facit globum et eius motum quem impetu ei imprimit et
est inuisibilis, indiuisibilis: non occupans locum, sicut anima nostra, sed
quod anima nostra sit motus substantialis libenter melius anteili-
gerem.
Cardinalis: Deus dator substantie homo accidentis seu similitudinis
substantie forma globi data ligno per hominem addita est substantie
ligni. Sie et motus additus est forme substantial!. Deus autem creator
substantie. Multa motum participant vt moueantur ex participatione
motus. Deuenitur igitur ad vnum quod per se mouetur, et illi non acci-
dit ex participatione motus vt moueatur sed ex sua essentia et est
anima intellectiua. Intellectus enim seipsum mouet. Et vt clarius hoc
capias attende quomodo in rotunditate est aptitudo ad motum.
p. 414 Facilius ] enim mouetur magis rotundum. Quare si rotunditas foret
maxima qua etiam maior esse non posset: vtique per seipsam mouere-
tur, et esset mouens pariter et mobile. Motus igitur qui anima dicitur
est concreatus corpori et non impressus ei vt in globo, sed per se motus
corpori adiunctus, et taliter quod separabilis ab ipso: ideo sub-
stantia.
26 Johannes: Igitur bene dicitur quod virtus ilia quam animam dicis
intellectiuam patiatur aut premietur.
Cardinalis: Certissime hoc verum credas. Sicut enim in corpore
affligitur affectionibus corporis, ita etiam extra corpus affligitur ira,
inuidia, et ceteris afflictionibus: grauata adhuc sorde corporea, nee
corporis oblita. Etiam affligitur igne material! ad hoc preparato, ita
vt ardoris lesionem sentiat. Nostro enim igne non posset affligi. Simi-
liter etiam virtus ilia hoc est anima: saluatur hoc est in quiete est: et
nullis tormentis affligitur.
Johannes: Intelligo te nunc dicere quod anima est substantia in-
corporea, et virtus diuersarum virtutum. Nam ipsa est sensualitas. Est
etiam ipsa ymaginatio. Eadem etiam est ratio et intelligentia. Sensuali-
tatem et ymaginationem exercet in corpore. Rationem et intelligentiam
extra corpus exercet. Una est substantia sensualitatis, ymaginationis,
rationis et intelligentie, licet sensus non sit ymaginatio, nee ratio, nee
intellectus. Ita nee ymaginatio aut ratio aut inellectus aliquid aliorum.
Sunt enim diuersi modi apprehendendi in anima: quorum vnus alius
esse non potest. Sie puto te dicere velle.
Cardinalis: Utique sie dicere volo.
27 Johannes: Tu etiam videris dicere animam in corpore esse simul in
diuersis locis.
584

Cardinalis: Sic dico. Nam cum sit virtus, et quelibet pars virtutis
de toto verificetur secundum veram philosophiam: tune viuificatio
anime anima est. Ipsa autem anima diuersa corporis membra que in
diuersis locis sunt viuificat. Igitur ibi est vbi viuificat. Tota igitur
anime substantia dum est in corpore in diuersis locis est. Sed dum est
extra corpus non est in diuersis locis. Sicut nee angelus qui non viuificat.
In corpore igitur est tota anima in qualibet parte corporis sicut eius
creator in qualibet parte mundi.
lohannes: Retrahit ne se anima dum digitus abscinditur.
Cardinalis: Nequaquam, sed desinit digitum viuificare. Non enim
retrahit se, quia non transit de vna corporis particula ad aliam: cum
sit simul in omnibus et singulis.
28 lohannes: Adhuc vnum rogo iterum circa anime motum declares:
quando ais animam seipsam mouere: dicito qua specie motus se per-
petuo mouet.
Cardinalis: Nulla specie ex omnibus sex speciebus motus: se mouet
anima: sed equiuoce. Mouet enim seipsam animam, id est discernit,
abstrahlt, diuidit et colligit. Ratiocinari virtus est anime, igitur et ani-
ma. Aliqua est ratio perpetua et immutabilis, vt quod quatuor non
sint duo, quia quatuor in se habent tria que non habent duo, igitur
quatuor non sunt duo. Hec ratio est immutabilis. Anima igitur est
immutabilis, dum autem ratio sic discurrit ratiocinando: vtique ille
cursus rationalis est. A se igitur rationalis anima ratiocinando mouetur.
Adhuc anima est vis inuentiua artium et scientiarum nouarum. In
motu igitur illo inuentiuo noui non nisi a seipsa moueri potest. Sic dum
se facit similitudinem omnium cognoscibilium a se mouetur, vt dum in
sensu se facit similitudinem sensibilium, in visu visibilium, in auditu
audibilium, et ita de omnibus. Ideo anima ex eodem et diuerso dicitur
constare propter comprehend! motum vniuersalem omnium: et parti-
cularem diuersorum. Sic ex indiuiduo et diuiduo quia se conformat
29 diuisibili et mutabili. Unde anima vis est ilia que se omnibus rebus pot-
est conformare, et facit se causam motus corporis scilicet manus et
ρ. 415 pedis | sed non semper ex discretione quoniam et a natura est motus
vt in motu neruorum et pulmonis. In pueris vero propter debilitatem
non facit se similitudinem rerum. Sed post annos discretionis corpore
firmato adiuncta discretione et maxime si doctrina exercetur. Est enim
in pueris adhuc informis quo ad vsum rationis nature subiecta vt fiat
fortis et perfectus homo et eius informitas ad perfectionem mouetur
doctrina et exercitio. Potest autem dici animam se mouere dupliciter.
Aut cum se facit causam motuum corporis quod etiam facit dormiendo.
585

De ludo globi I
Aut cum se facit similitudinem rerum quod extra corpus humanum

viuere etiam videtur esse se mouere. Unde anima verius viuit quia ex
se mouetur quam homo qui mouetur ab anima.
30 Johannes: Hinc puto quod deus verius viuat quam anima.
Cardinalis: Recte putas non quod deus se moueat aut faciat simi-
litudinem rerum quod facit anima, licet in eo sint omnia in quadam
simplicitate. Sed quia ipse verum esse rerum est et vita vitarum. Sie
enim ait. Ego sum resurrectio et vita.
Johannes: Multum placent que de inuentione noui supra memora-
sti. In eo enim actu anima clare videtur seipsam mouere vellem vt ad
ludum applicares.
31 Cardinalis: Cogitaui inuenire ludum sapientie, consideraui quomodo
ilium fieri oporteret, deinde terminaui ipsum sie fiendum vt vides.
Cogitatio: consideratio: et terminatio virtutes sunt anime nostre.
Nulla bestia talem habet cogitationem inueniendi ludum nouum
quare non considerat aut determinat circa ipsum quicquam, he
virtutes sunt viue rationis que anima dicitur et sunt viue, quia sine
motu viue rationis non possunt esse. In illa enim cogitatione motum
Spiritus rationalis quisque apprehendit qui aduertit cogitare esse
quoddam discurrere. Sie et considerare atque determinare. In quo
opere corpus nihil prestat adiutorii. Ideo quantum potest se retrahit
anima a corpore vt melius cogitet: consideret et determinet. Nam pe-
nitus vult esse in sua übertäte vt libere operetur. Hec autem vis libera
quam animam rationalem dicimus tanto est fortior quanto a corporali-
bus contractionibus absolutior. Non igitur plus viuit anima in corpore
quam extra, nee dissoluitur dissolutione armonie: seu temperamenti
corporis, cum ipsa non dependeat a temperamento, sicut sanitas cor-
poris, sed econuerso ipsa temperatio dependet ab anima qua non
32 existente non est temperatio. Anima est vita quia ratio que viuus motus
est. Dum igitur cogito: considero: et determino quid aliud fit quam
quod rationalis Spiritus qui est vis cogitatiua: consideratiua: et deter-
minatiua seipsum mouet. Et dum quero determinationem anime quid
sit anima: non cogito et considero: et in hoc reperio animam mouere
seipsam motu circulari, quia supra seipsum ille motus reuertitur.
Quando enim cogito de cogitatione motus est circularis et seipsum
mouens. Et hinc motus anime qui vita est perpetuus est, quia circularis
supra seipsum reflexus.
lohannes: Capio sane que dicis et gratissimum est audisse tres illas
virtutes anime intellectiue quarum vna non est alia: quia prior
cogitatio, deinde consideratio, vltima determinatio. Cogitatio generat
586

considerationem, et determinatio procedit ab illis, et non sunt nisi vnus

viuus motus seipsum perfecte mouens. Et in hoc vides intellectiuam
vnitrinam virtutem de necessitate si debet perfecte viuere seu moueri.
33 Cardinalis: Adde adhuc ipsam esse perfectiorem quia magis in ipsa
vis ilia infinita et perfectissima que deus est relucet. Ideo sicut deus
etemus: ita ipsa perpetua. In perpetuo enim eternitas melius relucet
quam in temperali.
ρ.416 Johannes: Uolo hec que precipis libentissime addere nee | adhuc
vnum dimittere mihi gratissimum.
Cardinalis: Quid hoc.
Johannes: Si ad perfectionem Spiritus nostri necessario requiritur
quod sit vnitrinus vt optime declarasti: profecto ignorantes reputandi
sunt qui spiritum perfectissimum qui deus est negant vnitrinum.
Cardinalis: Utique signum est ignorantie de deo non affirmare id
quod simplicitatis et perfectionis est. Unitas autem quanto magis
vniens: tanto simplicior et perfectior. Hinc vnitrina perfectior: que sic
est vna quod etiam in tribus personis quarum quelibet est vna: ipsa est
vna, et non esset alias perfectissima vnitas. Careret enim natura et his
que ad eius perfectissimam essentiam sunt necessaria. Sed hec altiora
sunt his que nunc inquirimus.
34 lohannes: Caute videris dixisse hanc cogitationem ludi et consi-
derationem at que determinationem non esse in brutis. Non negans
etiam bruta in nidificatione, venationibus, et aliis que experimur cogi-
tare, considerare, et determinare. Quomodo igitur ostendes ilia non esse
rationabilia.
Cardinalis: Quia carent libera virtute que in nobis est. Nam cum
ego hunc ludum inuenirem: cogitaui, consideraui et determinaui que
alius nee cogitauit, nee considerauit: nee determinauit, quia quisque
hominum liber est cogitare quecunque voluerit, similiter considerare
atque determinare. Quare non omnes idem cogitant, quando quisque
habet liberum proprium spiritum. Bestie vero non sic. Ideo impelluntur
ad ea que agunt per naturam et eiusdem speciei similes faciunt vena-
tiones et nidos.
lohannes: Non sine ratione hec fiunt.
35 Cardinalis: Natura mouetur intelligentia. Sed sicut conditor legis
motus ratione legem sic ordinauit que mouet subditos: non ratio legis
que eis est incognita, sed imperium superiorum quod necessitat. Ita
brutum mouetur imperio nature necessitante ipsum non inductione
rationis quam ignorat. Ideo in vno motu specifico videmus omnia
eiusdem speciei tanquam ex indita lege nature compelli et moueri. Hac
587

De ludo globi I
coactione non stringitur Spiritus noster regius et imperialis, alias nihil

inueniret sed solum impulsum nature exequeretur.
lohannes: Cum videam araneas vnam legem in telis et venatione
seruare, et yrundines in nidificatione, et innumera talia: bene compre-
hendo vno motu singula moueri eiusdem speciei, et hunc esse im-
pulsiuum, contentor igitur.
36 Cardinalis: Quando aduertis in nobis aliqua naturaliter cogitari,
considerari et determinari: que nostra animalitas deposcit, et alia que
sine corpore: spiritui tarnen conueniunt, vt illa predicta experimenta-
liter cognoscis: imprimis nos tarnen libere moueri: sed ex necessitate
nature sensibilis et corporee. Sed in aliis libere: cum liber seipsum
moueat. Natur a vero spiritui nostro nullam vnquam necessitatem im-
ponere potest. Sed bene Spiritus nature, vt patet in bono, in abstinen-
tiis, et castitate, et in malo quando contra naturam peccamus, et
desperati in seipsos manus iniiciunt: et se interimunt.
37 lohannes: Unum restat quod clarius cuperem intelligere, quomodo
scilicet se habeat differenter vis sensitiua et vegetatiua in homine et
brutis. Unam enim dixisti esse substantiam quam animam appellamus,
et ipsam esse virtutem multarum virtutum, scilicet vegetatiue et que in
vegetatiua complicantur, et sensitiue et que in sensitiua continentur,
atque etiam intellectiue: et que ipsius sunt. Certum est autem hanc
substantiam secundum virtutem intellectiuam non requirere corpus.
Ideo tota substantia anime cum non dependeat a corpore: est per se
stans sine corpore, licet alias virtutes scilicet sensitiuam et vegetatiuam
non exerceat nisi in corpore. Non est igitur minoris virtutis extra corpus
ρ. 417 quam in corpore: licet cesset | exercitatio1 virtutum corpus requirentium.
Sed cum anima bruti sit substantia et virtus corpus requirens: quia
sine corpore nihil habet exercitii: videtur quod deficiente corpore
deficiat. Atque cum sit substantia que in homine est intellectualis: et
virtus indeficiens videtur nunquam deficere. Substantia enim essentia
est que non est corruptibilis2 secundum dyonisium et potest esse per-
petua, quoniam in anima hominis perpetua est.
38 Cardinalis: Subtiliter moues differentiam exquirens sensitiue et
vegetatiue in homine et brutis. Et primum aduertendum puto quod
virtutes ille scilicet vegetatiua sensitiua et imaginatiua sunt in virtute
intellectiua hominis sicut trigonus in tetragono, vt bene dicebat
aristoteles. Sed trigonus in tetragono non habet suam trigoni formam,
sed tetragoni. In brutis vero habet trigonus trigoni formam. Alterius
1 2
ercitatio corruptibillis
588

igitur nature est trigonus, alterius tetragonus. Sic et virtutes vegetatiue:

sensitiue: et imaginatiue, que trigonum ilium que anima bruti dicitur
constituunt, sunt imperfections nature quam in homine, vbi cum vir-
tute intellectual! nobilissima et perfectissima tetragonum ilium qui
anima hominis dicitur constituunt. Inferiora enim in superioribus sunt
secundum naturam superioris, vt viuere nobilius in sensitiua quam ve-
getatiua, et adhuc nobilius in intellectiua, sed nobilissima in diuina na-
39 tura que est vita viuentium. Non mirum igitur si vires ille in trigono
non sunt nature virium illarum in tetragono vbi in substantialem
idemptitatem cum incorruptibili virtute intellectiua perueniunt. Sicut
enim vegetatiua: sensitiua: imaginatiua: et intellectiua in diuina natu-
ra que est ipsa eterna eternitas: sunt eterna, ita vegetatiua: sensitiua:
et imaginatiua in intellectual! natura que est perpetua sunt perpetua, et
licet ilia in bruto non sint perpetua perpetuitate nature intellectuals,
non tarnen puto aliquid de illis in substantia ex corporis varietate vari-
ari. Sicut enim in homine dum manus eius arescit substantia anime
vegetatiue et sensitiue non arescit, sed manet semper: quia virtus anime
hominis incorruptibilis licet desinat vegetatio et sensatio manus, sic
forte per mortem bruti et arefactionem arboris non pent substantia
ilia que dicitur anima sensitiua aut vegetatiua, licet non exerceat per
Operationen! vt ante.
40 lohannes: Quomodo igitur manet.
Cardinalis: Non possumus negare hominem dici microcosmum: hoc
est paruum mundum qui habet animam. Sic et magnum mundum
animam habere fertur: quam naturam quidem dicunt, alii spiritum
vniuersorum, qui omnia intus alit: vnit: connectit: fouet: et mouet.
Uis enim ilia mundi que seipsam et omnia mouet: de qua diximus est
perpetua, quia motus rotundus et circularis: omnem in se habens
motum, sicut circularis figura omnem figuram in se complicat. Dicitur
etiam hec anima necessitas complexionis a plerisque. Ab aliis autem
fatum appellatur in substantia omnia ordinate explicans. Ad quam se
habet totus corporalis mundus: sicut corpus hominis se habet ad ani-
mam. Ilia est sensitiua anima in sensitiuis, vegetatiua in vegetatiuis: et
elementatiua in elementis, que si dicit vegetare arborem aliquam: aut
viuificare brutum, non tarnen propterea desinit esse, vt de anima
hominis dictum est.
41 lohannes: Non ergo est alia anima vnius bruti aut arboris, et ab'a
alterius.
Cardinalis: Hoc secundum substantiam hac via concedi oportet.
Quoniam non est nisi vna omnium anima. Sed per accidens omnes
589

De ludo globi I
differunt. Sicut enim vis visiua in homine secundum substantiam non

differ t a virtute auditiua. Quia vna est anima que est vis visiua et
p. 418 auditiua. Per accidens autem | differunt, quia accidit virtuti visiue esse
in oculo et non in aure, et in vno oculo magis apto quam in alio ad
Operationen! suam exequendam.
42 Johannes: Secundum hanc opinionem concedi potest quod triplex
est mundus. Paruus qui homo. Maximus qui est deus. Magnus qui
vniuersum dicitur. Paruus est similitudo magni, magnus similitudo
maximi. Sed dubito, cum homo sit mundus paruus: si etiam sit pars
mundi magni.
Cardinalis: Utique homo sic est mundus paruus: quod et pars
magni. In omnibus enim partibus relucet totum: cum pars sit pars
totius. Sicut totus homo relucet in manu ad totum proportionata. Sed
tarnen in capite perfection modo tota perfectio hominis relucet. Sic vni-
uersum in qualibet eius parte relucet. Omnia enim ad vniuersum suam
tenent habitudinem et proportionem. Plus tarnen relucet in ea parte que
homo dicitur: quam in alia quacunque. Perfectio igitur totalitatis vni-
uersi quia plus relucet in homine, ideo et homo est perfectus mundus, li-
cet paruus: et pars mundi magni. Unde que vniuersum habet vniuersali-
ter: habet et homo particulariter, proprie, et discrete. Et quia non pot-
est esse nisi vnum vniuersum, et plura particularia et discreta esse
possunt, ideo vnius perfecti vniuersi plures particulares et discreti
homines speciem gestant et ymaginem: vt stabilis vnitas magni vniuer-
si in tarn varia pluralitate multorum paruorum fluidorum mundorum
sibi inuicem succedentium perfectius explicetur.
43 Johannes: Si recte capio tune sicut vniuersum1 est vnum regnum
magnum, sic et homo est regnum sed paruum in regno magno. Sicut
regnum Bohemie in regno Romanorum seu vniuersali imperio.
Cardinalis: Optime. Homo enim est regnum simile regno vniuersi:
fundatum in parte vniuersi. Dum enim est embrio in vtero matris:
nondum est regnum proprium, sed creata anima intellectual! que
creando imponitur regnum fit: regem habens proprium et homo dicitur.
Recedente vero anima desinit esse homo et regnum. Corpus autem
sicut ante aduentum anime intellectiue fuit de vniuersali regno magni
mundi, ita et reuertitur ad illud. Sicut Bohemia erat de imperio ante-
quam haberet proprium regem: sie et manebit proprio rege sublato.
Homo igitur immediate suo proprio regi qui in ipso regnat subest: sed
mediate subest tune regno mundi. Quando autem nondum habet regem
1
vuiuersum
590

aut esse desiit: immediate subest regno mundi. Quare vegetatiuam vir-
tutem in embrione natura seu mundi anima exercet, sicut in aliis
vegetatiuam vitam habentibus, et etiam continuat hoc exercitium in
nonnullis mortuis: quibus capilli et vngues crescunt, et ea facit in illis
sicut in aliis corporibus proprio rege carentibus. Quomodo vero homo
sit regnum proprium liberum et nobile: alibi latius tractaui, et pulcra
est speculatio per quam homo seipsum cognoscens in suo regno licet
paruo omnia abunde sine defectu reperiens: felicem se videns si velit
optime contentatur. Hec nunc vt tempus dedit tacta sunt.
44 lohannes: Non pigriteris istis pulcemme dictis adiicere: quomodo
maximus mundus qui deus est in vniuersali relucet.
Cardinalis: Alta petis: nescio si sufficiam. luuabo me tarnen ex
globo quantum potero. Nam globus visibilis est inuisibilis globi qui in
mente artificis fuit: ymago. Attente igitur adesto mentem in se fingendi
virtutem habere. In seipsa enim mens concipiendi liberam habens
facultatem: artem repperit pandendi conceptum que nunc fingendi
vocetur magisterium, quam artem habent figuli, statuarii, pictures,
tornatores, fabri, text ores, et tales similes artifices. Esto igitur quod
p. 419 ipse figulus velit | ollas: patellas: vrceos: et queque talia que mente
concipit exprimere et visibiliter ostendere ad finem vt cognoscatur
magister: primum studet possibilitatem inducere: seu materiam aptam
facere ad capiendam formam artis qua habita videt sine motu non
posse hanc possibilitatem in actum deducere, vt habeat formam quam
mente concepit: et rotam facit cuius motu educat de possibilitate
materie formam preconceptam. Et quia1 vna materia est aptior alia:
nulla possibilitas perfectissima esse potest. Ideo in nulla materia im-
materialis et mentalis forma potest veraciter fingi vti est. Sed simili-
tude et imago manebit, omnis visibilis forma vere et inuisibilis forme
45 que in mente mens ipsa existit. Sic igitur in mente tornatoris globus
iste mens ipsa existens dum mens in se in ea forma quam concepit et
cui conceptui se assimilauit visibilem facere vellet adaptauit materiam
scilicet lignum vt illius forme capax esset. Deinde tornatili motu for-
mam in ligno introduxit. Fuit igitur globus in mente, et ibi globus
archetipus mens est. Fuit in rudi ligno possibiliter: et ibi fuit materia.
Fuit in motu dum de potentia ad actum duceretur, et ibi fuit motus.
Et producta est possibilitas eius ad actum: vt sit actu per determina-
tionem et diffinitionem possibilitatis: que actu est sic determinata
vt sit visibilis globus. Habes igitur ex hac similitudine humane artis
1
buia

De ludo globi I
quam artem diuinam creatiuam aliqualiter coniicere poteris, licet inter

create dei et facere hominis tantum intersit: sicut inter creatorem et
creaturam. Mens igitur diuina mundum in se concipiens qui conceptus
est mens ipsa equalis conceptui, mundus dicitur archetipus. Uoluit
autem deus pulcritudinem conceptus sui manifestare. Creauit enim
possibilitatem seu posse fieri mundum pulcrum et motum per quem
de possibilitate duceretur: vt fieret hie mundus visibilis in quo
possibilitas essendi mundum est sie vt deus voluit et fieri potuit actu
determinata.
46 Johannes: Intelligisne per posse fieri possibilitatem seu materiam
aliquid de quo factus est mundus vt de ligno globus.
Cardinalis: Nequaquam. Sed quod mundus de modo que possibilitas
seu posse fieri aut materia dicitur ad modum qui actu esse dicitur:
transmit. Nihil enim fit actu quod fieri non potuit. Impossibile enim
fieri quomodo fieret. Materia vero si aliquid actu esset vtique ipsa
eternitas esset: aut eternitatis factura. Non potest dici quod sit eterni-
tas, quia eternitas deus est: qui est omne id quod esse potest. Sie non est
materia que est possibilitas seu fieri posse siue variabilitas. Nee eterni-
tatis factura. Nam si facta esset fieri potuisset, tune fieri posse scilicet
materia de materia facta esset, et sic de ipsa: quod est impossibile. Non
est igitur aliquid actu materia. Sed res que fit: dicitur ex materia fieri:
quia fieri1 potuit. Non enim foret mens diuina omnipotens si non nisi
de aliquo aliquid facere posset quod mens creata nequaquam omnipo-
tens quotidie facit.
47 Johannes: Non negas posse fieri: licet non sit aliquid esse posse
fieri aliquid. Non est igitur penitus nihil, cum de nihilo nihil fiat, et
cum non sit deus: nee aliquid actu: nee de aliquo: nee nihil. Ideo quic-
quid est de nihilo est, non enim ex seipsa: cum se de nihilo creare
nequeat. Dei igitur creatura videtur.
Cardinalis: Optime concludis. Hoc enim sic concedi debere viua
ratio necessitat, licet quomodo hoc concipi possit non reperiat. Sicut
enim conceptus de deo omnem excellit conceptum, sic de materia
omnem fugit conceptum.
8
4 lohannes: Latent ne forme in materia vt globus latuit in ligno.
Cardinalis: Nequaquam. Nondum tornator globum facit abscin-
dendo partes ligni vsquequo perueniat ad formam globi: possibilitas
p, 420 quam vidit tornator in ligno | quando se conformat cum globo mentis:
transmit de possibili modo essendi ad actu esse. Cuius causa materialis
1
fieeri
592

est lignum, et efficiens artifex, et formalis exemplar in mente artificis,

et finalis ipse artifex qui propter seipsum operatus est. Tres igitur
cause concurrunt in artifice, et quarta est materialis. Ita deus est tri-
causalis, efficiens, formalis, et finalis omnis creature et ipsius materie:
que causat aliquid cum non sit aliquid. Sed sine ipsa id quod fit fieri
non posset. Nam cum id quod est in mente dei sit deus qui est eterni-
tas: vtique id fieri non potest, neque fit aliquid quod non est in mente
et conceptu dei. Oportet igitur quod veritas omnis rei que fit non sit
nisi exemplar eius que mens dei est. Ideo quod fit erit ymago exemplaris
forme, nam ymaginis veritas non est ymago sed exemplar. Si igitur non
est veritas sed eius ymago: tune necesse est id quod fit cum descendat
a stabili eternitate in variabili subiecto recipi, vbi non recipitur vti est
in eternitate: sed vti fieri potest.
49 Johannes: Si bene cuncta capio: omnia sunt in deo et ibi sunt veri-
tas: que nee est plus nee minus. Sunt ibi complicite et ineuolute: sicut
circulus in puncto. Omnia sunt in motu: sed ibi sunt vt euoluuntur.
Sicut cum punctus vnius pedis circini super alio euoluitur. Tune enim
punctus ille explicat circulum prius complicatum. Omnia in posse fieri
sicut circulus in materia que in circulum duci potest. Et omnia sunt in
possibilitate determinata: sicut circulus actu descriptus.
Cardinalis: Satis summarie hec resumpsisti: que nescio quomodo et
extra propositum in sermonem peruenerunt. Igitur reuertamur nunc
ad ludum nostrum: et intentum breuissime pandam.
lohannes: Nisi te viderem abunde et amplius quam sperauimus
satisfecisse et doctrinam pandisse magne speculation! congruam pro
magno nostro audiendi desiderio: te quamuis fatigatum sollicitarem:
vt hec que incepisti in longos tractatus extenderes. Sed nunc vt pro-
ponis facito: queremus libros tuos quos his apicibus refertos speramus.
50 Cardinalis: Credo me sepius ista et alia et dixisse et scripsisse: me-
lius forte quam modo: cum amplius vires deficiant, et memoria tarde
respondeat. Fuit autem propositum meum hunc ludum nouiter inuen-
tum quern passim omnes facile capiunt et libenter ludunt, et nunquam
certo cursu contingit: in ordinem proposito vtilem redigere, et feci
signum vbi stamus globum iacientes: et circulum in medio plani, in
cuius medio est sedes regis: cuius regnum est regnum vite intra circu-
lum inclusum: et in circulo nouem alios. Lex autem ludi est vt globus
intra circulum quiescat a motu, et propinquior centre plus acquirat:
iuxta numerum circuli vbi quiescit. Et qui citius, XXXIV1, acquisierit
1
xxxiiii
M
* 593

De ludo globi I
51 qui sunt anni christi victor sit. Iste inquam ludus significat motum
anime nostre de suo regno ad regnum vite in quo est quies et felicitas
eterna. In cuius centro rex noster et dator vite iesus christus presidet.
Qui cum similis nobis esset: persone sue globum sie mouit vt in medio
vite quiescat, nobis exemplum relinquens vt quern admodum fecit
faciamus, et globus noster suum sequatur. Licet impossibile sit quod
alius globus in eodem centro vite in quo globus christi quiescit quietem
attingat. Intra circulum enim sunt infinita loca et mansiones. Quiescit
enim locus cuiusque in puncto et athomo suo proprio: quem nullus
vnquam attingere potent. Neque duo globi possunt eque distare a
centro, sed semper vnus plus, alius minus. Oportet igitur quemlibet
christianum cogitare quomodo quidam non habent spem alterius vite,
et hi globum suum mouent in his terrenis. Alii spem habent felicitatis:
sed suis propriis viribus et legibus sine christo contendunt peruenire ad
vitam illam, et hi globum suum sequendo ingenii vires et suorum pro-
phetarum et magistrorum precepta ad alta currere faciunt. Et horum
p. 421 globi ad | regnum vite non perueniunt. Sunt tertii qui viarn quam chri-
stus dei vnigenitus filius predicauit et ambulauit amplectuntur, hi se
ad medium vbi est sedes regis virtutum mediatorisque dei et hominum
conuertunt, et globum suum insequendo vestigia christi mediocri cursu
impellunt, qui solum in regno vite mansionem adquirunt. Solus enim
dei filius de celo descendens sciuit viam vite quam verbo et opere cre-
dentibus patefecit.
52 Johannes: Dicis credentibus qui sunt hi.
Cardinalis: Qui credunt ipsum dei filium et euangelium esse per
ipsum predicatum, illi de veritate euangelii certi sunt, quia filius dei
non mentitur. Ideo preferunt promissa euangelii huic vite. Gaudent
hie mori vt intrent cum christo in vitam eternam. Moriendum omnino
est. Mori igitur propter fidem filii dei habet retributionem vite eterne.
Quomodo enim deus qui est iustus et pius fidelitatem pro ipsius dei
gloria morientis non remuneraret, aut quam daret remunerationem nisi
vite ei qui pro eo vitam dedit, est ne deus ignobiliorhomine nobili fideli-
tatem serui abunde remunerante vsque ad consortium regni. Et si
fidelis pro gloria filii eligit pati etiam eternam mortem, quomodo dabi-
tur ei retributio nisi vite, vbi semper et eternaliter se sciat veraciter
viuere et letari.
53 Johannes: Non ergo sunt veri christiani qui non moriuntur vt
christus pro gloria dei.
Cardinalis: Ille christianus est qui prefert gloriam proprie vite et
glorie, et taliter prefert quod si probaretur in persecutione: talis inueni-
594

retur. In illo viuit christus: et ipse non viuit, contemptor igitur huius
mundi et vite est: in quo per fidem est spiritus filii dei iesu christi: qui
mortuus mundo viuit in christo.
Johannes: Tu vides quam difficile est dirigere globum curuum vt
sequatur viam christi: in quo fuit spiritus dei qui ipsum deduxit in
centrum et fontem vite.
Cardinalis: Facile valde est habenti veram fidem vt predixi. Igitur
si globus persone tue spiritum fidei impellitur: firma spe ducitur et
charitate christo astringitur, qui te ducet secum ad vitam, sed im-
possibile infideli.
Johannes: Certissimum hoc esse video qui non credit christo vti dei
filio mundo adheret: et meliorem vitam non expectat. Sed fidelis
in aduersitate gaudet, quia seit mortem gloriosam prestare immor-
talem vitam. Uidetur tarnen vix possibile quod globus secundum natu-
ram suam inclinatus deorsum non sic moueatur et incuruetur et vnus
plus quam alius.
54 Cardinalis: Hec est summa mysteriorum huius ludi vt discamus
has inclinationes et naturales in curuationes tauter rectificare virtuoso
exercitio: vt tandem post multas variationes et instabiles circulationes
et incuruationes quiescamus in regno vite. Uides enim quod vnus
impellit globum vno modo: alius alio: manente eadem curuitate in
globo. Secundum varium impulsum varie mouetur et quiescit, et nun-
quam certum est ante quietem vbi demum quiescat. Uidens igitur
globum impulsum per aliquem attigisse prope centrum cogitat sequi
velle illius modum et pluries attentat et proficit.
lohannes: Quisque est proprius globus aliter quam alius incuruus.
Igitur non potest vnus alium sequi.
Cardinalis: Uerum est. Nullus alterius semitam precise sequi potest,
sed necesse est vt quisque dominetur inclinationibus globi sui et passio-
nibus seipsum exercitando, demum tauter moderatus studeat viam
inuenire in qua curuitas globi non impediatur: quo minus ad circulum
vite perueniat. Hec est vis mystica ludi virtuoso exercitio posse etiam
curuum globum regulari vt post instabiles flectiones motus in regno
vite quiescat.
55 lohannes: Negare nequeo: vna globi gibbositate stante secundum
diuersum impetum cuiusque ipsum proiicientis differenter semper
moueri, posseque eundem globum per quenquam iuxta libitum varie
impelli, ita quod licet curua reuolutio semper maneat1, tarnen motus
1
maneneat
595

De ludo globi I
eius variatur. Dicimus tarnen cum non semper in centre circuli quiescat
vbi quisque ludens ipsum ponere intendit. Et inter ludentes vnus mine
ρ. 422 ipsum in | propinquo centri locat, et postea eandem vt prius habens
intentionem: globus remote a centro declinat videri quod non secundum
pellentis intentionem: sed etiam fortunam moueatur.
Cardinalis: Fortuna potest dici id quod preter intentionem euenit,
et cum quisque ludens petat centrum circuli: non est fortuna si teti-
gerit. Neque est in potestate nostra quod voluntas nostra perficiatur.
Dum enim globus currit attenti sumus vt videamus si ad centrum
accedit, et vellemus iuuare ipsum si possemus vt tandem ibi quies-
ceret. Sed quia non possumus eum in via, nee impetum adhibuimus
ad hoc necessarium, ideo cum intentione superueniente cursum quem
impressimus moderari nequimus. Sicut qui de monte currere incepit
56 dum est in veloci motu: etiam si vellet non potest se continere. Oportet
igitur circa principium motus attentum esse. Quare mala consuetude
que motus est non sinit quem bene f acere: nisi ipsa deposita virtutis mo-
tum in bona consuetudine ponat. Non habent igitur male currentes etiam
si in cursu peniteant: alicui disposition! que aut fatum aut mala for-
tuna nominari consueuit imputare: si male cursum terminant: sed
sibiipsis qui inconsulte se precipitarunt. Bene vides quod globum
quando vis et quomodo vis in motu ponis: etiam si constellatio celi
haberet globum fixum debere persistere: non tenebit celi influxus ma-
nus tuas quin si velis globum moueas. Regnum enim cuiusque liberum
est sicut et regnum vniuersi, in quo et celi et astra continentur: que in
minori mundo etiam sed humaniter continentur.
57 Johannes: Secundum hoc igitur nemo nisi sibiipsi aduersos etiam
casus imputare debet.
Cardinalis: Ita est in moralibus atque his operibus que sunt hominis
vt hominis. Nemo enim vitiosus nisi sua culpa.
Johannes: Quomodo tune dicitur fortunam omnipotentem.
Cardinalis: Hoc poeta dicebat sciens sic philosophos platonicos
affirmare, hi enim fortunam aiunt ordinem et dispositionem rerum
omnium in suo proprio esse, et illam vocant necessitatem complexionis,
quia nihil illi dispositioni resistere potest. Nee aduersa nee prospera
dicitur dispositio seu fortuna ilia nisi quantum ad nos, et secundum
explicationes rerum actu et opere. Puta dispositio et ordo essendi homi-
nem si se habet vt sic fiant omnia sicut fiunt: alioquin non fieret homo.
Est ergo ineuitabilis necessitas cui nihil resistere potest, ideo omni-
potens. Cum aut em socrates et plato actu homines: sint dispares hoc
non euenit, quia fortuna seu ordo et dispositio sint prospera et aduersa
596

nisi quantum ad istos homines quorum vnus assequitur prospera

58 respectu alterius. Sed neque hec fortuna que anima mundi supra
nominatur in nostro regno disponit ilia que hominis sunt. Quisque enim
homo liberum habet arbitrium, velle scilicet et nolle: cognoscens vir-
tutem et vitium, quid honestum, quid inhonestum, quid iustum et
quid iniustum, quid laudabile, quid vituperabile, quid gloriosum, quid
scandalosum, et quod bonum eligi debeat et malum sperni, habens
intra se regem et iudicem horum, que cum hec bruta ignorent: ideo
sunt hominis vt hominis, et in his est nobile regnum nequaquam vni-
uerso aut alteri creature subiectum. Non in his extrinsecis bonis que
fortuita dicuntur de quibus non potest homo quantum vellet: quoniam
libere voluntati non subsunt, sicut bona prefata immortalia que volun-
tati subiiciuntur. Nam si1 vult reperit et eligit libere virtutes immor-
tales immortalis anima proprie vite sue cibum immortalem. Sicut vege-
tatiua corporis pastum sibi aptum corporalem. Et licet sit impossibile
dum globus mouetur prescire in quo puncto quiescat, neque propterea
semper in circulo quiescit quia circulum aliquotiens subintrat, non
minus tarnen ex consuetudine et continuata practica preuideri potent
coniectura verisimili in circulo globum quietem accepturum. Diffi-
cilius tarnen in quo ordine per circulos distincto, et penitus im-
p. 423 possibile in quo | puncto. Terreno igitur homini et eius peregrinatione
globus habens ponderosum corpus et latus terrenum inclinatum: et eius
59 motus: quia per hominis fit impulsum aliqualiter similatur. Non enim
potest in rectitudine persistere motus humanus. Cito declinat propter
terrestreitatem inconstanter et varie semper fluctuans: qui nihilo-
minus potest exercitio virtutis reuolutionem in circulo terminare,
et bonam et perseuerantem intentionem adiuuat deus qui in motu
queritur: et perficit bonam voluntatem. Ipse enim est qui fidelem
dirigit et ad profectum producit et impotentiam in ipsum sperantis
sua omnipotenti supplet dementia. Christianus igitur qui facit
omnia que in ipso sunt licet sentiat globum suum inconstanter currere:
in deo tarnen confidens non confundetur, qui non derelinquit in ipsum
60 sperantes. Et hoc est huius ludi mysterium satis nunc pro tarn breui
hora declaratum, vt de his paucis multa elicias et proficias in motu vt
tandem quietem simul in regno vite cum christo rege nostro feliciter
assequamur. Eo prestante qui solus potens est et in secula seculorum
benedictus. Amen.
Globi ludus et liber explicit.
1
Na s}i
597

De ludo globi I—II
Incipiunt versus facti de lande eius.
Qui cupis ingenium presentis nosse libelli

Redde prius mensis terque: quaterque sacrum
Et semel atque iterum: sensus vbique legeris altos
Ad caput: et titulos: mente vacante redi.
Heu pudet quocunque situ salebrosa videbis
Esse loca et tripido non adeunda pede.
Poscere opem, et sancti per florida prata magistri.
Ire: licet multa doctior arte senex.
Utribus hec crassis non sunt condita vehenda
Pinguis aqualiculi: non capit alta, locus
Attritas subeunt vix post conamina mentes
Purgatum hec tantum dogmata pectus habet.
Luditur hie ludus, sed non pueriliter, at sic
Lusit vt orbe noua sancta sophia deo.
Sie ludit quisquis per celi aprica: domosque
Ethereas: quid agant cernere sancta venit
Sol oriens ludis sie augustine canendo
Musica cum nobis: te modulante data est
Sie omnes lusere pii, dyonisius: et qui
Increpuit magno mystica verba sono.
Et nos magne pater ludum celebremus amicum
Noster vt eterna sit globus ede sedens
Istic perpetuo post longa Volumina centro
Hereat, et nullo fine perennis agat
I prior, at tecum nos sedibus optime castis
Siste pater stat vbi lusus et ara dei
Tu quoque cara ducum soboles dux inclite lüde
Principibus famam quo tua mens pariat
Nam bene cesareos quamquam ornent stemata cippos
Inque palatinis gloria maior erat |
p. 424 Et tibi consurgat comitum fecunda propago,
Occiduas Rhenus qua pater äuget aquas.
Anglica sint quamuis consanguinitate propinqua
Sceptra tibi, et quicquid gallia pinguis arat.
Et genitrix tibi sit ditis germana tyranni
Prelustres spectent et tua iura duces.
Nee minus in christi sortem: templisque sacratis
Hinc atque inde vocet te pius ordo patrum.
598

Ed. Argent. II pp. 423 — 425
Ut nihil in pulcra sine te germania gente

Euehat : et claris clarior vt niteas.
Teque decus patrie magnus generauit otto
Siluarum terror: cui lupus ingemuit.
Ut Baioharie tua cingant tempora frondes
Mascula belligero quas tulit ense cohors
Et quicquid tantis titulis memorande reliqui
Claudicet vt nulla parte superba domus.
Hec ne iure suo volucris fortuna reposcat
Quod series patrum nil nisi nomen habet
Surge tuo marte hie princeps dignissime surge
Ingenii dotes laudibus adde ducum
Aurea sit liceat : mutuum tarnen aurea flatum
Corrogat : eff undat quo tuba rauca sonum
Quid tibi conueniat: melius te nemo videbit.
Tu modo non aliis quam tibi crede magis
Candidus, 400, surget dum lucifer axe.
Et bibet occiduas vespere phebus aquas
Dum nimbus longas hyemes germania ducet
Et vespertinam gallus amabit humum
Dumque homines tellus, pisces mare, sydera celum
Reddet: doctorum hie ludus honestus erit.
Tu quoque magnanime princeps mihi crede Johannes.
Semper eris semper viuus in ore virum
Effice quod solum tibi te monitore gerendum est
Ne tantum in chartis sit tibi grande sophos
Et mecum refer ο grates memorande magistro
Est cui: si cuiquam est: mens patefacta dei.
Sequitur liber secundus dyalogi de ludo globi. |
6τ Dialog! de ludo globi Secundus liber incipit. Interlocutores Albertus

adolescens, dux Bauarie, et Nicolaus cardinalis etc.
Albertus : Tu nosti pater me aduenisse summa fiducia vt pape no-

stro pio: atque tibi et aliis cardinalibus notior fierem et proficerem.
Cum nunc illustrem ducem lohannem consanguineum meum caris-
simum in hac vrbe reperirem : et inter nos post communia amicorum
colloquia ipsum vacare viderem lectioni : libelli de ludo globi admiratus
599

De ludo globi II
tarn de ludo quam de libello: nisus sum comprehendere aliquid iuxta

meam iuuenilem capacitatem. Sed non est mihi visum te circulorum
regionis vite mysticam sententiam explanasse. Rogo igitur tuam pie-
tatem ne in me despicias tanti mysterii incapacitatem. Dabitur1 vt
doctior rememorem que audiuero et dei dono proficiam.
Cardinalis: Multo gaudio te cum fratre Wolfgango hoc loco vidi.
Pater enim tuus albertus Illustris comes Palatinus et Bauarie dux
multis annis me singulariter amauit et hoc ostendit. Uidere tantum
amicum viuere in illustribus et optime nobiliterque compositis et
eruditis filiis mihi periocundum est. Et huic queque possibilia libens
impartial". De ludo globi inquiris ea que dum audieris non poteris
etate obstante fortasse discutere. Admiraberis tarnen et violentia
quadam incorporabis altissima que te abilem reddent vt ad cuncta scibilia
melius volare queas. Oportet autem vt mentis oculum aperias et visum
illum totaliter eleues vt que dicturus sum potius videas quam audias.
Albertus: Faciam omnia quantum natura et ingenium concesserint.
62 Cardinalis: Circulorum mysticationem quam vt capias infige tue
memorie propositionem que sequitur. Eo quod in omnibus et in quo
omnia nihil maius aut minus esse potest, quare omnium exemplar.
Albertus: Habeo iam hanc in memoria fixam propositionem. Sed vt
mens eius videat veritatem declaratione opus habet.
Cardinalis: Parua sufficiet. Nam quomodo foret aliquid minus eo
quod in omnibus, aut quomodo maius eo in quo omnia. Si igitur nihil
omnium est aut minus aut maius eo necesse est omnia illius vnius
exemplaris esse exemplata.
Albertus: Breuissime declarasti. Nam certissime video: cum exem-
platum nihil habeat nisi ab exemplari: sitque vnum omnium exemplar:
quod in omnibus et in quo omnia clara est ostensio: postquam videro
vnitatem exemplaris omnium variorum exemplatorum, me ad altam
contemplationem deduxisti.
Cardinalis: Tu bene mente conspicis exemplatum non posse esse
nisi in ipso sit exemplar.
Albertus: Certissime.
63 Cardinalis: Sed quomodo est exemplatum nisi sit in eodem suo exem-
plari. Nam exemplatum si est extra suum exemplar quomodo manet
exemplatum.
Albertus: Nihil obest quo minus hoc videam. Nam necesse est vtique
exemplatum in exemplari suo contineri: alias non esset verum exem-
1
Dbaitur
600

platum. Ideo perfecte intueor exemplar necessario esse in exemplato,

et exemplatum contineri sen esse in exemplari.
Cardinalis: Exemplar igitur est in omnibus exemplatis et in quo
omnia exemplata. Nullum igitur exemplatum est minus aut maius eo.
Quare exemplata omnia sunt vnius exemplaris exemplata.
Albertus: Uerissime sic esse video.
64 Cardinalis: Nee est necesse propter pluralitatem exemplatorum esse
plura exemplaria cum vnum infinitis1 sufficiat. Precedit enim naturali-
ter exemplar exemplatum, et omnem pluralitatem vnitas que est omnis
exemplate multitudinis exemplar. Ideo etsi forent plura exemplaria
ρ. 426 necesse foret vnitatem exemplarem illam pluralitatem precedere. | Non
essent igitur ilia plura exemplaria eque prima exemplaria, sed vnius
primi exemplaris exemplata. Non potest igitur esse nisi vnum primum
exemplar quod est in omnibus exemplatis, et in quo omnia exemplata.
Albertus: Ostendisti nunc mihi que videre concupiui. Nam nihil
mini resistit quin videam omnis multitudinis vnitatem principium, ex
quo intueor vnitatem exemplaris omnium exemplatorum.
65 Cardinalis: Dixi vnitatem esse exemplar omnium numerorum: seu
omnis pluralitatis aut multitudinis. In omni enim numero vides vni-
tatem : et omnem numerum in vnitate contineri. Omnis enim numerus
est vnus, binarius, ternarius, denarius, et ita de omnibus, quisque est
vnus numerus. Nee esse posset quisque vnus: si in eo non foret vnitas,
et nisi ipse in vnitate contineretur.
Albertus: Hactenus non aduerti ad hec quando mihi visum fuit
denarium maiorem vnitate, et ideo in vnitate non contineri. Sed nunc
video denarium cum sit vnus denarius non posse hoc esse nisi in vni-
tate contineatur.
Cardinalis: Attendas etiam oportet quomodo vnitas non potest
esse nee minor nee maior. Quod non minor statim admittis. Quod non
maior etiam vides: quando aduertis id quod esset maius vno non esse
vnum. Ac quod sic est de denario qui siue videas ipsum minoratum
siue auctum: non vides denarium. Hoc autem habet omnis numerus ab
vnitate, quia numerus est exemplatum exemplaris vnitatis.
Albertus: Propositio quam premisisti clauis esse videtur ad intran-
dum intelligentiam absconditorum quando ipsam querens recteapplicat.
66 Cardinalis: Nee est applicatio difficilis. Nam si te interrogo seri-
atim : sola interrogatione duceris ad visionem veri, puta. Interrogo te
an cuncta que vides putas aliquid existere. Credo dices cuncta existere.
1
infitis
601

De ludo globi II
Albertus : Cum sint aliquid : oportet existere.

Cardinalis : In existentibus est ne ipsum esse.
Albertus: Utique, alias si non esset in ipsis ipsum esse: quomodo
existerent.
Cardinalis : Nonne que existunt in ipso esse existunt.
Albertus: Extra esse ipsum vtique non existerent.
Cardmalis: Esse igitur omnium in omnibus existentibus est, et om-
nia existentia in ipso esse existunt.
Albertus: Nihil certius video quam quod et esse ipsum simplicis-
simum est omnium existentium exemplar.
Cardinalis: Hoc est esse absolutum quod creatorem omnium que
sunt credimus.
Albertus: Quis non videret hec que dixisti ita se habere.
Cardinalis : Sie vides in animato animam, et simul ipsum animatum
in anima. Et in iusto iusticiam, et ipsam in ea. Sicut in albo albedinem,
et ipsum in ea. Et generaliter in contracto absolutum, et ipsum con-
tractum in absolute. Humanitärem in homine: et ipsum inhumanitate.
67 Albertus: Uideo certe ista omnia necessaria, sed ymaginatio non
capit quomodo hoc fiat. Quis enim conciperet vnum esse in alio, et id
aliud in eodem vno.
Cardinalis: Hoc est ideo inymaginabile, quoniam hec virtus
ymaginatiua in quanto terminatur. Nam non quantum ymaginatio
non attingit. Unde quod continens sit in contento : quando ymaginatio
ad locum se conuertit qui quantus est non capit. Uidetur sibi ac si
diceret quis quod esse aliquem in domo sit esse domum in ipso. Sed
oculus mentis ad intelligibilia que supra ymaginationem sunt respi-
ciens non potest negare quin videat in esse ipso quod est supra yma-
ginationem: omnia etiam ymaginationem ipsam contineri, et nisi in
contentis foret hoc verum non esse.
Albertus : Utique hec vera video, et occurrit mihi manif estum exem-
plum. Omnia que sensu et ymaginatione attinguntur sunt circa sub-
stantiam: que accidentia dicuntur, que nisi continerentur per sub-
stantiam non subsisterent. Necesse est igitur continens illa accidentia
p. 427 esse intra accidentia, et substare vt in ipsa illa sub|sistant. Substantia
igitur intelligibilis nature supra sensum et imaginationem existens
omnia accidentia continet et in contentis existit. Nee est aliud acci-
dentia esse in subiecto, quod est substantia quam substantiam in
accidentibus. Et hoc potissimum verum video quia accidentia non sunt
in subiecto seu substantia quasi in loco, cum locus non sit substantia
accidens.
602

Cardinalis: Gaudeo te sanum mentis visum habere et quando hanc

speculationem extendis ad animam rationalem: que est substantia
omnium virium et potentiamm suarum: tu vides ipsam illas continere:
et in omnibus suis viribus et potentiis esse.
Albertus: Incipio gustare hanc scientiam sapidissimam, exercitabo
me in ipsa vt habitum acquiram. Sed ne te nimium in hac necessaria
mihi digressione teneam: amplius pergere poteris ad institutum.
68 Cardinalis: Nunc puto facile capis hanc regionem viuorum. Nam in
omni viuente necesse est esse vitam et viuens in ipsa. Uita igitur
christiformium eorum omnium scilicet qui in regione sunt viuentium
sic se habet quod vita que christus est qui aiebat. Ego sum vita: est
in omnibus ibi viuentibus et ipsi omnes viuentes in vita que christus
est, et ideo vita christi est forma exemplar is omnium ibi viuentium
qui sunt huius forme exemplata.
Albertus: Bene video oportere viuentem christianum sic se habere
vt ais, nam oportet in ipso esse vitam christi et ipsum in eadem ipsa
vita.
69 Cardinalis: Figuratur1 hec vita regionis viuentium in figura quam
rotundam vides, et vt circuli omnes habent idem centrum circuli sunt
figure rotunditatis. Rotunditas circulatio est motus vite perpetue et
infinibihs. In omni rotundo necesse est esse rotunditatem in qua sit
ipsum rotundum. Unde sicut nee notitia nee essentia rotundi seu
perpetui sciri aut haberi potest nisi a centro super quo voluitur motus
perpetuus: ita quod eo non existente: non potest nee perpetuitas nee
motus vite perpetue qui in equalitate ad idemptitatem centri refertur:
aut nosse aut esse, sic se habet centrum quod christus est ad omnes
circulationes. Circuli igitur hie motum vite figurant. Et viuatiores
motus designantur per circulos centro: quod est vita propinquiores,
quoniam vita quod centrum est quo nee maior nee minor dari potest.
In ipso enim continetur omnis motus vitalis qui extra motum esse
nequit. Nisi enim sit in omni motu vitali vita: nequaquam vitalis erit.
Est autem circularis et centralis motus qui vita est viuentium. Quanto
autem circulus centro est propinquior, tanto citius circumuolui potest.
Igitur qui sic est circulus quod et centrum in nunc instanti circumuolui
potest, erit igitur motus infinitus. Centrum autem punctus fixus est:
erit igitur motus maximus seu infinitus: et pariter minimus, vbi idem
est centrum et circumferentia, et vocamus ipsum vita viuentium: in
sua fixa eternitate omnem possibilem vite motum complicantem.
1
Fguratur
603

De ludo globi II
70 Albertus: Intelligo te dicere velle paruitatem circulorum velotiorem

seu viuatiorem motum vite figurare: quoniam ad centrum quod est vita
viuentium propius accedunt. Sed dicito, cur nouem circulos figurasti.
Cardinalis: Scimus aliquos in rationis motu veloces: alios tardos, sed
differentes, vt ex varietate ingeniorum experimur. Quorum quidam
tanta gaudent viuacitate vt breuissime discurrant. Alii tardius et
vix vnquam in aliquo proficiunt. Christus qui est vita: est et sapien-
tia: hoc est sapida scientia. Scientia in eo quia sapida ostenditur viua
apprehensio. Et vita intellectualis est apprehensio sapientie seu sapide
scientie. Omnisigiturmotus viuus rationalis est vt sue vite causam vide-
at, et tali sapientia immortaliter pascatur, quod si ad hoc non peruen-
71 erit: non viuit quando sue vite causam ignorat. Deus autem est dator
vite quern nisi Christus dei füius ostendat nemo videbit. Ostendere
p. 428 enim solum ad | ipsum spectat, quia non potest patrem vt patrem
ostendere nisi filius. Unus est autem pater christi et nostri qui est ipsa
eternitas que est in omnibus patribus, et in quo omnes patres sunt et
continentur. Sed vt clarius videas ipsum ostensorem patris aduerte
quia ipse est veritas. Dicebat enim se viam et ostium, vitam et veri-
tatem. Ostensio certa et vera non nisi per veritatem fieri potest.
Falsitas vero errat et deuiat que mendaci dyabolo seductori tribuitur,
filiatio dei in christo seipsam quia veritas ostendit. Et qui christum
72 vere videt: in eo patrem et ipsum in patre videt. Circuli igitur sunt
visionis gradus. In omni circulo videtur centrum1 omnibus commune:
propinquius in propinquioribus, remotius in remotioribus. Extra
quern cum centrum videri nequeat: quod non nisi in circulo videtur:
non videtur vita viuentium seu lux luminum intellectualium. Ideo in
tenebra et vmbra mortis sic carent vita, sicut oculus integer in tenebris
caret vita, quia videre est sibi viuere. In carentia autem lucis nihil
videre potest licet sit oculus sanus. Ita anima licet incorruptibilis luce
carens ostensiua que christus est non videt, nee intellectual! vita viuere
potest. Sicut enim sensibilis visio vt sit vera et viua sensibili luce
indiget ostensiua. Ita et intellectualis visio intellectual! veritatis luce
opus habet si videre seu viuere debet. Et quia in denario terminatur
omnis numerus per nouem circulos in decimum, quia sic circulus quod
centrum figuraui assensum.
73 Albertus: Cuncta competenter que dixisti, et si non cepi in gustu in-
telligentie vidi tarnen vera esse. Solum admiror: postquam infinitas
centralis tucis liberalissime se diffundit: quomodo gradus oriantur.
604

Cardinalis: Hec lux non se diffundit per corporalia loca vt quasi lux
corporea que proximiora loca plus illuminat. Sed est lux que nee loco
clauditur, nee obstaculo impeditur, sicut nee mentis nostri cogitatio.
Sed que illuminantur non possunt nisi varia esse, quia multa et plura
sine varietate nee multa nee plura essent: alias idem essent. Receptio
igitur lucis varia est in variis mentibus. Sicut receptio vnius lucis
sensibilis in variis oculis varie capitur. In vno veriori et lucidiori modo
quam in alio: iuxta suam capacitatem que non potest esse equalis in
diuersis. Recipiunt igitur christiformes lucem glorie sufficienter omnes:
sed differenter secundum capacitatem cuiusque. Sicut dum predicator
euangelicus lucem vnam eque ad singulos auditores diffundit: non
tarnen eque ab omnibus capitur cum non sint eiusdem mentis et capa-
citatis.
74 Albertus: Cum nemo nisi beatus sit in regione viuorum. Sitque
solus ille beatus qui id habet quod appetit, sit que vnicum solum quies
desideriorum scilicet meliori et perfection modo quo id fieri potest
videre centrum vite sue, ideo miror de eo quod quosdam propius ad
centrum accedere figurasti cum remotiores non comprehendant meliori
modo quo hoc fieri potest.
Cardinalis: Figuratur fruitio beata in potatione fontis vite, estque
idem videre et bibere. Unus est fons viuus totam regionem viuentium
implens, de quo quantum quisque sitit et desiderat bibit, non possunt
duo equaliter sitire et desiderare potum. Ideo licet omnes sufficientis-
sime bibant quantum appetunt: non tarnen equaliter quando equaliter
non sitiunt. Facit caritas sitire que in diuersis diuersa est. Sic christus
figurabat regnum nuptiis vbi ipse ministrat cuique id quod appetit.
Saturantur igitur omnes quantum desiderant et famescunt: licet alii
plus, alii minus capiant.
75 Albertus: Placent hec, et video non esse nouem circulos glorie sed
innumerabiles: quando quisque beatus proprium habet.
Cardinalis: Licet sic sit quod tota latitude regni vite sit a centre ad
circumferentiam, et hec latitude possit ad instar linee que in se infinitas
habet lineas similes a centro ad circumferentiam concipi, vnumque sit
commune omnium centrum et circumferentia singulorum: tarnen ilia
2
p.4 9 innumerabilis mul|titudo circumferentiarum in nouem gradus partitur
vt gradatim per regnum illud pulcerrimo decoratum ordine nos duca-
mur: vbi idem est centrum commune et particularis circumferentia,
scilicet ad christum. Ibi enim idem est centrum vite creatoris et cir-
cumferentia creature. Christus enim deus et homo est creator et crea-
tura, quarum omnium beatarum creaturarum ipse est centrum. Et
605

De ludo globi II
attente aduertas circumferentiam ipsius esse nature circumferentialis

omnium circumferentiarum scilicet creaturarum rationabilium. Et
cum sit idem idemptitate personal! cum centro omnium scilicet creato-
re, omnes beati per circumferentiam circulorum figurati in circum-
ferentia christi que est similis create nature quiescunt: et finem attin-
gunt propter circumferentie nature create cum increata natura
hypostaticam vnionem, qua nulla maior esse potest. Ex quo vides
christum omnibus beatificandis adeo necessarium quod sine ipso nemo
felix esse potest, quoniam ipse est vnicus mediator: per quem accessus
haberi potest ad viuentem vitam.
76 Albertus: Magna et pulcra dixisti que vtinam aduersarii christi-
anorum considerarent, mox pacem cum christo et christianis inirent.
Et vt parum ante de substantia et accidentibus dixi: ita mihi occurrit
per nouem circumferentiales designationes ad centrum attingi: vt per
nouem accidentia ad substantiam.
Cardinalis: Numerus discretio est que est vnius ab alio et hoc per
vnum aut per aliud aut tertium: et ita consequenter vsque ad denari-
um vbi sistitur, quare et omnis numerus ibi terminatur. Sic et acci-
dentia nouem generibus generalissimis distinguuntur, et ad notitiam
quidditatis seu substantie conferunt. Nam vt per vnum accidens: aut
duo: aut tria: aut quatuor: aut quinque: aut sex: aut septem: aut octo:
aut nouem, vbi impletur numerus qui in denarii vnitate complicatur.
Numerare discernere est, res autem maxime per substantiam dis-
cernuntur, et substantie per quantitatem: qualitatem et alia accidentia:
que in nouem generibus accidentium complicantur. Ob plenam igitur
discretionem denotandam talem feci figurationem.
77 Albertus: Audiui et angelos nouem choris distingui.
Cardinalis: Angeli intelligentie sunt, et quia varii sunt oportet
intelligentiales eorum visiones et discretiones per ordines et gradus ab
infimo vsque ad supremum: qui christus et magni consilii angelus
dicitur: intellectualiter distingui: ex qua tres ordines et in quolibet
tres chord reperiuntur. Et minus centrum est vt denarius ternarius
nouem articulorum. Primus ordo est centralior et intelligibilium
spirituum qui simplici intuitu in centrum seu omnipotens exemplar
omnia sine successione siue temporal! siue naturali et simul omnia
comprehendunt qui diuine maiestati assistunt: a qua habent vt sic
videre omnia possint. Nam sicut deus a se habet hanc discretionem
vt in sua simplicitate omnia simul intueatur: quia intelligens causa
sic dat illis assistentibus spiritibus vt in diuina simplicitate simul
606

omnia. Qui etiam ideo licet creati sint eterni dicuntur, quia omnia
simul comprehendunt.
Alius autem ordo est intelligentium qui omnia simul comprehen-
dunt, sed non sine naturali successione, scilicet vt alia ex aliis habent
naturaliter prouenire. Et licet sine successione temporal! intelligant
quia tarnen sine naturali ordine non possunt intelligere: ideo subintrat
in ipsis quedam cognitionis debilitatio. Ideo non dicuntur eterni vt
intellectibiles, sed bene perpetui. Quia in naturali ordine et successione
intelligunt. Tertius etenim ordo rationalis dicitur. Quia licet certa
sit eorum comprehensio, minus tarnen perfecte intelligunt quam alii.
78 Primus ordo tres habet choros qui voluntatem diuinam in deo licet
differenter intuentur et eius discretionem imitantur. Sed tres chori
p. 430 intelligibiles in intellectibilibus | diuinam voluntatem comprehen-
dunt. Et tres chori rationales in intelligibilibus voluntatem diuinam
intuentur. Nouem igitur sunt ordines, et deus in se omnia includens et
continens quasi denarius figuratur. Habet igitur quisque nouem ordi-
num suam theophaniam siue diuinam apparitionem: et deus decimam
a qua omnes emanant. Decem itaque sunt diuersa genera1 discretionum,
scilicet ilia diuina que in centro figuratur: et in causa omnium. Et
alie nouem in nouem choris angelorum. Et non sunt plures nee numeri
nee discretiones. Hinc patet cur sic regnum vite figurauerim, atque
centri luci solari conformauerim: et tres proximos circulos igneos,
alios ethereos, et tres quasi aqueos: qui in nigro terreo desinunt
depinxerim.
79 Albertus: Cum denarius sit omnem discretionem complicans: cur
in quaternario sistit progressio. Nam non nisi quatuor dicuntur cause
seu rerum rationes, et quatuor elementa, et quatuor anni tempora, et
ita de multis.
Cardinalis: A maximo exteriori circulo vsque ad minimum interio-
rem et centralem si numeras: dicendo primo semel vnum, et deinde
numerando bis vnum, deinde ter vnum, et postea quater vnum: ter-
minabitur quaternarius in centro. Sic vides vnum et duo, et tria et
quatuor simul facere decem, quare progressio in quaternario terminatur:
cum non sit discretio siue numerus qui in ipso non reperiatur, non
tarnen vides nisi vnum in omni numero. Nee est aut esse potest nisi
vnum vnum. Plura non sunt vnum. Sicut in omnibus circulis non vides
nisi circulum vnius rationis, licet circumferentia vnius plus distet a
centro quam alterius. Hoc necessario contingit in pluribus: cum plures
1
genera
39 Nikolaus von Kues Π 507

De ludo globi II
circumferentias ab eodem centro eque distare non sit possibile. Se-

quitur igitur alteritas pluralitatem, quare etsi in omnibus entibus non
sit nisi vna entitas, et omnia entia in ipsa que deus est, ita quod non sit
opus ad discernendum omnia entia vt entia sunt: nisi habere vnius
entitatis discretionem, tarnen cum multitudinem sequatur alteritas:
ad discretionem omnium entium vt multa sunt numerus alteritatis
discretior est necessarius sine quo vnum ab altero discerni non potest.
80 Albertus: Non igitur cognoscit deus entia. Cognitio discretio est:
que sine numero non videtur possibilis.
Cardinalis: Cognoscere dei est esse, esse dei est entitas, cognoscere
dei est entitatem diuinam in omnibus entibus esse. Non sie est mens
nostra in his que cognoscit, sicut deus qui cognoscendo1 creat et format.
Sed mens nostra cognoscendo creata discernit, vt sua notionali virtute
omnia ambiat. Sicut deus omnium exemplaria in se habet vt omnia
formare possit, ita mens omnium exemplaria in se habet vt omnia
cognoscere possit. Deus vis est creatiua secundum quam virtutem
facit omnia veraciter esse id quod sunt, quoniam ipse est entitas entium.
Mens nostra vis est notionalis secundum quam virtutem facit omnia
notionaliter esse. Unde veritas est eius obiectum, cui suum con-
ceptum si assimilat: omnia in noticia habet, et entia rationis dicuntur.
Lapis enim in noticia mentis non est ens reale, sed rationis. Uides
igitur deum non indigere numero vt discernat, sed mens nostra sine
numero non discernit rerum alteritates et differentias.
Si Albertus: Nonne creator creat etiam alteritatem. Si sic, vtique cum
non creet quod non intelligit, alteritas autem sine numero non intelligi-
tur: per numerum igitur discernit.
Cardinalis: Omnia creat deus etiam alterabilia et mutabilia et
corruptibilia: tarnen alteritatem et mutabilitatem2 corruptionemve non
creat, cum sit ipsa entitas non creat interitum sed esse. Quod autem
intereant aut alterentur non habent a creante. Sicsic contingit deus
est causa efficiens materie non priuationis et carentie, sed opor-
tunitatis seu possibilitatis quam carentia sequetur, ita quod non sit
oportunitas absque carentia que contingenter se habet. Malum igitur |
p. 43r et posse peccare et mori et alterari, non sunt creature dei qui entitas.
De essentia igitur cuiuscunque non potest esse alteritas cum in ipsa
non sit entitas nee in ipsa entitate. Nee est de essentia binarii alteritas,
licet ab ipso quod est binarius contingat ad esse alteritatem. Sicut
1 2
coguoscendo mutabilttatem
608

enim plura pisa vna proiectione super planum pauimentum proiecta

sic se habent quod nullum pisum aut moueatur aut quiescat equaliter
cum alio et alius sit locus et motus cuiuslibet, tarnen ilia alteritas et
variatio non est a proiiciente omnia simul equaliter, sed ex contingent!,
quando non est possibile ipsa equaliter moueri aut eodem in loco
quiescere.
82 Albertus: Nonne entitatis est vnire et connectere.
Cardinalis: Utique.
Albertus: Ilia autem varia et alia atque diuisa esse oportet que
connecti debent.
Cardinalis: Licet deus non sit causa diuisionis qui est nexus, tarnen
omnium variorum et diuersorum creator. Nexus autem est ante di-
uisionem: quomodo diuisio vnionem presupponit. Connectit igitur
vnitas que entitas diuersa et diuisa in vnam concordantem armoniam.
Plura enim vt plura non habent esse nisi vt sunt connexa. Connexio ab
vnitate et equalitate procedit. Plura igitur entia ab vnitate seu enti-
tate non habent quod non sunt plura. Sed cum non possint esse multa
nisi et altera et diuisa, ideo vt in vnitate subsisterent per entitatem
que est deus connexa sunt connexione que est prior natura quam diui-
sio. Si igitur acute inspicis vides entitatem esse ipsam vnitatem que de
se generat equalitatem a quibus procedit nexus qui vnitatis et equali-
tatis nexus est. Equalitas non potest esse nisi diuersarum equalium
hypostasum ante omnem inequalitatem et alteritatem. Quare si ad
pluralitatem creaturarum vnius vniuersi respicimus in ipsis reperimus
vnitatem que est omnium entitas et equalitatem vnitatis. Equaliter
enim omnia entitatem habent cum vnum ens non sit neque plus neque
minus ens quam aliud. In quibus omnibus et singulis tota entitas est in
equalitate. Suntque ideo ad vnum connexa, quia in omnibus et singulis
est entitas et equalitatis nexus ab vnitate et equalitate procedens. Sic
vides primam causam vnam: quia prima et trinam quia est vnitas
equalitas et nexus, et nisi hoc verum esset non esset causa ipsa entitas
entium. Deus igitur quia creator non potest esse nisi trinus et vnus.
Est igitur mundus creatus vt in ipso videatur creator trinus et vnus
qui pater dicitur cum sit vnitas que entitas. Et filius quia equalitas
vnitatis. Gignit enim vnitas que entitas equalitatem, que est essendi
equalitas. Et spiritussanctus: quia nexus seu amor vnitatis et equali-
tatis prout hoc alibi latius declarauimus.
83 Albertus: Hec sepius repeti expetit quia vtilia et rara: que spero in
futurum melius degustabo. Nunc ad centrum simplicissimum me
conuertens video ipsum principium: medium: et finem omnium
39* 609

De ludo globi II
circulorum. Nam eius simplicitas est indiuisibilis et eterna: omnia in

sua indiuisibili et strictissima vnitate complicans. Est initium equali-
tatis, nisi enim omnes linee a centro ad circumferentiam sint equales
vtique non est centrum circuli. Indiuisibilitas centri est simplex initium
equalitatis, et nisi punctalis simplicitas cum equalitate sit connexa
vtique non potest esse centrum circuli: de cuius essentia est eque distan-
tia a circumferentia. Sic video vnitatem equalitatem et vtriusque
nexum in centrali puncto.
84 Cardinalis: Acute intras, et postquam aduertis dictum sapientis qui
aiebat deum circulum cuius centrum est vndique: tune vides quod
sicut punctus in omni quanto vndique reperitur: ita deus in omnibus.
Non tarnen propterea sunt plura puncta, quia mens punctum vndique
in quanto reperit. Sie nee plures sunt du licet in singulis videatur.
Albertus: Non bene capio hoc. Declara queso quomodo punctus non
est implicatus vt sint plura puncta licet vndique in quanto videatur.
Cardinab's: Si cartam vnam scribendo impleres nib.il nisi li vnum
p. 432 vndique scribendo: vtique licet vndique | videres vnum esse scriptum,
non esset propterea veraciter plus quam vnum vnum vndique scriptum.
Tu enim licet pluries scribas vnum in diuersis locis non tarnen propterea
vnum est mutatum et plurificatum.
Albertus: Certum est me multiplicasse vnius scripturam: non vnum
ipsum.
85 Cardinalis: Utique in omnibus albis mens videt albedinem: non
tarnen ideo sunt plures albedines. Ita in omnibus athomis videt
punctum: tarnen ideo non sunt plura puncta. Et quod clarius intelliges
quando consideras vnum simplicissimum in se complicare omnem
multitudinem, ideoque esse immultiplicabile: cum sit complicatio
omnis multiplicationis seu multitudinis, quare in omni multitudine
videtur, quia non est multitudo nisi explicatio vnitatis, sie de puncto
qui est complicatio magnitudinis pariformiter dicendum vides.
Albertus: Hec sie esse intueor.
86 Cardinalis: Consequenter aperi mentis obtutum et videbis deum in
omni multitudine esse quia est in vno, et in omni magnitudine: quia
est in puncto, ex quo constat quod diuina simplicitas subtilior est vno
et puncto: quibus dat virtutem complicatiuam multitudinis et magni-
tudinis, quare deus est virtus magis complicatiua quam vnius et puncti.
Albertus: Utique maior est dei simplicitas quam vnius et puncti.
Cardinalis: Igitur et magis complicatiua, nam vis complicatiua est
in simplicitate: que quanto magis vnita: tanto magis simplex et com-
plicatiua. Ideo deus qui est vis qua nulla maior esse potest est vis
610

maxime vnita et simplex, quare maxime potens et complicans, igitur

est complicatio complicationum.
Albertus: Uerissima prefers.
87 Cardinalis: Esto igitur ens esse omnium existentium complicatio-
nem: tune cum nullum ens sit nisi in ipso sit entitas: certissimum esse
vides deum eoipso quod entitas est in ente esse in omnibus. Et licet ens
ipsum in omnibus que sunt videatur: non est tamen nisi vnum ens, sicut
de vno et puncto dictum est. Nee est aliud dicere deum esse in omnibus
quam quod entitas est in ente omnia complicante. Sic optime ille vidit
qui dixit. Quia deus est: omnia sunt.
Albertus: Placeret illius conclusio: nisi obstaret deum ab eterno
fuisse: et creaturas incepisse.
Cardinalis: Tu deciperis. Imaginaris enim ante mundi creationem
deum fuisse et non creaturas. Sed dum attendis quod nunquam verum
fuit dicere deum fuisse quin et creature essent. Fuisse enim aliquid
tempore nondum existente non est possibile: cum fuisse sit preteriti
temporis. Tempus creatura eternitatis, non enim est eternitas que tota
simul est, sed eius ymago cum sit in successione.
88 Albertus: Cur dicitur tempus ymago eternitatis.
Cardinalis: Nos eternitatem non capimus sine duratione, duratio-
nem nequaquam ymaginari possumus sine successione. Hinc successio
que est temporalis duratio se offert: quando eternitatem concipere
nitimur. Sed mens dicit absolutam durationem que est eternitas natura-
liter precedere durationem successiuam, et ita in successiua tanquam
in ymagine videtur duratio in se a successione absoluta: sicut in ymagi-
ne veritas.
Albertus: Imaginatio igitur adiuuat mentem sibi coniunctam.
Cardinalis: Certissimum est intelligentem ex fantasmatibus in-
corruptibilium haurire speculationem. Sunt autem fantasmata que
offert ymaginatio, hinc subtiles ymaginationes citius succurrunt ratio-
cinanti et veritatem querenti, nisi enim mens nostra indigeret adiutorio
ymaginationis: vt ad veritatem que ymaginationem excedit quam
solum querit perueniat: quasi saltator fossati baculo: non esset in
nobis ymaginatio coniuncta. De his nunc sic dictum est.
89 Albertus: Alibi vt fertur latius hec scripsisti. Nunc reuertentes ad
circulares descriptiones ludi nostri: dicito si quid misterii restet.
Cardinalis: Tanta sunt que satis exprimi non possunt. Nam sicut de
p.433 ierarchicis ordinibus bonorum spirituum j dictum est ita et malis
apostaticis spiritibus et eorum casu speculator multa inueniet: quia
de quolibet ordine et choro quidam transgressores ceciderunt et eorum
611

De ludo globi II
casus est a certitudine scientie in certitudinem ruisse: possunt et

celorum discretiones aliqualiter venari, nam celum visibile et celum
intelligibile et celum intellectuale quidam sancti esse comprehenderunt,
et in quolibet trinam distinctionem vt nouenarius celorum in denario
vbi est sedes dei super cherubin perficiatur.
Albertus: Non dubito numerari discretionem esse vt in denario
comprehend! omnem numerum et discretionem. Ea vero que nume-
rantur et discernuntur per hominem ab ipsa discretione non habent
esse: sed discerni, nisi enim essent quomodo discernerentur, quare
circa virtutem discretiuam que est post essentiatiuam pulcra videtur
speculatio quam rogo adiicias.
90 Cardinalis: Tangam aliquid vt paream nobili tuo desiderio. Uis illa
discretiua rationalis anima in nobis appellatur. Ratione quidem discer-
nit ratiocinatio: supputatio: et numeratio est. Nam licet anima visu
visibilia auditu audibilia: et generaliter sensu sensibilia capiat, non
tarnen discernit nisi ratione. Quando enim audimus concinnentes
voces: sensu attingimus, sed differentias et concordantias ratione et
disciplina mensuramus quam vim in brutis non reperimus. Non enim
habent vim numerandi et proportionandi. Et ideo incapaces sunt
discipline musice, licet sensu voces nobiscum attingant et moueantur
concordantia vocum ad delectationem. Anima igitur nostra rationalis
merito dicitur quia est vis ratiocinatiua seu numeratiua in se compli-
cans cuncta, sine quibus perfecta discretio fieri nequit. Quando enim
sensu auditus mouetur ad motum delectationis ob dulcem armonicam
concordantiam: et intra se inuenit rationem concordantie in numerali
proportione fundari: disciplinam ratiocinandi de musicis concordantiis
per numerum inuenit. Uidetur igitur anima esse viua illa vnitas: nu-
meri principium in se omnem discretiuum numerum complicans, que
de seipsa numerum explicat vt descretiue lucis viua scintilla seipsam
expandens super illa que discernere cupit: et seipsam ab his que scire
non cupit retrahens, sicut visum sensibilem ad visibile quod videre
cupit: conuertit: et a visibili quod respuit, auertit.
91 Albertus: Hoc audire concupiui. Sed cum supra deum dixeris vni-
tatem et modo animam vnitatem appelles: quomodo hec intelligere
debeam dicito.
Cardinalis: Deus est vnitas illa que et entitas: omnia vt esse possunt
complicans. Anima vero rationalis est vnitas omnia vt nosci seu dis-
cerni possunt complicans. In vnitate que deus est complicatur vnitas
anime rationalis vt esse possit id quod est: scilicet vt est anima in se
notionaliter omnia complicans. In vnitate igitur que deus est: omnia
612

vt et cognosci possunt complicantur, cum idem sit in deo vnitas et

entitas. Ideo ibi esse et cognosci similiter idem sunt. Unitas autem que
est anima rationalis non est idem cum ipsa entitate que est essendi for-
ma per quam habet et ipsa anima quod est. Sed bene conuertitur vnitas
anime cum sua propria entitate, licet non cum absoluta entitate, quia nee
vnitas anime est absoluta, sed est ipsius anime propria: sicut et sua
92 entitas. Unde anima rationalis est vis complicatiua omnium notiona-
lium complicationum. Complicat enim complicationem multitudinis
et complicationem magnitudinis, scilicet vnius et puncti. Nam sine
illis scilicet multitudine et magnitudine nulla fit discretio. Complicat
complicationem motuum que complicatio quies dicitur, nihil enim
in motu nisi quies videtur. Motus enim est de quiete in quietem.
Complicat etiam complicationem temporis que nunc seu presentia
dicitur. Nihil enim in tempore nisi nunc reperitur. Et ita de omnibus |
p. 434 complicationibus dicendum scilicet quod anima rationalis est simpli-
citas omnium complicationum notionalium. Complicat enim vis sub-
tilissima anime rationalis in sua simplicitate omnem complicationem,
sine qua perfecta discretio fieri non potest. Quapropter vt multi-
tudinem discernat: vnitati seu complicationi numeri se assimilat, et
ex se notionalem multitudinis numerum explicat. Sic se puncto assimi-
lat qui complicat magnitudinem: vt de se notionales lineas, superficies,
et corpora explicet. Et ex complicatione illorum vel illarum, scilicet
vnitatis et puncti mathematicales explicat figuras, circulares et
poligonias, que sine multitudine et magnitudine simul explicari neque-
unt. Sic se assimilat quieti vt motum discernat. Et presentie seu ipsi
nunc vt tempus discernat. Et cum he omnes complicationes sint in
ipsa vnite tanquam complicatio complicationum explicatorie omnia
discernit et mensurat, et tempus, et motum, et agros, et queque quanta.
93 Et inuenit disciplinas, scilicet arithmetricam, geometricam, musicalem
et astronomicam, et illas in sua virtute complicari experitur. Sunt
enim ille discipline per homines inuente et explicate. Et cum sint in-
corruptibiles et semper eodem modo manentes, et vere videt anima
seipsam incorruptibilem semper vere permanentem, quoniam non sunt
ille mathematice discipline nisi in ea et in eius virtute complicate, et
per eius virtutem explicate, adeo quod ipsa anima rational! non ex-
istente: ille nequaquam esse possent. Unde et decem predicamenta
in eius vi notionali complicantur. Similiter et quinque vniuersalia, et
queque logicalia, et aha ad perfectam notionem necessaria, siue ilia
habeant esse extra mentem siue non: quando sine ipsis non potest
discretio et notio perfecte per animam haberi.
613

De ludo globi II
Albertus: Quantum mihi placet intellexisse tempus quod est

mensura motus sublata rational! anima non posse aut esse aut cognosci,
cum sit ratio seu numerus motus, et quod notionalia vt notionalia sunt:
ab anima hoc habent que est notionalium creatrix: sicut deus essenti-
alium.
94 Cardinalis: Great anima sua inuentione noua instrumenta vt discer-
nat et noscat, vt Ptholomeus astrolabium, et Orpheus lyram, et ita
de multis. Neque ex aliquo extrinseco inuentores crearunt illa, sed ex
propria mente. Explicarunt enim in sensibili materia conceptum. Sie
annus, mensis, höre sunt instrumenta mensure temporis per hominem
create. Sic tempus cum sit mensura motus mensurantis anime est
instrumentum. Non igitur dependet ratio anime a tempore, sed ratio
mensure motus que tempus dicitur ab anima rational! dependet.
Quare anima rationalis non est tempori subdita: sed ad tempus se
habet anterioriter sicut visus ad oculum, qui licet sine oculo non videat:
tarnen non habet ab oculo quod est visus cum oculus sit organum eius.
Ita anima rationalis licet non mensuret motum sine tempore: non
tarnen propterea ipsa subest tempori, sed potius econuerso: cum
vtatur tempore pro instrumento et organo ad discretionem motuum
faciendam. Nullo igitur tempore motus discretionis anime mensurari
potest, ideo nee tempore finibilis, quare perpetuus.
95 Albertus: Clarissime video motum anime rationalis discretiuum
omnem motum et quietem cum tempore mensurantem: non posse
cum tempore mensurari. Artes et discipline immutabiles tempore quid
aliud sunt quam ratio. Quis dubitat rationem circuli supra tempus
esse, et omnem circularem motum naturaliter anteire, ideo a tempore
penitus absolutam, et vbi ratio circuli videtur non extra rationem,
vbi ratio nisi in anima rationali. Si igitur in seipsa anima rationalis videt
rationem circuli que est supra tempus. Siue igitur anima rationalis sit
ipsa ratio, seu disciplina, seu ars aut scientia siue non sit: vtique con-
s a
P-435 t t ipsam necessario su[pra tempus esse, et hec satisfaciunt mihi: vt
sciam rationalem animam non posse vllo tempore deficere aut interire.
Sed cum videam aliquem hominem ratione carentem licet sensu
vigeat: dubito an anima illius vt alterius bruti sit estimanda.
Cardinalis: Anima hominis vna est et rationalis dicitur, licet cum
brutis sensitiua sit, nam vt alias me recolo duci lohanni in priori
colloquio dixisse de trigono et tetragono, vis sensitiua in homine non
est brutalis anime: sed rationalis, quod in exemplo per beatum
Augustinum in XIIII, libro de ciuitate dei de restitute presbytero
manifestum factum est.
614

Albertus: Quomodo.
96 Cardinalis: Refert quomodo hie presbyter restitutus calamensis
diocesis quando ei placebat aut rogabatur vt faceret ad imitatas quasi
cuiuslibet lamentantis hominis voces ita se auferebat a sensibus: et
iacebat simillimus mortuo, vt non solum vellicantes atque pungentes
minime sentiret. Sed aliquando etiarn igne vretur admoto sine vllo
doloris sensu, et tanquam in defuncto nullus inueniebatur anhelitus,
hominum tarnen voces clarius cum loquerentur tanquam de longinquo
se audire postea referebat. Hoc autem voluntate factum ostendit
animam rationalem se a corpore retraxisse ita etiam vt nihil sentiret.
Ex quo patet animam rationalem voluntate separatam esse et sensi-
tiuam et vim rationalem dominari potentie sensitiue. Una igitur est
anima rationalis et sensitiua in homine, et licet non appareat in aliquo
nomine exercitium rationis manifestum, non tarnen anima est brutalis.
Sicut si corpus adeo foret attenuatum aut minutatum quod videri aut
tangi non bene posset: non tamen propterea corpus esse desinit, cum
in non corpus resolui non possit. Neque est possibile hominem penitus:
ratione semel habita in infusione rationalis anime posse postea spolia-
ri, licet non videatur aliquis rationis vsus. Nam hie vsus in vno est
clarior: in alio obscurior. Ideo nunquam potest esse minimus, et penitus
nullus, etiamsi adeo paruus quod discerni ab aliis non posset. Hoc ex
regula docte ignorantie constat que habet quod in recipientibus magis
et minus non est deuenire ad maximum et minimum simpliciter.
97 Cardinalis1: Cum stultitia quam in multis experimur hominibus
ingerat dubium an sit in ipsis ratio, videtur per simile hoc dubium
solui posse hoc modo, habent quidam integros oculos et nihil discernunt,
non tamen propterea virtute visiua carent sed vsu, qui vt appareat
meliorem organi exigit dispositionem. Et sicut aliquando oculus recipit
meliorem dispositionem: et tune vsus videndi apparet: aliquando
manet indispositus: et non aduenit: ita de stultitia que sanitate organi
adueniente sine quo vsus rationis non potest adesse vsu rationis
apparente cessat: et non cessat defectu organi non sublato. Hoc verum
estimo quod sicut nunquam reperitur oculus adeo indispositus quin
aliquam lucem sentiat: licet nihil discernat, ita de stulto asserendum.
Et si hec sic sint vt asseris: restant tamen adhuc quedam que me tur-
bant, cum anima sit causa motus corporis quomodo hoc fieri possit sine
mutatione, etsi mouendo mutatur anima: vtique temporalis est. Omne
enim quod mutatur instabile et nequaquam perpetuum esse potest.
Non Cardinalis sed Albertus incipit loqui.
615

De ludo globi II
98 Cardinalis: Oportet vt dicamus animam mouere et non mutari vti

Aristoteles dicebat deum desideratum mouere. Manet enim in se fixtim
illud bonum ab omnibus desideratum et ad se omnia mouet que bonum
desiderant. Anima rationalis suam Operationen! intendit producere.
Intentione firma persistente manet manus et instrumenta dum dolat
lapidem statuarius. Intentio videtur in anima immutabiliter persistere
et mouere corpus et instrumenta. Sie natura quam mundi animam
quidam appellant stante immobili et instabili intentione exequendi
imperium creatoris: omnia mouet. Et creator stante eterna immobili
p· 436 et immutabili intentione omnia creat. Et quid I est intentio nisi con-
99 .
ceptus seu verbum rationale in quo omnium rerum exemplaria. Est
enim finalis terminus infinitatem omnis posse fieri determinans. Una
igitur eterna et simplicissima dei intentio stans et permanens causa
est omnium. Sic in anima rational! vna est perpetua et finalis intentio
acquirere scientiam dei, hoc est in se habere notionaliter hoc bonum
quod omnia appetunt. Nunquam enim illa mutat rationalis anima: vt
rationalis est. Sunt et alie secunde intentiones que quando ab illa
prima intentione deuiant mutantur: primo desiderio firmo permanente.
Et ob mutationem intentionum talium non mutatur anima rationalis,
quia in prima intentione fixa permanet. Et immutabilitas illius
prime intentionis causa est mutationis talium secundarum intentionum.
zoo Albertus: Duxisti me paucis: vt videam intentione in deo et anima
rationali per quam et secundum quam operantur: et mouent stabiliter
permanente omnia fieri et moueri. Nee est hesitatio si intentio firma per-
sistit deum et animam rationalem mouere, et non moueri nee mutari.
Stante enim intentione vtique stat intendens qui ab intentione non
mouetur. Nee1 in deo aliud est intentio quam deus intendens. Sie nee in
rationali anima intentio est aliud: quam intendens anima. Et id quod
de secundis intentionibus dixisti valde necessarium est aduerti: et
tollit plura dubia.
ιοί Cardinalis: Dum intendo videre visibile admoueo oculos, dum in-
tendo audire abmoueo aures, et dum intendo ambulare admoueo pedes,
et generaliter dum intendo sentire admoueo sensum. Dum intendo
videre que sensi admoueo imaginationem seu memoriam. Ad omnia
igitur corporalia mediante organo corporeo pergo. Sed dum ad in-
corporea me conuertere volo: remoueo me ab istis corporeis, et quanto
verius illa speculari intendo: tanto verius me a corporeis retraho. Ut
dum volo videre animam meam que non est obiectum visus sensibilis:
1
monet r: Nee
616

melius clausis sensibilibus oculis ipsam videbo. Et facio animam in-

strumentum incorporea videndi. Ut dum disciplinas comprehendere
intendo ad virtutem anime intelligentialem me conuerto. Et dum in-
tendo videre omnium rerum rationem et causam: ad intellectibilem
anime simplicissimam fortissimamque conuerto virtutem. Unde anima
melius videt incorporalia quam corporalia, quia incorporalia ad se
ingrediens videt, corporalia vero a se egrediens. Et nihil in omnibus
his nisi vnum intendit, scilicet omnium et sui causam per suam ratio-
nalem fortitudinem videre et comprehendere, vt dum omnium et
suiipsius causam et rationem in sua viua ratione esse sentit: summo
bono, pace perpetua et delectatione fruatur. Rationalis enim spiritus
natura scire desiderans quid aliud querit quam omnium causam et
rationem, nee quiescit nisi se ipsam sciat, quod fieri nequit nisi suum
sciendi desiderium, scilicet rationis sue eternam causam in seipsa
scilicet virtute rational! videat et sentiat.
102 Albertus: Magna dicis et certa, supremo cum feratur desiderio
anima rationalis vt discernat et sciat: quando ad id peruenit vt cau-
sam tanti desiderii in seipsa scilicet discretiua videat virtute: vtique
in se habet scientiam datorum desiderii. Et nihil apparere potest quod
non in seipsa videat. Quid enim amplius desiderari posset per scire
desiderantem, quando causatum sue cause scientiam in se intuetur.
Tune enim sue creationis rationem et artem habet que est omnis
desiderii sciendi perfectio et complementum, quo nihil rational! nature
scientie auidissime beatius feliciusque aduenire potest. Omnium
enim scibilium artium habere peritiam modicum est respectu artis
omnium artium creatiue. Solum mihi difficile videtur creaturam quan-
tumcunque rationalem et docilem creatiuam artem capere posse: quam
solus deus habet.
Cardinalis: Ars creatiua quam felix anima assequetur non est ars |
ρ. 43<j ilia per essentiam que deus est, sed illius artis communicatio et parti-
cipatio. Sicut acquirere albedinem participatione albedinis absolute per
essentiam talis et non acquisite non est transmutatio albi in ipsam
albedinem: sed conformatio acquisite cum non acquisita, vbi acquisita
nihil ex se potest nisi in virtute non acquisite. Non enim album
dealbat nisi in virtute albedinis a qua habet vt sit album aut con-
forme albedini albaformanti.
Albertus: Placent hec dicente scriptura de filio dei cum apparuerit
103 in gloria similes ei erimus, non ait quod erimus ipse. Sed quia dixisti
de sensu anime rationalis quomodo intelligis sensum esse in intellectual!
natura.
617

De ludo globi II
Cardinalis: Sepe pretereuntes non sentimus nee visu nee auditu,

quia non sumus ad hoc attenti, sed quando sumus attenti sentimus,
nos in anima nostra rationem et scientiam scibilium virtualiter possi-
demus, non tarnen actu sentimus huius veritatem nisi attente ad hoc
videndum conuersi fuerimus. Licet enim musice scientiam habeam
tarnen cum geometrie vaco non sentio me musicum. Attenta igitur
cogitatio me sentire facit intelligibilia que non senseram. Sicut enim
centrum omnium circulorum est in profundo occultatum in cuius simpli-
citate vis est omnia complicans sie in centro anime rationalis compli-
cantur omnia in ratione comprehensa, sed non sentiuntur nisi attenta
cogitatione vis ilia concitetur et explicetur.
Albertus: Optime ad omnia et gratissime respondes. Nunc vt video
ad finem properas, aliquid queso circa occultum et patulum adiicias.
Uidetur enim ex figura descriptionis vim omnem in centro occultari.
104 Cardinalis: Deum absconditum ab oculis omnium sapientum scribi-
tur et omne inuisibile in visibili occultatur. Uisibile est oculis mani-
festum et inuisibile ab oculis remotum. Principia minima dicit Aristo-
teles quantitate et maxima virtute. Uirtus spiritalis et inuisibilis est,
et tante potentie est virtus scintille ignis quante totus ignis. Tanta vir-
tus in vno modico grano sinapis quanta in multis granis, immo et in
omnibus que esse possunt. Finis manifest! est occultum et extrinseci
intrinsecum. Felles et cortices propter carnes et medullas, et ille propter
intrinsecam vitalem inuisibilem virtutem. Elementatiua virtus in
chaos occultatur, et in vegetatiua occultatur sensitiua, et in illa ima-
ginatiua, et in illa logistica seu rationalis: in rationali intelligentialis,
in intelligentiali intellectibilis, in intellectibili virtus virtutum. Hec
in figura circulorum mystice legas. Circulus circumdans1 et extrinsecus
figurat ipsum confusum chaos. Secundus virtutem elementatiuam que
est proxima ipsi chaos. Tertius mineralem, et hi tres circuli terminantur in
quarto qui est circulus vegetatiuam figurans. Post illum est quintus
circulus sensitiuam figurans. Deinde sextus imaginatiuam siue fan-
tasticam figurans. Et hi tres circuli scilicet quartus quintus et sextus
in quarto terminantur: scilicet logisticam seu rationalem figurante: et
septimus est. Deinde est octauus figurans intelligentialem, et nonus
figurans intellectibilem. Et hi tres scilicet septimus octauus et nonus
in quarto qui est decimus terminantur.
105 Albertus: Pulcra nunc recitasti quomodo de confuso ad discretum
fit progressio. Et quia hac consideratione de omni imperfecto ad per-
1
circundans
618

fectum ascenditur: de confusa tenebra ad discretam mcem, de insipido

ad sapidum per medios sapores: de nigro ad album per medios colores.
Ita de odoribus: et cunctis in quibus ad perfectum deuenitur. Atque in
per te posito exemplo: de corporali natura ad spiritalem cuius experi-
entiam homo in seipso repperit et cur microcosmos nominetur inuenit.
Ideo de ratione hums progressionis adeo mirabilis et fecunde ad omne
p. 438 scibile applicabili non pigriteris adhuc pauca saltern | subiungere.
106 Cardinalis: Sicut denario omnis discretio continetur: ita necessario
omnis progressio in quaternario. Nam vnum et duo et tria et quatuor
decem sunt. In quo cum discretio subsistat: ideo et discretionis pro-
gressio. Neque possunt plures quam tres esse tales progressiones quando
tercia denario concluditur, que necessario sic se ad inuicem habent
quod supremum prime sit infimum secunde, et supremum secunde sit infi-
mum tercie, vt sit vna continua pariter et trina progressio. Igitur sicut pri-
ma progressio recedens ab imperfecto: finitur in quaternario. Ita secunda
incipit in quaternario et finitur in septenario. Et ibi tercia incipit que
107 denario perficitur. Huius cupis rationem audire: quam sic int elliges.
Ordo cum sit de necessitate omnium operum dei vt recte apostolus
aiebat dicens. Quecunque a deo sunt ordinata sunt, sine principio
medio et fine nee esse nee intelligi potest. Est autem ordo perfectissi-
mus et simplicissimus: quo nullus autperfectior aut simplicior esse potest
qui est in omni ordinato, et in quo omnia ordinata: modo quo in generali
propositione in exordio premisimus. In eo autem ordine qui est omnium
ordinum exemplar necesse est medium esse simplicissimum cum ordo
sit simplicissimus. Erit igitur adeo equale medium quod et ipsa equali-
tas, qui ordo non potest per nos aliqua discretione capi nisi in ordi-
natissima progressione: que ab vnitate incipit, et ternario terminatur.
In qua medium simplicissimum est equale medium principii et finis.
Duo enim medium est precisum et equale vnius et trium, et precisa
tercia totius ordinis et progressionis. Aliter nos ilium simplicissimum
diuinum ordinem nisi in premissa progressione discernere non possu-
mus. Et cum medium sit equale medium sicut et indistinctum ab
equalitate, ita et in essentia manet idem cum principio et fine. Diuer-
108 sarum enim essentiarum non potest esse precisa equalitas. Omnis autem
ordo qui habet quod est ordo a iam dicto simplicissimo ordine non
potest habere simplex et equale medium. Est enim omnis ordo excepto
simplicissimo compositus. Omne autem quod componitur ex inequali-
bus componitur. Impossibile est enim plures pares componibiles pre-
cise equales esse. Non enim essent aut plures aut partes. Neque
equalitas est plurificabilis. Ideo in primo ordine simplicissimo vna est
619

De ludo globi II
trium ypostasum equalitas, quia impossibile est plures esse equalitates

quando pluralitas sequitur alteritatem et inequalitatem. Si igitur non
potest esse in ordinato seu creato ordine simplex et equale medium,
ideo nee in ternaria progressione concluditur. Sed vltra progreditur in
compositionem. Quaternarius autem est immediate a prima pro-
gressione exiens, et non exiret nisi ordinata esset progressio. Quare
id quod ordinata progressio de prima ordinatissima exiens requirit1:
necessario in ipsa quia ternaria existit. Ideo habet compositum
medium, scilicet duo et tria: que simul sunt medium totius progressio-
nis. Sunt enim vnum et duo et tria et quatuor simul decem, duo vero
et tria quinque medietas scilicet de decem. Sie se habent quatuor
quinque sex septem, et septem octo nouem decem, et ita vides ante-
dicti rationem.
109 Albertus: Magna est rationis vigorositas vt video, sed miror de eo
quod dixisti nihil ex equalibus componi. Nonne ex duobus binariis
quaternarius est compositus.
Cardinalis: Nequaquam. Omnis enim numerus est aut par aut
impar. Et cum componitur non nisi ex numero componitur, scilicet ex
pari et impari, siue ex vnitate et alteritate. Quantitäten! quaternarii
esse ex duobus binariis non nego, sed eius substantiam non nisi ex pari
et impari. Oportet enim inter partes que debent componere aliquid
proportionem esse, ideo et diuersitatem. Ob hoc recte boetius aiebat,
ex paribus nihil componi. Armenia enim ex acuto et graui ad inuicem
p· 439 proportionatis componitur. Ita et omnia. Unde quater|narius ex
ternario, et altero componitur. Ternarius est impar, alter par, sicut
binarius ex vno et altero. Alteritas par dicitur propter casum ab
vnitate indiuisibili in diuisibilitatem que in pari est. Sie quaternarius
ex ternario scilicet impari et indiuisibili: et altero scilicet diuisibili
componitur. Omnis enim numerus ex numero componitur quia ex vno
et altero: vnum et alterum numerus est. De his alias meminimus latius
scripsisse, maxime in libello de mente. Nunc hec sie repetita sint vt
rationem seu virtutem anime discretiuam in numero qui ex mente
nostra est melius cognoscas, ac quod vis ilia discretiua ex eodem et
diuerso et vno et altero composita dicitur vt numerus, quia numerus
discretione mentis nostre numerus est, et eius numerare est vnum
commune multiplicare et plurificare quod est vnum in multis: et
multa in vno: et vnum ab altero discernere. Pithagoras aduertens
nullum posse fieri nisi per discretionem scientiam: de omnibus per
1
requirt
620

numerum philosophatus est. Neque arbitror quenquam rationabiliorem

philosophandi modum assecutum, quern quia plato imitatus est
merito magnus habetur.
no Albertus: Hec sic vt asseris admitto. Nunc ergo cum dies ad vespe-
ram tendat hoc colloquium valere memoriaque dignum delectabili
conclusione facito.
Cardinalis: Conabor et non incidit mihi quomodo melius que dixi
valere faciam quam si de valore loquar.
Albertus: Optime.
Cardinalis: Bonum et nobile atque preciosum est esse, ideo omne
quod est non est valoris expers. Nihil penitus esse potest quin aliquid
valeat. Neque reperiri potest quicquam minimi valoris ita quod
minoris valoris esse nequeat. Neque adeo magni valoris quicquam est
quin maioris esse possit. Solus autem valor qui est valor valorum et qui
in omnibus que valent est et in quo que valent existunt in se omnem
valorem complicat, et plus aut minus valere nequit. Hunc igitur
absolutum valorem omnis valoris causam in centre circulorum om-
nium occultatum concipito, et extremum circulum valorem extremum
et prope nihil facito, et quomodo in denarium vnitrina progressione
augetur: modo sepe tacto considera et dulcem speculationem subin-
trabis.
in Albertus: Puto si ad precium valoris sermonem contraheris magis
nos instrueres.
Cardinalis: Forte de pecunia dicere intendis.
Albertus: Sie volo.
Cardinalis: Demum faciam. Sed nunc attende quomodo valor
rerum omnium non est nisi esse ipsum omnium. Et sicut in simpliciter
maximo valore vno et penitus incomposito et indiuisibili verissime
omnis omnium valor existit. Ita in entitate simplicissima omnium
esse. Sicut enim in valore alicuius floreni est valor mille paruulorum
denariorum et in duplo meliori floreno duorum milium et ita in in-
finitum: ita in optimo quo melior esse non posset infinitorum denari-
orum valorem esse necesse esset. Et sicut hoc vides verum ita veraciter
et realiter verum esset.
Albertus: Utique sic est.
Cardinalis: Dum autem tu in teipso hoc verum vides: quid valet ille
tue mentis oculus in sua virtute valorem omnem discernens. Nam in
ipso visu valor omnium et valores singulorum sunt. Sed non vt in
valore valorum. Non enim propterea quia mens videt id quod omnia
valet: ideo ipsa omnia valet. Non enim sunt in ipsa valores vt in sua
621

De ludo globi II
essentia sed vt in sua notione, est enim valor ens reale sicut et valor
mentis est ens aliquid et ens reale. Et ita est in deo vt in essentia valoris,
et est ens notionale, et quia cognosci potest et ita est in intellectu vt
in cognoscente valorem: non vt in maiori valore, aut vt in causa et
essentia valoris. Nam per hoc quod intellectus noster cognoscit mi-
norem aut maiorem valorem: propterea tarnen non est maior aut minor
valor. Quia hec cognitio essentiam valori non prestat.
113 Albertus: Nonne hec cognitio maioris valoris quam sit valor cogno-
scentis: adauget valorem cognoscentis.
p.440 Cardinalis: Ualor | cognitionis cognoscentis augetur in eo quod
plura cognoscit, siue illa sint maioris: siue minoris valoris quam sit
valor cognoscentis. Non enim valor cogniti intrat in valorem cogno-
scentis: vt faciat valorem cognoscentis maiorem: licet melioretur
cognitio. Sicut enim cognoscere malum non facit cognoscentem peio-
rem, aut cognoscere bonum meliorem, facit eum tarnen melius
cognoscentem.
Albertus: Intelligo. Nam sie dicimus aliquem valentem doctorem:
licet plures non docti plus eo valeant, tarnen valor intellectualis nature
magnus valde est, quia in ipsa est discretio valorum que est mirabilis,
et cuncta discretione carentia excellens.
114 Cardinalis: Dum profunde consideras: intellectualis nature valor
post valorem dei supremus est. Nam in eius virtute est dei et omnium
valor notionaliter et discretiue. Et quamuis intellectus non det esse
valori: tarnen sine intellectu valor discerni etiam1 quia est non potest.
Semoto enim intellectu non potest sciri an sit valor non existente vir-
tute rational! et proportionatiua cessat estimatio, qua non existente
vtique valor cessaret. In hoc apparet preciositas mentis, quoniam sine
ipsa omnia creata valore caruissent. Si igitur deus voluit opus suum
debere estimari aliquid valere oportebat inter illa intellectualem creare
naturam.
n5 Albertus: Uidetur quod si deum ponimus quasi monetarium: erit
intellectus quasi nummularius2.
Cardinalis: Non est absurda hec assimilatio: quando concipis deum
quasi omnipotentem monetarium: qui de sua excelsa et omnipotenti
virtute producere potest omnem monetam. Acsi quis tante potentie
esset quod de manu sua quamcunque vellet monetam produceret, et
statueret nummularium habentem in sua virtute omnium monetarum
discretionem, et numerandi scientiam monetandi arte tantum sibi
1 z
ni add. ed. A rgent. nummulatius
622

reseruata. Nummularius ille nobilitatem monetarum, et valorem,

numerum, pondus, et mensuram quam a deo moneta haberet pate-
faceret vt precium ipsius monete et valor, atque per hoc potentia
monetarii nota fieret apta foret similitude.
Albertus: Magna esset huius potentia monetarii: qui in ea contineret
omnium monetarum thesaurum. Et ab illo posset producere nouas et
antiquas: aureas, argenteas et cereas, maxima et minimi et medii valoris
monetas: manente semper thesauro eque infinito, inexhauribili, et
inconsumptibili. Magnaque foret nummularii discretio discernendi has
omnes quantumcunque varias monetas, numerandi, ponderandi, et
mensurandi omnem omnium valorem, sed ars dei in infinitum vinceret
artem nummularii, quia ars dei faceret esse, ars nummularii faceret
tantum cognosci.
no Cardinalis: Nonne sie vides alium essendi modum monete in arte
omnipotentis monetarii. Alium in monetabili materia. Alium in motu
et instrumentis vt monetatur. Alium vt est actu monetata. Et hii
omnes modi circa esse ipsius monete consistunt. Deinde est alius modus
qui circa illos essendi modos versatur, scilicet vt est in ratione discer-
nente monetam. Id quod facit monetam seu nummisma: ymago seu
signum est eius cuius est: quod si est monetarii: ipsius habet ymaginem,
puta faciei sue similitudinem vt christus nos docet quando ostenso
nummismate: interrogauit cuius esset ymago, et responsum est ei,
cesaris. Facies noticia est, per faciem discernimus vnum ab alio. Una
est igitur facies monetarii in qua cognoscitur, et que ipsum reuelat: que
aliter esset inuisibilis atque incognoscibilis. Et huius faciei similitude
cum sit in omnibus nummismatibus: non nisi noticiam seu faciem
monetarii: cuius est moneta ostendit. Neque aliud est ymago quam no-
men suprascriptum. Sic enim dicebat christus. Cuius est ymago hec:
4 1
* et superscriptio eius. Responderunt Cesaris. Fajcies igitur et nomen
et figura substantie et filius monetarii idem sunt. Filius igitur est imago
viua et figura substantie et splendor patris per quern pater monetarius
facit seu monetat siue signat omnia. Et cum sine signo tali non sit
moneta, id vnum quod in omni moneta figuratur est exemplar vnicum
et formalis causa omnium monetarum. Unde si monetarius fuerit
vnitas seu entitas: equalitas que naturaliter ab vnitate generatur, est
causa formalis entium. In equalitate igitur vna et simplici vides veri-
tatem omnium que sunt aut esse possunt vt sunt per entitatem signata.
Uides et in ipsa equalitate vnitatem vt in filio patrem. Omnia igitur
que sunt aut esse possunt in ilia figura substantie patris creatoris
complicantur. Est igitur creator monetarius in omnibus monetis per

De ludo globi II
figuram substantie eius, sicut signatum vnum in multis signis. Nam si

in omnibus nummismatibus respexero ad quidditatem signati non
nisi vnum video cuius est moneta. Et si ad signa monetarum me con-
uerto plura nummismata video: quia vnum signatum in pluribus signis
118 signatum video. Sed aduerte quomodo monetabile signatum signo est
nummisma seu moneta. Puta es signatum est moneta: signatum scilicet
signo similitudinis signantis, monetabilis materia signo fit nummisma.
Et dicitur materia signata seu figurata que recipit determinationem
possibilitatis essendi nummum. Si video signatum ante signum in signo
et post signum. Ante signum vt veritas que est ante suam figuram.
In signo vt veritas in imagine. Et post signum: vt signatum a signo
est signatum. Primum signatum est infinita actualitas. Ultimum
signatum est infinita possibilitas. Medium signatum est duplex. Aut
vt primum est in signo, aut vt signum est in vltimo. Primum signatum
quod infinitam dixi actualitatem: dicitur ipsa absoluta necessitas que
est omnipotens, omnia cogens, cui nihil resistere potest1. Ultimum si-
gnatum scilicet infinita possibilitas dicitur et absoluta et indeter-
minata possibilitas. Inter illos essendi extremos modos sunt duo vnus
est contrahens necessitatem in complexum, et vocatur necessitas
complexionis vt necessitas essendi hominem. lila enim essendi ne-
cessitas ad hominem contracta complicat ea que ad istum essendi
modum sunt necessaria que humanitas dicitur, ita de omnibus. Alius
eleuans possibilitatem in actum per determinationem et vocatur possi-
119 bilitas determinata: vt est ille florenus aut iste homo. Considera igitur
monetam aliquam puta papalem florenum et facito ipsum in tuo con-
ceptu viuum: vita intellectual!: et quod in se mentaliter respiciat, tunc
se speculando hec et cuncta que dicta aut dici possunt reperiet,
nullum animal est adeo obtusum quod se ab aliis non discernat. Et in
sua specie alia eiusdem speciei non cognoscat. Sed viuens vita in-
tellectuali omnia intelligibiliter: hoc est omnium in se notiones
repperit. Complicat enim vis intellectiua omnia intelligibilia, omnia
que sunt intelligibilia sunt. Sicut omnia colorata sunt visibilia, exce-
dunt aliqua visibilia visum vt excellens lux, et aliqua adeo minuta
sunt quod non immutant visum, et illa directe non videntur. Uidetur
enim excellentia lucis Solaris negatiue, quia id quod videtur non
est sol: cum tanta sit lucis eius excellentia quod videri nequeat.
Sic id quod videtur non est indiuisibilis punctus cum ille sit minor
quam quod videri potest. Eo modo intellectus videt negatiue infinitam
1
porest
624

actualitatem seu deum et infinitam possibilitatem seu materiam.

Media affirmatiue videt in intelligibili et rationali virtute. Modos
igitur essendi vt sunt intelligibiles intellectus intra1 se vt viuum
speculum contemplatur. Est igitur intellectus ille nummus qui et
. 442 nummularius. Sicut deus ilia moneta que et monetarius. j Quare
intellectus reperit sibi congenitam virtutem omnem monetam cogno-
scendi et numerandi. Quomodo autem viuus ille nummus qui intellectus
in se omnia intellectualiter querens reperiat: exemplum aliquale
capere potes in his que ego in intellectum prospiciens propalaui. Que
acutius quam ego subintrans: precisius videre et reuelare potent. Et
hec sic de monetario et nummulario dicta sint.
120 Albertus: Abunde que simpliciter protuli adaptasti. Illud solum
pro mea instructione audias. Uidetur enim quod velis dicere, si
florenus papalis viueret vita intellectuali: vtique se florenum cogno-
sceret, et ideo monetam illius cuius signum et imaginem haberet.
Cognosceret enim quod a seipso esse floreni non haberet: sed ab illo
qui suam imaginem ei impressisset, et per hoc quod in omnibus viuis
intellectibus similem videret imaginem, eiusdem omnes monetas esse
cognosceret. Unam igitur faciem in signis omnium monetarum videns:
vnam equalitatem per quam omnis moneta esset actu constituta
videret omnis possibilis eiusdem monete causam, etiam bene videret
cum sit moneta monetata quod fieri potuit moneta et fuit prius moneta-
bilis antequam actu monetata, et ita in se videret materiam quam im-
pressio signi determinauit esse florenum, et cum sit moneta eius cuius
est signum: tune esse suum haberet a veritate que est in signo, non a
signo materie impresso, quodque vna veritas in variis signis varie
materiam determinat. Non enim possunt esse plura signa: nisi con-
comitetur pluralitatem varietas, nee potest veritas in variis signis nisi
varie materiam determinare. Ex quo euenit non posse nisi omne
nummisma cum alio nummismate concordare: cum sint nummi con-
cordantes in eo quod eiusdem sunt monete, et differentes cum inter se
sint varii. Talia quidem et multa alia in se viuus ille florenus videret.
121 Cardinalis: Plane cuncta que dixi resumpsisti. Singularius tamen
memorie commenda quomodo non est nisi vna vera et precisa ac
sufficientissima forma omnia formans, in variis signis varie resplendens,
et formabilia varie formans, determinansque seu in actu ponens.
Finis secundi de ludo globi.
1
inträ
«°* 625

De ludo globi II — Compendium 2
Legisti quicunque globi studiose libellum.

Quern Baiohario scripsimus ante duci.
Hüne quoque qui sequitur castis secessibus hauri
In quo iam rerum copia maior erit.
Nam velut abstrusis paulatim viribus arbor
Spargitur occulto lata per arua pede.
Sic opus eternum diuine mentis in arctis
Mansurum foliis: etheris arce venit.
Num queat ingenium rerum cognoscere causas
Cernitur hie vbi mens se et sua iura videt.
Conscendat sed enim tanti in speculaminis arcem
Quis: nisi quern summo tollat amore deus.
I decus egregium fratre et comitatus honesto
Dux alberte ducum gratia: plaude patri
Extrema est quoniam manus hoc impressa libello
Aureaque in lucem prodere scripta parant. |
P· 443 Compendium
Capitulum I 1
Accipe breue compendium continens circa que consideratio tua
versari debeat. Si proficere cupis primo firma id verum quodsanamens
omnium hominum attestatur. Puta singulare non est plurale nee
vnum multa, ideo vnum in multis non potest esse singulariter, seu vti
in se est, sed modo multis communicabili. Deinde negari nequit quin
prius natura res sit quam sit cognoscibilis. Igitur essendi modum
neque sensus neque imaginatio neque intellectus attingit cum hec
omnia precedat, sed omnia que attinguntur quocunque cognoscendi
modo ilium priorem essendi modum tantum significant. Et hinc non
sunt ipsa res, sed similitudines: species: aut signa eius. Igitur de essendi
modo non est scientia: licet modum talem esse certissime videatur.
2 Habemus igitur visum mentalem intuentem in id quod est prius omni
cognitione. Quare qui id quod sic videt in cognitione reperiri satagit:
se frustra fatigat. Sicut qui colorem solum visibilem etiam manu tan-
1
Capitulum primum
626

De ludo globi II — Compendium 2
Legisti quicunque globi studiose libellum.

Quern Baiohario scripsimus ante duci.
Hüne quoque qui sequitur castis secessibus hauri
In quo iam rerum copia maior erit.
Nam velut abstrusis paulatim viribus arbor
Spargitur occulto lata per arua pede.
Sic opus eternum diuine mentis in arctis
Mansurum foliis: etheris arce venit.
Num queat ingenium rerum cognoscere causas
Cernitur hie vbi mens se et sua iura videt.
Conscendat sed enim tanti in speculaminis arcem
Quis: nisi quern summo tollat amore deus.
I decus egregium fratre et comitatus honesto
Dux alberte ducum gratia: plaude patri
Extrema est quoniam manus hoc impressa libello
Aureaque in lucem prodere scripta parant. |
P· 443 Compendium
Capitulum I 1
Accipe breue compendium continens circa que consideratio tua
versari debeat. Si proficere cupis primo firma id verum quodsanamens
omnium hominum attestatur. Puta singulare non est plurale nee
vnum multa, ideo vnum in multis non potest esse singulariter, seu vti
in se est, sed modo multis communicabili. Deinde negari nequit quin
prius natura res sit quam sit cognoscibilis. Igitur essendi modum
neque sensus neque imaginatio neque intellectus attingit cum hec
omnia precedat, sed omnia que attinguntur quocunque cognoscendi
modo ilium priorem essendi modum tantum significant. Et hinc non
sunt ipsa res, sed similitudines: species: aut signa eius. Igitur de essendi
modo non est scientia: licet modum talem esse certissime videatur.
2 Habemus igitur visum mentalem intuentem in id quod est prius omni
cognitione. Quare qui id quod sic videt in cognitione reperiri satagit:
se frustra fatigat. Sicut qui colorem solum visibilem etiam manu tan-
1
Capitulum primum
626

gere niteretur. Habet se igitur visus mentis ad ilium essendi modum

quasi vt visus sensibilis ad lucem quam certissime esse videt et non
cognoscit. Precedit enim omnia que visu tali cognosci possunt. Ilia
etiam1 que per ipsum cognoscuntur: signa sunt ipsius lucis. Colores
enim que visu cognoscuntur signa sunt et termini lucis in diaphono.
Ponas igitur solum patrem esse sensibilis lucis et in eius similitudine
concipe deum patrem: rerum lucem: omni cognitione2 inaccessibilem.
Res autem omnes illius lucis splendores ad quos se habet visus mentis:
sicut visus sensus ad lucem sous, et ibi sistas considerationem circa
essendi modum omni cognitioni suprapositum.
3 Capitulum II
Res igitur vt cadit in notitia in signis deprehenditur. Oportet igitur
vt varies cognoscendi modos in variis signis queras. Nam cum nullum
signum adeo sufficienter modum essendi designet sicut designari pot-
est: si meliori modo quo fieri potest ad cognitionem perueniri debet
per varia signa hoc fieri necesse est: et ex ilh's melius notitia haberi
queat. Sicut melius ex quinque sensibilibus signis, sensibilis res cogno-
scitur quam ex vno aut duobus. Requirit autem perfectum esse ali-
cuius rei vt cognoscere possit, puta cum perfectum animal sine nutri-
mento viuere nequeat: necesse est quod cibum cognoscat. Qui cum non
reperiatur in omni loco: habebit animal necessario modum se mouendi
de loco ad locum et querendi: ad que sequitur: quod habeat sensus
omnes vt conuenientem cibum visu: auditu: odoratu: gustu: tactuque
4 attingat. Et quoniam animalia eiusdem speciei se mutuo fouent et
iuuant vt melius viuant, oportet vt speciem suam cognoscant3, et se
mutuo quantum perfectio speciei deposcit audiant et intelligant.
Gallus enim alia voce conuocat gallin as dum inuenit pastum: et alia
de miluo: quern ex vmbra presentem percipit eas auisat vt fugiant.
Et quia nobiliori animali4 est maior cognitio necessaria vt bene seit
hinc hominem inter cuncta maximam notitiam habere oportet. Nam
sine artibus mechanicis et liberalibus atque moralibus scientiis virtuti-
busque theologicis bene et feliciter non subsistit. Cum igitur homini
cognitio plus ceteris sit necessaria, hinc omnes homines natura scire
desiderant. Quibus traditio doctrine conuenit vt indoctus et nesciens
a doctiori informetur, que cum non nisi per signa fieri possit ad cogni-
2 3
etam cognititione congoscant * ainmali
627

Compendium 2—4
5 tionem signorum descendamus. Signa omnia sensibilia sunt et aut

ρ. 444 naturaliter res designant aut ex instituto. Naturaliter vti signa | per
que in sensu designatur obiectum. Ex instituto vero vt vocabula et
scripture, et omnia que aut auditu aut visu capiuntur, et res prout
institutum est designant. Naturalia signa naturaliter nota sunt sine
omni alio doctore. Sicut signum designans color em omnibus videntibus
notum est, et designans vocem omnibus audientibus. Ita de aliis sensi-
bus. Et vox leticie vt risus, et tristicie vt gemitus et talia. Alia vero
signa que ad designandum ad placitum sunt instituta quibus in-
stitutio non est nota non innotescunt nisi arte aut doctrina, et quoniam
necesse est signa omnia per que tradi debet noticia nota esse magistro
et discipulo: erit prima doctrina circa talium signorum noticiam. Que
ideo prima, quia sine ipsa nihil tradi potest, et in eius perfectione omne
quod tradi potest includitur.
6 Capitulum III1
Oportet autem vt primos nostros parentes qui perfecte creati
f uerunt non solum a deo perfectionem nature: sed et scientie signorum
talium habuisse per que sibi mutuo conceptus suos panderet, et quam
scientiam filiis et posteris tradere possent. Unde pueros quamcito
fieri possunt: artis dicendi capaces videmus. Quia prima et magis
necessaria ad bene essendum scientia, nee absurdum videtur si creditur
primam humanam dicendi artem adeo fuisse copiosam ex multis
synonimis: quod lingue omnes postea diuise in ipsa continebantur.
Omnes enim lingue humane sunt ex prima ilia parentis nostri ade
scilicet hominis lingua. Et sicut non est lingua quam homo non in-
telligat. Ita et adam qui idem quod homo nullam si audiret ignoraret.
Ipse enim vocabula legitur imposuisse. Ideo nullum cuiusque lingue
vocabulum ab alio fuit originaliter institutum. Nee de adam mirandum
cum certum sit dono dei multos linguarum omnium peritiam subito
habuisse. Nulla etiam naturalior ars: faciliorque est homini quam
7 dicendi: cum ilia nullus perfectus homo careat. Neque hesitandum
primos parentes etiam artem scribendi vocabula seu designandi
habuisse: cum ilia humano generi multa conferat adiumenta. Per earn
enim preterita et absentia presentia fiunt. Unde sicut prima scientia
est designandi res in vocabulis que aure percipiuntur, ita et secunda
scientia in vocabulorum visibilibus signis que oculis obiiciuntur. Et
hec remotior est a natura quam tardius pueri assequantur, et non nisi
1
Capitulum tercium
628

intellectus in ipsis vigere incipiat. Plus igitur habet de intellectu quam

prima. Inter naturam igitur et intellectum qui est creator artium he
artes cadunt, quarum prima propinquior nature, secunda propinquior
intellectui. Facit autem intellectus in homine in signo sensibili auditus,
scilicet sono artem primam, quia animal suas affectiones in illo signo
naturaliter pandere nititur. Unde confusum signum ars dearticulat et
variat: vt melius varia desideria communicet. Ita adiuuat naturam.
Et quoniam signum illud in quo hec ars ponitur prolatione cessat: a
memoriaque labitur et ad remotos non attingit: remedia intellectus
alia arte scilicet scribendi addidit, et illam in signo sensibili ipsius
visus collocauit.
8 Capitulum IV1
Considerans autem signa sensibilia quomodo ab obiecto ad sensum
perueniunt: reperiet res corporales splendescere actu, aut habitu. Actu
vt lucida, potentia vt colorata, neque aliqua res corporalis penitus est
expers lucis aut colons qui ex luce est. Non tamen color nisi luce
iuuetur splendorem per visum nostrum perceptibilem de se mittit.
Splendor autem subito et a remotis valde per rectam lineam proiicitur.
Ad cuius perceptionem sensus visus naturaliter est adaptatus. Sonus
vero a remotis orbiculariter se diffundit, ad cuius sensationem sensus
p. 445 auditus creatus est. Uapor | vero se minus remote diffundit: et odoratu
percipitur, tactu vero tangibilia propinquiora, et gustu interior sapor.
Hec mirabili prouidentia nature ad bene esse animalium sic ordinata
sunt. Nam cum nulla res vti in se est sit multiplicabilis et ad bonum
ipsius esse expediat rerum notitiam haberi quod res que per se in
notitiam alterius intrare nequeunt per suas designationes intrent.
Quare oportet inter sensibile obiectum et sensum esse medium per
quod obiectum speciem seu signum sui multiplicare possit. Et quoniam
hec non nisi presente obiecto fiunt: nisi hec signa sic possent annotari
quod etiam recedente obiecto remaneant signata: non maneret iterum
9 notitia. In istis igitur signorum designationibus in interiori fantastica
virtute manent res designate vti vocabula manent in carta scripta
prolatione cessante, que remanentia memoria potest appellari. Sunt
igitur signa rerum in fantastica: signa signorum in sensibilibus.
Nihil enim est in fantastica quod prius non fuit in sensu. Ideo cecus2
a natiuitate non habet fantasma colons et imaginari nequit colorem.
1 2
Capitulum quartum secus
629

Compendium 4—5
Signa igitur sensibilia licet abstractiora1 sint quam materialia sensi-

bilia: non tarnen penitus separata. Ideo et visus aliquantulum coloratus
est, sed imaginatio coloris penitus colore caret. Quare signa rerum in
imaginatione sen fantastica remotiora sunt a materia et magis formalia,
hinc quo ad sensibilia minus perfecta et quo ad intelligibilia perfectiora,
io non tarnen sunt penitus abstracta, nam imaginatio coloris licet nihil
habeat qualitatis coloris: tarnen non caret omni connotatione que
sentitur. Nihil enim potest imaginari quod neque moueatur neque
quiescat, et quod non sit quantum: scilicet aut magnum aut paruum,
licet sit sine terminatione tali que in sensibilibus reperitur. Nihil enim
adeo paruum esse potest: cuius medietatem imaginatio non attingat,
aut adeo magnum cuius duplum non imaginetur. In omnibus autem
perfectis animalibus ad signa ilia fantastica que sunt signa signorum
sensuum peruenitur vt notitia non careat sibi oportuna. Solus verohomo
signum querit ab omni material! connotatione absolutum: penitusque
formale simplicem formam rei que dat esse representans. Quod quidem
signum sicut est remotissimum quo ad res sensibiles: est tarnen pro-
pinquissimum quo ad intellectuales.
Capitulum V
Oportet autem vt aduertas quomodo signum sensibile est prius con-
fusum et generi cum quam proprium et specificum. Sicut signum verbi
est prius signum soni dum vox a remotis auditur. Deinde dum pro-
pinquius auditur fit signum soni articulati quod vox dicitur. Post adhuc
propinquius fit signum vocis alicuius lingue, vltimo fit signum specialis
verbi, sic de omnibus. Et licet interualla temporis sepe non sentiantur
propter miram celeritatem, non tarnen potest signum perfectum esse
nisi de confuso ad speciale perueniat. Unus igitur et eiusdem immulti-
plicabilis rei note et signa sunt varia per que innotescit: scilicet generica
atque specifica, inter que media alia magis generica: et alia magis
specifica cadunt. Cum autem perfectio signorum recipiat magis aut
minus: nullum signum vnquam erit ita perfectum et speciale quin
possit esse perfectius. Singularitatis igitur que non recipit magis aut
minus nullum est dabile signum. Et ideo non est per se cognoscibile
sed per accidens. Puta plato qui non recipit magis et minus non videtur
12 nisi per accidens in signis visibilibus que ei accidunt. Omne igitur quod
1
abstractoria
630

sensu aut imaginatione attingitur cum non nisi in signis que magis aut
minus recipiunt cognoscatur: sine signis quantitatis non attingitur.
Signa igitur qualitatis que ad sensum perueniunt sine signis quantitatis
esse nequeunt. Sed signa quantitatis non sunt per se in sensibilibus: sed
per accidens, cum qualitas sine quantitate non possit esse. Signa vero
ρ. 446 quantitatis non requirunt signa qualitatis ideo | sine ipsis esse possunt.
Quare res quanta signo quantitatis in noticiam deuenit et sie per se
incognoscibile per accidens innotescit. Magnitudine igitur et multi-
is tudine sublata nulla res cognoscitur. Hoc etiam repetere vtile videtur,
scilicet quod nee huius singularis quantitatis signum seu species
naturalis potest esse singularis: cum nullum singulare sit plurificabile
aut multiplicabile, siue sit substantia, aut quantitas, aut qualitas. Licet
igitur quantitatis sit species et signum: non tarnen vt huius quantitatis.
Singulariter igitur quanta signo generalis quantitatis notantur et
cognoscuntur. Ita singulariter rubea signo vniuersalis rubedinis. Unde
cum nulla res sit eiusdem quantitatis aut qualitatis cum alia, et cuiusli-
bet rei singularis sit quantitas singularis: non est quantitas aliquid
generale in re: sed in cognitione seu specie et signo. Paruum igitur et
magnum species habent: licet non hoc magnum et hoc paruum que
sunt singulares quantitates, sed per speciem seu signum magni hoc
14 magnum et parui hoc paruum cognoscitur. Signa igitur naturalia
species sunt singularium signatorum. Nam species iste non sunt forme
formantes: sed forme informantes. Informati vero vti tales recipiunt
magis et minus. Unus enim plus est inf ormatus quam alius, et idem nunc
minus, postea plus. Tales igitur forme possunt esse in pluribus: cum
non requiratur quod eodem essendi modo ipsis insint, qui modus non
est multiplicabilis: sed variis varie, vti vna ars scribendi varie variis
inest scriptoribus. Patet etiam ex his quod numerus determinatus
puta ternarius, denarius, et tales cum non recipiant magis et minus ob
suam singularem determinationem: non habent nisi indeterminatas
species. Sicut spem multitudinis indeterminate que numeratio dici
potest: determinata multitudo cognoscitur. Et speciebus magnitudinis
et multitudinis cognoscitur magnus determinatus numerus. Et sie
paruus numerus speciebus multitudinis et paruitatis, et similes colores
speciebus similitudinis et coloris, et dissimiles speciebus dissimilitudinis
et coloris, et dissimiles speciebus dissimilitudinis et coloris, et concor-
dantes voces speciebus concordantie et vocis, et discordantes speciebus
15 discordantie et vocis, et taliter de omnibus. Cum aut em sic ex signis et
speciebus notionalibus f ormetur in nobis noticia rei: non potest res que
sic innotescit distincte cognosci ab alia: nisi distinctis notis et speciebus
631

Compendium 5—7
formetur noticia. Unde vt quelibet res est singularis, ita et eins noticia
aliquid habet quod in alterius noticia non reperitur, quemadmodum
si vnum vocabulum est sex literarum: oportet quod licet in numero
concordent: non tarnen in figura et situ vt sint diuersa, sicut res sunt
diuerse quarum sunt vocabula. Ac diuersitas specierum notionalium
nos ducit in noticiam diuersitatis rerum. Et licet duo indiuidua vide-
antur in pluribus speciebus conuenire: non tarnen est possibile quin in
aliquibus etiam discrepent.
I0 Capitulum VI1
Consequenter attendas oportet quomodo non est opus talpam
habere visum, quia cognitione signorum visibilium non indiget: cum in
vmbra terre reperiat quod querit. Ita de omnibus similiter dicendum,
scilicet quod omnia viuentia tot species ex sensibilibus hauriunt quot
sunt eis ad bene esse necessarie. Quare non omnia perfecta animalia licet
in numero sensuum conueniant: etiam in numero specierum et signo-
rum conueniunt. Alias haurit formica species, alias leo, alias aranea, alias
vacca. Sicut diuerse arbores ex eadem terra diuersa hauriunt alimenta
quelibet sue nature conueniens. Et vis fantastica vnius animalis ex
speciebus per sensus receptis aliam facit imaginationem quam aliud, et
aliam estimationem amicicie aut inimicicie conuenientis aut disconue-
44? nientis quam aliud. Hinc | homo haurit ex sensibilibus signis species
sue nature conuenientes, qui cum sit rationalis nature species illi sue
nature conuenientes haurit: vt per illas bene possit ratiocinari, et reper-
ire conueniens alimentum: tam corporale corpori quam spirituale spiri-
tui seu intellectui. Sicut sunt differentes species decem predicamento-
rum, quinque vniuersalium, quatuor virtutum cardinalium, et talium
I7 multorum que homini ratione vigenti conueniunt. Plures etiam species
per visum homo haurit quam brutum animal: puta principaliter, quia
sensus visus colorum species per quas coloratum vt coloratorum diffe-
rentias attingit. Et consequenter quia sensus magnitudinis: longitudi-
nis: et latitudinis: figurationis: motus: quietis: numeri: temporis: et
loci species. Tot species solus homo ratione vtens per visum haurit. Ita
per auditum species differentium sonorum grauium: acutorum:
mediorum: cantuum notarum et talium sonorum. Atque nouem alias
species communis sensus premissas, ita de aliis sensibus. Trahitque
vltra ex omnibus istis sensibilibus speciebus vis ratiocinatiua species
variarum artium per quas supplet defectus sensuum membrorum
1
Capitulum sextum
632

infirmitatum, atque se iuuat ad resistendum corporalibus nocumentis et

ad expellendum ignorantiam et hebitudinem mentis, et confortandum
ipsam vt proficiat et fiat homo speculator diuinorum. Habetque
cognatas species insensibilis virtutis iusti et equi, vt noscat quid iustum:
quid rectum: quid laudabile: quid pulcrum: quid delectabile et bonum:
et illorum contraria, et eligat bona: et fiat bonus: virtuosus: prudens:
18 castus: fortis: et iustus, que omnia consideranti ea que in mechanicis et
liberalibus artibus atque moralibus scientiis per hominem reperta
sunt patescunt. Nam solus homo repperit qualiter defectum lucis
ardenti candela suppleat vt videat, et deficientem visum berillis iuuet,
et arte perspectiua errorem circa visum corrigat. Cruditatem cibi
decoctione gustui aptet, fetores fumis odoriferis pellat. Frigori vestibus
et igne atque domo, tarditati vecturis et nauibus, defensioni armis:
memorie scriptura arteque memorandi succurrat. Que omnia et plura
talia animal brutum ignorat. Habet se enim homo ad brutum vt
doctus homo ad indoctum. Doctus enim litteras alphabet! videt et simi-
liter indoctus, sed doctus ex varia illarum combinatione syllabas, atque
ex syllabis dictiones: et de illis orationes componit, quod indoctus
facere nequit ob defectum artis que ab exercitato intellectu acquisita
docto inest. Componere igitur et diuidere species naturales et ex illis
facere intellectuales1 et artificiales species et signa notionalia homo ex
vi intellectual! habet qua bruta excellit, et doctus homo indoctum,
quia habet exercitatum et reformatum intellectum.
19 Capitulum VII
Non mirum hominem aliquem adeo profecisse aut proficere posse
longo tali exercitio, quod speciem aliquam eliciat ex varia combinatione
que sit multarum artium complexiua, per quam multa simul compre-
hendat et intelligat, puta varietatem naturalium per speciem: quam
motum appellet, quando sine motu nihil fieri atque naturalem
motum a violento distingui videret. Ideo motum nature non esse a
principio extrinseco: sicut in violento sed intrinseco rei, ita de aliis.
Alius vero adhuc precisiorem speciem magisque fecundam reperire
posset, vti ille qui ex nouem speciebus principiorum speciem vnam
artis generalis omnium scibilium nisus est extrahere. Sed super omnes
que vnica specie quam verbum appellauit omne intelligibile complexus
est: precisissime punctum tetigit. Est enim species artis omnia for-
mantis. Quid enim extra hanc speciem concipi: eloqui: aut scribi potest.
1
intellecuales
633

Compendium 7—8
Est enim verbum sine quo nihil factum est aut fieri potest, quoniam est
expressio exprimentis et expressi, sicut loquentis locutio et quod loqui-
tur verbum est. Et concipientis conceptio et quod concipit verbum est
et scribentis scriptio, et quod scribit verbum est et creantis creatio:
ρ. 448 et quod creat verbum est, et forman|tis formatio, et quod format
verbum est, et generaliter facientis et facti: et factum verbum est.
Uerbum enim sensibile se et omnia sensibilia facit. Ideo et lux dicitur
que se et omnia visibiliafacit. Dicitur et equalitas,eque enim se ad omnia
habet, cum non sit vnum plus quam aliud dans omnibus equaliter vt id
sint quod sunt, nee plus nee minus. Cum igitur scientis scientia et sci-
tum verbum sit: qui ad verbum se conuertit que scire cupit citius
inuenit. Si igitur vis speciem haurire modi: quo modo omnia fiunt:
respice quo modo fit vocale verbum. Primo quomodo sine aere nequa-
quam fieri potest audibile. Aer autem vt aer nullo sensu attingitur.
Uisus enim non videt aerem: sed aerem coloratum, vti experimur radio
solis coloratum vitrum penetrante: aerem coloratum videri. Nee
auditus aerem attingit nisi sonantem. Nee odoratus nisi olentem. Nee
gustus nisi sapidum, vt dum est ex contritione absinthii fortiter amari-
catus in gustu sentitur. Nee tactus nisi calidum: aut frigidum, aut
alias sensum immutantem. Aer igitur vt aer nullo sensu attingitur: sed
per accidens venit in noticiam sensitiuam. Adeo tarnen est necessarius
auditui quod sine ipso nihil audibile fieri potest. Oportet igitur vt simi-
liter consideres omne quod actu esse debet: siue sensibile siue intelli-
gibile: presupponere aliquid sine quo non est, quod per se nee est sensi-
bile, nee intelligibile. Et quia illud forma sensibili aut intelligibili caret:
nosci nequit nisi formetur, et non habet nomen. Dicitur tarnen yle,
materia, chaos, possibilitas siue posse fieri, seu subiectum, et aliis
20 nominibus. Deinde attendendum quod licet sine aere non fiat sensibilis
sonus: non tarnen est aer de natura soni, sic nee yle de natura est
cuiuscunque forme, nee est principium eius, sed principium eius for-
mator existit. Quamuis igitur sonus sine aere fieri nequeat: non est
propterea de natura aeris. Pisces enim et homines extra aerem in aqua
sonum percipiunt, quod non esset si de natura aeris foret. Post ad-
uertendum hominem vocalis verbi formatorem: quomodo non format
verbum vt animal brutum sed vt habens mentem qua bruta carent.
Mens igitur formator verbi cum non formet verbum nisi vt se mani-
festet tune verbum non est nisi mentis ostensio. Nee varietas verborum
aliud est quam vnius mentis varia ostensio. Conceptio autem qua mens
sapientiam concipit: est verbum a mente genitum, scilicet suiipsius
cognitio. Uerbum autem vocale est illius verbi ostensio. Omne autem
634

quod dici potest non est nisi verbum. Ita de formatore omnium con-
ceptum facito vt de mente. Quodque ipse de verbo de se genito se
cognoscit, in creatura que est increati verbi signum se ostendit in
variis signis varie. Et nihil esse potest quod non sit signum ostensionis
geniti verbi. Et sicut mens nolens se amplius ostendere a verbi vocalis
prolatione cessat, et nisi indesinenter proferat: existere nequit, sic se
habet creatura ad creatorem. Cuncta autem alia sine quibus vocale
verbum bene fieri nequit que muse dicuntur ad finem vocalis verbi
ordinata mentis manifestation! seruiunt, pariformiter sunt creature que
sunt note et ostensiones interni verbi. Et sunt creature illis ad finem
seruientes.
22 Capitulum VIII1
Est igitur animal perfectum in quo sensus et intellectus: consideran-
dum vt homo cosmographus habens ciuitatem quinque portarum quin-
que sensuum per quas intrant nuncii ex toto mundo denunciantes
omnem mundi dispositionem hoc ordine quod qui de luce et colore eius
noua portant per portam visus intrent, qui de sono et voce per portam
auditus, qui de odoribus per portam odoratus: et qui de saporibus per
P- 449 portam gustus, et qui de calore, frigore et aliis tangibili|bus per portam
tactus, sedeatque cosmographus et cuncta relata notet: vt totius sensi-
bilis mundi descriptionem in sua ciuitate habeat designatam. Uerum si
porta aliqua ciuitatis sue semper clausa2 remansit, puta visus, tune quia
nuncii visibilium non habuerunt introitum: defectus erit in descriptione
mundi. Non enim faciet descriptio mentionem de sole: stellis: luce:
coloribus: figuris hominum: bestiarum: arborum: ciuitatum: et maiori
parte pulcritudinis mundi. Sic si porta auditus clausa mansit: de
loquelis: cantibus: melodiis: et talibus nihil descriptio contineret. Ita
de reliquis. Studet igitur omni conatu omnes portas habere apertas et
continue audire nouorum semper nunciorum relationes, et descriptio-
23 nem suam semper veriorem facere. Demum quando in sua ciuitate
omnem sensibilis mundi fecit designationem ne perdat earn in mappam
redigit bene ordinatam et proportionabiliter3 mensuratam, conuertit-
que se ad ipsam nunciosque amplius licentiat: clauditque portas, et ad
conditorem mundi internum transfert intuitum, qui nihil eorum est
omnium que a nunciis intellexit et notauit. Sed omnium est artifex et
2 3
Capitulum octauum clansa propotionabiliter
635

Compendium 8—ίο
causa quern cogitat sic se habere ad vniuersum mundum anterioriter

sicut ipse vt cosmographus ad mappam: atque ex habitudine mappe ad
verum mundum speculatur in seipso vt cosmographo mundi creatorem
in imagine veritatem: in signo signatum mente contemplando. In qua
speculatione aduertit nullum brutum animal licet similem videatur
habere ciuitatem: portas: et nuncios: mappam talem facere potuisse.
Et hinc in se repperit primum et propinquius signum conditoris in quo
vis creatiua plus quam in aliquo alio noto animali relucet. Intellectuale
enim signum primum et perfectissimum est omnium conditoris, sensi-
bile vero vltimum. Retrahit igitur se quantum potest ab omnibus sensi-
24 bilibus signis ad intelligibilia simpliciaque atque formalia signa. Et
quomodo in illis splendet lux eterna et inaccessibilis omni acumine
mentalis visus attentissime aduertit: vt videat incomprehensibilem
aliter quam incomprehensibili essendi modo videri non posse. Atque
ipsum qui est omni modo comprehensibili incomprehensibilis: omnium
que sunt essendi f ormam que in omnibus que sunt manens incomprehen-
sibilis in intellectualibus signis vt lux in tenebris lucet, a quibus nequa-
quam comprehenditur, quasi vna facies in diuersis politis speculis
varie apparens, nullo speculo quantumcunque polito inspeculatur:
incorporatur: seu immateriatur, vt ex ipsa facie et speculo aliquod
vnum compositum ex vtroque fiat cuius forma sit facies: et speculum
materia, sed in se manens vna: varie se ostendit vt hominis intellectus in
suis variis artibus et ex variis artium productis in se vnus et inuisibilis
manens, varie se visibiliter manifestat, licet in omnibus illis maneat
omni sensui penitus incognitus: hac speculatione dulcissime pergit
contemplator ad sui et omnium causam principium et finem vt feliciter
concludat.
25 Capitulum IX
Sunt igitur hec pauca facilia et sufficientia speculation! tue cum sis
simplex. Quod si subtiliora indagare proponis de elementis ad partes
soni respice et litteras illas partes designantes quarum alie sunt
vocales: alie mute: alie semiuocales: alie liquide,et quomodo ex illis
fit syllabarum et dictionum combinatio, ex quibus oratio. Ac quod
oratio est intentum, ita que a natura sunt procedunt ab elementis ad
intentum nature. Oratio enim est rei designatio seu diffinitio, hoc
quaternario ab imperfecto ad perfectum peruenitur. Et que de hoc
philosophice tractari possunt sufficienter in progressu artis huius
venari poterunt. Nam in natura reperiuntur combinationes pulcre et
636

p. 450 ornate et hominibus grate. | Sic et dicendi arte et vocum concordantia

26 quedam contrario se habent modo in vtraque. Facit igitur homo suas
considerationes circa talia, et scientiam rerum facit ex signis et vo-
cabulis, sicut deus mundum ex rebus, et vltra de ornatu et concordantia
et pulcritudine atque vigorositate et virtute orationis artes addit voca-
bulis naturam imitandum, ita grammatice addit rhetoricam, poesim,
musicam, logicam et alias artes, que omnes artes signa sunt nature.
Sicut enim mens sonum in natura repperit et artem addidit: vt
omnia signa rerum in sono poneret. Ita concordantie quam in natura
repperit in sonis artem addidit musice omnes concordantias designandi.
27 Et ita de reliquis. Considerationes etiam quas ociosi sapientes in natura
esse reppererunt: conati sunt per equalitatem rationis in communem
artem perducere, vt quando experti sunt certarum notarum concor-
dantias ex habitudine illarum ad pondera malleorum concordantes no-
tas in incude facientium peruenerunt, et demum in organis et chordis
proportionabiliter magnis et paruis idem inuenerunt, et concordantias
atque discordantias in natura in artem deduxerunt. Et hinc hec ars
cum apertius naturam imitetur: gratior est, et conatum nature conci-
tat et adiuuat in motu vitali: qui est concordantie seu complacentie
motus qui leticia dicitur. Fundatur igitur omnis ars in consideratione
per sapientem in natura reperta quam presupponit, quia causam eius
propter quid ignorat, seu inuento addit artem per speciem similitudinis
dilatando: que est ratio artis naturam imitantis.
28 Capitulum X1
Nunc elicias. Si quam artem inuenisti: et illam in scriptis
tradere conaris: opus habes vt verba proposito apta premittas, et
significata eorum iuxta tuam mentem declares. Hoc quidem est princi-
pale. Et quoniam verbum in illis vocabulis signatum ars est quam
enodare proponis totum Studium versabitur, vt per ipsa vocabula
quanto precisius potes doceas: que mente concepisti. Diffinitio enim
que scire facit est explicatio eius quod in vocabulo complicatur. Et ad
hoc in omni studio librorum principalem operam adhibeas vt inter-
pretationem vocabulorum iuxta mentem scribentis attingas, et cuncta
facile apprehendes scripturasque concordabis quas sibi contradicere
putabas. Hinc distinctionesterminorum multum conferunt ad variarum
scripturarum concordiam si distinguens non errat. Et tune minus deuiat
29 quando ad equalitatem reducere satagit. Adiiciam tibi vnam quam
1
Capitulum decimum
637

Compendium ίο—11
habui considerationem circa speciem noticie principii. Hoc enim oportet

esse principium quo nihil prius nee potentials, sola potentia que preci-
sam sui equalitatem generat maior esse nequit. Hec enim omnia in se
vnit. Capio igitur terminos quatuor, puta, posse, equale, vnum et
simile. Posse dico quo nihil potentius. Equale quod eiusdem nature.
Unum ab ipsis procedens. Et simile quod est principii sui representa-
tiuum. Ipso posse nihil prius esse potest. Quid enim posse anteiret si
anteire non posset. Posse igitur quo nihil potentius aut prius esse potest
vtique est principium omnipotens. Est enim ante esse et non esse. Nihil
enim est nisi esse possit. Nee non est: si non esse non potest. Atque
precedit facere et fieri. Nihil enim facit quod facere non potest, aut fit
quod fieri non potest. Sic vides posse ante esse et non esse, ante facere
et fieri, et ita de omnibus. Nullum autem omnium que hocipsum posse
non sunt: sine ipso nee esse potest nee cognosci. Quecunque igitur aut
esse aut cognosci possunt in ipso posse complicantur: et eius sunt.
30 Equale autem cum non possit esse nisi sit ipsius posse: erit prius
p. 451 omnibus, sicut posse cuius est equale. In equalitate sua | ostendit
se posse potentissimum. Nam de se suiipsius posse equalitatem
generare supremum potentie est, posse igitur quod se equaliter ad con-
tradictoria habet vt non possit plus vnum quam aliud per equalitatem
suam se equaliter habet. Procedit autem ex posse et equalitate eius
vnio potentissima. Potentia enim seu virtus vnita fortior est, vnio
igitur ipsius quo nihil potentius et eius equalitatis non est minor ipsis
a qua procedit. Et ita videt mens posse eius equalitatem et vtriusque
vnionem esse vnicum principium potentissimum: equalissimum: et
vnissimum. Patet satis quod posse equaliter vnit omnia: complicat: et
31 explicat. Quicquid igitur facit per equalitatem facit, et si creat per
ipsam creat, et si ostendit per ipsam se ostendit. Non facit autem posse
ipsum per equalitatem seipsum cum non sit prius seipso, nee facit per
equalitatem dissimile. Non enim equalitas forma est dissimilitudinis et
inequalis. Id igitur quod facit simile est. Quicquid est et non est ipsum
principium necesse est quod sit ipsius similitudo: cum equalitas que non
recipit magis aut minus non sit multiplicabilis seu variabilis siue
alterabilis, sicut nee singulare, non est enim singularitas aliud quam
32 equalitas. Obiectum igitur omnis potentie cognitiue non potest esse
nisi ipsa equalitas que se in sua similitudine ostendere potest. Unde
obiectum sensitiue cognitionis non est nisi equalitas, sic etiam imagina-
tiue atque intellectiue. Naturaliter autem potentia suum cognoscit
obiectum. Cognitio vero fit per similitudinem. Hinc omnium potentia-
rum cognitiuarum equalitas obiectum est, cuius similitudo ponit omnes
638

potentias cognitiuas in actu. Naturaliter enim intellectu vigentes

equalitatem esse vident, cuius similitude est in intellectu. Sicut visus
coloratura cuius similitudo seu species est in visu. Similitudo autem
omnis est equalitatis species seu signum. Equalitas visui obiicitur que
33 in specie colons videtur. Ita de reliquis. Propinquius tarnen in imagina-
tione: quia non in specie qualitatis: sed quantitatis equalitas imagina-
bilis est. Et hec species propinquiorem habet equalitatis similitudinem.
In intellectu vero non per similitudinem speciebus qualitatis aut quanti-
tatis inuolutam, sed simplicem et puram intelligibilem speciem seu
nudam similitudinem equalitas attingitur, et videtur equalitas ipsa vna
que est omnium rerum essendi et cognoscendi forma in varia simili-
tudine varie apparens, et eius singularem apparitionem quam rem
singularem appellamus in eius splendore: humana mens naturaliter in
seipsa intuetur tanquam viua et intelligens eius apparitio. Non est
enim humana mens nisi signum coequalitatis illius quasi prima appari-
tio cognitionis1 quam propheta lumen vultus dei super nos signatum
34 appellat. Hinc homo naturaliter bonum: equum: iustum: et rectum,
quia splendores equalitatis cognoscit legem illam. Quod tibi vis fieri
alteri fac laudat, quia est splendor equalitatis. Cibus enim vite intellectu-
alis ex talibus est virtutibus, quia non ignorat ipsam pastus sui re-
fectionem. Sicut visus sensibilis ad sensibilem lucem se habet, ita visus
mentis adhanc intelligibilem lucem. Nam lux sensibilis illius intelligibi-
lis imago similitudinem equalitatis habet, cum nihil inequale in ipsa luce
videatur. Hoc certum quod sicut visus sensilis nihil sentit nisi lucem
et lucis apparentiam in signis suis: neque quicquam aliud esse iudicat,
quinimmo constanter affirmat sublata luce nil penitus manere,
pascitur enim videre ex illis. Ita et mentis visus nihil sentit quam intel-
ligibilem lucem siue equalitatem et eius apparitionem in signis suis,
atque verissirhe profitetur quod hac luce sublata nihil esse nee intelligi
potest. Quomodo enim sublata equalitate staret intellectus: cuius
p. 452 intelligere in adequatione | consistit: que vtique desineret equalitate
sublata. Nonne veritas sublata foret: que est adequatio rei et intellec-
tus. Nihil igitur in veritate maneret equalitate sublata: cum in veri-
tate ipsa nihil reperiatur quam equalitas.
35 C a p i t u l u m XI 2
Et vt videas animam sensitiuam non esse intellectum sed eius simi-
litudinem seu ymaginem, attende quomodo in vidente duplex est forma,
1 2
cognititionis Capitnlum vndecimum

Compendium 11-—13
vna informans que est similitudo obiecti. Alia est formans que est
similitude» intelligentie. Formare et informare agere quoddam est. Cum
autem nihil fiat sine ratione, intellectus est principium actionum que
sunt ad finem. Facit autem omnia aut per se aut per naturam, ideo
opus nature est opus intelligentie. Hinc quando obiectum per suam
similitudinem informat: hoc naturaliter fit, scilicet per intelligentiam
medio nature, quando vero intelligentia format hoc facit per propriam
suam similitudinem. In vidente igitur due sunt similitudines. Alia
obiecti, alia intelligentie, sine quibus non fit visio. Similitudo obiecti
est superficialis et extrinseca, similitudo intelligentie centralis et in-
trinseca. Similitudo obiecti est instrumentum similitudinis intelligentie,
similitudo igitur intelligentie mediante similitudine obiecti sentit seu
36 cognoscit. Sentire igitur animam sensitiuam que similitudo est in-
telligentie, et speciem obiecti que est similitudo obiecti requirit. Quare
anima sensitiua non est intellectus cum non sentiat sine similitudine
obiecti. Intellectus enim non dependet ab aliquo vt intelligibilia in-
telligat, et nullo alio a seipso indiget instrumento: cum sit suarum
actionum principium. Intelligit enim hoc complexum quodlibet est vel
non est sine aliquo instrumento seu medio, sic et cuncta intelligibilia,
sensibilia non intelligit, quia sensibilia et non intelligibilia. Quare
oportet vt intelligibilia prius fiant antequam intelligentur, sicut nihil
sentitur nisi sensibile fiat.
37 Capitulum XII1
Adhuc in sensibilibus consideres equalitatem: nonne alia super-
ficies plana, alia rotunda, alia media. Ft si aut planam aut rotundam
mente conspicis: vtique nihil non equale habent. Planicies quid aliud
quam equalitas. Sic et rotunditas equalitas est. Equaliter enim a centro
se habet rotundi superficies, et necessario vndique equalis nullibi se
aliter habens, planicies eodem se habet modo vndique. Quod si ad illam
respicis planiciemqua nulladari potest equalior, vtique cum omnis plana
superficies splendeat: maxime ilia splendebit, sic et rotunda splendebit
et mouebitur, vt in libello de globo patet. Medie vero superficies non
possunt penitus ab omni equalitate esse aliene: cum cadant inter
planam et rotundam. Sic nee inter rectam lineam et circularem:
quarum quelibet equalis est nulla cadere potest linea equalitatis ex-
38 pers. Ita de numero quorum nullus est equalitatis expers, quando in
ipsis non nisi vnitatis progressio reperitur, et nullus est qui sit variabilis:
1
Capitulum duodecimum
640

aut minus plusque capiat. Hoc certe non aliunde quam ab equalitate
esse oportet. Deinde nonne nihil in sanitate aut vita aut talibus qui-
buscunque veraciter quam equalitas reperitur, qua sublata nee sensus
nee ymaginatio nee comparatio nee proportio nee intellectus remanebit,
sic nee amor nee concordia, nee iusticia nee pax erunt, nee durare quic-
quam poterit.
39 Capitulum XIII
Post primi principii considerationem adhuc ex dictis aliquid de
anima inferam. Elicias ex premissis quomodo aer nullo sensu nostro
attingitur: nisi qualificatus. Ex quo constat quod si aer viueret vita
sensitiua in se sentiret species qualitatum. Aer autem aut subtilis est
453 aut grossus, aut medio modo se habet. Subtilis | ether est. Oportet igi-
tur animam sensitiuam aerem viuificare sibi coniunctum vt in viuifi-
cato aere sentire possit species obiectorum. Puta in aere viuo diaphono
et subtili speciem visibilis in communi speciem soni, in ingrossato et
immutato species aliorum sensuum. Non est igitur anima sensitiua nee
terra nee aqua nee aer siue ignis, sed est spiritus viuificans aerem modo
premisso: et coniunctum ex spiritu et aere per sensibilem speciem in actu
positum sentit. Aer igitur corpus vite spiritus nostri sensitiui existit, quo
mediante viuificat totum corpus et sentit obiecta, et non est nature ali-
cuius obiecti sensibilis, sed simplicioris et altioris virtutis, sentire quod-
40 dam pati est. Agit igitur species in corpus organum iam dictum hinc spe-
cies non est corporalis cum agat in corpus, sed est in respectu ad corpus
illud organicum species formans. Et quia sentitur erit corpus illud
viuum et purum omni specie creans. Anima autem que est viuificans
ipsum et cuius est sentire penitus omni corpore et specie simplicior et
abstractior non cognoscit nisi attendat. Est igitur virtutis semper
viuificatiue et cognitiue qua vtitur quando mouetur vt attendat. Est
igitur in ipsa anima sensitiua vltra virtutem viuificatiuam quedam
potentia cognitiua quasi imago sit intelligentie que in nobis ipsi
intelligentie iungitur. Uides radium sous penetrare vitrum coloratum
et in aere speciem coloris apparere. Splendore enim illo qui est splendor
coloris vitri vides aerem coloratum in similitudine vitri, habet se tarnen
color vitri vt corpus, et color aeris vt intentio: et spiritus ad ilium.
Huius autem intentionis species adhuc subtili or et spiritualior, quia est
splendor eius: et sentitur in visu scilicet in diaphono aereo viuo oculi.
41 Anima igitur sensitiua que viuificat diaphonum est adeo spiritualis
quod splendorem splendoris sentit in suo diaphono purissimo. Sentit
«* 641

Compendium 13 — Trialogus de possest
enim diaphoni eius superficiem penitus incoloratam in similitudine

tingi, et se conuertens ad obiectum vnde splendor venit: medio illius
splendoris quern in superficie corporis sui diaphoni sentit obiectum
cognoscit. Unde cum non fiat visio: nisi videns attendat ad splendorem
seu intentionem, pretereuntes enim si non sumus attenti non videmus,
patet quod visio ex intentione coloris: et attentione videntis oritur.
42 Et si bene consideras in aere illo colorato similitudinem hominis
reperies. Nam est corpus: anima: et spiritus. Corpus vt aer est, anima
autem vt species coloris per omnia aerem penetrantis formantis et
colorantis. Spiritus vero vt radius lucis colorem illuminantis. Nam
rationalis nostra anima nisi in se haberet spiritum discretionis qui in ea
lucet: homines non essemus, nee clare pre ceteris animalibus sentire-
mus, lux autem ilia que in nobis lucet desuper datur et non commiscetur
43 corpori, lucem autem esse discretiuam experimur, ideo omnem discre-
tionem et illuminationem atque perfectionem animalitatis nostre ab
ilia insensibili luce nos habere certissime scimus, que si non luceret in
nobis penitus deficeremus quemadmodum cessante radio sous pene-
trare vitrum coloratum nihil de colorato aere visibile manet. Celum
autem vt vitrum est in se zodiacum seu circulum vite continens, virtus
vero omnia creantis est vt radius. Ex his paucis materiam speculandi
sumito quam vt volueris poteris ampliare. Super est de fide nostra
dulcissima consideratio que omnia sua certitudine superat et sola est
felicitans: circa quam solide et celebriter verseris.
44 Conclusio
Habes que nos in his alias latius sensimus in multis et variis opus-
culis que post istud compendium legere poteris, et reperies primum
principium vndique idem varie nobis apparuisse et nos ostensionem
eius variam varie depinxisse.
45 Epilogus |
P- 454 Tendit tota directio ad vm'tatem obiecti ad quam Philippus aposto-
lus per christum qui verbum dei ductus dicebat. Domine ostende nobis
patrem: et sufficit nobis. Patrem verbi ac equalitatis quia omnipotens:
posse supra nominamus. Unum est obiectum visus mentis et visus
sensus, visus mentis vti est in se, visus sensus vti est in signis, et est
ipsum posse quo nihil potentius, hoc cum sit omne quod esse potest:
tune et omnia que esse possunt ipsum est sine sui variatione augmento,
siue diminutione. Res igitur omnes cum non sint nisi quod esse possunt,
642

et posse quo nihil potentius sit omne posse esse, nee est alia omnium
que sunt causa, nisi ipsum posse esse. Est enim res, quia ipsum posse
esse est, et est hoc et non aliud, quia summa equalitas est, et est vna:
quia summa vnio est. Hinc nihil se offert visui mentis in omnibus et per
omnia: nisi quo nihil potentius. Non enim ille visus res appetit multas
et varias, quoniam ad multa et varia non inclinatur, sed naturaliter ad
46 id fertur quo nihil potentius, in cuius visione viuit et quiescit. Et
quoniam potentia qua nihil potentius est virtus maxime vnita, hinc
vnitatem ipsam nominat qua nihil potentius. Res vero que esse
possunt numeros appellat. Obiectum vero visus mentis est vnitas,
omnipotens, inuariabilis et immultiplicabilis, non numerus: cum in
numero nihil sit quod videre cupiat nisi ipsa vnitas que est omne id
quod omnis numerus est et esse aut explicare potest. Respicit enim quid
in omni numero numeratur: et non ad numerum. Nihil autem in
quocunque et qualitercunque magno aut paruo, pari aut impari numero
esse potest: quam virtus ilia qua nihil potentius, cum illud sine sui
mutatione solum possit esse omnia, et sit etiam sine quo nihil esse
potest. Quomodo enim quicquam esset sine ipso posse: quando esse
non posset. Et si sine ipso aliquid esse posset: vtique sine ipso posse
47 posset. Obiectum autem sensus visus res aliqua est sensibilis, que cum
non sit nisi ipsum quod esse potest: non est nisi idem obiectum visus
mentis, non vt in se quemadmodum se menu: sed vt in signo sensibili
quemadmodum se sensibili visui obiicit. Quia igitur ipsum posse quo
nihil potentius vult posse videri: hinc ob hoc omnia. Et hec est causa
causarum et finalis cur omnia. Ad quam omnes rerum cause inesse et
nosci ordinantur. Et sie claudo breuissimam compendiosissimamque
directionem quam mundiores acutiorisque visus subtilius contem-
plantes clarius dilatabunt ad laudem cunctipotentis semper benedicti.
Amen. I
ρ 455
· τ Trialogus de possest
Incipit trialogus reuerendissimi in christo patris domini Nicolai de
cusa Cardinalis sancti petri ad vincula de possest. Interlocutores tres
sunt.
Bernardus: Cum nobis concedatur colloquendi Cardinalem dudum
optata facultas, nee sibi sit onerosum conceptum diu pensatum pro-
palare velis peto mi abba Johannes aliqua ex suis studiis ipsum
643

et posse quo nihil potentius sit omne posse esse, nee est alia omnium
que sunt causa, nisi ipsum posse esse. Est enim res, quia ipsum posse
esse est, et est hoc et non aliud, quia summa equalitas est, et est vna:
quia summa vnio est. Hinc nihil se offert visui mentis in omnibus et per
omnia: nisi quo nihil potentius. Non enim ille visus res appetit multas
et varias, quoniam ad multa et varia non inclinatur, sed naturaliter ad
46 id fertur quo nihil potentius, in cuius visione viuit et quiescit. Et
quoniam potentia qua nihil potentius est virtus maxime vnita, hinc
vnitatem ipsam nominat qua nihil potentius. Res vero que esse
possunt numeros appellat. Obiectum vero visus mentis est vnitas,
omnipotens, inuariabilis et immultiplicabilis, non numerus: cum in
numero nihil sit quod videre cupiat nisi ipsa vnitas que est omne id
quod omnis numerus est et esse aut explicare potest. Respicit enim quid
in omni numero numeratur: et non ad numerum. Nihil autem in
quocunque et qualitercunque magno aut paruo, pari aut impari numero
esse potest: quam virtus ilia qua nihil potentius, cum illud sine sui
mutatione solum possit esse omnia, et sit etiam sine quo nihil esse
potest. Quomodo enim quicquam esset sine ipso posse: quando esse
non posset. Et si sine ipso aliquid esse posset: vtique sine ipso posse
47 posset. Obiectum autem sensus visus res aliqua est sensibilis, que cum
non sit nisi ipsum quod esse potest: non est nisi idem obiectum visus
mentis, non vt in se quemadmodum se menu: sed vt in signo sensibili
quemadmodum se sensibili visui obiicit. Quia igitur ipsum posse quo
nihil potentius vult posse videri: hinc ob hoc omnia. Et hec est causa
causarum et finalis cur omnia. Ad quam omnes rerum cause inesse et
nosci ordinantur. Et sie claudo breuissimam compendiosissimamque
directionem quam mundiores acutiorisque visus subtilius contem-
plantes clarius dilatabunt ad laudem cunctipotentis semper benedicti.
Amen. I
ρ 455
· τ Trialogus de possest
Incipit trialogus reuerendissimi in christo patris domini Nicolai de
cusa Cardinalis sancti petri ad vincula de possest. Interlocutores tres
sunt.
Bernardus: Cum nobis concedatur colloquendi Cardinalem dudum
optata facultas, nee sibi sit onerosum conceptum diu pensatum pro-
palare velis peto mi abba Johannes aliqua ex suis studiis ipsum
643

excitandi gratia proponere. Prouocatus indubie grata nobis reserabit.

Johannes: Audiuit iam ante me sepissime si quid moueris tu ipse
citius occurret, cum te placido vultu respiciat et diligat. Nee deero si sic
iudicabis. Accedamus igitur propius ad ignem, ecce ipsum in sella tuis
desideriis placere paratum.
Cardinalis: Accedite frigus solito intensius nos artat et excusat: si
igni consederimus.
Bernardus: Cum tempus sic vrgeat proni sumus tuis iussis parere.
Cardinalis: Aliqua inter vos versatur forte dubitatio, cum sitis
soliciti, facite me studiorum vestrorum participem.
Johannes: Dubia vtique habemus que tu speramus dissolues si
placet. Bernardus mouebit.
Cardinalis: Placet.1
Johannes: Incidi in Studium epistule pauli apostoli ad romanos: et
legi quomodo deus manifestat hominibus ea que eis de ipso nota sunt.
Ait autem hoc fieri hoc modo. Inuisibilia enim ipsius a creatura mundi
per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur, sempitema quoque
virtus eius et diuinitas: istius modi illucidationem a te audire ex-
poscimus.
Cardinalis: Quis melius sensum pauli quam paulus exprimeret.
Inuisibilia alibi ait eterna esse, temporalia imagines sunt eternorum.
Ideo si ea que facta sunt intelliguntur inuisibilia dei conspiciuntur vti
sunt sempiternitas. Uirtus eius et diuinitas, ita a creatura mundi fit
dei manifestatio.
Bernardus: Miramur abbas et ego quod inuisibilia conspiciuntur.
Cardinalis: Conspiciuntur inuisibiliter. Sicut intellectus inuisibilem
veritatem que latet sub littera quando inteUigit que legit inuisibiliter
videt, dico inuisibiliter hoc est mentaliter. Cum aliter inuisibilis veritas
que est obiectum intellectus videri nequeat.
Bernardus: Quomodo autem a visibili creatura mundi elicitur hec
visio.
Cardinalis: Id quod video sensibiliter scio ex se non esse. Sicut enim
sensus nihil a se discernit, sed habet discretionem a superior! virtute sic
et sensibile a se non est sed est ab altiori virtute. Ideo apostolus dicebat
a creatura mundi vt a visibili mundo tanquam creatura ad creatorem
eleuemur. Quando igitur videndo sensibile intelligo ipsum a quadam
altiori virtute esse cum sit finitum quod a se esse nequit, quomodo enim
finitum sibiipsi terminum posuisset. Tune virtutem a qua est non
possum nisi inuisibilem: et eternam conspicere. Uirtus enim creatiua
1
placet
644

non potest intelligi nisi eterna. Nam quomodo esset ab alia virtute nisi
foret creata. Sempiterna igitur est virtus per quam mundi extat
creatura, ideo inuisibilis. Que enim videntur temporalia sunt, et hec est
ipsa omnium creature inuisibilis diuinitas.
4 Bernardus: Forte hoc sic est vt clare ostendis. Uidetur tarnen pau-
lum parum per hoc aperire de dei desideratissima notitia.
Cardinalis: Immo non pauca, sed maxima, dixit enim inuisibilia
ipsius dei a creatura mundi intellecta conspiciuntur, non quod inuisi-
bilia dei sint quid aliud quam deus inuisibilis. Sed quia plura in creatura
mundi sunt visibilia, quorum quodlibet sua adequata ratione id est
quod est. Ideo de qualibet visibili creatura docet ad cuiuslibet inuisibile
principium ascendendum.
Bernardus: Intelligimus competenter ista quomodo a creaturis
incitamur vt earum rationes eternas in principio conspiciamus. Hoc
potuisset sic clare per apostolum dici, si aliud non int endebat, quod si
aliquid dicere proposuit fecundius deum apprehendere gliscenti roga-
mus aperiri.
5 Cardinalis: Arbitror quod multa valde esse altissima et mini abs-
p.456 condita1 sed que nunc coniicio, hec docere nos | voluit apostolus:
quomodo in deo ilia inuisibiliter apprehendere poterimus que in
creatura videmus. Omnis enim creatura actu existens vtique esse
potest, quod enim esse non potest non est, vnde non esse non est
creatura. Si enim est creatura vtique est. Creare etiam cum sit ex non
esse ad esse producere vtique clare ostendit ipsum non esse nequaquam
6 creaturam, neque hoc paruum est apprehendisse. Dico autem con-
sequenter. Cum omne existens possit esse id quod actu est, hinc actua-
litatem conspicimus absolutam per quam que actu sunt id sunt quod
sunt. Sicut cum alba videmus visibili oculo albedinem intellectualiter
intuemur: sine qua album non est album. Cum igitur actualitas sit
actu: vtique et ipsa esse potest, cum impossibile esse non sit. Nee
potest ipsa absoluta possibilitas aliud esse a posse, sicut nee absoluta
actualitas aliud ab actu. Nee potest ipsa iam dicta possibilitas prior
esse actualitate, quemadmodum dicimus aliquam potentiam precedere
actum. Nam quomodo prodisset in actum nisi per actualitatem. Posse
enim fieri si seipsum ad actum produceret: esset actu antequam actu
esset. Possibilitas ergo absoluta de qua loquimur per quam ea que actu
sunt actu esse possunt non precedit actualitatem, neque etiam sequi-
tur. Quomodo enim actualitas esse posset: possibilitate non existente.
Coeterna ergo sunt absoluta potentia et actus et vtriusque nexus, neque
1
abfcondita
645

plura sunt eterna sed sic sunt eterna quod ipsa eternitas. Uidentur ne
vobis hec sic aut aliter se habere.
Bernardus: Utique mens dissentire nequit.
lohannes: Quasi dum solem intueor negare nequeo ipsum super-
lucidum, sic ista tuo ductu clarissima intueor. Expecto autem quod
more tuo magna ex his inferas.
Cardinalis: Satis mihi est si vestro iudicio non aberro. Pergam ergo
hac via ad que festino. Nominabo autem hanc quam sic videmus eter-
nitatem deum gloriosum, et dico nunc nobis constare deum ante
actualitatem que distinguitur a potentia, et ante possibilitatem que
distinguitur ab actu esse ipsum simplex mundi principium. Omni a
autem que post ipsum sunt cum distinctione potentie et actus. Ita vt
solus deus id sit quod esse potest. Nequaquam autem quecunque
creatura cum potentia et actus non sint idem nisi in principio.
Bernardus: Siste pater parumper et dubium declara, quomodo dicis
deum id esse quod esse potest. Uidetur enim hoc de sole et luna et terra
et alio quolibet pariformiter dici posse.
Cardinalis: Loquor in absolutis et generalissimis terminis, quasi
diceret. Cum potentia et actus sint idem in deo, tune deus omne id est
actu de quo posse esse potest verificari. Nihil enim esse potest quod deus
actu non sit. Hoc facile videt quisquam attendens absolutam potentiam
coincidere cum actu. Secus de sole. Nam licet sol sit actu id quod est:
non tarnen id quod esse potest. Aliter enim esse potest quam actu sit.
Bernardus: Prosequere pater, nam certum est nullam creaturam
esse actu omne id quod esse potest, cum dei potentia creatiua non sit
euacuata in ipsius creatione quin possit de lapide suscitare hominem,
et adiicere seu diminuere cuiusque quantitatem, et generaliter
omneni creaturam in aliam et aliam vertere.
Cardinalis: Recte dicis. Cum igitur hec sic se habeant quod deus
sit absoluta potentia et actus atque vtriusque nexus, et ideo sit actu
omne possibile esse: patet ipsum complicite omnia esse. Omnia enim
que quocunque modo sunt aut esse possunt in ipso principio compli-
cantur, et quecunque creata sunt aut creabuntur explicantur ab ipso
in quo complicite sunt.
lohannes: Quamuis hec a te pluries audiuerim nunquam tarnen nisi
magna visa sunt et mihi difficillima, ideo ne pigriteris respondere. An
velis dicere creaturas que per decem predicamenta significantur, puta
substantia, quantitas, qualitas, et alia in deo esse.
Cardinalis: Uolo dicere omnia ilia complicite in deo esse deus, sicut
explicite in creatura mundi sunt mundus.
646

lohannes: Igitur deus est magnus. |

ρ. 457 Cardinalis: Utique est magnus, sed sic magnus quod magnitude)
que est omne id quod esse potest. Nam non est magnus magnitudine
que maior esse potest, aut magnitudine que diuidi et minui potest.
Quemadmodum creata quantitas que non est id quod esse potest.
Bernardus: Si ergo deus est magnus magnitudine que id est quod
esse potest et vt dicis que maior esse non potest et que minor esse non
potest, tune deus est magnitudo maxima pariter et minima.
Cardinalis: Utique non errat dicens deum magnitudinem absolute
maximam pariter et minimam: quod non est aliud dicere quam infini-
tam et impartibilem: que est omnis magnitudinis finite veritas et
mensura. Quomodo enim foret maior alicui que sic est maxima quod
et minima, seu quomodo minor alicui que sic est minima quod maxima,
aut quomodo non est omnis magnitudinis essendi equalitas que omne
id est actu quod esse potest, vtique essendi equalitas esse potest.
10 Bernardus: Grata sunt hec, sed sicut video nee nomen nee res nee
quicquam omnium que create magnitudini conueniunt conuenienter
de deo dicuntur, cum differant per infinitum, et fortassis non solum in
magnitudine hoc verum est, sed in omnibus que de creaturis verifi-
cantur.
Cardinalis: Recte concipis bernarde, et hocipsum apostolus in-
sinuat. Cum faceret inter ilia que in creaturis attinguntur et in deo
differentiam, vti est inter visibilia et inuisibilia que vtique in infinitum
distare affirmamus.
lohannes: Quantum capio in his paucis multa valde continentur.
Nam si dico ex pulcritudine creaturarum deum pulcrum: et scio quod
deus est ita pulcer quod pulcritudo que est omne id quod esse potest,
scio nihil pulcri totius mundi deficere deo. Ac quod omnis que potest
creari pulcritudo: non est nisi quedam similitude improportionabilis
ad illam que actu est essendi possibilitas pulcritudinis que non potest
esse aliter quam est: cum sit id quod esse potest. Ita de bono: de vita:
et aliis, sic et de motu. Nullus enim motus est in fine seu id quod esse
potest nisi qui deo conuenit: qui est motus maximus pariter et mini-
11 mus seu quietissimus. Et ita mini videris dicere, sed hesito an in simili
conuenienter dici possit deum esse solem aut celum siue hominem aut
aliud tale.
Cardinalis: Non est vocabulis insistendum. Nam si dicitur deum
esse solem vtique si intelligitur hie sane de sole qui est omne id actu
quod esse potest tune clare videtur istum solem non esse aliquid simile
ad ilium, hie enim sol sensibilis dum est in Oriente non est in qualibet
647

parte celi vbi esse possit neque est maximus pariter et minimus vt possit
esse nee maior nee minor, neque est vndique et vbilibet vt non possit
esse alibi quam est, neque est omnia vt non possit esse aliud quam est,
et ita de reliquis. Sic quidem de omnibus creaturis pariformiter, non
refert igitur quomodo deum nomines dummodo terminos sic ad posse
esse intellectualiter transferas.
12 Bernardus: Intelligo te dicere velle deum esse omnia vt non possit
esse aliud quam est: quomodo hec capit intellectus.
Cardinalis: Utique hec firmissime asserendum. Deo enim nil omni-
um abest quod vniuersaliter et absolute esse potest, quia et ipsum esse:
quod entitas potentie et actus: sed dum est omnia in omnibus: sic est
omnia quod non plus vnum quam aliud: quantum non est sic vnum
quod non aliud.
Bernardus: Caue ne tibiipsi contradicas. Aiebas enim parum ante
deum non esse solem modo asseris ipsum omnia.
Cardinalis: Immo dicebam ipsum solem, sed non modo essendi quo
hie sol est qui non est quod esse potest, qui enim est id quod esse potest
vtique solare esse sibi non deficit, sed habet ipsum meliori essendi
modo, quia perfectissimo et diuino. Sicut essentia manus verius habet
esse in anima quam in manu, cum in anima sit vita: et manus mortua
non sit manus. Ita de toto corpore et singulis membris, ita se habet
vniuersum ad deum, excepto quod deus non est anima mundi, sicut
p. 458 anima hominis anima est | nee forma alicuius, sed omnibus forma, quia
causa efficiens, formalis seu exemplaris, et finalis.
13 Bernardus: Uult ne iohannes euangelista dicere omnia sic in deo
esse vita, sicut de manu dixisti et anima.
Cardinalis: Arbitror vitam ibi veritatem et viuacitatem dicere, nam
cum non sint res nisi per formam formentur: tune forme in formarum
verius et viuacius esse habent quam in materia. Res enim non est nisi
sit vera, et suo modo viua, quo cessante esse desinit. Ideo verius est in
forma formarum quam in se. Ibi enim est vera et viua.
Iohannes: Optime nos instruis pater. Uidetur mihi ex vno te omnia
elicere. Deus ergo est omnia vt non possit esse aliud. Ita est vndique vt
non possit esse alibi. Ita quoque est omnium adequatissima mensura
vt non possit esse equalior. Sic de forma et specie et cunctis, nee est hac
via difficile videre deum esse absolutum ab omni oppositione, et quo-
modo ea que nobis videntur opposita in ipso sunt idem. Et quomodo
affirmationem in ipso non opponitur negatio, et queque talia.
14 Cardinalis: Cepisti abba propositi radicem, et videre hanc contem-
plationem per multos sermones inexplicabilem breuissime verbo com-
648

plicari. Esto enim quod aliqua dictio significet simplicissimo signi-

ficato: quantum hoc complexum posse est, scilicet quod ipsum posse
sit1. Et quia quod est actu est, ideo posse esse est tantum: quantum
posse esse actu. Puta vocetur possest omnia in illo vtique complicantur,
et est dei satis propinquum nomen secundum humanum de eo con-
ceptum. Est enim nomen omnium et singulorum nominum, atque
nullius pariter. Ideo dum deus sui vellet noticiam primo reuelare dice-
bat. Ego sum deus omnipotens, id est sum actus omnis potentie. Et
alibi. Ego sum qui sum. Nam ipse est qui est. Oue enim nondum sunt
id quod esse aut intelligi possunt de illis absolutum esse non verificat.
Habet autem grecus. Ego sum entitas, vbi nos Ego sum qui sum. Est
enim forma essendi seu forma omnis formabilis forme. Creatura autem
que non est quod esse potest: non est simpliciter. Solus deus perfecte
15 et complete est. Ducit ergo hoc nomen speculantem super omnem sen-
sum, rationem et intellectum in mysticam visionem, vbi est finis
ascensus omnis cognitiue virtutis et reuelationis incogniti dei initium.
Quando enim supra seipsum omnibus relictis ascendent veritatis
inquisitor et reperit se amplius non habere accessum ad inuisibilem
deum qui sibi manet inuisibilis, cum nulla luce rationis sue videatur:
tune expectat deuotissimo desiderio solum ilium omnipotentem, et per
suiipsius ortum: pulsa caligine illuminari: vt inuisibilem tantum videat
quantum seipsum manifestauerit. Sic intelligo apostolum, deum a
creatura mundi intellecta, puta quando ipsum mundum creaturam
intelligimus et mundum transcendentes creatorem ipsius inquirimus se
manifestare ipsum vt creatorem suum summa formata fide querenti-
bus.
lohannes: Quorsum nos vehis pater: mundanos supra mundum.
16 Indulgebis vt te presente cum bernardo colloquar, dicito vir zelose an
que dicta sunt cepisti.
Bernardus: Spero aliquid saltern: licet parum.
lohannes: Quomodo intelligis in possest omnia complicari.
Bernardus: Quia posse simpliciter dictum est omne posse. Unde si
viderem omne posse esse actu vtique nihil restaret amplius. Si enim
aliud aliquid restaret: vtique hoc esse posset, ita non restaret si prius
non fuisset comprehensum.
lohannes: Recte dicis. Nam si non est posse esse: nihil est, et si est:
omnia id sunt quod sunt in ipso, et extra ipsum nihil. Omnia igitur
que facta sunt: in ipso ab eterno necesse est fuisse, quod enim factum
1
possesit
649

est in posse esse super fuit, sine quo factum est nihil. Patet possest
omnia esse et ambire: cum nihil aliter sit aut possit fieri quod non in-
cludatur. In ipso ergo omnia sunt et mouentur, et id sunt quod sunt
17 quicquid sunt. Sed quomodo intelligis ascendentem supra seipsum con-
stitui oportere. |
ρ. 459 Bernardus: Quia nullo gradu cognitionis attingitur. Sensus enim
nihil non quantum attingit, sic nee imaginatio, simplex enim et quod
non possit esse maius aut minus vel mediari aut duplicari nullo sensu
nee etiam per quantumcunque subtilissimam attingitur fantasiam. Nee
altissimus intellectus concipere potest infmitum: interminatum: et
vnum quod omnia atque ipsum vbi non est oppositionis diuersitas. Nisi
enim intellectus se intelligibili assimilet non intelligit, cum intelligere
sit assimilare, et intelligibilia seipso seu intellectualiter mensurare, que
in eo quod est id quod esse potest non est possibile. Nam immensura-
bile vtique est cum non possit esse maius. Quomodo ergo per intellectum
qui nunquam est adeo magnus quin possit esse maior intelligi posset.
Johannes: Profundius quam credideram dicta patris nostri subin-
trasti: et hoc vltimum centrum me facit oportere ascendentem omnia
linquere et suum intellectum transcendere: cum virtus infinita per
terminatam capi non possit.
Cardinalis: Gaudeo de vestro profectu ac quod his locutus sum qui
pro suo captu dicta magnificant.
18 Bernardus: Quamuis constat mihi omnibus diebus meis contem-
plationis cibum posse ex premissis elicere et sermones multiplicare et
semper proficere, optamus tarnen aliquo sensibili fantasmate manuduci,
maxime quomodo eternum est omnia simul: et in nunc eternitatis tota
et ipso fantasmate relicto salientes supra omnia sensibilia eleuemur.
Cardinalis: Conabor et recipio omnibus nobis et in praxi notum
trochi ludum puerorum, proiicit puer trochum et proiiciendo simul ip-
sum retrahit cum corda circumligata et quanto potentior est fortitudo
brachii: tanto citius circumuoluitur trochus: adeo quod videatur dum
est in maiori motu stare et quiescere: et dicunt pueri ipsum tune quies-
cere. Describamus ergo circulum, b, c, qui super, a, circumuoluatur quasi
superior circulus trochi, et sie alius circulus, d, e, nonne quanto velocius
mobilis circumrotatur: tanto videtur minus moueri.
Bernardus: Uidetur certe, et hec vidimus pueri.
19 Cardinalis: Esto ergo quod posse moueri in ipso sit actu scilicet vt
moueatur actu quantum est possibile nonne tune penitus quiesceret.
Bernardus: Nulla successio posset notari ex repentina velocitate,
ita vtique motus deprehendi nequiret successione cessante.
650

Johannes: Quando motus foret in fine velocitatis, b, et, c, puncta in

eodem puncto temporis forent cum, d, puncto circuli fixi, sine eo quod
alter punctus scilicet, b, prius tempore fuisset quam, c, aliter non esset
maximus et infinitus motus: et tarnen non esset motus sed quies, quia
nullo tempore ilia puncta de, d, fixo recederent.
Cardinalis: Recte ais abba. Maximus ergo motus esset simul: et
minimus et nullus.
Bernardus: Ita necessario videtur.
Cardinalis: Nonne quemadmodum, b, c, puncta opposita eo casu
forent semper cum, d, ita semper etiam cum opposite eius scilicet e.
lohannes: Necessario.
Cardinalis: Nonne etiam omnia intermedia puncta circuli, b, c,
similiter.
lohannes: Similiter.
Cardinalis: Totus ergo circulus etsi maximus foret in omni nunc:
simul foret cum puncto, d, etsi, d, punctus minimus foret: et non solum
in, d, et, e, sed in omni puncto circuli, d, e.
lohannes: Ita foret.
Cardinalis: Satis sit ergo hoc fantasma posse enigmatice aliqualiter
videri, quomodo si, b, c, circulus sit vt eternitas, et alius, d, e, tempus
non repugnare eternitatem simul totam esse in quolibet puncto tem-
poris et deum principium et finem simul esse totum in omnibus et
quelibet talia.
2O Bernardus: Uideo adhuc vnum vtique magnum.
lohannes: Quid hoc.
651

Bernardus: In deo hie distantia nequaquam distare. Nam, d, e,

distant per dyametrum circuli cuius sunt opposita puncta sed non in
deo. Ueniente enim, b, ad, d, est simul et cum, e. Ita omnia que in tem-
pore distant in hoc mundo: sunt in potentia coram deo, et que distant
opposite sunt ibi coniuncte, et que hie diuersa ibi idem.
Johannes: Hec certe notanda: vt intelligamus deum supra omnem
p.460 differentiam: varietatem: alteritatem: tempus: locum: et | oppositio-
nem esse.
21 Cardinalis: lam intelligitis facilius quomodo concordabitis theolo-
gos: quorum alter dicit sapientiam que deus omni mobili mobiliorem, et
verbum velociter currere et omnia penetrare, atque a fine ad finem
pertingere, atque ad omnia progredi. Alius vero dicit primum princi-
pium fixum immobile stare in quiete, licet det omnia moueri. Quidam
quod simul stat et progreditur. Et adhuc alii quod neque stat neque
mouetur. Ita quidam dicunt ipsum generaliter omni loco, alii parti-
culariter in quolibet. Alii vtrumque, alii nullum. Hec his similia facilius
per hoc speculare medium capiuntur, licet infinite melius hec omnia
sint in deo ipse deus simplex quam per dictum paradigma et per cuius-
cunque altissimum saltum.
22 Bernardus: Immo et de eternis rerum rationibus que in rebus alie et
alie atque differentes sunt, etiam pariformiter videtur eas in deo non
esse varias. Nam etsi circuli, b, c, puncta concipiantur rationes rerum
seu ydee: non tarnen sunt plura: cum totus circulus et punctus sint
idem. Quando enim, b, est cum, d, totus circulus est cum, d, et omnes
eius puncti sunt vnus punctus, licet videantur esse plura quando ad,
d, e, temporis circulum et eius puncta respicimus.
23 Cardinalis: Multum acceditis ad theologiam illam latissimam pariter
et concisam, possemus ad hec plura in hoc trochi motu pulcerrima
venari, scilicet quomodo puer volens trochum mortuum seu sine motu
facere viuum: sui conceptus similitudinem sibi imprimit per inuentum
sui intellectus ingenium, et motu manuum recto pariter et obliquo, seu
pulsionis pariter et attractionis imprimit sibi motum supra naturam
trochi, cum non haberet nisi motum versus centrum vti graue: facit
ipsum circulariter moueri: vt celum, et hie spiritus mouens adest
trocho inuisibiliter diu aut parum secundum impressionem communi-
cate virtutis, quo desinente voluere trochum reuertitur vti erat prius
ad motum versus centrum. Nonne hie est similitudo ereatoris spiritum
vite dare non viuo volentis. Uti enim preordinauit dare, ita medio
motus qui sunt instrumenta executionis voluntatis eius mouentur
motu recto ab Oriente ad occasum, et cum hoc reuersionis de occasu ad
652

orientem simul, vt sciunt astrologi, et Spiritus vite ex zodiaco animaJi

impressus mouet vitaliter id quod de sua natura vita caruit, et viuificat
quamdiu Spiritus durat, deinde reuertitur in terrain suam. Talia que
tarnen non sunt potentis speculationis et plura valde significantur in
hoc ludo puerorum. Hec sic cursim rememorata sint, vt consideretis
quomodo et in arte puerorum relucet natura, et in ipsa deus, quodque
sapientes mundi qui hoc ponderarunt: veriores assecuti sunt de sci-
bilibus coniecturas.
24 Bernardus: Ago tibi immensas gratias pater optime, quoniam
multa dubia: et que videbantur impossibilia: hoc aptissimo trochi
enigmate facta sunt mihi non solum credibilia sed necessaria.
Cardinalis: Qui sibi de deo conceptum simplicem facit quasi signi-
ficati huius compositi vocabuli possest: multa sibi prius difficilia citius
capit, nam si quis se ad lineam conuertit et applicat ipsum possest, vt
videat possest lineale. Hoc est vt videat lineam illud esse actu, quod
esse potest, et omne id esse quod lineam fieri posse intelligit. Utique ex
sola ilia ratione quia est possest: ipsam videt lineam maximam pariter
et minimam. Nam cum sit id quod esse potest, non potest esse maior
sic videtur maxima nee minor: sic videtur minima. Et quia est id quod
linea fieri potest, ipsa est terminus omnium superficierum. Sic et ter-
minus figure triangularis, quadrangularis, et omnium polygoniarum et
omnium circulorum, et figurarum omnium, que fieri possunt ex linea
siue recta siue curua, et omnium figurarum exemplar simplex1 verissi-
mum et adequatissimum, et equalitas in se omnes habens, et per se
omnia figurans. Et ita vnica figura omnium figurabilium linealiter, et
ρ. 461 ratio vna atque causa | omnium quantumcunque variarum figurarum.
25 In hoc enigmate vides quomodo si possest applicatur ad aliquod
nominatum: quomodo fit enigma ad ascendendum ad innominabile,
sicut de linea per possest peruenisti ad indiuisibilem lineam supra
opposita existentem: qua est omnia et nihil omnium lineabilium, et non
est tune linea que per nos linea nominatur, sed est supra omne nomen
lineabilium. Quia possest absolute consideratum sine applicatione ad
aliquod nominatum: te aliqualiter ducit enigmate ad omnipotentem: vt
vbi videas omne quod esse ac fieri posse intelligis supra omne nomen
quo id quod potest esse: est nominabile: immo supra ipsum esse et non
esse omni modo quo ilia intelligi possunt. Nam non esse cum possit esse
per omnipotentem vtique est actu. Quia absolutum posse est actu in
1
simpex
653

omnipotente. Si enim ex non esse potest aliquid fieri quacunque po-

tentia, vtique in infinita potentia complicatur. Non esse ergo ibi est
omnia esse. Ideo omnis creatura que potest de non esse in esse perduci
26 ibi est vbi posse est esse et ipsum possest, ex quo te eleuare poteris vt
supra esse et non esse omnia ineffabiliter. Enigmatice tamen videas
que de non esse per actu esse omnia in esse veniunt. Et vbi hoc vides
verissime et discretissime nullum nomen nominabile per nos inuenies.
Illi enim principle non conuenit nee nullum vnitatis seu singularitatis
nee pluralitatis aut multitudinis nee aliud quodcunque nomen per nos
nominabile seu intelligibile. Cum esse et non esse ibi sibi non contradi-
cant nee alia quecunque opposita: aut discretionem affirmantia vel
negantia. Eius enim nomen est nomen nominum et non plus singulare
singulorum quam vniuersale simul omnium et nullius.
27 Bernardus: Intelligo te dicere quomodo hoc nomen compositum
possest de posse et esse vnitum, habet simplex significatum iuxta
tuum humanum conceptum ducentem enigmatice inquisitorem ad
aliqualem de deo positiuam assertionem, et capis posse absolutum
prout complicat omne posse supra actionem et passionem: supra posse
facere et posse fieri, et concipis ipsum posse actu esse. Hoc autem esse
quod actu est omne posse esse dicis id est absolutum, et ita vis dicere
quod vbi omne posse actu est: ibi peruenitur ad primum omnipotens
principium non hesito quin omnia in illo complicentur principle,
quod omnia que quocunque modo possunt esse in se nescio si bene
dico.
Cardinalis: Optime, principium ergo suam vim omnipotentem in
nullo quod esse potest euacuat, ideo nulla creatura est possest. Quare
omnis creatura potest esse quod non est solum principium, quia est
ipsum possest non potest esse quod non est.
Bernardus: Clarum est hoc, si enim principium posset non esse: non
esset, cum sit quod esse potest.
Johannes: Est ergo absoluta necessitas cum non possit non esse.
Cardinalis: Recte dicis nam quomodo posset non esse, quando non
esse in ipso sit ipsum.
Johannes: Mirabilis deus in quo non esse est essendi necessitas.
28 Bernardus: Quia mundus potuit creari, semper ergo fuit ipsius
essendi possibilitas, sed essendi possibilitas in sensibilibus materia
dicitur. Fuit igitur semper materia, et quia nunquam creata: igitur
increata, quare principium eternum.
Johannes: Non videtur procedere hoc tuum argumentum, nam
increata possibilitas est ipsum possest. Unde quod mundus ab eterno
654

potuit creari est: quia possest est eternitas. Non est ergo verum aliud
reqiiiri ad hoc quod possibilitas essendi mundrnn sit eterna: nisi quia
possest est possest, que vnica ratio omnium modorum essendi.
29 Cardinalis: Abbas bene dicit. Nam si posse fieri non habet initium
hoc ideo est, quia possest est sine initio. Presupponit enim posse fieri
absolutum posse quod cum actu conuertitur sine quo impossibile est
quicquam fieri posse. Quod si absolutum posse indigeret alio scilicet
p. 462 materia sine qua nihil posset non esset ipsum possest. | Quod enim
hominis posse facere requirat materiam que possit fieri: est, quia non
est ipsum possest: in quo facere et fieri sunt ipsum posse. Hoc enim
posse quod de facere verificatur est idem posse quod de fieri verificatur.
Bernardus: Difficile est mihi hoc capere.
Cardinalis: Quando attendis in deo non esse esse ipsum possest
capies, nam si in posse facere non esse coincidit: vtique et posse fieri
coincidit. Ac si tu fores autor libri quem scribis: in posse tuo actiuo,
scilicet in ipso scribere librum complicaretur ipsum posse passiuum sci-
licet ipsum scribi ipsius libri, quia non esse libri in tuo posse esse habe-
ret.
30 Johannes: Maxima sunt que aperis pater, nam omnia in possest
sunt et videntur vt in sua causa et ratione, licet nullus intellectus
capere possit ipsum nisi quia est ipsum.
Cardinalis: Intellectus noster quia non est ipsum possest, non enim
est actu quod esse potest, maior igitur et perfectior semper esse potest,
ideo ipsum possest, licet a remotis videat: non capit, solum ipsum
possest se intelligit, et in se omnia, quoniam in possest omnia compli-
cantur.
lohannes: Bene considero quomodo omnia de possest negantur,
quando nullum omnium que nominari possunt sit ipsum: cum possit
esse id quod non est. Ideo quantitas non est, quantitas enim cum
possit esse id quod non est: non est possest. Puta potest esse maior
quam est, aut aliud quam est, sed non sic possest, cui nee maioritas
que esse potest, aut quicquam quod esse potest deest. Ipsum enim
31 posse est actu perfectissimum. Sed nunc subiunge queso, postquam ille
superadmirabilis deus noster nullo quamuis etiam altissimo ascensu
naturaliter videri possit aliter quam in enigmate: vbi potius posse
videri quam visio attingitur, et in caliginem vmbrosam peruenit in-
quisitor. Quomodo ergo demum ille qui manet semper inuisibilis
videatur.
Cardinalis: Nisi posse videri deducatur in actum per ipsum qui est
actualitas omnis potentie: per suiipsius ostensionem non videbitur.

Est enim deus occultus: et absconditus ab oculis omnium sapientum,

sed reuelat se paruulis seu humilibus quibus dat gratiam. Est vims
ostensor magister scilicet iesus christus: ille in se ostendit patrem vt qui
meruerit eum videre qui est filius: videat et patrem.
32 Johannes: Forte vis dicere pater quod illis ostenditur pater in
quibus christus per fidem habitat.
Cardinalis: Non potest christus per fidem habitare in aliquo nisi
habeat spiritum veritatis qui docet omnia, diffunditur enim spiritus
christi per christiformem et est spiritus caritatis qui non est de hoc
mundo, nee mundus ipsum capere potest. Sed christiformis qui
mundum transiliit: hie spiritus qui stultam facit mundi sapientiam est
illius regni: vbi videtur deus deorum in syon. Est enim virtus illumina-
tiua nati ceci qui per fidem visum acquirit, neque dici potest quomodo
hoc fiat. Quis enim dicere possit hoc, nee qui ex non vidente factus est
videns, multis enim questionibus interrogabatur illuminatus. Sed
artem qua christus eum fecit videntem nee sciuit, nee dicere potuit,
sic bene dixit ipsum facere potuisse sibi, quia credidit fieri posse videns
" ab ipso, et hanc fidem respiciens noluit ipsam irritam esse. Nemo enim
vnquam in ipso confidens derelictus est. Postquam enim homo est
desperatus de seipso: ita quod se tanquam infirmum et penitus im-
potentem ad desiderati apprehensionem certus est, conuertit se ad
amatum suum: indubia fide permissioni christi inherens et pulsat
oratione deuotissima credens non posse derelinqui si non cessauerit
pulsare christum qui suis nihil negat: indubie assequetui quesitum.
Apparebit enim christus dei verbum, et manifestabit se illi, et cum
patre suo ad ipsum veniet, et mansionem faciet vt videri possit.
33 Bernardus: Capio te dicere velle quod viua fides caritate scilicet
formata: que facit quern christiformem: ilia implet defectum nature:
et stringit quodammodo deum vt quicquid in nomine christi petierit
p. 463 assiduus orator impetret, confortatur | ex spiritu fidei concepto in
spiritu nostro ipse spiritus noster secundum mensuram fidei, sicut
spiritus visiuus oculi: ceci nati tenebrosus et impotens spiritu fidei
christi sanatus et confortatus sibi prius inuisibile vidit.
Cardinalis: Ilia est suprema vnici saluatoris nostri christi doctrina1
ipsum qui est verbum dei per quod deus fecit et secula omnia adim-
plere que natura negat: in eo qui ipsum vt verbum dei indubitata fide
recipit vt credens in ea fide in qua est christus potens sit ad omnia
34 medio verbi in eo per fidem habitantis: sicuti aliqua in hoc mundo
1
docrina
656

medio humane artis fieri videmus per eos qui artern habent in anima
sua studio acquisitam, ita quod ars est in ipsis recepta et manens et
verbum docens et imperans ea que artis sunt. Sic et ars diuina que
firmissima fide acquisita est in spiritu nostro est verbum dei docens et
imperans ea que artis creatiue et omnipotentis existunt. Et sicut
non potest indispositus artista operari ea que artis sunt, ita nee
indispositus fidelis. Dispositio autem fidelis volentis deum videre que
necessario requiritur est mundicia cordis. Illi enim beati sunt et deum
videbunt vt verbum fidei christi nostri nos docet.
35 Bernardus: Uellem de premissis adhuc clarius si fieri posset in-
formari.
Cardinalis: Arbitror necessarium quod qui videre deum cupit
ipsum quantum potest desideret. Oportet enim quod posse desiderare
ipsius perficiatur vt sic actu tantum ferueat desiderium quantum
desiderare potest, hoc quidem desiderium est viuus amor: quo deum
querens ipsum ex toto corde et tota anima: hoc est ex omnibus viribus
suis quantum scilicet potest diligat, quod quidem desiderium nemo
habet nisi qui christum vt dei filium ita diligit sicut christus ipsum, in
quo vtique per fidem christus habitat, ita vt dicere possit se spiritum
christi habere.
36 Johannes: Intelligo fidem superare naturam: et non esse deum alia
fide visibilem quam fide christi: qui cum sit verbum dei omnipotentis
et ars creatiua dum spiritui nostro ipsum per fidem recipient! illabitur:
super naturam eleuat in sui consortium spiritum nostrum qui non
hesitat propter inhabitantem in eo spiritum christi et eius virtute supra
omnia vt verbum imperiale ferri.
Bernardus: Utique in verbo imperatiuo cunctipotentis qui dicit et
facta sunt ipsa omnipotentia que deus creator et pater omnium est
reuelatur neque in alio aliquo quam in suo verbo potest reuelari. Cui
igitur hoc verbum se manifestat in ipso vtique vt in filio pater osten-
ditur sed stupor est ingens hominem posse per fidem ad verbum
omnipotentis ascendere.
37 Cardinalis: Legimus aliquos subito artem verbi linguarum dono
sanctispiritus recepisse. Ita de ignorantibus subito facti sint scientes
genera linguarum. Et hec vis non erat nisi participatio verbi diuine
artis. Illi tarnen non habuerunt scientiam nisi humanam, sed super
hominem subito per infusionem acquisitam. Alii non solum linguarum,
sed doctorum peritiam receperunt. Alii virtutem miraculorum, et hec
certa sunt. Fideles enim a principio cum fide viua talem spiritum
receperunt vt creati essent: fidem tante virtutis esse: et sic si plantari
42* 657

debuit expediebat non modo post eius receptionem vt non querat

38 signa, sed sit pura et simplex hie Spiritus per fideles receptus quamuis
cum mensura: tarnen est spiritus christi participator nos certos faciens,
quod quando in nobis habitaret integer spiritus christi vltimum feli-
citatis assecuti essemus, scilicet potestatem verbi dei per quod omnia
scilicet nostre creationis1 scientiam. Felicitas enim vltima que est
visio intellectualis ipsius cunctipotentis est adimpletio illius desiderii
nostri quo omnes scire desideramus, nisi igitur ad scientiam dei qua
mundum creauit peruenerimus non quietatur spiritus, semper enim
restabit scientia scientiarum quamdiu illam non attingit. Et hec scien-
tia est verbi dei notitia, quia verbum dei est conceptus sui et vniuersi,
qui enim non peruenerit ad hunc conceptum neque ad scientiam dei
attinget neque seipsum cognoscet. Non enim potest se causatum
p. 464 cognoscere causa ignorata, ideo hie intellectus cum sit omnia | ignorans
intellectualiter in vmbra mortis perpetua egestate tristabitur.
39 lohannes: Incidit mihi, videtur fidem esse videre deum.
Bernardus: Quomodo.
lohannes: Nonne fides est inuisibilium et eternorum, videre ergo
fidem est videre inuisibile eternum seu deum nostrum.
Cardinalis: Non es paruum verbum locutus mi abba. In christiano
vero non est nisi christus in hoc mundo per fidem, in alio per veritatem.
Quando ergo christianus christum videre querens facialiter: linquet
omnia que huius mundi sunt: vt his subtractis que non sinebant
christum qui de hoc mundo non est: sicuti est videri, in eo raptu
fidelis in se sine enigmate christum videret, quia se a mundo absolutum
qui est christiformis videt. Non ergo nisi fidem videt que sibi facta est
visibilis per denudationem mundialium et suiipsius f acialem ostensionem.
40 Bernardus: Hec certe meo iudicio magna sunt valde, et quam bre-
uiter atque clare a te dicta, vellem tarnen adhuc aliquid a te pater audire
de sacratissima trinitate, vt de omnibus maximis aliquid te sic audito
mihiipsi aliqualem prestare possem deuotam consolationem.
Cardinalis: Semper varie multa dici posse: licet insuf ficientissime hec
que premisi, et que in variis libellis meis legisti ostendunt, multis enim
valde et sepissime profundissimis meditationibus mecum habitis dili-
gentissimeque quesitis antiquorum scriptis repperi vltimam atque al-
tissimam de deo considerationem esse interminam seu infinitam seu ex-
cedentem omnem conceptum. Omne enim cuius conceptus est alius:
vtique in conceptu clauditur, deus autem id omne excedit. Nam con-
1
creatationis
658

ceptus de deo est conceptus seu verbum absolutum in se omne con-

ceptibile complicans, et hie non est conceptibilis in alio. Omne enim in
alio aliter est, nihil enim per intellectum actu concipitur vt concipi
posset. Per altiorem enim intellectum melius conciperetur. Solus per
se seu absolutus conceptus est actu omnis conceptibilis conceptus. Sed
noster conceptus qui non est per se seu absolutus conceptus: sed
alicuius conceptus, ideo per se conceptum non concipit, cum ille non sit
41 plus vnius quam alterius cum sit absolutus. Ideo istum infinibilem et
interminabilem seu inconceptibilem dei conceptum, ob suam infinita-
tem etiam dicimus necessario ineffabilem, verbum enim illud nullo
nomine seu termino finiri seu diffiniri per nos potest: cum concipi
nequeat. Sic neque ipsum nominamus vnum nee trinum, nee alio
quocunque nomine: cum omne conceptum vnius et trini et cuiuscunque
nominabilis excedat, sed ab eo remouemus omne omnium concepti-
bilium nomen cum excellat.
Johannes: Quanto igitur intellectus intelligit conceptum dei minus
formabilem: tanto maior est vt mihi videtur.
Cardinalis: Recte dicis abba. Ideo quicunque putat apprehendisse
ipsum: sciat hoc ex defectu et paruitate sui intellectus euenire.
Bernardus: Doctior igitur est sciens se scire non posse.
Cardinalis: Hec necessario omnes illuminatissimi etiam dicent.
Bernardus: Dum considero nihil concipi per nos posse vti est con-
ceptibile: clare mihi constat deum concipi non posse: qui concipi
vtique non potest: nisi omnis conceptibilitas actu concipiatur.
42 Cardinalis: Scimus quod omnis numerabilis proportio dyametri ad
costam est inattingibilis: cum nulli duo numeri dari possent qui precise
sic se habeant. Sed quibuscunque datis habitude eorum est aut maior
aut minor quam dyameter ad costam, et quibuscunque datis possunt
dari numeri propinquiores illi habitudini, et ita videtur possibilis. Sed
actu nunquam datur ilia possibilitas. Actus autem esset precisio, ita
quod numeri precise se sic haberent. Ratio est, quia nisi numerus detur
qui nee par nee impar: non erit quesitus. Omnis autem numerus quern
nos concipimus necessario est par vel impar, et non simul, ideo defici-
mus. Uidemus tarnen quod apud ilium conceptum qui concipit nobis
impossibile precisio existit. Sic dicere nos oportet quod noster con-
ceptus non potest proportionem ipsius posse et ipsius esse attingere,
cum nullum medium commune habeamus per quod attingamus
habitudinem, cum posse sit infinitum et indeterminatum, et actus
p. 465 finitus et terminatus | inter que non cadit medium: sed videmus ilia
in deo esse indistincta et ideo est supra nostrum conceptum.
659

Bernardus: Cum omne quod per nos scitur non scitur sicut sciri
potest, potest enim melius sciri sola scientia dei: vbi omne posse est
actu: est perfecta et precisa.
43 Johannes: Nonne bernarde verissimum est bis duo esse quattuor, et
omnem triangulum habere tres angulos equales duobus rectis.
Bernardus: Immo.
lohannes: Non est igitur verum quod nostra scientia non attingat
precisam veritatem.
Cardinalis: Oportet vt consideretur id quod dicitur. Nam in mathe-
maticis que ex nostra ratione procedunt et nobis experimur inesse:
sicut in suo principio per nos vt nostra seu rationis entia scimur pre-
cise : scilicet precisione tali rational: a qua prodeunt, sicut realia scimur
precise precisione diuina a qua in esse procedunt, et non sunt ilia
mathematicalia neque quid neque quale, sed notionalia a ratione nostra
elicita sine quibus non possit in suum opus procedere, scilicet edificare:
mensurare et cetera. Sed opera diuina que ex diuino intellectu proce-
dunt manent nobis vti sunt precise incognita: etsi quid cognoscimus de
illis per assimilationem figure ad formam coniecturamur. Unde omnium
operum dei nulla est precisa cognitio nisi apud eum qui ipsa operatur, et
si quam de ipsis habemus notitiam illam ex enigmate et speculo cognite
mathematice elicimus, sicut formam que dat esse a figura, que dat esse
in mathematicis. Sicut figura trianguli dat esse triangulo, ita forma seu
species humana dat esse homini, figuram trianguli cognoscimus cum sit
imaginabilis formam humanam non, cum non sit imaginabilis nee sit
quanta quantitate discreta seu continua. Omne autem quod non cadit
sub multitudine nee magnitudine non potest nee concipi nee imaginari,
nee de eo fantasma fieri, sic nee precise intelligi. Oportet enim omnem
intelligentem fantasmata speculari, ideo de his potius quia est quam
quid est attingitur.
44 Bernardus: Si igitur recte considerauerimus: nihil certi habemus in
nostra scientia nisi nostram mathematicam et ilia est enigma ad
venationem operum dei. Ideo magni viri si ad magnum locuti sunt
illud in similitudine mathematice fundarunt vt illud quod species se
habent vt numeri et sensitiuum in rational!, sicut trigonum in tetra-
gono et talia multa.
Cardinalis: Bene dicis, ideo hie sic dixerim vt sciatis quod si illam
theologiam christianorum deum esse vnum et trinum in enigmate
videre volumus: recurrere nos possumus ad principium mathematice,
illud vtique est vnum pariter et trinum. Uidemus enim quantitate sine
qua non est mathematica: esse discretam: cuius principium est vnum: et
660

continuam: cuius principium est trinum, nee sunt duo principia mathe-
matice, sed vnum et trinum.
Bernardus: Capio bene quo ad discretam quantitatem vnum princi-
pium, sed quo ad continuam trinum.
Cardinalis: Prima figura quantitatis continue est trigonus in quam
alie figure resoluuntur: qui ostendit ipsam esse primam: tetragonus in
trigonos resoluitur, sed trigonus non potest resolui in duorum angu-
lorum aut vnius anguli figuram, quare patet primum principium mathe-
matice esse vnitrinum.
45 Bernardus: Si igitur viderem principium mathematice in sua puri-
tate: vtique sine pluralitate ipsum viderem vnitrinum, principium
enim est ante alteritatem et pluralitatem, et tale: quod omnia principia-
ta quando in simplex resoluuntur ad ipsum terminantur.
Cardinalis: Optime, sed attende vt principium videatur: necesse est
abstrahi simplex: sine quo nihil principiatorum esse potest. Si igitur
simplex sine quo nee numerus nee figura esse potest est id quod non
est plus vnum1 quam trinum: et ita vnum quod trinum: et non est
trinum ex numero cum numerus sit principiatum, sed trinum vt sit per-
fectum principium omnium. Ita in enigmate videtur deus vnitrinus vt
sit perfectissimum principium omnium.
46 lohannes: Sine2 numero dicis eum trinum, nonne tres persone sunt
ex ternario numero tres persone.
p. 466 Cardinalis: Nequaquam31 quia numerus quern tu conspicis dum hec
dicis est mathematicus, et ex mente nostra elicitus, cuius principium
est vnitas, sed trinitas in deo non est ab alio principio, sed est princi-
pium.
Bernardus: Utique trinitas in principio est principium et non est a
numero qui non potest esse ante principium, omnis enim multitudinis
vnitas est principium. Si ergo trinitas in diuinis esset numerus et
principiata a seipsa esset.
Cardinalis: Uides ergo primum principium vnitrinum ante omnem
numerum: et si non potes hoc concipere quod sit ante numerum, hoc
est ideo, quia tuus intellectus sine numero nihil concipit. Id tarnen
quod concipere nequit: videt supra conceptum negari non posse et
credit. Sicut ergo deum magnum sine quantitate continua, ita trinum
sine quantitate discreta seu numero. Et sicut credit deum magnum sibi
attribuendo magnitudinem, ita credit trinum sibi attribuendo nume-
rationem.
2 3
vuum sine nequaquam
661

47 lohannes: Intelligo nos consideratione creaturarum habita crea-

torem vnitrinum affirmare qui vt predictum est in se manet omni modo
essendi ineffabilis.
Cardinalis: Recte ais, nam sine potentia et actu atque vtriusque
nexu non est nee esse potest quicquam. Si enim aliud horum deficeret:
non esset, quomodo enim esset si esse non posset, et quomodo esset si
actu non esset. Cum esse sit actus, et si posset esse et non esset quo-
modo esset. Oportet igitur vtriusque nexum esse: et posse esse et actu
esse, et nexus non sunt alia et alia. Sunt enim eiusdem essentie cum non
faciant nisi vnum et idem. Rosa in potentia et rosa in actu, et rosa in
potentia et actu est eadem, et non est alia et diuersa, licet posse et actus
et nexus non verificentur de se inuicem, sicut de rosa.
Bernardus: Bene capio non posse negari dum mente rosam video
me vnitrinam videre. Nam ipsam video in posse. Si enim posse de ea
negaretur vtique non posset esse, video ipsam esse, si enim esse de ea
negaretur quomodo esset, et video ipsam in nexu vtriusque, negato
enim vtriusque nexu non esset actu, cum nihil sit actu quin possit esse
48 et sit. Ab his enim procedit actualis existentia. Sic video vnitrinam
rosam ab vnitrino principio, hoc autem principium in omnibus relucere
video, cum nullum sit principiatum non vnitrinum, sed omnia prin-
cipiata video nihil esse principii, licet omnia sint in ipso vt in causa et
ratione. Deus igitur non est vt rosa vnitrina. Nihil enim habet eternum
principium a principiato, sed est vnitrinitas absoluta a quo omnia
vnitrina id sunt quod sunt.
lohannes: Mihi similiter vt tibi bernarde videtur, nee alius est deus
a quo est rosa in potentia, alius a quo in esse et alius a quo in nexu
vtriusque, cum non sit alia rosa que est in posse, et alia que in esse
alia que in nexu: sed vnitrina. Sed cum christiani dicant aliam esse
personam ipsius absoluti posse quam nominamus patrem omnipoten-
tem, et aliam ipsius esse, quam quia est ipsius posse nominamus filium
patris, et aliam vtriusque nexum quam spiritum vocamus, cum natu-
ralis amor sit nexus spiritualis1 patris et filii, has personales differentias
quomodo in enigmate videre debeam non capio.
49 Cardinalis: Bene dicis abba aliam esse personam patris, aliam filii,
aliam spiritussancti in diuinis propter infinite perfectionis trinitatem,
non tarnen est alia persona patris per aliquam alteritatem: cum omnem
alteritatem supergrediatur benedicta trinitas que non est ab alio, sed
per se est id quod est. Ideo pater non est aliud a filio propter idemptita-
1
spiritalis
662

tern essentie et nature, sed non est filius non per non esse: pater non est
filius, cum ante omne non esse sit deus vnitrinus. Sed quia esse pre-
supponit posse: cum nihil sit nisi possit a quo est. Posse vero nihil
presupponit: cum posse sit eternitas. Ideo cum videam deum qui non
presupponat sui principium, et videam deum presupponentem sui
principium, et videam deum procedentem ab vtroque, et non videam
tres deos, sed vnitatem deitatis in trinitate, id quod sic video distincte:
in indiscreta deitate verius et perfectius esse non dubito quam ego
videam. Ideo sicut video ipsum absolutum posse in eternitate esse
eternitatem, et non video ipsum esse in eternitate ipsius posse nisi ab
p. 467 ipso posse, sic credo|ipsum posse eternum habere hypostasim et esse per
se et de ipso deo patre qui est per se generari deum qui sit omne id quod
est ab ipsa omnipotentia patris vt sit filius omnipotentie id scilicet
sit quod pater possit omnipotens sit de absolute posse seu omnipotente
a quibus procedat omnipotentie et omnipotentis nexus. Uideo deum
eternaliter et eundem deum de deo eternaliter ac eundem deum ab
vtroque eternaliter procedentem, sed quia subtilius sancti hoc viderunt
quam nos satis sit nos ad hoc deuenisse quod sicut perfectio principii
50 deposcit quod sit vnum: ita deposcit veraciter quod sit trinum. Non
est enim vnitas naturalis et perfectissima: nisi in se haberet omnia que
ad perfectissimum1 principium sunt necessaria que per trinitatem
exprimuntur neque trinitas esset perfecta nisi esset vna que vnitas,
non enim vnitas que de deo dicitur est mathematica, sed est vera
et viua omnia complicans: nee trinitas est mathematica sed viuaciter
correlatiua, vnitrina enim vita est sine qua non est letitia sempiterna
et perfectio suprema. Unde de essentia perfectissime vite est quod sit
perfectissime vnitrina vt posse viuere sit adeo omnipotens quod de se
suiipsius generet vitam a quibus procedit Spiritus amoris et letitia
sempiterna.
51 Johannes: Queso parum audiri si forte aliquid de his altis percepi
et ad possest me conuerto cum omne quod est non sit, nisi id quod pot-
est esse possest video omnium formabilium formam verissimam et
adequatissimam sed in omni re video posse esse et vtriusque
nexum sine quibus impossibile est ipsam esse: et ilia video in
qualibet re sic esse quod perfectius esse possunt. Ideo vbi hie sunt
adeo perfecta quod perfectius esse nequeunt vt in2 possest ibi video
omnium existentium vnitrinum principium. In perfectione ergo primi
principii necesse est omnium principalium esse perfectionem: quasi
2
pfectissimum vtin
663

maior concipi posset, vtique non esset perfectio principii sed princi-
piati.
Cardinalis: Ita oportet quod intellectus humanus qui primum
principium sibi absconditum: vti est capere nequit ex principiatis
intellectis vt paulus nos instruit videat. Oportet ergo si posse debet esse
perfectissimum quod in ipso sit esse et vtriusque nexus. Sic si esse: de-
bet esse perfectissimum oportet quod in ipso sit posse et vtriusque
nexus, et si nexus debet esse perfectissimus oportet in ipso esse posse:
et actum seu esse: hoc ergo videmus necessario in perfectissimo vni-
trino principio, licet quomodo hoc se habeat omnem intellectum
exsuperet.
52 Bernardus: Audi queso me si huius tui dicti habeo intellectum: et
conuerto me ad motum. In essentia enim illius video primo posse et ab
illo generari actum atque ab vtroque procedere mouere: qui est nexus
ipsius posse et actus: omnis autem motus qui concipi potest non est
sicut esse potest motus, quia potest esse tardior et velocior motus: et
ideo in posse ipsius non est actus et nexus vtriusque, quando non
mouetur actus sicut potest moueri: sed si motus esset id quod esse
potest tune in posse foret actus et nexus equaliter quantum posset:
tantum in posse esset actu. Et talis esset vtriusque nexus, ita de esse et
nexu, sed hie modus non intelligeretur. Nam cum esset id quod esse
potest motus vtique neque maior neque minor esse posset: et ita foret
maximus pariter et minimus velocissimus pariter et tardissimus seu
quietissimus. Et quia foret motus cui quies non opponitur, ideo sub-
lata1 oppositione nomen motus sibi non competeret: immo non plus
foret motus quam non motus, licet etiam foret exemplar: forma
53 mensura: et veritas omnis motus. Motus autem qui intelligitur cui
quies opponitur, ille intelligitur, quia terminatur quiete opposita: et
tune bene concipitur per finitum conceptum. Quando igitur intelligitur
hunc conceptum de motu non esse conceptum motus: qui id est quod
esse potest, licet qualis ille sit intelligi non potest, dimisso motu qui bene
sciri potest: conuertit se mens ad videndum: qui motus sciri nequit et
ρ. 468 non querit ipsum motum nee per nomen nee con|ceptum, nee scientiam,
immo per omnium que de motu sciuntur ignorantiam, seit enim se
nequaquam ilium motum videre quamdiu aliquid horum manet: tune
ad non esse motus pertingens propius ad quesitum ascendit. Id enim
quod se tune supra esse et non esse ipsius motus offert taliter quod
quid sit penitus ignorat, quia est supra omne nomen: ibi ignorantia est
1
sublatata
664

perfecta scientia, vbi non esse et essendi necessitas, vbi ineffabile est
nomen omnium nominabilium, hec sic ex tuis dictis: nescio si bene:
collegi.
Cardinalis: Abunde animum applicasti.
54 lohannes: Quantum tradi potest doctrina ignorantie illius que ad
ineffabile pergit videtur dictum. Sed adiiciam aliquid mei conceptus
speculum. Nam licet enigmata multa nos ducant: sine quibus ad in-
cognitum deum non habemus accedendi modum, oportet enim ad
aliquod cognitum respicere incognitum querentem, tarnen in minimis
principia maxime relucent. Capio ergo abbreuiatum verbum concisum
valde: puta in, dico si volo intrare diuinas contemplationes per ipsum
in, cum nihil possit intrari nisi per ipsum in, intrare conabor. Primo ad
figuram eius aduerto: quomodo est ex tribus equalibus lineis quasi
vnitrinum: et quomodo i, et, n, per spiritum connexionis nectuntur. In
ipso enim in est primo i, deinde n, et vtriusque nexus, vt sit vna sim-
plex dictio in, i, et, n, et vtriusque nexu consistens nihil simplicius i,
nulla litera figurari potest sine ilia simplici linea vt sit principium
omnium, n primo omnium ex simplicissimo i, in se ducto generatur, nee
, n, litera est bis i, litera, sed ex i, semel in se ducta, vt sit vna litera. In
n, enim est i, explicatum. Unde si i, additur ad, n, non plus vocis habe-
tur. lam enim erat in, n, eius virtus. N enim non consonat ipsi e, quasi,
n, sit, en, sed ipsi i, vt sit, in, vt sciunt illi qui grecarum literarum peri-
tiam habent. Nexus ergo vtriusque naturalissimus est. Figura ergo
vnitrini principii conueniens ipsius in videtur. Deinde aduerto quomodo
est primo i, scilicet principium. Ex quo n, vbi se i, primo manifestat, n
55 enim est noticia, nomen seu relatio potentie ipsius i, principii. Deinde
considero quomodo per in intratur in deum et omnia. Nam omnia que
nominari possunt nihil nisi in, in se continent. Si enim in non esset:
nihil in se omnia continerent, et vacua penitus forent, dum enim
intueor in substantiam: video ipsum in substantiatum. Si in celum
celestiatum. Si in locum locatum. Si in quantum quantificatum.
Si in quäle qualificatum, et ita de omnibus que dici possunt.
Quare in termino est terminatum, in fine finitum, in altero alteratum.
Si vero vides ipsum in ante omne nomen, vtique nee terminatum, nee
finitum, nee aliquod esse video omnium que nominari possunt, que-
cunque vero video in in video ineffabilitatem intrasse. Nam si video
finem aut terminum in in: non possum amplius ipsum nominare aut
finem aut terminum, transiuit enim in in, quod nee est finis nee termi-
nus. Unde secundum hoc videretur mutasse nomen in oppositum vt
nominetur terminus in in, interminus seu non terminus. Et quia in
665

quod omnia implet, et sine quo omnia sunt vacua in est et in manet:
integrat et informat, ideo est perfectio omnis rei, omnis termini, et
omnis finis et omnium, patet in plus esse quam finis aut terminus, vt
finis in in non desinat esse finis. Sed sit valde finis et finis in fine, seu
finis finium, vt non vocetur finis, quia non finitur omni fine: sed exce-
dit. Sic enim omnia quando in absoluto videntur fiunt ineffabilia. In
ergo in suo simplicissimo significato complicat simul affirmationem et
negationem, quasi i, sit ita, et n, sit non que in in connectuntur. In
enim dum adiicitur aliis dictionibus: aut est affirmatio aut negatio, in
56 se vero vtriusque complicatio. In ergo videtur conueniens speculum
relucentie diuine theologie, quoniam in omnibus est omnia, in nihilo
nihil et omnia, in ipso ipsum, de hoc in in se ineffabili quis que dici
ρ. 469 possent explicaret, nisi | ille cuius loqui est perfectum cum sit possest,
solum enim verbum quod est elocutio omnium dicibilium hoc potest.
Cardinalis: Subtiliter considerasti pater abba et satis fecundum
enigma tuum: quoniam in spiritum ducit1, nam que in deo sunt nemo
seit nisi Spiritus dei: sicut que in homine Spiritus hominis. Ipsum igitur
in: est enigma spiritus omnia scrutantis, sed qui per ipsum in maiesta-
tem dei intrare nititur vt perscrutator opprimitur a gloria, non enim
ipsum quod notatur et intelligitur est lumen illuminans incomprehen-
sibilitatis ipsius deitatis in seipsa absolute ostensionem scilicet in: et
omnia nomina que infinitatem deo attribuunt eius incomprehensibili-
tatem nituntur ostendere per supereminentiam.
57 Bernardus: Quoniam abbas per verbum breue et concisum se in-
trasse in profunda ostendit: ne ego nil dicendo videar in vacuum tot
alta audisse: dicam quoddam enigma non reiiciendo in ipso possest:
video e: simplicem vocalem vnitrinam, nam est vocalis ipsius posse
ipsius esse: et nexus vtriusque, vocalitas eius vtique simplicissima est
trina: et vt refertur ad posse non refertur ad esse, et vt refertur ad esse
non refertur ad posse: et ita vt refertur ad nexum vtriusque non refer-
tur nee ad posse nee ad esse sed nexum. Has ergo relationes in ipso e:
inconfusas et quamlibet per se veram et perfectam video non esse tres
vocales seu vocalitates, sed vnam simplicissimam et indiuisibilem
vocalitatem. Cum igitur hac sic mente contemplor magnum mihi prebet
hec enigmatica visio fidei orthodoxe argumentum vt deum vnitrinum
simplicissimum credam principium esse in mundo aliquali similitudine:
licet remotissima v t vocalitas ipsius e: in possest a quo mundus habet
quod potest esse et quod est: et connexionem vtriusque, sicut enim
probatur vocalitatem e: dare omnia ipsi possest quoniam e: sublato
1
spiritu dicit
666

penitus desinit esse dictio significatiua, sic deo sublato mundus penitus
desineret, nee opus video: vt de hac enigmatis assimilatiua proprietate
plura dicam, cum vos ipsi melius me applicare possitis.
58 Cardinalis: Laudo enigma tuum bernarde vtique aptum proposito
sed enigmatum nullus est finis, cum nullum sit adeo propinquum quin
semper possit esse propinquius, solus dei filius est figura substantie
patris, quia est quicquid esse potest. Forma dei patris non potest esse
aut verior aut perfectior, cum sit possest.
Bernardus: Si adhuc de enigmatibus dicenda tibi aliqua post
multa et varia in opusculis et sermonibus tuis tacta occurrunt adiicias,
nam intellectum abunde ad theologiam manuducunt.
Cardinalis: Placet, quoniam plurimum difficile est videre quomodo
vnum omnia quod essentialiter in omnibus ad hoc querantur clariora
enigmata, cuius tarnen in libello echone1 satis conueniens ponitur enig-
ma. Sicut enim deus omnia et singula simul videt cuius videre est esse.
Ita ipse omnia et singula simul est, homo enim simul et semel in aures
omnium et singulorum ipsum audientium verbum immittit. Sic deus
59 cuius loqui est creare simul omnia et singula creat. Et cum verbum dei
sit deus, ideo deus in omnibus et singulis est creaturis, de quo in dicto
echonis libello latius, sed quomodo deus in se absolute consideratus sit
actus omnis posse seu forma simplicissima simul et infinitissima non
video enigma intellectuale propinquius quam si pono lineam infinitam.
Declaraui enim in libello docte ignorantie illam si dabilis esset: actum
esse omnis posse linee scilicet terminum omnium per lineam termina-
bilium et adequatissimum omnium figurarum lineabilium exemplar.
Sic necesse est se habere absolutam entitatem seu formam. Absoluta
enim est interminata et infinita, quare est cuiuslibet terminate et
finite adequatissimum exemplar, cum nulli sit aut maior aut minor,
deum autem esse absolutum necesse est, cum precedat omne non esse,
et per consequens omnem alteritatem et contradictionem, ideo nulli
alter vel diuersus, licet nihil ad eius equalitatem accedere possit, cum
ρ. 470 omnia alia sint altera et finita, vnde | cum deo nihil sit impossibile,
oportet per ea que in hoc mundo sunt impossibilia nos ad ipsum
respicere: apud quem impossibilitas est necessitas, sicut infinitas in
hoc mundo actu est impossibilis. Sic magnitudo cuius non est finis est
60 necessitas ilia que non ens seu nihil vt sit necessitat. Adhuc mathe-
matice enigmatizando considera quomodo summa equalitas quanti-
tatum ipsas ab omni pluralitate absoluit, puta si concipis circuli a cen-
tro ad circumferentiam lineas vt describitur in pauimento videntur esse
1
i. e. De visione dei
667

equales, sed non sunt propter pauimenti fluxibilitatem et materiam, ita

quod nulla est alteri precise similis, vt in docta ignorantia ostenditur.
Sed dum intellectualiter circulus in se consideratur: linee multe in
pauimento non possunt ibi esse alie et alie, quia causa alteritatis cessat
scilicet materia, sic nee sunt plures. Sicut ergo de lineis dictum est, ita
de omni quanto, scilicet superficie et corpore. Quando igitur video in
pauimento vnam superficiem terminari figura circulari, et equalem
superficiem figura triangulari terminari, et equalem figura hexagonali,
et ita de omnibus signabilibus figuris, et post hec considero plures
videri superficies illas equales ob subiectum, aliud et aliud in quo aliter
61 et aliter describuntur. Abstraho igitur mentaliter a subiecto, et video
quomodo prius vna et eadem superficies fuit mihi alia et alia visa, quia
vidi in alio1 et alio loco et subiecto, et deinde aduerto quod vna et
eadem superficies est circulus, est trigonus, et hexagonus et omnis figura
qua superficies figurari et terminari potest. Per hoc enigma entitatem
ab hoc et illo absolutam video actu esse omnium et singulorum entium
essendi formam quomodocunque formabilem, non quidem similitudi-
narie et mathematice sed verissime et formabiliter, quod et vitaliter dici
potest, et hoc enigma mihi placet. Nam eandem superficiem posse esse
circularem et rectilinealem et poligoniam, et eius praxim nuper ostendi.
Esto ergo quod possibile esse ponatur actu esse, vti in theologicis faten-
dum est, vtique tune enigma clarius dirigit, quia secundum mathemati-
ce perfectam comprehensionem ad theologiam enigma propinquius fieri
posse arbitror. Et hec de hoc nunc sic dicta sint.
62 Johannes: Timeo ne importunus videar et tediosus, alioquin adhuc
informari pet er em.
Cardinalis: Petite ambo, nam he collocutiones nequaquam me
fatigant: sed apprime delectant. Ideo si quid restat cum alio forte tem-
pore minus ocii detur mihi: nequaquam nunc indulgete.
Johannes: Inter innumera que audire vellem est vnum precipue
quomodo hanc omnipotentem formam negatiue melius attingimus que
dicitur super omne esse et non esse videri.
Cardinalis: Oportet abba presupponere que alias a me audisti: tres
esse speculatiuas inquisitiones. Infima est phisica que circa naturam
versatur et considerat formas inabstractas que subsunt motui. Nam
forma in materia est natura, et ideo inabstracta est atque in alio, ideo
aliter, secundum ergo instabilitatem materie continue mouetur seu
63 alteratur, et hanc inquirit anima sensibus et ratione. Alia est speculatio
circa formam penitus absolutam et stabilem que est diuina, et est ab
1
aliud
668

omni alteritate abstracta. Ideo eterna sine omni motu et variatione, et

hanc formam querit anima per se sine fantasmate supra omnem in-
telligentiam et disciplinam per supremam suiipsius acutiem et simpli-
citatem que intellectualitas a quibusdam dicitur. Estque media
speculatio circa inabstractas formas tarnen stabiles que mathematica
dicitur. Considerat enim circulum qui non est a subiecto seu omni mate-
ria intelligibili abstractus, sed bene a materia corporali et instabili. Non
enim considerat circulum vt in pauimento corruptibili, sed vt in sua
ratione seu diffinitione, et vocatur speculatio ilia mathesis seu disci-
plina. Traditur enim via discipline, et vtitur anima in eius inquisitione
intellectu cum ymaginatione, | de his alias. Nunc autem de absoluta
forma theologizantes dicimus: quoniam ipsa primarie dat esse, omnis
forma adueniens materie dat ei esse et nomen, vt cum figura platonis
aduenit eri: dat eri esse et nomen statue. Sed quia omnes forme in
abstracto que sine materia non subsistant nisi notionaliter, proprie non
dant esse: sed ex ipsarum cum materia connexione surgit esse. Ideo
necesse est qua sit forma penitus abstracta per se subsistens sine cuius-
cunque indigentia, que det materie possibilitatem essendi, et forme ei
aduenienti actualitatem, et vtriusque connexion! rei existentiam,
forme ergo quanto magis indigent subiecto seu materia vt subsistant
actu: vtique debiliores et materialiores sunt et magis naturam subiecti
imitantur: et ideo minus perfecte, quanto vero minus indigent subiecto
formaliores: stabiliores: et perfectiores existunt. Oportet ergo quod
forma que penitus nullo alio indiget: quoniam infinite perfectionis: in
se omnium formarum formabilium complicet perfectiones, quoniam
est actu ipse essendi thezaurus: a quo emanant omnia que sunt:
quemadmodum ipsa ab eterno thezauro sapientie concepta vel re-
65 posita sunt. Refert moyses deum dixisse. Ego sum entitas: quod
reperitur in libris nostris translatum vt predictum est, ego sum qui
sum, esse ergo quod entitas nominat nobis formarum formam nulli
dabili forme conuenit esse quod entitas, nisi illi penitus abstracte: et
adeo perfecte quod ab omni indigentia sit libera. Potest igitur omnis
forma esse perfectior que non est absoluta entitas. Esse autem quod
entitas est perfectio omnis esse, et ideo omnium formarum compli-
catio. Unde nisi ipsa entitas daret omnibus formis esse formatiuum
nequaquam haberent. In omnibus ergo est diuina essentia: que entitas
absoluta: dans omnibus tale esse quäle habent. Cum autem omnia
bona appetant et nihil appetibilius ipso esse: quod de suo thezauro
vtique optimo emanare facit entitas absoluta, ideo deum quern enti-
tatem nominamus solum bonum dicimus, quia ab ipso optimum donum
669

66 nobis gratissimum nostrum scilicet proprium esse recipimus. Querimus

autem fontem nostri esse videre per omnes nobis possibiles modos: et
reperimus per negatiuam nos verius iter capere, cum sit incomprehen-
sibilis quem querimus et infinitus vt ergo tibi nunc dicam que a me
exigis. De negatiua recipiamus negatiuam scilicet non esse: que omnium
negationum1 prima videtur, nonne negatiua ilia presupponit et ne-
gat.
lohannes: Utique presupponit esse et negat.
Cardinalis: Id igitur esse quod presupponit ante negationem est.
lohannes: Utique sic est necesse secundum nostrum intelligendi
modum.
Cardinalis: Esse igitur quod negatio presupponit vtique eternum
est, est enim ante non esse et esse: id quod negat post non esse est
initiatum.
lohannes: Necesse videtur.
67 Cardinalis: Negare ergo que cadit super esse: negat esse illud sic
nominatum presuppositum: quod non est aliud dicere nisi quod esse
post non esse nequaquam est esse eternum et ineffabile.
lohannes: Negare ista nequeo.
Cardinalis: Sic verius video deum quam mundum. Nam non video
mundum nisi cum non esse et negatiue, acsi dicerem: mundum video
non esse deum, deum autem video ante non esse, ideo nullum esse de
eo negatur. Esse igitur ipsius est omne esse omnium que sunt aut esse
quoquomodo possunt. Hoc nulla alia via absque fantasmate simplicius
et verius videri potest, per negatiua enim presuppositum ipsum quod
non esse antecedit: entitatem omnis esse in eternitate simplici intuitu
vides a quo omne quod non esse sequitur negas.
lohannes: Intelligo ipsum presuppositum esse in negatione neces-
sario antecedere non esse, alias vtique nihil esset, quis enim non esse
in esse produxisset: non ipsum non esse, quando non presupponeret esse
68 a quo produceretur. Si igitur aliud esse affirmamus necesse est id quod
dicis esse verissimum.
Cardinalis: Bene infers abba tu autem vides aliqua esse celum
scilicet et terram: de mare et cetera, vides autem vnum non esse aliud
et ita ilia vides post non esse, vides ergo ilia de eterno esse post non
esse hoc esse quod sunt. Cum enim precedat ipsa eternas non esse quod
p. 472 se in esse producere nejquit: necesse est omnia per eternum esse de non
esse seu ex non tantibus produci. Eternum igitur esse est necessitas
essendi omnibus.
1
negatiouum
670

Johannes: Pater dicito clarius si potes: quomodo omnia in eterno

esse videre queam.
Cardinalis: Si sol in eo quod est: f oret et eoipso omnia que non est:
tune vtique foret ante non esse, et ita sol et omnia, quia nihil de ipso
negari posset.
Johannes: Admitto, sed me conturbat conceptus sous qui est ter-
minatus.
Cardinalis: luues te ergo: et respice in ipsum esse solis, et deinde
tolle li solis, et omnem inabstractionem remouendo sic negatiuam,
tune de eo vides nihil negari. Quando enim vides quod esse solis non est
esse lune, hoc euenit quia vides esse in abstractum, et sic contractum et
limitatum, quod ideo solare dicitur. Si ergo aufers terminum et videas
esse interminum seu eterminum siue eternum, vtique tune vides ipsum
ante non esse.
69 lohannes: Quodlibet igitur esse sic video in deo eterno deum et
omnia esse.
Cardinalis: Ita est. Nam cum deus eternus omnia de non esse pro-
ducat : nisi ipse actu esset omnium et singulorum esse quomodo de non
esse produceret.
lohannes: Hec igitur vera sunt que sancti asserunt. Aiunt enim deum
esse quantum sine quantitate, qualem sine qualitate, et ita de omnibus.
Cardinalis: Sic dicunt, sed dicito tu quomodo illud intelligas.
lohannes: Intelligo ipsum omnium que videmus veritatem abso-
lutam, ideo oportet de contracto contract!onem negare, vt absolutum
pertingamus. In visibili namque quantitate attendo quomodo est vera
quantitas. Ueritatem igitur eius per quam vera est in absolute inspicere
attento, et video ipsam esse quantitatem sine tali quantitate quam vidi
post non esse, sie et sie terminatam et limitatam, que per hoc nomen
70 quantitas designatur. Oportet igitur me citra non esse relinquere omnia
ea per que quantitas est potius quantitas quam omnia, et ita nomen,
diffinitionem, figuram, et omnia que omni sensu, ymaginatione, et
intellectu de quantitate apprehenduntur abiicio: vt sic perueniamad
non esse huius quantitatis: deum respicio in eternam eius quod prius
videram causam et rationem, que et si sit ineffabilis ante omne nomen:
tarnen ipsam eternitatem quantitatem sine quantitate nomino, quia
ratio et veritas nominabilis quantitatis, ratio autem quanti non est
quanta, sic nee veritas seu eternitas, sicut nee ratio temporis est tem-
poralis sed eterna.
71 Cardinalis: Gaudeo hoc a te audisse, nee hec que dixisti cuiquam
mira videbuntur qui experitur in se quomodo calor in regione sensi-

bilium est sine calore in regione virtutum cognoscitiuarum magis

abstractarum, calor cum calore est in sensu vbi calor sentitur, sed in
ymaginatione siue intellectu sine calore attingitur. Ita de omnibus que
sensu attinguntur pariformiter dicendum. Odor enim sine odore, et
dulce sine dulcedine, et sonus sine sono, et ita de singulis. Sicut igitur
que sensibiliter sunt in sensu, insensibiliter sunt in intellectu, quia in eo
non sunt sensibiliter sed intellectualiter, et intellectus. Sic omnia que
sunt mundialiter in mundo, sunt immundialiter in deo, quia ibi sunt
diuine. Et deus ita temporalia intemporaliter quia eterne, et corrupti-
bilia incorruptibiliter, materialia immaterialiter, et plura inpluraliter,
et numerata innumerabiliter, composita incomposite, et ita de omnibus,
quod totum non est aliud: nisi quod omnia sunt in suo proprio et
adequatissimo eterno esse sine omni substantial! aut accidental!
differentia discretissime ipsa simplicissima eternitas.
72 Bernardus: Audiui vtique alta lucide resolui. Ex quibus elicio
mundum post non esse initiatum, ideo grece dici pulcrum cosmon, quia
est ab ineffabili eterna pulcritudine que est ante non esse. Et nomen id
negat ipsum esse ipsam pulcritudinem ineffabilem. Affirmat tarnen
esse illius ymaginem cuius ineffabilis est veritas. Quid ergo est mundus
nisi inuisibilis dei apparitio, quid deus nisi visibilium inuisibilitas, vti
apostolus in verbo in principio nostre collocutionis premisso innuit.
p. 473 Mundus ergo reuelat suum creatorem | vt cognoscatur, immo incogno-
scibilis deus, se mundo in speculo et enigmate cognoscibiliter ostendit,
vt bene dicebat apostolus. Apud deum non esse est, et non sed est tan-
turn viuorum regio que est in eternitate ante non esse, aliqantulum
enim incipit ex dictis quia est apparere atque quale sit istud magnum
chaos, de quo christus loquitur, quod est inter incolas immortalitatis
eterne, et eos qui inhabitant infernum, ac quod christus magister noster
ignorantiam tollens, et viam ad immortalitatis eternitatem nos docens,
omnia supplebit que nos eterne illius immortalitatis incapaces reddunt.
73 Nunc satis erit tanta dixisse, que si placet epilogando concludas.
Cardinalis: Forte sic tempus fieri postulat, mouistis ex pauli summi
theologi sententia, quomodo ex creatura mundi intellecta conspiciuntur
inuisibilia dei diximus1 mente ilia creatoris sempiternam virtutem et
inuisibilem diuinitatem conspici: que mundum creatam intelligit. Non
est enim possibile creaturam intelligi emanasse a creatore nisi videatur
in inuisibili virtute seu parte eius· ipsam eternaliter fuisse. Oportet
omnia creabilia actu in eius potestate esse vt ipse sit formarum omnium
1
dixmus
672

perfectissima forma oportet ipsum omnia esse que esse possunt vt sit
verissima formalis seu exemplaris causa: oportet ipsum in se habere
omnium f ormabilium conceptum et rationem: oportet ipsum esse supra
omnem oppositionem, nam in ipso non potest esse alteritas cum sit ante
non esse, si enim post non esse esset: non esset creator sed creatura de
non esse producta. In ipso ergo non esse est omne quod esse potest, ideo
74 de nullo alio creat: sed ex se: cum sit omne quod esse potest. Et quando
ipsum nixi sumus super esse et non esse videre: non potuimus intelligere
quomodo foret visibilis qui1 est supra omne simplex est compositum:
super omne singulare et plurale: super omnem terminum et infinitatem:
totaliter vndique et nullibi omniformis pariter et nulliformis et penitus
ineffabilis: in omnibus omnia, in nullo nihil, et omnia et nihil in ipso
ipse: integre indiuise: in quolibet quantumcunque paruo: et simul in
nullo omnium, qui se in omni creatura ostendit vnitrinum exemplar
verissimum et adequatissimum omnem sensibilem imaginabilem et in-
tellectualem fantasmatibus inherentem in infinitum excedentem cogni-
tionem, cum his cognitionibus nihil incorporeum et spirituale attin-
gatur: sed altissimo et ab omnibus fantasmatibus absoluto intellectu
omnibus transcensis vt nihil omnium que sunt reperitur: inintelligibilis
ignoranter seu intelligibiliter in vmbra seu tenebra siue incognite:
vbi videtur in caligine et nescitur: que substantia aut que res aut quid
entium sit: vti res in quo coincidunt opposita scilicet motus et quies
simul: non vt duo: sed supra dualitatem et alteritatem: hec visio in
tenebra est vbi occultatur ipse deus absconditus ab oculis omnium
75 sapientum. Et nisi sua luce pellat tenebra et se manifestet: manet
omnibus ipsum via rationis et intelligentie querentibus penitus in-
cognitus, sed non deserit querentes ipsum summa fide et spe certissima
atque feruidissimo quantum fieri potest desiderio: scilicet via ilia quam
nos docuit magister vnicus christus dei filius: viua via: solus ostensor
patris sui creatoris nostri omnipotentis, quecunque ergo per nos dicta
sunt non ad aliud tendunt quam vt intelligamus ipsum omnem in-
tellectum excedere, cuius facilis visio que sola felicitat nobis fidelibus
per veritatem ipsam dei filium promittitur si viam nobis verbo et facto
patefactam ipsum sequendo tenuerimus, quod nobis ipse dominus
noster iesus christus concedat semper benedictus. Amen. Laus deo.
76 Finis trialogi aut verius stelle: habiti a sapientissimo et Reueren-

dissimo Patre Domino Nicolao de Cusa sancte Romane Ecclesie
presbytero Cardinale tituli Sancti petri ad vincula Cum duobus famili-
1
que
«* 673

Contra Bohemos — Ep. III (n. X. 1452) — I (27. VI. 1452)
aribus suis Dominis Bernardo Cancellario Archiepiscopi Salszburgensis

et lohanne Andrea Uigenio Abbati monasterii sancte lustine de
Sezadio. l
p 47
' \ Contra bohemos1
Nicolaus miseratione diuina tituli sancti petri ad vincula Sacrosancte
Romane ecclesie presbiter cardinalis: apostolice sedis legatus, episcopus
Brixinensis Magnificis, nobilibus, prudentibusque viris, dominis,
gubernatori, concilio, regentibus, et vniuersis incolis regni Bohemie
Ueram pacem assequi et in ea perseueranter permanere.
2 Uoluit diuina pietas vt ordinatione sanctissimi et piissimi ponti-

ficis nostri Nicolai pape quinti summe pro vestra ac omnium salute
vigilantis, Uestre ad apostolicam sedem vnitatis reintegratio, post
multos longe nobis aptiores legatos ad nos nunc perueniret qua-
liscunque sollicitudo, et quamuis tarn admonitione apostoli quam
sanctorum conciliorum atque doctorum imbuti merito retrahere-
mur, maxime quia auersio animorum non repperit hactenus effi-
cax remedium: quasi iam tales animi in seruitute principis tenebrarum
redacti nequeant intelligere vt bene agant. Nihilominus nonnullis
literis ex regno ad principes vicinos atque ad nos missis, in quibus
Sanctus Dominus noster notatur quasi compactatis certis per Basi-
lienses vobiscum initis detrahat: medio religiosi fratris iohannis
de capistrano respondere distulimus: sperantes iacobellianos qui
iacobelli vesaniam sequentes communionem vtriusque speciei quo ad
populum laycalem sua sponte contra ritum ecclesie catholice continuant,
de proximo ad ecclesiam vnde exiuerunt reuersuros, aut nos cum ipsis
conuentum aliquem de proximo pro instauranda et firmanda pace habi-
turos fuimus, de hoc non parum ex his optimis verbis oratorum vestro-
3 rum qui nobiscum Ratispane conuenerant consolati. Sed nobis inqui-
rentibus quid singuli vestrum de sancte vnionis repetitione sentiant,
comperimus nondum omnium intentionem confractam vt veram
1
Epistulae ad Bohemos tres, quod anno 1452 tribus diebus diversis (die 2J. mensis
lunii, 16. mensis Septembris, n. mensis Octobris) datae sunt, hoc quoque ordine in
editione critica publici iuris fient. Quia hoc libra editio Argentoratensis typis de-
scribitur et, quae popria sunt eins, observaniur, lector ne moleste ferat monemus,
quod nonnulli paragraphorum numeri ter positi sunt. Epistula, quae die 2J. mensis
lunii data est, paragrapho 4 numerisque i — n numeratur; quae die 16. Septem-
bris, paragrapho 6 numerisque 1—8.
674

Contra Bohemos — Ep. III (n. X. 1452) — I (27. VI. 1452)
aribus suis Dominis Bernardo Cancellario Archiepiscopi Salszburgensis

et lohanne Andrea Uigenio Abbati monasterii sancte lustine de
Sezadio. l
p 47
' \ Contra bohemos1
Nicolaus miseratione diuina tituli sancti petri ad vincula Sacrosancte
Romane ecclesie presbiter cardinalis: apostolice sedis legatus, episcopus
Brixinensis Magnificis, nobilibus, prudentibusque viris, dominis,
gubernatori, concilio, regentibus, et vniuersis incolis regni Bohemie
Ueram pacem assequi et in ea perseueranter permanere.
2 Uoluit diuina pietas vt ordinatione sanctissimi et piissimi ponti-

ficis nostri Nicolai pape quinti summe pro vestra ac omnium salute
vigilantis, Uestre ad apostolicam sedem vnitatis reintegratio, post
multos longe nobis aptiores legatos ad nos nunc perueniret qua-
liscunque sollicitudo, et quamuis tarn admonitione apostoli quam
sanctorum conciliorum atque doctorum imbuti merito retrahere-
mur, maxime quia auersio animorum non repperit hactenus effi-
cax remedium: quasi iam tales animi in seruitute principis tenebrarum
redacti nequeant intelligere vt bene agant. Nihilominus nonnullis
literis ex regno ad principes vicinos atque ad nos missis, in quibus
Sanctus Dominus noster notatur quasi compactatis certis per Basi-
lienses vobiscum initis detrahat: medio religiosi fratris iohannis
de capistrano respondere distulimus: sperantes iacobellianos qui
iacobelli vesaniam sequentes communionem vtriusque speciei quo ad
populum laycalem sua sponte contra ritum ecclesie catholice continuant,
de proximo ad ecclesiam vnde exiuerunt reuersuros, aut nos cum ipsis
conuentum aliquem de proximo pro instauranda et firmanda pace habi-
turos fuimus, de hoc non parum ex his optimis verbis oratorum vestro-
3 rum qui nobiscum Ratispane conuenerant consolati. Sed nobis inqui-
rentibus quid singuli vestrum de sancte vnionis repetitione sentiant,
comperimus nondum omnium intentionem confractam vt veram
1
Epistulae ad Bohemos tres, quod anno 1452 tribus diebus diversis (die 2J. mensis
lunii, 16. mensis Septembris, n. mensis Octobris) datae sunt, hoc quoque ordine in
editione critica publici iuris fient. Quia hoc libra editio Argentoratensis typis de-
scribitur et, quae popria sunt eins, observaniur, lector ne moleste ferat monemus,
quod nonnulli paragraphorum numeri ter positi sunt. Epistula, quae die 2J. mensis
lunii data est, paragrapho 4 numerisque i — n numeratur; quae die 16. Septem-
bris, paragrapho 6 numerisque 1—8.
674

catholicam velint vnionem amplecti. Considerauimus autem iacobelli

sequaces sue diuisionis materiam plurimum ex compactatis firmari.
Post hec se praxim primitiue ecclesie atque subsequentis, ac etiam
sacras allegare scripturas, et quia visi sunt suis vltimis ad multos datis
scripturis penitus in compactatis residere, nos volentes experiri an ilia
desinere vellent que nihil vtilitatis contribuunt: deliberauimus primum
nostris scriptis ostendere eos superuacue compactatis inherere, cum
non seruiant ipsis in aliquo, sed potius nobis catholicis contra eos:
proponentes in euentum indurationis alias eorum circa praxim pri-
morum nostrorum enodare fallacias, atque demum nihil eos fulcimenti
habere: ex sacris literis pro nostro modulo manifestare: quamquam
fateamur longe sufficientius a nostris predecessoribus et qui adhuc
supersunt doctissimis fidelibus ad singula iacobellianorum assumpta
responsum. Misimus autem primum ex Ratispana literas tenons
subsequentis.
4/i Nicolaus miseratione diuina tituli sancti Petri ad vincula sacro-

sancte Romane ecclesie presbiter cardinalis, apostolice sedis legatus1,
episcopus Brixinensis Uniuersis et singulis nobilibus, venerabilibus,
strennuis, honorabilibus prudentibusque baronibus, prelatis, militibus,
presbiteris, religiosis, militaribus, magistrisciuium, et opidanis, et cunctis
ecclesiasticis et secularibus inclitum regnum Bohemie, et marchio-
natum Morauie2 inhabitantibus, Uere pacis desideria feliciter adipisci.
2 Postquam diuina pietas statuit vti firmiter speramus regnum et

marchionatum predictos: hoc tempore ad obedientiam Sacrosancte
Romane et catholice ecclesie reuocare Sanctissimus dominus noster
dominus Nicolaus papa quintus nobis curam et sollicitudinem tarn
sancti opens commisit, et legati de latere plenam tribuit facultatem. Et
p- 475 quoniam nuper ex nobilibus | regni ipsius oratoribus in dieta Ratispa-
nensi latenter intelleximus desideria omnium vestrorum diuina in-
spiratione, nunc ad veram et effectualem vnionem inclinari et quod
eapropter apostolicam legationem in regno ipso constitui optatis pro
complemento tarn sancti propositi mox operam dedimus vt hoc summo
3 pontifici nostro quantocius patefaceret. Et quoniam ad rem ipsam
feliciter conducendam necesse est vt ante accessum apostolici legati ad
regnum de mente singulorum, aut saltern maioris et sanioris partis
inhabitantium quo ad puram veram et effectualem obedientiam et
subiectionem simus certiorati. Nam si for et propositi vestri vos velle
1 2
legatis Moranie
675

Contra Bohemos — Ep. I (27. VI. 1452)
conformare progenitoribus vestris: qui ante hanc differentiam catho-

licam vitam duxerunt, qui fidem orthodoxam ab apostolica sede, atque
priuilegia metropolitice sedis et generalis studii pro sua deuotione et
obedientia ad matrem suam ipsam scilicet sedem romanam meruerunt
quemadmodum et alia Christiana regna que adhuc in eadem obedientia
perseuerant superuacue apostolicus legatus inquietaretur: et re non
peracta in non paruum omnium vestrorum dedecus rediret, quare vt
experiamur quem fructum introitus legati efficere queat, honorabilem
iohannem dursmit presentium latorem capellanum nostrum deuotum
dilectum, ad vos omnes et singulos transmisimus: cui dedimus in
mandatis vt his nostris patentibus litteris ostensis: vniuscuiusque
mentem et intentionem inuestiget circa iam dictam obedientiam pre-
standam et que circa ipsam atque securum accessum apostolici legati
4 fuerunt oportuna, prout de hoc per nos latius est informatus. Quare
rogamus vos et in domino exhortamur vt ipsum capellanum nostrum
admittere benigne audire et que menti geritis scripto patefacere velitis,
nee putetis nos a vobis rem magni ponderis leuiter exigere. Nam cum
impossibile in veram pacem ecclesiasticam constitui posse, quamdiu
non est omnimoda conformitas corporis et membrorum. Turpis enim
est omnis pars que toti non congruit hinc in ea re vbi qui non est cum
vniuersali ecclesia contra earn esse constat. Necesse est pure et simpli-
citer absque pacto et conditione omnium conformitatem obedientie
amplecti neque quenquam moueat, quod cum oratores tunc Basiliensis
concilii de pace ecclesiastica präge tractarent ad compactata deuentum.
Nam experimento compertum est modum illum integram pacem et
vnitatem cum sancta Romana ecclesia non effecisse, que cum sit
piissima mater omnium fidelium redeunti quem in fide genuit gremium
claudere nequit, et omnia que filii sui postulant si salutaria sunt libera-
liter concedit, sicut enim mater ipsa per quecunque pacta non possit
trahi ad consentiendum in his que filiorum suorum saluti sciret obuiare.
Ita etiam ea que salutis sunt sine pactis assensum nequit denegare.
5 Unde si qui sunt nimium fortassis soliciti hos admonitos esse volumus
ne in catholica fide tali onere se frustra fatigent, sed matri fidei cui hoc
onus a sponso christo domino creditum est derelinquant. Seit enim
mater illa quibus nos debeat pascere fidei cibis que sola in his talibus
alimentis que administrat pro salute nostra errare nequit. Oportet igi-
tur omnem christianum per puram obedientiam pasci cibo vite a matre
sua sancta romana et catholica ecclesia que eum regenerauit et
6 nequaquam inniti proprie prudentie. Experti estis quanta mala passi
estis quod nonnullos qui contra Romane ecclesie fidem et obseruantiam
676

nouitates introduxerunt: monitis matris vestre presuppositis. Hi enim

degeneres filii iactabant se christianos et fratres nostros eiusdemque
matris sancte Romane et catholice ecclesie filios: extra quam non est
salus et matrem spreuerunt. Et hodie aliqui se ei anteponunt, de quibus
recte ait: Filios nutriui et ipsi spreuerunt me, hi vero nimium suo
ingenio confidebant. Nolite igitur tales pro fratribus honorare qui se
6
P· 47 matris vestre filios nominari verecundantur. Aperite | queso oculos, et
considerate vnde excidistis et quo perducti estis, et per quos, et credite
plus matri vestre a quo omnia que salutis et honoris sunt recepistis,
quam seductoribus illis, qui adeo ceci sunt quod lumen non vident,
adeo bestiales quod matrem non cognoscunt. Paruifacite omnia que
ipsi de compactatis ingerunt. Nam ad illorum sciolorum confusionem
deus ilia sic fieri permisit. Neque religiosus frater iohannes de capi-
strano vir vtique zelum dei habens cum scientia, nee alius quisquam
asserit, compactata heresim in se continere, sed constanter negatur in
s compactatis talia concedi: que vobis falso suggeruntur. Poteritis si
volueritis ex compactatis ipsis, seductores vestros facile conuincere.
Nam cum extra vniuersalem ecclesiam que catholica grece dicitur non
sit salus, et vt ipsi negare non possunt, videte in compactatis, vbi est
ilia catholica ecclesia et reperietis in capitulo1 primi articuli esse scrip-
turn quod regnum Bohemie et marchionatus in fide conformare se
debent vniuersali ecclesie, et non potest intellectus alius dari quam
quod ilia sit vniuersalis2 ecclesia: cui se debent regnum et marchionatus
conformare. Si igitur illam admiserint esse vniuersalem ecclesiam cui
se debent regnum et marchionatus conformare: clare intelligitis quod
ipsi vestri sacerdotes qui in concordata consenserunt confessi sunt vos
9 extra vniuersalem ecclesiam eorum ignorantia seductos. Nonne claris-
simum est illam vniuersalem ecclesiam de qua loquuntur compactata
in fide tenere, communionem sub vtraque specie non esse de necessitate
salutis quo ad non consecrantes. Uidete si illi qui compactata allegant
sic credunt vt etiam secundum textum compactatorum tenentur, et
ostenditur manifeste ex compactatis ipsis, vbi dicitur quod post con-
formitatem fidei et rituum illi et ille qui vsum habent sub vtraque specie
communicandi communicent etc. Admiserunt igitur sacerdotes illi
quod communio talis non fuit nee est de necessitate salutis: quando ad-
miserunt quod saltern vsum habentibus traderetur. Ecce quam aperte
constat in confusionem seductoris deum sic compactata fieri per-
io misisse. Uelitis queso diligenter attendere quid vtilitatis nobis eueniret:
si obedientiam non aliter quam saluis compactatis prestare velletis.
1
capittulo 2 vniuersals
677

Contra Bohemos — Ep. I (27. VI. 1452) — II (16. IX. 1452)
Nam si aliquid singularitatis ex ipsis habere putatis circa ritum com-

munionis sub vtraque specie: vt seductores nonnulli persuadent. Legite
textum et ponderate mentem concilii ex litera, et reperietis negligentia
illorum sacerdotum vos omnia ibi vobis oblata perdidisse. Est enim
vobis notorium quod illi tales sacerdotes nunquam ea que fieri debe-
bant ad habendum permissionem illius communionis procurarunt aut
obseruarunt, sed non obstantibus compactatis continuarunt illa que
dimittere tenebantur. Ideo ex eorum negligentia permissio etiam quo ad
personas que vsum habebant non est sortita effectum, minus permissio
de libertatione concedenda obtineri potuit a synodo: semper ob talium
presbiterorum presumptam pertinaciam: qui toto tempore quo conci-
lium sedebat: compactata nulla ex parte obseruare curarunt, et ita
soluta est synodus antequam euentualis promissio fieri potuit. Uidete
nunc queso quomodo quidem tales vestri sacerdotes in suam confusio-
nem ad compactata refugiunt: ex quibus penitus nihil ex eorum seduc-
torum culpa etiam quo ad eos qui vsum communionis habebant estis
assecuti, sic alia que in compactatis sunt: nonne manifeste condemnant
tales allegantes, ipsi enim sua sponte rure1 se ingerunt, et absque
missione expresse contra compactata predicant. Et cum nullam habe-
ant potestatem ligandi et soluendi populum decipiunt. Uidetis ne quo-
modo obedientiam illam de qua similiter in compactatis: quo ad suum
ii seruant romanum pontificem. Ex his intelligitis compactata nihil
singularitatis vobis prestare, sed solum confusionem eorum qui sua
presumptione seducti vos seduxerunt exprimere vt ore suo iudicentur.
P- 477 Quare merito ad | instar aliorum fidelium: obedientiam puram simpli-
cem: veram et effectualem que solum deo grata vobis vtilis et salutaris
existit, suademus in legati aduentu alacri animo acceptare et nos de illa
certificare, per quam solam ab illa liberalissima apostolica sede indubie
omnia que salutis et pacis sunt potius sine pacto quam cum pacto quam-
tocius in laudem poteritis obtinere. Datum Ratispane sub nostro sigillo
die. XXVII. lunii Anno a natiuitate domini Millesimo quadringente-
simoquinquagesimosecundo Pontificatus sanctissimi in christo patris et
domini nostri domini Nicolai diuina prouidentia pape quinti anno sexto.
5 Et quanquam in pactis inter nos et oratores ex regno qui ratis-
pane constituebantur habebatur nostris mittendis conductum in
regno dari debere, tarnen per capellanum nostrum de quo in littera sal-
uus conductus impetrari nequiuit, inde euenit quod premisse littere non
potuerunt vbilibet presentari, neque earum gerulus in credentia audiri.
Fuimus autem ad sie scribendum inducti rationibus illis quibus et
1
lege: eure
678

sanctus bernardus mouebatur quando mediolanensibus tune scismatis

epistolam misit, que in corpore epistolarum suarum reperitur, incipiens
Ciuibus mediolanensibus etc. Suadet enim ne acquiescant pseudo-
prophetis sed attendant quod causam nullam habent non simpliciter
obediendi apostolice sedi cui resistere est ordinationi diuine resistere,
ac quod finaliter ei resistere nequeunt, quodque in ipsa sit plenitudo
potestatis et auctoritatis, et ideo dare potest priuilegia etiam pallii et
tollere. Unde mediolanenses bene consult! sic fecerunt. De quo videatur
epistola ilia et alia sequens eandem. Et reperitur nos sane et iuste
consuluisse. Sed ad hanc nostram salutiferam monitionem non recepi-
mus responsum: nisi quorundam assertorum sacerdotum opidi Clato-
niensis1 ad quos rescripsimus vt sequitur.
6/i Nicolaus miseratione diuina tituli sancti petri ad vincula sacro-

sancte Romane ecclesie presbiter Cardinalis Apostolice sedis legatus
Episcopus Brixinensis Martino et reliquis sacerdotibus Clatoniensibus
Spiritu duci saniori.
2 Expectauimus vt ad nostra scripta que ad manus vestras per-
uenire vos obedientes responderetis, atque quod prestitam vestro et
aliorum nominibus obedientiam romano pontifici realiter et cum
effectu seruaretis. Nunc vero contrarium in vestris litteris reperimus
in quibus multa contra catholicam fidem clauium potestatem propria
vestra promissa in regni mfamiam et animarum vestrarum periculum
plus presumptuose quam sapienter dolenter relegimus. Nam in nostris
literis vbi de seductoribus populi loquimur, non credebamus vos offen-
sos. Habemus enim meliorem estimationem de vobis quam vestra
scripta ostendunt, scribitis nos omne ingenium adhibuisse ad com-
pactata, fatemur, sed ad ilium certe finem vt vos et vobis complices qui
ad compactata confugitis: detectis his que scripsimus cautius ageretis,
quoniam in veritate potius vobis aduersantur quam seruiant. Ubi
autem nobis culpam asscribitis quasi vos seductores et omnes licet
non reperiantur omnes in nostris litteris seductos asseramus non nobis
sed vestris compactatis que nitimini cunctis inculcare vsque etiam ad
iniuriam summi pontificis nostri rectius imputaretis. Ipsis enim pre-
suppositis hec sequi que scripsimus nemo ratione vtens ambigere
potest, neque vos euaditis per hoc quod scribitis nos respexisse ad id
quod ponitur in ipsis: scilicet quod bohemi vsum habentes communi-
cabunt auctoritate christi et ecclesie vere sponse eius. Mirandum est
quod vos vt nobis impingatis ignorantiam non videtis vos mere in
1
i.e. Clatovia
679

Contra Bohemos — Ep. II (16. IX. 1452)
heresim maximam quasi sit alia ecclesia catholica et alia sponsa christi,
ita quod si non sitis de prima: sitis de secunda. Non opus est declarare
3 hunc errorem qui ex symbolo fidei notorius est. Deinde admiramini
quomodo auctoritate1 ecclesie communicare et extra ecclesiam esse se
p. 4j8 compatiantur neque nos id dicimus: neque | credimus, et compactata
docent vos autoritate ecclesie non communicare potuisse: nisi prius
fuissetis in ecclesia catholica per conformitatem fidei et rituum. Docent
itaque compactata que amplius declinare non potestis post sigillationes,
allegationes, et varia scripta vestra, quod sine autoritate ecclesie
illicite communionem duplicis speciei vsurpastis. Nam non dicunt
compactata quod autoritate christi et ecclesie sponse eius communi-
castis in preteritum, aut communicatis in presens, sed premissa con-
formitate fidei et rituum cum catholica ecclesia communicabunt in
futurum illi et ille etc. Ex quo constat manifestissime secundum
intentionem concilii vti etiam postea synodus in decreto de communio-
ne declarauit vos illam communionem absque autoritate christi et
4 ecclesie illicite vsurpasse. Fuisset tarnen tunc demum facta licita illi
et illis etc. autoritate christi et ecclesie si conditio conformitatis prius
fuisset adimpleta, que cum nunquam sedente synodo adimpleta
reperitur: quamquam sepe solicitati fueritis vt scripturis per manus
bone memorie tunc legati, et domini iohannis polemar scriptis que
apud nos sunt ostendere poterimus. Per vos igitur stetit vt vosipsi
negare non potestis. Manet ergo illicita, quomodo ergo in ecclesia esse
potestis quando in illicite vestra propria presumptione vsurpato vos-
ipsos ab ecclesia separastis, neque euadere potestis nisi alia pericu-
losiori heresi inuoluamini, quemadmodum in scriptis vestris vos
inuolutos reperimus, vbi quandam fingitis ecclesiam mathematicam
de qua vos esse dicitis, etiamsi neque cum papa, neque cardinalibus,
neque cum toto mundo sitis, asserentes adhuc vos in templo domini
esse nisi christus vos repellat, quod est potius insanire quam errare.
Neque ita est vt scribitis nos compactata ignorare, nam illa aliquam
correctionem nobis tunc presidentibus in natione germanica recepe-
runt: maxime in capitulo de libertatione communionis, vbi apponi
fecimus facultatem in euentum dari sacerdotibus, posse communicare
5 populum modo quo ibi ponitur. Uidete ergo quid populus fidelis:
etiam si cuncta per vos que fieri debebant fuissent adimpleta: obti-
nuisset, et an ex compactatis hoc verum sit quod communiter et in
scriptis vestris ad nos datis asserere non cessatis, communionem
duplicis speciei sie per vos basilee deductam et euangelica veritate
1
auctori-te
680

probatam: quod illi doctores qui dicuntur Basilee fuisse rationibus

conuicti earn admiserunt. Nam si libera facultas dabatur tantum
sacerdotibus dandi in euentum completionis appositarum conditionum.
Nonne manifestum est nequaquam hoc subsistere posse quod vos
dicitis, atque quod illi doctores nequaquam fuerunt vestris rationibus
et autoritatibus inducti ad quicquam concedendum, docet processus et
diffinitio tricesime sessionis. Sepissime in faciem audistis quod non
vnicum saltern doctorem allegastis: qui ex intentione necessitatem
6
illius communionis probaret. Propterea nonne postquam promisistis
et sigillastis compactata, et sepius per scripta et oratores concilii solli-
citati non curastis ea seruare. Nouem petitiones obtulistis Basilee, qua-
rum prima erat, vt libertas euentualiter oblata quo ad sacerdotes
tradendi: et populum recipiendi transiret in preceptum. Habemus
manibus legati et auditoris prefatorum responsum negatiuum, quod et
vos Martinum non latet, qui vt audiuimus pro sollicitatione responsi
missus eratis Basileam. Si igitur compactata in que consensistis non
dederunt que optastis, neque ex post obtinuistis a synodo: quare
adhuc non cessatis asserere id quod nobis quasi ignoranti scribitis.
Multa sunt apud nos munimenta concilii illius et testamentaria quedam
scripta relicta legati et auditoris: que nos optime de singulis instruunt.
Ita quod nihil nos quasi ignorantem latere potest. Uolumus tarnen pro
7 nunc patienter ferre iniurias vestras ob spem melioris. Quod autem
tantum scripsimus de compactatis in aliis nostris literis causa fuit, quia
P· 479 legimus scripta ex regno ad principes [ nostros regno propinquos trans-
missa, in quibus ecclesiam et pontificem de non obseruantia pre-
missorum compactatorum arguere nisi estis. Considerauimus igitur ad
nos spectare qui tenemut honorem pontificis ecclesie pro posse defen-
sare vobis manifestare compactata nihil tribuere: nee ad tales nos ad
quales ille littere nos prouacarunt, descendimus particularitates re-
fallendas: sperantes quod deus concederet vnionem in ecclesia sua: pro
qua cum omnibus nostris tarn in oriente quam in occidente fideles im-
pendimus labores earn turbare non volumus quamuis nobis synodalia
gesta sacrorum generalium conciliorum ostenderent rem istam humani-
tus impossibilem, experimento aliorum qui de ecclesia abierunt quos
raro humana diligentia comperimus vere rediisse. Et ne totum lagatio-
nis tempus quemadmodum multi ex preteritis legatis inaniter vobiscum
perderemus circa reformationem alamanie aliquantisper vacauimus,
qua pro parte nobis possibili expedita nouo apostolico recepto man-
dato incepimus vtinam feliciter et durante mandate non deficiemus,
8 parati omnia exequi pontificis iussa: pro regni pace et salute: nequa-
681

Contra Bohemos — Ep. II (16. IX. 1452) — III (n. X. 1452)
quam putetis nos ad ea que prius scripsimus ob que a vobis de im-

prudentia arguimur sine pontificis nostri iussu processisse. Si enim
simpliciter modo quo alii christiani obedire recusatis ad placitandum
nobis nemo ab apostolica sede mittetur. Non est enim consuetudinis
nee iuris quod christi vicarius et iudex fidei se subiiciat et placitationem
cum suis subditis ineat: sed quod obedientibus in his que salutis et
pacis sunt gratiose: liberaliter: et paterne condescendat, prout nos in
priori epistola in fine id ipsum scripsimus et obtulimus. Ad quod certe
potius respicere et oblationem magis quam compactata vestra magni-
ficare debeatis. Admonemus vos pro credito nobis legationis officio:
vt amplius desistatis ab his modis inuectionis, et humiliamini vti decet
christianos sacerdotes obediendo prepositis vestris secundum legem dei
et sanctorum instituta realiter et cum effectu: prout ex premisso et
de iure diuino et humano tenemini: et alios ad idem inducatis: nos de
hoc certificantes, et tunc sentietis preter spem quam de persona con-
cepistis omnem cordialem affectum ad queuis inclito regno vobis et
singulis salutaria. Datum Brixine decimasexta decembris etc.
7 Ex his satis ostendi putamus lacobellianos ex compactis pro se alle-

gatis conuictos sua confessione extra catholicam ecclesiam esse que
est sponsa christi, et nobis solum sufficit sie ostendisse pro nostra
contra eos victoria etiamsi in omnibus sacramentis nobiscum con-
currerent, vt elegantissime arguit magnus Augustinus contra ro-
gatistas et donatistas in multis locis et late de catholica ecclesia
et premissis in epistola quam ipse et Sibuanus senex valentinus
aurelius innocentius optatus et ceteri episcopi de concilio zertensi
scripserunt ad donatistas cuius initium est Cum in auribus nostris
fama crebresceret et quod ilia sit catholica que vnitur successor!
Petri apostoli et quod anathema sit aliam esse, ostendit Augustinus in
epistola quam ipse et Fortunatus ad generosum scripserunt et pro-
batur in capitulo pudenda, et capitulo scisma, XXIIII, questione I, et,
XCIII, distinctione qui cathedram, et in multis aliis locis. Audiant
etiam iacobelliani quid ait idem augustinus in epistola ad bonifacium
comitem: que incipit, laudo et gratulor et admiror circa finem sie enim
dicit Isti autem cum quibus agimus non sunt desperandi, adhuc enim
sunt in corpore scilicet suo mortali, sed non adquirent spiritum sanctum
nisi in corpore christi cuius habent foris sacramentum sed rem ipsam
non tenent intus cuius illud est sacramentum et ideo sibi iudicium
manducant et bibunt. Unus enim panis est sacramentum vnitatis,
quoniam sicut apostolus dicit. Unus panis et vnum corpus multisumus. |
682

p. 480 Proinde ecclesia catholica sola corpus est christi cuius ille caput est
saluator corporis sui. Extra hoc corpus neminem viuificat spiritus-
8 sanctus. Hec et plura de hoc ibidem. Et idem augustinus in epistola ad
paulinum que incipit Quod de peruentione etc. ostendit quod in
sacramento altaris quod est votum predicatur nostrum aliud maximum
votum quo nos vouimus in christo esse mansuros, vtique in compage
corporis christi cuius rei sacramentum est, hoc ibi. De quo idem de
consecratione distinctione II, Qui manducat in fine, et capitulo
qui discordat iuncta glosa. Pretereamus nunc ilia que iacobelliani
sepissime licet surda aure audiuerint Basilee et alibi, atque legere
possunt si volunt.
9 Nunc ad aliam partem praxis nos conuertamus, ex quo1 conuentio que
inegra2 in festo sancti Galli sperabatur per vos nobis nunciatur recusata.
Uelitis rogamus impigre que sequentur lectitare. Si veritatem scire
diligitis: et reperietis nos veram dixisse in literis nostris preinsertis.
Nam ignorantia hystoriarum et scripturarum decepit iacobellum et
ίο sequaces sacerdotes qui plerosque hactenus seduxerunt. Est igitur
aduertendum quod christus non nisi discipulis suis legitur dedisse
corpus suum et sanguinem, qui vt lucas ait: dixit. Si quis non renun-
ciauerit omnibus que possidet non potest meus esse discipulus. In
primitiua igitur ecclesia omnes christiani qui quotidie communicarunt
siue sub vna siue sub duplici specie fuerunt discipuli qui omnibus
resignarunt, vt scribit sanctus Iheronimus de illustribus viris in capi-
tulo de philone dicens. In primitiua ecclesia omnes fideles resignasse
omnibus vt suo tempore religiosi. Sicut etiam in actibus apostolorum
legitur. Et vt scribit honorius in libro qui gemma anime dicitur, hie
modus quo ad religiosos omnibus diebus communicandi suo tempore
et ante: tempore scilicet sancti Benedict! seruabatur. Sic vt scribit
crisostomus super epistolam ad hebreos post communionem mini-
strorum altaris qui sancti reputantur: et intra sanctasanctorum circa
altare communicant apud sacrum ostium vbi ad sanctasanctorum
intratur per dyaconum sancti ex populo vocabantur ad communionem,
quod et hodie apud grecos seruatur. Et quia pauci se sanctos pre-
sumunt raro aliqui veniunt. Et in decretis anacleti pape per sanctum
petrum in presbiterum ordinati: legitur omnes qui intererant con-
secrationi communicasse. Dicit enim textus decreti prout in original!
et burcardo habetur Peracta autem consecratione omnes communi-
cent qui noluerunt ecclesiasticis carere liminibus. Sic enim apostoli
statuenmt, et sancta Romana tenet ecclesia, et si hoc neglexerint:
1 2
exquo i. e. in Egra
683

Contra Bohemos — Ep. III (n. X. 1452)
degradentur, ecce dicit degradentur, non igitur intelligitur nisi de

illis sanctis qui consecration! intererant et ad sanctasanctorum ad-
mittebantur, sicut sunt in sacris ordinibus constituti. Pars huius
textus habetur de consecratione distinctione I, episcopus deo. Idem
probatur ex capitulo tribus iuncta glosa et capitulo sacerdotum, de
consecratione distinctione II, et sunt primi dementis successoris
sancti Petri, et non reperitur alios tune sub vtraque specie communi-
casse. Ita videtur sanctus dyonisius dicere in libro de ecclesiastica
ierarchia, et reperitur Romanam ecclesiam antiquitus sie seruasse, vt
Guilelmus in rationali diuinorum dicit scilicet quod presbiteri con-
celebrarunt pape et communicarunt. Ita hodie seruat ecclesia Con-
stantinopolitana. Quando enim patriarcha solemniter celebrat: omnes
presbiteri conueniunt ad concelebrandum et communicant etc.
11 Est similiter attendendum quod antiquitus eucharistia dabatur ad
manus communicandi, et hoc etiam ex epistola sancti Cypriani, vbi
tractat de miraculo calicis et puelle patet, et sacerdos grecus dat
eucharistiam hodie ad manum. Calicem autem nemo ministrabat
nisi dyaconus, vt ibidem ex cypriano. Et iheronimus ad ipsum
dicit, 93, distinctione dyaconi sunt. Et in legenda sancti Laurentii et
sancti Syxti, quo progrederis etc. reperitur. Et sie adhuc seruat
p. 481 Romana ecclesia papa ce[lebrante solenniter et constantinopolitana.
Nam diaconi pape et patriarche calicem ministrant. Et in concilio
Rothomagensi, de quo in borcardo libro, III. capitulo LXXVII. fuit
statutum contra sacerdotes qui laicis et mulieribus dabant calicem
precipiendo ne amplius talibus calicem tradant: quoniam corpus
domini nesciunt diiudicare: neque inter cibum spiritalem et carnalem
discernere: sed quod sacerdotes sumant diaconus vel subdiaconus
qui sunt ministri altaris colligenda tradant: ita tarnen quod sacer-
dotes eos suis propriis manibus communicent. Et subditur Sacerdos
autem nulli laico aut femine eucharistiam in manibus: sed tantum in
os eius cum his verbis ponat Corpus domini et sanguis prosit tibi ad
remissionem peccatorum et ad vitam eternam. Si quis hec trangressus
fuerit quia deum omnipotentem contemnit et quantum in ipso est
12 inhonorat ab altari remoueatur: hec ibi. Sie adhuc hodie sancta ro-
mana tenet ecclesia. Nam diaconus et subdiaconus de manu pape
corpus sumunt: et residuum colligunt in calice: et laicis non traditur
eucharistia ad manus sed in os. Erat autem quedam constitutio facta
in concilio Turonensi, quod eucharistia que dabatur in os communi-
candi1 intincta esset in sanguine ad hoc quod presbiter veraciter dici
1
communicaudi
684

posset in tradendo corpus et sanguis domini proficiat tibi: sed hec1

constitutio per romanam ecclesiam non fuit recepta: vt patet in capi-
tulo cum omne, de consecratione distinctione II, vbi lulius papa in-
tinctum panem prohibuit: nee ilia ratio allegata in concilio Turonensi
fuit valida: quia nihilominus veraciter dici potest in tradendo eucha-
ristiam in specie panis Corpus domini nostri iesu christi et sanguis
proficiat tibi: vbi enim corpus ibi et sanguis: vt Innocentius tertius
in summa sua declarat: et quod sacramentum sub specie panis secundum
eundem Innocentium dicatur: sacramentum corporis et sanguinis
christi. Uidetur textus in capitulo deus qui in fine de penitentiis et
remissionibus vbi viaticum taliter nominat: sed licet secundum eun-
dem in ratione: esus non dicatur nisi corporis sacramentum. Est tarnen
verum quod etiam laicis aliquo tempore dabatur eucharistia sub
vtraque specie: sed non reperitur hoc crebriter2 in anno: et aliter
quam solenniter, per pontificem et in eius presentia deque eius pre-
cepto factum. Greci enim laici consueuerunt tempore chrysostomi
et ambrosii vix semel in anno communicare: vt ipse chrysostomus
super epistolam3 ad hebreos: et ambrosius libro V, de sacramentis
testantur, quamuis statutum esset per fabianum papam vt omnes
laici saltern ter in anno communicarent: scilicet in festis pasche:
penthecostes et natalis domini: alias pro christianis non haberentur,
13 propterea reperitur preceptum diocesanis quos infirmitas non excusat
quod ilia tria festa cum suis episcopis in ciuitatibus celebrent ad
accipiendum communionis vel benedictionis gratiam: et qui hoc
neglexerunt communione priuabantur: vt reperitur in libro antique qui
corrector pretitulatur in quo diriguntur sacerdotes quomodo plebem
curare debeant. Et ex dyonisio reperitur hoc fuisse ab initio: et ex
gestis concilii Calcedonensis contra ybam continue obseruatum. Et
hodie in cathedralibus ecclesiis calices magni et antiqui reperiuntur
forte ad ilium vsum tune ordinati et seruabatur rome. Nam solus
pontifex romanus vsque ad proxima tempora in festo pasche laicos
quibus ipse sua manu corpus domini tradidit: permisit accedere ad
susceptionem sanguinis de manu diaconi: sed nequaquam alii laici in
parrochiis ad susceptionem sanguinis reperimus admissos. Communi-
cabant autem romani fideles tempore sancti hyeronimi semper corpus
christi accipiendo: vt ipse hyeronimus testatur: et in ilia quotidiana
1
hee
2
crebiter
3
super
685

communione de sanguine nullam fecit ibidem mentionem. Dicit enim

Scio rome esse consuetudinem vt fideles semper corpus christi accip-
iant. Et ambrosius: augustinus atque alii omnes exponent es verba
p.482 ilia: panem nostrum quotidianum: de communione|fidelium: dicunt
cotidianam illam communionem esse corporis christi: nullam de
sanguine mentionem facientes. Christus enim docet nos petere panem
14 illum supersubstantialem quotidie, sufficit igitur si impetratur. Est
consequenter attendendum quod communio est sacramentum vnitatis
et pacis. Ideo cuncto populo christiano loco quotidiane communionis
successit communio pacis, vt dicitur in rationali, et dabatur communio
eucaristie dominicis diebus, et ad hec plus aucto populo dabatur loco
eucaristie dominicis diebus panis benedictus qui eulogia dicitur, greci
adhuc sie seruant, excindunt peciam panis in forma crucis quam
consecrant pro sanctis, residuum panis benedicunt simpliciter et non
consecrant et distribuunt populo. Romana ecclesia fermentum panem
benedixit pro populo, azimum consecrauit. Et romani pontifices per
acolitos diebus dominicis miserunt fermentum sacerdotibus qui tunc
in titulis celebrabant: ne saltern pro illis diebus communione pontificis
carerent: vt in antiquis obseruantiis legitur. Fuit enim statutum
quod saltern in dominicis misse dicerentur in parrochiis. Ideo tunc
sacerdotes erant in titulis et communicabant cum pontifice per fer-
mentum, et sicut pontifex misit sacerdotibus infra vrbem, ita archi-
dyaconi sacerdotibus extra vrbem. Una autem ecclesia non habebat
nisi vnum sacerdotem, et cessauit rigor primitiue ecclesie. Nam vt dicit
dyonisius post euangelium omnes qui non fuerunt parati ad per-
ceptionem eucaristie expellebantur ab ecclesia. Unde post hoc
fuerunt etiam non dispositi admissi ad communionem orationis, et
tales ad communionem pacis eulogiorum et benedictionis finalis ad-
mittebantur. Si vero fuerunt excommunicati tunc non admittebantur
ad communionem orationis, et per consequens ad nullam communionem,
quia extra omnem communionem positi, vt in versu. Os orare vale
communio mensa negatur.
15 Est etiam aduertendum quod a principio ecclesie reperimus apud
sacerdotium fuisse liberam iudiciariam potestatem in distributione
huius sacramenti eucaristie, nam excommunicatio semper fuit et est
medicinalis. Paulus enim excommunicauit corinthum vt spiritus sal-
uaretur, et quisque pontifex ex credita potestate potuit excludere a
communione ob reuerentiam dei, vti cyprianus hystriones, aut ad
edificationem ecclesie et horrorem peccati, vt synodus fecit Sardicensis
in capitulo osius de electione que quosdam delinquentes perpetuo exclu-
686

sit a communione. Et synodus eleberitana que metham perpetuo exclu-

sit. Et ante innocentium primum lapsi post baptismum ad penitentiam
admittebantur: sed nunquam etiam in extremis ad communionem, et
hanc seueritatem mitigauit ipse papa, et synodus Nicena que concessit
viaticum. Et consuluit beatus augustinus, quod qui post baptismum
peccasset capitaliter non accederet: nisi publica penitentia peracta:
iudicio sacerdotis reconciliatus, aut priuata in religione, vt de ecclesia-
sticis dogmatibus scribit. Et quia in libro beati dyonisii de ecclesiastica
ierarchia reperitur quomodo adulti per episcopum baptizati admitte-
bantur ad communionem. Quidam pontifices etiam infantes baptizatos
communicarunt etiam sub specie vini. Et alii ob reuerentiam sacra-
menti et vomitum puerorum non fecerunt, vt in penitentiali roberti de
sancto victore. Alii etiam mortuis infuderunt eucaristiam, quod
etiam fuit synodaliter prohibitum, et multe reperiuntur varietates
rituum. Ut etiam ex apostolo paulo et dyonisio trahitur: vnus consue-
uit tantum panis consecrari, et ille frangebatur et distribuebatur
omnibus, et vnus calix tantum benedici per vnum pontificem et
distribui, et forte hie panis ex oblata farina conficiebatur, vt vult Ιο-
hannes Beleth, sed hie ritus nee in orientali: nee in occidental! ecclesia
hodie seruatur. Non enim potuit aucto populo christiano seruari,
Legitur in libris Homberti apocrisarii: sedis apostolice in disputatione
contra Nicetam grecum, de azimo sanctum lacobum primum episcopum
Iherosolimorum modum tenuisse in azimo et forma panis. De quo de
ρ. 483 consecratione distinctione prima, lacobus frater, quern | hodie et sem-
per tenuit romana ecclesia. Et in rational! dicitur apostolos Petrum et
paulum instituisse. Sed greci a sancto lohanne apostolo se dicunt habe-
16 re quod semper fermento confecerunt. Hoc est autem singulariter atten-
dendum quod sacerdotes nunquam sine diacono celebrarunt: et in omni
missa diaconus de manu sacerdotis recepit eucharistiam sub specie pa-
nis : et sacerdos de manu diaconi calicem, vt glosa in capitulo peruenit
,XCIII, distinctione ponit causam: et ita preceptum fuit seruari. Et vt
in missali ponitur Sumpsimus domine sacramenta, tune clare videtur
plures semper communicasse: quia seruabatur ilia ordinatio cui nunc
videmus in romana ecclesia: excepto solenni papali officio derogatum.
Et Guilelmus in rational! dicit hoc modo: licet sit scriptum non seruari.
Fuit etiam ante Innocentium III. obseruantia quod tempore interdict!
non concedebatur viaticum: sed tantum penitentia et baptismus,
quia viaticum non reputabatur sacramentum necessitatis: vt hec
habentur in textu et glosa et concordantiis allegatis in capitulo de
sponsalibus non est. Sed Innocentius III. addidit viaticum vt in

Contra Bohemos — Ep. III. (u. X. 1452)
capitulo quod in te, de penitentiis et remissionibus, licet non esset neces-

sitatis, vt in glosa ibidem, viaticum autem semper sub specie panis re-
peritur reseruatum, vt idem Innocentius laudat in libro suo de officio
misse qui speculum ecclesie nominatur, et textu iuncta glosa de con-
secratione distinctione II, presbyter. Finaliter ipse Innocentius III. in
vltimo anno vite sue scilicet, 1215, congregauit synodum rome apud
lateranum que fuit vniuersalis et plenissima et in qua fuerunt duo
patriarche ex Oriente per se et duo alii per suos apocrisarios et
primates: archiepiscopi: et episcopi:1 et abbates numero, 1216, et
omnium regum et principum oratores, forte ante illam synodum
nulla adeo plena reperitur in ilia synodo inter alia, capitula firmiter:
et damnamus, de summa trinitate capitulum I, de custodia eucharistie
capitulum antiqua, de priuilegiis capitulum omnis vtriusque sexus, de
17 penitentiis et remissionibus cum aliis multis edita reperiuntur. Et ibi
satis clare diffinitum reperitur in capitulo firmiter, §, vna, quod vna est
ecclesia extra quam non est salus etc. in capitulo antiqua quod in illa
vna ecclesia sancta romana ecclesia principatum tenens est omnium ma-
gistra, in capitulo omnis vtriusque: quod fidelis in annis discretionis
constitutus: confiteri ad minus semel in anno et recipere sacramentum
eucharistie tenetur: nisi de consilio sui sacerdotis abstineat. Mandatur
etiam ibidem quod illa constitutio crebrius publicetur. Illa constitutio
vt de se patet non ligat pueros: quia dicit de constitutis in annis discre-
tionis non ligat pluries quam semel in anno ad perceptionem sacra-
menti eucharistie: non ligat nisi ad sacramentum, et non ad sacra-
menta: neque ligat ad integra sacramenta, vt dicit textus comperimus,
de consecratione distinctione II, vel totum eucharistie sacramentum: vt
dicit textus Innocentii de penitentiis et remissionibus ex parte. Et con-
cilium Nicenum nomine sacramenti intelligit sub vna specie et nomine
sacramenta2 sub duplici, vt in capitulo peruenit, XCIII, distinctione
iuncta glosa et frequenter omnes missarum complende in plurali
loquuntur. Prosint quesimus domine nobis sacramenta etc. Ideo qui
recipit sub specie panis corpus scilicet domini nostri satisfacit statuto.
Recipit enim sacramentum eucharistie, XCIII, distinctione presente,
quod neque lacobelliani negant: satisfacit igitur. Probatur etiam
communionem non esse de precepto christi, quia dicit constitutio: nisi
de consilio sacerdotis ad tempus abstineat. Pendet igitur a consilio
sacerdotis communio talis, sie et Nicena synodus post concessionem
viatici, adhuc hoc remisit ad curam et probationem episcopi, XXVI,
1 z
episcopi:: sacra-cramenta
688

questio VI, de his in fine. Non est ergo de precepto christi nisi eo
i s modo quo ecclesia auctoritate christi precipit. Papa autem est summus
sacerdos et magister omnium vt diffiniuit ilia synodus lateranensis in
capitulo antiqua, et omnia alia concilia que precesserunt, quare ad
eius concilium est in hoc maxime recurrendum et ei acquiescendum.
Quod autem ilia fuit intentio synodi scilicet non esse hominem obli-
gatum ad sumptionem eucharistie nisi sub specie panis que dicitur |
ρ. 484 corpus christi patet primo ex capitulo primo de custodia eucaristie eius-
dem synodi, iuncto capitulo presbiter cum glosa de consecratione di-
stinctione II, et capitulo officiumde officio archipresbiteri et in capitulo
de his que fiunt a maiori parte capituli etiam synodi lateranensis, et sie
omnes de ordine mendicantium qui tune inchoarunt et omnes doctores
qui post illam synodum fuerunt intellexerunt, et vniuersalis catholica
ecclesia: in qua crebriter constitutio ilia omnis vtriusque sexus est publi-
cata, et etiam Pragensis prouincia que tempore Arnesti archiepiscopi
suis constitutionibus prouincialibus hanc sepedictam ordinationem
omnis vtriusque sexus inseruit: ex praxi ita se intellexisse ostendit. Fuit
in ilia synodo sanctus Dominicus, et illo tempore hugo illius ordinis
postillator solemnis totius biblie: post hoc per innocentium quartum
ad cardinalatum promotus, qui talem intellectum exprimit, et post
ilium sanctus Thomas qui in quarto sententiarum distinctione IX, ait.
Fideles ex illo statute ecclesie ad recipiendum corpus christi semel in
anno obligari, post quern archidiaconus in allegato capitulo comperi-
mus, et lohannes andree in Clementinas ad nostram de hereticis. Sic et
omnes alii doctores et magistri quotquot post synodum illam fuerunt. Si-
militer et honorius innocentii pape immediatus successor, vt in capitulo
19 permittimus de sententia excommunicationis. Et tota catholica ecclesia
sic intellexit illam constitutionem et in ea quieuit: etiam ecclesia in re-
gno Bohemie vsque ad iacobellum qui sibiipsi visus est omnibus aut
prudentior aut sanction Ipse enim ob veritatem euangelicam asseruit
ritum communionis sub vtraque specie quo ad laycos repetendum, et ad
verba illius ex cuius predicatione multi multorum errorum occasionem
receperunt, vt ipsemet1 in quodam sermone suo confessus est: incon-
sulto romano pontifice, et ecclesia catholica assumptus est quidam ritus
communionis sub vtraque specie per plures laycos in regno Bohemie:
nunquam tali modo in dei ecclesia practicatus quomodo deo grata esse
posset talis presumptio: quando ipsi sacramentum vnitatis recipiunt in
scissura: ab apostolica romana ecclesia quasi ipsi omnibus qui sunt aut
fuerunt: sint sanctiores: quando eo modo quo sancti domini sacerdotes
1
met
44* 689

Contra Bohemos — Ep. III. (n. X. 1452)
quibus solum conceditur sanctasanctorum intrare quasi quotidie

communicare presumunt. Si quis attendit quomodo etiam romanus
pontifex post sumptionem sanguinis bina lotione oris ne quid remaneat
in ore ex speciebus sacramentalibus vtitur ob reuerentiam tanti sacra-
menti: non potest illam irreuerentiam laycorum nisi detestari etiam si
horribiliora dietim non intercederent que vitari in multitudine non
possunt. Contra cuius iacobelli presumptionem in ipso regno boni
et mali, etiam Wicleniste: et extra regnum multi doctissimi magistri
20 eum insanire dicentes plura scripserunt, et due synodi Constantiensis
et Basiliensis diffinierunt talem communionem non esse de veritate
precepti euangelici quo ad laycalem populum, et quod non licet
contra ritum ecclesie rationabiliter introductum alicui ilium sua
sponte vsurpare: prout nunc homo vtique a deo missus: cui nomen fra-
ter Johannes de Capistrano, vir religiosissimus potens opere et sermone
non cessat ex fundatissimis scripturis: errantes lacobellianos ad veri-
tatem indefessis laboribus reuocare.
Ex his clare potest vnusquisque anteiligere lacobellianos non am-
bulare modo quo decet humiles et obedientes christianos quando sen-
sum suum preferunt vniuerse ecclesie et normam non sequuntur apo-
stolice sedis vnde et fidem receperunt, errant igitur. Omnes enim
qui hanc regulam refutant quam beati Petri sedem vident docere et
obseruare: errare conuincuntur ,XI, distinctione nolite, et capitulo
21 quis nesciat cum infinitis similibus. Dicant lacobelliani: an lex diuina
precipiat impossibile. Si hoc dixerint: blasphemant. Si igitur lex est
possibilium, et non est in potestate laycorum habere eucaristiam:
nisi eo modo quo eis ministratur, quomodo potest lex ipsos astrin-
. 485 gere | ad sumptionem sub duplici specie si eis non ministratur sub vna
aut duabus, non igitur possunt obligari nisi ad modum quern assequi
possunt, et quia consecrans per se recipere potest sacramentum sub
22 vtraque specie, hinc ad hoc ipse tantum obligatur. Deinde si quis
dixerit sacerdotium obligari ad tradendum laicis sub vtraque specie,
esto quod sic sit, et non tradat: nonne laici sunt securi si sunt fide-
les et per eos non stat quo minus assequantur. Dicere igitur quod
communio quo ad laicos fideles sit de necessitate salutis est insanire
potius quam errare. Sed quod neque sacerdotes obligentur de necessi-
tate salutis ad tradendum sub duplici specie patet, nam sacerdotes
habent potestatem ligandi et soluendi in edificationem, tenentur
igitur vigore credite potestatis ad omnia ilia que indicauerint ad
honorem et reuerentiam dei et animarum salutem conferre, sunt
enim medici animarum et propter hoc habent claues discernendi
690

inter lepram et lepram et potestatem faciendi id quod secundum ere"

ditam eis legationem viderint secundum hominem: rem: locum: et
tempus oportunum quare si vniuersum sacerdotium aut saltern maior
pars cum cathedra petri que secundum sanctum cyprianum errare non
permittitur a deo, vno tempore sic alio aliter propter edificationem
ecclesie: aut baptizaret: aut sacramenta ministraret, quia omnia hec
fiunt ob dei reuerentiam et animarum salutem: non potest ibi cadere
deceptio qualescunque fuerint persone. Ut elegantissime in multis
passibus sanctus Augustinus, et alii catholici doctores qui dicunt ex
voluntate dei sic fieri, hoc ostendunt ex euangelio super verbo, que
dicunt facite, et qui vos audit me audit, et sicut misit me viuens pater:
ita mitto vos et vobiscum sum omni tempore vsque ad consummatio-
nem seculi, et fidelis seruus quern constituit dominus super familiam
suam vt det illis in tempore tritici mensuram. Et maxime hec potestas
credita est petro et eius successoribus. Pro petro enim rogauit iesus ne
deficeret fides eius, et obtinuit quod porte inferi non preualebunt
23 aduersus ecclesiam cui petrus preest. Fecit Innocentius tres sermones
quos misit arnoldo abbati Cisterciensi, vbi facto petri exponit quo-
modo ad ipsum et eius successores spectat singulariter ex precepto
christi pascere eucharistia fideles. Et quoniam ad pastores spectat
pascere non mactare. Non debent ministrare eucharistiam in iudi-
cium sed in vitam, et non debent margaritas proiicere ante porcos, sed
debent fideles esse dispensatores, respiciendo ad mentem illius cuius
vices agunt, et eius honorem et ad commissi populi salutem quod
maxime ad papam spectat: cui singulariter ecclesia est commissa.
24 Est autem istud ex praxi ecclesie etiam in formis sacramentorum
manifestum. Apostoli baptizabant in nomine iesu, alio tempore ecclesia
in nomine trinitatis. Aliter greca ecclesia hodie quam latina baptizat:
et semper effectualiter. Conficiebant apostoli sacramentum eucharistie1
dicendo pater noster: vt vult sanctus gregorius et varie adhuc forme
interuerunt antequam scholasticus esset qui illam composuit quam
hodie habet ecclesia, que etiam varia est secundum aliquos in variis
sedibus. Nos vero qui sub romana degemus ecclesia, ordinationem
misse ab ipsis romanis recepimus pontificibus qui successiue addiderunt
vnus post alium, vsque ad perfectum officium deuentum existit. Sed
fides ecclesie non decipitur quo ad animarum salutem in rituum di-
uersitate. Unde ab apostolis baptizati fuerunt vere baptizati quamuis
christus dixisset, baptizantes in nomine patris et filii et spiritussancti.
1
eucharie
691

Non fuerunt enim contra christi preceptum qui in nomine iesu bap-
tizarunt. Nam in idemptitate fidei noluit christus eos astringere quin
conuenientibus verbis iuxta locum et tempus in edificationem ecclesie
vterentur, ministerium enim eis creditum respiciebat edificationem
ρ. 486 ecclesie et ad illum finem salua veritate fidei sine | quo nemo potest
esse membrum christi et de corpore eius quod est ecclesia. Omnia
potuerunt apostoli et possunt successores. Ait enim cyprianus, ma-
nente concordie vinculo, et perseuerante ecclesie catholice indiuiduo
sacramento actum suum disponit, vnusquisque episcopus rationem
propositi sui domino redditurus. Et sanctus augustinus in epistola ad
25 vincentium hoc dictum tanquam elegantissimum allegat. Ex pre-
missis constat quod tota catholica ecclesia non potest ad literam scrip-
turarum obligari, licet semper ad spiritum, quando enim litera non
seruit edificationi et spiritui: recipit id quod magis seruit spiritui. Ita
paulus apostolus se aiebat ministrum noui testamenti: non litera sed
spiritu, et ideo qui cum humanis rationibus ex litera ecclesiam nituntur
impugnare errant. Nam ecclesia sine litera fuit aliquando ante moysen,
et etiam antequam apostolus iohannes euangelium, vel paulus epistolas
scripsit. Et christus ecclesiam edificauit sine litera, quia nihil scripsit.
Non est igitur litera que per tyrannum penitus deleri possit de essentia
ecclesie, sed spiritus est qui viuificat, quare nee mirum si praxis ecclesie
vno tempore interpretatur scripturam vno modo, et alio tempore alio
modo. Nam intellectus currit cum praxi. Intellectus enim qui cum
praxi concurrit est spiritus viuificans. Origenes enim et quidam alii
textum Si quis non resignauerit omnibus que possidet non potest meus
esse discipulus secundum praxim primitiue ecclesie intellexerunt pre-
ceptum esse. Intrante autem multitudine non fuit possibile omnes
resignare, et nihilominus contra praxim tunc ecclesie apostolici stete-
runt in intellectu quod textus ille haberet necessitatem precepti, et
damnati sunt ab ecclesia tanquam heretici. Ita potest did de aliis
consimilibus scripturis: etiam de ilia Nisi manducaueritis etc. Ecclesia
igitur sicut recepit scripturam: ita et interpretatur. Sequuntur igitur
scripture1 ecclesiam que prior est, et propter quam scriptura et non
econuerso, et qui ad hoc non respexerunt impugnarunt ecclesiam
frustra, et se segregarunt ab ecclesia, et hec pertinax segregatio per
quam quis sensum suum quem habet de scripturis preponit ecclesie:
heresis grece dicitur quod latine diuisio potest interpretari. Et quia
iam precesserunt doctissimi viri qui hec latissime verissima esse osten-
1
scipture
692

derunt, neque possunt per aliquem rationem habentem difficultari,

satis sit proposito nostro scilicet non esse possibile sacerdotium neces-
sitari ad dandum communionem laycis sub vtraque specie. Sed quod
ministratio sacramenti credita est illis illiminate eo modo quo ad
ecclesie edificationem scilicet dei honorem et animarum salutem pro
26 loco et tempore iudicauerunt expedire. Diceret forte aliquis sicut quis
seipsum probans et peccatorem reperiens debet abstinere ab accessu
ad communionem, sic etiam tradens debet abstinere ne tradat etiam
publico peccatori sed alias non, dicimus quod ob reuerentiam sacra-
menti et edificationem ecclesie semper ecclesia denegauit tradere
cathecuminis fidelibus etiam per quos non stetit quin baptizarentur,
licet essent de corpore christi: quia fideles. Similiter et existentibus in
penitentia licet essent deo reconciliati per contritionem. Similiter et
energuminis, vt patet ex dyonisio. Unde constat ecclesiam ab initio
vsam fuisse libera potestate ad edificationem in ministrando hoc sacra-
mentum.
27 Adhuc manifeste declarabitur iacobellianos pro se nullas habere
scripturas. Nam negare nequeunt omnia christi verba in euangeliis
scripta eque vera esse, neque negare possunt christum in omnibus
tenere principatum, qui primo ascendit ad celos. Reperitur igitur abra-
am, ysaac, et iacob, prophetas, apostolos, virgines etc. habere eternam
vitam, sed nemo ante christum. Sed christus dixit. Nisi quis renatus
fuerit ex aqua et spiritusancto: non intrabit regnum celorum. Dixit
etiam. Qui crediderit et baptisatus fuerit saluus erit, qui vero non
p.487 crediderit: | condemnabitur. Oportet igitur quod hoc verificetur
de omnibus sanctis. Non potest igitur hoc intelligi de visibili baptismo,
sed de renascentia inuisibili et spiritual! que fit per fidem, eo enim
modo tantum illud dictum potest verificari de omnibus sanctis veteris
et noui testamenti. Homo enim ex adam natus vt sit filius hominis si
debet denuo nasci vt sit filius dei per gratiam, oportet quod hec filiatio
fiat in vero filio naturali dei, qui sibi naturam filiationis ex adam
vniuit vt sit filius dei et hominis. Quando igitur homo per fidem
se filio dei vnit: transeundo in adoptionem per gratiam dei patris cui
credit et filio eius. Sic in vnitate spiritussancti spiritum suum per fidem
firmam se vniendo deo credens se posse sic ad filiationem dei pertingere
in filio dei qui est eiusdem nature humane secum, tune denuo nascitur
in spiritu. Unde vna est sola fides, vna scilicet renascentia et filiatio
per quam omnes sancti renati sunt et renascentur. Ilia non potest esse
visibilis et sensibilis, quia vt sic non est eque ab omnibus sanctis
participabilis, sed necessario est spiritualis et intellectual's vti vna
693

veritas in multis intellectibus et receptibilis. Ob hoc paulus aiebat

patres nostros omnes baptizatos: licet non baptismate christi visi-
biliter sicut christiani, sed in baptismate christi inuisibiliter, in nube
vero visibiliter. Sie vbi christus dicit, nisi manducaueritis carnem
filii hominis et biberitis eius sanguinem: non habebitis vitam in vobis.
Necesse est quod si de omnibus sanctis debet verificari qui habent
vitam illam diuinam, quod non intelligatur de visibili seu sacramentali
manducatione, sed de spiritual!, nam renatus per fidem in verbo non
28 potest cibari nisi verbo, ex his enim ex quibus sumus ex his nutrimur,
vnum est verbum per quod renascimur et vnum est verbum per quod
renati pascimur, et est verbum vite intellectualis scilicet veritas ipsa:
que solum pascere potest renatum intellectum per fidem, et nos homines
non possumus hunc cibum per quem incorporamur vite intellectual!
scilicet veritati participare: nisi in eo in quo nostra natura est in vni-
tate persone vnita ipsi verbo quod est veritas. Hinc petrus aiebat
christum habere verba vite eterne: hoc qui dem habere est esse. Nam
hoc verbum est vita vt ait de se iesus. Ego sum via veritas et vita. Ita
paulus dicebat patres nostros eandem escam spiritualem comedisse1 et
eundem potum spiritualem bibisse: et non potest esse aliter verum quod
sit vna et eadem esca plurium nisi ilia sit spiritualis, neque est alia esca
sanctorum quam panis vite et intellectus neque alius potus quam aqua
sapientie, et non est alius panis viuus nisi qui de celo descendit,
quem qui manducat non morietur sed viuet in eternum, neque alius
est cibus vite eterne in hoc mundo, et alius in regno, nisi quod hie
non attingitur: nisi modo quo hie mundus permittit qui est sensi-
bilis. Unde non attingitur vita que est veritas sensibiliter: nisi per
fidem, sicut discipulus non attingit doctrinam magistri: nisi credat
in sensibilibus verbis magistri veritatem doctrine contineri. Sed
in alio regno intellectual! cibat veritas non per fidem et signa sensibilia,
sed per seipsam. Nam ibi veritas seipsam vti est prebet cibum vite
intellectualis. Unde postquam Iesus christus qui de vita eterna et cibo
vite plura aperuit apostolis recedere voluit de hoc mundo: dixit. Uado
vobis parare mensam vt bene et clare intelligerent cibum vite esse
illum quem ipse in mensa per eum paranda in recessu de hoc mundo in
29 alio transiens ministrabit. Adhuc aliter qui crediderit2 et baptizatus
fuerit3 saluus erit, quod est vitam habere eternam. Sed nisi quis mandu-
cauerit carnem filii hominis et biberit eius sanguinem non habebit
1
2
pmedilff
crediderit
3
fnerit
694

vitam. Igitur credere et baptizari est manducare et bibere, vt dicit

Augustinus et habetur de consecratione distinctione V. Qui passus1, et
ρ. 488 qui credit habet vitam, credere igitur baptizari man|ducare et bibere,
et quicquid similiter per christum dicitur non habet in spiritual!
intellectu differentiam, sed vnum solum est quod per omnia talia
varie exprimitur scilicet quotquot receperunt eum dedit eis potesta-
tem filios dei fieri his qui credunt etc. Eleganter igitur beda ait super
iohannem quod panis qui manducatur in regno dei non iuxta cherinton
corporalis intelligendus est cibus, sed ille vtique qui ait. Ego sum
panis qui de celo descendi, si quis manducauerit ex hoc pane viuet
in eternum2, id est si quis mee incarnationis sacramento perfecte in-
corporatus mee diuine maiestatis visione frui meruerit: hie perpetua
vite immortalis beatitudine gaudebit, hec ille. Hie est enim cibus qui
non perit quern filius hominis dat quem signauit pater esse filium suum
qui est cibus verus nobis in nostra natura datus a patre qui de celo descen-
dit qui est cibus viuus et verus et potus verus, et lux vera omnem ratio-
nem illuminans et vitis vera, et quia veritas igitur nihil de mixto habet
iste cibus qui est vita, quare non est visibilis nee temporalis: sed prestat
immortalitatem, et est hec necessaria omnium doctorum sententia,
quoniam impossibile est aliter omnia christi verba eque vera esse si non
intelligantur: vt sunt spiritus viuificans, pro quo facit textus qui poni-
30 tur de consecratione distinctione V.3 inquit apostolus. Sed si quis
dixerit. Nonne quidam hunc textum, nisi manducaueritis exponunt de
esu sacramentali scilicet quod quamuis intelligatur de spirituali esu:
tarnen in hac ecclesia constare debet christianum sub signis sacra-
mentalibus confiteri christum esse esum et potum vite, sic edens
spiritualiter quasi corde credens ad iusticiam: etiam tenetur ad esum
sacramentalem: quasi confessio oris fiat ad salutem, sicut et de bap-
tismo fidelis dicitur. Tenetur igitur in voto habere esum sacramentalem,
aliquando ergo debet communicare vt arguit sanctus Thomas fatemur
hoc sic se habere, sed non potest quis obligari ex voto ad impossibile.
Ideo eo modo tantum obligabitur ad executionem voti quomodo eccle-
sia tradit: si ipse per se sumere nequit. Et iste est verus intellectus
sancti Thome qui ait voto ex precepto dei Nisi manducaueritis etc.
executionem precepto ecclesie per capitulum omnis vtriusque: fidelem
31 ad communionem obligari. Adhuc forte diceret aliquis, christus dixit
hoc facite in meam commemorationem. Precipit igitur sacramentalem
communionem fieri in sui memoriam, non negamus preceptum christi
1 2 3
lege: dist. II. Quia passus ineternum lege : dist. II.
695

esse, vt hec sie fiant in ecclesia vti ipse fecit, et sie fit per successores
illorum quibus precepit. Nam episcopi et sacerdotes qui succedunt
discipulis, quibus hoc preceptum reperitur gratias agunt, benedicunt,
accipiunt, manducant, et bibunt eucharistiam in memoriam christi,
nee hec fieri possunt per aliquos quam tales. Nemo enim potest per se
accipere et manducare eucaristiam nisi qui consecrauit. Simul hie
traditur potestas consecrandi et accipiendi per se et tradendi aliis.
Unde dicit augustinus et habetur in capitulo liquido de consecratione di-
stinctione V.1 eos potestatem circa modum sacramenti habuisse, sed
facultas tradendi aliis potestatem aut distribuendi non est preceptum,
christus enim elegit illos quibus tradidit. Dicit enim guilelmus in
rationali quod per traditionem calicis signauit discipulos suos, sie et
ipsis discipulis eandem dedit potestatem, scilicet eligendi quibus tra-
dant similem potestatem et quibus communionem. Unde quia ipsi
discipuli ad hoc constituti fuerunt, vt ex verbo hoc facite constat:
manifestum est eos sacerdotes sacerdotum aut pontifices creatos. Hinc
qui in eorum vices succedunt habent potestatem hoc faciendi, eo modo
quo ipsi et ante eos christus pontifex noui testamenti fecit, scilicet
constituendi pontifices qui omnia talia possunt per se, et tradendi po-
testatem electis sacerdotibus hoc faciendi scilicet gratias agendi, bene-
dicendi, et accipiendi simul et aliis dignis tradendi, vti elegantissime diui-
32 nus tradit dyonisius obseruatum. Ex nullo igitur textu habetur quod |
p. 489 laici necessitentur recipere aliter quam eis traditur. Aut quod episcopi
seu sacerdotes necessitentur eis sie tradere modo quo christus discipulis
tradidit quorum laici vices non gerunt. Neque paulus dissentit ab
euangelistis quando scribit corintheis, nam forte corintheorum sacer-
dotes intellexerunt christum cum suis discipulis ad vltimam cenam
conuenisse, et primo accepisse panem gratias egisse: benedixisse:
fregisse: et cenantibus dixisse. Accipite et comedite etc. Et sie putabant
cenam a fractione panis inchoatam. Et quod postquam cenauit christus
accepisse calicem: gratias egisse: benedixisse: et dixisse: bibite ex hoc
omnes: hie est enim etc. et hunc morem sequi volebant, et in hoc
paulus non reprehendit eos, sed in hoc quod mysticum esum non in-
tellexerunt sed se dederunt ad conuiuia ibi finem ponentes. In hoc non
laudat eos sed duxit eos de errore littere ad spiritum et mentem christi
instituentis sacramentum. An autem fuerunt laici in illo conuiuio et
mulieres non potest clare ex textu haberi, sed quod non fuerunt maxime
per finem textus videtur vbi ait Itaque fratres mei cum conuenitis ad
1
lege : dist. II.
696

manducandum etc. quod de sacerdotibus concelebrantibus potius pot-

est intelligi. Alii vt ex dyonisio habetur non conueniebant cum sacer-
dotibus nee videre poterant mysteria: et non sine magno misterio
alia verba ponit paulus circa sumptionem corporis christi et alia circa
sumptionem sanguinis. Nam dicit circa sumptionem corporis hoc
facite in meam memoriam etc. Sed circa sumptionem sanguinis dicit:
hoc facite: quotienscunque biberitis in meam commemorationem.
Quotienscunque enim sanguis ex calice bibitur: per quemcunque biba-
tur tune in memoriam christi fieri debet, non enim cadit preceptum in
sumptionem sed in memoriam, vt quando sumetur quod in memoria
sumatur maxime calix, et diligenter aduertenti clarissime constabit
hanc esse intentionem pauli ex verbis que sequuntur Quotienscunque
enim etc. Et probet se homo que verba clare exprimunt preceptum non
cadere in sumptionem sed in memoriam sumptionis tempore contra
consuetudinem malam corintheorum qui ad corporales delicias trahe-
33 bant dominicam cenam. Arbitramur nunc satis competenter per hanc
prolixiorem epistolam cuncta que iacobelliani pro sui erroris fomento
et palliatione tarn ex scriptura quam praxi et compactatis assumunt
potius contra eos esse ostendisse, rogantes iterum atque iterum omnes
qui in iacobelli sectam sub suasionibus sunt inducti: et propterea a
sancta romana et catholica ecclesia segregati vt prioribus nostris
monitis si vitam assequi cupiunt immortalem quamtotius acquiescant,
hoc si fecerint vt speramus habebunt piissimum pontificem qui sit
omnibus compati fidelibus vosque alios fideles qui in fide parentum et
ritu catholice ecclesie diuino munere hactenus preseruati estis admone-
mus vt iacobellianos inducatis ad earn redire conformitatem quam aut
ipsi aut eorum parentes vobiscum obseruarunt, hoc cedit in maximum
meritum animabus vestris quod sic acquieuerint lucrati eos estis et gau-
debunt vobiscum: et cum tota catholica ecclesia esse pacifice vnitos,
nosque non solum amicissimum fautorem omnium et singulorum: sed
et diligentissimum solicitatorem et fidelem cooperatorem offerimus in
omnibus que honori et vtilitati incliti regni et singulorum cadere
poterunt: vt et sie tandem ex Christiane milicie catholica ecclesia vna
pariter ad triumphantem pertingere mereamur: gratia domini et
saluatoris nostri lesu christi semper benedicti. Amen.
Datum in ciuitate nostra Brixinensi die, XI. mensis octobris Anno
a natiuitate domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo-
secundo, Pontificatus sanctissimi in christo patris et domini nostri
domini Nicolai diuina prouidentia pape quinti anno sexto. |
697

P 49
' °1 De mathematica perfectione
Reuerendissimo in christo patri domino Anthonio Sancte Romane
ecclesie tituli sancti Crisogoni presbytero Cardinali. Nicolaus Cardi-
nalis tituli sancti Petri ad vincula de Mathematica perfectione.
Sollicita est nobilis mens vestra Pater reuerendissime vt videat

etiam ebetiorum speculationes, et a me alias noui aliquid deposcebat.
Et quoniam me a pallacio pes morbidus excusauit: biduo domi
sedens mathematicam perfectionem quam mitto conscripsi: quatenus
virtutem coincidentiarum experimento ignotorum hactenus in theo-
logicis inquisitionibus commendarem. Omne enim scibile mathemati-
cum ex ipsa vti exempla quedam subiungo attingitur. In his obscu-
ris semper quam auide quesitis que nulli hactenus patuerunt. Quo-
modo autem mathematica nos ducant ad penitus absoluta, diuina
et eterna, melius me nouit doctissima paternitas vestra: qui estis
theologorum vertex, quandam etiam mee considerationis circa spe-
culum et enigma paruam allegaui scripturam: vbi si Reverendissima
paternitas vestra modicum versari dignabitur: subito videbit si visum
mentis recte in rerum conieci principium. Hec talia que etiam a
doctissimis scribi timebantur, quoniam minus apte panduntur quam
contemplentur: non erubui paternitati vestre mittere, cuius iudicio
dirigi opto: sciens nie non alieno: sed patri qui me amat communi-
care secreta: que mihi preciosiora fortassis videntur quam existant:
correcturus estimationem secundum vestram sententiam quam istis
libellis supplex adscribi deposco.
2 Intentio est ex oppositorum coincidentia mathematicam venari per-
fectionem. Et quia perfectio illa plerumque consistit in recte curueque
quantitatis adequatione, propono habitudinem duarum rectarum
linearum se vt corda ad suum arcum habentium inuestigare: sciens
ilia habita me medium habere curuam quantitatem cum recta ade-
quandi, et quoniam ad has inueniendas necesse est me alicuius corde
ad arcum habitudinem scire, vt ex illa cognita pergere queam ad artem.
Sed quomodo est possibile me cuiusquam date corde ad arcum habi-
tudinem scire: cum inter illas quantitates adeo contrarias forte non
3 cadat numerabilis habitudo. Necesse erit igitur me recurrere ad
visum intellectualem qui videt minimam: sed non assignabilem
cordam cum minimo arcu coincidere. Nam quanto corda minor: tanto
sagitta adhuc minor, vt d, e, sagitta corde b, c, est minor quam g, e,
sagitta corde f, h, quia b, c, minor f, h, et ita consequenter.
698
4 Minima igitur corda qua minor dari non posset si signabilis foret non
haberet sagittam, et ita etiam non foret minor arcu suo, Coincideret
igitur ibi corda et arcus si ad rmnimam quantitatem in talibus deuenire-
tur, hoc videt bene intellectus necessarium: licet sciat nee arcum nee
cordam cum sint quantitates esse simpliciter minimas in actu et posse:
cum continuum sit semper diuisibile. Ad hauriendum autem scientiam
habitudinis: respicio ad intellectualem visionem, et dico me videre vbi
f>.49i est I corde et arcus equalitas scilicet in simpliciter minimo vtriusque.
Ex hac visa equalitate pergo ad inquirendum intentum medio trianguli
orthogonii: et per propositionem que sequitur.
Propositio
Si orthogonii latus quo non est maius ponitur linea prima et semi-
diameter circuli: et latus quo non est minus secunda linea et semi-
corda: et reliquum latus tertia linea: que erit semiarcus ad semicordam
habitudo: ilia erit linee equalis tribus primis lineis ad lineam equalem
duabus primis cum tertia. Ut si orthogonius est, a, b1, et, a, c, latus
quo non est maius: prima linea et semidiameter2 circuli, et, b, c, latus
quo non est minus secunda linea et semicorda: et, a, b, latus tertia
linea: et, h, c, semiarcus: et, d, e, equalis tribus lineis, a, c, et, f, g,
equalis duabus, a, c, cum vna, a, b, dico quod que est habitudo, h, c,
ad, b, c, ilia est, d, e, ad, f, g.
Explanatio propositionis. Orthogonius est tanto minor quanto
prima linea tertiam minus excedit. Si igitur posset dari minimus ortho-
gonius: prima tertiam non excederet, et quia secunda linea foret
minima, tune cum ponatur semicorda ipsa non foret minor semiarcu
secundum premissa. Maximus autem orthogonius est quando prima
1 2
lege: abc semidiater
699
tertiam excedit maxime. Et hoc erit quando tertia erit vt secunda:

quia non est minor: et tunc secunda est semicorda quadrantis, et
sit ille orthogonius, a, b, c, dico possibile esse quod aliqua linea addatur,
a, c, et eandem1 addatur, a, b, et maior se habeat ad minorem, vt, h, c,
p. 492 semiarcus se habet ad, b, c, semicordam hanc ] lineam posse dari:
que addatur a, c, et a, b, vt prefertur certum relinquo. Cum possit
linea aliqua dari que addita ad a, c, et a, b, efficiat lineas maioris
habitudinis quam est habitudo h, c, semiarcus ad b, c. Et possit dari
linea que addita efficiat lineas minoris habitudinis quam h, c, ad
b, c, et hoc certum. Igitur et dari posse earn que addita efficiat lineas
nee maioris nee minoris habitudinis quam h, c, ad b, c, manifestum:
cum non repugnet lineas rectas se habere vt corda ad arcum, siue
corda sit arcui commensurabilis siue incommensurabilis.
7 Constat autem quod qualiscunque illa linea fuerit: si in minimo
orthogonio etiam ad a, c, et a, b, additur propositio verificatur. Cum
ibi prima et tercia sie sint eadem sicut semiarcus et semicorda, quare
qualiscunque illa linea fuerit que additur: propositio vera manet. Et
quia sie est quod linea que additur in maximo orthogonio est etiam
illa que additur in minimo, igitur et in omnibus orthogoniis inter-
mediis eadem manebit. Et hec est radix huius scientie, ex qua sequitur
quod si reperio lineam quam addo in orthogonio: cuius b, c, est
semicorda quadrantis, et quam etiam addo vbi b, c, est semicorda
exagoni, et que hincinde reperio tenent habitudinem ad inuicem sicut
arcus, scilicet vt tria ad duo: patet me lineam addendam in omnibus
8 inuenisse: et hoc est indubitatum. Hoc faciliter sie patet. Possibile est
lineam equalem tercie adiunctis duabus primis orthogonii ad lineam ex
prima adiunctis quatuor secundis: in aliquo loco se habere vt semi-
corda ad semiarcum. Hoc certum. Nam datur vbi in minus vt inmaiori-
bus orthogoniis, et vbi in plus: vt in minoribus, vt de se patet. Datur
igitur in aliquo loco vbi nee in plus, nee in minus, vbicunque hoc
fuerit oportet per premissa quod sit eadem linea que additur ad
terciam et que additur ad primam, sed que additur ad terciam est
prima bis. Igitur que additur ad primam erit similiter vt prima bis, et
ita erit vbi secunda erit quarta2 prime, scilicet semicorda lateris exa-
9 goni, quare addenda est dyametri3. Sie poteris et aliter idipsum videre.
Puta datur vbi prima bis cum secunda bis se habet ad primam ter:
sicut semicorda ad arcum arguendo vt ante, sed cum vna debet esse
linea addita ad terciam et primam, et ad primam additur prima bis,
1 2 3
lege: eadem lege: medietas lege: dyameter
700
ad paginam 609
«•5
ad paginam γόο
η. 6
b C
1
701
et prima bis additur ad secundam bis: erit secunda bis vt tercia et que
additur erit dyameter, et consimilia facere poteris argumenta quot
placuerint. Sed propositio dicit lineam addendam ad c, a, et ad a, b,
esse dyametrum siue duplam ad a, c, quod idem est. Poteris hoc
experiri ex iam dicto, scilicet an in omnibus proportionabiliter idem
ίο eueniat. Sed vt tu videas vtique sie esse vt habet propositio: sumas
duplicem orthogonium, vt est a, b, c, ad a, b, d, et describe arcum d, c,
continuando etiam a, b, ad arcum, et sit b, e, sagitta. Dico possibile
esse aliquem triangulum ex orthogoniis compositum sie se habere:
quod si a, c, et a, d, continuantur in infinitum, et corda aliqua que sit
equedistans ad, d, c, fiat equalis a, d, a, c, et a, b, vt e1, f, quod tune
arcus cuius e1, f, corda: excedat cordam in, b, e, sagitta, scilicet intan-
tum inquantum a, e, excedit a, b. |
P· 493
-t-
diameter
Hoc quidem in aliquo loco possibile esse negari nequit, puta vbi
tres semidiametri minus sagitta sunt triple ad cordam, tarnen siue
ibi siue alibi sit non variat. Sufficit quod in aliquo loco est possibile:
et hoc si volueris vt ante probare poteris, quia datur vbi excessus
est in minus quam sagitta: et datur vbi in plus, et hec certa relinquo.
1
lege : g
702
Datur igitur vbi nee in plus nee in minus modo premisso, vbicunque
autem hoc fuerit patet, a, c, a, d, cum a, b, se habere ad, a, c, ter
sicut corda ad arcum. Patet quia, a, c, ter cum, a, c ter minus sagitta
in aliquo loco equantur corde et arcui simul, et hoc certum, aut igitur
ibi vbi arcus excedit cordam in dicta sagitta et habetur propositum,
aut citra vel vltra, si citra: tune cum arcus cordam minus excedat
quam in dicta sagitta, ideo corda erit maior quam vbi arcus excedit
cordam in dicta sagitta: quod est impossibile scilicet minorem arcum
habere maiorem cordam. Sic si diceretur quod vltra oporteret maiorem
arcum habere minorem cordam, quare linea ad, a, c, et, a, b, atten-
denda1: est, a, c, bis: seu diameter circuli et hec est veritas. Cur autem
sic diameter eiusdem circuli forte potent dici quod cum linea addenda
sit alicuius circuli diameter non dicetur quod sit maioris circuli dia-
meter quia tune non haberet veritatem in maximo circulo quo actu non
est maior. Nee potest dici quod sit minoris quia in minimo circulo actu
non haberet veritatem, et ita in nullo: cum id quod de circulo vt
circulo dicitur omnibus conuenire necesse sit: etsi omnibus non con-
uenit: tune nulli siue tarnen ilia siue ah'a sit ratio non refert, sic patet
propositionis intellect us. |
p. 494 Adiiciam aliam eiusdem linee addende ostensionem: dabilis est
13
linea: cuius a, c, est pars aliquota que ad lineam quam excedit in quan-
titate qua a, c, excedit a, b, se habet in maiori habitudine quam h, c,
ad b, c, vti est linea ad a, c, dupla, et dabilis est linea cuius a, c, est
pars aliquota: que ad lineam quam excedit in quantitate qua a, c,
excedit a, b, habet minorem habitudinem quam h, c, ad b, c, vti est
quadrupla ad a, c, et hec verissima, quare dabilis est linea: cuius
c
-ι bis minus sagitta
ter minus sagitta
quater minus sagitta

1
lege: addenda
45 Nikolaus von Kucs II 703
a, c, est pars aliquota: que ad lineam quam excedit in quantitate qua

a, c, excedit a, b, se habet in habitudine qua h, c, ad b, c, et hec cum
sit necessario maior dupla et minor quadrupla: erit tripla ad a, c,
quare addenda ad a, c, erit dupla ad ipsam seu dyameter.
14 Ut autem in numeris tu videas illa vera que de dupla et quadrupla
ad a, c, dixi: ponas secundum propinquitatem archimedis a, c, esse, 7,
et a, b, quasi, 5, et sit b, c, vt in quadrante ei equalis etiam, 5, et h, c,
erit, 5, cum dimidio secundum propinquitatem positionis quod semi-
circulus sit a, c, ter cum vna septima, scilicet quasi, 22, et ita habitudo
h, c, ad b, c, erit quasi, 5, cum dimidio ad, 5, siue, n, ad, 10. Et ex-
cessus a, c, super a, b, quasi, 2, et patet quod dupla ad a, c, scilicet, 14,
se habet ad minorem ea in quantitate excessus qua a, c, excedit a, b,
scilicet qui est quasi duo puta, 12, in maiori habitudine quam, n, ad,
10, et quater a, c, scilicet, 28, ad minorem ei in duobus scilicet, 26, in
minori habitudine quam, n, ad, 10. Ideo linea cuius a, c, debet esse
aliquota debet esse maior dupla et minor quadrupla. Erit igitur tripla
cum ilia sola sit media cuius a, c, est aliquota.
15 Causa autem cur procedit argumentatio quod linea que queritur
debet esse pars aliquota a, c, est ista, quia cum debeat esse vna in
omnibus orthogoniis: tunc necesse est quod respiciat a, c, que etiam
est vna in omnibus, et non a, b, velb, c, que semper variantur. Possent
alii immutabiles1 modi ostensionis propositionis adduci, sed isti sunt
fundamentales et sufficientes.
16 Multa hie propalantur abscondita quoniam vides quomodo id quod
verificatur de maximo et minimo verificatur de mediis, et quod
ille qui videt maximum coincidere cum minimo, quoniam maximum
pariter et minimum ille in ipso videt omnia. Et praxim habes venandi
scientiam commensurationis contrariorum que incommensurabilia
p. 495 videntur. Hec mihi magna et prius intacta | videntur. Archimedes
etenim qui per elicam voluit rectam circumferentie circuli commensu-
rare nihil de arte tetigit nee id inuenit in dicto particulari2 quod
quesiuit, peccauit enim presupponens quod quesiuit. Elica enim siue
spirialis linea sine motu duorum punctorum quorum motuum habi-
tudo est: vt semidiameter ad circumferentiam circuli describi
nequit. Id igitur presupposuit dum de elica loqueretur quod quesiuit.
Sed hec sie sint: redeamus ad institutum, et ex fecunditate propositions!
aliqua eliciamus correlaria vt pari modo innumera alia his datis queant
explicare.
1 2
lege: innumerabiles partitulari
704
Ed. Argent. II pp. 494—49&
Correlarium
Ilia est habitudo trium semidiametrorum ad tres semidiametros mi-
nus sagitta corde quadrantis et minoris que est cuiuslibet arcus ad
suam cordam vt si b, c, sit corda quadrantis vel minoris arcus: et de
,a, centro per, d, medium, b, c, ad e, circumferentiam sector ducatur:
ilia est habitudo, a, e, ter sumpta ad, a, e, bis sumpta cum, a, d, que
arcus ad, b, c, cordam. Cum autem dicitur de corda quadrantis et
minoris, patet ideo quod in maiori corda latus orthogonii quo non est
minus: non possit esse semicorda quod tarnen requiritur, et sie clare
patet correlarium istud ex premissis.
18 Datum arcum in rectam resoluere. Arcus enim si est quadrans et

minor ipsum sic recipito, si maior: partem eius recipito aliquotam que
sit quadrans aut minor, et sit, b, c, arcus quadrantis in rectam resol-
uendus, trahe de, a, centro lineas per, b, et, c, ininfinitum, et aliam ad
medium corde scilicet, a, d, et inter infinitas lineas vnam equedistantem
ad, b, c, cordam describe que sit equalis, a, b, a, d, et, a, c, et sit, e, f,
equalis illis in, e, f, signa, a, b, et sit, f, g, vt, a, b. Et trahe a, g, lineam
notando vbi cordam, b, c, secat ponendo, h, litteram dico, h, c, esse
tertiam arcus. Tripla igitur h, c, et redegisti arcum in rectam. Uel trahe
equedistantem ad, b, c, versus centrum que sit, i, k, 1, ita quod, a, i, a,
k, et, a, 1, simul equentur, b, c, corde, et, a, i, erit tertia arcus. Hec
omnia de se patent. |
f
p. 496
45* 705
19 Datam rectam in arcum resoluere. Sit a, b, recta: quam si vis in

quadrantem alicuius circuli resoluere: fac de o, centro lineas que
rectum angulum constituunt exire indiffinite quantitatis que sint d, e1,
et aliam fac transire e medio anguli scilicet o, f, et terciam partem a, b,
linee resoluende signa in o, d, et o, e, et sit o, g, vt tercia a, b. Similiter
et o, h, trahendo g, i, h, et consequenter trahe equedistantem ad g, i, h,
equalem a, g, a, i, et a, h 2 : et sit k, l, illis equalis, et describe quadrantem
cuius k, l, corda, quia ille est cui a, b, equatur. Et si in alium arcum
resoluere volueris qui fuerit minor quadrante eodem modo facito,
si maior recipito partem aliquotam. Puta vis in circulum reducere:
recipito quartam partem recte et resolue in quadrantem: et totum
20 in circulum reduxisti. Si vero datam rectam in arcum dati circuli
resoluere volueris, vel cum tota vel parte aliquota eius: procede modo
quo supra angulum o, d, et o, e, variando quousque attingas cordam:
que o, g, o, i, et o, h, equetur.
21 Correlarium
Datum arcum vnius circuli in arcum alterius circuli resoluere, hoc
fit resoluendo ipsum primo in rectam, deinde rectam in arcum alterius
modo premisso.
22 Correlarium
Angulos qui se habent vt date linee assignare, hoc fit in resoluendo
lineas in arcus eiusdem circuli: et a centro sectores ad fines talium
arcuum trahendo.
1 z
lege : öd et oe lege : og, oi et oh
706
23 Correlarium
Que est habitude semidiametri ad semidiametrum minus sagitta:
ilia est tercie arcus ad excessum quo corda duas tercias arcus sui
excedit. Puta sit b, c, corda quadrantis, et in ilia per premissa signasti
duas tercias arcus scilicet c, d, et d, e. Dico quod habitudo tercie arcus1
ad e, b, excessum quo corda duas tercias excedit: est sicut semidiameter
ad semidiametrum minus sagitta. Patet correlarium ex premissis. Et
habet veritatem in maximo et minimo orthogonio: et omnibus mediis. |
P· 497
a
24 Cordam dati arcus partis aliquote semicirculi assignare, puta tu vis
ex scientia corde quadrantis scire cordam arcus qui est medietas
quadrantis: tu nosti partem corde quadrantis que equatur tertie arcus:
et recipis medietatem illius et addis ei similem et queris excessum qui
se habeat ad vnam tertie sicut semidiameter ad semidiametrum minus
sagitta.
25 Subiiciam adhuc curiosa correlaria.
Si tres semidiametri minus sagitta erunt triple ad cordam: erit
arcus vt semidiameter.
Si erunt duple ad cordam arcus se habebit in proportione sex-
qualtera ad semidiametrum.
Tres semidiametri sunt medium proportionabile inter tres semidia-
metros minus sagitta et semicirculum.
Si tres semidiametri minus sagitta fuerunt multiplices ad cordam
sic erunt et tres semidiametri minus sagitta ad cordam medietatis
arcus et cuiuslibet partis aliquote proportionabiliter.
Tria latera trigoni equilateri erunt vt circumferentia circuli illius
cuius diameter est tertia pars duorum laterum et linee recte de vno
latere ad medium lateris sibi oppositi.
1
scilicet: d e
707
De mathematica perfectione - De beryllo
26 Si a centro tres linee ducantur: vna per principium corde quadrantis

aut minoris arcus: alia per medium: tertia per finem: que in linea
equedistanti corde terminentur: ita quod illarum trium linearum
habitudo ad cordam sit vt circumferentie ad arcum: tunc linea ducta
per principium corde triplicata est equalis circumf erentie.
Arcus equalis tribus quartis diametri excedit cordam suam in
medietate sagitte.
Diameter circuli est equalis duabus tertiis laterum trigoni isso-
perimetri et semidiametro1 circuli eidem trigono inscripti2.
Excessus semicirculi super duas cordas quadrantis est vt excessus
diametri quadrati equalis tertie parti eius super suam costam.
Ualitudo trium diametrorum circuli ad suam circumferentiam est
vt, 14, cum radice de, 36, et, 3/4, ad, 2i3.
Scientia cordarum nunc extat perfecte adinuenta.
Scientia quadrature circuli suum finem sortita existit.
Secundum datarum linearum habitudinem siue commensurabilium
siue incommensurabilium lineas et superficies: rectas et curuas: atque
corpora dari docet hec ars perfectissima.
Adhuc ex coincidentia minime contingentie et minimi arcus pro-
poßitionem recipio que est talis. |
Propositio
Si ponitur secundum latus orthogonii semidiameter circuli, et
tercium linea contingens circulum vel econuerso, et descriptus fuerit
circulus qui* erit habitudo contingentis ad arcum qui cadit intra
orthogonium, illa et recte atque curue superficierum. Ut si orthogonius
fuerit a, b, c, et b, c, contingens, et a, b, semidiameter circulo descripto:
cuius b, d, portio cadit intra orthogonium que est b, c, ad b, d, illa a, b, c,
recte superficiei ad a, b, d, curuam superficiem. Probatio huius est, quia
cum sic sit5 in minimo si dari posset, igitur et in omnibus: cum non
referat vtrum orthogonius sit maximus vel non.
28 Datam superficiem ex arcu et sectoribus constitutam in ortho-
gonium resoluere. Ut sit a, b, c, resoluatur b, c, arcus in rectam que
sit b, c6, et claudatur7 per a, d, et ita habes siue b, d, sit ad circum-
ferentiam proportionabilis, siue non: quomodo in rectam superficiem
redigitur, et habes quomodo circulum in orthogonium resoluis, et
demum in quadratum seu aliam figuram.
29 Datam superficiem rectam in portionem8 resoluere. Ex premissa
patet quod si est orthogonius quomodo hoc fiat si non est redigatur
1 a 3 4
semidiameter in inscripti 12 lege: que
6 7 8
fit lege: b d adde: orthogonius adde: circularem
708
in orthogonium. Abscisiones ex corda et arcu in rectas et circulares

30 resoluere de se patet. Abscisionum spere habitude curue superficiei ad
rectam basis est vt linee de cenit ad centrum basis cum semidiametro
basis ad ipsam1 semidiametrum. Patet quia in minima abscisione vbi
recta superficies coincidit cum curua et cenit cum centre, ita est ideo
de omnibus.
d
ad paginam 708
n. 2^
Curua superficies medietatis spere est dupla ad rectam circuli

basis.
Datam curuam spere superficiem in rectam resoluere circularem et
rectilinealem.
Speram in cubum et cubum in speram resoluere.
Simili modo in aliis curuis superficiebus ad minima respiciendo
habitudines elice: et quicquid scibile est humanitus in mathematicis
mea sententia hac via requiritur.
Explicit liber de mathematica perfectione. |2
p. 500 De berillo
I
Qui legerit ea que in variis scirpsi libellis videbit me in oppositorum

coincidentia crebrius versatum, quodque nisus sum frequenter iuxta
intellectualem visionem que excedit rationis vigorem concludere. Unde
vt quam clare legenti conceptum depromam: speculum et enigma
subiiciam, quo se infirmus cuiusque intellectus in vltimo scibilium
iuuet et dirigat, et grauiores doctissimorum in difficilibus ponam
2
ipsum Pagina 499 vacat.
709
in orthogonium. Abscisiones ex corda et arcu in rectas et circulares

30 resoluere de se patet. Abscisionum spere habitude curue superficiei ad
rectam basis est vt linee de cenit ad centrum basis cum semidiametro
basis ad ipsam1 semidiametrum. Patet quia in minima abscisione vbi
recta superficies coincidit cum curua et cenit cum centre, ita est ideo
de omnibus.
d
ad paginam 708
n. 2^
Curua superficies medietatis spere est dupla ad rectam circuli

basis.
Datam curuam spere superficiem in rectam resoluere circularem et
rectilinealem.
Speram in cubum et cubum in speram resoluere.
Simili modo in aliis curuis superficiebus ad minima respiciendo
habitudines elice: et quicquid scibile est humanitus in mathematicis
mea sententia hac via requiritur.
Explicit liber de mathematica perfectione. |2
p. 500 De berillo
I
Qui legerit ea que in variis scirpsi libellis videbit me in oppositorum

coincidentia crebrius versatum, quodque nisus sum frequenter iuxta
intellectualem visionem que excedit rationis vigorem concludere. Unde
vt quam clare legenti conceptum depromam: speculum et enigma
subiiciam, quo se infirmus cuiusque intellectus in vltimo scibilium
iuuet et dirigat, et grauiores doctissimorum in difficilibus ponam
2
ipsum Pagina 499 vacat.
709

De beryllo
paucas sententias et opiniones, vt applicato speculo et enigmate visione

intellectual!: index fias quantum quisque propinquius ad veritatem
accedat. Et quamuis videatur libellus iste breuis: tarnen dat sufficien-
tem praxim quomodo ex enigmate ad visionem in omni altitudine possit
pertingi, erit etiam in cuiusque potestate modum qui subiicitur appli-
2 candi et extendendi ad queque indaganda. Causa autem cur tarn plato
in epistulis quam dyonisius magnus ariopagita prohibuerunt hec
mistica his qui eleuationes intellectuales ignorant propalari est, quia
illis nihil magis risu dignum quam hec alta videbuntur. Animalis enim
homo hec diuina non percipit: sed exercitatum habentibus in his in-
tellectum nihil desiderabilius occurreret. Si igitur tibi prima facie hec
insipida deliramenta videbuntur: scias te deficere, et hoc si aliquantu-
lum maximo sciendi desiderio continuaueris meditationes, et praxim
ab aliquo qui tibi enigma declaret acceperis: eo peruenies quod nihil
huic luci antepones: et intellectualem thezaurum reperisse gaudebis, et
hoc paucissimis diebus experieris. Nunc ad rem descendens: primum
exponam cur imposui libello nomen berillus, et quid intendam.
3 Berillus lapis est lucidus albus et transparens: cui datur forma
concaua pariter et conuexa, et per ipsum videns attingit prius in-
uisibile intellectualibus oculis. Si intellectualis berillus qui formam
habeat maximam pariter et minimam adaptatur: per eius medium
attingitur indiuisibile omnium principium. Quomodo autem hoc fiat
propono quanto clarius possum enodare: premissis quibusdam ad hoc
oportunis.
4 Oportet te primum attendere vnum esse primum principium, et id
nominatur secundum anaxagoram intellectus a quo omnia in esse pro-
deunt vt seipsum manifestet. Intellectus enim lucem sue intelligentie
delectatur ostendere et communicare, conditor igitur intellectus quia
se finem facit suorum operum vt scilicet gloria sua manifestetur: creat
cognoscitiuas substantias que veritatem ipsius videre possint: et illis
se prebet ipse conditor modo quo capere possunt visibilem, hoc scire
est primum in quo complicite omnia dicenda continentur.
5 Secundo scias quomodo id quod non est verum neque verisimile:
non est, omne autem quod est aliter est in alio quam in se. Est enim
in se vt in suo vero esse, in alio autem vt in suo esse verisimili, vt
calidum in se est vt in suo vero esse, et in calefacto est per similitudinem
sue caliditatis. Sunt autem tres modi cognoscitiui, scilicet sensibilis,
intellectualis et intelligentialis: qui dicuntur celi secundum augustinum.
Sensibile in sensu est per suam sensibilem speciem siue similitudinem,
et sensus in sensibili per suam sensitiuam speciem. Sie intelligibile in
710

intellectu per suam intelligibilem similitudinem, et intellectus in in-

telligibili per suam intellectiuam similitudinem. Ita intelligentiale in
intelligentia, et econuerso. Illi termini te non turbent, quia aliquando
intelligentiale nominatur intellectibile. Ego autem nomino sic propter
intelligentias.
6 Tercio notabis dictum pythagore: hominem esse rerum mensuram.
Nam cum sensu mensurat sensibilia, cum intellectu intelligibilia, et
que sunt supra intelligibilia in excessu attingit, et hoc facit ex premissis,
nam dum seit animam cognoscitiuam esse finem cognoscibilium: seit
. 501 ex potentia sensitiua sensibilia | sic esse debere: sicut sentiri possunt,
ita de intelligibilibus vt intelligi possunt, excedentia autem ita vt
excedant. Unde in se homo repperit quasi in ratione mensurante omnia
creata.
7 Quarto aduerte. Hermetem trismegistum dicere hominem esse
secundum deum. Nam sicut deus est creator entium realium et natura-
lium formarum, ita homo rationalium entium et formalium artifi-
cialium que non sunt nisi sui intellectus similitudines, sicut creature
dei diuini intellectus similitudines, ideo homo habet intellectum qui est
similitude diuine1 intellectus in creando. Hinc creat similitudines simi-
litudinum diuini intellectus: sicut sunt extrinsece artificiales figure,
simüitudines intrinsece naturales forme, vnde mensurat suum intellec-
tum per potentiam operum suorum, et ex hoc mensurat diuinum
intellectum, sicut veritas mensuratur per imaginem, et hec est enig-
matica scientia. Habet autem visum subtilissimum per quern videt
enigma esse veritatis enigma vt sciat hanc esse veritatem que non est
figurabilis in ah'quo enigmate.
8 Ad rem igitur his paucis premissis descendentes incipiamus a primo
principio. Deridebat enim eos indus ille quern socrates interrogabat
qui sine deo aliquid conabatur intelligere: cum sit omnium causa et
auctor. Uolumus autem ipsum vt principium indiuisibile videre.
Applicemus berillum mentalibus oculis et videamus permaximum quo
nihil maius esse potest pariter et minimum quo nihil minus esse
potest, et videmus principium ante omne magnum et paruum penitus
simplex et indiuisibile omni modo diuisionis quo quecunque magna et
parua sunt diuisibilia acsi per berillum intueamur inequalitatem erit
equalitas indiuisibilis: obiectum et per absolutam similitudinem vide-
mus principium indiuisibile omni modo diuisionis quo similitude est
diuisibilis seu variabilis scilicet veritatem. Nam nullum est aliud
1
diuiue
711

De beryllo
obiectum illius visionis nisi veritas que videtur per omnem similitu-
dinem maximam pariter et minimam, absolutum primum principium
omnis sue similitudinis, sie per berillum videmus diuisionem erit
obiectum1 connexio indiuisibilis, ita de proportione et habitudine et
pulcritudine et talibus.
g Huius vide nostre artis enigma et recipe calamum ad manus et
plica in medio et sit calamus, a, b, et, medium, c, dico principium
superficiei et anguli superficialis esse lineam. Esto igitur quod
calamus sit vt linea et plicetur super, c, puncto, c, b, mobilis,
et moueatur versus, c, a, in eo motu, c, b, tunc c, a, causat omnes for-
mabiles angulos. Nunquam au-
tem erit aliquis ita acutus quin c
a
possit esse acutior quousque c, ' "
b, iungetur, c, a. Neque ali-
quis ita obtusus quin possit es-
se obtusior quousque, c, b, erit
cum, c, a, vna continua linea2.
Quando igitur tu vides per be-
c
rillum maximum pariter et
minimum formabilem angulum
visus non terminabitur in angulo aliquo: sed in simplici linea que est
principium angulorum que est indiuisibile principium superficialium
angulorum omni modo diuisionis quo anguli sunt diuisibiles, sicuti
igitur hoc vides: ita per speculum in enigmate videas absolutum pri-
mum principium.
io Attente considera per berillum ad indiuisibile pertingi: quamdiu
enim maximum et minimum sunt duo nequaquam vidisti per maximum
pariter et minimum: neque enim maximum est maximum neque mini-
p. 502 mum minimum, et hoc clare videbis si feceris | de c, lineam c, d, egredi
mobilem, quamdiu enim illa vnum angulum cum c, a, et alium cum c, b,
constituit: nullus est maximus aut minimus. Semper enim maior
potest esse, in tantum maior, quantum alius existit, et ideo non
prius vnus maximus quam alius minimus: et hoc esse non potest
quamdiu sunt duo anguli. Si igitur dualitas cessare debet angulorum,
non videbis nisi c, d, super lineam a, b, et nullum videbis angulum: et
ita ante duo et post simplicem lineam esse debet angulus maximus
pariter et minimus, sed non est signabilis. Solum igitur principium
videtur maximum pariter et minimum: vt omne principiatum non
1 2
obietum liena
712

possit esse nisi similitudo principii: cum nee maius nee minus eo esse
possit, puta in angulis vt nullus possit esse angulus adeo acutus: quin
suam acutiem habeat a principle·,
nee possit esse aliquis ita obtusus
quin esse ipsum tale habeat a suo
principio. Ideo necesse est quod
omni acuto dabili cum possit es-
se acutior in virtute principii sit
creare acutiorem, et ita de obtu-
so, sic videtur principium eternum et ineuacuabile per omnia principiata.
11 Eleganter magnus dyonisius apostoli pauli discipulus in capitulo
VIII. de diuinis nominibus ista compendiose dicit. Ait enim, nihil
itaque alienum a nostro instituto facimus: si per exiles ymagines ad
autorem omnium ascendentes: purgatissimis et mundo superioribus
oculis inspiciamus omnia in omnium causa et inuicem contraria
vniformiter et coniuncte. Est enim principium rerum ex quo est ipsum
esse et omnia que quomodolibet sunt: omne initium et omnis finis, et
post pauca subiungit. Et alia queque ipso esse cum sint: que sunt
omnia exculpunt. Idem de eodem principio affirmat quod sit finis et
infinitus, stans et progrediens, et quod neque sit stans neque se mouens.
Dicit enim omnia exemplaria rerum in vna supersubstantiali coniunc-
tione in sui et omnium causa ante subsistere concedendum. Ecce quam
lucide ibi et in variis aliis locis diuinus vir ille que premisi sic esse
affirmat.
12 Nam tibi ex enigmate constat quomodo id intelligere queas,
primum esse omnium mensuram, omnia enim complicite est que esse
possunt. Nam angulus maximus pariter et minimus est actus omnis
formabilis anguli, nee maior nee minor ante omnem quantitatem.
Nemo enim adeo parui sensus est quin bene videat angulum simplicis-
simum maximum pariter et minimum in se omnes formabiles siue
magnos siue paruos complicare. Nee maiorem nee minorem quocunque
dabili cui non plus nomen vnius quam omnium angulorum atque
nullius conuenit. Quare nee acutus nee rectus nee obtusus angulus
nominari potest: cum non sit aliquis talis: sed simplicissima omnium
causa. Recte igitur vt proculus recitat in commentariis parmenidis
plato omnia de ipso principio negat. Sic et dyonisius noster negatiuam
prefer! theologiam affirmatiue.
13 Uidetur autem ipsi deo magis conuenire ipsum vnum quam aliud
nomen. Ita vocat eum parmenides. Similiter et anaxagoras qui aiebat
melius vnum quam omnia simul. Non intelligas de vno numerali quod
713

De beryllo
monas seu singulare dicitur. Sed de vno scilicet indiuisibili omni modo
diuisionis: quod sine omni dualitate intelligitur. Post quod omnia sine
dualitate nee esse nee concipi possunt, vt sit primo vnum absolutum
iam dictum, deinde vnum cum addito, scilicet vnum ens vna substan-
tia, et ita de omnibus. Ita quod nihil dici aut concipi possit ita simplex:
quin sit vnum cum addito, solum vno superexaltato excepto. Unde
quomodo debeat omnium nominibus: et nullo omnium nominum
nominari, vt hermes mercurius de eo dicebat, et queque circa hoc vides
clare in enigmate figurari. |
P-5°3 Adhuc vnum attendere velis quomodo omnia creabilia non sunt
nisi similitudo. Nam omnis dabilis angulus de seipso dicit quod non sit
veritas angularis, veritas enim non capit nee maius nee minus. Si enim
posset esse maior aut minor veritas: non esset veritas: quomodo esset
veritas quando non esset quod esse posset. Omnis igitur angulus dicit
se non esse veritatem angularem: quia potest esse aliter quam est, sed
dicit angulum maximum pariter et minimum: cum non posset esse
aliter quam est: esse ipsam simplicissimam et necessariam veritatem
angularem. Fatetur igitur omnis angulus se illius verisimüitudinem:
quia est angulus non vt in se: sed vt in alio scilicet in superficie, et
ideo angulus verus in angulo creabili seu designabili est vt in sua simi-
litudine. Recte beatus Augustinus omnes dicit creaturas ad inter-
rogationem an sint deus: respondere: non quia non ipsi nos sed ipse
fecit nos.
15 Nunc potes satis ex his videre quam nunc quando per speculum
videmus in enigmate vt apostolus ait de deo notitiam habere possumus:
vtique non aliam quam negatiuam vti scimus quocunque angulo
designato ipsum non esse simpliciter maximum pariter et minimum.
In omni igitur angulo negatiue videmus maximum quern esse scimus,
sed non illum designatum, et scimus ipsum maximum pariter et mini-
mum omnem totalitatem et perfectionem omnium formabilium angu-
lorum: omnium ipsorum intimum centrum pariter et continentem
circumferentiam. Sed conceptum non possumus de quidditate ipsius
anguli maximi pariter et minimi facere, cum nee sensus nee imaginatio
nee intellectus sentire: imaginari concipere: vel intelligere possint ali-
quid tale simile üli quod est maximum pariter et minimum,
rö Sie dicit plato in epistulis apud omnium regem cuncta esse et illius
gratia omnia eumque causam bonorum omnium et post pauca, huma-
nus enim animus affectat qualia sint illa intelligere. Aspiciens illa
cognata genera quorum nihil sufficienter se habet, sed in rege ipso
nihil tale, vtique bene ibi scribit hoc teneri debere secretum. Non enim
714

absque causa nominal primum principium omnium regem. Omnis enim

respublica per regem et ad ipsum ordinata et per ipsum regitur et
existit. Que igitur in republica reperiuntur distincta prioriter et
coniuncte in ipso sunt ipse et vita, vt addit proculus, duces comites
milites: iudices: leges mensure: pondera et queque talia: omnia sunt
in rege vt in publica persona, in qua omnia que possunt esse in republica
actu existunt ipse. Lex eius in pellibus scripta est, in ipso lex viua, et ita
de omnibus quorum ipse auctor est, et ab ipso omnia habent que ha-
bent tarn esse quam nomen in republica. Bene aristoteles in simili
ipsum principem nominauit ad quern omnis exercitus est ordinatus
tanquam ad finem et a quo habet exercitus quicquid est. Ecce sicut
lex scripta in pellibus mortuis est lex viua in principe. Sic in primo
omnia sunt vita, tempus in primo est eternitas: creatura creator.
17 Dicebat auerrois in, XI. methaphisice omnes formas esse actu in
primo motore, et in, XII. methaphisice quomodo aristoteles negando
ideas platonis ponit ideas et formas in primo motore. Idem albertus
in commentariis super dyonisio asserit. Ait enim aristotelem dicere
primam causam tricausalem scilicet efficientem formalem et finalem,
f ormalis est exemplaris: quodque ad ilium intellectum non reprehendat
platonem, verum est autem quod deus omnium in se habet exemplaria,
exemplaria autem rationes sunt. Nominant autem theologi exemplaria
seu ideas dei voluntatem, quoniam sicut voluit fecit ait propheta.
Uoluntas autem que est ipsa ratio in primo intellectu bene dicitur
exemplar, sicut voluntas in principe ratione fulcita: exemplar legis est,
18 quod enim principi placuit legis habet vigorem. Neque hec omnia que
aut Plato aut Aristoteles aut alius quisquam dicit: aliud sunt quam tibi
berillus et enigma ostendit: scilicet veritatem per suam similitudinem
ρ. 504 omnibus tribuere esse. Sic | albertus vbi supra affirmat dicens. Oportet
aliquo modo fateri quod a primo fluat in omnia vna forma que sit simi-
litude sue essentie per quam omnia esse ab ipso participant. Et attende
quod veritas que est id quod esse potest est imparticipabilis: sed in
similitudine sua: que potest secundum magis et minus recipi, secundum
dispositionem recipientis est communicabilis. Auicebron in libro fontis
vite dicit variam reflexionem entis causare entium differentiam,
quoniam vitam addit vna reflexio super ens intellectum due re-
flexiones quomodo hoc capi possit in enigmate, ita velis ymaginari.
19 Esto igitur quod a, b, sit linea similitudinis veritatis inter primam
veritatem et ipsum nihil cadens, b, vero finis similitudinis circa nihil,
et super c, ipsum b, motu complicatorio versus a, figurans motum
quo deus vocat de non esse ad esse: tune linea, a, b, est fixa vt egreditur
715

De beryllo
a principle vt est a, c, et mobilis vt

mouetur super c, complicatorie versus
principium in hoc motu c, b, cum c, a,
causat varies angulos, et, c, b, est per
motum differentias similitudinis expli-
cans. Primo in similitudine minus for-
mali obtusum angulum causat ipsius
esse. Deinde magis formali ipsius viuere.
Deinde maxime formali et acuto ipsius
intelligere. Acutus angulus plus de acti-
uitate anguli et simplicitate participat:
et similior primo principio: et est in
aliis angulis scilicet vitali et ipsius esse,
a
sie vitalis in angulo ipsius esse, et que
sunt medie differentie ipsius esse, et
vite, ac ipsius intelligere, et que explicari
possunt. Sie in enigmate videbis. A, b,
enim similitude veritatis omnia in se
continet que possunt explicari, et per
motum fit explicatio, motus autem quo-
p. 505 a ^£ b modo fiat vbi simplex elementum | de se
explicat elementum sicut premisi in
enigmate figuratur. Simplicitas enim elementalis est ex mobili et
immobili: sicut principium naturale est principium motus et quie-
20 tis. Unde dum intellectus conditor sie mouet, c, b, exemplaria
que in se habet explicat in sua similitudine: sicut mathematicus dum
lineam plicat in triangulum ipsum triangulum explicat motu compli-
716

cationis quern intra se habet in mente, vnde habes lineam, a, b, imagi-

nari debere communicabilem veritatem que est communicabilis veri-
tatis similitudo per quam omnia vera sunt vera: et non absoluta vt
veritas: sed est in veris. Experimur autem ipsum esse verorum
in trino gradu in eo quod quedam sunt tantum: alia vero veritatis
gestant simpliciorem similitudinem quorum esse est virtuosius: quia
eo quod sunt viuunt. Alia adhuc simpliciorem que eo ipso quod
sunt viuunt1 et intelligunt. Esse autem quanto simplicius tanto
virtuosius et potentius, ideo absoluta simplicitas seu veritas est
omnipotens.
21 Adhuc alio enigmate per doctrinam vt ad minima respiciamus
quando maxima inquirimus. Unum seu monas est simplicissimus
puncto, puncti igitur indiuisibilitas est similitudo indiuisibilitatis
ipsius vnius. Esto igitur quod vnum sit vt indiuisibilis et incommuni-
cabilis veritas que se vult ostendere et communicare per suam simili-
tudinem: et vnum se signat seu figurat: et oritur punctus, punctus
22 autem communicabilis indiuisibilitas in continue non sit vnum. Sit
igitur punctus communicatus modo quo communicabilis est: et habe-
tur corpus, nam punctus est indiuisibilis omni modo essendi continui
et dimensionis, modi autem essendi continui sunt linea superficies et
23 corpus modi autem dimensionis sunt longum latum et profundum. Igi-
tur linea participat indiuisibilitatem puncti, quia est linealiter indiui-
sibilis, linea enim in non lineam partiri nequit, nee est diuisibilis se-
cundum latum et profundum. Superficies participat indiuisibilitatem
puncti, quia in non superf iciem impartibilis: nee sit corpus: quia in non
corpus secari nequit secundum profundum diuisibilis. In indiuisibili-
tate2 puncti complicantur omnes ille indiuisibilitates, nihil igitur reperi-
tur in his nisi explicatio indiuisibilitatis puncti. Omne igitur quod
reperitur in corpore: non est nisi punctus seu similitudo ipsius vnius,
et non reperitur punctus absolutus a corpore vel superficie aut linea,
quia est principium intrinsecum dans indiuisibilitatem, linea autem
plus participat simplicitatem puncti quam superficies: et super-
ficies quam corpus: vt patuit. De hac consideratione puncti et corporis
te eleua ad similitudinem veritatis et vniuersi: et in clariore enigmate
facies dictorum coniecturam.
24 Recipias veraciorem conceptum ex homine qui omnia mensurat. In
homine est intellectus supremitas rationis cuius esse est a corpore
1
viuuunt
2
indiuisibilirate
717

De beryllo
separatum et per se verum, deinde est anima, deinde natura: ac vltimo

corpus. Animam dico que animat et dat esse animale, intellectus qui
non est communicabilis aut participabilis propter suam simplicem
vniuersalitatem et indiuisibilitatem se in sua similitudine communi-
cabilem reddit scilicet in anima. Cognitio enim sensitiua anime: osten-
dit se similitudinem intellectus esse, per animam intellectus se com-
municat nature et per naturam corpori: anima in eo quod similitude·
intellectus sentit libere, in eo quod est vnita nature animat, ideo per
naturam animat per se sentit. Que igitur anima operatur in corpore
medio nature ilia contracte operatur, sicut cognoscitiua in organo1
25 contracte secundum organum. Respiciamus ergo ad corpus et omnia
eius membra formalia: et ad cuiuslibet legem siue naturam virtutem
Operationen! et ordinem vt sit vnus homo, et quicquid reperimus
explicite illa reperimus in intellectu vt in causa auctore et rege: in quo
omnia sunt vt in causa efficiente: formali: et finali. Omnia enim interiori-
ter in potentia effectiua sunt, sicut in potentia imperatoris sunt digni-
p. 506 tates et officia reipublice, omnia sunt formaliter in ipso | qui omnia
format: vt formata in tantum sint inquantum sunt suo conceptui
conformia. Finaliter sunt omnia in eo: cum eius gratia sint: cum ipse
sit finis et desiderium omnium. Nihil enim omnia membra appetunt nisi
vnionem inseparabilem cum ipso tanquam cum suo principio: et bono vl-
26 timo et vita perhenni. Quomodo autem anima que est similitudo intellec-
tus in se omnia viuificabilia complicet, et vitam omnibus medio nature
communicet, et quomodo natura sit omnia vt instrumentum compli-
cans, et in se omnem omnium membrorum motum et naturam pre-
habens: quis sufficienter enarrabit. Intellectus mediante sua simili-
tudine que in homine est anima sensitiua dirigit naturam et omnem
naturalem motum vt omnia suo verbo seu conceptui siue voluntati
conformentur. Sie in vniuerso cui presidet conditor intellectus nihil
penitus reperitur nisi similitudo siue conceptus ipsius conditoris. Sicut
si conditor intellectus foret visus volens suam virtutem videndi osten-
dere: omne visibile in quo se ostendat conciperet eoipso intra se omne
visibile haberet et ad conformitatem singulorum visibilium in suo con-
ceptu existentium cuncta visibilia formaret. In omnibus enim visi-
bilibus nihil reperiretur nisi conformitas, et ideo similitudo ipsius
conditoris eorum intellectus.
27 Uaria valde ponunt sancti et philosophi enigmata. Plato in libro
de republica recipit solem, et eius attendit in sensibilibus virtutem,
1
orgono
718

et ex conformitate illius se eleuat ad lucem intelligentie intellectus

conditoris quern magnus dyonisius imitatur. Nam vtique enigma est
gratum ob conformitatem lucis sensibilis et intelligibilis. Albertus
enigma rectitudinis recipit, acsi linealis rectitudo daret esse omni
ligno: que in nullo vti est potest participari, et manet impartibilis et
absoluta. Uarie autem in contracto esse, scilicet in sua similitudine in
quolibet ligno participatur, quoniam vnum nodose, aliud incurue et
ita de infinitis differentiis. Etiam caliditatem fingit absolutam, et
quomodo omnia calida illius similitudinem participant, et habent esse
suum ab ilia, sic conceptum facit de conditore intellectu et creaturis.
Innumerabiles modi possunt concipi, multas alias in docta ignorantia:
et libellis aliis posui. Sed nullus precisiorem attingere potest: cum
diuinus modus sit supra omnem modum, et si applicas occulare et vides
perrnaximum pariter et minimum modum omnis modi principium in
quo omnes modi complicantur, et quern omnes modi explicare neque-
unt tune facere poteris de diuino modo veriorem speculationem.
28 Diceres forte vsum berilli presupponere: essentiam recipere maius
et minus. Alioquin perrnaximum pariter et minimum non videretur
eius principium. Respondeo quod quamuis essentia secundum se non
videatur magis et minus recipere, tamen secundum comparationem ad
esse et actus proprios speciei magis et minus participat secundum
dispositionem materie recipientis adeo vt dicit auicenna: quod in qui-
busdam videtur deus in hominibus qui diuinum habent intellectum et
operationes. Nee hie modus berilli penitus fuit absconditus Aristoteli:
qui sepe discurrit reperiendo primum per hoc argumentum, vbi reperi-
tur participatio vnius secundufn magis et minus in diuersis necesse
est deueniri ad primurn in quo ipsum est primum, vt de calore qui in
diuersis participatur: deuenitur ad ignem in quo primum est vt in
fonte a quo alia omnia calorem recipiunt. Sic albertus ilia regula vtens
querit primum in quo est ratio fontalis entis: omnium entitatem parti-
cipantium, sic et principium cognoscendi, vbi ita dicit cum intelligentia
anima rationalis, et sensitiua communicent in veritate cognoscendi:
oportet quod recipiant hanc naturam ab aliquo in quo est primo sicut
29 in fonte, et hie est deus. Impossibile est autem quod equaliter recipiant
ab eo, quia sic essent eque propinque principio, et equalis virtutis in
cognoscendo. Unde primo recipitur in intelligentia: que habet tantum
p. 507 de esse intelligentie quantum | participat de radio diuino. Similiter
anima rationalis tantum participat de virtute cognoscitiua quantum
capit de radio intelligentie: licet obumbretur de ilia. Sic et anima sen-
sibilis participat de cognitione quantum imprimitur in ipsa radius
46 Nikolaus von Kues U 7J9

De beryllo
rationalis anime: licet obumbretur in ipsa, sed sensitiua est vltima que
non influit vlterius virtutem cognoscitiuam, sed vt anima rationalis
non influit in sensum nisi sibi sit coniunctus, sie nee primum influit
secundum nisi ei coniunctum. Non intelligas intelligentiam creare
animas aut animam sensum. Sed quod radius in primo horum a sapien-
tia eterna receptus est exemplar et quasi seminale secundi, et quia
radius iste semper recipitur in virtute minoratus. Ideo anima non
recipit radium secundum esse intelligibile: nee vegetabilis ab anima
sensitiua recipit radium cognitiuum.
30 Idem magnus albertus in allegatis commentariis assimilat illum di-
uinum radium illuminantem naturam cognoscitiuam radio solis: qui
in se consideratus antequam submittet aerem est vniuersalis et sim-
plex et in aere recipitur in profundo ipsum penetrando et penitus
illuminando. Deinde recipitur in superficie in corporibus terminatis
vbi secundum variam dispositionem varios causat colores: album et
darum si est superficies clare: nigrum si obscura, et medios colores
secundum dispositionem mediam. Sie principium primum scilicet
sapientia dei seu diuina cognitio que est essentia dei manens et in-
communicabilis radio suo qui est vna forma cognoscitiua se habet:
quoniam quasdam naturas illuminat vt cognoscant simplices quiddi-
tates rerum, et hec cognitio est secundum maximum fulgorem qui
possibilis est recipi in creatura, et hoc intelligentiis. In aliis reperitur
vbi non operatur talem cognitionem simplicium quidditatum, sed
mixtarum cum continue et tempore sicut in hominibus. Ibi enim incipit
cognitio a sensibus, ideo oportet quod conferendo vnum ad alterum
31 perueniat ad simplex intelligibile. Quare ysaac dicebat quod ratio
oritur in vmbra intelligentie et sensus in vmbra rationis vbi occumbit
cognitio, vnde anima vegetabilis oritur in vmbra sensus et non parti-
cipat de radio cognoscitiuo ita quod possit recipere speciem, et ab ap-
pendiciis materie separare: vt fiat simplex cognoscibile. Auicenna vero
suscipit enigma in igne et vario eius essendi modo ab ethere deorsum
vsquequo in lapide penitus obumbretur.
32 Hi omnes et quotquot vidi scribentes caruerunt berillo, et ideo
arbitror si constant! perseuerantia secuti fuissent magnum dyonisium
clarius vidissent omnium principium atque commentaria fecissent in
ipsum secundum ipsius scribentis intentionem. Sed quando ad oppo-
sitorum coniunctionem perueniunt textum magistri diuini disiunctiue
interpretantur. Magnum est posse se stabiliter in coniunctione figere
oppositorum. Nam etsi sciamus ita fieri debere, tarnen quando ad
discursum rationis reuertimur: labimur frequenter: et visionis cer-
720

tissime nitimur rationes reddere que est supra omnem rationem, et

ideo tune cadimus de diuinis ad humana: et instabiles atque exiles
rationes adducimus. Hoc plato in epistolis vbi de visione prime cause
premisit omnibus accidere astruit. Tu igitur si volueris eternam sa-
pientiam siue principium cognoscitiuum videre. Posito berillo ipsum
videas per maximum pariter et minimum cognoscibile. Et in enigmate
quemadmodum de angulis inquire acutas formales simplices et pene-
tratiuas naturas cognoscitiuas vti angulos acutos: alias obtusiores: et
demum obtusissimas: vti obtusos angulos. Et omnes gradus venari
poteris possibiles, et quemadmodum de hoc sic dixi: ita de quibuscun-
que sic se habentibus. |
P-5°8 Dubitas fortassis, quomodo videtur principium vnitrinum. Re-
spondeo. Omne principium est indiuisibile omni diuisione suorum
effectuum seu principiatorum. Primum igitur principium est ipsa
simplicissima atque perfectissima indiuisibilitas. In essentia autem
perfectissime indiuisibilitatis video vnitatem que est fons indiuisi-
bilitatis. Uideo equalitatem que est indiuisibilitas vnitatis, et video
nexum qui est indiuisibilitas vnitatis et equalitatis. Et capio enigma
et intueor, a, c, b, angulum, et considero, c, punctum primum princi-
pium anguli, et lineas, c, a, et c, b, secundum principium, c, punctus

principium est vnitrinum, nam est principium: c, a, linee que est linea
immobilis, et linee, c, b, que est linea differentiatiua formans, et video,
c, punctum vtriusque nexum, et quod, c, punctus est intimius et
proximius principium anguli, scilicet principium simul et terminus
34 anguli, incipit enim in, c, puncto, et in eodem terminatur. Dum igitur
<«* 721

De beryllo
intueor in, c, vnitrinum principium, video ipsum esse fontem vnde

primo emanat vnitas seu necessitas omnia vniens et constringens, dein-
de video ipsum principium vnde emanat equalitas omnia quantum-
cunque varia formans seu adequans, quocunque motu hoc fieri
oporteat. Sic video ipsum, c, principium vnde emanat nexus et con-
seruatio omnium constrictorum et formatorum, video igitur ipsum
principium simplicissimum vnitrinum vt sua indiuisibilitas sit per-
fectissima et sit omnium causa, que in sua indiuisibili1 essentia sine
terna indiuisibilitate subsistere nequeunt.
35 Tetigerunt philosophi hanc trinitatem2, quam viderunt in principio
esse a causato ad causam: ascendendo. Anaxagoras et ante eum
Emortinus clasomenus vt vult aristoteles fuit primus qui intellectuale
vidit principium, quem plato extulit, eius libros sepissime legens, quia
visum sibi fuit quod magistrum inuenisset, et que plato de eo dicit, illa
et aristoteles. Ipse enim anaxagoras3 tarn platoni quam aristoteli oculos
aperuit, visus est autem vterque hoc principium per rationem reperire,
et plato principium a quo omnia condita nominant conditorem in-
tellectum, et eius patrem deum, ac cunctorum causam, et ita primo
apud primum omnia esse dixit vt sunt in triplici causa, efficient!,
formali et finali. Secundo dixit omnia esse in conditore intellectu,
quem primam dicit dei creaturam, et asserit generationem eius a primo
esse quasi filius a patre. Hüne intellectum quem etiam sacre littere
sapientiam ab initio et ante omnia secula creatam et primogenitam
omnis creature nominant, dicit conditorem quasi inter causam et
causata sensibilia mediatorem, qui exequitur Imperium seu intentio-
nem patris. Tercio vidit per vniuersum diffundi spiritum seu motum,
P· 5<>9 cuncta que in mundo sunt connectentem et conseruantem. Apud | igitur1
deum omnia vidit primo, modo essendi primo et simplicissimo sicut om-
nia sunt in potestate effectiua et omnipotenti. Secundo vidit omnia esse
sicut in executore imperil sapientissimo. Et hunc essendi modum vocat
secundum. Tercio vidit omnia esse vt in instrumento executoris
scilicet in motu, nam per motum que fiunt ad effectum perducuntur,
et hunc essendi modum tercium animam mundi nominauit aristoteles,
licet non vtatur terminis illis. Idem videtur dicere quo ad deum scilicet
quod omnia apud ipsum sint vt in causa vnitrina, quodque omnes
forme sint in intelligentia motrice celi: et in motu animate anima nobili,
ipse autem intelligentias plenas formis multiplicat secundum multi-
1 2 3 4
induisibili trnitatem anaxogoras igiur
722

tudinem orbium celi quia eas dicit motrices orbium, tarnen secundum
regulam suam omnium intelligentiarum mouentium ad primum mo-
torem necessario deueniri oportere ostendit. Et hunc nominat principem
37 seu primum intellectum. Plato autem considerans multitudinem in-
telligentiarum vidit intellectum cuius participatione omnes intelligentie
sunt intelligentie. Et quia vidit primum deum absolutum simpli-
cissimum imparticipabile et incommunicabile principium, ideo com-
municabilem intellectum in diis multis seu intelligentiis varie parti-
cipatum et communicatum arbitrabatur primam creaturam. Ita etiam
animam mundi que in omnibus animabus communicabiliter partici-
patur ante omnes animas quasi in qua prioriter omnes complicantur,
vt in suo principio esse credidit. De his igitur tribus essendi modis
prioriter et quomodo sortiantur nomina, fatorum in docta ignorantia:
memor sum quedam dixisse, solum autem notes non esse necessarium
vniuersalem esse creatum intellectum aut vniuersalem mundi animam
propter participationem que platonem mouit, sed ad omnem essendi
modum sufficit abunde primum principium vnitrinum licet sit ab-
solutum et superexaltatum. Cum non sit principium contractum vt
natura que ex necessitate operatur sed sit principium ipsius nature et
ita supernaturale liberum quod voluntate creat omnia, ilia vero que vo-
luntate fiunt in tantum sunt inquantum voluntati conformantur et ita
eorum forma est intentio imperantis. Intentio autem est similitudo
intendentis, que est communicabilis et receptibilis in alio, omnis igitur
38 creatura est intentio voluntatis omnipotentis. Istud ignorabant tam
plato quam aristoteles, aperte enim vterque credidit conditorem in-
tellectum ex necessitate nature omnia facere, et ex hoc omnis eorum
error secutus est. Nam licet non operetur per accidens sicut ignis per
calorem vt bene dicit auicenna, nullum enim accidens cadere potest in
eius simplicitatem, et per hoc videatur agere per essentiam, non tarnen1
propterea agit quasi natura seu instrumentum necessitatum per supe-
riorum Imperium2, sed per liberam voluntatem que est et essentia eius.
Bene vidit aristoteles in methaphisica quomodo omnia in principio
primo sunt ipsum, sed non attendit voluntatem eius non esse aliud a
ratione eius et essentia.
39 Quomodo autem plato habuerit de vnitrino principio conceptum, et
quam propinque ad modum nostrum Christiane theologie. Eusebius
panphili in libro preparatoriorum euangelii ex libris noemii qui secreta
1 2
tameen imperirium
723

De beryllo
platonis conscripsit, et platoni atque aliorum collegit. Aristoteles etiam

in sua methaphisica quam ipse theologiam appellat multa conformia
veritati ratione ostendit scilicet principium esse intellectum penitus in
actu qui seipsum intelligit, ex quo delectatio summa. Hoc quidem et
theologi nostri dicunt, intellectum illum diuinum se intelligendo de se
et sua essentia et natura generare intelligibilem suiipsius similitudinem
adequatissimam. Intellectus enim generat verbum: in quo est sub-
stantialiter, et ex hoc procedit delectatio in qua est generantis et geniti
consubstantialitas. Ueruntamen si de hoc principio, tu vis habere
omnem possibilem scientiam, considera in omni principiato, quo est:
p. 510 quid est, et nexum, et per ipsum berillum maximi pariter | et minimi
principiati respice in omnium principiatorum principium. In ipso
principio perfectissime modo diuino reperies trinitatem principium
simplicissimum omnis creature vnitrine. Et attende me in simplici
conceptu principiati trinitatem vnitatis essentie exprimere per
quo est, et quid est, et nexum, que in sensibili substantia communiter
nominantur forma, materia, et compositum, vt in homine anima, cor-
pus, et vtriusque nexus.
40 Aristoteles concordando omnes philosophos dicebat principia que
substantie insunt contraria, et tria nominauit principia, materiam,
formam et priuationem. Arbitror ipsum quamuis super omnes dili-
gentissimus atque acutissimus habeatur discursor, atque omnes
in vno maxime defecisse, nam cum principia sint contraria: tercium
principium vtique necessarium non attigerunt, et hoc ideo quia con-
traria simul in ipso coincidere non putabant possibile cum se expellant.
Unde ex primo principio quod negat contradictoria simul esse vera:
ipse philosophus ostendit similiter contraria simul esse non posse.
41 Berillus noster acutius videre facit: vt videamus opposita in principio
connexiuo ante dualitatem, scilicet antequam sint duo contradictoria,
sicut si minima contradictoriorum videremus coincidere, puta mini-
mum calorem et minimum frigus, minimam tarditatem, et minimam
velocitatem, et ita de omnibus, vt hec sint vnum principium
ante dualitatem vtriusque contrarii, quemadmodum in libello de
mathematica perfectione: de minimo arcu et minima corda quo-
modo coincidant dixi. Unde sicut angulus minime acutus et minime
obtusus est simplex angulus1 rectus in quo minima contrariorum
angulorum coincidunt: antequam acutus et obtusus sint duo anguli.
Ita est de principio connexionis: in quo simpliciter coincidunt minima
1
angnlus
724

42 contrariorum. Quod si aristoteles principium quod nominal priuatio-

nem sic intellexisset: vt scilicet priuatio sit principium ponens coinci-
dentiam contrariorum, et ideo priuatum contrarietate vtriusque tan-
quam dualitatem que in contrariis est necessaria precedens tune bene
vidisset. Timor autem ne contraria simul eidem inesse fateretur:
abstulit sibi veritatem illius principii. Et quia vidit tercium principium
necessarium: et esse debere priuationem: fecit priuationem sine posi-
tione principium. Post hoc non valens bene euadere: quandam videtur
inchoationem formarum in materia ponere, que si acute inspicitur: est
in re nexus de quo loquor. Sed sic non intelligit nee nominat. Et ob hoc
omnes philosophi ad spiritum: qui est principium connexionis: et est
tercia persona in diuinis secundum nostram perfectam theologiam non
attigerunt, licet de patre et filio plerique eleganter dixerunt: maxime
platonici in quorum libris sanctus1 augustinus euangelium lohannis
theologi nostri In principio erat verbum vsque ad nomen lohannis
baptiste: et incarnationem se reperisse fatetur. In quo quidem euangelio
de spiritusancto nulla fit mentio.
43 Oportet valde hec que dixi de hoc tercio notare principio. Dicit
aristoteles et bene, principia esse minima et indiuisibilia quo ad
magnitudinem quantitatis, maxima quo ad magnitudinem virtutis.
Unde neque forma est diuisibilis, neque materia diuisibilis, quia non
est nee qualis nee quanta, neque nexus diuisibilis. Essentia igitur
que in istis subsistit est indiuisibilis, et quia intellectus noster qui
non potest concipere simplex: cum conceptum faciat in ymaginatione
que ex sensibilibus sumit principium seu subiectum ymaginis sue seu
figure. Hinc est quod intellectus essentiam rerum concipere nequit.
Uidet tarnen earn supra ymaginationem et conceptum suum indi-
44 uisibilem triniter subsistere. Unde dum sic attente aduertit videt sub-
stantiam corporalem | vt substantiam indiuisibilem: sed per accidens
diuisibilem, ideo dum diuiditur corpus non diuiditur substantia, quia
non diuiditur in non corpus aut in partes substantiales scilicet formam
materiam et nexum, que propius dicuntur principia quam tres, quia
esset diuidere indiuisibile ab indiuisibili, sicut punctum a puncto quod
non est possibile: sed continuum diuiditur in continua, potest enim
eius subiectum scilicet quantitas recipere maius et minus. Posse autem
diuidi venit ab indiuisibili materia: que non est indiuisibilis propter
vnitatem vt forma: se paruitatem vt nexus. Sed propter infirmitatem
sicut nondum ens, ideo dum est ens per formam que se ei valde immer-
sancus
725

De beryllo
git et fit multum materialis, tunc propter materiam diuiditur quanti-

tas. Unde per enigma poteris dif ferentias talium formarum inuestigare:
que sunt multum materiales et immerse: et que minus: et que valde
simplices. Et quom'am omnis corruptio mutabilitas et diuisio est a
materia: statim videbis causas generationum et corruptionum et que-
que talia.
45 Aristoteles quando politicam conscribere proposuit ad minimum
tarn yconomice quam politice se contulit: et in illo minimo: quomodo
maximum se habere deberet vidit dicens, sic in aliis similiter facien-
dum. In methaphisica autem dicit curuum et rectum in natura
contrariari: quare vnum non posse conuerti in aliud. In primo bene
dixit, et puto quod si quis maxima queque scire quesierit et ad mini-
mum oppositorum se conuerterit: vtique secreta scibilia inuestigabit.
In secundo de curuo et recto non bene considerauit. Nam opponuntur
et vnum est vtriusque minimum. Ipse forte hec sie dixit vt ignorantiam
suam de quadratura circuli cuius mentionem sepe facit excusaret.
Habes autem superius principium esse indiuisibile omni modo quo
diuisio est in principiatis. Principiata igitur que contrarie diuiduntur
habent principium eo modo indiuisibile, ideo contraria eiusdem sunt
generis. Facies tibi seientiam mediante berillo et enigmate de principio
oppositorum: et differentia de omnibus circa illa attingibilibus. Sie
generaliter de scientia per principium scibilium et differentiis eorum vti
46 in simili audisti superius. Unus est enim in omnibus agendi modus. Sic
si forte velis magnum dyonisium qui deo multa nomina tribuit ampli-
ando ad beneplacitum extendere: cum berillo et enigmate ad cuius-
libet nominis principium pergas: et quid humanitus dici potest deo te
semper dirigente videbis, etiam causas in natura subtilius attinges
scilicet quare generatio vnius est corruptio alterius. Uidendo enim per
berillum vnum contrarium vides in eo esse principium alterius con-
trarii: puta dum vides per maximam pariter et minimam caliditatem
principium caliditatis non esse nisi indiuisibilitatem omni modo
diuisionis caloris et ab omni calore separatum, principium enim nihil
omnium principiatorum, principiata autem principii caloris sunt
calida, non est igitur calidum caloris principium. Id autem quod est
eiusdem generis et non calidum video in frigido, et ita contrariis aliis.
Cum ergo in vno contrario sit principium alterius: ideo sunt circulares
47 transmutationes et commune vtriusque contrarii subiectum. Si vides
quomodo1 passio transmutatur in actionem, sicut discipulus patitur in-
1
qno
726

formationem vt fiat magister seu Informator: et subiectum post pas-

sionem calefactionis mutatur in ignem calefacientem: et sensus patitur
impressionem speciei obiecti vt fiat actu sentiens: et materia impressio-
nem forme vt sit actu. Oportet autem vt aduertas quando de contrariis
dico quomodo ilia que sunt eiusdem generis et eque diuisibilia de noto,
tune enim in vno est alterius principium.
48 Uidetur mihi vtique te post hec querere quid ego estimem ens esse:
scilicet quenam sit substantia, volo tibi quantum possum satisfacere
quamuis superiora que dicturus sum contineant. Aristoteles scribit hanc
p. 512 questionem antiquam | omnes indagatores veritatis semper quesierunt
huius dubii solutionem, et adhuc querunt vt ait. Ipse autem resoluit a
solutione illius dubii omnem scientiam dependere. Scire enim quid erat
esse: hoc est rem ideo hoc esse, puta domum, quia quod erat esse domui
hoc est, est attigisse altissimum scibile. Dum autem circa hoc sollicite
quereret: sursum deorsumque pergeret: et reperisset nee materiam
fieri substantialem cum sit possibilitas essendi: que si ab alio essent:
id a quo possibilitas essendi fuisset cum nihil nisi possibile fieri fiat.
Ideo non est possibilitas a possibilitate. Non ergo fit materia ab aliquo
alio: neque a nihilo, quia de nihilo nihil fit, deinde ostendit formam
non fieri, oporteret enim quod ab ente in potentia fieret, et sie de
materia, et exemplificat quomodo rotundans es non facit speram
eneam: sed que erat semper spera inducitur in materiam eris. Compo-
situm igitur fit tantum, formam igitur que format actu in composito:
nominat quod erat esse, et dum ipsam separatam conspicit nominat
49 speciem. Quid autem sit ilia substantia quam nominat quod erat esse
dubitat, nescit enim vnde veniat: aut vbi subsistat. Et an sit ipsum
vnum aut ens, aut genus, vel si sit ab ydea: que sit substantia in se
subsistens. Aut si educitur de potentia materie, et si sic: quomodo hoc
fiat. Oportet enim quod omne ens in potentia per ens in actu perducitur
in actum. Actus enim nisi prior foret potentia: quomodo potentia
veniret in actum. Si enim seipsum poneret in actu: esset in actu
antequam esset in actu. Et si est prius in actu, erit igitur species
aut idea separata, nee hoc videtur, oporteret enim idem esse
separatum et non separatum: cum non possit dici quod sit alia species
separata, et alia substantia quod erat esse. Si enim alia: non est quod
erat esse. Et si sunt species separate a sensibilibus: oportet illas esse
vel vt numeros, vel vt magnitudines separatas, siue mathematicales
formas. Sed cum ille dependeant a materia et subiecto: sine quo
mathematicalia non habent esse. Non sunt igitur separate, et si non sunt
species separate: non sunt vniuersales, neque scientia de ipsis fieri
727

De beryllo
50 potest. Per talia multa subtilissime discurrit, nee se plene vt videtur

figere potuit propter dubium specierum et idearum. Etiam socrates
iuuenis et senex vt Proculus dicit de hoc dubitauit, tarnen magis elegit
opinionem scilicet quod quamuis sunt alique substantie separate a
materia: tarnen species non sunt separate substantie, sicut nee species
artis scilicet domus non habet esse substantial a materia separatum.
Sed questionem illam sepius mouens: semper esse difficillimam
conclusit.
51 Ego autem attendo quomodo etsi aristoteles reperisset species,
aut veritatem circa illa, adhuc propterea non potuisset attigisse quid
erat esse: nisi eo modo quo quis attingit hanc mensuram esse sextarium,
quia est quod erat esse sextario. Puta quia sie est vt a principe rei-
publice vt sit sextarium est constitutum. Cur autem sic sit et non aliter
constitutum propterea non sciret, nisi quod demum resolutus diceret,
quod principi placuit legis vigorem habet. Et ita dico cum sapiente,
quod omnium operum dei nulla est ratio, sed cur celum celum, et terra
terra, et homo homo: nulla est ratio, nisi quia sic voluit qui fecit.
Ulterius inuestigare est fatuum, vt in simili dicit Aristoteles velle
inquirere primi principii quodlibet est vel non est demonstrationem.
Sed dum attente consideratur omnem creaturam nullam habere essendi
rationem aliunde: nisi quia sie creata est, quodque voluntas creatoris
sit vltima essendi ratio. Sitque ipse deus creator simplex intellectus qui
per se creat, ita quod voluntas non sit nisi intellectus seu ratio: immo
. 513 fons rationum, tunc clare videt quomodo | id quod voluntate factum
est: ex fönte prodiit rationis. Sicut lex imperialis non est nisi ratio
imperantis, que nobis voluntas apparet.
52 Est igitur vt accedamus propius adhuc considerandum quomodo
noster intellectus suum intellectum ab ymaginatione ad quam conti-
nuatur nescit absoluere, et ideo in suis intellectualibus conceptibus qui
sunt mathematicales ponit figuras quas ymaginatur: vt substantiales
esse formas, et in illis et numeris intellectualibus ponit considerationes,
quia illa sunt simpliciora quam sensibilia quia intelligibiles materie, et
cum omnia hauriat per sensum, ideo in istis subtilioribus et incorrupti-
bilibus figuris a qualitatibus sensibilibus absolutis fingit se omne attin-
gibile posse similitudinarie saltern apprehendere, quare quidam ponit
substantiale elementum esse vt vnum, et substantias vt numeros, alius
53 vt punctum, et ita que ex his sequuntur. Unde eo modo videtur se-
cundum has intellectuales conceptiones quod indiuisibilitas sit princi-
pium prius omnibus. Nam est ratio cur vnum et punctus: et omne prin-
cipium est principium, scilicet quia indiuisibile, et secundum intellectua-
728

lern conceptum indiuisibile est formabilius et precisius principium:

quod tarnen non potest nisi negatiue attingi, sed in omnibus diuisibili-
bus attingitur: vti supra patuit. Sublata enim indiuisibilitate: constat
nihil substantie manere. Atque ideo omnem substantiam tantum
habere esse et substantie quantum indiuisibilitatis. Sed vt bene dicit
aristotiles hec negatiua de principio scientia obscura est. Cognoscere
enim substantiam non esse quantitatem, qualitatem aut aliud accidens
non est clara scientia sicut ilia que positiue ipsam ostendit. Nos autem
oculo mentis hie in enigmate per speculum innominabilem indiuisi-
bilitatem nullo nomine per nos nominabili, aut nullo conceptu forma-
bili: apprehensibilem cognoscentes verissime earn videntes in excessu,
non turbamur nostrum principium omnem claritatem et accessibilem
lucem accedere. Sicut plus gaudet qui repperit thezaurum vite sue
innumerabilem et inexhauribilem quam numerabilem et consumpti-
bilem.
54 Post hec ad memoriam reuocemus ea que supra dixi de intentione
scilicet quomodo creatura est intentio conditoris et consideremus
intentionem esse verissimam quidditatem eius. Nam a simili cum quis
nobis loquitur si nos quidditatem attingimus sermonis: non nisi in-
tentionem loquentis attingimus. Sic cum per sensus species sensibiles
haurimus illas quantum fieri potest simplificamus: vt quidditatem rei
videamus cum intellectu. Simplificare autem est species abiicere acci-
dentia corruptibilia que non possunt esse quidditas vt in subtilioribus
fantasmatibus discurrendo quasi in sermone seu scriptura ad intentio-
nem conditoris intellectus perueniamus: scientes quod quidditas rei
illius que in illis signis et figuris rei sensibilis sicut in scriptura aut
sermone vocali continetur est intentio intellectus: vt sensibile sit quasi
verbum conditoris in quo continetur ipsius intentio: qua apprehensa
scimus quidditatem et quiescimus. Est autem intentionis causa mani-
festatio, intendit enim se sic manifestare ipse loquens seu conditor
intellectus. Apprehensa igitur intentione que est quidditas verbi habe-
mus quod erat esse. Nam quod erat esse apud intellectum est in inten-
tione apprehensum: sicut in perfecta domo est intentio edificatoris
apprehensa que erat apud eius intellectum. |
P· 5*4 Scias etiam me alium quendam in inquisitoribus veritatis vt puto
defectum reperisse. Nam plato dicebat, circulum vti nominatur aut
diffinitur, pingitur, aut mente concipitur considerari posse, quodque
ex his natura circuli non habeatur, sed quod solo intellectu eius quiddi-
tas : que sine omni contrario simplex et incorruptibilis existit videatur.
Ita quidem plato de omnibus asseruit, sed nee ipse: nee alius quern
729

De beryllo
legerim aduertit ad ea que in1 quarto notabili premisi. Nam si consi-

derasset hoc: reperisset vtique mentem nostram que mathematicalia
fabricat: ea que sui sunt officii verius apud se habere quam sint extra
ipsam. Puta homo habet artem mechanicam, et figuras artis verius
56 habet in suo mentali conceptu: quam ad extra sint figurabiles, vt
domus que ab arte fit habet veriorem figuram in mente quam in
lignis. Figura enim que in lignis fit: est mentalis figura: idea seu exem-
plar. Ita de omnibus talibus. Sie de circulo, linea, triangulo, atque de
nostro numero, et omnibus talibus que ex mentis conceptu nuncium
habent et natura carent. Sed propterea domus que est in lignis aut
sensibilis: non est verius in mente, licet figura eius verier sit ibi. Nam
ad verum esse ipsius domus requiritur quod sit sensibilis ob finem
propter quem est, ideo non potest habere speciem separatam vt bene
vidit aristoteles. Unde licet figure et numeri et omnia talia intellec-
tualia que sunt nostre rationis entia et carent natura sint verius in suo
principio scilicet humano intellectu. Non tarnen sequitur quod prop-
terea sensibilia omnia de quorum essentia est quod sint sensibilia: sint
verius in intellectu quam in sensu. Ideo plato non videtur bene consi-
derassse quando mathematicalia que a sensibilibus abstrahuntur vidit
veriora in mente: quod propterea illa adhuc haberent aliud esse verius
supra intellectum. Sed bene potuisset dixisse plato quod sicut forme
artis humane sunt veriores in suo principio scilicet in mente humana
quam sint in materia. Sie forme principii nature que sunt naturales
sunt veriores in suo principio quam extra. Et si sie considerassent
pythagorici et quicunque alii: clare vidissent mathematicalia et nume-
ros qui ex nostra mente procedunt, et sunt modo quo nos concipimus
non esse substantias aut principia rerum sensibilium: sed tantum en-
57 tium rationis quarum nos sumus conditores. Sie vides quomodo ea que
per artem nostram fieri non possunt: verius sunt in sensibilibus quam
in nostro intellectu, vt ignis verius esse habet in sensibili substantia sua
quam in nostro intellectu vbi est in confuso conceptu sine naturali
veritate, ita de omnibus. Sed verius esse habet ignis in suo conditore
vbi est in sua adequata causa et ratione. Et licet non sit in diuino in-
tellectu cum sensibilibus qualitatibus que nos in ipso sentimus. Tarnen
propterea non minus vera est, sicut ducalis dignitas in regia dignitate
verius est: licet cum exercitio ducali ibi non existat. Ignis enim in hoc
mundo suas habet proprietates aliorum sensibilium respectu: me-
diantibus quibus suas in alias res exercet operationes: quas cum habeat
l i1U
730

aliorum respectu in hoc mundo: tune non sunt simpliciter de essentia.

Non habet igitur his opus dum est ab hoc exercitio et de hoc mundo
absolutus, neque eos appetit in mundo intelligibili vbi nulla contrarietas,
sicut plato et bene de circulo dicebat, quomodo in pauimento descriptus
esset plenus contrarietatibus et corruptibilis secundum conditiones loci,
sed in intellectu de his absolutus.
58 Uidetur adhuc bonum adiicere de speciebus cum non fiant neque
corrumpantur nisi per accidens, et sint incorruptibiles diuini infiniti
intellectus similitudines quomodo hoc accipi possit, scilicet ipsum
p. 515 intellectum in omni specie | resplendere, non enim modo quo vna facies
in multis speculis: sed vt vna infinita magnitude in variis finitis
magnitudinibus: et in qualibet totaliter. Dico autem hoc me sic conci-
pere: omnem speciem finitam esse vti triangulus quo ad superficiales
magnitudines. Nam est prima finita et terminata magnitude in qua in-
finitus angulus ex integro resplendet. Est enim maximus pariter et
minimus angulus: ideo infinitus et immensurabilis, quia non recipit
magis neque minus: et est omnium triangulorum principium, non
enim potest dici duos rectos angulos esse maiores vel minores, maximo
pariter et minimo angulo, nam quamdiu maximus videtur minor
duobus rectis, non est maximus simpliciter, omnis autem triangulus
habet tres angulos equales duobus rectis. Resplendet igitur in omni
59 triangulo ex integro omnium angulorum principium infinitum. Et
quia triangulus non habet angularem rectilineam terminatam super-
ficiem vnius aut duorum angulorum ante se, sed ipsa est prima ter-
minata, ideo est vt species et prima substantia incorruptibilis. Trian-
gulus enim in non triangulum non est resolubilis. Ideo nee in figuram
quamcunque, cuius tres anguli sint minores vel maiores. Sed varii
possunt esse trianguli, aliqui oxigonii, aliqui amplogonii, alii recti et
illi iterum varii sic erunt et species, omnes species sunt perfecte et
determinate substantie prime. Quoniam in ipsis totum primum princi-
pium resplendet cum sua corruptibilitate et magnitudine in modo
60 finito et determinate, et vt tibi facias darum et ad hoc conceptum:
respice per berillum maximum pariter et minimum triangulum: et erit
obiectum principium triangulorum: puta vti ante de angulis in enig-
mate vidisti. Sit, a, b, linea de cuius medio egrediatur, c, d, linea
mobilis ita quod de, d, semper continuetur linea ad, b, et ad a, que
claudant superficies quantumcunque varietur per motum, c, d, dum
super, c, reuoluitur, manifestum est vnum triangulum nunquam fieri
maximum quamdiu est aliquis alius triangulus. Et sie dum vnus debet
fieri maximus oportet quod alius fiat minimus, et hoc non videtur
731

De beryllo
b
a
antequam, c, d, iaceat super, c b, et, d, a, sit, b, a, et ita sit vna recta linea
que est principium angulorum et triangulorum. In hoc igitur principio
quod video per maximum pariter et minimum angulum et cum hoc
maximum pariter et minimum triangulum et est principium vni-
trinum. Uideo omnes angulos pariter et triangulos complicari ita
quod quisque angulus qui est vnus et trinus, in ipso est ipsum princi-
pium: et ita vnitrinum principium quod est vnum pariter et trinum
in quolibet triangulo finito qui est vnus pariter et trinus resplendet
meliori modo quo infinitus vnus pariter et trinus in finito potest
resplendere. Et sic vides quomodo species constituitur ex completa
complicatione: quando scilicet reflectitur supra seipsam complete
finem principio connectendo. Sicut, a, b, linea super, c, primo plicatur
in angulum, deinde, c, b, super, d, plicatur vt, b, redeat in, a, per talem
duplicem reflexionem oritur triangulus seu determinata species in-
corruptibilis cuius principium et finis coincidunt.
p. 516 Considera hoc enigma vtique subtiliter manuducens ad conceptum
61
specierum triangulus siue paruus siue magnus quo ad sensibilem quanti-
tatem seu superficiem est omni triangulo quo ad angulorum trinitatem,
et simul ipsorum angulorum magnitudinem equalis. Sie vides omnem
732

speciem omni specie! equalem in magnitudine: que vtique non potest

esse quantitas cum ilia recipiat magis et minus. Sed est simplex sub-
stantialis magnitude ante omnem quantitatem sensibilem. Quando
igitur videtur triangulus in superficie est videre speciem in subiecto
cuius est species, et ibi video substantiam que facta est que est hoc
quod erat esse huius scilicet est triangulus orthogonius, quia est quod
erat esse trianguli orthogonii: totum hoc assequi per speciem que dat
62 hoc esse. Et attende quomodo non dat solum esse trianguläre generate:
sed esse trianguläre orthogonicum aut oxigonicum siue ampligonicum,
siue aliter differentiatum ex illis, et ita species est specificatio generis
per differentiam. Specificatio est nexus qui nectit differentiam generi,
et ita totum esse rei dat species. Unde species que est alia et alia non
est alia a subiecto: sed in se habet sua principia essentialia per que
determinatur substantialiter. Sicut figura suis continetur terminis
quemadmodum in armonia aut numeris. Species enim armonice sunt
varie. Nam generalis armonia per varias differentias varie specificatur,
et nexus ille quo differentia puta acutum cum graui nectitur que est
species in se habet proportionatam armoniam ab omni alia specie
distincte determinatam per sua essentialia principia. Species igitur est
quasi quedam armonica habitudo: que etsi sit vna: est tarnen multis
subiectis communicabilis. Habitudo enim siue proportionabilitas est
incorruptibilis, et dici potest species que non recipit magis neque minus,
et dat speciem siue pulcritudinem subiecto, sicut proportio ornat
pulcra. Similitudo etenim rationis eterne seu diuini conditoris intellec-
tus resplendet in proportione armonica seu concordant!, et hoc experi-
mur: quoniam proportio ilia delectabilis et grata est omni sensui dum
sentitur.
63 Ecce quam propinquum est enigma quod versatur circa numeros:
capiendo numeros pro proportione seu habitudine, que habitudo in
numeris fit sensibilis, sicut triangulus in superficie seu quantitate. Et
quanto quantitas discreta est simplicior quantitate continua: tanto
species meliusin enigmate quantitatis discrete videtur quam continue.
Mathematica enim versatur circa intellectualem materiam: vt bene
dixit aristoteles. Sed materia eius magnitude est sine qua nihil concipit
mathematicus. Simplicior autem est magnitudo discreta quam continua
et spiritualior, atque speciei que penitus simplex est similior. Licet
vtique speciei simplicitas que est quidditas sit ante simplicitatem illius
discrete magnitudinis, ideo concipi nequit: cum omnem magnitudinem
que concipi potest precedat. Omnis enim intellectualis conceptio sine
magnitudine fieri nequit, et subtilior accedit vsque ad dictam magni-
733

De beryllo
tudinem discretam ab omni quantitate discreta sensibili abstractam.

Ideo substantia prima cuius simplicitas omnem modum accidentis:
siue vt est in esse sensibili siue mathematico de sensibili abstracto
antecedit: non potest concipi per nostrum intellectum corpori seu
quantitati quasi Instrumente cum quo concipit alligatum. Uidet
64 tarnen ipsam supra omnem conceptum. Adhuc considera quomodo
in certo colore plus delectamur, sie et in voce seu cantu: et ceteris
sensibilibus, ideo quia sentire est viuere anime sensitiue, et consistit
non in sentire hoc vel illud, sed in omni sensibili simul, et ideo plus in
eo sensibili in quo plus de obiecto apprehendit, in quo scilicet sensibilia
ρ. 517 sunt in quadam armonica vnione. Ut [ cum color in se armonice multos
continet colores: et armonicus cantus multas vocum differentias: ita
de aliis sensibus, sie de intelligibilibus vbi in vno principio multas in-
telligibilium differentias. Et hinc est quod intelligere primum princi-
pium in quo omnis rerum ratio est, summa est vita intellectus et delec-
tatio immortalis. Sic species est quoddam totum vnius perfecti modi
essendi diuine similitudinis in se complicans omnes particulares con-
tractiones que in subiecto ad esse contrahitur. Uidere igitur poteris per
berillum principium modo sepe dicto: et quam diuine sint omnes
species ex substantial! seu perfecta eterne rationis similitudine. Ac
quomodo in ipsis creator intellectus se manifestat, quodque ipsa
species sit verbum seu intentio ipsius intellectus: sie se specifice
ostendentis que est quidditas omnis indiuidui. Et ideo hanc speciem
summe colit omne indiuiduum: et ne perdat omnem curam adhibet et
ipsam teuere est sibi dulcissimum et desideratissimum.
65 Restat adhuc vnum vt videamus quomodo homo est mensura rerum,
aristoteles dicit prothagoram in hoc nihil profundi dixisse, mihi tarnen
magna valde dixisse videtur, et primo considero recte aristotelem in
principio methaphisice dixisse: quomodo omnes homines natura
scire desiderant, et declarat hoc in sensu visus quern homo non habet
propter operari tantum, sed diligimus ipsum propter cognoscere, quia
multas nobis differentias manifestat. Si igitur sensum et rationem
habet homo non solum vt illis vtatur pro hac vita conseruanda: sed
vt cognoscat tunc sensibilia ipsum hominem pascere habent dupliciter:
scilicet vt viuat et cognoscat. Est autem principalius cognoscere et
nobilius: quia habet altiorem et incorruptibilem finem. Et quia superius
presuppositum est diuinum intellectum omnia creasse vt seipsum mani-
festet. Sicut paulus apostolus romanis scribens dicit. In visibilibus
mundi inuisibilem deum cognosci. Sunt igitur visibilia: vt in ipsis
734

66 cognoscatur diuinus intellectus omnium artifex. Quanta igitur est vir-

tus nature cognoscitiue in humanis sensibus qui de lumine rationis eis
coniuncto participant tanta est sensibilium diuersitas. Sensibilia enim
sunt sensuum libri in quibus est intentio diuini intellectus in sensibili-
bus figuris descripta, et est intentio: ipsius dei creatoris manifestatio.
Si igitur dubitas de quacunque re cur hoc sic vel sic sit vel sicsic se
habeat: est vna responsio, quia sensitiue cognitioni se diuinus intellec-
tus manifestare voluit vt sensitiue cognoscetur, puta cur in sensibili
mundo est tanta contrarietas, dices ideo quia opposita iuxta se posita
magis elucescunt, et vna est vtriusque scientia: adeo parua est cognitio
sensitiua quod sine contrarietate differentias non apprehenderet, quare
omnis sensus vult obiecta contraria vt melius discernat, ideo que ad hoc
requiruntur sunt in obiectis. Sic enim si pergis per tactum: gustum:
olfactum: visum: et auditum. Et attente consideras quam quisque sen-
sus habeat cognoscendi virtutem tu reperies omnia obiecta in mundo
sensibili et ad seruitium cognoscitiue ordinata. Sic contrarietas pri-
marum qualitatum seruit tactiue: colorum oculis: et ita de omnibus.
In omnibus his adeo variis admirabilis est ostensio diuini intellectus.
67 Postquam anaxagoras vidit intellectum esse principium et causam
rerum et in motis dubiis alias causas quam intellectum assignaret tam
per Platonem in phedone: quam etiam per Aristotelem in methaphisica
reprehenditur quasi voluerit quod intellectus sit principium vniuersi
et non singulorum. Miratus sum de ipsis principibus philosophorum
cum ipsi in hoc viderent anaxagoram reprehensibilem, et de principio
secum concordarent cur ipsi alias rationes indagarunt: et in eo in quo
68 Anaxagoram arguebant similiter errasse reperiuntur. Sed hoc autem
p. 518 euenit eis ex malo presup|posito, quoniam necessitatem prime cause
imposuerunt. Unde si ipsi in omni inquisitione ad veram causam condi-
tionis vniuersi quam premisimus respexissent vnam omnium dubio-
rum veram reperissent solutionem, puta quid sibi vult conditor quando
de spina tarn pulcram et odoriferam motu celi et instrumento nature
educit sensibilem rosam, quid aliud responded potest nisi quod
admirandus ille intellectus in hoc verbo suo intendit se manifestare
quante est sapientie et rationis, et que sunt diuitie glorie sue, quando
tam faciliter tantam pulcritudinem ita ornate proportionatam ponit
medio sensibilis parue rei in sensu cognoscitiuo cum motu leticie et
dulcissima armonia omnem naturam hominis exhilarescente, et ad hec
clariori modo se ostendit in vita vegetabili ipsa a qua rosa progreditur
adhuc clariori resplendentia in vita intellectiua que omnia sensibilia

De beryllo — De dato patris luminum
lustrat, et quam gloriosus sit ille Imperator qui per naturam tanquam
legem omnibus imperat, omnia conseruat in specie incorruptibili supra
tempus, et in indiuiduis temporaliter, et quomodo omnia hac lege
nature oriuntur, mouentur et operantur: ea que lex nature imperat: in
qua lege non nisi intellectus ille viget vt omnium auctor.
69 Uidit aristoteles idipsum scilicet semota sensitiua cognitione:
esse et sensibilia semota quando dicit in methaphisica. Si animata
non essent sensus non esset, neque sensibilia, et plura ibi de hoc.
Recte igitur dicebat pythagoras hominem rerum mensuram qui
ex natura sue sensitiue sciens sensibilia esse propter ipsam mensurat
sensibilia vt sensibiliter diuini intellectus gloriam possit apprehendere.
Sie de intelligibilibus ea ad cognitionem referendo intellectiuam, et
demum ex eodem contemplatur naturam illam intellectiuam immor-
talem: vt se diuinus intellectus in sua immortalitate eidem ostendere
possit, et ita euangelica doctrina manifestier fit, que finem creationis
ponit vt videatur deus deorum in syon: in maiestate glorie sue que est
ostensio patris: in quo est sufficientia omnis. Et promittit ille noster
saluator per quem deus fecit et secula ipsum scilicet verbum dei quo-
70 modo in illa die se ostendet, et quod tune illi viuent vita eterna. Hec
enim ostensio est concipienda ac si quis vnico contuitu videret intellec-
tum euclidis, et quod hec visio esset apprehensio eiusdem artis quam
explicat euclides in suis elementis. Sie intellectus diuinus est ars omni-
potentis per quam fecit secula: et omnem vitam et intelligentiam.
Apprehendisse igitur hanc artem quando se nude ostendet in illa die:
quando nudus et purus apparuerit coram eo intellectus: est acquisiuisse
dei filiationem et hereditatem immortalis regni. Intellectus enim si in se
habuerit artem que est creatiua vite et leticie sempiterne vltimam est
assecutus scientiam et felicitatem.
71 Quomodo autem fiat cognitio per species particularium sensuum
que generalem sentiendi virtutem specificant et determinant. Et
quomodo hec passio scilicet impressionis specierum fit actio in sensu.
Atque quomodo intelligentia est plena formis intelligibilibus: licet
sit vna simplex forma cognoscis: si attendis quomodo visus in se com-
plicat omnium visibilium formas, et quod ideo eas cognoscat quando sibi
presentantur ex sua natura: per formam suam in se omnium visibilium
formas complicantem, sie de intellectu cuius forma est simplicitas in-
telligibilium formarum quas ex propria natura cognoscit: quando nude
sibi presentantur, et ita sursum adintelligentias ascendendo: que habent
simplicitatem forme subtiliorem, et omnia vident etiam sine eo quod
736

eis in fantasmate presententur. Et demum quomodo omnia in primo

p. 5x9 intellectu ita cognoscitiue quod cognitio dat esse cognitis. | Sicut om-
nium formarum causatiuum exemplar seipsum exemplificando, et cur
sensus non attingit intelligibilia: neque intellectus intelligentias: et eo
superiora scilicet cum nulla cognitio possit in simplicius1 eo, cognoscere
enim mensurare est, mensura autem est simplicior quam mensurabilia:
sicut vnitas mensura numeri, quia hec omnia complicite in berillo et
enigmate continentur, et multi de hoc eleganter scripserunt: breuitatis
causa non extendo. Ego autem finem libello faciens dico cum platone
scientia breuissima est que sine omni scriptura melius communicaretur
si essent petentes atque dispositi: illos autem putat plato dispositos qui
tanta cupiunt auiditate imbui quod sibi potius moriendum esse putent
quam carendum scientia. Deinde qui a vitiis et deliciis abstinent
corporalibus atque ingenii habent aptitudinem. Dico ego ilia omnia sic
esse: addens: quod cum hoc sit fidelis atque deo deuotus: a quo illu-
minari crebris et importunis obtineat precibus. Dat enim sapientiam
firma fide quantum saluti sufficit2 petentibus. His iste quanquam mi-
nus bene degestus libellus dabit materiam cogitandi: secretioraque
inueniendi et altiora attingendi et in laudibus dei ad quern aspirat
omnis anima semper perseuerandi qui facit mirabilia solus et est in
euum benedictus.
Explicit tractatus de berillo. |3
p 52
' g\ Nicolai de cusa ad Reuerendum patrem dominum
Gerardum Episcopum Solonensem de dato patris luminum
liber incipit.
Etsi iam ante paternitati vestre nota sit ingenii mei obscuritas,
tarnen exquirere in eo lumen faceta indagatione tentastis. Dum enim
inter herbarum collectionem in mentem veniret apostolica lectio: qua
1 2 3
insimplicius fufficit Pagina 520 vacai.
47*

eis in fantasmate presententur. Et demum quomodo omnia in primo

p. 5x9 intellectu ita cognoscitiue quod cognitio dat esse cognitis. | Sicut om-
nium formarum causatiuum exemplar seipsum exemplificando, et cur
sensus non attingit intelligibilia: neque intellectus intelligentias: et eo
superiora scilicet cum nulla cognitio possit in simplicius1 eo, cognoscere
enim mensurare est, mensura autem est simplicior quam mensurabilia:
sicut vnitas mensura numeri, quia hec omnia complicite in berillo et
enigmate continentur, et multi de hoc eleganter scripserunt: breuitatis
causa non extendo. Ego autem finem libello faciens dico cum platone
scientia breuissima est que sine omni scriptura melius communicaretur
si essent petentes atque dispositi: illos autem putat plato dispositos qui
tanta cupiunt auiditate imbui quod sibi potius moriendum esse putent
quam carendum scientia. Deinde qui a vitiis et deliciis abstinent
corporalibus atque ingenii habent aptitudinem. Dico ego ilia omnia sic
esse: addens: quod cum hoc sit fidelis atque deo deuotus: a quo illu-
minari crebris et importunis obtineat precibus. Dat enim sapientiam
firma fide quantum saluti sufficit2 petentibus. His iste quanquam mi-
nus bene degestus libellus dabit materiam cogitandi: secretioraque
inueniendi et altiora attingendi et in laudibus dei ad quern aspirat
omnis anima semper perseuerandi qui facit mirabilia solus et est in
euum benedictus.
Explicit tractatus de berillo. |3
p 52
' g\ Nicolai de cusa ad Reuerendum patrem dominum
Gerardum Episcopum Solonensem de dato patris luminum
liber incipit.
Etsi iam ante paternitati vestre nota sit ingenii mei obscuritas,
tarnen exquirere in eo lumen faceta indagatione tentastis. Dum enim
inter herbarum collectionem in mentem veniret apostolica lectio: qua
1 2 3
insimplicius fufficit Pagina 520 vacai.
47*

iacobus omne datum optimum et omne donum perfectum de sursum

esse a patre luminum insinuat: efflagitastis circa lectionis intellectum
meam vt scriberem coniecturam. Scio pater id quod a doctissimis
theologis memorie traditum est vos fixe tenere, me autem perparum
scripturarum lectitasse, hinc recte erubescerem si sinceritatem mentis
vestre ignorarem. Legite itaque accepta interpretatione que sentio.
92 Fuit vt opinor beatissimi apostoli intentio nos facili via ad omne
desideratum perducere. Omnis enim intellectualis Spiritus scire appetit.
Nam intelligere vita est intellectus, atque hoc ipsum est esse eius desi-
deratum, non potest autem ad apprehensionem sapientie ascendere
ignorans suo lumine. Qui enim indigens est: eo indiget quo caret.
Oportet igitur vt indigens se indigentem cognoscat: atque vt ad eum a
quo indigentia suppleri valeat auide recurrat. Si enim sapientiam indi-
gens ab eo postulauerit cuius thezauri sunt plenitudo sapientie et qui
eos euacuando adauget, cuius quam tenacitas est effusio largissima,
non poterit sapientiam que seipsam querentium mentibus infundit non
attingere. Hoc est sapientissimi philonis altissimum documentum:
qui dum sapientiam laudare niteretur ipsam mentibus querentium
illabi ostendit. Postulare autem est intenta fide querere: spe indubia
adipiscendi. Qui enim ardenti cursu pergit ad ipbam quam ignorat:
93 ei vt mater honorificata obuiabit. A quo autem peti debeat sapientia
que est lumen semitis et lucerna pedibus ratio et vita anime apostolus
omnem errorem excludere volens ostendit dicens. Omne datum opti-
mum et omne donum perfectum desursum est. Nam si omne id quod
est in tantum se bonum esse estimat: vt non aliud quam idipsum sem-
per esse meliori quidem modo quo hoc sue nature patitur conditio
exoptet, tune omnis vis ilia que se esse cognoscit ab optimo: optime
esse cognoscit. Cognoscit igitur esse suum cuius nullam vnquam vllo
tempore vellet corruptionem aut mutationem in aliud esse extra
speciem propriam sibi datum: non quidem ab alio aliquo quod non est
desursum super omnia in altitudine omnis optimitatis. Nam non credit
intellectus humanus naturam suam sibi potuisse dari ab aliquo cuius
bonitas non sit altissima desursum super omne bonum neque quiesceret
aliquod ens in data natura si a diminuto et creato bono foret: sed quia
ab optimo maximo magistro cui nemo altior sortitum est esse suum
omne id quod est quiescit in specifica natura sua vt in optima ab
optimo. Datum igitur naturale qualecunque in omni eo quod est: est
optimum iudicio omnium que sunt et que in esse suo vti optimo quietan-
tur. Desursum igitur est ab omnipotentia infinita que habet artem
atque sapientiam talem vt sit sufficientissima virtus formatiua
738

94 omnium. Quoniam autem non omnis natura data gradum possibilis

perfectionis specie! sue actu attingit, sed quelibet indiuidualis con-
tractio speciei ab vltima perfectione actiuitatis potentie, preterquam in
vno domino nostro iesu christo ab esse dinoscitur: tune opus habet
intellectus cuius potentia ambit omne quod non est creator eius:
ad | hoc vt ad apprehensionem actuetur dono gratie creantis. Ratio-
nalis enim creatura discretiuum in se habet rationis lumen: sed est vt
oculus nocticoracis debile multum, atque multis vmbris obtenebratum
in hoc sensibili corpore. Actuatur igitur afflatione spiritus diuini verbi:
et tenebre eius illuminantur. Uerbo enim doctoris illuminatur discipulus:
quando vis ipsa rationalis discipuli: dono illuminate rationis magistri
se per verbalem spiritum ingerentis ad actum passim educitur. Sed hec
omnis actuans illuminatio que donum est desursum descendit a patre
omnium donorum que dona sunt lumina seu theophonie. Salomon enim
secundum naturam anime datum a deo optimum fuit consecutus non
tarnen erat anima eius secundum hoc datum melior anima hominis
alterius, sed secundum donum illuminationis est sortitus animam,
cuius vis intellectualis ad actualem apprehensionem super omnes
iudeorum reges qui eum precesserant ascenderat. Hoc autem donum
sapientie postulando desursum a patre luminum in ipsum descendit.
Uidemus quidem virtutem seminis datam a patre luminum scilicet sole
non poni in actum nisi donetur ab eodem. Non enim educitur de poten-
tia seminis arbor nisi sole donante, cuius etiam est datum vt vis ilia
95 semini insit. Excludere itaque apostolus errores voluit tarn eorum qui
deum causam mali affirmarunt quam eorum qui sua presumptione se
erexerunt quasi aliquis homo ex se possit etiam peruenire ad appre-
hensionem sapientie sine dono gratie seu attractione patris: quale fuit
peccatum presumptuosissimum rationalis separati spiritus. Luciferi
qui sua vi ascendere nisus est ad similitudinem altissimi, atque
rationalis incorporati spiritus parentum qui fomento sensibilis esus
ligni ad perfectionem scientie deorum peruenire sperabant. Nam hie
docemur neque hanc actualitatem a nobis: neque ab inferiori sensibili
vegetatione aduenire posse: vt apprehendamus sapientiam que est lux
viua et gloriosa quies desiderii nostri spiritus. Sed a patre atque datore
formarum cuius solum est perficere. Aliorum etiam errores eneruat qui
postposito patre luminum subsidia postularunt a minerua, appolline,
ioue, et ceteris diis. Quoniam cum omnium gentilium positio assereret
non esse creatorem nisi vnum deum deorum interminum: ab ipso solo
ostendit omne perfectiuum donum postulandum, non ab his diis:
quamuis ob suas virtutes deificatis. Nam eorum qui nihil a se habent
739

quod non receperunt ab omnium patre: non esset donandi f acultas cum
nihil quod suum sit habeant. Omne enim donum cuiuscunque rnini-
sterio participetur: patris est, cuius est omne quod est: a quo descende-
96 re necesse est. Postulant igitur omnes nostri intercessores qui posses-
sionem sapientie adepti sunt: vt lumen donetur a patre luminum,
non donant ipsi: sed ille tantum qui est dator et donum. Hoc qui-
dem videtur apostolus velle qui ad assiduam orationem cum fide
firmissima absque omni hesitatione nos allicit certitudine assequendi
sperata, quoniam pater noster dat effluenter et non improperat. Hec
sic dicta sint de apostoli sententia.
97 Nunc amplius admiramur mirabile lumen quod latet in apostoli
verbis et vt idipsum qualitercunque patescat enucleare temptabo pro
modulo verborum proprietatem. Ait enim. Omne datum optimum: et
omne donum perfectum, et reliqua. Uidetur enim ex hoc omnem crea-
turam quodammodo deum esse. Solus enim deus est maxime bonus seu
optimus. Datum igitur optimum si est creatura quoniam omnis crea-
p.523 tura est bona valde: videtur deus datus | esse. Nihil enim dare potest
quod potentie sue non subiicitur. Oportet enim in potentia datoris id
esse quod datur, in potentia autem boni bonum est, sed optimum non
est nisi vnum simplex impartibile, quia optimum. Non potest igitur
dare nisi seipsum optimum est suiipsius diffusiuum: sed non partialiter,
cum optimum non possit esse nisi optimum. Est enim omne id quod
esse potest: quare suum esse est sua optimitas ac eternitas, communi-
cat igitur se indiminute. Uidetur igitur quod idem ipsum sit deus et
creatura: secundum modum datoris deus, secundum modum dati
creatura, non erit igitur nisi vnum quod secundum modi diuersitatem
varia sortitur nomina. Erit igitur idipsum eternum secundum modum
datoris: et temporale secundum modum dati, eritque idipsum factor
98 et factum, et ita de reliquis. Indubie hie dicendi modus precisione
caret, sed intelligentiam veritatis inquiramus. Aiunt philosophi for-
mam esse que dat esse rei. Hoc dictum precisione caret, nam non est res
cui forma dat esse, cum nihil sit nisi per formam. Non est igitur res
a forma esse capiens, esset enim antequam esset, sed forma dat esse
rei, hoc est forma est ipsum esse in omni re que est: vt esse datum rei
sit forma ipsa dans esse. Deus autem est absoluta essendi forma: et
hoc est apostolicum documentum hoc loco, quoniam omne esse
omnium est datum a patre, forma autem dat esse. Deus igitur est vni-
uersalis essendi forma, quia dat omnibus esse, sed quia forma dat esse
rei cuicunque particular!, hoc est dicere forma est ipsum rei esse,
740

hinc deus qui dat ipsum esse: recte dator formarum a plerisque nomina-
tur. Non est igitur deus forma terre: aque: aeris: aut etheris: aut al-
terius cuiuscunque, sed forme terre aut aeris forma absoluta. Non est
igitur terra deus aut aliquid aliud, sed terra est terra et aer est aer: et
ether1 ether: et homo homo quodlibet performam suam. Nam forma
cuiuslibet est descensus a forma vniuersali: et forma terre sit forma sua
99 et non alterius, et ita de reliquis. Mirabili subtilitate hoc nobis aposto-
lus exprimit per hoc2 quod dicit, datum optimum descendere, quasi
diceret, dator f ormarum non aliud a se ipso donat sed donum suum est
optimum, atque est ipsa sua optimitas absoluta atque vniuersaliter
maxima, sed non potest recipi vt datur, quia receptio dati fit descen-
siue. Recipitur igitur infinitum finite et vniuersale particulariter et
absolutum contracte. Talis autem receptio cum sit cadens a veritate
se communicantis ad similitudinem et imaginem vergit vt non sit
veritas datoris: sed similitudo non potest in alio nisi aliter recipi.
Facies enim tua equalitatem superficialis dispositionis de se multi-
plicans recipitur in speculo varie secundum quod speculum quod est
receptio varium fuerit, in vno quidem clarius, quia specularis receptio
clarior, in alio obscurius, sed in nullo vnquam vti est facies ipsa, in alio
enim aliter recipi necesse erit. Solum est speculum vnum sine macula:
scilicet deus ipse in quo recipitur vti est, quia non est illud speculum3
aliud ab aliquo quod est sed est idipsum quod est in omni eo quod est,
TOO quia est vniuersalis forma essendi. Uaria paradigmata nos ad huius iam
dicti apprehensionem adiuuant. Nam lumen est forma quedam vni-
uersalis omnis esse visibilis, scilicet omnis colons, color enim est con-
tracta receptio lucis et non permiscetur lux rebus sed recipitur de-
scensiue secundum gradum aliquem descensionis: terminatio lucis in
perspicuo est color secundum vnum modum rubeus: secundum alium
blaueus: et omne esse colons datur per lucem descendentem: vt lux
sit omne id quod est in omnibus coloribus cuius natura est seipsam
puriter diffundere ex bonitate sua, et quamuis seipsam puriter com-
municando donet, tarnen ex varia receptione descensiua eius varietas
colorum exurgit, nee est color lux, sed est lux sic recepta contracte |
P· 5*4 et tali quadam similitudine vt se habet forma lucis ad formam colorum.
Sic deus lux infinita vt forma vniuersalis essendi se habet ad formas
creaturarum, sic forma substantialis socratis est forma vna simplex,
1 2 3
eher poc speculm
741

impartibilis, tota in tota, et qualibet parte per quam est socrates,

et omne quod est socratis. Quod enim manus socratis est ipsius
socratis et non alterius: a forma habet socratis. Sed quia manus ipsa
recipit formam socratis non in ea simplicitate et vniuersalitate qua
est forma socratis, sed in descensu particular!: scilicet vt membrum
ιοί tale non est manus socratis socrates, ita de ceteris membris. Anima
nostra est vis discretiua vniuersalis ad discernendum, et est vna et
simplex, tota in toto, et in omnibus organis, vt omnis vis discretiua in
oculo sit data ab anima que seipsam visui donat, sed oculus non recipit
animam nisi cum descensu quia non recipit ipsam vt virtutem vniuer-
salem discretiuam, propter hoc non discernit inter audibilia et gusta-
bilia oculus: sed recipit contracte vim vniuersalem vt visibilia discer-
nat, non est oculus videns seu discernens anima, licet omne id quod in
ipso discernit sit datum anime. Ita de auditu, et ceteris. Forma sub-
stantialis vniuersaliter dat esse substantiale, hoc esse descensiue reci-
pitur, scilicet quantificatiue, qualificatiue, respectiue, actiue, passiue,
situaliter, habitualiter, localiter, et temporaliter. Unitas enim simplex
nouem modis recipitur: vt sie denario omnia numerentur. Sed
quia per quantitatem non pure substantialiter sed descensiue et
contractione tali recipitur, non est quantitas substantia, licet omne
esse quantitatis sit datum a substantia, vt omne id quod est in quanti-
tate non sit aliud a substantia, et quantitas sit substantie quantitas.
102 Et ita de ceteris accidentibus. Ex his se noster potent iuuare intellec-
tus, et apostolicam lectionem subintrare aliquantulum vt videre queat
quomodo deus est vniuersalis essendi forma omnium formarum quam
forme specifice in descensu non vniuersaliter et absolute vti ipsa est et
se dat recipiunt: sed contractione specifica. Angelietas enim secundum
descensum illum qui angeleitas dicitur: vniuersalem essendi formam
recipit. Humanitas secundum illum descensum qui humanitas dicitur
vniuersalem essendi formam contrahit. Leoninitas secundum illum
descensum absolutam formam participat. Et quamuis sic deus sit
omnia in omnibus, non est tarnen humanitas deus, licet posset sano
intellectu Hermetis trismegisti dictu admitti: deum omnium rerum
nominibus, et res omnes dei nomine nominari, sic quod homo nominari
possit deus humanatus, et hie mundus deus sensibilis vt et Plato
103 voluit. Et quoniam ipse est finis operis sui: qui propter semetipsum
omnia operatus est: se dedit mundum sensibilem: vt sensibilis mundus
sit propter ipsum: vt receptio ipsius descensiua que in sensibilem
gradum diuergit: bonitatem ipsius sensibiliter attingat: et luceat lux
infinita sensibilibus sensibiliter, sie viuentibus vitaliter, rationabilibus
742

rationabiliter, et intelligentibus intellectualiter. Et hec sic de hoc dicta

sint.
104 Amplius aduerto quam caute apostolus exprimit omnem creaturam
in datore eternam: atque ipsam eternitatem esse. Omnipotentia enim
datoris coincidit cum ipsa eternitate, semper enim omnipotens potuit
dare. Fuit igitur omne datum in eternitate apud patrem: a quo dum
recipitur descendit. Semper enim et eternaliter dator dedit: sed
non recipiebatur nisi in descensu ab eternitate, descensus autem talis
P-5*5
105 est contractio
. eternitatis in durationem initium halbentem.
' Hoc facile
capitur si consideratur quomodo ab eterna ratione descendit pluralitas
rerum, sed pluralitas numerus est, et hoc ipsum est creatoris creare
quod est rationis ratiocinari seu numerare, numerus vero descendens
principium habet scilicet vnitatem, sed non habet finem, cum non sit
dabilis numerus vltra quern alius dabilis non existat, numerus igitur
est eternitas principiata: et absoluta ratio: eternitas absoluta. Ratio
enim causa est, et absoluta ratio se negat principiatam seu causatam,
cum sit causa absoluta. Descendit igitur creatura de eternitate in qua
106 semper fuit. Sed quia data eternitas non fuit nisi contracte recepta,
hinc eternitas sine principio principiatiue recepta existit. Mundus igitur
non habet principium et in ipso eternitas est omne esse eius. Sed quia
non est recepta eternitas nisi principiatiue in descensu mundi, tune
mundus non est eternitas absoluta: sed eternitas principiatiue con-
tracta. Eternitas igitur mundi principiata est, et eternus mundus
factus est, neque est alius mundus qui apud patrem est eternus, et
alius qui per descensum a patre est factus, sed idem ipse mundus sine
principio et principiatiue per descensum in esse proprio suo receptus
qui et apud patrem non est transmutabilis sed perpetua stabilitate
atque in summa claritate absque omni vicissitudine obumbrationis
idem ipse qui et pater persistens, sed vt tu in descensu a patre in esse
proprio receptus est: transmutabilis est in vicissitudine obumbrationis
instabiliter fluctuans, quasi mundus sit deus transmutabilis in vicissi-
tudine obumbrationis, et mundus intransmutabilis et absque omni
107 vicissitudine obumbrationis sit deus eternus. He sunt intelligibiles locu-
tiones absque omnimoda precisione, licet in modo communicandi in-
telligentiam que de deo et mundo concipitur sint ad precisionem acce-
dentes, precisius tarnen loquitur de ineffabili deo qui ipsum super
omnem affirmationem et negationem, super omnem positionem et
abnegationem, super omnem Oppositionen!: transmutationem1: et in-
1
trasmutationem
743

transmutationem inaccessibilem lucem intelligentie inhabitare affirmat,

vt de hoc alibi diffusius. Et quoniam sie loqui de deo ineffabili est
loqui loquela que est super omnem loquelam et silentium vbi simile est
loqui: non est hec loquela de hoc mundo, sed est regni eterni, hinc vt in
hoc mundo intelligentias communicamus tunc apostolus deo patri
conuenire negat transmutationem et vicissitudinem obumbrationis,
quia est eternum lumen in quo non sunt tenebre vlle.
108 Nunc restat vt ponderemus apostolicum dictum vbi inquit deum
esse deum patrem luminum, non ait ipsum lumen esse sed patrem
luminum nee dicit ipsum tenebram esse, quem patrem luminum
affirmat, sed ipse est fons luminum. Nos ea que ad nostram notitiam
perueniunt esse affirmamus, que vero nullo modo nobis apparent ea
esse non apprehendimus. Sunt igitur omnia apparitiones siue lumina
quedam, sed quia vnus est pater et fons luminum tunc omnia sunt
apparitiones vnius dei, qui etsi sit vnus, non potest tarnen nisi in varie-
tate apparere, quomodo enim infinita virtus aliter quam in varietate
109 apparere potest. Habet doctor intellectum adeptum potentem et
practicum non potest ille apparere nisi in varietate multarum rationum.
Descendunt igitur varia lumina rationalia: sylogistica ab intellectu tali
qui est pater luminum, vt sie se manifestet, est vnitas simplex princi-
pium numeri: maxime et incomprehensibilis virtutis, cuius virtutis
apparitio non nisi in varietate numerorum deprehenditur, est punctus
ρ. 526 virtus | incomprehensibilis que solum in quantitatibus ab ipso sim-
plicissimo puncto descendentibus quasi luminibus variis notificatur.
Est presentialitas simplicissima virtus incomprehensibilis que solum in
temporal! successione deprehendi potest. Omnia autem secundum
numerum in vnitate, omnia secundum quantitatem in puncto, omnia
secundum temporalem successionem in nunc presentie, et omnia se-
cundum omne id quod sunt aut erant aut esse possunt in infinita
virtute omnipotentie. Absolute enim deus noster est infinita virtus
penitus in actu: que dum ex natura bonitatis se vult manifestare:
facit a se varia lumina que theophanie dicuntur descendere. In quibus
no omnibus luminibus notas facit diuitias luminis glorie eius. Sed hec
generatio que sic voluntarie fit non habens causam nisi bonitatis
eius fit in verbo veritatis. Uerbum veritatis ratio seu ars est ab-
soluta: seu ratio que lumen dici potest omnis rationis. In hoc lumine
quod est verbum et filius primo genitus est suprema apparitio patris.
Omnes apparitiones descendentes pater luminum genuit: vt in summa
virtute et vnitionis fortitudine apparitionum voluntarie complicarentur
omnia apparentialia lumina: quasi in abstracta filiatione omnis filiatio
744

qualitercunque explicabilis, et in vniuersalissima arte omne per artem

quantumcunque explicabile, et in absoluta ratione seu discretione omne
in lumen qualitercunque discernens. Genuit autem nos in verbo illo
eterne artis et apparitionis: vt dum lumen ostensionis eius quod est
verbum infinitum in descensu recipimus: modo quo huiusmodi in
descensu a nobis recipi potest simus initium aliquod creature eius.
Receptio igitur ostensionis patris in verbo in descensu prestat initium
creature. Per hoc enim sumus initium aliquod creature eius, quia ver-
bum veritatis in quo nos genuit nostro modo recipimus. Satis supra
ostensum est receptionem in descensu facere: vt eternale lumen atque
vniuersale fiat initium creature particularis: vt sic oriatur creatura
habens primitiale aliquod initium in verbo veritatis. Sumus igitur nos
genus dei: quia ipse nos genuit, sed in vno filio qui est verbum veritatis
nos omnes genuit: in quo nos fecit initium aliquod habere creature eius,
sicut in humanitatis verbo seu ratione aut arte: omnes homines sic
generati sunt vt recipiant per generationem humanitatis quod sint
initium aliquod essendi homines particulares, sic in generatione vni-
uersalis veritatis omne id quod vere est ita genitum est vt sit initium1
aliquod creature generantis. Unde omnia quecunque sunt intantum
sunt inquantum vera sunt. Falsum enim non est, quare in eterna
generatione veritatis ipsa eternaliter genita sunt, et vt sic sunt ipsa
eterna virtus veritatis: a qua ipsa recipiunt dum apparent in succes-
sione temporal! quod sint initium aliquod creature generantis patris,
vt arboris ramus quern nunc initium cepisse video in arbore: prioriter
fuit in semine genitus non ramus sed semen. In veritate enim rationis
seminis fuit veritas rami, veritas igitur seminis est veritas rami.
Ueritas igitur virtutis initium capit essendi aliquod, puta ramum qui
est quasi creatura seminis ex cuius virtute prodit. Ueritas igitur rami
que in veritate seminis semper cum semine fuit genita nunc apparet:
ostendens sua apparitione virtutem seminis patris sui. Sic plane vide-
mus quomodo filius in diuinis est ostensio vera patris secundum omni-
potentiam absolutam et lumen infinitum, sed omnis creatura est
ostensio participans ostensionem füii varie et contracte, et alie crea-
ture obscurius, alie clarius ostendunt eum secundum varietatem theo-
phaniarum seu apparitionum dei. |
ii2 Adhuc vnum non obmitendum subiungam de ipsis illuminationum
donis. Nam dona ipsa varia sunt vnius diuini perficientis spiritus. Deus
enim qui est ipse purissimus actus est et infinita perfectio, non acci-
1
intium
745

De dato patris luminum.
pitur in descensu vti est, sed potentialiter. Non enim capitur in

descensu generationis perfectio hominis a patre sed homo in potentia
in semine patris: neque arbor recipitur in fructu descendente ab ea
sed arbor in potentia in semine. Sicut igitur pater in verbo veritatis
generat omnia, ita in spiritu procedente a patre et filio perficiuntur
cuncta, replet enim Spiritus: hoc est ad perf ectum deducit orbem terra-
rum, et omnia etiam que vocis scientiam habent: omnia sunt in patre
paternaliter, in filio omnia filialiter, in spiritusancto omnia perfectio-
naliter. In patre habent omnia essentiam, in filio potentiam, in spiritu-
sancto Operationen!. Deus pater est omnia in omnibus, deus filius
113 potest omnia in omnibus, deus spiritus operatur omnia in omnibus. Ab
esse autem et posse procedit operari. Operatur autem spiritus per-
fectionem ipsius esse in entibus, perfectionem vite in viuentibus, per-
fectionem notitie in intelligentibus. Hec omnia operatur vnus spiritus
qui est deus benedictus: vt omnis creatura per perfectionem propin-
quius ascendat quantum nature sue patitur conditio ad deificationem:
hoc est ad quietis terminum. Quietatur autem esse vmbrosum et cor-
poreum in vitali, vitale in intellectual!, intellectuale in veritate que
deus est, vt sie omnia entia corporea per medium eorum que viuunt, et
114 illa per intellectualia refluant ad principium. Intellectualia autem sunt
per que inferiora fluunt a deo et refluunt ad ipsum. Unde est natura
ipsa intellectualis secundum receptionem in descensu varie graduata,
sicut in numero ipse simplex numeralis descensus denario completur.
Denarius autem descensus est initium1 compositi numeri et finis
simplicis: et est altera vnitas. Decem igitur sunt gradus intellectualis
nature: et primus abstractior atque clarior multum in actu apprehenden-
di deum, vltimus immersus vmbre corporee qui et humanus dicitur
n 5 minime in actu, sed in virtuali potentia multum. Et quoniam intellec-
tualis noster spiritus non attingit quietem: nisi eum sua intellectual! na-
tura apprehendat, ad quem apprehendendum esse recepit intellectuale,
tunc vt de virtute potentie sue ad actum pergere queat spiritus per-
ficiens sibi multa lumina prestat, omnia enim quecunque creata sunt
lumina, quedam enim sunt ad actuandum virtutem intellectualem,
vt in lumine sie sibi donato ad fontem luminum pergat. Uidet homo va-
rias creaturas esse et in ipsa varietate ilmminatur, vt ad essentiale
lumen creaturarum pergat. Nam dum videt aliam creaturam sine
vitali motu esse: aliam viuere: atque aliam ratiocinari, statim illu-
1
inintium
746

minatur essentiam absolutam creaturarum non sic esse aut viuere aut
ratiocinari. Si enim vita foret de essentia creature non viuens creatura
non esset. Si ratiocinari foret de essentia creature, lapis aut arbor
creatura non foret. Nihil igitur omnium que apprehenduntur in
varietate creaturarum de essentia esse intelligit. Cum igitur omnis
creatura sit aliquid contracte: essentia omnium non est aliquid: sed
nihil omnium incontracte. Sic vides veritatem formarum, essentia
117 igitur nihil talium est. Alique sunt creature magne. Alie parue, alie
superius, alie inferius, alique fuerunt, alique erunt, alique hie alique
alibi, et ita de omni nominabili varietate. Non est igitur essentia aut
quanta: aut magna: aut parua: aut in loco superius vel inferius, aut in
p. 528 tempore preterite vel | futuro. Et ita de reliquis. Uides res multas in
elementatiuo genere, multas in vegetatiuo, multasque in sensitiuo
genere conuenire, et tarnen genera ilia esse varia. Non est igitur essentia
aliquid eorum. Multas quoque vides species diuersas sub generibus, vt
in genere animalitatis speciem humanam, leoninam, equinam, boui-
nam, asininam, et ita de ceteris. Non est igitur essentia generis animali-
118 tatis aliqua species omnium: sed nulla species eorum. Uides homines
varios, alium fuisse, alium fieri, alium iuuenem, alium senem, alium ala-
manum, alium gallicum, alium masculum, alium femellam, alium ma-
gnum, alium paruum, alium cecum, alium videntem, alium surdum,
alium audientem, alium album, alium nigrum, et ita de omnibus aliis,
quia in omnibus que sub consideratione cadere possunt est varietas. Non
est igitur omne sensibile, visibile, tangibile et sic de aliis de essentia ho-
minis. Humanitas igitur nihil eorum est: que in quocunque homine pos-
sunt apprehendi. Sed humanitas est essentia simplicissima que generi-
cam essentiam specifice recipit: in qua sunt vt in simplici virtute omnia
ilia que in varietate hominum indiuidualiter participantur. Humanitas
igitur pater luminum hominum variorum est, et eadem essentia
Platonis in humanitate est super omnem sensibilem et temporalem
habitudinem, et in Platone in habitudine sensibili et temporali. Et
ita quidem de omnibus. Unde essentie sensibilium sunt insensibi-
liter in speciebus, et essentie specifice absque specificatione sunt in
generibus, et ipse essentie generice absque generalitate sunt in ab-
119 soluta essentia: que est deus benedictus. Sunt et alia lumina que
infunduntur per diuinam illuminationem que ducunt intellectualem
potentiam ad perfectionem, sicut est lumen fidei per quod illumina-
tur intellectus vt super rationem ascendat ad apprehensionem veri-
tatis, et quia hoc lumine ducitur vt credat se posse attingere veri-
tatem: quam tarnen adiutorio rationis que est quasi instrumen-
747

De dato patris luminum — De quaerendo deum
turn eius attingere nequit, et sie infirmitatem seu cecitatem ob

quam baculo rationis innitebatur quodam conatu sibi diuinitus
indito linquit, et per se incedere posse in verbo fidei fortificatus:
ducitur indubia spe assequendi promissum ex stabili fide quod
amoroso cursu festinanter apprehendit. Et hec est illuminatio apo-
stoli qui absque hesitatione credentem et postulantem sapientiam
120 consecuturum annunciat. Habet quidem virtus nostra intellectualis
lucis diuitias ineffabiles in potentia: quas nos habere cum sint in
potentia ignoramus: quousque per lumen intellectuale in actu existens
nobis pandantur, et modus eliciendi in actum ostendatur. Sicut in
agello pauperis sunt diuitie multe in potentia, quas si sciuerit ibi
esse: et modo debito quesiuerit: reperiet. Nam ibi est lana et panis, et
vinum et carnes, et lac et mel, et cetera que optat, et non videt oculo,
sed ipsa ratio sibi lumen reuelationis prebet: vt sciat illa ibi esse, et
quomodo per ouiculam lanam, per vaccam quoque lac, per vitem vinum,
per frumentum autem panem eliciat. Et varii experti agricole sibi
lumen doctrine ad bene excolendum agrum manifestant. In quorum
121 lumine pergit fide, et sic consequitur fructum vite sensibilis. Tali
quoque similitudine in potentia intellectualis agri sunt omnia illa que
vitam prestant intellectualem: dummodo recte colatur, et virtutes
eius debitis exercitationibus et modis exprimantur, et pro eius cultura
varie nobis illuminationes tradite reperiuntur per eos qui huic in-
tellectuali culture valde diligenter inuigilarunt. Sicuti viri virtutibus
p. 529 dediti: qui | vmbras mundi huius linquentes et mentali luci incum-
bentes per quos dator luminum nobis reuelauit thezaurum abscondi-
tum, et modum custodiendi agrum et leges et precepta atque extir-
pandi herbas noxias non facientes fructum vite sed impedientes et
mortificantes fecunditatem: et excolendi atque plantandi arborem
122 vite in ipso: vti moyses: prophete: philosophi: et viri apostolici. Sed
verbum omnium illorum lumen est receptum in descensu verbi abso-
luti, et non fuit ipsum verbum quod est ipsum lumen infinitum patris,
quousque verbum ipsum absque contractione se sensibiliter in domino
nostro iesu christo ostenderet. In hoc enim verbo veritatis geniti sumus
f ilii lucis, quoniam diuitias glorie regni eterni in nobis ac intra nos esse
reuelauit: et intellectualem immortalitatem assequi docuit per morti-
ficationem mundi sensibilis et seipsum nobis manifestum fecit, vt in
suo lumine qui verbum caro factum est paternum lumen vite nostre
apprehendamus, quoniam ipse paternum lumen illuminans omnem
hominem et adimplens lumine suo id quod nobis deest: ad assequen-
748

dum quietis vitam delectabilissimam in ipso et per ipsum qui est in

secula benedictus. Amen. Deo gratias.
Explicit libellus de dato lumine. |
Libellus reuerendi patris doinini Nicolai de Cusa presbiteri

cardinalis tituli sancti Petri ad vincula de querendo deum.
Anno domini millesinio quadringentesimo quadragesimo-
quinto Maguntie compilatus incipit feliciter.
Desiderio tuo possetenus satisfacturus frater in christo merito
venerande: nunc id quod vulgo in epiphaniis nisus sum explanare circa
nominis dei rationem: breuiter clare in scriptis repetere attemptabo:
vt meditatio vtriusque nostrum incitetur, et intellectual! ascensu
sensum de luce in lucem transformetur interior homo quousque in
agnitionem claram per lumen glorie intret in gaudium domini sui.
17 Primo quidem frater optime bene nosti Paulum qui ad tercium
celum vsque ad archanorum conspexionem se raptum fatetur: dum his
viris qui athenis tune in nominatissimo studio philosophic vacabant
veritatem predicaret in ariopago in themate premisisse deum ignotum
cui aram gentiles ipsi consecrauerant velle ipsis euangelizare, et dum
ad huius rei explicationem pergeret premisit quomodo deus in vno
homine omnes creasset, et diffinitum tempus in hoc mundo indulsisset
vt deum quererent: si forte ipsum possent attractare et inuenire,
adiiciens quamuis non longe absit a quoquam, quoniam in ipso sumus,
viuimus, et mouemur, deinde redarguens ydolatriam subiungit, in
18 cogitatione hominis nihil simile esse posse. Admiror ego quotiens actus
apostolorum lego hunc processum. Uoluit enim patefacere paulus
philosophis ignotum deum, quem postea nullo intellectu humano
concipi posse affirmat. In hoc igitur patefit deus, quia scitur ipsum
omnem intellectum ad ipsius figurationem et conceptum minorem.
749

dum quietis vitam delectabilissimam in ipso et per ipsum qui est in

secula benedictus. Amen. Deo gratias.
Explicit libellus de dato lumine. |
Libellus reuerendi patris doinini Nicolai de Cusa presbiteri

cardinalis tituli sancti Petri ad vincula de querendo deum.
Anno domini millesinio quadringentesimo quadragesimo-
quinto Maguntie compilatus incipit feliciter.
Desiderio tuo possetenus satisfacturus frater in christo merito
venerande: nunc id quod vulgo in epiphaniis nisus sum explanare circa
nominis dei rationem: breuiter clare in scriptis repetere attemptabo:
vt meditatio vtriusque nostrum incitetur, et intellectual! ascensu
sensum de luce in lucem transformetur interior homo quousque in
agnitionem claram per lumen glorie intret in gaudium domini sui.
17 Primo quidem frater optime bene nosti Paulum qui ad tercium
celum vsque ad archanorum conspexionem se raptum fatetur: dum his
viris qui athenis tune in nominatissimo studio philosophic vacabant
veritatem predicaret in ariopago in themate premisisse deum ignotum
cui aram gentiles ipsi consecrauerant velle ipsis euangelizare, et dum
ad huius rei explicationem pergeret premisit quomodo deus in vno
homine omnes creasset, et diffinitum tempus in hoc mundo indulsisset
vt deum quererent: si forte ipsum possent attractare et inuenire,
adiiciens quamuis non longe absit a quoquam, quoniam in ipso sumus,
viuimus, et mouemur, deinde redarguens ydolatriam subiungit, in
18 cogitatione hominis nihil simile esse posse. Admiror ego quotiens actus
apostolorum lego hunc processum. Uoluit enim patefacere paulus
philosophis ignotum deum, quem postea nullo intellectu humano
concipi posse affirmat. In hoc igitur patefit deus, quia scitur ipsum
omnem intellectum ad ipsius figurationem et conceptum minorem.
749
De quaerendo deum
Sed ipsum nominat deum seu theon grece. Si igitur homo ad hoc in-
gressus est hunc mundum, vt deum querat et inuento adhereat, et
adherendo quiescat, et cum querere ipsum non possit homo, et attrac-
tare in hoc mundo sensibili et corporali, cum deus potius spiritus sit
quam corpus, et non possit in abstractione intellectual! attingi, cum
nihil simile deo concipere queat, vt ait. Quomodo igitur queri potest
vt inueniatur. Gerte nisi hie mundus seruiret querenti, in vanum missus
esset homo ad mundum ob finem querendi eundem. Oportet igitur
hunc mundum prestare adminiculum querenti, et oportere scire que-
rentem quod nee in mundo nee in omni eo quod homo concipit, est
ig quid simile ei. Nunc videamus an nobis nomen theos seu deus admini-
culum prestet ad ista. Non est enim nomen ipsum theos nomen dei qui
excellit omnem conceptum, id enim quod concipi nequit, ineffabile
remanet. Effari enim est conceptum intrinsecum ad extra fari vocali-
bus aut aliis figuralibus signis, cuius igitur similitudo nonconcipitur:
nomen ignoratur. Non est igitur theos nomen dei nisi vt queritur ab
homine in hoc mundo. Querens igitur deum attente consideret quo-
modo in hoc nomine theos via quidem querendi complicetur, in qua
deus inuenitur, vt possit attractari. Theos dicitur a theoro quod est
video et curro, currere igitur debet querens per visum vt ad omnia
videntem theon pertingere possit, gerit igitur similitudinem vie per
quam querens incedere debet. Oportet igitur vt naturam sensibilis
visionis ante oculum visionis intellectualis dilatemus, et scalam
20 ascensus ex ea fabricemus. Uisio nostra ex quodam spiritu lucido et
P· S31 claro de summitate cerebri | in organum oculi descendente et obiectum
coloratum in ipsum species similitudinis eius multiplicante: concurren-
te luce extrinseca generatur. In regione igitur visibilium non nisi color
reperitur. Uisus autem de regione visibilium non est sed supra omnia
visibilia constitutus. Non habet igitur visus colorem, quia non est de
regione colorum: et vt possit videre omnem colorem non est contractus
ad aliquem et vt iudicium suum sit verum et liberum, non plus habet
de vno colore quam de alio, et vt potentia sua sit ad omnes colores:
per nullum colorem est restrictus, impermixtus est visus per colores
21 vt vera sit visio eius, experimento comprobamus per medium colora-
tum vitrum aut lapidem transparentem: aut aliud visum decipi.
Adeo igitur visus est purus absque omni macula visibilium: quod
omnia visibilia in eius comparatione tenebra quedam sunt, et corpora-
22 lis quodammodo spissitudo in comparatione ad spiritum visionis. Sed
dum visibilium mundum intuemur per intellectum et quesiuerimus an
750
notitia visus in eo reperiatur: omnis ille colons mundus visum igno-

rabit, cum nihil non coloratum attingat. Etsi dixerimus visum esse et
non esse coloratum: dum de hoc mundus visibilium figuram simili-
tudinis facere voluerit, non reperiet in omni conceptu suo simile visui:
cum suus conceptus sine colore esse non possit, et cum infra ambitum
regionis sue ipsum non reperiat: neque simile et configurabile ei: non
potest attingere ipsum, immo nee potest attingere visum esse aliquid,
cum extra colorem non attingit aliquid, sed iudicet omne coloratum non
esse aliquid. Nullum igitur nomen omnium nominum que nominari
possunt in ea regione visui conuenit, nee enim albedinis nomen: nee
nigredinis: nee omnium mixtorum colorum, quoniam nee albedinis et
non albedinis copulatiue: nee nigredinis et non nigredinis copulatiue,
siue igitur omnia nomina regionis singulariter notet disiunctiue: siue
contrariorum colorum nomina copulatiue: siue omnium nominum no-
minabilium copulationem respiciat: nihil attingit de nomine et essentia
23 visus. Quod si dixerit quis cum color non sit discretus et cognitus a se,
sed a causa altiori scilicet a visu, et rogauerit omnia visibilia an hoc
etiam verum sit, et quomodo concipiant causam illam, respondebunt
prepositum ilium qui dedit eis hoc nomen: vti est visus esse quid
optimum atque pulcerrimum: secundum omne id quod concipi potest.
Et etiam dum ad conceptum se parant eius optimi atque pulcerrimi ad
colorem redeunt, sine quo conceptum fabricare nequeunt. Quapropter
dicunt ipsum pulcriorem esse quam colorem album: etiam quemcun-
que, quia non sit color albus in aliqua regione colons adeo pulcer quin
possit esse pulcrior, atque adeo lucidus et resplendens: quin etiam possit
esse lucidior et splendidior. Unde visibilia omnia non assererent regem
eorum aliquem colorem regionis qui actu est inter visibilia regionis,
sed dicent ipsum esse vltimum potentie pulcritudinis lucidissimi:
24 clarissimi: atque perfectissimi colons. Talia f rater atque etiam plura
alia similia verissima atque certissima conspicis.
Ascende igitur de visu ad auditum per consimilem habitudinem, et
etiam ad gustum odoratum: atque tactum. Deinde ad sensum com-
munem: qui est positus super omnem sensum. Sicut auditus positus
est super audibilia. Gustus super gustibilia. Olfactus super odorabilia.
25 Tactus super tangibilia. Deinde vero altius ad intellectum perge
qui est super omnia intelligibilia: que etiam sunt super omnia ratio-
£.532 nabilia. Rationabilia autem per | intellectum apprehenduntur, sed
non reperitur in regione rationabilium intellectus cum intellectus
sit vt oculus: et rationabilia vt colores. Etsi vis extende te in tua
48 Nikolaus von Kues II 75 \
De quaerendo deum
consideratione1 vt bene apprehendas quomodo intellectus est vt

visus liber, scilicet index verus et simplex omnium rationum: in
quo non est permixtio specierum rationum, vt sit darum iudicium
intuitiuum rationum in varietate regionis rationum. ludicat enim
intellectus hanc rationem necessariam, hanc possibilem, hanc con-
tingentem, hanc impossibilem, hanc demonstratiuam, hanc sophi-
sticam et apparentem, hanc topicam, et ita de reliquis, vt visus iudicat
hunc colorem album: hunc non album sed nigrum, hunc plus album
quam nigrum, et ita de ceteris: non attingitur in omni regione rationum
intellectus, sed dum ipsum suum regem prepositum et iudicem voluerit
figurare: mundus seu vniuersitas rationum ipsum terminum seu
26 vltimitatem perfectionis dicit esse. Sed intellectuales nature pari-
formiter non possunt negare regem sibi preponi et vti visibiles nature
hunc regem sibi prepositum asserunt vltimitatem omnis visibilis per-
fectionis, sie intellectuales nature que sunt nature intuitiue veri affir-
mant regem eorum esse vltimitatem omnis perfectionis intuitiue om-
nium et hunc nominant theon seu deum: quasi speculationem seu in-
tuitionem ipsam in suo complemento perfectionis omnia videndi:
nihil tarnen tota in regione intellectualium virtutum reperitur cui
similis sit rex ipse, neque cadit in omni regione intellectual! conceptus
similitudinis eius, sed est supra omne quod concipitur et intelligitur,
cuius nomen non est intelligibile, licet sit nomen omnia intelligibilia
nominans et discernens, et eius natura est intellectualem omnem sa-
pientiam per infinitum altitudine, simplicitate, virtute, potentia,
pulcritudine, et bonitate antecedens: cum omne intellectualem naturam
inhabitans sit eius comparatione vmbra, et vacuitas potentie, grossi-
27 cies, et paruitas sapientie, et sie de infinitis similibus modis. Poteris
itaque currere in hac via per quam inuenitur deus super omnem visum,
auditum, gustum, tactum, odoratum, affatum, sensum, rationem, et
intellectum. Inuenitur quidem nullum horum: sed super omnia ipsum
deum deorum esse: et regem regum omnium. Rex enim mundi in-
tellectualis est rex regum et dominus dominantium in vniuerso, nam
est rex intellectualis nature que est regnum habens in rationali, que
quidem rationalis regnat in sensuali, et sensualis in mundo sensibilium,
cui reges presunt visus, auditus, gustus, tactus, odoratus. Omnes
isti reges sunt discernentes, speculantes seu theorizantes vsque ad
regem regum, et dominum dominantium qui est ipsa speculatio, et ipse
theos seu deus in sua potestate omnes reges habens: a quo habent
1
consderatione
752
omnes reges id quod habent, potentatum, pulcritudinem, entitatem,

28 amenitatem leticiam, vitam et omne bonum. Unde in regno summi
atque raaximi regis omnis decor visibilium formarum, varietas colo-
rum, proportio grata, resplendentia carbuncularis, graminea viriditas
fttlgor auri, et quicquid visum delectat, et in quo visus quasi in the-
sauro regni sui quiescendo delectatur in curia magni regis pro nihilo
habentur: cum sint de infimis stramentis curie, sic quidem vocum
omnium concordans resonantia, atque dulcis ilia armonia in regno
auditus omnium instrumentorum inenarrabilis varietas melodie ille
aureorum organorum syrenici philomenicique cantus, et alie omnes
exquisite diuitie regis regni auditus feces quedam sunt pauimento
adherentes in curia maximi atque optimi regis regum. Sic quidem
omne dulce et stipticum et gustui gratum tantorum paradisiatorum
pomorum et fructuum saporissimorum et vuarum engaddi, vini cyprici,
mellis actici, frumenti et olei, et omne quod India et cunctus hie
p. 533 mundus | nemora et aque refectioni prestant et gustui offerunt parui
momenti sunt in aula illius potentissimi principis orbis. Neque odores
vnguentorum thuris: et mirre: musci: et omne redolens regnum
odoratus inhabitans preciosi aliquid habet in ipso magno regis altissimi
palatio, minus adhuc omne id quod leuitate sua tactum delectat, regis
enim tactus latum videtur atque per orbem extensum regnum, sed vix
aliquis punctus quidem pene insensibilis est respectu regni principantis
vniuerso, magnus videtur rex ipse qui his iam dictis regibus imperat: et
cuius ipsi vasalli sunt: qui est sensus communis in potentatu suo
omnem iam dictorum complicans potestatem, sed est seruus emptitius
et infimus quidem minister in regno regis omnia videntis et continentis
29 per incomparabilem altitudinem intellectualis natura regnum supra
omnia iam dicta fortita est: a cuius virtute dependent regna omnia
prenominata et prenarrata: et quibus dominantur preest: sed in-
tellectualis nature reges de familia sunt maximi ducis et gaudent
ascribi milicie eius: neque aliud optant quam posse adipisci gradum
quemcunque in aula dominatoris in quo possint intuitione intellectual!
refici ab eo qui theos dicitur, et omnia que in vniuersis prenarratis
regnis sunt nihili cur ant, sicut et nihil sunt in comparatione boni quod
cognoscunt in principe suo in quo omnia sunt in complemento et in se
diuine superoptime que in aliis regibus non solum imperfecte et extra
se et in vmbra seu imagine sed distantia incomparabili et improportio-
30 nabili contracta reperiuntur. Color igitur qui in visibili regno per visum
sentitur non videt: sed tantum est visibilis, non habet vitam et motum
vitalem neque perfectionem habet, sed stirpee vegetationis aut subsi-
48
* 753
De quaerendo deum
stentis forme: sed sensus qui sunt in regno sensus communis vti sunt
sensus particulares habent naturam intra se sensibilis mundi formam
complicandi in vitalitate et cognitione sensibilis Spiritus. Non est igitur
minus in regno sensuum quam in regno sensibilium, sed id omne quod
est in regno sensibilium explicate: est vigorosiori modo complicite et
vitaliter atque perfection modo in regno sensuum. Quiescit enim sensi-
bilium regnum in ipsis. Sie ea que de regno sensus sunt multo clariori
atque perfection modo sunt in regno vbi sunt intellectualiter. Color
enim in esse intellectual! regni intellectualis incorruptibilem naturam
habens: differt perfectione a colore sensibilis mundi, sicut perpetuum
31 a corruptibili, et vita intellectualis a morte, et lux ab vmbra. Sed in
regno cunctipotentis: vbi regnum est rex, vbi omnia que in omnibus
regnis rex ipse, vbi color non est color sensibilis aut intellectualis sed
diuinalis, immo deus ipse, vbi omnia motu et vita carentia in sensibili
mundo, et omnia vitam vegetatiuam, sensitiuam, rationalem aut intel-
lectualem habentia sunt ipsa diuina vita que est ipsa immortalitas:
quam solus inhabitat deus, et in ipso omnia ipse. Ibi est leticia omnium
gaudiorum que oculis, auribus, gustu, tactu, odoratu, sensu, vita, motu,
ratione, et intelligentia hauriuntur leticia infinita diuina et inexpressi-
bilis, et quies omnis leticie et delectationis, quia ipse est theos deus spe-
culatio et cursus qui omnia videt, in omnibus est, per omnia discurrit,
ad ipsum omnia respiciunt vt ad regem, ad iussum suum omnia mouen-
tur et discurrunt, et omnis cursus ad finem quietis est ad ipsum. Igitur
omne theos qui est principium effluxus medium in quo mouemur, et
finis refluxus. Hac igitur via frater mi stude diligentissima speculatione
querere deum, quoniam non potest non reperiri si recte queritur qui
vbique est, et tunc recte queritur secundum nomen suum in finem: vt
secundum nomen suum sit et laus sua vsque ad fines potentie terree
P· 534 nature nostre. Sed | iam amplius ad secundam questionis particulam
nos conuertentes. Uideamus quo nam modo ducemur ad scalarem
ascensum theorie dicte: cum ad ignotum penitus non moueamur, et vt
33 idipsum inquiramus ad visum respiciamus. Primo quidem ad hoc vt
visus deprehendat visibile discrete: lumen duplex concurrit, nam non
est Spiritus visionis qui nomen imponit coloribus, sed spiritus patris
eius qui in eo est. Spiritus enim qui per optitas venas in oculum a
cerebro descendit offenditur obuiatione speciei obiecti: et confusa
sensatio exoritur. Admiratur virtus animalis de sensatione, et intendit
vt discernat, non igitur discernit spiritus qui in oculo est, sed in ipso
spiritus altior operatur discretionem. Hoc quidem in nobis quotidiano
experimento verum experimur. Pretereuntes enim quorum species in
754
oculum multiplicate sunt: sepe non deprehendimus: dum attenti ad

alia non aduertimus, et pluribus loquentibus nobis ilium tantum in-
telligimus vbi nostra est attentio. Hoc quidem nobis id verum ostendit:
quoniam lumine altiori ipsius scilicet rationis spiritus qui in sensu est
attingit actiuitatis sue operationem. Cum igitur oculus dicit hoc esse
rubeum, hoc esse blauium: non loquitur oculis: sed in ipso loquitur
34 spiritus patris sui, hie scilicet spiritus animalis cuius est hie oculus, ne-
que ad hoc propterea color visibilis est: etiam si assit attentio videre
volentis. Oportet enim quod alio lumine ipsum visibile illuminantis
visibile fiat. In vmbra enim et tenebris visibile non habet aptitudinem
vt videatur, adaptatio eius fit per lumen quod ipsum illuminat. Sicut
igitur visibile non est aptum vt videatur nisi in lumine, quoniam per
se non potest se ingerere in oculum. Hinc opus habet vt illuminetur,
quoniam lumen illius est nature quod per se ingeritur in oculum. Tune
igitur visibile se ingerere potest in oculum quando est in lumine,
cuius vis est seipsum ingerendi. Color autem in lumine non est vt in
alio: sed vt in principio suo, quoniam non est color nisi terminus
lucis in diafono vt in yride experimur, secundum enim quod radius
sob's in nube aquosa aliter et aliter terminatur, alius et alius gene-
ratur color. Unde manifestum est colorem in suo principio: scilicet
in luce visibilem, quantum lux extrinseca et spiritus visiuus in clari-
tate communicant. Hinc lux ilia que illuminat visibile ad comparem
35 lucem se ingerit et adducit coloris speciem visui obiectam. Ex his
f rat er para tibi cursum querendi, quomodo ignotus deus prestat omne
id per quod ad ipsum mouemur, nam etsi iam clare tibi constet
spiritum animalis in spiritu oculi discernere, et lumen facere visi-
bile aptum vt videatur, non tarnen visus vel spiritum ipsum vel lumen
deprehendit. Lumen enim non est de regione colorum cum non sit
coloratum. In omni igitur regione vbi oculus principatur non reperi-
tur, ignotum est igitur lumen oculo: et tarnen est delectabile visui.
Sicut igitur ratio discretiua est que in oculo discernit visibilia ita
intellectuals spiritus est qui in ratione intelligit, et diuinus spiritus est
qui illuminat intellectum. Lumen autem discretiuum animale in
oculo: aure: lingua: naribus1: et neruo in quo tactus viget: est lumen
vnum varie receptum in variis organis vt secundum varietatem
organorum varie discernat ea que sunt sensibilis mundi, et lumen ip-
sum2 est principium: medium: et finis sensuum, quoniam non sunt
sensus: nisi ad finem discretionis sensibilium, neque sunt ab alio quam
2
nariaus ipsnm
755
De quaerendo deum
ab illo spiritu neque in alio mouentur, in ipso etiam viuunt sensus

omnes, vita enim visus est videre: et auris vita est audire: et quanto
hec vita est perfectior: tanto est discretior, visus enim qui perfectius
discernit visibile perfectior est, ita de auditu, vita igitur et perfectio:
letitia et quies: et quicquam desiderant omnes sensus in spiritu |
p.535 discretiuo est: et ab illo habent omne id quod habent: et dum in-
ficiuntur organa et deficit in ipsis vita in actiuitate: non deficit in
spiritu discretiuo: a quo eandem vitam sublata macula aut infirmitate
36 recipiunt. Pari quidem modo de intellectu idipsum concipere qui lumen
est rationis discretiue, et ab illo te eleua in deum qui lumen est in-
tellectus. Et dum sic curris per id quod in visu compertum est: com-
peries quomodo deus noster in secula benedictus ita est omne id quod
est in quolibet quod est, sicut lumen discretiuum in sensibus et
intellectuale in rationibus: ac quod ipse est a quo creatura habet
id quod est et vitam et motum, et in lumine ipsius est omnis cognitio
nostra vt nos non simus illi qui cognoscimus sed potius ipse in nobis.
Et cum ad cognitionem ipsius ascendimus quanquam ipse sit igno-
tus nobis: causam non nisi in lumine suo quod se ingerit in spiritum
nostrum mouemur1 vt in lumine suo ad ipsum pergamus. Sicut igitur
ab ipso dependet esse: ita et cognosci, quemadmodum a luce corporea
dependet esse coloris, ita et ab ipsa luce dependet cognitio coloris vt
37 premisimus. Aduertendum igitur quoniam mirabilis deus in operibus
suis creauit deus lucem que simplicitate sua excellit cetera corporalia,
vt sit medium inter spiritualem naturam et corporalem per quam cor-
poralis hie mundus tanquam per suum simplex ascendat in spiritualem
mundum, defert enim figuras in visum vt sie ad rationem et intellectum
forma sensibilis mundi ascendat, et per intellectum in deo finem attin-
gat, ita quidem et in esse prodiit mundus ipse vt corporalis hie mundus
participatione lucis hoc sit quod est, et tanto res corporales in genere
corporeo perfectiores censeantur, quanto plus lucis participant: vt
gradatim in elementis experimur, sie quidem creatura que spiritum
vite habet tanto est perfectior quanto plus luminis vite participat.
Sie creatura vite intellectualis tanto perfectior: quanto plus intellec-
tualis luminis vite participat. Deus autem est imparticipabilis et in-
finita lux lucens in omnibus vti lux discretiua in sensibus. Uaria
autem imparticipabilis et impermiscibilis lucis terminatio: variam
ostendit creaturam, vti lucis corporalis terminatio varia in dyaphono
varium ostendit colorem, licet impermiscibilis remaneat lux ipsa.
38 Ex his frater non ambigo clare pergere potes vt apprehendas quod
756
sicut color non est visibilis nisi medio luminis, hoc est quidem dicere,
quod sicut color non potest ascendere ad quietem et ad finem suum:
nisi in lumine principii sui. Ita quidem nostra natura intellectualis non
potest ad felicitatem quietis attingere: nisi in lumine principii sui
intellectualis, et sicut visus non discernit: sed in eo discernit spi-
ritus discretiuus. Ita in nostro intellectu illuminato diuino lumine
principii sui pro aptitudine: vt intrare possit non nos intelligemus
aut vita intellectual! viuemus per nos, sed in nobis viuet deus vita
infinita, et hec est ilia felicitas eterna: vbi in vnitate strictissima
ita in nobis viuit eterna intellectualis vita: omnem conceptum crea-
turarum viuentium inexpressibili leticia precellens. Sicut in sensibus
nostris perfectissimis viuit ratio discretiua, et in ratione clarissima
39 viuit intellectus. lam palam nobis est quod ad ignotum deum at-
trahimur per motum luminis gratie eius: qui aliter deprehendi nequit,
nisi seipsum ostendat: et queri vult, vult et querentibus lumen dare
sine quo ipsum querere nequeunt, vult queri, vult et apprehendi,
quia vult querentibus aperire, et seipsum manifestare. Queritur igitur
cum desiderio apprehendendi, et tune queritur theorice cum cursu
ducente currentem ad quietem motus, quando cum maximo desiderio
p. 536 queritur. Unde non aliter recte ambulatur ad sapientiam attin]gen-
dam : nisi per desiderium maximum queratur, et dum sic queritur: per
rectam viam queritur, vbi indubie inuenietur per ostensionem sui-
ipsius, neque est alia via vlla data nobis quam ilia, neque alia in omni
doctrina sanctorum qui sapientiam attigerunt nobis relicta est,
40 propterea ilk* qui superbi: qui presumptuosi, qui sibiipsi sunt sa-
pientes, qui fuerunt in suo ingenio confidentes, qui se similes puta-
bant esse altissimo in ascensu superbo, qui se erexerunt ad scientiam
deorum: hi omnes errauerunt, quoniam hi tales precluserunt sibi viam
ad sapientiam: quando non putabant aliam esse quam illam quam suo
intellectu mensurabant, et defecerunt in vanitatibus suis, et lignum
scientie amplexi sunt, et lignum vite non apprehenderunt. Non igitur
fuit philosophorum finis qui deum non honorauerunt alius: quam perire
41 in vanitatibus suis. Sed illi qui dixerunt non posse attingere sapien-
tiam et vitam intellectualem perhennem nisi daretur dono gratie,
ac quod tanta foret bonitas dei cunctipotentis quod exaudiret in-
uocantes nomen eius et salui facti sunt. Facti sunt igitur humiles se
confitentes ignorantes, et vitam suam vt desiderantes sapientiam eter-
nam instituerunt, et hec est vita virtuosorum in desiderio alterius
vite pergentium que a sanctis commendatur, neque alia est sanctorum
prophetarum aut eorum qui gratiam luminis diuini in hac vita sortiti
757
De quaerendo deum
sunt traditio: quam quod accedere volens ad vitam intellectualem et

diuinam sapientiam immortalem, primum credere habet: quoniam
deus est, et ipse dator omnium optimorum, in cuius timore est viuen-
dum, et amore pergendum, a quo cum omni humiliatione est vita ipsa
immortalis petenda, et omnia que ad ipsam ordinantur: vt assequi
42 valeat cum summa religione et sincerissimo cultu amplectenda. Uides
nunc frater quamcunque virtutem non iustificare nos: vt merito hoc
excellentissimum donum assequamur, neque cultum, neque legem,
neque disciplinam, sed virtuositas vite, obseruantia mandatorum,
deuotio sensibilis, mortificatio carnis, contemptus mundi, et cetera
huiusmodi concomitantur recte querentem diuinam vitam et eternam
sapientiam, que si non adsint querenti: non eum esse in via sed extra
ipsam manifestum est. Signa autem quibus quem non in deuio sed in
via esse ex operibus concomitantibus recte pergentem haurire possu-
mus. Qui enim summo desiderio appetit eternam sapientiam apprehen-
dere: nihil ei preponit in amore, illam offendere timet, omnia eius
comparatione nihil esse affirmat, et ea vt nihil habet et spernit, et vt
placeat sapientie amate omne Studium suum adaptat: sciens non posse
placere ei si alteri corruptibili prudentie mundi aut sensibili delec-
tationi inheserit. Hinc omnia linquens expedite in feruore amoris
festinat, sicut ceruus fontem aquarum desiderat, ita anima illa deum.
Tunc quidem non ex operibus que fecerimus meremur incomparabilem
thezaurum glorie: sed diligentes se diligit, quia caritas et amor est, et
43 donat seipsum anime vt eo optimo bono in euum fruatur. Uides nunc
frater ad quid in hunc mundum intrasti vt in exordio premisimus,
scilicet vt deum queras. Uides quod theos dicitur querentibus: quo-
modo ipsum querere potes via quadam que per teipsum si calcata fuerit
tua erit via tibique notior, in qua delectaberis ob suam amenitatem et
fecunditatem fructuum qui circa ipsam reperientur. Exerceas te igitur
multiplicatis actibus et theoricis ascensionibus, et pascua inuenies
adaugentia et confortantia te in itinere, et te dietim plus in desiderio
inflammantia. Nam noster spiritus intellectualis virtutem ignis in se
habet, missus est a deo in terram: non ob aliud nisi vt ardeat et crescat
£.537 in flammam. Tunc crescit quando excitatur | admiratione quasi vti
ventus insufflans in igne excitat potentiam ad actum: vt quidem
apprehensione operum dei admiramur de eterna sapientia, incitamur-
que vento extrinseco operum et creaturarum tarn variarum virtutum
et operationum vt desiderium nostrum crescat in amorem creatoris:
44 et ad intuitionem sapientie illius que omnia mirabiliter ordinauit. Dum
enim aduertimus ad granum minimum sinapis et eius virtutem et
758
potentiam eius oculo intellectus intuemur vestigium reperimus vt

excitemur in admirationem dei nostri, nam cum tarn paruum sit cor-
pore: vis tarnen eius est sine termino, in eo granule est arbor magna
cum foliis et ramusculis, et alia grana multa in quibus similiter eadem
est1 virtus supra omnem numerum. Ita quidem video in intellectu
virtutem grani sinapis, si explicari actu deberet non sufficere hunc
sensibilem mundum, immo nee decem: immo nee mille: immo nee tot
45 mundos quot numerari possent. Quis non admirabitur hec reuoluens
dum addit intellectum hominis omnem hanc potestatem grani ambire
et apprehendere hoc verum: atque sic excellere in sua apprehensione
capacitatem omnem omnis sensibilis mundi: et non huius vnius, sed
infinitorum mundorum. Et ita ambit vis nostra intellectiua omnem na-
turam corporalem et mensurabilem, quanta est igitur magnitude in
intellectu nostro, si igitur punctalis magnitude intellectualis spiritus
ambit per infinitum capatior omnem possibilem magnitudinem: sensi-
bilem : et corporalem, quam magnus est tune dominus et quam lauda-
bilis, cuius magnitude per infinitum excellentior est magnitudine in-
tellectuali, et cum hoc cum tantus sit omnia comparatione eius nihil
sunt, et in ipso nihil possunt aliud esse quam ipse deus in secula bene-
dictus: Deinde quidem per similes ascensus de virtute grani milii
ascendere poteris pariformiter de virtute omnium seminum vegeta-
bilium et animalium, et nullius seminis virtus minor est2 virtute seminis
46 sinapis, et infinita sunt semina talia. Ο quantus est deus noster qui est
actus omnis potentie, quoniam est finis omnis potentie, non potentie
contracte ad granum sinapis: aut milii: aut grani frumenti: aut ade
patris nostri: aut aliorum, et ita in infinitum, sed quia in ipsis omnibus
est virtus et potentia immensurabilis secundum genus suum con-
tracta: tune in deo absque contractione est potentia absoluta que est
et actus infinitus, quis non duceretur in stuporem admirationis dei
virtutem sic querens, quis non inflammareretur in ardorem maximum
timendi et amandi cunctipotentem. Quis est qui si ad minime scintille
ignis potentiam respicit de deo non admiretur super omne quod dici
potest si potentia scintille est tanta quod cum sit in actu: quia educta
est scintilla in potentia motu ferri3 de pyrice vt sit actu, et in eius poten-
tia est omnia resoluere in suam naturam: et ignem in potentia vbicun-
que ille est in hoc mundo, etsi essent infiniti mundi in actu ponere. 0
quanta est potentia dei nostri qui est ignis ignem consumens et dum
frater ad naturam et conditiones ignis que sunt 24, aduertis quemad-
1 8 3
est est et fieri
759
De quaerendo deum — Dialogue de apice theoriae
modum ille diuinorum altissimus contemplator dionisius in angelica

fecit ierarchia mirabilem viam habes deum querendi et inueniendi. Ibi
47 vide et miraberis. Deinde si ad sapientiam magistri nostri ad hec viam
aliam queris aduerte. Nam oculo intellectus apprehendis in ligno paruo
atque in hoc lapide minutissimo, siue in ere, aut auri massa, vel grano
synapis, aut milii omnes artificiales corporeas formas in potentia esse.
In quolibet enim non dubitas circulum triangulum tetragonum speram
cubum, et quicquid geometria nominat inexistere, formasque esse
omnium animalium omnium fructuum, omnium florum frondium arbo-
p. 538 rum, et | formarum, omnium similitudinem que in hoc mundo sunt, et in
48 infinitis mundis esse possent. Si igitur artifex ille magnus esset qui sciret
educere de ligno paruo faciem aliquam aut regis aut regine aut formi-
cam vel camelum, quanti magisterii est qui omne id efficere potest actu
quod est in omni potentia, deus igitur qui potest omnia efficere in simi-
litudine formarum omnium que in hoc mundo et in infinitis mundis
esse possent, de quolibet minutissimo corpusculo mirabilis subtilitatis
existit, sed adhuc mirabilioris potentie et scientie est qui ipsum granum
milii creauit et in ipso hanc virtutem collocauit. Et stupendi magisterii
est illa sapientia que omnes formas possibiles in grano non in simili-
tudine accidental! sed in veritate essential! seit excitare. Et adhuc
super omnem intellectum inenarrabilis stupor est quod non solum seit
de lapidibus excitare viuos homines, sed et de nihilo homines, et vocare
ea ad esse que non sunt tanquam que sunt, et cum certum sit omnes
artes creatas non attingere nisi aliquid in aliquo, aliquid scilicet simi-
litudinis non absque defectu in aliquo scilicet creato, vt in materia
eris statuam similem aliqualiter homini, quis est hie magister qui non
similitudinem cum defectu: sed essentiam veram sine aliqua materia
ex qua in esse producit. Talibus quidem itineribus pergitur ad deum
cum admiratione vehementi, et ardebit tunc Spiritus desiderio inueni-
endi indeficienter, et amore languebit quousque salutare vltimum sibi
49 ostendatur. Est denique ad hec via intra te querendi deum que est
ablationis terminatorum. Nam cum artifex querit in massa ligni faciem
regis: abiicit omnia aliter terminata quam facies ipsa. Uidet enim in
ligno per fidei conceptum faciem quam querit oculo presentialiter
intueri. Est enim oculo facies futura: que menti in conceptu intellec-
tual! per fidem presens existit. Dum igitur deum concipis esse melius
quam concipi possit: omnia abiicis que terminantur et contracta sunt:
abiicis corpus dicens deum non esse corpus scilicet terminatum quanti-
tate, loco, figura, situ, abiicis sensus qui terminati sunt, non vides per
montem, non in terra abscondita, non in solarem claritatem, et ita de
760
auditu, et ceteris sensibus, omnes enim illi terminati sunt in potentia

et virtute, non sunt igitur deus. Abiicis sensum communem, fantasiam
et ymaginationem, nani non excedunt naturam corporalem, non enim
ymaginatio attingit non corporeum. Abiicis rationem nam ipsa sepe
deficit non omnia attingit. Uelles scire cur hoc est homo, cur illud lapis,
et omnium operum dei nullam rationem attingis. Parua est igitur virtus
rationis, hinc deus non est ratio. Abiicis intellectum, nam et ipse in-
tellectus terminatus est in virtute: licet omnia ambiat, quidditatem
tarnen in sua puritate rei cuiuscunque non potest perfecte attingere, et
quicquid attingit videt perfection modo attingibile, non est igitur deus
intellectus. Sed dum queris vltra non reperis in te quicquam deo
simile, sed affirmas deum supra hec omnia vt causam principium atque
50 lumen vite anime tue intellectiue, gaudebis eum reperisse vltra omnem
tui intimitatem tanquam fontem boni a quo tibi effluit omne id quod
habes. Ad ipsum te conuertis intra te dietim profundius intrando,
liquendo omnia que sunt ad extra, vt inueniaris in via ilia qua reperitur
deus: vt eum post hec in veritate apprehendere queas, quod tibi et
mihi ipse concedat qui seipsum diligentibus eum largiter donat in
secula benedictus. Amen.
Explicit liber de querendo deum.
P· 540 Dyalogus de apice theorie

Interlocutores Reuerendissimus dominus Cardinalis. Et Petrus de
Ercklentz tune temporis canonicus: postea decanus ecclesie beate
Marie Aquensis Leodiensis diocesis.
Petrus: Uideo te quadam profunda meditatione aliquot dies raptum
adeo quod timui tibi molestior fieri si te questionibus de occurren-
tibus pulsarem, nunc cum te minus intentum et quasi magni aliquid
inuenisses letum reperiam: ignosces spero si vltra solitum te inter-
rogauero.
Cardinalis: Gaudebo. Nam de tua tarn longa taciturnitate sepe
admiratus sum: maxime qui iam annis quatuordecim me audisti multa
publice et priuate de studiosis inuentionibus loquentem et plura que
1
Pagina 539 vacat.
761
auditu, et ceteris sensibus, omnes enim illi terminati sunt in potentia

et virtute, non sunt igitur deus. Abiicis sensum communem, fantasiam
et ymaginationem, nani non excedunt naturam corporalem, non enim
ymaginatio attingit non corporeum. Abiicis rationem nam ipsa sepe
deficit non omnia attingit. Uelles scire cur hoc est homo, cur illud lapis,
et omnium operum dei nullam rationem attingis. Parua est igitur virtus
rationis, hinc deus non est ratio. Abiicis intellectum, nam et ipse in-
tellectus terminatus est in virtute: licet omnia ambiat, quidditatem
tarnen in sua puritate rei cuiuscunque non potest perfecte attingere, et
quicquid attingit videt perfection modo attingibile, non est igitur deus
intellectus. Sed dum queris vltra non reperis in te quicquam deo
simile, sed affirmas deum supra hec omnia vt causam principium atque
50 lumen vite anime tue intellectiue, gaudebis eum reperisse vltra omnem
tui intimitatem tanquam fontem boni a quo tibi effluit omne id quod
habes. Ad ipsum te conuertis intra te dietim profundius intrando,
liquendo omnia que sunt ad extra, vt inueniaris in via ilia qua reperitur
deus: vt eum post hec in veritate apprehendere queas, quod tibi et
mihi ipse concedat qui seipsum diligentibus eum largiter donat in
secula benedictus. Amen.
Explicit liber de querendo deum.
P· 540 Dyalogus de apice theorie

Interlocutores Reuerendissimus dominus Cardinalis. Et Petrus de
Ercklentz tune temporis canonicus: postea decanus ecclesie beate
Marie Aquensis Leodiensis diocesis.
Petrus: Uideo te quadam profunda meditatione aliquot dies raptum
adeo quod timui tibi molestior fieri si te questionibus de occurren-
tibus pulsarem, nunc cum te minus intentum et quasi magni aliquid
inuenisses letum reperiam: ignosces spero si vltra solitum te inter-
rogauero.
Cardinalis: Gaudebo. Nam de tua tarn longa taciturnitate sepe
admiratus sum: maxime qui iam annis quatuordecim me audisti multa
publice et priuate de studiosis inuentionibus loquentem et plura que
1
Pagina 539 vacat.
761

Dialogus de apice theoriae
scripsi opuscula collegisti, vtique postquam nunc dono del et meo

ministerio diuinum adeptus es sacratissimi sacerdotii locum: tempus
venit vt loqui et interrogare incipias.
2 Petrus: Uerecundor ob imperitiam: tarnen pietate tua confortatus:
peto quid id noui est quod his paschalibus in meditationem venit, cre-
didi te perfecisse omnem speculationem in tot variis tuis codicibus
explanatam.
Cardinalis: Si apostolus paulus in tercium celum raptus mundum
comprehendit incomprehensibilem, nemo vnquam ipsum qui maior
est omni comprehension! satiabitur quin semper instet vt melius com-
prehendat.
Petrus: Quid queris.
Cardinalis: Recte ais.
Petrus: Ego te interrogo, et tu me derides, cum peto quid queras: tu
dicis recte ais, qui nihil aio sed quero.
Cardinalis: Cum diceres quid queris: recte dixisti, quia quid quero,
quicunque querit quid querit, si enim nee aliquid seu quid quereret:
vtique non quereret. Ego igitur sicut omnes studiosi quero quid, quia
scire valde cupio quid sit ipsum quid seu quidditas que tantopere queri-
tur.
Petrus: Putasne quod reperiri possit.
Cardinalis: Utique. Nam motus qui omnibus studiosis adest non est
frustra.
3 Petrus: Si hactenus nemo reperit: quid vltra cunctos tu conaris.
Cardinalis: Puto multos aliqualiter et vidisse et in scriptis visionem
reliquisse. Nam quidditas que semper quesita est et queritur et quere-
tur: si esset penitus ignota quomodo quereretur quando etiam reperta
maneret incognita. Ideo aiebat quidam sapiens ipsam ab omnibus licet
4 a remotis videri. Cum igitur annis multis viderim ipsam vltra omnem
potentiam cognitiuam: ante omnem varietatem et Oppositionen! queri
oportere: non attendi quidditatem in se subsistentem esse omnium
substantiarum inuariabilem subsistentiam, ideo nee multiplicabilem
nee plurificabilem, et hinc non aliam et aliam aliarum entium quiddi-
tatem sed eandem omnium ypostasim. Deinde vidi necessario fateri
ipsam rerum ypostasim seu subsistentiam posse esse, et quia potest
esse vtique sine posse ipso non potest esse, quomodo enim sine posse
posset. Ideo posse ipsum sine quo nihil quicquam potest: est quo nihil
subsistentius esse potest, quare est ipsum quid quesitum seu quidditas
ipsa sine qua non potest esse quicquam, et circa hanc theoriam in his
festiuitatibus versatus sum cum ingenti delectatione.
762

Petrus: Quia sine posse nihil quicquam potest vti ais: et verum te
dicere video, et sine quidditate vtique non est quicquam: bene video
posse ipsum quidditatem dici posse, sed miror cum iam ante de possest
multa dixisses et in trialogo explanasses cur ilia non sufficiunt.
5 Cardinalis: Uidebis infra posse ipsum quo nihil potentius nee prius
nee melius esse potest: longe aptius nominare illud sine quo nihil
quicquam potest esse nee viuere nee intelligere quam possest, aut aliud
quodcunque vocabulum, siue enim nominari potest vtique posse
ipsum quo nihil perfectius esse potest: melius ipsum nominabit, nee
aliud clarius, verius, aut facilius nomen dabile credo.
p. 541 Petrus: Quomodo ais facilius: quando nihil difficilius | arbitror re
semper quesita et nunquam plene inuenta.
Cardinalis: Ueritas quanto clarior tanto facilior, putabam ego
aliquando ipsam in obscuro melius reperiri: magne potentie veritas est
in qua posse ipsum valde lucet, clamitat enim in plateis sicut in libello
6 de ydeota legisti, valde certe se vndique facilem repertu ostendit. Quis
puer aut adolescens posse ipsum ignorat quando quisque dicit se posse
comedere: posse currere aut loqui. Nee est quisque mentem habens adeo
ignarus qui non seit sine magistro nihil esse quin possit esse, et quod sine
posse nihil quicquam potest, sine esse: sine habere facere aut pati, quis
adolescens interrogatus si posset portare lapidem: et response facto
quod posset, vltra interrogatus an sine posse posset: vtique diceret
nequaquam, nam absurdam iudicaret atque superfluam interrogatio-
nem, quasi nemo sane mentis dubium de hoc faceret quicquam facere
aut fieri posse sine posse ipso, presupponit enim omnis potens posse
ipsum adeo necessarium quod penitus nihil esse possit eo non presuppo-
sito. Si enim aliquid potest esse notum, vitique ipsi posse nihil notius, si
aliquid facile esse potest vtique ipsi posse nihil facilius, si aliquid certum
esse potest, posse ipso nihil certius, sic nee prius nee fortius nee solidius
nee substantialius nee gloriosius et ita de cunctis. Garens autem
ipso posse: nee potest esse: nee bonum: nee aliud quodcunque esse
potest.
Petrus: Nihil certius his video: et puto neminem latere posse horum
veritatem.
7 Cardinalis: Solum interest inter te et me attentio. Nam si te inter-
rogarem quid videres in omnibus posteris ade qui fuerunt: sunt: et erunt
etiamsi forent infiniti: nonne si attenderes statim responderes te non
nisi paternum posse primi parentis in omnibus videre.
Petrus: Ita est penitus.
763

Dialogue de apice theoriae
Cardinalis: Et si subiungerem: quid in1 leonibus et aquilis et

cunctis animalium speciebus, videres nonne eodem modo respon-
deres.
Petrus: Gerte non aliter.
Cardinalis: Quid in omnibus causatis et principiatis.
Petrus: Dicerem non nisi posse cause prime et primi principii videre.
Cardinalis: Et quid si vlterius a te sciscitarer: cum posse omnium
talium primoram sit penitus inexplicabile, vnde posse tale hanc habeat
virtutem, nonne mox responderes quod a posse ipso absolute et in-
contracto penitus omnipotente, cui nihil potentius nee sentiri nee
imaginari nee intelligi potest, cum hoc sit posse: omnis posse, quo
nihil prius esse potest nee perfectius: quo non existente nihil penitus
manere potest.
Petrus: Ita profecto dicerem.
8 Cardinalis: Hinc posse ipsum est omnium quidditas et hypostasis in
cuius potestate tarn ea que sunt quam ea que non sunt: necessario
continentur, nonne hec omnino sic affirmanda diceres.
Petrus: Omnino dicerem.
Cardinalis: Posse igitur ipsius per quosdam sanctos lux nominatur:
non sensibilis aut rationales siue intelligibilis, sed lux omnium que
lucere possunt quoniam ipso posse nihil lucidius esse potest nee clarius
nee pulcrius. Respicias igitur ad lucem sensibilem: sine qua non
potest esse sensibilis visio, et attende quomodo in omni colore et in
omni visibili nulla est alia hypostasis quam lux varie in variis essendi
modis colorum apparens, ac quod luce subtracta nee color nee visibile
nee visus manere potest. Claritas vero lucis vt in se est visiuam poten-
tiam excellit. Non igitur videtur vti est, sed in visibilibus se manifestat
in vno clarius in alio obscurius, et quanto visibile magis clare lucem
representat: tanto nobilius et pulcrius, lux vero omnium visibilium
claritatem et pulcritudinem complicat et excellit, nee lux se in visi-
bilibus manifestat vt se visibilem ostendat, immo vt potius se inuisi-
bilem manifestet quando in visibilibus eius claritas capi nequit: qui
enim claritatem lucis in visibilibus inuisibilem2 videt: verius ipsam
videt. Capis ne ista.
Petrus: Eo facilius capio quo a te pluries hec audiui. |
P· 542 Cardinalis: Transfer igitur hec sensibilia ad intelligibilia: puta posse
lucis: ad posse simpliciter seu posse ipsum absolutum: et esse coloris
ad esse simplex, nam ita se habet esse simplex sola mente visibile
1 2
in in iniuisibilem
764

ad mentem: sicut esse coloris ad sensum visus et introspicias quid

videat mens in variis entibus que nihil sunt nisi quod esse possunt
et hoc solum habere possunt quod ab ipso posse habent, et non vide-
bis varia entia, nisi apparitionis ipsius posse varios modos, quiddi-
tatem autem non posse variam esse, quia est posse ipsum varie appa-
rens: nee in his que aut sunt: aut viuunt: aut intelligunt quicquam aliud
videri potest quam posse ipsum: cuius posse esse: posse viuere: et
posse intelligere sunt manifestationes, quid enim aliud in omnipotentia
videri potest quam posse omnis potentie, non tamen in omnibus
potentiis aut essendi aut cognoscendi posse ipsum vti est capi potest
perfectissime, sed in illis apparet in vno potentius quam in alio, poten-
10 tius quidem in intellectual! posse quam sensibili: quanto intellectus
potentior est sensu, sed in se posse ipsum supra omnem potentiam
cognitiuam medio tamen intelligibilis posse: videtur verius quando
videtur excellere omnem vim capacitatis intelligibilis posse: id quod
intellectus capit intelh'git. Quando igitur mens in posse suo videt posse
ipsum ob suam excellentiam capi non posse, tune visu supra suam
capacitatem videt, sicut puer videt quantitatem lapidis maiorem
11 quam f ortitudo sue potentie portare posset. Posse igitur videre mentis
excellit posse comprehendere. Unde simplex visio mentis non est visio
comprehensiua, sed de comprehensiua se eleuat ad videndum incom-
prehensibile, vti dum videt vnum maius alio comprehensiue se eleuat
vt videat ulud quo non potest esse maius, et hoc quidem est inf initum:
maius omni mensurabili seu comprehensibili, et hoc posse videre
mentis supra omnem comprehensibilem virtutem et potentiam est
posse supremum mentis, in quo posse ipsum maxime se manifestat, et
est interminatum citra posse ipsum, nam est posse videre ad posse
ipsum tantum ordinatum vt mens preuidere possit quorsum tendit,
sicut viator preuidet terminum motus: vt ad desideratum terminum
gressus dirigere possit. Mens igitur nisi quietis et desiderii ac leticie
sue felicitatisque terminum a remotis videre posset: quomodo curre-
ret vt comprehendat: apostolus recte admonebat sic per nos esse
currendum vt comprehendamus. Collige igitur hec vt videas omnia ad
hoc ordinata vt mens ad posse ipsum quod videt a remotis currere
possit, et incomprehensibile meliori quo potest modo comprehendat,
quia posse ipsum est solum potens cum apparuerit in gloria maiestatis
12 satiare mentis desiderium. Est enim illud quid quod queritur. Uides ne
que dixi.
Petrus: Uideo hec vera que dixisti: licet excellant capacitatem. Nam
quid aliud satiare posset mentis desiderium quam posse ipsum posse
765

Dialogue de apice theoriae
omnis posse: sine quo nihil quicquam potest. Si enim aliud posset esse
quam posse ipsum: quomodo sine posse posset, et si sine posse non
posset: vtique a posse ipso haberet quod posset, non satiatur mens
nisi comprehendat quo nihil melius esse potest, et hoc non potest
esse nisi posse ipsum posse scilicet omnis posse. Recte igitur vides
solum posse ipsum hoc quid quod queritur per omnem mentem
esse principium mentalis desiderii, quia est quo nihil prius esse pot-
est, et finem eiusdem mentalis desiderii: cum nihil vltra posse ipsum
desiderari possit.
13 Cardinalis: Optime vides nunc petre quantum tibi confert con-
suetudo colloquii, ac lectura opusculorum meorum: vt me facile in-
telligas de posse ipso, non dubito quecunque video, et tu mox mente
apposita videbis. Nam cum posse ipsum omnis1 questio de potest pre-
ρ.543 supponat: nulla dubitatio moueri de ipso po|test2, nulla enim ad ipsum
posse pertingit, qui enim quereret an posse ipsum sit: statim dum ad-
uertit videt questionem impertinentem: quando sine posse de ipso posse
queri non posset minus queri potest an posse ipsum sit hoc vel illud:
cum posse esse: et posse esse hoc et illud posse ipsum presupponant, et
ita posse ipsum omnem que potest fieri dubitationem antecedere
constat. Nihil igitur certius eo quando dubium non potest nisi pre-
supponere ipsum: nee quicquam sufficientius aut perfectius eo ex-
cogitari potest sic ad ipsum non potest quicquam addi: nee ab eo
separari aut minui.
14 Petrus: Solum queso nunc dicito an iam clarius aliquid quam ante de
primo velis reuelare: nam sepe abunde licet non quantum did potest
multa dixisti.
Cardinalis: Hanc nunc facilitatem tibi pandere propono prius non
aperte communicatam quam secretissimam arbitror, puta omnem pre-
cisiorem speculatiuam solum in posse ipso: et eius apparitione ponen-
dam ac quod omnes qui recte viderunt hoc conati sunt exprimere, qui
enim vnum tantum af f irmabant ad posse ipsum respiciebant: qui vnum
et multa dixerunt ad posse ipsum et eius multos apparitionis essen-
di modos respexerunt, qui nihil noui posse fieri dixerunt ad posse
ipsum omnis posse esse aut fieri respexerunt, qui vero mundi et
rerum nouitatem affirmant ad ipsius posse apparitionem mentem con-
uerterunt: quasi si quis ad posse vnitatis visum mentis conuerteret,
ille vtique in omni numero et pluralitate non videret nisi posse ipsum
vnitatis quo nihil potentius, et videret omnem numerum non nisi
1 a
ous poutest
766

apparitionem ipsius posse vnitatis innumerabilis et infinibilis, numeri

enim nihil sunt nisi speciales modi apparitionis ipsius posse vnitatis,
et melius hoc posse apparet in impari ternario quam quaternario: et
melius in perfectis certis numeris quam aliis: sic genera et species et
queque talia referenda sunt ad modos essendi apparitionis ipsius posse:
15 qui dicunt esse plures formas que dant esse ad posse ipsum quo nihil
sufficientius respexerant, et qui plures dicunt specificas formas ad
specificos essendi modos apparitionis ipsius posse attendunt qui
dixerunt deum fontem idearum et plures esse ideas, hoc dicere volue-
runt quod dicimus scilicet deum posse ipsum quod variis et specie dif-
ferentibus essendi modis apparet, qui negant ideas et tales formas ad
posse ipsum respexerunt quod solum est id quod ipsum omnis posse qui
nihil posse interire dicunt ad posse ipsum eternum et incorruptibile
respiciunt, qui mortem aliquid esse dicunt: et res intrare putant ad
modos essendi apparitionis ipsius posse visum conuertunt: qui dicunt
deum patrem omnipotentem creatorem celi et terre id quod nos dici-
mus dicunt: scilicet posse ipsum quo nihil omnipotentius creare celum
et terrain et omnia per suam apparitionem, nam in omnibus que sunt
aut esse possunt non potest quicquam aliud videri quam posse ipsum,
sicut in omnibus factis et faciendis posse primi facientis et in omnibus
motis et mouendis posse primi motoris, talibus igitur resolutionibus
vides cuncta facilia et omnem differentiam transire in concordantiam.
16 Uelis igitur mi petre valde dilecte mentis oculum acuta intentione ad
hoc secretum conuertere, et cum ista resolutione nostra scripta et alia
quecunque legis subintrare, et maxime te exercitare in libellis et ser-
monibus nostris singulariter de dato lumine qui bene intellectus se-
cundum premissa idem continet quod iste libellus. Item de eicona siue
visu dei, et de querendo deum libellos in memoria tua recondas vt in
his theologicis melius habitueris, et istis memoriale apicis theorie quod
nunc quam breuiter subiicio magno affectu coniungas. Eris spero valde
acceptus omnipotentis dei contemplator, et pro me inter sacra inde-
sinenter orabis. |
p-544 Apex theorie est posse ipsum posse omnis posse, sine quo nihil
quicquam potest contemplari. Quomodo enim sine posse posset.
I. Ad posse ipsum nihil addi potest: cum sit posse omnis posse. Non
est igitur posse ipsum posse esse seu posse viuere, siue posse intelligere,
et ita de omni posse cum quocunque addito, licet posse ipsum sit posse
ipsius posse esse, et ipsius posse viuere, et ipsius posse intelligere.
!8 II. Non est nisi quod esse potest, esse igitur non addit ad posse esse.
Sic homo non addit aliquid ad posse esse hominem, nee homo iuuenis
49 Nikolaus von Kues Π 757

addit aliquid ad posse esse hominem iuuenem vel hominem magnum.

Et quia posse cum addito ad posse ipsum nihil addit: acute contemplans
nihil videt quam posse ipsum.
19 III. Nihil potest esse prius ipso posse, quomodo enim sine posse
posset. Sic nihil ipso posse potest esse melius, potentius, perfectius,
simplicius, clarius, notius, verius, sufficientius, fortius, stabilius,
facilius, et ita consequenter. Et quia posse ipsum omne posse cum
addito antecedit: non potest nee esse nee nominari, nee sentiri, nee
ymaginari, nee intelligi, omnia enim talia id quod per posse ipsum
significatur procedit, licet sit ypostasis omnium, sicut lux colorum.
20 IV1. Posse cum addito ymago est ipsius posse quo nihil simplicius.
Ita posse esse est ymago ipsius posse, et posse viuere ymago ipsius posse,
et posse intelligere ymago ipsius posse. Uerior tarnen ymago eius
est posse viuere, et adhuc verior posse intelligere. In omnibus igitur
videt contemplator posse ipsum sicut in ymagine videtur veritas. Et
sicut ymago est apparitio veritatis, ita omnia non sunt nisi apparitiones
ipsius2 posse.
21 V. Sicut posse mentis aristotelis se in libris eius manifestat, non
quod ostendant posse mentis perfecte, licet vnus liber perfectius quam
alius, et libri non sunt ad alium finem editi nisi vt mens se ostendat,
nee mens ad edendum libros fuit necessitata, quia libera mens et
nobilis se voluit manifestare, ita posse ipsum in omnibus rebus. Mens
vero est vt liber intellectualis in seipso et omnibus intentionem scri-
bentis videns.
22 VI. Quamuis in libris aristotelis non contineatur nisi posse mentis
eius, tarnen hoc ignorantes non vident, ita quamuis in vniuerso
non contineatur nisi posse ipsum: tarnen mente carentes hoc videre
nequeunt. Sed viua lux intellectualis que mens dicitur in se contem-
platur posse ipsum, sic omnia propter mentem, et mens propter videre
posse ipsius.
23 VII. Posse eligere in se complicat posse esse, posse viuere et posse
intelligere, et est posse libere voluntatis nequaquam a corpore de-
pendens, sicut dependet posse concupiscentie desiderii animalis, hinc
non sequitur corporis infirmitatem, nunquam enim antiquatur aut
deficit, sicut concupiscentia et sensus in antiquis sed semper manet
et dominatur sensibus. Non enim semper sinit oculum inspicere quando
inclinatur, sed auertit ne videat vanitatem et scandalum, ita ne
comedat esuriens, et ita de aliis. Uidet igitur mens laudabilia et
1 z
IIII ipsus
768

scandalosa virtutes et vitia, que non videt sensus, et cogere potest

sensus stare suo iudicio, et non proprio desiderio. Et in hoc experimur
posse ipsum in posse mentis potenter et incorruptibiliter apparere, et
separatum esse a corpore habere, de quo minus miratur, qui virtutes
certarum herbarum a corporibus herbarum separates in aqua vite
esse experitur, quando eandem videt Operationen! aque vite: quam
habuit herba antequam in ipsa mergeretur.
P· 545 VIII. | Que mens videt intelligibilia sunt et sensibilibus priora, videt
igitur mens se: et quoniam videt posse suum non esse posse omnis posse:
quando sunt multa sibi impossibilia, hinc se non esse posse ipsum, sed
ipsius posse imaginem videt, in suo itaque posse cum videat posse
ipsum: et non sit nisi suum posse esse, tune videt se esse modum appa-
ritionis ipsius posse et hoc ipsum in omnibus que sunt similiter videt.
Sunt igitur omnia que mens videt modi apparitionis ipsius incorrupti-
bilis posse.
25 IX. Esse corporis1 licet sit ignobilius et infinitum sola mente vide-
tur. Id enim quod sensus videt accidens est, quod non est sed adest,
hoc quidem esse corporis quod non est nisi posse esse corporis nullo
sensu attingitur, cum non sit nee quale nee quantum, ita non est di-
uisibile nee corruptibile. Dum enim diuido pomum non diuido corpus,
est enim pars pomi ita corpus sicut integrum pomum. Corpus autem
est longum: latum: et profundum, sine quibus non est corpus nee
perfecta dimensio, esse corporis est esse perfecte dimensionis: corpora-
lis longitude non est separata a latitudine2 et profunditate, sicut nee
latitude a longitudine et profunditate, sic nee profunditas a longi-
tudine et latitudine, nee sunt partes corporis: cum pars non sit totum.
Longitude enim corporis corpus est: sic et latitude atque profunditas:
neque longitude ipsius esse corporalis que est corpus est aliud corpus
quam latitude ipsius esse corporis aut profunditas, sed quelibet harum
idem corpus indiuisibile et immultiplicabile, licet longitude non sit
latitude, aut profunditas, est tarnen principium latitudinis et longi-
tude cum latitudine principium profunditatis. Sic videt mens posse
ipsum in esse corporis vnitrino incorruptibiliter apparere. Et quoniam
sic videt in esse corporis infimo: videt et omni esse nobiliori, nobiliori
et potentiori mode apparere: et in seipso clarius quam in esse viuo aut
corporeo. Quomodo autem posse ipsum vnitrinum clare appareat in
mente memorante: intelligent! et volente mens sancti Augustini vidit
et reuelauit.
1 2
coporis latidine
49* 769

26 X. In operatione seu factione certissime mens videt posse ipsum

apparere in posse facere facientis et in posse fieri factibilis: et in
posse connexionis vtriusque, nee sunt tria posse, sed idem posse
est facientis: factibilis: et connexionis, sic in sensatione: visione:
gustatione: imaginatione: intellectione: volitione: electione: con-
templatione: et cunctis bonis et virtuosis operibus: videt vnitrinum
posse relucentiam ipsius posse quo nihil operosius nee perfectius.
Uitiosa autem opera quia posse ipsum in ipsis non relucet inania:
mala: et mortua: lucem mentis obtenebrantia et inficientia mens
experitur.
27 XI. Non potest esse aliud substantiate aut quidditatiuum princi-
pium siue formale siue materiale quam posse ipsum: et qui variis for-
mis et formalitatibus ideis ac speciebus locuti sunt ad posse ipsum non
respexerunt: quomodo in variis generalibus et specialibus essendi
modis se vt vult ostendit, et vbi non relucet: ilia carent hypostasi, vti
inane: defectus: error: vitium: infirmitas: mors: corruptio: et talia,
ilia carent entitate, quia carent ipsius posse apparitione.
28 XII. Per posse ipsum deus trinus et vnus cuius nomen omnipotens
seu posse omnis potentie apud quem omnia possibilia et nihil im-
possibile: et qui fortitudo fortium: et virtus virtutum significatur:
cuius perfectissima apparitio qua nulla potest esse perfectior christus
est nos ad claram contemplationem ipsius posse verbo et exemplo
perducens. Et hec est felicitas que solum satiat supremum mentis
desiderium. Pauca hec sola sunt que sufficere possunt.
Explicit libellus de Apice theorie.
770

Concordantia paginarum
Die Seiten, des Straßburger Druckes, in dieser Ausgabe auf dem linken Seitenrand
kursiv abgedruckt, werden nach dem in der Universitäts- und Stadtbibliothek Köln
aufbewahrten Exemplar mit der Signatur GB IV 9124 gezählt. Die beiden Bände der
Inkunabel haben je eine eigene Lagenzählung. Die moderne Paginierung zählt beide
Bände durchgehend einschließlich der unbedruckt gebliebenen Seiten.
Im folgenden wird zur besseren Orientierung der Leser eine Konkordanz der
Lagenzählung, der von mir erstellten Pagina-Zählung der Inkunabel und der Seiten-
zählung des Nachdruckes beigegeben.
Inkunabel : Inkunabel : Nachdruck :

Werktitel: Bd. u. Lage Bd. u. pag. Bd. u. Seite
Prohemium I a iv I 2 I i
De docta ignorantia I all' 3 2
De docta ignorantia II b VI* 28 36
De docta ignorantia III d VI* 52 70
Apologia doctae ignorantiae f V 73
De coniecturis I gVIr 87 I2O
De coniecturis II im«· 105 MS
De filiatione dei i vi' 135 i88
De genesi mlVv 144 200
Idiota De Sapientia I n IV 155 216
Idiota De Sapientia II 0 iv 162 226
Idiota De mente oIV 167 234
Idiota De static, exper. q Vlv 196 277
Prohemium II a i' II 2IO 291
De visione dei a 2' 211 292
De pace fidei C5V 242 338
Reparatio kalendarii ey 261 11367
De mathematicis complementis f4v 276 388
Cribratio Alchoran I i ir 313 430
Cribratio Alchoran II k5r 333 462
Cribratio Alchoran III m 2r 351 489
De venatione sapientiae n 6r 371 519
De ludo globi I q 6V 408 575
De ludo globi II S3 r 425 599
Compendium tor 443 626
De possest v 6r 455 °43
V
Contra Bohemos y3 474 674
De mathematica perfectione Z5V 490 698
De beryllo A4v 500 709
De dato patris luminum D i' 52i 737
De quaerendo deum D5v 530 749
De apice theoriae E4V 540 761


(Quellen Und Studien Zur Geschichte Der Philosophie 5 - 6) Nikolaus Von Kues - Paul Wilpert (Ed.) - Werke-De Gruyter (1967,2011) PDF

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

(Quellen Und Studien Zur Geschichte Der Philosophie 5 - 6) Nikolaus Von Kues - Paul Wilpert (Ed.) - Werke-De Gruyter (1967,2011) PDF

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

N I K O L A U S VON KUES: W E R K E I

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

WALTER DE GRUYTER & CO. / BERLIN

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

(NEUAUSGABE DES STRASSBURGER DRUCKS VON 1488)

WALTER DE GRUYTER & CO. / BERLIN

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

Die frühen Drucke der Nikolaus-Schriften

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

liehen Schloß Castrum Laurum (heute Corte Maggiore) gedruckt'

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

die er auf einer Romreise in der vatikanischen Bibliothek entdeckt

Mit dieser Neuedition des Straßburger Druckes wird eine historisch

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

schwierigen Textgestaltung einer kritischen Ausgabe und der zeit-

Für die Neuausgabe einer alten Druckausgabe bestehen grund-

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

Grundsätzlich gilt, daß sich der Neudruck streng an die Schreib-

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

der bisher noch nicht erschienenen Bände der kritischen Ausgabe

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

gewogeneren Aufteilung willen nicht der Bandeinteilung in a. Die

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

l Nikolaus von Kues i l

Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

car abfqj numcro mceuigi ?Kq4uc,*Humcnw ergo omma pwpoawwbiiw tad«

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

tionabiliter incertum iudicant, comparatiua igitur est omnis inquisitio

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

intelligibile pariter et innominabiliter nominabile esse, vti de hoc

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

eo impossibile sit numerum esse, ita rerum pluralitates ab hac infinita

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

equalitas que ilia coniungat quodammodo et conectat, merito ergo

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

eleuaueris verba transsumptiue intelligendo in stupendam suauitatem

Consensere omnes sapientissimi nostri et diuinissimi sanctissimique

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

numerum creandarum rerum in animo conditoris principale1 exemplar

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

tudini infinite comparauit, quern nos sequentes ad figuram rectitudinis

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

triangulum maximum circulum et speram et ad hoc ostendendum

p 14- Secundo si linea, a, b, remanente puncto a, immobili circumducere-

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

2 Nikolaus von Kucs i 17

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

nem linee, a, b, quousque1, b, venit in, c, a, fixo remanente, non habet

Quomodo translatiue maximum se habeat ad omnia sicut

Postquam nunc3 manifestum est quomodo infinita linea est omnia

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)

Bereitgestellt von | Deutsche Zentralbibliothek f.Medizin (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)