Está en la página 1de 4

YAWELMANI (dialecto del Yokuts)

A. xathin ‘come’ maxhin ‘procura’


bok’hin ‘encuentra’ k’oɁhin ‘arroja’
xilhin ‘se enreda’ giy’hin ‘toca’
dubhun ‘guía’ hudhun ‘reconoce’

B. xatmi ‘ha comido’ xilmi ‘se ha enredado’


bok’mi ‘ha encontrado’ dubmu ‘ha guiado’
hudmu ‘ha reconocido’ k’oɁmi ‘ha arrojado’

C. xatnit ‘será comido’ xilnit ‘será enredado’


bok’nit ‘será encontrado’ dubnut ‘será guiado’
hudnut ‘será reconocido’ maxnit ‘será procurado’

D. xatal ‘puede que coma’ maxal ‘puede que procure’


dubal ‘puede que guíe’ hudal ‘puede que reconozca’
xilal ‘puede que se enrede’ giy’al ‘puede que toque’
k’oɁol ‘puede que arroje’ bok’ol ‘puede que encuentre’

E. xatxa ‘déjenos comer’ xattaw ‘comiendo’


giy’xa ‘déjenos tocar’ giy’taw ‘tocando’
dubxa ‘déjenos guiar’ dubtaw ‘guiando’
bok’xo ‘déjenos encontrar’ bok’tow ‘encontrando’

F. k’oɁsithin ‘lo arroja a...’ xip’wiysithin ‘intenta robar a...’


maxsithin ‘lo procura para...’ t’ulsuthun ‘lo quema para’
dubwusmu ‘habiendo guiado a uno’ bok’k’o ‘encuéntralo’
bok’sitk’a ‘encuéntraselo’ t’uyuwus ‘el acto de disparar’
Ɂoyowxiwis ‘uno que se lamenta de sí’ dosɁin’ay ‘reportando’
dubɁun’ay ‘guiando’

G. bok’en ‘encontrará’ xaten ‘comerá’


dubon ‘guiará’ giy’en ‘tocará’
xilen ‘se enredará’ hudon ‘reconocerá’

H. No-futuro Imperativo Dubitativo Futuro


saphin sapk’a sa:pal sa:pen ‘quemar’
doshin dosk’o do:sol do:sen ‘reportar’
lanhin lank’a la:nal la:nen ‘oír’
mek’hin mek’k’a me:k’al me:k’en ‘tragar’
wonhin wonk’o wo:nol wo:nen ‘esconder’

I. paɁtal ‘puede que pelee’ paɁithin ‘pelea’


Ɂilkal ‘puede que cante’ Ɂilikhin ‘canta’
logwol ‘puede que pulverice’ logiwhin ‘pulveriza’
Ɂugnal ‘puede que beba’ Ɂugunhun ‘bebe’
Ɂayyal ‘puede que ate’ Ɂayiyhin ‘ata’
lihmal ‘puede que corra’ lihinhin ‘corre’
t’oyxol ‘puede que medique’ t’oyixhin ‘medica’
luk’lal ‘puede que entierre’ luk’ulhun ‘entierra’

J. paɁten ‘peleará’ paɁitmi ‘ha peleado’


lihmen ‘correrá’ lihimmi ‘ha corrido’
logwen ‘pulverizará’ logiwmi ‘ha pulverizado’
Ɂugnon ‘beberá’ Ɂugunmu ‘ha bebido’

K. sonlol ‘puede que lo atrase’ moynol ‘puede que se canse’


so:nilmi ‘ha empado’ mo:yinmi ‘se ha cansado’
Ɂamlal ‘puede que ayude’ salk’al ‘puede despertar’
Ɂa:milhin ‘ayuda’ sa:lik’hin ‘despierta’
L. č’o:mal ‘puede que destruya’ do:sol ‘puede que reporte’
č’omhun ‘destruye’ doshin ‘reporta’
so:gal ‘puede que jale’ wo:nol ‘puede que esconda’
soghun ‘jala’ wonhin ‘esconde’
woɁyal ‘puede que se duerma’ sonlol ‘puede que empaque’
w:oɁuyhun ‘se duerme’ so:nilhin ‘empaca’
dollal ‘puede que trepe’ hotnol ‘puede que tenga esencia’
do:lulhun ‘trepa’ ho:tinhin ‘tiene esencia’

M. p’axa:t’al ‘puede que se lamente’ p’axa:t’hin ‘se lamenta’


hiwe:tal ‘puede que camine’ hiwe:thin ‘camina’
Ɂopo:tol ‘puede que se levante’ Ɂopo:thin ‘se levanta’
sudo:kal ‘puede que remueva’ sudo:khun ‘remueve’
LOMONGO

IMPER PRS.1 sg PRS.2 sg PRS.3 sg PRS.1 pl PRS.2 pl PRS.3 pl

1 sangá nsanga ósanga ásanga tósanga lósanga básanga decir

2 kambá nkamba ókamba ákamba tókamba lókamba bákamba trabajar

3 jilá njila ójila ájila tójila lójila bájila espear

4 éna njéna wéna éna tswéna jwéna béna ver

5 ísa njísa wísa ísa tswísa jwísa bísa esconder

6 iméjá njimeja wîmeja îmeja tswîmeja jwîmeja bîmeja consentir

7 iná njina wîna îna tswîna jwîna bîna odiar

8 bína mbina óína áína tóína lóína báína bailar

9 báta mbáta óáta ááta tóáta lóáta bááta obtener

10 bóta mbóta óóta áóta tóóta lóóta báóta engendrar

11 melá mmela ómela ámela tómela lómela bámela beber

12 lóma ndóma ólóma álóma tólóma lólóma bálóma besar

13 londá ndonda ólonda álonda tólonda lólonda bálonda cazar

14 usá njusa wûsa ûsa tswûsa jwûsa bûsa arrojar

15 asá njasa wâsa âsa tswâsa jwâsa bâsa buscar

El acento agudo indica tono alto, el circunflejo, tono descendente. Sin acento es tono bajo.
MIXTECO DE SAN MIGUEL EL GRANDE

kūnūrì Tejeré sīhīrì Gritaré


kúnūñā Ella está tejiendo síhīñā Ella está gritando
ká’àī El niño está hablando cāāī El niño cargará
ká’àdē Él está hablando cāāñā Ella cargará
kā’àdē Él hablará cáādē Él está cargando
kībīñā Ella entrará sítīdē Él está cortando
kíbīrì Estoy entrando sītīī El niño cortará
kāāī El niño se amoldará kī’ìrì Me iré
káāī El niño se está amoldando kí’ìrì Me voy
cáàñā Ya viene ella
cāàrì Vendré

El acento agudo indica tono alto, el grave, tono bajo y el horizontal, tono medio.

También podría gustarte