FILOSOFÍA COU

ARISTÓTELES E TOMÁS DE AQUINO

I. Antecedentes da filosofía de Tomás de Aquino.
a) Aristóteles.
b) Non aristotélicos.
II. De Aristóteles a Tomás de Aquino
III. Razón e Fe na Idade Media. A posición tomista.
IV. A demostración tomista da existencia de Deus.
V. Estructura dos textos seleccionados para a proba de selectividade.

O estudio destes temas faráse soamente dende o punto de vista da súa importancia para a comprensión da
filosofía de Tomás de Aquino e a elaboración das respostas ás terceiras preguntas propostas en relación con este
autor para a proba de Selectividade. Referencia bibliográfica: Texto Filosofía COU, Ed. S.M.

I. Antecedentes da filosofía de Tomás de Aquino
a) Aristotélicos:
1. A Analoxía do Ser.
2. Teoría da Substancia e os Accidentes.
3. Teoría da Materia e a Forma.
4. Teoría da Potencia e o Acto.
5. Teoría das catro Causas.
b) Non aristotélicos:
1. A distinción Esencia ­ Existencia (Avicena, Maimónides).
2. A Participación (Platón).
3. A Causalidade Exemplar (Platón).
4. Os graos do Ser e a Perfección (Neoplatonismo).

I. a) Aristóteles.
Principios aristotélicos da filosofía de Tomás de Aquino.
A filosofía de Aristóteles é o segundo gran sistema da historia e nace como unha crítica ó
primeiro: o do seu mestre, Platón. Os principais obstáculos estaban xa indicados nos diálogos
Parménides e Sofista, e son os seguintes:
1. Ó   duplica­lo   mundo,   os   problemas   duplícanse   con   el,   sendo   agora   dúas   as
realidades que hai que explicar.
2. As ideas non son en realidade as esencias das cousas, xa que non están nelas,

Tomás de Aquino, 1
senón separadas: a filosofía aristotélica ten moitos puntos comúns coa platónica, e non pode
evitar algunhas das súas dificultades, pero diferenciase radicalmente no seu inmanentismo, fronte
ó transcendentalismo platónico. O problema que aquí se prantexa é o chamado  Problema dos
Universais: que son e onde están os seres abstractos. ¿Onde está a rosa xenérica, non esta ou
aquela, senón a rosa en xeral? Platón diría que é unha Idea que está noutro mundo separada da
rosa individual que temos diante de nós. Aristóteles dirá que o xénero e a especie existen no
mesmo individuo, e non teñen unha existencia separada.
3. A inmutabilidade do mundo das ideas non explica como se produce o cambio no
mundo sensible, sendo o cambio tan evidente que non se pode negar.  Terminoloxía: O termo
devir utilízase frecuentemente en filosofía cun significado equivalente ó dos termos cambio ou
movemento.
4. A matematización da Teoría das Ideas non aporta nada positivo, e si unha gran
cantidade de novos problemas. Aristóteles non comparte con Platón a paixón polas matemáticas,
e o seu punto de vista é sempre o da bioloxía ou as ciencias naturais.

ONTOLOXÍA
    do Ser. Hai moitos xeitos distintos nos que se dí das cousas que son, e estes
 A  analoxía
xeitos gardan entre si unha relación de analoxía: igual que se di que algo é san porque ten saúde,
a  proporciona,  predispón  a ela, etc., tamén se di que algo é de varias formas: como algo que
existe (a substancia), como unha modificación ou característica que unha substancia ten, como
algo que unha substancia pode chegar a ser, etc. (Ver texto en páx. 65).
 A  substancia. É aquilo que existe. Nisto coincide con Platón, pero diferéncianse ó dicir
que é o que existe: para Aristóteles só existe cada individuo concreto. Pero cada individuo é
tamén outras cousas: Sócrates é un individuo, pero é tamén home, animal... Falamos, entón, de
substancia   primeira  (o   individuo)   e   de  substancias   segundas  (a   especie,   o   xénero...).   Só   a
primeira ten existencia real, e as demáis só poden existir nela.
 Materia  e 
   Forma. Aristóteles admite o movemento e a pluralidade das substancias, así
como a realidade do mundo sensible, e nega a existencia dun mundo das ideas. Ten, pois, que dar
solución ás contradiccións que Parménides e Platón atopaban e que lles moveron a desenvolve­
las   súas   teorías.   Aristóteles   explica   o   movemento   mediante   dous   principios   que   xa   estaban
presentes na filosofía anterior, xustificando con eles que a substancia primeira poida cambiar
mentres   as   substancias   segundas   permanecen   inmutables:   Todo   individuo   está   composto   de
materia e forma; no cambio non se producen nin o suxeito nin a nova característica, senón un
novo composto no que permanece a materia pero cambia (algunha) forma. Materia e forma son
eternas, pero non existen separadas, senón que sempre forman parte dun composto (Ver texto en
páx. 67).

Tomás de Aquino, 2
 • Materia prima  e  materia próxima: Cada cousa está feita dalgún material que
recoñecemos:   barro,   madeira,   bronce...   Isto   é   o   que   se   chama   materia  próxima,   e   supón   a
presencia   dalgunhas   formas   que   configuran   a   dureza,   peso,   cor   básica,   etc.   do   ser.   Pero
Aristóteles  fala tamén  dunha materia  prima,  ó estilo  do  Ápeiron de Anaximandro, que sería
aqúilo que tódolos seres materiais teñen en común. A materia prima non pode ser coñecida por
sí, xa que o que algo é, a súa esencia, depende da forma, principio de intelixibilidade dos seres; á
materia débese a individuación: dous individuos da mesma especie teñen neste aspecto a mesma
forma, e diferéncianse pola porción de materia que lles corresponde.
• Forma substancial  e  forma accidental: Cada individuo segue a se­lo mesmo
aínda que sofra cambios (cuantitativos, cualitativos, locais...): mentres non deixe de se­lo que é
diremos que o que cambia nel son accidentes; pero se hai un cambio que supoña que o individuo
pasa a ser doutra especie (unha persoa que morre, un leño que arde e pasa a ser cinza, unha flor
que pasa a ser mazá...) entón hai un cambio dunha forma que se chama substancial. Este é o tipo
de movemento que se chama xénese ou corrupción.
 Potencia    e  acto. O que un suxeito é determina as súas posibilidades de cambio e de
 
acción: Se un individuo é Socrates, entón pode chegar a ser sabio, e pode actuar sobre outro ser
humán para que chegue a ser sabio á súa vez. Unha mazá non pode sufrir nin provocar este
cambio. Logo hai varias formas de non­ser: se Sócrates non é sabio pero pode chegar a selo
dicimos que é sabio en potencia. O cambio supón a actualización dalgunha potencia do ser que
cambia, e debe estar provocada por outro ser que xa ten en acto aquel accidente que no ser que
cambia está aínda en potencia.
A teoría das catro causas. Este ser que provoca o cambio chámase causa. Esta palabra xa
aparece   en   Platón,   que   no   Timeo   chama   ás   ideas   "causas"   e   tamén   "formas".   Aristóteles
distingue catro tipos de causas:
• Causa eficiente: é o ser que provoca o cambio.
• Causa   final:   é   o   que   o   ser   que   cambia   será   ó   final   do   cambio,   que   xa   está
provocando o propio cambio (A sabiduría de Sócrates ou a madurez da mazá son causas finais
dos seus cambios).
• Causa material e Causa formal: A materia do ser e a forma que lle sobrevén son
consideradas tamén causas intrínsecas do cambio.

OUTROS TEMAS ARISTOTÉLICOS
Estreitamente   relacionadas   con   esta   descripción   ontoloxica   están   as   seguintes
consideracións, que aparecen non libros da Física, a Psicoloxía, etc.:
 O  primeiro motor: Todo movemento necesita unha causa, pero non podemos supoñer
 

Tomás de Aquino, 3
que exista unha causa, unha causa da causa, unha causa desta e así ata o infinito: ten que haber
un   ser   que   iniciara   o   movemento.   Este   ser   ten   un   carácter   divino   para   Aristóteles,   e   debe
entenderse da seguinte forma: Hai unha diferencia entre os seres que están na Terra e os que
están por riba da Lúa; entre estes hai formas puras, permanentemente en acto, que moven sen
seren movidas e tocan seren tocadas; isto é: teñen carácter divino. Debe haber un ser que inicia o
movemento, sendo así a súa causa eficiente, pero que non actúa só así, senón tamén como causa
final: produce o movemento como obxecto de amor ou de desexo. É evidente a importancia que
todo isto ten na filosofía tomista.
A alma: A alma non ten sentido sen o corpo. Son respectivamente a forma e a materia dos
seres   vivos.   A   materia   que   constitúe   a   cada   individuo   vivo   realiza   unha   serie   de   funcións:
nutritiva,   sensitiva   e   pensante   (funcións   acumulativas:   o   vexetal   ten   a   primeira,   o   animal
irracional a primeira e a segunda e o ser humán ten as tres). A alma é o acto do corpo, e non é
nada distinto do realizarse destas funcións: é algo así como dicir que ter vida é o mesmo que
realizar esta funcións, pero non implica a existencia dun novo ente, un espírito que subsiste por
si, e moito menos que vive antes ou despois da existencia do corpo.
O coñecemento: A intención de Aristóteles cando explica o proceso de coñecemento é a
de supera­lo idealismo e o dualismo platónicos. Os presupostos de Aristóteles son:
1. Existe algo común a tódolos seres do mesmo xénero, que é chamado o
universal. Por exemplo, o universal da rosa.
2. O universal non está separado das cousas: o que cada rosa ten en común
coas outras rosas está en todas e en cada unha das rosas.
3. O ser humano capta no proceso de coñecemento o universal e elabora na
súa alma unha copia del chamada concepto: a rosa que vemos cando pechamo­los ollos.
A   explicación   aristotélica   do   coñecemento   é   de   gran   complexidade,   e   non   é   sempre
consistente,   xa   que   mentres   intenta   manterse   fiel   a   toda   a   súa   descripción   da   constitución
ontolóxica dos seres e do ser humano como composto de alma e corpo, Aristóteles tropeza coas
dificultades lóxicas de quen quere explica­lo paso do individuo material concreto á idea xeral
abstracta, e chega incluso a recaer no platonismo. Distingue no ser humano varias facultades de
coñecemento: a sensibilidade, o entendemento e a razón
• A sensibilidade tena o ser humano en común cos animais, e capta as cousas, o
individuo completo, composto de materia e forma, xa que os sentidos son corporais, e polo tanto
materiais; outros sentidos, como a memoria e a imaxinación utilizan a imaxe que os sentidos
crean, chamada fantasma.
• Entendemento e razón son propios dos seres humanos. O entendemento ten unha
acción  sobre a imaxe  sensible:  separa nela  a materia  da forma,  e entre  as formas  separa as
accidentais da substancial. O proceso polo que se realiza esta operación chámase abstracción

Tomás de Aquino, 4
(abstraer significa, etimolóxicamente, serparar). Pero tamén o entendemento sofre un cambio no
proceso  do  coñecemento,  xa   que  o  entendemento  toma  as  formas  das  cousas,  producindo   o
concepto ou universal, que é o modo no que están presentes nel os diversos xéneros ós que
pertence  o individuo  coñecido.  Hai, polo tanto,  un entendemento  axente  e un entendemento
paciente. Na filosofía de Aristóteles, o entendemento paciente sería o que se converte en tódalas
cousas recibindo as súas formas, é dicir, o que pasa a se­los conceptos ou universais, e morre co
ser humano, mentres que o intelecto axente podería entenderse como algo inmortal e eterno,
quizáis análogo ós principios de intelixibilidade inmanentes ó Cosmos dos que falan Heráclito e
Anaxágoras, ou á propia Alma do Mundo citada no Timeo. É este un punto delicado, e aínda non
hai na actualidade unha criterio unánime sobre como interpreta­lo pensamento de Aristóteles. O
tema sobrepasa con moito o temario de COU, e a súa maior importancia estriba en que
1. Tomás de Aquino presenta aquí diferencias con Aristóteles.
2. Estas   diferencias   provocaron   o   enfrentamento   de   Tomás   de   Aquino   a
Averroes, tema estreitamente ligado á recepción de Aristóteles na Idade Media.
Ademáis do dito, o entendemento ten tamén a función de uni­los conceptos para formar
proposicións; a operación na que se realiza esta unión chámase xuizo.
• A razón é a facultade que realiza os dous procesos que se chaman razoamento: a
inducción e a deducción. Ambos consisten en unir. Na inducción únense as características de
varios seres para forma­lo concepto do seu xénero común, remontándose así o entendemento
hacia   conceptos   cada   vez   máis   universais,   e   na   ciencia   hacia   os   principios   que   explican   a
constitución dos seres e as leis da Natureza. Na deducción únense os coñecementos contidos en
dúas ou máis proposicións para formar novas proposicións, co que os coñecementos abstractos e
universais   que   forman   a   ciencia   permiten   a   explicación   dos   seres   e   procesos   individuais   e
concretos.
A ética: A ética aristotélica baséase na distinción entre instinto e vontade, como a súa
gnoseoloxía   baséase   na   distinción   entre   sensibilidade   e   intelixencia:   o   apetito   é   a   tendencia
animal hacia as cousas, e a vontade é a facultade propia do ser humano de desexa­las cousas a
través da razón. Cada ser ten unha natureza, é a súa felicidade estriba en obrar de acordo con ela,
así que o ser humano será feliz na medida en que actúe racionalmente, ordenando as súas acción
hacia a consecución  do mellor para el e para a colectividade. Este xeito de entende­la  ética
chámase Eudemonismo, palabra que significa etimolóxicamente  bo espírito: o ser humano ten
unha   boa   sensación   espiritual   cando   obra   desta   maneira.   En   canto   á   virtude,   enténdese   en
Aristóteles como unha disposición da alma a obrar deste xeito.
A política. O pensamento político de Aristóteles está determinado pola súa concepción do
ser humano como ser social por natureza, no que notamos tamén a importancia da súa afición
pola   bioloxía   no   tratamento   de   problemas   fundamentais   na   súa   obra.   A   diferencia   doutros

Tomás de Aquino, 5
animais que tamén son gregarios, o home ten capacidade para distingui­lo ben e o mal, e o xusto
e o inxusto, como o proba o feito de que a Natureza lle dera a capacidade non só de emitir ruídos
coma   eles   senón   tamén   de   falar   e   comunicarse   cos   outros   humanos   utilizando   estes   temas
abstractos. O estaxirita deduce tamén que o Estado ten prioridade sobre o individuo, debéndose
orienta­la actividade deste ó ben común.

PLATÓN E ARISTÓTELES: ANÁLISE COMPARATIVA
¿Ata que punto supera Aristóteles as dificultades que critica en Platón? En moitísimos
elementos   da   súa   filosofía   atopamos   ecos   da   do   mestre.   O   dualismo   de   mundos   deste   non
prantexa máis problema que o dualismo de materia e forma daquel. A multiplicación de mundos
de Platón ten tantas dificultades como a superposición de xéneros e especies no mesmo individuo
que Aristóteles postula, e cando nos preguntamos que son exactamente as Ideas de Platón non
atopamos máis dificultades  que cando nos preguntamos que son exactamente a materia ou a
forma, ou que tipo exacto de existencia é o ser en potencia. O rexeitamento do Idealismo por
parte de Aristóteles trae consigo o alivio da tensión que supón falar dun mundo que non vemos,
pero o seu Realismo non está exento de referencias a seres invisibles, ininteligibles, abstractos,
etc. Tomás de Aquino recollerá o sistema aristotélico, pero haberá que falar tamén no seu caso
dun Realismo Moderado.

I. b) Principios non aristotélicos da filosofía de Tomás de Aquino
 A distinción  Esencia
    ­ 
   Existencia. A esencia dunha cousa é o que esa cousa é; exprésase na
definición. Aristóteles non considerou o tema de se esencia e existencia son cousas distintas,
pero Tomás  de Aquino tratouno  a fondo na súa obra  De ente  et essentia  ("Sobre o ser e a
esencia") e na terceira Vía para a demostración da Existecia de Deus. O tema que está aquí
implicado é a creación do Mundo: Aristóteles pensa nun Cosmos que existe dende sempre e ó
que un primeiro motor comunicoulle o movemento, pero Tomás respeta o texto bíblico no que se
dí   que   ó   principio   só   existía   Deus,   e   Él   creou   o   Mundo.   Isto   implica   que   Deus   existe
necesariamente, mentres que os demáis seres débenlle a súa existencia, poderían non existir, e,
de feito, houbo un momento no que non existían ­ en terminoloxía filosófica dise que Deus é un
ser necesario e os demáis seres son continxentes ­. Para poder demostrar isto caracteriza a Deus
como un ser que ten a existencia  como algo propio, ou sexa, que ten por esencia o existir,
mentres nos demáis seres a esencia é unha cousa e o feito de existiren algo distinto que se engade
ou non a aquilo que son. Tomás de Aquino toma a distinción esencia ­ existencia dos filósofos
árabes Alfarabi e Avicena e do xudeu Maimónides.

Tomás de Aquino, 6
 A Participación. De acordo con Aristóteles, a causa ten que estar en acto para produci­lo
movemento no efecto. Isto é acorde coa teoría platónica, que Tomás recolle, da participación
dunhas ideas noutras: ¿Cal é a relación entre a existencia do Creador e a existencia das cousas
que crea? A resposta é que participan da súa existencia.
A Causalidade Exemplar. Platón falara de como o Demiurgo fai o Mundo Sensible tomando
como modelo o Mundo das Ideas. Agustín de Hipona (ss. IV ­ V), filosofo neoplatónico (é dicir,
cristián seguidor da filosofía de Platón), dixo que non existía tal Mundo das Ideas, pero que as
Ideas existen como Modelos na Mente de Deus. Tomás de Aquino recolle este pensamento,
levándoo ó extremo: é o propio Deus o que tódalas creaturas imitan ó existiren. Deus existe e é a
suma   perfección,   e   os   demáis   seres   imitan   a   súa   perfección,   así   como   existen   de   maneira
análoga  á de Deus (principio aristotélico da analoxía do Ser) e participan do seu Ser e da súa
perfección.
Os graos do Ser e a Perfección. Un autor contemporáneo de Agustín de Hipona e tamén
neoplatónico, chamado Pseudo­Dionisio porque presentou os seus escritos como se fosen dun
discípulo de S. Pablo (s. I), falou de como uns seres son máis próximos a Deus e outros menos,
participando en maior ou menor grao do seu Ser e a súa Perfección, como unha Luz que se
derrama sobre os seres sen gastarse pero difuminándose. Tomás utiliza este pensamento como
base da súa cuarta Vía.

II. De Aristóteles a Tomás de Aquino
a) Período helenístico
b) Neoplatonismo e patrística.
c) As filosofías árabe e xudea.

a) Período helenístico da Filosofía Grega
Chámase Helenístico ó período da cultura grega que vai dende a morte de Alexandre Magno
(323 a.C., anterior  un ano  á de Aristóteles).  As escolas  máis  importantes  desta  época son a
estóica e a epicúrea, que perviven ata os primeiros séculos da nosa era, xunto co  Academia, o
Liceo, varias resurreccións do pitagorismo, etc. No s. III d.C., a Academia colle novos pulos,
dando orixe  á corrente chamada  Neoplatonismo.  Estoicos  e epicureos  trataron  tódolos temas
abertos   ata  entón  polos  autores   anteriores,   pero  son  coñecidos   fundamentalmente   polas  súas
posicións éticas.
Epicureismo. Epicuro de Samos (341 ­ 270 a.C.), fundador da escola do  Xardín  (306
a.C) foi seguidor de Demócrito e da súa física atomista e mecanicista. A súa gnoseoloxía influíu
no Empirismo e en Kant. O fundamental da súa ética consiste na súa actitude hedonista: o ser
humano ríxere (e débese rexir) polo pracer, afirmación que queda matizada polo estudio que

Tomás de Aquino, 7
realiza distinguindo varios tipos de pracer.
Estoicismo. Zenón de Citio (341 ­ 260 a.C.), fundou a súa escola (306 a.C) nunha praza
porticada (Stoa en grego), de onde lle ven á súa corrente filosófica o nome de Estoicismo. Zenón
inspirouse   en   Heráclito,   e   a   súa   concepción   da   Natureza   é   fundamentalmente   panteista   e
determinista: o destino de cada ser está decidido de antemán, e a única opción que temos  é
colaborar con el ou opoñernos neciamente ó seu cumplimento. Spinoza será o autor moderno no
que con máis forza reaparezan estas ideas.
Alguén   dixo   que   dentro   de   cada   persoa   hai   un   estoico   e   un   epicureo   en   permanente
discusión.   Isto   é   certo,   en   todo   caso,   falando   da   historia   da   filosofía,   que   atopa   aquí   dúas
referencias extremas para caracterizar calquer teoría, como sucede igualmente con Heráclito e
Parménides e con Platón e Aristóteles.

b) Neoplatonismo e Patrística
O cristianismo comezouse a expandir a través dos chamados xudeus da diáspora, que vivían
nos   territorios   gregos,   onde   Aristóteles   estaba   esquecido   e   Platón   era   o   filósofo   xeralmente
aceptado. Comezou, dende os primeiros momentos, un proceso de mestura de elementos xudeus
con elementos gregos ­ en especial, platónicos ­ que deu lugar á peculiar visión cristiana do
mundo, a historia e o propio Deus. Un dos cambios fundamentais foi o paso  á visión xudea
segundo a cal o universo ten un principio e un final no tempo, marcados pola creación e o xuizo
final. Definitivamente estableceuse o concepto dun único Deus, e a filosofía tomou o traballo de
dar unha explicación ontolóxica do mundo compatible con ideas como que Deus se fixera home
e cada ser humano teña a responsabilidade de salva­la súa alma, etc. O Neoplatonismo, que tivo
por iniciador a Plotino (205 ­ 270), foi a corrente filosófica máis completa das que xorderon
nesta dirección. A Patrística, da que Agustín de Hipona (354 ­ 430) foi o autor máis salientable,
abarcou os ss. II ­ VIII. Fixou os primeiros dogmas, aceptados como verdades que Deus revelou
ou ben na Biblia ou ben ós sucesivos Papas, e que ó seren desenvolvidos foron dando lugar a
toda a filosofía cristiana.
Plotino   foi   fundamentalmente   un   místico   e   tivo   por   tema   central   do   seu   pensamento   a
relación de Natureza e home con Deus. Pretendeu presenta­la súa obra como un mero comentario
á   de   Platón,   pero   o   certo   é   que   fixo   cambios   importantes   en   aspectos   básicos.   O   concepto
fundamental que introducíu é o de emanación, que ten o sentido de que algo se separa dunha
realidade anterior sen que esta cambie baixo ningún aspecto. A concepción completa do sistema
é cíclica, xa que unha vez explicado o mundo e o ser humano como emanacións de Deus, dase un
retorno a El a través do coñecemento místico. Estes son os sucesivos momentos descritos por
Plotino:
• O Un totalmente transcendente ó mundo. É eterno, inmutable, perfecto...

Tomás de Aquino, 8
 • A Intelixencia (Nous) é a primeira emanación do Un, e nela están as ideas, ó modo
do Mundo Intelixible de Platón. A través das ideas coñece ó Un, que é en si mesmo anterior e
alleo a todo coñecemento, concepto importante por supo­lo inicio dunha forma de estudio de
Deus chamada Teoloxía negativa, que chega ata Tomás de Aquino: non podemos saber como é
Deus, pero si como non é (material, suxeito de imperfeccións, etc.)
• A terceira emanación é a Alma do Mundo, citada xa no relato do Timeo.
• A última emanación é a  Materia, que supón o xordemento do mal, aínda que se
entenda o mundo corpóreo como algo bo e belo. A súa concepción do ser humano é dualista, e a
súa concepción do corpo é pexorativa.
A obra de Plotino, que se presenta aquí moi simplificada, ten gran cantidade de alusións a
autores  presocráticos  e tamén ós estóicos. Ideas como a de entender a Deus como unha luz
marcaron totalmente a visión cristiana, e a concepción de Platón que se tivo no Renacemento é a
que resulta de velo a través dos ollos de Plotino. Elementos esenciais dos sistemas de Spinoza e
de Hegel teñen fortes resoancias deste autor.
O   pensamento   de   Agustín   de   Hipona   está   marcado   por   un   cambio   radical   dende   o
maniqueísmo   dun   primeiro   período   a   un   neoplatonismo   cristiano   ó   que   chega   tras   unha
retractación   explícita.   O   maniqueísmo   ten   elementos   gnósticos,   mazdeístas   e   cristiáns,   e   o
esencial del é que explica a existencia do mal como unha loita entre dous seres (na versión máis
cristiana son Deus e o Demo), principios respectivamente do ben e do mal. No seu segundo
período, Agustín defende a creación do universo dende a nada e a inmutabilidade de Deus. Toda
a   súa   obra   seguirá   tendo   un   matiz   dualista,   punto   de   contacto   entre   o   maniqueísmo   e   o
platonismo, que se refrexa na súa visión do ser humano como composto de alma e corpo.
Sendo propio da mentalidade desta época pensar que todo coñecemento viña de Deus e que
un autor non tiña importancia  pola súa sabiduría, era frecuente atribui­los propios escritos a
algún  autor ou personaxe  anterior,  e isto  foi o que fixo  alguén que  asegura ser Dionisio,  o
primeiro grego que se converteu ó cristianismo no s. I, como consecuencia da predicación do
apóstolo Pablo no areópago ateniense, pero que se calcula que viviría entre os ss. V e VI e a quen
se coñece polo nome de Pseudo­Dionisio Areopaxita. Tamén a súa concepción do universo como
círculos progresivamente máis cercanos a Deus influíu na cultura do Renacemento (véxase, por
exemplo,   o   ceo   que   relata   Dante).   Esta   xerarquía   do   universo   enténdese   tamén   como   unha
gradación na perfección dos seres, idea importante na filosofía de Anselmo de Canterbury, na de
Tomás de Aquino e incluso na de Descartes.

c) As filosofías árabe e xudea
Como xa se dixo, Aristóteles foi esquecido pola cultura helenística, e incluso unha parte da
súa obra perdeuse no incendio da biblioteca de Alexandría. Pero os árabes mantiverona viva, e

Tomás de Aquino, 9
tiveron dela unha comprensión profunda. A súa presencia na península ibérica serveu para que os
cristiáns coñeceran ó estaxirita e foran aceptando a súa filosofía, en detrimento da platónica e
neoplatónica, o cal sucedeu entre discusións e loitas desproporcionadas, xa que o seu fondo non
era a problemática filosófica senón a pugna polo poder dentro da Igrexa entre dominicos (orde á
que pertenceron Alberto Magno e Tomás de Aquino) e franciscanos (Duns Escoto e Guillermo
de Occam entre outros).
Avicena (980­1037) e Averroes (1126­1198) foron os autores árabes máis importantes. A
interpretación   que  o segundo  fai  de  Aristóteles  parece   ser unha  das  máis  fieis,   superando  a
Tomás de Aquino, e a súa concepción da relación entre Razón e Fe estaba moi na liña da da
Igrexa, no sentido de afirmar que o importante é crer, se ben os filósofos e teólogos non fan nada
malo ó intentaren profundizar no coñecemento de Deus. Algúns elementos eran, nembargantes
problemáticos, como a idea de que o universo existe necesariamente, e dende toda a eternidade
(O mundo existe dende toda a eternidade, pero debe a súa existencia a Deus, o que Averroes
explica dun xeito moi similar ó emanacionismo), e a de que o entendemento axente é común a
tódolos humanos (o que podía implicar algún xeito de inmortalidade).
Maimónides (1135­1204) foi o principal autor xudeu, seguidor sobre todo de Avicena, pero
tamén de Averroes. A súa peculiar forma de entende­la filosofía negativa lévao a considerar que
o ser humano non pode coñece­la esencia divina, xa que pertencen a ordes distintas; afirma que
só   podemos   saber   que   Deus   existe,   para   explica­lo   cal   estblece   unhas   diferenciacións   entre
esencia e existencia que Tomás de Aquino recollerá como elemento importante para rebati­lo
Argumento Ontolóxico de Anselmo de Canterbury.
O   averroismo   latino   foi   unha   corrente   afín   a   Averroes   dentro   da   Igrexa.   Toma   del   a
explicación do Entendemento Axente como común a todo o xénero humano e a da eternidade da
materia.   Pero   para   compatibilizar   esta   consideración   filosófica   co   relato   bíblico   da   creación
recorren ó seu elemento máis característico: a teoría da doble verdade, segundo a cal a filosofía e
a teoloxía describen verdades distintas e poden chegar a conclusións mutuamente contradictorias.
A xerarquía eclesiástica foi xeneralmente contraria a esta filosofía e prohibiu en varias ocasións
listas de teses defendidas por eles, e en 1277 prohibiuse definitivamente a práctica totalidade da
obra de Sixer de Brabante, principal representante desta liña.

III. Razón e Fe na Idade Media. A posición tomista
As seguintes consideracións poden ser de utilidade á hora de preparar un tema sobre Razón e
Fe na Idade Media.
A Teoloxía é considerada a principal das ciencias na Idade Media. Oficialmente, porque
trata do Ser Supremo, así que ningunha outra ciencia podería ser máis excelsa. E habería que
dicir, extraoficialmente, que daquela había que delimitar con enorme precisión o que se podía e o

Tomás de Aquino, 10
que non se podía dicir sobre Deus. Primeiro, porque as tres culturas que convivían en loita,
cristíáns,   árabes   e   xudeus,   competían   por   se­los   que   Deus   iluminou   máis   xenerosamente.
Ademáis, hai gran rivalidade entre as ordes relixiosas cristianas, que compiten  á súa vez por
impoñe­las súas concepcións como as oficiais da Igrexa, e calquer paso en falso neste terreo
podía   supoñer   unha   acusación   formal   de   herexía,   o   cal   levaba   á   Autoridade   Eclesiástica   a
manifesta­lo seu amor hacia o filósofo equivocado purificandoo do seu corpo pecador, fonte de
erro, por medio do lume.
O feito de que autores anteriores canonizados pola Igrexa espuxeran no seu momento teorías
de todo tipo contribuía a complica­las cousas, xa que era delicado contradicilos abertamente,
pero ás veces era difícil reconcialia­las ideas duns e doutros. A relación entre Razón e Fe é
exemplo de tema do que se dixeran cousas diversas. En xeral, a Igrexa dicía que a Fe a dá
libremente Deus a quen Él quere, e este é un punto importante na doutrina sobre o bautismo, xa
que é o Espírito Santo (Deus) quen otorga a Fe ó bautizarse, co cal unha persoa bautizada pero
que non entendese os conceptos teolóxicos ou dubidase deles tiña Fe e comprendía todo o que
había   que   comprender   mentres   obedecese   á   xerarquía,   pero   un   gran   filósofo   árabe   (como
Avicena ou Averroes) estaba equivocado de raíz e os seus razoamentos, aparentemente correctos,
debían   ser   rexeitados   como   falacias   coas   que   o   Demo   pretendía   enganar   ás   limitadas
intelixencias dos humáns. En fin, había unha Autoridade que non podía ser discutida: todo o que
se   dicía   na   Biblia   e   todo   o   que   fora   declarado   Dogma   por   algún   Papa   considerábase
incuestionable. En todo caso, o que era inadmisible era retar a Deus decidindo  non crer ata
entender primeiro as verdades da Fe.
Unha postura extrema era a de que a Razón pode chegar a coñecer todo o relativo á Fe, e
esta postura non tiña partidarios, porque Deus considerábase tan infinitamente superior ó ser
humán que de ningún xeito podería ser contido dentro da súa intelixencia finita. Por exemplo, a
perfecta liberdade de Deus permitíulle elexir se se convertiría en humán para redimir ós humáns
do pecado orixinal ou non, e ningún filósofo podería demostrar que utilizou esta liberdade para
elexir que si o faría: os humáns coñecen esta verdade porque Él mesmo a deu a coñecer. É dicir,
que hai o que se chama Revelación, contida no Dogma e na Biblia, que é unha serie de verdades
das que Deus nos informa, e está claro que algunhas delas non as podería demostrar a Filosofía
utilizando soamente a intelixencia.
Unha   actitude   máis   moderada   é   a   de   pensar   que,   ante   un   problema   concreto,   a   nosa
intelixencia, imaxe da de Deus, pode discernir que razoamentos son correctos e que razoamentos
non. Os filósofos chamados dialécticos, entre eles Abelardo (ss. XI ­ XII), serán defensores deste
enfoque.
No extremo contrario temos posturas radicais do estilo de que as verdades da Fe teñen que
resultarnos necesariamente absurdas pola nosa natureza imperfecta e pecadora e porque Deus,

Tomás de Aquino, 11
facendo uso da súa liberdade e omnipotencia, pode crear cousas que nós non entenderíamos,
mesmo un círculo cadrado se quixese. Esta actitude resúmese na frase dos antidialécticos, "Creo
porque non entendo".
Unha   forma   máis   suave   do   anterior   é   que   primeiro   débese   aspirar   á   Fe   e   cumpli­los
mandamentos   de   Deus   e   a   Igrexa   e   despois   esperar   que   Deus   ilumine   a   intelixencia   coa
comprensión da verdade. Sintetiza esta visión do asunto a frase "Creo para entender".
Unha busca alternativa de Deus é o coñecemento directo. Aquí vese clara a influencia de
Platón,   que   entra   na   filosofía   medieval   a   través   de   Agustín   de   Hipona.   En   moitos   casos   a
metáfora que representa a Deus é a Luz, en consonancia co Mito da Cova, e o que se espera é
que Deus ilumine ó filósofo, facéndolle entender cousas máis alá do razoamento. Este xeito de
concebi­lo coñecemento de Deus acadará o seu máximo expoñente na mística do Renacemento,
coa idea do éxtase, pero estaba xa presente en moitos temas da literatura medieval, como a do
crego  que  tivo  unha  iluminación   divina  que  durou o  que  el  considerou  un segundo,  pero  ó
regresar ó seu mosteiro descobreu que pasaran cen anos. O propio Tomás de Aquino tivo no seu
derradeiro ano de vida unha experiencia mística da que non se chegou a recuperar plenamente.
Un asunto moitas veces discutido foi se se podía demostra­la existencia de Deus ou se era
algo que só se podía coñecer por Revelación. O chamado Argumento Ontolóxico (Ver texto en
páx. 150) de Anselmo de Canterbury (s. XI) consiste en esencia no seguinte:
• Toda   persoa   entende  a   palabra  "Deus"   e   ten   na   súa   mente   unha   idea   que   se
corresponde con ela: o seu significado é: "o ser máis perfecto (maior) que se poida pensar".
• Este ser pode existir só na mente ou tamén na Natureza. Pero se só existise na mente
sería unha idea contradictoria, xa que entonces poderíase pensar outro ser máis perfecto (maior):
un ser idéntico a él, pero que teña existencia real fóra da mente.
• Así pois, quen diga que Deus non existe está incurrindo en contradicción.

Tomás de Aquino non acepta o Argumento Ontolóxico, e considera que o enfoque correcto é
o que expón en De ente et essentia e na terceira Vía. Sobre a relación entre Fe e Razón mantén
os seguintes puntos:
• Razón e Fe son cousas distintas. Non abonda unha para consegui­la outra.
• Non  hay  contradicción  entre   Razón   e  Fe.  Hai   unha   única   verdade   que  pode  ser
coñecida por cada unha en maior ou menor grao, pero non pode haber afimacións falsas para a
Razón e verdadeiras para a Fe ou ó contrario.
• Zona   de   confluencia.   A   intelixencia   pode   coñecer   algunhas   verdades   sobre   o
universo (como as que estudia a ciencia da Física), sobre as que Deus non revelou nada. Hai
tamén algunhas verdades que a intelixencia nunca podería coñecer se Deus non as revelara (que
Deus se fixo home ou que naceu dunha muller virxe, por exemplo). Pero hai un conxunto de

Tomás de Aquino, 12
verdades que foron reveladas por Deus e que a filosofía pode alcanzar por si mesma, como a
existencia de Deus. Chama a estas verdades  Preámbulos da Fe, xa que lles da o sentido de
primeiros pasos que ten que dar unha persoa que quera chegar á Fe e converterse ó cristianismo
(Ver cadro sinóptico en páx. 146).
• A   Teoloxía   como   ciencia   mixta.   Hai   unha   distinción   clara   entre   a   Teoloxía   e   a
Filosofía ou a Ciencia Natural: Ambas proceden deductivamente derivando as súas conclusións
de principios xerais, pero mentres a Filosofía e as outras ciencias chegan a estes principios por
inducción, a Teoloxía toma os seus principios da Revelación, resultando que é unha Ciencia moi
superior ás demáis pois non hai posibilidade de erro nos seus principios.

IV. A demostración tomista da existencia de Deus
 A priori    e  a posteriori. En relación con este tema aparecen dúas expresións latinas (a
 
Summa Theologica  está  escrita  en  latín,  como  toda a  Ciencia  Medieval),  que  serán de gran
importancia na Historia da Filosofía: "a priori" e "a posteriori". A cuestión coa que se relacionan
é se existe algo na mente que non proveña dos sentidos. Tal e como constrúe Anselmo a súa
demostración da existencia de Deus, non hai ningunha referencia a nada que observemos fóra da
mente, senón que lle basta con analizar unha idea que hai nela. Dise entón que Anselmo razoa "a
priori".
Tomás   nega   a   validez   deste   procedemento   por   consideralo   impropio   do   método   da
Filosofía. El entende a Filosofía como unha ciencia hipotético­deductiva, isto é, que observa a
Natureza,   saca   conclusións   sobre   ela   e   chega   a   unha   serie   de   principios   (proceso   chamado
inducción). Ademáis, a estes principios a Teoloxía engade, como xa sabemos, todo aquilo que
Deus revelou na Biblia ou no Dogma promulgado pola Igrexa. E a continuación, procédese por
deducción a discuti­lo problema que se pretenda resolver.
Neste caso da existencia de Deus, tratase dun dos Preámbulos da Fe, isto é, dalgo que a
razón pode e quere demostrar por si mesma sen recorrer á Revelación, así que é necesario partir
de principios obtidos por inducción. Isto é, débese proceder "a posteriori".
Un   razoamento   "a   priori"   é,   pois,   un   razoamento   feito   con   elementos   previos   á
experiencia, e un razoamento "a posteriori" é un razoamento feito con elementos tomados da
experiencia.   Este   termo,   "experiencia",   é   un   termo   moi   filosófico,   que   fai   referencia   ó
coñecemento do Mundo polos sentidos. Tomás de Aquino dirá explícitamente, con Aristóteles,
que non hai nada na mente que antes non estivera nos sentidos.
 Estructura   das  Vías.
    As   cinco   Vías   (camiños)   que   Tomás   de   Aquino   propón   como
demostración   da   existencia   de   Deus   están   expostas   no   Artigo   3   da   Cuestión   2   da  Summa
Theologica (que é un dos textos escollidos para a Proba de Selectividade). Teñen unha estructura
común, que é a seguinte:

Tomás de Aquino, 13
 • Punto de partida. Trátase en tódolos casos dunha afirmación baseada na observación
dun feito da Natureza, como é necesario para poder razoar a posteriori:
1. A primeira Vía, de inspiración aristotélica, observa o movemento do Mundo, e
comenza coa afirmación de que todo o que se move é movido por outro.
2. A   segunda,   aristotélica   pero   utilizada   por   Avicena,   observa   a   causalidade
subordinada: todo existe pola acción dalgunha causa, e os nosos sentidos non perciben, e non
poderían percibir, ningún ser que sexa causa de sí mesmo.
3. A terceira, tomada de Maimónides, observa a continxencia do Mundo, e afirma
que atopamos na Natureza cousas que poden existir ou non existir.
4. A cuarta Vía, na liña de Platón, Agustín e o Pseudo­Dionisio, observa os graos de
perfección, e distingue entre os seres que atopamos  uns máis  ou menos bos, verdadeiros  ou
nobres.
5: A quinta Vía, aristotélica, do goberno das cousas (Causalidade Final), sinala que
as cousas do Mundo actúan de xeito razonable e conforme a algunhas normas (isto é, dun xeito
que a razón pode descifrar), os que son racionais (homes, anxos...) e mesmo os que non o son
(animais,   vexetais   ou   seres   inertes).   É   dicir,   cada   ser   actúa   para   conseguir   un   fin.   Hai   que
entender aquí que Tomás considera que as cousas fan o ben facendo o que fan: unha pedra fai o
ben caíndo hacia abaixo, queimar é unha perfección do lume, e as vacas cantan as grandezas de
Deus parindo cuxas/os. E unha das manifestacións da presencia do Demo é que os obxectos
flotan ou móvense sen seren rempuxados, co mal de ollo as vacas deixan de empreñar, etc.
• Percorrido: A afirmación coa que comenza cada unha das Vias (salvo a quinta) da a
posibilidade de volverse a aplicar a si mesma: Todo ser é movido por outro, que á súa vez é
movido por outro...; todo ser debe a súa existencia a outro, que tamén debe a súa existencia a
outro..., etc. Así, cada Vía descubre unha cadea de seres no que cada eslabón depende do anterior
nalgún sentido. ¿Podemos  recorrer á idea de infinito para explicar como é esta cadea? Isto é o
que se chama en Filosofía recurso ó infinito, e é algo que, según Tomás de Aquino, repugna á
mente,   xa   que   unha   cadea   infinita   non   tería   un   principio,   e   conseguintemente   non   estarían
xustificados os eslabóns que agora comproban os nosos sentidos.
• Punto de chegada: Para evita­la dificultade xurdida, é necesario admiti­la existencia
dun ser que da comenzo á cadea e para o que non rixe a afirmación de cada Vía: Un ser que
move sen ser movido por outro, que causa sen ser causado, que non pode existir ou non existir e
que é máis perfecto cós demáis seres sen ser menos perfecto ca ningún. No caso da quinta Vía, o
ser que admite que existe é algún que goberna a acción dos seres que actúan sen comprende­la
propia acción. Este ser é o que todos chaman Deus.

V.Estructura dos textos seleccionados para a proba de selectividade

Tomás de Aquino, 14
 As principais obras de Tomás de Aquino son as seguintes:
Summa Theologica
Summa contra gentiles
De ente et essentia
Os textos seleccionados para a proba de selectividade son os artigos 1, 2, 3 da Cuestion 2
(sobre Deus e a súa existencia) da Summa Theologica. Os tres artigos teñen a mesma estructura:
• O título anuncia o tema que se vai tratar:
Art.1: Se a existencia de Deus é algo evidente por si mesmo (A resposta de Tomás será
que non)
Art. 2: Se é demostrable a existencia de Deus (Resposta: si)
Art. 3: Se Deus existe (Resposta: si)
• Dificultades:   Coa   expresión   "Parece   que"   introduce   opinións   doutros   autores   ou
pasaxes das Escrituras que aparentemente contradín o que el quere demostrar. Estas dificultades
están numeradas e serán contestadas ó final.
• Unha cita da Biblia ponse como proba de que as dificultades están erradas.
• Resposta: Tomás desenvolve un aspecto filosófico que é necesario para aborda­la
solución das dificultades.
• Solucións: Dá solución a cada dificultade apoiándose na resposta. Esta solución soe
consistir, no caso de que se deba a autores anteriores, en rebati­lo seu argumento. Se se trata dun
pasaxe  da  Biblia   (ou algunhas  das   veces   que  se  trata   dun autor  de  importancia   na  filosofía
cristiá), amosará que hai unha forma máis ampla de entende­lo problema pola cal o dito por ese
autor ou a Escritura é verdade en certo aspecto pero o problema débese entender, en xeral, como
Tomás demostra.
Algúns temas  destes tres  artigos  son moi coñecidos, e boa parte do  éxito  ó comentalos
consiste en identificalos.

Tomás de Aquino, 15
 Artigo 1
• A dificultade 2 é unha paráfrase do Argumento Ontolóxico anselmiano. A solución 2
rebáteo cun razoamento distinto ó utilizado en De ente et essentia: 
1. Non   todo   mundo   entende   correctamente   a   palabra   "Deus".   Por   exemplo,   os
idólatras pensan que Deus é un corpo.
2. O razoamento de Anselmo é un círculo vicioso (En Filosofía dise que é unha
petición   de   principio):   Demóstrase   o   que   se   quere   demostrar   tomando   isto   mesmo   como
principio.
• A resposta distingue o que é evidente en si mesmo e o que é evidente en canto a nós.
Simplificando o problema, diríamos que a cor vermella é evidente por si mesmo, pero a vaca non
a pode distinguir por ser daltónica. De igual xeito, a existencia de Deus é evidente, pero só El é
capaz de "ver" esta evidencia: a razón limitada  do ser humán pode ser, e é frecuentemente,
levada a erro.
Artigo 2. Este artigo é moi representativo da discusión entre Fe e Razón na Idade Media.
• A   terceira  dificultade   aborda  un  tema  espinoso  da   demostración  a  posteriori:  se
coñecemos á causa polo efecto o noso coñecemento será imperfecto, como non podemos coñecer
a   un   humán   adulto   por   un/ha   neno/a.   Pero   Tomás   non   ten   inconveniente   en   adnitir   isto:
efectivamente,  o  noso  coñecemento   de  Deus   é  imperfecto,   pero  o  que  podemos   é  dar  unha
resposta de sí ou non á pregunta de se Deus existe, e coñecer algunhas das súas cualidades, do
mesmo xeito que ó ver a un/ha neno/a podemos saber que existen (ou existiron) a súa nai e o seu
pai, e se cadra saber de que raza eran ou algunha outra cualidade.
Artigo 3.
• A primeira dificultade presenta o chamado  Problema do Mal: se Deus existe e é
infinito ben, ¿como pode existi­lo mal? A resposta é clásica: O mal é consecuencia da liberdade
dos homes e dos anxos, que é o máximo expoñente da bondade e omnipotencia divina, así como
o castigo do/a pecador/a é o máximo expoñente da xustiza divina.
• A resposta consiste na exposición das cinco Vías.

VI. O nominalismo
O nominalismo é unha corrente filosófica iniciada por Guillermo de Occam (1298 ­ 1349),
autor moi representativo da maneira de entende­la filosofia nas Illas Británicas dende o punto de
vista   lingüístico,   explicando   toda   a   metafísica,   e   sobre   todo   as   súas   dificultades,   como   o
resultado de utilizar impropiamente a linguaxe, levándoa máis aló do que lle corresponde.
A afirmación básica de que só existen os individuos ten unha interpretación máis estricta no
nominalismo   que   na   filosofía   aristotélico­tomista,   que   admite   a   existencia   de   esencias   ou
xéneros,   se   ben   estaban   no   individuo   mesmo   ou   no   entendemento:   o   nominalismo   nega   a

Tomás de Aquino, 16
existencia de xéneros e esencias, e afirma que o que sucede e que cando falamos utilizamos
nomes para referirnos a conxuntos de individuos, pero isto non implica que exista unha realidade
á que se refiran. A única función do nome é lingüística, e non se poden admitit implicacións
ontolóxicas. Por exemplo, que utilicemos o termo “home” para referirnos ó conxunto formado
por Sócrates, Glaucón, Fedro, etc. non quere dicir que exista algunha cousa, nin neles nin na
miña alma nin en ningures, ademáis deses individuos os que me refiro conxuntamente utilizando
o sustantivo “home”. Occam expresa isto cun aforismo que chama Principio de Economía e que
se coñece tamén como Navalla de Occam: Non se deben multiplica­los entes alén do necesario.
Esta   actitude   é   un   extremo   do   realismo   que   fai   ver   que   a   gnoseoloxía   e   a   ontoloxía
aristotélico­tomistas non poden evitar, como xa se dixo, un tinte idealista, motivo polo cal se
soen clasificar como Realismo moderado.
Polo demáis, diremos que Occam é afín ó pensamento de Roger Bacon (1210 ­ 1292), que
pretendía aproxima­lo método da filosofía ó das ciencias naturais, e ambos son precursores do
Empirismo do Renacemento e o Barroco, e do Positivismo e Neopositivismo dos ss. XIX e XX.

Terminoloxía do Tema 2: Tomás de Aquino

A priori / a posteriori, Abstracción, abstracto, Accidente, Acto, Analoxía, Apetito, Atributo,
Averroismo,   Causa,   Concepto,   Concreto,   Continxente,   Creación,   creacionismo,   Cualidade,
Economía   (Principio   de),   Emanación,   Entendemento,   Escolástica,   Esencia,   Eudemonismo,
Existencia,   Facultades   de   coñecemento,   Fe­razón,   Gnosticismo,   Hedonismo,   Hilemorfismo,
Inducción,   Intelixencia,   Lóxica,   Mal,   Maniqueísmo,   Materia,   Metafísica,   Necesario,
Nominalismo,  Ontolóxico  (argumento),  Patrística,  Perfección,  Posible, posibilidade,  Potencia,
Proposición,   Razoamento,   Razón,   Realismo,   Relación,   Sensibilidade,   Siloxismo,   Substancia,
Teleoloxía, Teoloxía, Universais, Vías, Vontade, vontario, Xuizo.

Tomás de Aquino, 17
Tomás de Aquino, 18