Está en la página 1de 50

202

S
istemasdeprotecc
iónsoc
ial
enAmé r
icaLa
tinayelCar
ibe
Unape
rspe
ct
ivacompa
rada

S
imoneCecch
ini
Fe
rnandoF
i
lguei
ra
C
laud
iaRob
les
Es
ted ocumentofu eelabo
radoporSimon eCecch
ini
,O f
icia
ld eA sun
tosS oc
ia
l e
sd elaD iv
isióndeD esa
rrol
lo
Soci
aldel aC omisiónEconómicapar
a Am ér
icaLat
i n
aye lC ari
be(CEPAL ),Cl au
diaR oble
s,Especi
ali
stade
Pol
ít
icasS o
cia
lesd elFondodelasNacionesUnid
asp a
ral aI n
fanc
ia(UNICEF )yF ernandoFilgue
ira
,consul
tor
delaDivis
iónd eD esa
rrol
loSoci
aldelaCEPAL .Sea grade
c eaFabio
laFernándezp o
reltraba
joderecopi
laci
ón
deindi
ca d
oreses
t adí
st
icos.Eldocumen
t oseenmarcaenlasa c
tiv
idadesdelprogramad ecooperac
iónconjun
to
delaCEPALye lG obi
ernodeN or
uega,“Promot
inge qua
lityinL a
tin Amer
icaan dtheC arib
bean” yd elos
proye
ctos“Strengthen
i n
gs oc
ia
lp ro
tec
tion”y“S tr
e n
gtheningregio
nalk nowledgen e
tw o
r k
st oprom o
tethe
ef
fect
iveim p
lem enta
tionoftheUni
tedN at
ionsdeve
lopm entagendaandtoassessprogres
s”,fin
anciado
sp o
rla
Cuen
tad ela
sN acionesUn i
daspa
raelD esa
rro
llo
.
L
asopi
nione
sexpre
sada
senes
tedocum
ent
o,quenohasid
os ome
tid
oar e
vis
ióne
dit
ori
al
,sond
eex
clu
siv
a
r
esp
onsab
il
idadd
elosau
tor
esypu
edenn
ocoin
cid
irc
onla
sdelaor
ganiza
ción
.

Publ
icac
iónde lasNacionesUnidas
ISSN1564 -4162
LC/L
.3856
Copyr
igh
t©Na c
ione
sUn idas
,juniode2014
.Todoslo
sde
recho
sre
ser
vado
s
ImpresoenNa c
ionesUnidas
,San t
iagodeChi
le

Lo
sEs tado
smiembrosysu sins
ti
tuc
ionesgube
rnamenta
lespuedenreproduc
ires
taobras
inau
tor
iza
ciónp
rev
ia. So
losele
s
so
l
ici
taque men
cionenlafuenteein
formenalasNac
ionesUnidasdeta
lreprodu
cción
.
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Índ
ice

R
esum
en.
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..5
I
. In
troducc
ión..
..
.
..
..
.
..
..
..
..
.
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.7
A
. E lconce
ptodepro
tec
ciónsocia
l.
..
..
...
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.8
B
. L avis
iónsi
stém
icadelap ro
tecciónsoc
ial.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.9
I
I. Lose
studio
sd ecasos
ob r
elossis
tem asdeprotecc
iónsocia
l..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..11
A
. Lae s
truc
turaycon
tenidosbás
icosdeloses
t ud
iosdecaso.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.11
B
. E s
tudio
sorien
tado
sp orvar
iabl
esye s
tudiosor
ientado
sp o
rc aso
s..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..13
1
. Con t
extonac
ionalespe
cíf
ico.
..
..
.
..
...
.
..
...
..
..
..
..
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.14
2
. T i
em pohi
stó
rico.
..
.
...
.
..
..
..
...
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..15
3
. I nte
rrel
aci
onesdeprocesosyresu
ltado
s..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..15
I
II. Lasvar
iante
sd elossistemasdepr o
tecciónsoc
ialenAm ér
ic aLatina:
g
radosded e
sarrol
loyt iposdeestados oc
ial..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
.
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..17
A
. L asbre
chasd e
lb i
enesta
r:unaclas
ificac
ióndec a p
acidad
e s
,esfuer
zoylím i
tes.
..
..
..
..
..
..
..
..
..18
B
. P a
ísesconu nabrechaseve
rad ebienes
tar.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.25
C
. P a
ísesconu nabrecham ode
radad ebiene
sta
r.
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.25
D
. P a
ísesconu nabrecham ode
stadeb i
en e
sta
r..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.26
E
. V ar
ian
tesalinte
riordelasb r
echasd ebiene
star
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.27
F
. L asdin
ámicasd elasbrech
asdelbienesta
ryd elostip
osd ereg
ím enes
:
loqueaportanlosestud
iosdec a
so .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
.
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..29
IV
. Innovacionesrec
ient
esenl ossi
stemasd eprotecc
iónsocial.
..
..
..
..
..
..
...
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..31
A
. L osesfuer
zosenm a
teri
ad ecober
tura:lasnuevasfront
erasdeluniver
sal
ism o
,
delosesquemascont
ribut
ivosydel afoca
lizac
ión.
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..32
B
. N uevaspres
tac
iones
,n uevo
sr ie
sgosc ub
ier
tos,nuevasinvers
ionessoci
ales
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..35
C
. D eprogramasapolí
tica
s,deem e
rgen c
iaad e
rechos.
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.36
D
. S i ne
rgia
syc oord
inac
i on
esinte
rsec
toria
lesprom ov
idasd esd
elosn uevo
sdiseños
deprotecc
iónsoc
ial
..
..
..
..
...
.
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
.
..
..
..
..
..
..
...
..
..
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..37
E
. L astendenc
iasencontex
to:brecha
s,tiposylimi
tacione
s .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.
..
.3 7

3
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

V
. A mododec
ierr
e:loses
tud
iosdecasocomoapor
teinnovador
d
ein ve
st
iga
ción
,ac
ciónycon
stru
cci
óninst
itu
cion
al..
..
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.39
B
ibl
iog
raf
ía.
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.41
An
exo.
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.45
S
eri
ePo

tic
asS
oci
ale
s:núm
ero
spub
li
cad
os.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..48

Cuad
ros
CUADRO1 GRUPOSDEPA ÍSESSEGÚNIND ICADORDEDEPENDENC IA
FORMAL ,ALREDEDORDE200 6
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..21
CUADRO2 GRUPOSDEPA ÍSESSEGÚNANÁL ISISDECONGLOMERADOS ,
ALREDEDORDE2012 .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.23
CUADRO3 INDICADORESDECAPAC IDADESPORGRUPOSDEPA ÍSES,
ALREDEDORDE2010 /2012
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.23
CUADRO4 INDICADORESDEESFUERZOPORGRUPOSDEPA ÍSES,
ALREDEDORDE2012 .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.24
CUADRO5 INDICADORESDECOBERTURADEPROTECC IÓNSOC IAL
PORGRUPOSDEPA ÍSES,ALREDEDORDE2011 /2012..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..24
CUADRO6 INDICADORESDEBRECHADEESTRATEG IASFAM ILIARES
DESUPERV IVENCIAPORGRUPOSDEPA ÍSES,ALREDEDORDE2012 ..
..
..
..
..
..
..
.25
CUADRO7 INDICADORESSELECC IONADOSPARAT IPOSALINTER IOR
DELOSPA ÍSESCONBRECHAS MODESTAS ,ALREDEDORDE2012 .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.28
CUADRO8 INDICADORESSELECC IONADOSPARAT IPOSALINTER IOR
DELOSPA ÍSESCONBRECHAS MODERADAS ,ALREDEDORDE2012 .
..
..
..
..
..
..
..
.28
CUADROA
.1 AMÉRICALATINAYELCAR IBE(21PA ÍSES):INDICADORESUT ILIZADOS
ENELANÁL IS
ISDECONGLOMERADOS ,ALREDEDORDE2012 .
...
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.46

G
ráf
ico
s
GRÁF
ICO1 NÚMERODEDEPEND IENTESPORTRABA JADORFORMAL ,
ALREDEDORDE2002Y2 0
08.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.21
GRÁF
ICO2 AMÉRICALATINAYELCAR IBE(21PA ÍSES):
EVOLUCIÓNDELGASTOPÚBL ICOENSEGUR IDAD
YASISTENC
IASOCIALYENSALUD ,1992-1993A2010 -2011.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.32
GRÁF
ICO3 AMÉRICALATINAYELCAR IBE:AUMENTOSENLACOBERTURA
DELAPROTECCIÓNSOCIAL..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.33
GRÁF
ICO4 AMÉRICALATINAYELCAR IBE:ASALAR IADOSQUEAPORTAN
ALSISTEMADEPENSIONESYCONACCESOALS ISTEMA
DEPROTECCIÓNENSALUD ,ALREDEDORDE2000Y2010 .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.34

D
iag
ram
as
D
IAGRAMA1 TIPOLOGÍADEESTUD
IOS.
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.17
D
IAGRAMA2 ANÁLISISPORCONGLOMERADOS .
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.22
D
IAGRAMAA
.1 ANÁL
ISISPORCONGLOMERADOSCON MENOSVAR IABLES ..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
.47

4
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Resumen

E
lpres
entetrabajopersiguetre
so bje
tivoscom plementarios
.Po runlado,presen
talaprim e
rag en
erac
i ó
n
d
ee s
tudiosd ecasop o
rp aíssobrel ossis
tem asd eprotecciónsocia
le n Améric
aL a
tinaye lC ar
ibe,
p
ubl
icadose nlaC olecc
ió ndeD oc umentosd eproyectod elaCEPAL ,yf und
am en
tal aim po
rtanc
iad e
d
esa
rrol
larl osm ismos. Poro t
rap a
rte
,p resen
t au n
aa proximació
nc las
if
icato
riad el o
ss i
stemasd e
p
rot
eccións oc
iale nl ar egión
,b usc
a ndoa por
tarc l
a vesc om p
aradasp a
ral alecturad elosc asos
n
acion
ales
.F ina
lm enteap art
ird ed a
tosestandariz
a do
syd el o
se s
tudiosdec asoestabl
ecelasgrandes
t
endenc
iasd ecam bioq u
el areg
ió natr
a v
iesaenm a
ter
iad eprotecc
iónsocia
l.Eldocum entosediv
idep or
l
otantoe ntresgrandess ecc
iones:u naprim e
ras ecc
iónrelat
ivaal ascarac
ter
ís
ticasdel osest
udiosde
c
asoq u
ea quís epresentanya lv alo
ra gregadoq uelosm ism osgeneranparaa bo
rdarele s
tudiodel a
p
rot
ecciónsocialenl aregión.Enl asegun dasecciónsep resent
ang rande
sa g
rupami e
ntosd epaí
sese n
d
ondesei dent
ific
a np a
ísesc onbrechasd eb i
en e
starse ve
ras,m oderad
asy m odes
tas. Yali n
ter
iord e
d
icho
sg rande
sg ruposs es it
úa nl osdiferentes paísese nc ontinuo
sq u
ev and e m odelo
s m ás
p
roduc
tivi
stasa m ásproteccion
is
ta sy m á
ss egm entados/
privadosa másh omogéneosyp úb
lico
s.E nla
t
erce
ras e
c c
ión—h ac
iend ousod ed a
tosestandariz
ad o
syc omparab
lesei n
corporandolae v
idenc
iaq ue
s
urged elose stud
iosd ec a
so— s eestab
l ecenlasg randestendencia
sd elsig
lo XX Ie nm a
ter
iad e
p
rot
ecciónsocia
le nlaregión.

5
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

I
. In
troducc
ión

L
ose s
tudio
sd ec a
son acio
nalesso b
resis
tem a
sd ep ro
tecc
ións o
ciale n Améri
caL at
inaye lC a
ribe
p
ubli
cadosenl aCole
cciónd eD ocument
osd eproyec
tod elaCEPALt ie
nenc omoo b
jet
ivoinm e
diat
o
d
ifund
irelconocim
ientosobrelasi
tuac
ióna c
tua
ld elossis
temasdep r
otecc
iónsocia
lenlosp a
íse
sd ela
r
egión
,a s
íc omodiscu
tirlosprinc
ipale
sd esa
fío
se nesteám b
ito
,e ntérmino
sd esuc on
tri
buciónal a
r
eal
izac
iónd elosder
ec h
ose conómico
sys oc
iale
sye llogrodeloso b
jet
ivosded e
sarr
oll
oclaves
,tale
s
c
om olasuperac
ióndelap ob
r e
zaye lham b
reyl apr
otecc
iónefec
tivafren
teariesgossoc
ioeconómico
s
qu
eafect
anal apob
lación
.
Secue n
tae nl aa ctua
lidadc onu nt o
tald e20e st
u d
iosc omple
tado
se nt
re2 012 y2 013y
publi
cadosenC o
lecciónd eD ocum en
to sdep roye
ctodelaCEPAL ,i n
cluyend
oal ossi
guien
tespaí
ses
:
Argent
ina(R epe
ttoyPo ten zaD alM asetto
,2 012)
,E s
tadoP lu
rina
ciona
ld eB o
liv
ia(M ont
err
eyA rce
,
2013),Bras
il(R ob
lesy M irosevic
,2 103),C h
ile(Robles
,2 013)
,C o
lom b
ia(M in
aR ose
ro,2013)
,C os
ta
R
i c
a(R om á
nV ega
,2 012),E cuador(N aranjoB on
il
la,2 0
13),ElS a
lvador(Mart
ínezFranz
oni
,2 013a
),
Gua
t emal
a(M ar
tín
ezF ranzo n
i,2 013b)
,H ait
í(L ama u
te-Br
isson
,2 013
),H ondu
ras(M a
rt
ínezFranzon
i,
2013c)
,J amaica(L avi
g ney V ar
ga s
,2 0
1 3
),M éx
ico(V al
e n
ciaL omel
í,F ou
stR odr
íguez
,T et
reau
lt
Weber
,201 3)
,N i
caragua(M ar
tínezF ranzoni
,2 013d
),P anamá(R od
ríguezM o
jica
,2 013
),P a
raguay
(La v
igne
,2012 ),Perú(L avigne,2013),R epúb
li
caD omincana(Lavigney Varga
s,2013b)
,T r
inid
ady
Tobago(Robl e
syV a
rgas,2013 )yU rugu ay(Fi
lguei
rayH ernánde
z,2012)1.
Enelaño20 12
,1 64 mi
llon
esd elatinoame
ricano
sv iv
íane nlap ob
reza—6 6m i
llon
esd elos
c
u a
lesenlapob
rezae x
trema
— yl aregiónsegu
íacarac
ter
izándos
ep orunadi
str
ibuc
iónd e
lingre
som uy
d
esigua
l(CEPAL,2 013)
.Porlotan
t o
,losestud
ios
,sibiencons
idera
ne lcon
juntodelosdisp
osi
tivosde
p
rotecc
iónsoc
ia
lyl acobe
rtur
ad elosm ismosenlap oblac
ióng ener
al
,p r
estanpar
ti
cula
ra t
encióna
aque
llo
sq uea
fec
tanl ainc
lus
iónd elapo b
lac
iónp o
breyv u
lne
rableal o
ssist
em a
sd eprot
ección
,así
comoe ne
limpac
tod i
str
ibu
tivodelaspol
ít
icasdeprote
cciónsoc
ial
.

1
L
ose s
tud
iosdec a
sosondispon
ibl
ese nl
íneaenhttp
://d
ds.
cepa
l.o
rg/pr
otecc
ion
soc
ial
/s
is
tema
s-d
e-p
rot
ecc
ion
-so
cia
l/(
ver
sió
nen
e
spaño
l)yht
tp:
//d
ds.c
epa
l.o
rg/
soc
ialp
rot
ect
ion
/so
cia
l-pr
otec
tion
-sy
stems/(ve
rs
iónening
lés
).

7
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

A
. E
lconcep
tode p
rotecc
iónsoc
ial
L
ap rote
cciónsocia
lh asurgid
oe na ño
sr e
cient
esc omou nejeco nc
eptua
lq ueprete
n deinteg
raru na
v
ariedaddem edida
so r
ientada
sac ons
trui
rs oc
iedadesm ásjus
tasei nc
lus
ivas,yag a
r an
tiz
arniveles
m
ínimosd evidaparatodos.Sibie nlap ro
tecciónsoc
ialp u
edee s
tarori
entadaaatend e
rn ece
sidades
p
art
icula
resd edete
rminadosg ruposdep obl
ación—c omop e
rsonasquev i
vene nlap obrezaoe nl a
e
xtremap ob
rezayg rupo
se nm ayorvulne
rabil
idadc omolospueblo
si nd
ígenas
—,d ebee st
ardisponi
ble
p
arae lc o
njunt
od el aciudadaní
a.E np art
icul
ar,lap r
otecc
ións oc
ialsec onsid
erau nm ec
anismo
f
un dament
alp ar
ac ontr
ibui
ral ap le
nar ea
lizac
iónd el osderechose conómico
s ys oc
iale
sd el a
p
oblación
,reconoc
idose nunas e
riedei n
st
rum en
toslegal
esn ac
iona
lesei n
ternac
iona
les,tal
esc omola
D
ecla
r a
ciónU n
iversa
ld eD e
rechosH um ano
sd elasN a
cionesU n
idasde1 948yelP ac
t oInte
rnac
io n
al
d
eD er
echosE conómicos
,S ocia
lesy C ul
tura
les(PIDESC )d e1 966
.E sto
si ns
trumentosn o
rm a
tivos
r
econ o
cenlosderecho
sal asegur
idads oc
ia
l,eltraba
joylaprote
ccióndenive
lesdevidaa decuado
sp ar
a
l
osin d
ividuo
syl a
sfamilia
s,asícom oeldi
sfru
ted e
lm ayorbien
est
arfís
icoym enta
lyl aeducación
.
Lapr o
tecc
iónsocia
lestamb
iénu nins
trument
ofundamenta
lparaace
ler
arelprogr
esohac
iam e
tas
d
ed es
arro
lloacordada
san ive
lm undia
l,tale
sc omol o
sO bje
tivo
sd eD e
sarr
oll
od elMilen
io.Enel
m
arc
od el osd eba
tesg lo
bal
ess obr
el aa ge
ndad ed es
arro
llop o
st
-2015e stásiend
oa demá
s
c
rec
ient
em en
ter e
conocid
ac omon u
evaá re
aai nclu
irexp

cit
am en
teenf u
tura
sm e
tasyo b
je
tivosde
d
esa
rrol
lo(N a
cionesUnida
s,2013
a;201 3
by2 013c)
.
O
troclaroejem pl
od el aimportanciaalcanz
a d
ap ores
t econceptoesl areso n
a n
ciaalcanz
adap or
e
l“ pi
sod eprotecc
i ónsocia
l” ,lain
icia
tivalid
eradaporlaO rgani
z a
ciónInternac
i onaldelTraba
jo(O IT)
enc o
njuntoco no
tr asagenci
a sdelasN aci
onesU nida
s.Elpisodep ro
teccións oc
ialincluyegaran
tíasde
segur
idadb ás
icad elosingre
s os—m edi
a n
tediver
sasformasdet r
ansfer
e nc
iastalescom op ens
ionespara
losad u
lto
sm ayo
re solosd i
s capa
ci
tados,pres
tacio
n e
sp o
rhijosac a
rgo,ya p oyoal osingreso
sp a
ral o
s
de
s empleadosyl ostrabaj
a dore
sp obre
s — yd ea ccesounive
rsalas erv
icioss o
cialesesencia
lesenl o
s
ám b
itosdelas a
lud,l aeducación
,las egu
ridadal
im en
taria
,lavivienda
,e lagu aye lsaneamien
toyo tras
(OIT,2011).Cone l
lo,seav anzaad e
fin
iru nconjun
tod emínim ossoc
i a
lesq ued ebene s
tardisp
o n
ible
s
pa
rac adaciudadanoyc iudadanaindependien
tedes usi
tuació
ne conómi c
ayl ab o
ral
.
L
asi n
icia
tivasvincu
l ad
asa lllamado“ unive
rsa
lismob ási
co”c ons
tituyenotra formad e
a
prox
im a
rseal aideadep rote
cciónsoc
ialfundament
al
.E ne s
tap e
rspec
tiv
al ospisosdep ro
tecc
ión
d
ebenesta
rbasadosenu nco n
junt
od epre
stac
ionesytransf
erenc
iasdecarác
teru n
iver
salqueprocur
an
s
ost
enernivel
esd ea cc
esoyc onsumoa decu
adose nm ate
riadea l
im e
ntac
ión,e duc
ación
,s a
ludy
c
uidado
s(Fil
gueirayotros
,2 006)
.P a
rael
lo,dicha
sprest
acione
sd eb
ens e
rotorgadassobr
el abas
ed e
p
rin
cip
iosciudadanosyf inanc
iadod e
sderentasgenera
les
,a le
jándos
ee xpl
íci
tam en
ted eprinc
ipio
s
2
f
ocal
izado
soc ontr
ibu
tivo
s(Hub eryStephen
s,2012).
Másrec
ientement
eh asurg
idounanuevapr
op ues
taq ueprocu
raavanz
arhaci
aelunive
rsal
ism oen
e
lasegu
ramien
t obá
sicoder en
tasysal
udp a
ralo
str a
bajado
res
,seanesto
sformal
esoinformal
es(L evy
,
2
009y2 011)
.L aideaene s
tecasoesext
ender-
co nfin
anciamien
toproven
ien
ted er
ecur
s o
sfisca
lese n
b
aseaim pue
stosalc ons
um o-unpisobási
cou n
iv e
rsa
ld eprot
ecciónenasegu
ramien
tosat odosl o
s
t
raba
jado
ressinreq
u e
rirpar
aestepi
sofundamen
talcontr
ibuc
ióndesdelanómi
nafamil
iar
.
Esin
ter
esa
ntenot
arqueenformacon
sis
tent
eal osgi
rosn o
rm a
tiv
osdelasú
lt
im a
sd éc
ada
s,enl
as
t
respr
o p
uest
asm en
cionad
as,lares
p o
nsab
il
idadd egar
ant
i z
arlosd er
echoseconómic
os ysoc
ial
es
f
undamen
tal
esrec
aeprin
cipa
lment
esobree
lE s
tado
,q uedebejuga
ru npape
lpr
imord
ialenlapr
ote
cción

2
Elun ive
rsa
li
smob ás
ico(UB )g uardaun ae s
tre
ch ad eudaconlas noc
ionesdeing r
esoc iudad
anoo r
igina
l ytem p
ranament
e
pr
eco niz
adoporRu bénL oV uo
lo.E lUBs eemparen
t aenformaaúnm á
sc e
rcan
aco nl
asad ap
tacion
esqueatalver
tie
nteler
eal
izara
LoV uolocombinandounafo rmad eingresociudadanoacotadoal
aspoblac
ione
s“ d
em ogr
áfic
am ent
e”dependi
ente
sys upre
fer
encia
pors er
vic
iosdec al
idadu nive
rsalespr o
po r
cionadosd e
sdee lEs
tado
,a nt
esq uegar
a n
tíasdeingresoparalacom pr
ad edichos
se
r vi
ciosenelm er
cado.P u
e deverseparted ees
tosaj u
ste
sye laná
li
sisdelaspe
rspec
tivasde
lun ive
rsa
li
sm oderent
aciudada
nae n
al
g unosdesuste
xtosm ásrecien
tes(L oV uolo
,201 0
).

8
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

so
cia
l—p a
raqueést
aseain
ter
pre
tad
ac omounde
rech
oyn ounp
riv
il
egi
ood á
diva
—,encolabo
rac
ión
c
ontreso
tro
sgr
a n
desac
tor
es:l
asfam
ili
as,e
lmer
cadoyla
sorg
ani
zac
ione
sso
cia
lesycom
uni
tar
ias
.
A
simismo,enla
strespropues
tasyl a
sdiscus
ione
sc ont
em porán
eassobrepro
tecc
ións o
cia
lsubyacen
d
ive
rsosénfas
isuo r
ient
acionesconceptua
lessobrecómoc onceb
irlaprot
ecciónsocia
l
.E ne s
tosénfa
sis
e
stá
np re
sente
sl a
sd i
scusionesacerc
ad el o
si ns
trumen
tosd e
seabl
esp a
rag aran
tiz
aru n
iver
salmen
teel
a
ccesoal aprote
cciónsocialal ap obl
ación(porlavíac on
tri
b u
tiv
aon oc ont
ribu
tiva
);sun iv
eld e
c
ober
tura
,víad efin
anciamien
t o
,gradod esoli
dari
dadques uponenye s
tra
ti
ficac
ións o
cia
lal aqued an
l
ugar
;y,fu nd
am en
ta
lm ent
e,elc a
rizdel a
sg a
rant
íasqueb u
scane x
tende
rsep a
raelaccesoas e
rvi
ciosde
c
al
idadparatodalac
iudada n
ía
.L adiscus
ións o
breelro
ld elopúbl
icoylop r
ivado,porejempl
o,fr
enteal
a
ccesoun
iversa
lalasaludolas egu
ridadsoc
ial
,s u
byaceaest
asdis
tint
asori
entac
iones
.
Condi
fere
nci
asqueres
pondenas uhis
tor
iayestad
iodedesa
rro
llo
,var
iospaí
sesdeAm ér
icaLat
ina
yelCarib
eh a
na do
pta
doalguna
sd elasm ed
idasm á
sinnovad
ora
s,ent
relospaí
sesenvía
sd edesa
rro
llo
,
pa
raestab
lece
resta
sg a
ran
tía
s,m e
diant
el aimplement
ació
nd edi
feren
testi
posd et
rans
fer
encia
s—q ue
in
cluyenlosprog
ramasdetran
sfe
r e
nciascondic
ionad
asyl a
sp ens
ione
ss o
cia
les
—,l ae x
tens
ióndela
p
rotec
ciónensa
ludylaext
ens
iónene dade
s,t
iem poycobe
rtu
radelospr
ogramaseduc
at
ivos
.
Lap rotec
ciónsocialesp ar
t ecent
raldelap o

ticasoc
ialye s
tae sas uv ezpiezafund amenta
ld e
lo
sr egím enesdeb ienes
tar.L ap ro
tecci
óns oc
ialpresen
tac a
ract
erís
ti
c a
sd ist
int
iv asenc u an
toal o
s
p
ro b
lem ass o
cia
lesq ueatiende
.P o
rl otan
to,noc ub
ret o
daslasáre
asd elap olí
tic
as ocia
l,sin oquees
unod esu scom ponen
tes,juntoc onlasp ol
ít
icassec
toria
les—t ale
sc om ol asalud,lae ducaciónol a
v
ivienda— yl a
sp o
lít
icasdep rom oc
iónsocia
l—t al
escom olacapac
itac
i ón
,lai n
term ed
iaciónlabora
l,la
p
rom ociónd enuevosem prendimiento
s,elfinan
ciamientoylaasis
tenciatécnicaparam ic
r oyp equeñas
empresas—. M ient
rasq uelasp o
lít
icassecto
ria
lesseh ac
enc a
rgod elap rovi
siónd es e
rviciossoci
ales
quebuscanf or
ta
lecereldesarro
lloh umano3,ylaspol
íti
casdeprom ociónseorientanalreforzamien
tod e
ca
p ac
idade squem ejo
ranl ag ene
racióna u
tónomad ei ng
reso
sp orp a
rted elap ob
l ac
ión,lap rot
ección
so
cialb uscaa segu
raru nn iv
elb ási
cod eb ien
esta
re conómicoys oci
alat odosl osm iembrosd ela
so
ciedad.E npart
icula
r,lap rote
c c
ións oci
ald eb
ier
ag aran
tiz
aru nn ive
ld eb ienesta
rs uf
icient
eq u
e
po
sibi
lites os
tene
rn ive
lesd ec a
lidadd evidaconsid
eradosbási
cosp ar
ae ld esarro
llod elasp er
son a
s;
fa
cil
itarela c
cesoal o
ss e
r v
ic
i o
ss oci
alesyfom en
ta
reltraba
jod e
cente(C e
cc h
iniy M ar
tínez
,2 011)
.

B
. Lav
isións
istém
icadelap
rotecc
iónsoc
ial
U
nodelosde
safío
sc ent
ral
esqueenfren
tanlospaí
sesdelaregiónenre
lac
iónconlapro
tecc
iónsoc
ia
les
i
nte
gra
rdive
rsasini
c i
at
ivasenv e
rdadero
ss i
stemasquease
g u
renlacoord
ina
cióndevari
osprog
ramas
,
a
sícomodelasins
ti
t uc
ionesdelEst
adoq ueestánacarg
od esud i
seño
,fin
anc
iació
n,im p
leme
ntac
ión
,
r
egu
lac
ión,moni
toreoye valu
ació
n,afind elogr
aref
ecto
sp os
it
i v
ossobr
elascond
icio
nesdevidadel
a
p
obl
aci
ón(Cecchin
iy M ar
tíne
z,2011)
.
Porell adod elao fe
rta
,l asp o

ticas ylosp rog
ramasd ep ro
tecc
ións oc
iald eb
ier
ans er
coor
dinadosent
rel o
sd if
eren
tess e
ctore
sd el apol
ít
icas o
cia
l—d e
sar
rol
los oc
ial
,s a
lud,educac
ión,
tr
abajouotro
s— ye nt
relosdis
tin
tosnivele
sa dmin
is
tra
tivos
enloscual
esseim p
lementanes
taspol
ít
icas
yprogramas
.Pore lladodelad emanda,lossis
temasd eprote
cció
ns oc
ialdebenprocura
ratende
rlas
di
st
inta
sn ece
sid
a d
esd alapoblac
ión,tan
toe ntérmin
osd efas
ed e
lciclodevidaindi
vidualyfamil
iar
comod elgruposo c
ialdep er
tenenci
a,q uedepended efac
tore
sc omoe lnive
ld ein g
reso
,tipode
inse
rciónl
abora
l,áre
ad eres
idenc
iaol aet
nia
,e n
treot
ros(Cecch
iniy Mar
tíne
z,2011)
.

3
Esim por
tant
ed es
tacarq ues
ibi enlaeduc
aciónylasaludnop uedensercons
ide
rada
sp er
-seundis pos
itivod epro
tecc
ións oc
ial
,lo
so
ne np a
rteensu sefectos–a
ldo tardeher
ramien
tasal a
sp erso
n a
sp a
raaccede
rai ngr
esosyp r
ote g
eral asm ismasantee v
entos
n
egat
iv o
s–ymuye spec
i a
lmentelosontambiénenalguna
sd imens
ionescomolaext
ensióndelt
iem poyco be
rtur
ae nlasedade
sm ás
t
em pr
a n
as.E s
tasdo sdim ens
ion e
sn ocumplensolamenteu n
af unc
iónd epromoc
ió nyforta
lec
im ientod e
lc api
talhum ano
,s on
t
am b
ié nm ec
anismo sdep ro
tecciónalainfan
ciayal asfamil
iasalo f
rece
respac
iosd ecui
d a
doam p
lia do
sye ne d
adese ndonde
p
revi
am entedi
chap rot
eccióndep e
ndíaex
clus
ivamen
t edelasfami
lias
.

9
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Conelfind ec on
tr
i b
uirau nav isiónsis
témic
ad el apr o
tecc

ns ocia
l,l osestud
i o
sd ec as
o
na
ciona
lescara
cte
rizandosd elospila
resdel o
ssist
emasd eprotecc
ións o
cial:elp i
larn ocont
ribu
tivo
(
trad
icio
nalmen
tec on
ocidocom o“as
ist
enciasoc
ial
”,yq uepuedeinclu
irtan
tom ed
idasu n
iversa
lescom o
4
fo
cal
izadas
)yelc on
tr
ibut
ivo(o“segur
idadsoci
al”
) .Losestud
iosdec a
sodiscutentambiénlaspol
ít
icasde
emple
oyl aspol
íti
cassecto
ria
lesdee duca
ción
,s a
ludyvi v
ienda
,d adoquee sin d
ispen
sa b
lee n
tende
rlas
pa
raa na
liz
arlosd esa
fío
sd ea ccesoal aprote
cciónsoci
alq uee n
fren
tal ap oblac
ióne nc adap a
ís
.
A
simismo,loses
tudiosdec aso
sin c
luyenu nbrev
ep anoramad elastendenc
i a
ss ocio
ec o
nóm i
casyd e
de
sar
rol
lo,conu npar
ticu
larénfa
sisenlap ob
rezayladesigua
ldad,provey
end oinformac
i óndec on
text
o
5
va
lio
saparacomprende
rlosesfue
rzosquesereal
izanencadapaí
sd esd
es umapad ep os
ibi
lidade
s .
D
adal aam b
igü
edadys ec
tor
ia
lidaddelasin
sti
tucione
sd ere
fer
enciaparaeláre
as oc
ial(qu
e
p
uedeninclu
iral osMinist
erio
sd eD esa
rro
lloSoc
i a
l,M i
nis
ter
iosdePlan
ific
ació
n,Ins
ti
tucio
n e
sd e
S
egur
idadS oci
al
,M in
is
teriosdeE duca
ción
,M in
is
teriosdeS a
lud,Min
is
teri
osdeV iv
ienda
,etc
.)est
a
p
rimer
ap ro
d ucc
iónded o
c ument
osseh area
liz
adoc onconsu
lto
rese
speci
al
izadosind
ependi
entes
,sin
e
sta
blece
ru nvíncu
loof
ic
ialc o
nlosg o
bier
nos
.

4
Elt
erce
rcom pon
ente
,laregu
lac
ióndelosmerc
adoslabo
ra
les
,q u
ec o
nsi
steennormat
iva
syestánd
aresor
ient
adosaf omen
taryprot
egere
l
t
rab
ajodecen
te(Cec
chin
iy Mar
tíne
z,2011
)seana
li
z aconmeno
rd e
ta
lle
,pr
incip
almen
teenre
lac
iónc o
neltemadelsal
ari
omín
im o.
5
Enrel
aciónconel
lo,queremosdes
taca
rquelasesta
dís
tic
aspres
entada
se nlo
sestud
iosdecasos—s eanre
lacion
a d
asco nlapobr
eza
,
l
ad es
igua
l d
ad,elemp l
eooe lg as
tosocia
l— noco rre
spondennecesa
riamen
teal osda
toso fic
ial
esv a
lidadosporl a Comi
sió
n
E
conómicaparaAm é
ricaLat
inayelC a
rib
e(CEPAL ).

10
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

I
I. Losestud
iosdecasosob
reloss
istemas
deprotecc
iónsoc
ial

P
araquelosestud
iosd ecasosobrelossi
stema
sd eprote
ccións o
cia
lo f
rec
ieranloselemen
tosp a
raun
a
nál
is
ism áscom p
lejodelasreal
idadesnac
iona
lesyalmism otiempom an
tuvi
eranu nabasemín
im ade
c
om p
arab
il
i d
adq uefavor
eciera
nl aelabo
rac
ióndenarr
ativ
asg ener
alesyc ompar
adas,sesol
ici
tóal o
s
a
uto
resqu eres
petar
a nunae s
truc
t u
rab á
sicacomúnyu nc onjun
tod ed a
tosesenci
ales
,p e
roq uelo
h
ic
ier
and etalmaneraq u
el aspolí
ticascomounid
add eanáli
sisylospaís
eses p
ecí
ficoscomou nid
ad
c
onte
xtua
lm antuv
ieransupreeminenc
iasobred
ispo
si
tiv
osd esc
ript
ivoses
tanda
rizados
.

A
. Laes
truc
turaycon
ten
idosbás
icosdeloses
tud
iosdecaso
L
ae s
truc
turabásic
aq ues esol
ici
tóal osauto
resd efiníacincogrande
sp un
tosqued ebíansertra
tados
:
i
)lae vo
luciónhis
t ó
ricad e
lsist
emad ep r
otecc
ió nyd el aacc
i ó
ns oc
ialde
lE s
ta d
o;ii)lastendenci
as
r
ecien
tesenindicado
resec onómico
sys oci
ale
s,in c
luyendolaevoluc
ióngene
raldelgas
top ú
blic
os oc
ial
;
i
ii
)elf un
cionamientodelsis
tem adep r
otecc
ións oci
al
,e spec
if
icandosuscom p
on en
tesc on
tribu
tivo
sy
n
oc on
trib
utiv
os;iv)laspolí
tica
sd esaludy;v)lasp ol
ít
icasdee duc
ación
.Enl o
sú l
timostresp un
tosse
s
oli
ci
tóal osautor
esq uec on
sider
aranalm enostresdim ens
ionesbási
casdelossis
tem asys ubs
is
tem as
b
ajoconsid
erac
ió n
:s udiseñoins
titu
ciona
l( gobernanza
,f in
anciamien
toyprest
ad o
res)
,s uscri
ter
iosd e
e
leg
ibi
lidadyc ober
tura(ysuc ober
turaefec
tiva)ye lgas
t oin
curr
ido
.A sim
ismos esol
icitósiempreque
f
ueraposib
leq uelascobert
urasfuer
ana na
lizadasdesdealgunoscor
tesbás
icosded es
igualdad(edades
,
f
ormal
idadlaboral
,nivele
se duca
tivos
,ingre
sos,etc
.).
P
orú l
timos esol
ici
tabaal o
sa uto
resreal
iza
re nu napa
rta
dofinalu n
ae valu
aciónsob r
el a
s
f
ort
alez
as,desaf
íosyp er
spec
tivasdelossis
temasdeprote
cci
óns oc
ia
le nc ad
ap a
ís.Elloincluyeen
m
uchoscasosnosólolacons
ider
acióndelosda
tos“d u
ros”degas
toyc ober
tura
,sinolosdat
osbl and
os
d
einst
ituc
ional
idadye c
onomíap o

tic
a.C onel
loseprocur
acerr
arlagranm ayor
íad elosest
ud i
osd e
c
asoc onalguna
sh ip
óte
sisor e
flex
ione
sq ueofrez
canguíaspar
af utu
rasinves
tig
a c
ionesylín e
asd e
s
eguimien
toclave
sp a
racadapaí
s.

11
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Caberes
al
tarlaim po
rtan
tediferenc
iadee s
tet ipod etra
tamien
toc o
na quelq u
ep redominaenel
Pano
ramaSo cia
ld e Am é
ric
aL at
in ad ela CEPAL.E nd ichap ub
li
caciónlost emasd eg a
stos o
cia
l
t
iendenas ertr
atadosenu nc a
pítuloespec
íf
i c
o,e ntantolostemasd eco b
ertu
ral os o
ne nc apí
tulo
s
temát
icosespec
íf
icos
.E nelc a
sod elosestud
iosn a
cional
e s
,lasunidade
srelevan
t e
ss onlaspolí
tic
asy
es
tassona b
ordadasdesdedi
feren
te sdimens
io n
es(c o
bertura
,g a
sto
,i n
st
ituc
ional
i da
d)ye ne lcontex
to
gen
eralde
lp a
ís(evol
uciónhis
tór
ica,tenden
ciasrec
ientes
,otraspol
ít
icas)
.As uv ezlaspol
ít
icasdes a
lud
yeducac
ióntam b
iénsona bo
rdadase nsudoblecarác
terd eu n
iver
sal
idadyf oca
li
z ac
ión,ye nelcasode
sa
lud,ensuscom ponen
tescon
tribu
tiv o
syn ocontr
ibut
ivos.
S
ibienes
taprimeragener
acióndees
t u
diosnologr
ae ntodosloscaso
su nrespe
toexhaus
tiv
oal a
s
e
xigen
cia
syr e
q u
erimie
ntosdeco n
ten
ido
,todosell
osprovee
nu n
aa p
roximac
iónim por
tan
tealasmismas
.
E
lloar
roj
afina
lm en
teu nc on
jun
t odeest
udiosq u
e,sinago
t a
rs um a
teri
a,ofr
e c
enu naprimer
am ir
ada
g
loba
leinte
rcone
ctadadeloss
istemasdeprote
cciónso
cia
ldel areg
ióny d
esuinte
rrel
ació
nc ond
inámica
s
s
ocia
lesyeconómica
sm ásam p
li
as,as
ícom osuimbri
caci
ónc onelre
stodelaacciónsoc
ia
ld e
lEstado
.
Also
lic
ita
re ltra
tamien
tod e
lsis
temadep ro
tecció
ns o
cia
ls ediocie
rtalib
ert
adal o
sa u
tore
s
r
esp
ectoacóm opres
enta
ryo rde
narsuspr
inc
ipa
lescomponen
tes
.E nal
gunoscasossepar
tede
lsist
ema
d
ep en
sion
esc on
tribu
tivoyn oc on
tr
ibut
ivoys epresen
tansepa
radamentep o

tic
asespec
íf
icasde
c
ombatealap ob
reza
,e notr
osc a
sosesto
scom po
nente
ss ep
resen
tanc o
njun
tam en
te
,a un
quesiempr
e
s
epa
randoeneltr
atamien
toloscomponen
tescon
tr
ibut
ivosynocont
ribu
tivo
s.
Enelc asobra
sile
ro,seeli
gepr e
senta
rrespe
tandoelo rdeninst
ituc
iona
lq uesedefineenelpaí
s,
s
eparandolasp ol
ít
icasdep rev
idenc
ias oc
ia
ld elaspol
ít
icasd easist
enci
as oc
ial(Roble
sy M iro
sevic
,
2
013).Enl osc a
sosd eUr ug
uay(Filgue
iray Hern
á nd
ez,2012)yE cuador(Naran
joB oni
lla
,2 01
3),se
e
lig
ep r
esentarend o
sg rande
sbloqueslaspol
ít
ica
sc on
tr
ibut
ivasyn ocont
ribu
tivasdeprotec
ciónsoc
ia
l.
E
nl oscasosd eC hi
le(Ro bl
es,2013),M éx
ico(V a
lenciaL omelí
,F oustR od
ríguez
,T e
treau
ltW eber
,
2
013)yP e
r ú(Lavig
n e
,2 013
),sepresen
tanlaspol
íti
casd ec om b
ateal apobrezayv u
lnerab
il
idadyel
s
is
tem ad es e
guridadsocia
lyp en
sionesenf o
rm asepar
a d
a- losc ua
lesenrig o
rtam b
i é
np ose
enu n
c
om ponentenoc on
tr
i bu
tivoqueesreconocidoypres
entadoporlosa u
tores
-.
Ene lcasod eC o
staR i
ca,seeligesepar
are ndosg r
andesbloque
s:poru nlado,lasp o

tic
as
u
niv
ers
ales(segu
rid
adsocia
l,sa
lud,educ
ación
)y,p ore
lotro
,laspo

tic
assele
ct
ivasof o
cal
izadas(Román
V
ega
,2 012)
,desdib
ujand
olalíneaen
trep o

tic
asd epro
tecc
iónsoc
ial
,p o

ti
cassecto
ria
lesyp o
lít
icasde
i
nve
rsiónyp r
om oc
iónsoci
al.Exi
ste
no t
rasvar
iante
se nla
sest
rat
egia
sd epre
sen
taciónyagregació
n,pero
e
sim po
rtant
ed est
acarq u
ee nt odo
sl osc a
soss edife
renc
ianlosc omponent
esc on
tribu
tivo
s yn o
c
ont
rib
utivosm á
salládelasdife
ren
tesagregac
ionesins
ti
tuc
iona
lesyp ort
ipod epres
tac
i ó
n(s e
gurod e
e
nfe
rmedad,jub
ilac
ione
s,pens
iones
,desem p
leo
,asigna
cione
sfami
lia
res)dequesetr
ate
.
Adi
cion
almente
,l o
sa uto
resconsi d
erano t
rasp ol
ít
icasd er e
levan
ciaq u
en osee ncuen
tran
inc
luida
se nes
tosa p
art
ados.Así
,p o
rejem p
lo,enelc a
sod eEcu ad
ors etra
taconbas
tan
ted e
ta
llelas
po
lít
ica
sd esubs
idio
syc ont
role
sd epre
cioori
e n
tadossocia
lmen
te,laspolí
tic
asdeem p
leoysala
rio
sy
laspol
ít
icasdeviv
iendayo rd
enamien
tourbano;C h
ileloh a
cec onlaspol
íti
casdeviv
iendayaccesoa
em p
leo
;P e
rúhacelopropioconlaspo
lít
icasdeprot
e cc
iónyp r
om ocióndelem p
leo
;M éx
icoabordala
p
r o
tecc
iónlabo
ral
;yC ostaRic
a,enlasp o

tic
asselec
tivasofoca
lizada
s,abordal
asnovedo
saspol
ít
icas
decuid
adoalapo b
lac
iónd e
pendi
ente
.
M
ásalládeltra
tamien
toespec
íf
icod ecad
asecto
r d epol
ít
icayd ela
sespeci
fic
idad
esn a
ciona
les,
l
osestud
i o
sd ec asocuen
tanalm enosconlossi
guien
tesdatos
:g as
tosoc
ial–tota
lyd esg
losadop o
r
g
rande
ss ec
toresdep ol
ít
ica– pe
rc áp
ita
,c omoporcen
ta
jed e
lP IByc omop o
rcenta
jedelgastotot
al
;
e
voluc
iónd elPIB,d elap ob
rezayd el ades
igua
ldad
;c ober
tura
sd elosprogr
am a
sc ons
ider
a do
sy
a
lguna
sd es
a g
regacion
esparaobse
rvarsegment
aciónodesigu
aldad
;asíco
mocri
ter
iosdeeleg
ibi
lidady
v
alo
resd elastrans
feren
ciasenloscasoq uefue
rap os
ibl
ee s
table
cer
lasyr eg
lasparasuajuste
. En
m
uchoscasossep u
doc on
tarconse
rie
sd et
iempoparaes
tasdimens
iones
.

12
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

B
. Es
tud
iosorien
tadosporva
riab
lesyes
tud
ios
or
ien
tadosporcasos
L
a CEPALv ienepub l
icandod esde19 91elP ano
ram aS oc
ialde Am ér
icaL a
tin
a,q ueconst
ituyeun
i
nsum ofun damen
talp a
raa cadém ic
os,tomadoresded ec
isiónyf ormadore
sd eo p
iniónalofrece
ru n
con
juntosis
tem a
tiz
adod ev a
riablesesta
ndar
izadasques onseguid
asya nal
izada
sal olarg
od e
lt i
em po
p
aralag r
anm ayo
ríadel o
sp a
ísesd elaregión
.A sílap ob
reza,des
igua
l dad
,elgast
os oc
ialylosd a
tos
d
elm er
c adolabor
alsontratadose nformaconti
nuao f
reci
e n
dou nv e
rdaderopano
ram adelaevoluci
ón
d
el a
sv ar
ia b
lesclavequeh acena lbiene
sta
rs oc
ialys udis
tribu
ción
.D ees
tam aner
a,ellec
torp uede
o
bserva
ryc o
teja
rlaev o
luciónd elosdife
rente
sp a
ísesenlam ate
ria
,a s
íc omoindaga
re nla
srelac
iones
f
undam ent
alesquelae vo
luci
ónd ela
sv a
riab
lessugie
renparalareg
ióne nsuconjun
to.
Las
eri
edeest
udio
sdecasoquesein
tro
duceyfund
ament
ae nes
tedoc
um e
ntope
rs
iguenu n
p
rop
ósi
tod
ife
ren
te
.Pued
enin
dic
ars
ealmeno
scua
trofu
nci
onesb
ási
casqu
eest
ase
riebus
cade
sar
rol
lar
:
O
fre
c e
restud
iosdec
asopo
rp a
ísquep
erm
itanacc
ederalo
sda
tosfun
dam e
nta
lesc
ual
it
at
ivo
s
ycuan
ti
tat
ivosqu
econf
igu
ranels
is
temad
eprot
ecc
iónsoc
ia
lencad
apaís
.
O
frec
erd
ato
scuant
it
at
ivo
syc ua
lit
at
ivossob
relaevo
luci
ónd e
lc on
tex
tosoc
ioec
onómicoy
p
olí
ti
coencu
als
itu
areld
esa
rro
lloytr
ansf
orm
aci
óndeloss
ist
em a
sd epro
tec
ciónso
cia
l.
O
fre
cerunanar
rat
ivadelaecon
omíapol
ít
icaydel aco
nfig
urac
ióni
nst
itu
cio
naldelpaí
sen
m
ate
riadepro
tec
ciónsoc
ia
ldeta
lm ane
radecaptu
rarme
jorla
sdinám
icasyposi
bil
ida
desde
t
rans
forma
cióndeloss
is
tema
sd ep
rot
ecci
ónsoc
ia
l.
E
sta
ble
cerlosavan
cesylímit
esq u
ee nma
ter
iad ec
obe
rtu
raycal
idadest
ossi
stema
sh an
d
esa
rro
llado yla
sp ers
pect
ivasfutu
rasd
el o
s mism
os,id
ent
if
ica
n d
ol asfor
ta
leza
sy
d
ebi
lid
adesac
tua
lesquees
tospre
sen
tan
.
Laper
tin
enciadedes
arro
ll
arest
osestud
iosdec a
sovieneda
dap o
rlasfu nc
ionesyam enc
ionad
as
q
uep r
o cu
racum p
li
ryq ueporsuprop
ian a
tur
alez
ae lPano
ramaSoci
ald eAm éri
c aLat
inanop ue
deni
d
ebec umpl
ir
.P e
rovienedad
atam b
iénporuncontex
tohistó
ric
odeim p
ortan
testrans
formaci
onesdelas
m
atr
icesdepro
tecc
ió n
,promociónyse
rvi
ciossoc
ial
essect
ori
ale
senlospaí
sesd elareg
ión.
Enefectol aregións ee n
c u
entr
aa sis
tiendo ac ambiosf u n
dam ent
alese ns ussis
tem a
sd e
a
segur
amiento
,t rans
ferenc
iad erentayp res
t ac
iónd eserv
icio
s.E videnc
iad eelloe selim por
tant
e
i
ncrement
oq ues ev ieneproduc
iendoe nl o
se sfue
rzosfi
scale
sd el o
sp aís
esyl asam p
li
acionesd e
c
ober
turaquee nm at
eriaderen
taos erv
iciossevienedandoenc asitodoslospaíse
s.Elmixd ep ol
ít
icas
f
oca
lizada
s,c on
tribu
tivasyu n
iversa
lessee s
t ám od
if
icandoenf orm aa ce
lerada
.L asfron
terasdel o
s
m
odelo
sc ont
ribu
tivosyn oc on
trib
utivo
ss em ueven yredef
inena c ompañandoalp e
s odelasdiversa
s
m
odal
idadesdep r
esta
ciónyf inanc
iamientod eserv
ici o
sys istem asd etrans
feren
ciasder enta
s.L a
d
is
tr
ibucióndere spon
sabi
lida
desd efin
anciamiento ypre
sta
cións ocia
ld egobi
ernoce n
tra
lyg ob
iern
os
s
ub-nac
ional
est am b
iéns u
frenm odi
ficac
iones,altiempoq uen u eva
sp res
tacion
esyg rupo
ss ocia
les
a
parec
ene nelescenar
ioregiona
l.Esta
ss ontendenc
iasest
il
izadasin neg
ablesenlaregión,peroelgrado
ymuyespecia
lm ent
elaformaqu eadquie
rene ncadapaí
sv a
ríane normem en
te.
Cha
rle
sR a
gin( 198
7)e s
tab
lec
ióens usemina
ltra
bajoT h
eC ompa
rat
ive M
ethod:Beyond
Qua
nti
tat
ivea n
d Qu a
li
tat
iveR e
sear
ch queexi
st
íand o
sgrande
sa bo
rdaj
esenlasci
enc
iass o
cia
les:
aqu
el
loso ri
entado
sp orv ar
iab
les ysu
sr e
lac
ione
s,y,a qu
el
losorien
tado
sp orlo
sc aso
s ys u
s
con
figu
raci
onesdev a
ria
bles
.
Enlosp
rime
ros,loscasos(es
toesl a
su ni
dades)sonenrigori
rre
lev
ante
s,loqueim po
rtaesla
re
lac
iónq u
esees
tabl
ecee n
trel
asvaria
ble
sq ueca
ract
eriz
anal o
sc a
sos
.Asíunanál
is
issobreocupa
ció
n
ypobre
z aen Amé
ric
aL at
inanos ed e
tie
nee nlac o
nfigu
raci
ónd e
lm er
cadolabo
ralyd elosgrupo
s
pob
resenu npa
ísespec
íf
ico,si
n oqueindagasobr
elasrelac
ionesgen
era
lesqueseevid
encianent
rela
evo
luc
iónd elapob
rezayl ao cup
aciónpar
ae lconjun
tod epaí
ses
.E nsuformam ásextrema
,esto
s

13
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

e
stud
ios
,cuandocomb
inans
eri
est
emp
ora
lesy m
últ
ipl
esp
aís
es,t
rat
anc
adaob
ser
vac
iónc
omou
nid
ade
s
equ
iva
len
tesyaut
ónomas
.
Porelc ont
rario
,losestudiosori
entadosalanál
isisdec asos
,d anpar
ticul
arim po
rtanc
iaal aunidad
(
paí
s)q uel oscontieneys one s
pecia
lm ent
es en
sibl
esalco n
textoe nques edocum en
tan(otr
asv ar
iable
s
c
uant
ita
tivasyc ual
ita
tivasasícom oate nden
ciashistó
rica
s).Asín oeslom ism ounatasadeo cupac
ión
c
rec
ientee nP e
r úyc re
cient
ee nB ras
il
,silam ismap re
sentaconfigur
acionesdiver
sasens uexpansióny
s
ilam i
sm aestáa compañadae nu ncasodepo l
ít
icasa c
tiv
asd eem pleoperoestancamie
ntod e
lP IB,en
t
antoene lo t
roc asoelloderivadeu nm ayorcrec
im i
entodelPIBye sc o
rre
lat
i v
aa m ayore
sn ive
lesde
d
esempleod a doela umentoe nlastasa
sd ep a
rt
icipaci
ónla bo
ral
.E ne lcasodel osm ode
loso r
ient
ad o
s
p
orvar
ia b
l esys usrel
acionesestop u
edei n
tent
arsoluciona
rseagregandov ar
iab
l e
sd econt
rolyv ar
iable
s
c
onst
ruidasq u
ec ombinendiversostiposdef ac
tores,peroe nrigorelm ode
loe ssiemprea d
it
ivo.S e
a
greganv ar
iablese xp
lica
tivasyc onelloseincrementalav a
rianzaexpli
cada.A únlosm ode
los a
turados
(
quei ncorporant odoslost é
rm inosdei nte
racci
ó nposib
les
),s one ns ulógicaúlt
im a
,a di
tivos
.L os
e
stud
iosd ec aso
,p orelc on
trar
io,m ane
j a
nu nalógicadecausal
idadq uímica
,n oadi
tiva
.E slapresenc
ia
a
lmism otiem pod ea,bycl oq ueproducez,yp orotrapart
et ambiénsep uedel
legarazs ina,byc ,si
e
lcasocu entaconj,hei .
ElPanoramaSo cia
ld e Amér
icaLatinaofre
ceinsum o
sya lguno
sa nál
is
isques eo
rien
tanp orel
mod
elod evar
iables
.L ose s
tudio
sd ecasoquea qu
ís eint
roducensedeti
e nenenlasconf
igurac
iones
na
ciona
lesespec
ífica
syl osvalo
resdedive
rsasvar
iables(ga
stosoc
ial
,cober
t u
ra,pob
r e
zayd e
sigua
ldad)
adqu
ierensent
ido,s ol
oyú nicamen
te,si
tuadase nelc on
text
on a
cion
alq ueincluyeot
roc onjunt
o
re
levan
ted evari
a b
les
.E st
asm odal
idade
sn osonriva
lessinocomplement
arias
.Lasp r
imera
say udana
pe
nsareident
if
icarlasre
lacione
sp o
tenc
ial
esg e
nera
lesoe sp
erab
lesent
revariab
les
,lassegun
dasa y
udan
acom p
lej
iza
rlosa ná
lis
isdev a
riab
lesa
lp ro
porcio
narco n
tex
toyc omple
jidadalaná
li
sisor
igin
al.
L
ag ranventaj
ad elosest
u d
ioso r
ientado
salcasoe squepermitena
llectorac cede
ralc on
juntode
e
lemento
sr e
levantesparapensarlosd esaf
íosdep o
lít
icaspúbl
icassi
tuandolosm i sm o
se nelc on
texto
n
acion
alespecí
fico.Ellonos up
lantalaim por
tanc
iad ees
t ud
iosgenera
lessobrerelacionesytendencia
s
d
ev ar
iable
sq u en o
sd ane l
em en
to sp a
rai den
ti
fica
rg randesrelac
ionesrecurrentese n
trecontex
tos,
p
roce
sosyf ac
tores
,p eros
íp ermi
tens i
tuarlasmismasysu sespec
ifi
cidade
sc onu nariquezaded e
tal
ley
p
ensamien
toc om p
lejoquelasrela
cio n
esg ene
rale
sn opermi
ten.Losestud
iosd ec a
s ossobres
istemasde
p
rot
ecciónsoci
aln opreten
d e
na vanzarha c
ialaiden
tif
icacióndec on
figu
raci
on esca usa
les
.L osmism os
s
onem inen
tem ent
ed esc
rip
tivos
,p e
r oloselemento
sq ueseincl
uyene ndich
ad escr
i pci
ón,sípermite
nal
a
nal
ist
aya lestra
t e
gad ep ol
ít
icap úb
licac on
tarconu nab at
eríadei nfo
rm aciónm ásabarca
tivay
d
eta
llad
aq uelaq ueofr
ecenm odelo
sa nal
ítico
sorien
tadosporvari
a b
les
.
L
ose l
emen
tosd
is
tin
tiv
osqu
ees
per
amo
ses
tose
stu
dio
sdec
asoo
fre
zca
nall
ect
ors
ede
ta
ll
an
acon
tinua
ción
.
1
. Con
tex
tonac
iona
lespec
íf
ico
L
asr e
lacionesentrevari
ablesyt en denc
iasd ec ambion oo pera nene lv ac
ío.C uandou na náli
sis
o
rien
tadop o
rv ar
iabl
esb u
scae stablece
re lcont
extoene lc ua
le s
tasv a
riabl
esyr e
lacionesoperanloh a
ce
e
nrigorparaaisl
ar(cont
rolar)elc ontext
oye stab
lecerelefectoq uelavari
abledei n
terésindependien
te
p
oseeso b
reo t
rasvaria
bled ei n
terés( depend
iente
).L og
r aasíestable
cerceter
isp ar
ibuse lefectoneto
.
P
eroningúnp a
ísop e
raene lv ac
í oprom edi
aldec on
textoq ueestetipodem odelospropo n
e.M uyp orel
c
ontra
rio
,t odoslosp aí
sesl oh acene nc on
texto
sp autadosp orv alo
rese s
p ec
íf
icosd el a
sv ar
i ab
les
l
lamadasc on
textua
lesenelm odeloorientad
op orvar
iables
.E lco n
textovivo
,e ssi
em preaquel
lod ecada
p
aís
,n uncaeldelm ode
loe s
t adí
sticod econt
rol
.D ichoe ntérminosm ásformales
:e lbetaques ur
g epor
e
jemplod econside
rarlarelacióne n
tree sfu
erzofisca
lyp obre
za( gener
alyp rom ed
io)n otieneporqué
s
erlarelac
iónq uesurgedec o n
siderarelcam b
ioe nunau nidadd eesfue
rzofisca
lr es
pectoal apobreza
d
adoelcon text
oe spec
íf
icod elosp aíses
.P e
ros inplan
t ea
rnosm ode
losf o
rm al
es,laid e
ai n
tuit
ivad e
c
ontex
toe spec
ífi
con ac
ional
,o b
ligaap ens
arlastendenc
i a
s,rela
cio ne
se n
trev a
riab
lesyd esaf
íosd elos
p
aíse
salejadosdelo spromedi osregionale
s.Finalmentee lcontextoq u
ee sp os
ibleconstru
ird e
sdel a
s
v
ari
ablesestanda
rizada
syc om paradasc onparámet
rosg enera
les,s e
rásiem p
rem ásp obrey/olimitado
q
uea que
llosquesurgendec on s
iderarvariab
lesyfa c
toresalosq uen ohayq ueexig
irle
sc om p
arabi
lidad

14
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

i
nm ed
iata
.E scie
rtoqueendichoejer
cici
os epier
deelega
n c
iayp a
rsim
onia
,peroseg a
nadeta
ll
ey
c
ontex
tovivo.Detoda
sformas
,c omosep ued
eo bs
ervarenloses
tudi
osdecasoq
uea qu
ísein
tro
ducen
,
s
ep ro
curaminimiz
are
lp r
obl
em adelan ocom p
arabi
lid
ad,alexi
girunmín
imocom ú
nd enom
inado
rde
v
ari
ableses
tanda
riz
ada
syc ompa
ra b
les
.
Poro tr
ap ar
te,a la bo
rdarsed e
ntrod ee s
tainform a
ciónanteced
entesdec arác
terhis
tór
icoyd e
desar
rolloi nsti
t u
cio n
al,e sp osiblet ambiénc om pre
n d
erd em ane
ram áse xhaus
tivael m apad e
oportun
i dadesyr e
striccione
se nl asques ed esenvu
elvelacreac
i ó
nd esis
tem a
sop rogr
am a
s—e nel
casod ep aí
sesd ondel osp r
im erosn oe s
t é
np lenamentec on
formados—. L oa n
terio
rd ac uen
tad e
trayec
toriasyh or
izo n
tesd eprogresiv
idade nlaextens
iónu n
iver
saldelaprotec
ciónsocia
ldis
ímiles
.Po r
ejem p
lo,lasp olí
ticasd eprote
ccións o
cialsond ela
r g
ad a
tayh oym ássó
lidasenpaísescom oArgen
tina,
Chil
eyU rugu ay,qu eson,asuv ez
,p a
ísesdo ndeexis
tenc on
sensossoc
iale
syp olí
ticosaf
ianzado
ss obre
elroltransform adord elap o
lít
icas oc
ialenl asdinámica
sd edesa
rrol
los o
cio-e
con ómico
.Sinem bargo,
losc asosd ep aí
sesc ontrayec
t o
riasm ásr e
cient
ese nesteám bi
to,com oE lSalvador
,G u
atemalau
Hond u
ras,d anc uentad eu npuntod epart
idac ons
iderablem en
tedist
int
oe nelorigenya lc
ancedet al
es
6
polí
tica
s .As uvez,lasd ive
rsastraye
ctori
asyf acto
resp o

tic
oe conómico
se nques em u
evenlospaíses
,
tendránu nim pac
tod iversorespec
t odelasustent
abil
idaddelasre
formasem prend
idas,pla
sm ado
se nlas
refl
e x
ion esf
in a
l e
ss obred es
afíosdelossis
tem asenm uchosdelosestud
iosdecaso.
2
. T
iempoh
istó
rico
Elti
em pos ep u
edem edirend ía
s,horas
,a ño
s.E s
tee seltiempocro no
lógico
.P erolo
sti emposd elos
paí
sestam bié
ns em idenenp er
íodosdeg obi
erno,etapasd edesa
rrol
loyc iclo
se conómicos.Esteesel
tiempoh i
stór
ico.Pordefin
ición
,lostie
mposhis
tóric
osd elospaís
esv aríanentr
esí,lo
scro nológ
icosn o
.
Losestudi
osd ecasopermitensi
tuarla
stendenci
asd elasv a
riab
lesfundam en
tale
sd el
ap rote
cciónsocia
l
yl a
st r
a ns
form ac
ionesd es usm at
ric
ese nl o
st iemposh is
tór
icosr e
alesd el o
sp aí
ses.L ass er
ies
tem po
ralesenb asealtiempoc rono
lógicosi
g u
ens ien
doim por
tant
es,peros eencuen
tranm a
tr
izadasy
espec
íf
ic ad
asp orotro
stiem poshis
tór
icos
.A síunc ambiod egobie
rnoe nu npaís—c om olallegadaal
poderdelP art
idod el osT r
abajado
rese nB ra
si
le n2 0
03(R oblesy M iro
sevic
,2 013)od elFr e
nte
FarabundoM art
íp aralaL iber
aciónN ac
ional(FMLN )e nE lS a
lvadore n2 009(M ar
tínezF r
anz on
i,
2013a)—a yudaae nte
n de
ru ncam b
ioe npol
íti
cap úbl
icayu np e
ríodoreces
ivoe not
rop aís—c om oel
per
íodo2006 -2009enCo s
taR ic
a(Rom ánV ega,20 1
2)— a yudaae ntende
rp orqueunee sfue
rzofisca
l
adic
ionallogranulosom odesto
sa van
cese nmate
riadep obr
ezayd es
i g
ualdad
.
3
. In
ter
relac
ionesdep
rocesosyresu
ltados
T
odom odelodeanál
isi
sb uscaconside
rarlainte
rre
la cióndeu nc on
juntoam p
liodev ar
iable
srelev
antes
.
P
erolosm ode
losorien
tad o
sp orv ar
iablesdescriptivase s
tandar
izadasyc omparabl
ess ac
ri
ficane n
c
om p
lej
idadloq ueganane nc omparabi
lida
d.¿P orq uédism inuyólap ob
rezae n Am é
ric
aL at
inae n
tre
2
002y2 012?L aexpl
icaciónrecur
renteesq ueestad i
sminu c
iónr e
spondeal acom b
i nac
ióndem ejor
as
e
nl a
stasasdeem p
leo
,l ossalar
ios
,e lgastoso c
ia
lyl astasasd edependenciadem ográ
fica
s.Elloes
c
ier
toenp romedi
o,aunq u
ee lpesod ecadau nodee stosfacto
resv a
ríaporp a
ís.U nm odel
od eanál
isi
s
g
enera
lyc om p
aradopuedelidia
rc onesta
sv ar
ianzas,talcom ol oevi
dencianlosanáli
sisquelaCEPAL
v
ienedesa
rrol
landodesdelae d
ición20 0
7d esuP anoram aS oc
ia
ld eAm é
ricaLati
na,m ost
randoelpeso
d
ec adafac
t o
re nlad isminuc
iónd el ap ob
reza.S inem b a
rgo,lap regun
tac oncret
ad ec uá
lf uela
s
ecuenc
iae nlao pe
raciónd eesta
sv ariab
lese nlad ismin u
ciónd elap obrezaenc adap a
ís
,r equ
iere
i
nevi
tabl
em en
ted euna ná
lis
isdec a
so.E nalgunosp aí
seslastendenc
iasdem ográ
fica
sh ansidocla
vese n
i
ncremen
tarlae f
icac
iad elg a
stosocia
l.E notrosl asm ej
orasd elem p
leoh ansidof undament
alesen
i
ncremen
tarl aefic
aciad elgastoso c
ial
.L ose studiosd ec a
s oaquíintroduc
idosn od i
rimene st
as
r
elac
ione
s,p e
roordenanlainfo
rm ac
ió ndetalm ane
r aquedichao per
aciónsetornaviabl
e.

6
Aúnden
trodeest
econte
xto,espos
ibl
eobserva
rrelev
ant
esdif
erenc
iasdebidoafac
tore
spolí
ticosmásrec
ien
tes
.Mi
entr
asene
lcaso
deElSal
vado
rs eavan
zah ac
ialagerm
ina
ld e
fin
icióndeunSis
temaU nive
rsaldePro
tecc
iónSo c
ial
,G u
atema
layHondur
asexh
iben
unenf
oqueto
d av
íam á
ssector
iald
elapol
ít
icasoc
ialyprogr
amáti
ca,re
s p
ectodelapro
tecc
ións o
cia
l.

15
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

I
II
. Lasvarian
tesdeloss istemasdepro
tecc
ión
soc
ialenAmé ricaLa
tina:gradosdedesa
rro
llo
yt
iposdees tadosocial

Aladis
tinc
iónent
reestud
iosor
ien
ta d
osporvar
iabl
esya qu
ell
osorien
tadosporcasossepued
eas uvez
sumarlad is
tin
cióne n
treest
udio
sq uepers
iguenobje
tiv
ose xp
licat
ivosuo bje
tivosesenc
ia
lmente
des
cri
pti
vos.Deestamaneraunopued
ediag
ram a
rendosejesunavar
iedaddeest
udioseinve
st
igac
iones
endondeelejehor
izont
alvadem ode
losc
ausale
soe x
pl
icat
ivosa modelo
sd e
scr
ipt
iv osye
lejever
ti
cal
vadem ode
losori
entad
osp o
rcaso
sam ode
losorien
tado
sp o
rv a
ria
bles(véa
seeldia
gr ama1
).

D
IAGRAMA1
T
IPOLOGÍADEESTUD
IOS

Índi
ce s,ran k
ingsy
Estud
io s reportescompa rados
longi
tudinales
, enba sesava riab
les
cross
-sect
ion ode de interés(IDH,
e

ser
iesdet iempo
l
ab

transpa renc
ia,índice
ri

Diseño s dedemo cracia


,
rva

expe
rimen ta
lesy índ i
cesde
Po

cuasiexper
imen ta
les compe ti
tiv
idad)

Ex
pli
cat
ivo
s D
esc
rip
tiv
os

Es
tudioscompa rados
so

deNpequeño ,
rca

Métodode Mil
l s
Po

(Di
ferencia en Es
tud
iosdecaso
,
condic
ionese t
ipo
log
ías
igualdadde
resu
ltadosy
v
iceversa)

Fu
ent
e:E
labo
rac
iónp
rop
ia
.

17
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Enelc uad
ran
teinfe
riorder
echos ee n
cuentranl
ose s
tudio
sd ecasosobresi
stemasdep r
otecc
ión
s
oci
al
,p eros eencuen
trantambiénl a
st ipo
l o
gías
.E s
tasdif
ier
end el osest ud
iosd ecasose nd o
s
c
ara
cte

st
icasfundamenta
lesycom p
l ementa
rias
:e npr
im e
rluga
r,ap e
sardeserestud
iosquecautel
anel
c
asoylaconfigu
rac
ión,tr
abaja
nc onu nco n
juntodev ar
iab
leses
tandar
izadasyc omparab
lesparatodo
s
l
oscaso
s.E nsegund
ol uga
r,supret
ensiónesc om p
aradayteó
rica
,procurandocla
sif
ica
ral oscasosen
u
nconjun
tod eca
tego
ríasexhau
sti
vas,excluyentesyconsign
if
icadoteór
ico-
co n
ceptua
l.
Es
tosestud
i o
sn os oncla
sificadosc omoestudiosor
ientadosporvar
iables(com oenelcasod elos
r
ankingsoín d
ices)
,p orquelorelevanten oeselc omp o
rtamien
t odelav a
riab
lexoy—n il aposi
ción
r
ela
tivadelpaíse nc a
d avar
iableindiv
idu a
los um adev ar
iable
s— s inolaco n
figur
acióndev alo
resd e
u
nam u
lt
ipl
icidadd evariab
lesenc adacaso,ylaf o
rm ae nq ueloscasosdi
fierenon oap a
rti
rd edichas
c
onf
i gu
racione
se nd imensione
st eó
ricasrelevan
tes
.M ien
tra
sl osínd
icess onsis
t emasdesc
ript
ivosq ue
a
sum enlógicad ev ectorúnica(índiced ed es
arro
lloh uman o
,í n
diced ed emocrac
ia)
,l a
st i
pología
s
c
om bin
anv e
ctorese nelespac
iod e
finiendotip
osyn onive
les
.E jemplo
sd eel
los onlap ob
rezainerc
ialy
p
obrezarec
ient
ee nl aclási
caf o
rm u
la c
iónd eK a
ztm an(1982)paraclas
ifi
carlassitu
acione
sd ep ob
r e
za
i
nconsi
sten
tesent
r eNB Iyp obr
ezap oring
r e
sos
;ol aclás
icaformulac
iónd eEsping-Ander
sen(1990)sobre
w
el
fares oci
aldem ócra
ta,libe
ral
,oc orpo
rat
ivop ar
ac las
if
icarlasca p
acidad
esd ed esmerc
anti
li
zacióny
d
esf
am i
lia
riz
aciónd esussis
temasd eprotecc
iónsocial
.
A
lrespe
cto
,en Amé
ric
aL at
inayelCari
ben o
se nco
ntr
am o
se nunaet
apad ea
cum
ula
ciónd
e
c
ono
cimie
ntoenmat
eri
adedes
arr
ollos
oci
alq
uen o
sperm
it
eaborda
ru nt
rip
led
esaf
ío:
i
) P
oru nlado
,d esd
eu nco n
juntodev a
riab
leses
tanda
rizad
asderivada
sd ea ño
sd eacumulac
ión
d
einformaciónya n
ál
isisenelP ano
ram aSoc
ialdeAm é
ricaLat
inad ela CEPALye nes
tudio
s
e
specí
ficoscom par
adosr egi
onales
,e s
tamose ncondic
ionesd eap o
rtaru nprimercri
ter
io
c
las
if
i c
ator
iod epaí
sesd etipoíndiceoranking(es
toes,orie
ntadop orvar
iable
sov ect
orde
v
ari
ables
).E np a
rt
icula
rs ep u
edem ediradecu
adament
el oqued enominaremosbrechasdel
b
ienestr. E
a llosel o
grae va
luandol acapac
idadquetienenlosp aí
ses—d adas uetap
ad e
t
rans
iciónd emográ
fica
,l am adur
ezd es um er
cadolabora
lyl ac apac
idadd e
lE st
adod e
p
roporc
ionartran
sfer
enciasys e
rvic
ios— p a
ragara
nti
zarasup obla
ciónela cc
esoalconsumo
a
decuadod ebien
esys e
rvicio
s.
i
i) Poro
trapar
te,alinte
rio
rd ees
teprimergrancor
teclas
ifi
cato
riodetipoínd
ice,sepuedepropon
er
nuev
am en
ted e
s deotr
oc onjun
todev ar
iabl
ese s
tanda
rizada
su natipolog
íaq u
edife
renc
iee n
tre
pa
íse
sd esimi
larb r
echad ebiene
staryd i
fer
entesconf
igura
cione
sd esusregímene
sd ebien
est
ar
(
incluy
endoe nestan oc
iónd ereg
ímenesd ebienes
tardimens
ionesd e
lsistemadeprotec
cióny
pr
om oc
iónsoci
al,dimens
ionesdelmercadoycarac
ter
íst
icasdemográ
fica
sd elasfam
il
ias)
.A qu
ílo
quesebuscanoe sest
able
c e
rnive
lessinot
ipos
.P aí
sesconsimila
resbrech
a sdebien
est
arp u
eden
pr
esen
tarconf
ig u
racio
nesm ássegmentada
soi gual
ita
ria
syr egímene
sm á
sp roduc
ti
vis
taso más
pr
otec
cion
ist
asom áses
tat
is
tasom ásm e
rcado-
céntr
icos
.
i
ii
) F
ina
lm en
te,loses
tudio
sd ecasosobresi
stemasdeprot
ecc
iónsoci
alq ueseint
rodu
cene n
e
stedocum e
ntope
rmite
ninfo
rm a
ryc au
tel
arla
stip
olog
íasmos
tran
dov a
ria
cio
n e
sn oca
ptada
s
p
orlasvariab
lese
sta
ndar
izad
asq uecue
st
ionanomat
izanlap
ert
enenc
iadeu nouotropaí
sa
t
alocu a
ltipoder
égimendebie
nesta
rsoci
al
.

A
. Lasbrechasde
lbienes
tar
:una c
las
if
icac
ióndecapac
idades
,
esfue
rzoylími
tes
E
xis
teun
aampl
iali
ter
atu
raquehacar
act
eri
zado
,ti
pif
ica
doy/oor
denadol
ossis
tem
asdeprot
ecc
ión
7
s
ocia
lylo
sEs
tado
ss o
cia
lesd
elare
gión.Sobr
elaba
sededi
chosapo
rte
syd el
osda
tosr
eci
ent
esque

7
Verenes
tesen
tidoelpion
erotra
b a
jodeC a
rm e
loM es
a-Lago(1977)
,as
ícomoFilg
ueir
a( 1998
,2005
),U t
hof
f,Ver
ayRu ed
i(20
06)
,
M
art
ínezF
ranz
oni(2008),Barb
a( 2003
)yC ecch
iniy Mar
tínez(2011
).Losc
aso
sd eCuba,H ai

,Tr
inidadyTabagoyJama
ica
,no
h
anf o
rmadoeng e
nera
lp a
rtedel o
sanál
is
isprevio
s.Ene s
tecasolosmi
smossonincorpor
adosapart
irdevar
iab
lesb
ási
cas(PIB
,

18
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

a
rro
jalare
giónenm ate
riadegas
tos oc
ia
l,cob
ertu
radesis
tema
sd epro
tec
ció
nys e
rvic
iosso
cia
les
,
c
apac
idadde
lm erc
adolabora
lpar
ao f
rece
ring
reso
sa d
ecuado
salap o
bla
ciónyro
ldelasfami
lia
se n
m
ate
riadepro
tecc
ións o
cia
l,enestedocumen
tose ofre
ceu nnue
vap r
opues
tac
las
if
ica
tor
iadel o
s
r
egímen
esdebie
nesta
rsoci
alenl
aregión
.
E
llonop r
ocur asuplan
tarn
ial o
sestud
iospanorámic
osenb a
seav ar
iab
lesclav
e,nialoses
t ud
ios
decasoa quípresentados
.E se nd e
fin
it
ivau naestra
teg
iai n
termedi
aq ueh a
ceu sodel osd a
tos
es
tanda
riz
a do
sq ues epresen
tanenlasdi
st
int
ase d
icion
esdelPanoramaS oc
ia
ld eAm éri
caLatinadela
CEPAL,yd elosdato seinfo
rm a
cióncon
tex
tual
izadaqueofrec
enlosestud
iosd ecaso
.S up
ro p
ósit
oe s
of
rece
ru naprimerat axonomí
aorien
tado
rapararev
isarporu n
ap ar
telosestud
iospanorám
icosyp ara
lee
rdesdecateg
oríast e
óri
casycom pa
rad
aslo
se s
tudi
osdec a
sonaciona
les
.
La
sc apacidadesd el o
sE st
adosyd el o
sm e
rcadosl a
b o
ral
esyd ebienesys ervi
ciosparad o
tara
l
osi ndiv
iduosd ea ccesosa decuadosa lc on
s umob ás
icom a
teria
l ys im bó
licor ef
lejanp roc
esos
e
conómicos,p ol
íticosyd em ográ
fico
sd el a
rgad u
rac
ión.E s
tasc apacidade
ss one lr esu
ltad
od el a
t
rans
form a
ciónd es oc
ie dadesq u
et ran
sit
and esdea que
lla
sq uee jerc
e nsua ct
ividadp roduct
ivaen
e
conomíasr u
ralestrad
icio na
leshaciaot
rasq u
elae j
ercenene c
onom íasurbanasy mo de
rnas.Cadaetapa
c
orre
spondeau nm oment ohis
tóricorel
acionadoalnivelye s
til
od ed esa
rrol
lod e
lp a
ís
. Durantecada
u
nad eel
las,lost emaslab o
ralesinter
actúanys erefu
erzanconlosc om por
tamiento
sd es usciudad
an o
s
e
nm ater
iar ep
ro duct
iva
,c omposic
iónfamil
iaryf ormacióndec ap
ita
lh um anodes usm iembros
.E nlas
so
ciedade
stradicional
esl afamil
iaese x
tendida
,c onal
tosnive
lesd efecundid
ad,enelh ogarpredominan
ro
lesvinculadosa ltrabajop eroq uen os eco ns
ider
anc om oem p
leor em un
erad o
,l osproveedore
s
p
rinc
ipal
esd ei n gre
sost raba
janp redominant
em en
teenc ond
icionesd es ubempleo ya sig
nanp oca
v
alor
acióna m ejorase ns usc a
lif
icac
i on
es. E nl a
ss oc
ied a
des m od
ernas
,l asf amil
iass on
p
redominantementenu clearesyc reci
entementem onop aren
tale
s,s eh areducidol afecundidad
,h ay
m
ejor
esc ondi
cion esparac om p
atib
il
izarrole
se n
treel ho garyelm erc
a d
od etraba
j o
,els ubempleose
c
orre
laci
o n
ac o nl a
sd ef
i c
ienciasdec al
if
icac
ióny ,sib i
ens ea umentaeln úm e
rod eproveedore
sd e
i
ngresoenlasfam il
ias
,e stoscomienzanaserv u
l n
erab
lesapr ob
lem a
sd eldesempleoa b
ier
to.
Cu
an do comienzae ld escenso del af ecundidad
,l a
sp e
rs o
nase ne dadesp o
tencia
lm ente
p
r oduc
tivas(aquel
lasentr
e15y6 4a ñosdee dad
)a ument
anm ásquee lres
tod elap ob
lació
n.D eh echo
enlat o
tal
i daddelosp aí
sesde Am é
ricaL a
tin
a ye lC ar
ibea unvivimosu np e
ríodod eoportuni
d ade
s
dem og
ráf
i cas( e
l“ bonod em og
r áf
ico”)c ara
cte
rizadop o
re la um e
nto m ay o
rd el ap oblac
ión
pot
e nc
ia
lm enteproduct
iva(ent
re1 5y6 4a ñ
os)q u
ea queldelap ob
l ac
iónllam adadependi
ente(m enor
de1 5a ñosy m ayord e6 5añ o
s)
.E steper
íodoc o
ncluyecuandov ue
lveac r
e ce
rm áslap o b
lación
dependi
enteq u
el a poblac
ión potencia
lm en
tep roduct
iva,inic
iánd o
seu naf ased ee nve
jecimiento
car
a c
ter
izadapo relhechod eque,en t
relosdependiente
sc omienz
anap redominarlosadul
tosm ay o
res
(may o
resd e6 5a ño
s).D esdelap er
spect
ivad e
lf inanc
iamien
tod elap r o
tecciónsocia
l,e lb ono
dem og
ráf
i coseinic
iae netap
asd ealtosubem p
leoyd éb
ile
sb a
sesd erecaudacióntr
ibuta
ria
,c onloq ue
lac ob
erturadelapr o
tecc
ións oc
iale smínima.Lap er
sis
tenci
ad e
ls ubem p
leoyl aslent
asm ejo
r a
se nla
recaudac
ió ntr
ibuta
riad ura
nteesase tapa
s,h ac
enq uelosa v
ancesh aciau nam ayorc ob
ertu
r ad ela
p
r o
tecciónsocia
lsev eanlimit
ados.
Lacom pr
ensióndelc o
ntex
t oenq ueseen c
uentracadap a
ísc omoresu
ltad
od esusp a
rt
icu
lare
s
p
roce
sosd etransi
ciónd es um ercad
od et r
aba
j o ytrans
ic
iónd ef ec
undid
ad ye s
truc
tur
ae tá
reaes
f
undame n
ta
lp ar
aa na
li
zarlasfor
ta
l e
zasyd e
bil
ida
d e
sd esussi
stemasdeprot
ecc
iónsoci
alyparasuge
rirun
d
ise
ñop ar
ar e
formar
los
.A simismo,la
sc a
pacid
adesre
lativ
asdel o
sp a
íse
sp a
rarec
audarygas
tardebense
r
c
onsid
eradasalahoradepensarre
f o
rmasyr umbo
sp osibl
esdes u
ssis
temasdeprot
ecció
nsocia
l.
Ensuma
,d osg
rande
sd imens
ione
sp e
rmi
tenord
ena
ral ospaís
esdeacu
erdoal oqu
ep od
ría
d
efi
nir
sec om
ou na“b
rec
had ebi
e n
est
ar”.Po
runlad
o,deb
ec on
side
rar
selac
apa
cida
dd eun
as o
cie
dad
d
eg enera
ringr
esosatrav
ésd e
lm e
rca
d ol
abo
ralparasu
ste
ntaras usmi
embro
s. Po
rotro
,d e
ben

Ta
sadeD ep
endenc
iaCombina
das
),perod
ebete
ner
secl
aro
,queporau
se n
ciadei
nfo
rm a
ció
nsu
stan
tiva
,enge
ner
alnoin
teg
rann
iel
aná
li
sisd
eco ng
lomer
ado
sorig
ina
les
,nilo
spromed
iosenv
ari
abl
esdes
crip
tiva
squelu
egosonp
res
entado
s.

19
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

c
ons
ide
rar
sela
scapa
cid
adesdelosEs
tadospa
rap
rop
orc
ion
ars
ust
ent
oyp
rot
ecc
iónaq
uie
nesc
are
cend
e
i
ngr
eso
soa c
cede
naingre
sosin
suf
ic
ient
es.
Ademásd ela pobla
cióntradi
ciona
lm en
tec onsiderad
ad e
p e
ndie
ntep orrazonesetár
eas
,e s
impor
tantet
enerenc u
entaquenotodalap ob
lac
ió nd e15a6 5añosdeAm ér
icaLatinayelC a
ribelog
ra
8
ac
cederao po
rtun
idadesprodu
ct
ivasrem un
eradas .D eh e
cho,m á
salládelatra
dici
on a
ldis
tin
ciónent
re
pob
lac
ióne conómi
cam en
teact
ivaei nac
tiva
,s ep uedec ons
ide
rarc omodependien
testambié
nat odos
aqu
el
l o
sq ue
,e s
tandoene d
adesproduct
ivasnoe stáninser
tosene lm e
rcadolabo
raloq ueloestá
ne n
fo
rm apreca
riayconb a
josingr
esos.Estapoblac
ió n“ d
epende”entonce
sdelostr
abajador
esinse
rto
se n
se
cto
resd emediaoalt
aproduct
ivi
dad(Ut ho
ff
,V erayR ued
i,2006)
.
Enp ar
ti
cula
r,pod
em o
sdis
tingu
irtre
ssit
uaci
one
sa so
ciad
asalvíncu
lod elaspe
rsona
sc o
ne l
m
erc
adod etraba
joe ndond
elas oc
ieda
d(fami
lia oEst
ado)nece
sit
arí
atrans
fer
irl
esrec
ursospar
a
s
at
isf
ace
rs uconsumoysonenc
ier
taformaoalmeno
spar
cia
lmente“
dependi
ent
es”.
E
np r
im erlugar
,estánaquel
lasp e
rso
nasq ueestand
oe nedaddetr
abaja
rn oloh a
ceny asea
p
orquenolon ece
si
tan,por
q u
en oti
enenlosinc
e n
tivo
ssuf
ic
iente
sop o
rqueen
fren
tanser
iasd
ifi
cul
tades
p
arahacer
lo.T ambi
éne s
tána q
u e
llo
sq uedeseandoemp
lears
eyb usc
andoact
ivament
eo po
rtun
idade
s
p
arahacer
lon olasencuen
tranyc a
lif
icancomod esemp
leados
.Fin
almen
tees
tána qu
ello
squee s
tan
do
o
cupadoslohacenenem pleosquec a
recenyas e
ad eco
ndic
ionesap
ropi
ada
sp a
rae j
erce
rsup o
tenc
ial
p
roduc
tivoy/onoa c
cedenalaprotec
ciónsoc
ial
.
Lo
s“ dependiente
s”s ed ef
inene n
toncesm ed
iant
eu nac ombin
aciónded osfac
tore
s:a qu
ello
s
d
em og
ráf
i c
os —a s
o c
iados al aestruc
turad ee d
ades— c ona quel
loss ob
rel asitu
aciónlaboral
—asoci
ad o
s al ar elac
iónd el ap e
rsonac onelm e
rcadod etraba
jo.E s
tac ombina
ciónp e
rm i
te
d
imensiona
ru narelac
iónd edependenc
ialabor
al
,p a
rar e
feri
rsealnúmeroded ep
endi
e n
tesporrazones
d
em og
ráf
i c
as(m enore
sd e1 5a ñosy m ayoresde 65a ños)m ása qu
ello
sq uelos er
íant o
talo
p
arc
ialmenteporr azonesdesuv íncu
loc onelm erca
dod etraba
jo(inac
tivo
sd eent
re1 5y5 9a ños
,
d
esocupadosyo cupadosdeb a
japroduct
ivida
doi nfo
rm a
lesdee n
tre15y5 9años)
.D eest
am anerase
d
efi
neu naprimera“curvadelbi
enes
t a
r”quep e
rmit
eordenaralospaí
sesdeacuerd
oas ucapac
idadp a
ra
g
enera
ri ngre
soss ufi
cien
tesat rav
é sdelm er
cadol abo
ral
,y aq uelac an
tid
add ed e
pendi
e n
tesp o
r
t
raba
jadorformaldisminuyealinc
rem en
tar
seelPIBp e
rcápit
ad elo
sp a
íse
s.
Las eg
un da“curvadelbienes
tar”nosllevaalasc a
pacidad
esfisc
alesyale s
fuerzofisc
aldel o
s
p
aíse
s.D adounc ie
rtonive
ld er
iq u
ezad ecadapaís
,esp o
sibl
ee s
timarunatasapot
encia
ld etr
ibut
ación
.
E
staas uvezsetraduceenunn ive
lp ot
encia
ldeg as
tos o
cia
l.C on
side
randou n
aprest
aciónb á
sicaquese
c
onside
redigna,esp o
sib
leest
im arportant
oc uan
tosdelosd e
pendien
tesquenop uede
ns e
rc ubi
ert
osp o
r
l
osi ng
resosp roven
ient
esd el o
sa cti
vose ne lm er
cadol abo
ralser
íap os
iblecubri
rap art
irdel as
c
apacid
a d
esfis
c a
lesdelosEstado
s.S edef
ineasíunasegunda“curv
ad e
lbienes
tar
”rela
tivaal a
sg a
rant
ías
d
ebienest
arquem edian
telatr
a n
sfer
enciadeing
r e
soselEst
adop od
ríaoto
rgaralapobla
ciónd e
pendien
te
.
Es
teej
erc
iciofuerea
lizadop o
rU tho
ff
,V e
rayR uedi(2006)
;enelgráf
ico1sepre
sent
alav e
rsión
ac
tua
lizad
ap ub
licadae n CEPAL( 2010
).L o
sr e
sult
adosq u
ea rro
jabacond a
tosdel2002a l2006
pe
rmit
íandis
tin
guirtr
esgrande sgrupo
sd epa
íses
:aquel
losconbrecha
ssevera
s,moder
adasy modest
as
debien
est
ar(véa
sec uad
ro1 )
.E st
ea gr
upamien
tof u
eelq uecons
ider
óCEPAL( 2
010)ensud ocumento
“Lahoradel
aigualdad”yelq ueret
om ar
onC ec
chin
iy M a
rt
inez(2011
)c o
nalguna
sm od
if
icaci
onesp o
r
9
nuev
adispon
ibi
lid
a ddedatos .

8
Esconven
ien
tes eña
larqueladis
tinc
iónrespondeaco nven
cionesen
treloqu eesu naactivida
de co nómi
capro d
u c
tivayloquenolo
e
s.N o
rmalment
es ehai n
clu
idocom oproduct
ivoaa qu e
ltraba
jado
rq ueeje
rceun aact
ividadeco nómicafuer
aod ent
rodelhoga
ry
p
aralacualper
cibeun aremuner
ación
.D eh echo
,lar em u
n e
rac
iónesco ns
id e
r adalaform acom olasocied
adv a
lorasuapor
teal
p
roce
soproduct
ivo.Esteenfoq
ueess e
riament
ec r
it
icadoporq ui
enesvalor
ane la por
tequ elaeconom íadelcuidadot
ienealproce
so
d
ed e
sar
rol
lo.
9
Enpart
icu
lar
,tantoenCEPAL( 2010)comoe nC ecch
i n
iy M ar
tín
ez( 2011
),s eagregóCo lom b
iaa lgrupodeb rechasmoder
adasy
P
anamáp a
sóalgrupod ebre
chasmo de
stas
.

20
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

GRÁF
ICO1
a
IENTESPORTRABAJADORFORMAL ,ALREDEDORDE2002Y2008
NÚMERODEDEPEND
10
BO
L02

9
PRY02

8
l

HND08
rma

N
BO
IC02 GTN02 PER02
L08
rfo

7 N
IC08 GTN08
jado

ELS02
PRY08 C
8OL08
raba

ELS0
6
ECU08 PER08
RDO02
rt

RDO
08
tespo

5 ECU02 PAN02
VEN02
MEX02
ien

MEX08
4 URY02 ARG
02
CRI02
Depend

BRA02 VEN08
PAN08
CH
I02 ARG
08
CRI08 URY08
3 BRA08 CH
I08

0
0000 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000

P
IBpe
rcáp
itaendó
lare
sde2000

Fuen
te:CEPAL(2010
).
a
Pob
lación meno
rde15año s má
spobla
ciónde15a64año s(
i
nac
tivo
s másdesemp
leados má
straba
jado
resin
forma
les
)
máspoblac
ión mayorde65años
,conre
spectoalapob
lac
iónde15a65años(t
raba
jado
resfo
rmales
).

CUADRO1
GRUPOSDEPA
ÍSESSEGÚNIND
ICADORDEDEPENDENC
IAFORMAL
,ALREDEDORDE2006

B
recha
sse
vera
s B
recha
s mode
rada
s B
recha
s mode
sta
s

Bo
liv
ia(E s
tadoPlu
rinac
ionalde)
,Ecuado
r, Méx
ico,Panamá,Venezue
la A
rgent
ina
,Bra
si
l,Co
staR
ica
,Ch
i
le,
E
lSa lvador
,Honduras, Gua
temala
, (Repúb
l
icaBo
liva
rianade
) U
ruguay
N
icaragua,Paraguay,Perú,Repúb
lica
Domin
i cana

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia,sob
relaba
sedeU
tho
ff
,Ve
rayRued
i(2006
).

Enest
ed o
cumentoseelabo
rau nejer
cic
iodife
renteencuan
toas u
sd e
ta
lle
syt écn
ica
,p e
ro
e
qui
vale
nteconc
ept
ualmen
te;seu t
iliz
ana s
imismod at
o smásrec
ien
tes
,p a
ra pone
rald íaesto
s
a
grup
amien
tos
.Lasvar
iab
lesana
lizada
ss o
nsimi
lare
s,perosep
roc
uraut
il
iza
runm é
todoes
tanda
riz
ado
d
eagrup
amien
tocomoloesela
náli
sisdecong
lom e
rado
sjerá
rqu
ico
s.
Lasv ar
iable
sc ons
i d
erada
se nested ocumentosone lPIBp ercá p
it
a,lastasasc omb
i n
adasd e
d
ependen
ciadem ográ
fica
,lostrab
aja
doresasa
lari
a do
sq u
ea po
rtanals
ist
em adeseg u
rid
a dsoc
ial
,elgasto
s
oci
alrealp e
rc ápi
ta,elg as
toe nsegur
i d
ads ocia
lya sis
tenc
ias o
cia
lc om oporcen
t a
jedelP IBye l
p
orc
enta
jedep ersona
sm ay o
resde15a ñosqueestandoocupad
assee nc
ue n
tranpordebajodelalín
ead e
p
obre
za(véasec ua
droA .1delanexo
).Estaúl
timae sunam ed
idaproxyd elosocupadossincapa
cidadde
g
ene
racióndeingresosadecuado
s,queesp a
rtedelsupue
stodeU th
off
,V erayR ued
i( 2
0 06
)alc o
nside
rar
l
arela
cióne n
treasal
ari
ad o
syd epend
iente
s,c o
nside
randocom odepend
iente
sn osóloal osdepend
ien
tes
d
emográf
icossinotambiénalosdepend
ien
tesp o
rn otr
abaj
arop o
rn ogene
raringr
esossufic
ien
tes
.

21
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Deestam aner
ae lm odel
od ea ná
lis
isdec on g
lomeradoscom b
inau naprimeradim e
nsiónq u
e
r
efi
ereoe quiva
leal ap r
im e
rac u
rvad elabrech
ad ebienes
tare nelanál
is
isd eU t
h o
ff,VerayR uedi
(
2006)
.E stadimensiónestárep
resenta
dap o
rlariqu
e z
ad e
lp aí
s(PIBp ercápi
ta)yl a(in
)capac
idadde
s
usm ercado
slab o
ral
e sdegenera
rem pleo
sa de
cuados(porc
entaj
ed eocupadosporde b
ajodelalín
ead e
p
obrezaya s
ala
riadosc onem p
leosformal
izadosyaporte
s)asícom osun iv
eldep oblac
ióndependie
nte
(
latasaded ep
en denci
ad emográ
fica
).P o
rotrolado
,lac apac
idadye s
fu e
rzoq ueelp a
íspres
entapara
e
nfren
tardichabrechae srep
resent
adop orelgas
tos oc
ialrealpercápi
taye lg as
toe ntran
sfer
encia
s
m
oneta
riascomopo rcent
ajede
lP IB.
E
lm étodou t
ilizadoe se ldecong lom e
r adosjerá
rq uicos.D icho métodoag rupaalosp aí
sespor
simil
itud p a
rtiendod ec a
dac asoi nd
ividu a
lyl legando m ed
i anteiteracionesq ueflexib
ili
zanlo s
cri
teriosdes imili
tudaunún icoconglom eradofinal.Elan al
istap ueded e
finirunn úm e
ro(or ango)de
conglom eradosd eseables.Ene lcasoqu ea quísep resentas ep lanteóunr an goentretresycu atro
conglom erados.Sob ree sab aseyunnúm erod eiterac
ion esq ues urgedel asdistanc
iasr ea
lesdelo s
casosap a
rtird elasva riabl
e scons
id e
rad a
s,l atécn
i c
aa rrojalo sagrupam ien
tosco rr
espondien
tes.L a
form ag rá
ficam ásinm edia
t aparaob servard ic
ho sa g
rup am ientosese ld endo g
ram a
. Com opu ede
observ a
rseene ldiagram a2enl ait
eraciónc erocad ac a
soe suncon g
lom erado,peroantesdelaqu i
nta
iter
a ción pueden ob servarsecu a
tro gran de
scon glomer ados( aunq u
ea lgu nosp a
ísesn oa ju
stana
ningunod ee stosconglom erados
).Enl aiteraciónsé p
timaex istent re
sg r
a ndesco ng
lom e
radosqu eya
agrup anatodo slospaís es
.

D
IAGRAMA2
a
ANÁL
ISISPORCONGLOMERADOS
0 5 10 15 20 25
Ecuado
r
Rep
.Dom
inica
na

Pe

Co
lomb
ia

M
éxico
Hond
ura
s

N
ica
ragua
Bo
l
ivia(Es
t.P
lur
.de
)
Pa
ragu
ay

E
lSa
lvado
r

Gua
tema
la

A
rgen
t
ina
U
rugu
ay

B
ras
i
l
Co
staR
ica

V
enez
uela(Rep
.Bo
l.de
)
Panamá
Ch
i
le

Fuen
te:Elabo
rac
iónprop
iaenba
seada
tosCEPAL,Banco Mu
ndi
al
,UNESCOyB
ID,c
irc
a2012
.
a
Combin
a c
ióndecong
lomer
adosd
edi
sta
nci
are
-esc
alado
s.

Enlasép
timai
ter
aci
ónresu
lt
aclaroquee
stamosant
estresgr
andesc
on g
lomer
adosqu
ee xp
resan
b
rec
hasdeb ie
nes
tarseve
ras
,m oder
adasy modest
as.Ela g
rupamie
ntode
l2 006s evered
efin
ido
,
d
ism
inuye
n d
olospaí
sesconbre
chassev
era
seincremen
tándo
selospaí
sesconbre
chasmode
rada
s.Ell
o

22
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

e
sc ons
ist
entetan
toc onl o
sd a
tosestanda
rizad
osq u
em ue
st
ranm ej
orasenm ater
iaeconóm i
cays oci
al
,
a
sícom oconl o
sestudiosdec a
soq uem ue
str
anim por
tan
tesinc
rem en
tose nlosesfu
erzosfi
scale
syl as
i
nici
at
ivasp a
raam pl
iarlascober
tura
sd elapro
tecc
iónsoc
ial
.A s
imismo,tre
sp a
ísesquen oin
tegraba
nel
l
is
tadoo r
igina
lp ued
ena socia
rseau nouo t
rogrupoap a
rt
irdeu nanál
isi
sd econglomeradosrea
liz
ado
c
onm e n
osv a
riab
les(PIBp ercáp
ita
,tasaded ep
endenci
ayg as
torealpercápi
ta)
,y aquen ocuen
tanc o
n
i
nformaciónenl a
so t
r asvar
iable
s.Estospaíse
ssonC u
ba,JamaicayT ri
nidadyT ab
ag o
.F i
nalmente
H
ai
tín oi n
tegr
an ingun odee s
toscon g
lomerados
,u bicándo
see nlac at
e g
oríaq u
ec orre
sponder
íaa
b
rechasext
remas.Elcu adr
o2indicaenf ormasin
tét
icalanuev
aclasi
ficac
ióndelosp a
íse
sd elareg
ión.

CUADRO2
GRUPOSDEPA
ÍSESSEGÚNANÁL
ISISDECONGLOMERADOS
,ALREDEDORDE2012

B
recha
sse
vera
s B
recha
s mode
rada
s B
recha
s mode
sta
s

Bo
liv
ia(E stadoPlu
rinac
ionalde
), Co
lombia
,Ecuado
r, Mé
xico
,Pe
rú, Argen
tina,Bra
si
l,CostaRica
,Ch
i
le,
E
lSa lvado
r,Honduras, Gua
temala
, Repúb
l
icaDomin
icana Panamá,Urugua,Vene
y zue
la
N
icaragua,Paraguay (Repúbl
icaBol
ivar
ianade)

Fuente
:Elaborac
iónprop
iaenbaseabasede datosdeCEPAL.Noseinco
rpo ranenestatab
launcon
juntodepaísespara
los
cua
le snosecuentaconinfo
rmac
iónsu
fic
iente
.Jamaicaper
tenecepo
rsuP IByta sa
sdedependen c
iaalgrupodepaísesde
bre
cha s mode
radas
.CubayT r
in
idadyTabagoporlasmismasra
zonesseub
i car
íanenlospaíse
sdebrechas modes
tas
.

Ademásdelorde n
amientoesperab
leenlasvari
ablesu t
il
izadaspar
aelanál
is
isdec o
nglomerado
s,
lo
sgru po
sordenane nlaformae sp
er a
bleot
roc on
juntodecara
cte
rís
tica
sd esu
sregímene
sd ebi
enest
ar.
Lo
sc u
a d
ros3-6permitenilu
stra
rc onlosvalo
resprome d
iop o
rg r
up ol
ascapac
idade
sd ees
tospaí
ses
,s u
ca
rgaytipod ede p
en denc
ia
,l orobustodesusm ercado
sl abo
ral
esp a
raalcan
zarnive
lesadecu
adosd e
empl
eoyr emunerac
i ón
,l a
sc o
ber
t ura
sd e
ls i
stemad ep ro
tecc
ións oc
ialyd el ap o

tic
ass oc
ia
les
se
cto
rial
es,eles
f ue
rz otr
ibut
arioenr ecaud
aciónye ngastosocia
l,elperf
ildedich
og as
tosoci
alye l
pe
sodelae s
fer
af ami
liarcom osos
té nsoc
ia
lys is
tem abási
cod eso
lidar
idadypro
tecc
ión.

CUADRO3
a
IND
ICADORESDECAPAC
IDADESPOR GRUPOSDEPA
ÍSES
,ALREDEDORDE2010
/2012

P
IBpe rcáp
i
ta, Tasade Tasade Tasadedependen
cia In
cidenciadela
(endóla
resdel2005
)b
dependen
ciac dependenc
iain
fan
t
il
c
adul
tosde65y másc pobreza(en
bd
porcen
tajes
)
Bre
chas 7561 49
,5 36
,1 13
,4 15
,3
modes
tas

Bre
cha s 4928 56
,9 47
,1 9
,9 33
,4
moderadas

Brecha
s 1880 69
,0 60
,6 8
,4 52
,0
severa
s

Fuente
:Elaborac
iónprop
iaenba seaCEPAL,Pano
ramaSoc
ia
ldeAmé r
icaLa
t
ina2013
,yCELADEBo
le
tínDemog
ráf
ico
,2012
.
a
Promediossimple
s.Noin c
luyenCuba.
b
2012
.
c
2010
.
d
Lospromediosdepob re
zanoin c
luyenJama
icayTr
in
idadyTabago.

Lasdif
erenc
iasenm a
ter
iad ecapaci
dades—t an
top o
rlariqu
ezapromedio
,com oporlaseta
pas
demog
ráf
icasquea t
ravi
esanlosp a
íses— s onn o
tor
ias
,c ontasa
sd ed ep
endenc
iad epleno bono
demog
ráf
icoene lcasodelosp a
ísesdeb rech
asmodes
tasaunquecong r
adosdee nve
jec
imient
oy a
impo
rtan
tes
;b on
od emográ
fic
oi n
ici
ale nelcasodelo
sp a
íse
sc o
nb re
chasm od
erada
s;yetapaaúnd e
impo
rtan
tedependenc
iademográ
ficaco
na lt
ac a
rgain
fan
ti
le nelca
sod elospaí
sesdebrecha
ss ev
eras
.
E
sta
sd i
fer
enci
asd ecapac
idade
ss em ani
fies
tancla
ramenteenlosnivel
esdep obr
ezae nunayo tra

23
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

a
grupa
ciónd epa
íses( v
éasecua d
ro3).T ambiéns onevide
ntesla
sdiferenc
i a
se nm a
ter
iad ecapac
idad
r
ecaud
ator
iayg astosocia
lentrelospaí
sesc onbr e
chasm odes
taye lrest
o.C abed e
sta
carsinembargo
q
uelasd i
stanc
iase nm ate
riad et r
ibut
acióne ntr
el osp a
ísesdeb rechasseverasy m ode
radasson
i
nex
isten
tes(deh e
c hofavor
ablesal o
sp aí
sesd ebrecha
ss ev
eras
),loq ueestáind
i c
andou nm uybajo
e
sfu
erzofi
sc a
ldel ospaíse
sd ebrechasm oder
a das
.E lniveldeg a
stos oc
ialcom op o
rcen
tajede
lP IB
t
ambiénesm enordea que
llodel o
sp a
ísesconb recha
sseveras
,dem ost
randou nbajoesfu
erzosoc
ial
;a
p
esa
rd ee
llo,sugas
t osoc
ialpercápi
taess up
erior,dadosuriquez
apr omedio(véa
sec ua
dro4).

CUADRO4
a
IND
ICADORESDEESFUERZOPOR GRUPOSDEPA
ÍSES
,ALREDEDORDE2012

Ing
resostr
ibu
tar
ios Ga
stopúbl
icoso
cia
l Ga
stopúb
l
icoso c
ia
lporhab
i
tan
te
(enpo
rcen
tajesde
lP )b
IB (enporcen
taje
sdelPIB
) (endó
lare
s)

Bre
chas 24
,1 22
,2 1558
modes
tas

Bre
cha s 15
,9 9
,7 490
moderadas

B
recha
sse
vera
s 16
,9 10
,8 218

Fuente
:Elabo
rac
iónp
ropiaenba
sea CEPAL
, Pano
rama So
cia
lde Amé
ricaLa
t
ina2013
,y Pano
ramaF
isca
lde Amé
rica
La
tinayelCar
ibe
,2012
.
a
P
romedio
ssimples
.Noinc
luyenCuba
.
b
Inc
luyesegu
ridadsoc
ia
l.Noin
clu
yeJama
icayT
rin
idadyTabago
.

L
asm uydi
fer
ent
esbre
chase
nc ap
aci
dade
sye s
fuer
zossep
lasmanc
lar
ament
ee nlosniv
ele
sde
c
ober
turadelaprot
ecc
iónsoc
ia
l,as
íc omoelgra
doe ne
lc u
all
ap o
blac
iónpe
rcib
ep re
sta
cione
sen
m
ate
riadee
d uc
aci
ónysalu
d(véa
secuad
ro5)
.

CUADRO5
IND
ICADORESDECOBERTURADEPROTECCIÓNSOCIALPOR GRUPOSDEPA
ÍSES
,
a
ALREDEDORDE2011
/2012

Cober
turadepensione
s Asa
lar
iadoscon Mat
ricu
lac
ión O
cupadoscon O
cupadoscon
(enpo r
cen
taje
sde la cober
turade combinada cober
turade cober
turade
poblac
iónde65y má s
) pens
iones p
rimariay med
ia pens
iones sa
lud
(promedio
)

Bre
chas 75
,7 72
,5 86
,0 67
,1 84
,8
modes
tas

Bre
cha s 25
,0 55
,4 77
,2 35
,6 65
,6
moderadas

B
recha
sse
vera
s 12
,7 37
,6 71
,7 19
,4 25
,3

Fuen
te: E
labora
ción prop
ia en base a CEPAL, Pano
rama Soc
ial de Amé
rica La
tina 2013 y UNESCO
.
a
P
romed
iossimp
les.Noinc
luyenCuba
,Jama
icayT
rin
idadyTabago
.

Laausenc
iadeuns i
stemad epre
sta
cione
syp rote
cci
onesrobu
stogara
nti
zadodes
deelE s
tado
impl
icaneces
ari
ament
eu nrolmuchom ásmarca
d od
elm e
rcadoydele
sfue
rzodebols
il
lopa
raacced
era
p
res
tacion
es,asícomou naf u
ert
ed e
pendenc
iad e
lbienes
tardem úl
tip
lesest
rat
egi
asfami
li
aresde
su
pervi
venci
aq uev
and e
sdeeltra
bajoin
fan
tilalaemig
rac
ión(véa
secuad
ro6).

24
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

CUADRO6
IND
ICADORESDEBRECHADEESTRATEG
IASFAMIL
IARESDESUPERV
IVENC
IAPOR GRUPOSDE
a
PA
ÍSES,ALREDEDORDE2012

Gas
toprivadoensalud Remesa
sdelexte
rio
r Fam
il
iasextendidas T
raba
jo in
fant
il Porcenta
jeque
(enporcenta
jesde
lga s
to (enpo
rcenta
jesde
lPIB) ycompue s
ta s (10-
14año s) declaragastode
to
taldeloshogares) (enpor
centajes) (enporcenta
jes) bolsi
lloensalud

Bre
chas 3
,5 0
,85 20
,7 3
,3 23
,3
modes
tas

Bre
cha s 4
,9 3
,55 25
,5 15
,8 57
,5
moderadas

Brecha
s 5
,8 11
,87 27
,7 19
,2 71
,9
severa
s

Fuen
te:E
labo
rac
iónprop
iaenbasea CEPAL
,Pano
ramaSo c
ia
ldeAmé r
icaLa
tina2013
,y CELADEBo
let
ín Demog
ráf
ico
.
a
P
romed
ioss
imple
s.Noinc
luyenCuba
,Jama
ica
,yTrin
idadyTabago
.

B
. Pa
ísesconunab
rechaseve
radeb
ienes
tar
E
stospaís
esti enenu nae s
tructur
ad em ográ
ficaq uer espondear ela
tiv
am ent
ee levadosn iv
elesd e
f
ecundid
ad,caracte
rizándosepo runap obla
ciónjo v
e n
.S udé b
ilm er
c ad
od et raba
jos ec a
racte
rizapor
e
scaso
sem p
le o
sf orm a
les,b aj
oss a
lar
i os orem une
ra c
iones yu nac argad ed epend
ientesn os ó
lo
c
onformadosp o
rj ó
ven e
s,sinoq ueporu nal
toc on
t i
n g
e n
ted etr
abajadore
sf amilia
resn orem une
radosy
s
ecto
rinformaldes ubs
istenc
ia.U n7 5%d elaspersonas“dependien
tes”del ostrabaja
do r
esf o
rm a
lesse
e
ncuent
rae n
trelosjóvenesyt raba
jadoresin
form a
les,elrestosonl o
si na
ct
iv os,losdesem p
leadosyl os
a
nciano
s.S univelded esar
rollom edidop o
relp roduc
t operc áp
itaesinfer
i ora2 .000d ól
ares
,loq ue
j
untoa u nam odes
tac argat r
ibuta
rial e
sim p
idea signa
rr ecurs
ose nm o n
t o
ss ign
ifica
tivosal as
n
eces
idadesdee ducac
i ónparalosniños
,n iñas
,adolescente
syj óvenes;des eguridadya s
isten
ciasocia
l
p
aralosadult
o sene dadd etrabaj
ar;yd es a
ludp arat od
al ap o
blación
.D eh echo
,p resen
tantasasde
i
nciden
ciadel ap ob
rezas upe
riora4 5%ye nm uchosc asosalcanzanad osterciosdel oshabi
tante
s,y
u
nac obe
rtur
ad elas egur
i d
ads ocia
le n
treloso cupadosinfer
iora3 0% .Lae x
istenc
iad em ercado
sd e
t
raba
joc onfu e
rtepredom in
iod e
ls ub
em pleo
,lab ajac apac
idadd e
lE stadop a
raa s
ig n
arr ecu
rsos
,el
c
oncent
radoac ce
soa m ercadosfin
ancieroses
trechosyl apocavalorac
iónq ues ehaced elacapaci
taci
ón
10
l
imit
anlam ovil
idadso c
ialylac apac
idaddec ambia
rl a
se s
truct
urassocia
les .
Lasest
rateg
iasquem ovil
izanloshog
are
sfrenteasur ela
tiv
am ayord e
spro
tecc
iónsem an
if
iest
an
e
nu nm ay
org a
stopriv
ad oyd ebol
sil
loensa
lud,m ayo
ri n
cidenc
iad e
ltraba
joinf
ant
ilo mig
rac
iónp a
ra
o
bte
neringre
sosfamil
iaresporlavíadel
asremesas(véas
ec uad
ro6).Estosind
icado
rescon
sti
tuyenuna
l
uzd eale
rta
,n os ó
lod elasbrechasdebien
est
ar,sinotam b
iénd elasc o
nsecu
enci
asp o
tenc
ialment
e
s
eve
rasp a
ralap azyc ohes
ións oc
ial
,comoilu
st
r anlosestu
diosdec asodeE lSa
lvado
r,G ua
temalay
H
ondura
s(M ar
tíne
zF ran
z on
i,2013a;201
3by2 013c
).

C
. Pa
ísesconunab
rechamode
radadeb
ienes
tar
E
sto
sp a
íse
stienenunae st
ruc
turadem ográ
fic
aq uerespond
ead e
scenso
se nlafec
undidaddeladécada
d
elo sseten
ta en adelan
tey , com oc on
secuenc
ia,u nam e
norp ropo
rcióndejó vene
se nt
res u
s
d
epend
ient
e s
.E xpe
rimentanunm erca
dod etrabaj
om ásfo
rmal
izadoquee lgrupoante
rio
r,peroe n
a
lguno
sc a
so senf
rent
a nunenv e
j e
cimient
oi nc
ipien
ted esupobla
ción
.C omoext
iendensuc ob
ertura
e
ducac
iona
lm á
sall
ád elasecundar
ia,aumentanelnúm e
rodein
act
ivosent
relosdepend
ient
esy,jun
t oa
l
osjóvene
sm eno
resd e1 5añosd ee d
ad,repre
sentanel60%d elaspersona
sd ep
endien
tesporc ada

10
Enelcasode
lE s
tadoPlur
inacio
naldeBol
ivi
afuepo
sib
lefor
tal
ecera
lE s
tadoporl
avíademay
oresimpu
esto
syporr
ecu
rr
irar
ent
as
d
elae xp
lot
ació
nr ecu
rsosnatur
ale
s.Deestamane
ra,pued
e nobs
erva
rseredu
ccione
sdelapob
rezaenformain
dep
end
ien
tedela
e
st
ruct
urademográ
ficay/odelaforma
li
zac
ióndesufue
rzadetr
aba
jo.

25
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

t
raba
j ado
rf orma
l.Elr e
stosonl o
sa dul
tosm ayore
s,losoc u
padosinfo
rm a
lesyl osdesempleados.Su
n
ive
ld ed esa
rrol
loeconómicoesc er
canoal os5.000d ó
lar
esp ercáp
ita
.S ibienm an
tien
enm uyb a
jas
c
argastrib
utar
iasparasun i
veldeP IB,susm ayoresniv
elesdei ng
resopermit
enm ejor
esp r
estacion
es
p
aralasp ob
lacion
esobjet
ivosenlasáreasdeeducació
n,segur
idadya s
ist
enciasoc
ialysalud
.S u
stasas
d
ei n
cidenci
ad elap o
brezasonm enore
sa4 0%p e
ros upe
riore
sa3 0%yp re
sentanunacobertur
ad ela
s
eguridadsocia
lq u
eseelevaacifra
sc e
rcanasa3 5%d elo
so cupado
se nmater
iadep en
sionesya l65%
e
nm ater
iad esa
lud.Losprinc
ipal
esm at
icesenelpredominiodealgúnproveedo
rdebienest
arpr ov
ienen
n
uevam ent
ed el o
sm ayoresnive
lesd ed e
sarr
olloquealcanzanlassocied
adesc ongobie
rn o
sq u
es e
s
usten
tanc onr en
tasd erecur
sosn a
t u
rale
s(M é
xico,Perúy E cuado
r)
.E stospaíse
stiendenat ene
r
h
olguraparaasign
arunp or
centa
jem ásal
tod e
lPIBa lgas
top úb
licosoc
ia
l.
S
inem ba
rgo,e s
tasventaja
sn os em ani
fies
tane n m ejo
rasm uysigni
fica
tivasdes usituac
ión
soc
ia
l,m edi
dap o
rl ainc
idenciadelap obr
eza.Lam ayord inámic
ad el mercadodetrabaj
oe sasimil
ada
po
rp os
tulan
tesques onsel
eccionado
ss egúnlacal
idadd esueducación/
capaci
tac
ió n
,lac ua
ldiscr
im i
na
po
restr
atossoc
ialesya c
túacom ounv ehícu
lodelatr a
n smis
iónded es
i g
ualdade
se nt
reg en
erac
io n
es.La
cap
acidaddelEstadoesinsuf
ic
i en
teparafinanc
iarsimultáneament
eu naredb ás
icad epro
tecci
ó nsocia
l
ylosaum en
tosn ecesa
riosenl acali
d a
dd el aeducaciónp úb
lica
.P ors uparte
,l aexpansiónd elos
me
rcadosfinanc
ierosdiscr
imina p orri e
sgos e
leccionandoal o
sc lien
tesc onm ayo
resp oder
e sde
re
spaldo
.E laccesoal ae du
ca c
ióne ssegm en
tadop ori n
gresosinq ueha y
am ecan
ismosi dóneosde
so
lida
ridadparas ufinan
ciamiento
.E nd ef
ini
tiva
,eld esarro
llodel asins
tit
ucionese nestegrupod e
pa
íse
stiendeareforza
rlosm ecan
ism o
sd etran
smisiónded es
igualda
d e
se nlasoci
ed a
d.

D
. Pa
ísesconunab
rechamodes
tadeb
ienes
tar
E
sto
sp a
ísessonlosq uecal
if
i c
anc onm ayore
sp o
tencia
lesdep od
erd e
s a
rro
lla
ru nEstadodebienes
tar
.
S
ecarac
teri
z a
np o
rf u
erte
sd escenso
sd elafecund
idadduran
teoa nt
esd eladécad
ad elossese
nta
,yu na
e
st
ructu
ram ásenvej
e c
idad es up oblac
ión.C omoh anlogradoelevarlac obe
rturadel osnivele
s
s
uper
ioresdee duc
aciónh a
ym ásinac
tivos
,loscuale
sj un
toal apropo
r c
ióndea du
ltosm ayo
res
,niñ o
s,
n
iñas
,ad o
lescen
tesyj óvenesrepresen
tanel7 5%d el o
sd epend
ient
esp orcadatraba
jadorformal
.E l
r
est
os onlosinf
ormalesyd esem p
leado
s.Elniveldedesa
rrol
lom edid
op orelPIBp ercáp
itasuper
a,en
p
romedio
,l os7.500d ól
ares
,c o nu nacargatr
ibuta
riaelev
a daquep ermi
teu ng a
stop úb
licosocia
l
s
uper
ioral2 0%d e
lP IB.S u
st a
s a
sd einc
idenci
ad elapobrezasoncercana
sal15%d elap ob
lación
,y
l
ogranu n
ac obe
rtu
rad elas egu
ridadsoci
alsuper
iora6 0%d elosocupadosenm ate
riadep ens
ionesy
m
ayoal80%enm ate
riades a
lud.
Ene s
tosp a
íses
,e xis
tem ayorc o n
cienc
iad elan eces
idadded em ocr
ati
zarlasin s
ti
tucion
esq ue
l
imitanela c
tua
rd elosv ehícu
losd em ov
il
idads o
cia
l.Sinem b
argo,losavancessonm uylimi
tadose n
su
se fecto
ssob relad esigua
ldad.L oss is
temasd ep ro
tecc
ións ocia
lc ont
inúans egm en
tadosp orla
c
apacidadc o
ntr
ibut
ivad el o
safil
iados,reproduc
iendolasdesigu
aldadesprimar
iasq ueseg ene
rane nel
m
ercadod etrab
ajo.A que
l l
osc ambiosim plemen
ta d
osb ajolosprinc
ipiosdeu niv
ersal
i d
ad,limi
ta nl
a
c
oberturac on
forme al ar es
tr
icciónp r
esupues
tari
ad elg obi
erno yl ae sca
sas o
lidar
idade ne l
f
inanciamien
to,c o
nform ándoseu na ccesou n
iversa
lex c
lusi
vam ent
ep a
rap re
staci
o n
e sbásica
s.L as
m
ezclasp ú
bli
co-pr
ivadase nlap rov
is
i ónd elaedu cac
iónc on
tinúa
nd om ina
dasp orsis
tem asdep ago
s
d
ond eprimalaefic
ienc
ias ob
relas o
lidaridad
.L acapac
idadregulado
rad elosg ob
iernosesi n
capazde
c
rearlasc ond
icione
sd ei gualdaddea cce
soq ueeld i
señoo r
igin
ald el o
ss i
stemasd ep rov
isiónde
s
ervic
iosn og e
nera
.L asf amil
iasn os onc ap
acesd eexpre
sarsuv olun
tadp orm e
j o
rars u
sn ive
lesde
e
ducación/c
apaci
taci
óne nu nam ayo
rd emandaporservi
ciosdecapacidaddeesta
sp re
stacion
es.

26
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

E
. Va
rian
tesa
lin
ter
iordelasb
rechasdeb
ienes
tar
A
lti
pif
ica
ralospaíse
sporvar
iablesana
lít
icasad
icion
als11,e
e sp o
sib
ledis
ting
uiral
inte
rio
rdeesto
str
es
g
rande
sa g
rupamie
ntosa
lguna
svariaci
onestipo
lógi
casadi
ciona
les
.Esta
sv a
riab
lesbus
cantip
if
ica
ralos
p
aís
esn omeramen
tep o
rsusbre
c hasdebienes
tar
,sinoporla
sorien
tac
ione
s,
losesfue
rzosynive
lesde
s
egm e
ntac
ióndesusreg
ímene
sd ebienes
tar
.
Aparti
rd eu nanál
is
issim p
ledep romedio
sq uea g
regaalasvariab
lescons
iderada
se nlasbrecha
s
ot
rasrelat
iv a
sal ascapacidade
sd elE s
tado
,d elos m e
rcadosyl asfamil
iasenp rove
erp rot
eccióny
acce
s oar ecursos,p u
eded i
stingu
ir
sea linte
rio
rd elosp a
ísesd ebrecham odes
tad o
ss ubgruposcon
conf
iguracionesd is
ímiles
:i)p aí
sesc uyop e
rf
iles m ásprote
ccion
istayi i
)p a
ísesconu np erf
ilm ás
produc
tivi
sta.L o
sp aís
esd elprimerc as
o—A rgen
tina
,B ras
ily U ruguay— m ue
stra
nr egímenesd e
bie
nestare nd ondeelE st
a d
oe sfuer
tem en
tep r
otecc
ionis
taaltiemp oquelasfamil
iasyl osm erc
a do
s
mues
tranm enorc apac
idadi nc
lus
ivaya gr
egat
ivaq uesusp a
resd eb r
echasm odes
tas12. LosEstados
pro
tegenal asp er
so n
asq uequedanfue
r adelosm e
rcados–gra
ciasau nfue
rteesf
uerzof
iscalyc ob
ertu
ra
enpe n
sionesya s
is
tenciasocia
l–,peroelrégimendebienes
tareng ener
alpres
entaprob
lem asvinc
ulados
alad eb
ili
d add elosm e
rcadosp a
raincorpo
raryae s
truc
t u
rasfamil
iaresmenosagrega
tiv
a s
,asícom oun
menorgastorela
tivoe nm a
ter
i adepre
stacion
eso r
ient
a d
aalc a
pit
alh umano(sa
ludyed ucac
ió n
).
E
lsegundoc a
so—e lm ode
loprodu
ct
ivis
taqueinc
luyeaC h
ile
,Cos
taR ic
ayP anam
á— p res
enta
u
nm uchom eno
rp esode
lE s
tadoenpro
teg
eraq u
iene
se s
tánfu
eradelmer
cadoyu nse
sgom á
sfuer
tee n
a
rt
icu
larsec o
nl asf ami
li
as ei n
cremen
tarelc ap
it
alh uma
nod elap o
blac
ión
.S usc o
ntrap
art
es
p
rot
eccion
is
tass o
nm á
se qu
ipar
abl
esa model
osd ecor
tecorpo
rat
ivosaunqu
ec onpau
tasm uc
hom á
s
s
egm e
ntada
sq uela
se u
ropeas
.
S
inem ba
rgo,e
lg as
toensaludessimi
larentr
el osdossubgrupo
s,entantoelgas
toenedu
cac
ión
e
ss up
erio
renelsegundo
.E nelprime
rs ubg
rupo,elesfue
rzofi
scalgener
alt
ributa
rioydegas
to—yen
p
art
icu
lareldesegur
idadsoc
ial— esn o
tor
iame n
tem ásal
toqueene lsegun
doyh ayunse
sgo m
arc
ado
h
acialaprot
eccióndeq u
ienesn ot
rabaj
an;e ntantoenels egu
n d
os ubgrup
oe ls e
sgoeshac
ialas
c
apacid
adesdelosquet
rabaj
anotraba
jarán
.
E
stam bi
énn otor
iamen
tem ásm arc
ad oelpesod el me
rcadoydeloses
fuer
zospriv
adosenl
os
p
aís
esd ecor
tem áslib
era
lyp rod
uct
ivis
taenl oquehacealacce
soalasa
ludyalaeducac
iónapes
arde
p
resen
tarungastoene s
tasár
eascom oporcen
taj
ed e
lP IBsupe
riora
ldelospaí
sespro
tecc
ion
is
tas
.El
lo
e
sta
ríaind
icandou n
am ayorsegmen
tac
ióne nlaca
lid
a dd ee
sto
sserv
ic
ios
.
S
ib i
enl o
si nd
icado
restiendenas ostene
restavis
i ó
ng en
eral
,losest
u d
iosdec asoagregandeta
lle
s
ycont
e x
toq uead v
ier
tenso b
rerigid
izarl atipo
logíaaquípres
entada
.C os
taR ica
,sib ienesc i
ertoque
p
resen
tau nacargatr
ibuta
riam ásbajay m enore
sp rot
eccion
esp o
rlav í
ad etrans
ferenci
asm o
neta
riasa
qu
ienesnotrabajan
,p r
esentauns i
stemad esubs
i d
iosp a
raq u
el o
strabajado
resinformalesaccedanal
se
guros o
cialyu ne s
fuerz
oh istór
icoyp res
enteens a
lu dqueconst
ituyeunab aseprot
eccion
istanada
de
sdeñabl
e.P o
rs uparte
,ene lestud
iod ec asodeC hil
es evecona bso
lutaclar
idadelg i
rod e
lm od
elo
p
roduct
ivi
stayf uer
temenetelib
eralaotr oc o
nm arcadoscom pon
ente
ss oc
ialdemócrat
as—e nu nm a
rco
l
iber
al
,e scier
to— e nm a
teri
ad eprote
c ciónyp romociónsoc
ial
:lareformad esal
udAUGE ,lapens
i ó
n
so
lid
aria
,larecie
nterefo
rm adelsis
temad el
icenc
iasyl aexpan
sióndelcuidadoinf
anti
l.

11
Lasvari
able
sco n
side
rada
se nelaná
li
sisdem edi
aso nl
assig
uien
tes
:g a
stopúbl
icoensegu
rid
adyas
istenc
iasoci
al
,g a
stopúb
li
coe
n
e
ducación
,g a
stopúbl
icoens a
lud,cobe
rtur
ae np en
sio
nes,por
cent
ajedem atr
ícu
lapr
ivadaenl
aesc u
elapr
im a
ria
,porcen
ta
jeque
d
ecla
rag a
stodebols
il
loensaludeing
resost
ribu
tario
scom oporc
enta
jedelPIB.
12
Nosecu en
tacond a
tospa
rainclu
irenes
tean á
li
sisaCu b
a,Repúbl
icaBoliv
ari
anadeVenezue
layTr
inidadTabago
.

27
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

CUADRO7
IND
ICADORESSELECC
IONADOSPARAT IPOSALINTER
IORDELOSPA
ÍSES
CONBRECHAS MODESTAS
,ALREDEDORDE2012

Subg
rupo P
rotec
cion
is
ta P
rodu
ct
iv
ista
libe
ral

Gas
topúb
li
coso c
ia
lensegu
ridadya
sis
ten
ciaso
cia
l 12
,6 6
,5
(enpo
rcen
taje
sdelPIB
)

Gas
topúb
li
coso c
ia
lensalud 5
,79 4
,27
(enpo
rcen
taje
sdelPIB
)

Gas
topúb
licosoc
ia
l enedu
cac
ión 5
,6 7
,7
(enpo
rcenta
jesde
lPIB
)

Cobe
rtu
radepens
ione
s 87
,0 73
,9
(enpor
cen
taje
sdelapob
lac
iónde65año
sy má
s)

Po
rcen
tajede ma
tr
ícu
la p
rivadaen
laes
cue
lap
rima
ria 15
,7 24
,7

Po
rcen
tajequede
cla
raga
stodebo
ls
il
loensa
lud 16
,1 22
,7

Ing
resost
ributa
rio
s 32
,1 18
,2
a
(enpor
centajesde
lPIB
)

Fuen
te:Elabo
raciónprop
ia,sob
rela ba
se de CEPAL
, Pano
rama So
cia
l de Amé
rica La
t
ina 2013
, Pano
rama F
isca
l de
Amér
icaLat
inaye lCa
ribe2012 yUNESCO.
a
Inc
luyesegu
ridadsocia
l
.

Ent
relospa
ísesdebrecha
sm oder
adasestam b
iénposib
ledis
tin
g u
irdosagrup
am ien
toscla
rosentorno
am ode
lom ásprotec
cion
ist
as(EcuadoryC o
lom b
ia)y m ode
losm á
sr es
idua
les
,libera
lesyp roduc
tiv
ist
as
(Méxic
o,P e
rúyR epúbl
icaD omin
icana
)e nd o
ndec on
tra
stannuevamentela
scargastr
ibut
aria
s,as
íc omoel
a
ccesoporvíaspr
ivadasapres
tac
ionesdesaludye ducac
ión
.E sin
tere
s a
ntenot
arqu enoso nl
osp a
ísesmás
r
icosdelgrupodebrecha
sm odera
daslosm áspro
tecci
onis
tas
.D ehechoR epúb
li
caD omin
icana
,P e
rúym á
s

nM éx
ico
,s up
eranelPIBp e
rcápi
tadeE cuador
.R epúb
lic
aD omini
ca n
ay M éx
icos up
erantambiénelPIB
p
ercápi
tad eColombia
.Elestud
iodecasod eEcuador(Nara
njoB on
il
la,2013)mues
traclarament
eelp o
rqué
d
elcam b
iod eca
tegor
íae nm a
ter
iadebrechad ebiene
sta
r—a umen
tod etr
ibut
ación
,g as
toyc ober
tura— y
ev
idenc
iatam b
iénalgunosdes u
sh e
rramien
tasm ásim po
rtan
tes—e lB onodeD esarr
ol
loH umano,ylos
e
sfue
rzosene duca
ciónys a
ludbási
ca.Perom ues
tratambiénqueesto
se sf
uerz
osa di
ciona
lesenm ater
iade
s
alud
,trans
feren
ciasm one
ta
ria
sb ás
ica
sye duca
ción
,c onv
ivenconu nim po
rt
antesis
temad esubsi
diosala
s
eguri
dads o
cia
lyalc ons
um oquepre
senta
nr as
gosregre
sivo
sop ocoprogre
sivo
s.

CUADRO8
IND
ICADORESSELECC
IONADOSPARAT IPOSALINTER
IORDELOSPA
ÍSES
CONBRECHAS MODERADAS
,ALREDEDORDE2012

T
ipo
s P
rotec
cion
is
ta P
rodu
ct
iv
istaL
ibe
ral

Gas
topúb
li
coso c
ia
lensegu
ridadya
sis
ten
ciaso
cia
l 4
,3 2
,7
(enpo
rcen
taje
sdelPIB
)

Gas
topúb
li
coso c
ia
lensalud 1
,8 2
,2
(enpo
rcen
taje
sdelPIB
)

Gas
topúb
li
coso c
ia
lenedu
cac
ión 3
,9 3
,0
(enpo
rcen
taje
sdelPIB
)

Cobe
rtu
radepens
ione
s 28
,6 22
,5
(enpor
cen
taje
sdelapob
lac
iónde65año
sy má
s)

Po
rcen
tajede ma
tr
ícu
lap
rivadaen
laes
cue
lap
rima
ria 14
,3 24
,6

Po
rcen
tajequede
cla
raga
stodebol
si
llo 52
,5 60
,8

Ing
resost
ributa
rio
s 19
,1 13
,7
a
(enpor
centajesde
lPIB
)

Fuen
te:Elaborac
iónpropia
,sob
relaba
sedeCEPAL
,Pano
ramaSo
cia
ldeAmé
ricaLa
t
ina2013
,Pano
ramaF
isca
lde
Amér
icaLatinayelCaribe2012yUNESCO.
a
Inc
luyesegu r
idadsocia
l.

28
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Enl am edid aqueno sm ovem o


sh acialo spaísesd em enord esar
r o
llor ela
tivo
,lo sE stados
socia
le ssonf rágilesyp equeño s,lo smercadoslab o
ralesn acion
alesinsufi
cientesycom oyav imosl as
fam i
liasa sum enunr old em ayorim portanc
iain c
rem entándoselasm odal
idadesf amil
i a
resextendidas
.
Elp e
sod ela srem esas
,d ela sf amili
asex t
endidasyd elg a
stod ebolsi
lloens alud,sonl acontra-car
a
deE stado sconb a
j acapacid add ed esmercan
tilizac
iónyp rotec
ciónyd em ercadosl abora
lesd eb a
ja
13
inclus
iv idadya ltap recar
ied ad .E s
tee sung rupod ep aísesre
lat
iv amenteh om ogéneoe nm ate
riad e
cargatri bu
taria( baja
),g a
stoso cia
l( ba
jo )
,co be
rtura( baja
)yg as
tod ebolsi
lloe ns aludyedu cación
moderadoaa l
to,e spec
ialm entep a
rasu sm uyb ajosn ivele
sd eingresos.Peroex isteunaim portante
excepciónye se lE s
tadoP lur
in aciona
ld e Bolivia
,q u
i enap esard esu m uyb a
joP IBp resentaun
esfuer
zot ri
bu ta
rioyd eg astoyunlog roen m ater
i ad ec obe
rturaenp ensio n
e s
,ed ucac
iónyPTC
notor
iam entesup e
riorasu sp ares.

F
. Lasdinámicasdelasbrechasdelbienes
tarydelost
ipos
deregímenes:loqueaportanlosestud
iosdecaso
S
ibienloseje
rciciosdebr e
chasytipol
ogizac
iónsonúti
les,puedenresu
lta
re ng
añ o
sos
.E nloqu ehacea
l
asb r
echas
,l aprimerara z
ónp orlacualesto
sejer
ci
ciostiene
ns e
riaslimi
tac
ionesesq ueasum enuna
p
autaigual
ita
riat a
ntoe nlad i
st
ribucióndelosingres
osl abo
ral
esc om oenl adist
ribuc
iónd e
lg as
to
s
ocia
l.Sinem bargo
,ellon oesci
e r
toenningunodelosdoscasos
.E nelcasodelosingr
esoslab
orales
,la
d
is
tribu
ciónsealejay m uchodelaigualdad
.Ye nelc a
s odelgas
tos oc
ial
,larespue
stadependedelt
ipo
d
eg as
to:cu a
n doseori e
ntaefec
tivamenteal a
stras
ferenci
asm onetar
ias
,lap au
tatiendeas e
rn eut
ra
r
espec
toal adist
ribuc
i ónorig
inaldelingr
esool e
vemen
tep rog
res
iva,peronuncaigual
ita
riare
s pe
ctoa
un
adiagonaldep er
fec
tai gua
ldad
.
Elotroe ngañoalq uep u
edei nduc
irlasb r
echasesasu g
eriru ndete
rm inismod er
ivadod elos
niv
elesdeP IByd elase t
a p
asd em ogr
áfi
cas,asícom ootrodet
ermi n
ism oenlastrayecto
riasposib
lesde
lospaíse
s.L asb r
echase fec
tivam en
tes ug
i e
renq ueau nc i
ertoniveld ePIBc orre
spo n
deu nac ie
rta
bre
chad ebienes
tarenm a
teri
ad ep ob
rezayd epo b
lac
iónc o
ni ng
resoss u
fic
ientes
.S inem bar
go,p ued
en
ver
seim por
tantedesvíosdel oscasosindi
viduale
sr e
spec
toal acurvad etendencia
.A simismo,ellecto
r
puedeversetent
a dodea sumirq uedichasbrechasexpre
sanlastrayec
t o
riasposiblesdel o
sp aí
sesm ás
pobre
sh aci
ae lfut
uro.D ebeq uedarcla
roq uelasbrecha
ss urg
end ec o
l oc
aral osp a
ísese nune spac
io
bid
imensionalenu nm om entoene lti
em po
,n od ecolo
carau nm ism op a
ísal olargod esuhisto
riaen
losejesd ec apac
idad esyn ece
sidades
.A m o
d odee j
em plo
,C o
staR icae nl osa ñosc ua
rentas e
encon
trabam uchom ásc e
rcad elosp a
íse
sm á
sp obr
esdel oqueh oysee ncue
ntrae nbrechadebienest
ar.
Ye l
lor espondíatanto as uc apacid
adf isca
lc om o ald esar
r o
llod es usm ercadosl abo
ralesy
produc
tiv
idad.Asuv ez
,B ras
ilen1980p re
sentabaunvalorenladim ens
i óndec apac
idadesfis
calesque
nosu ge
ríansupo s
icióna c
tu a
l.Fi na
lmente,C h
ileh a
cialosa ñoso chentapr e
se n
tabav alo
rese nla
dimens
iónd eingre
s o
sl abo
ralesquen oaugurabansusvalo
resactua
les.
Losp a
ísesatravé
sd es u
sE s
tadostoma ndec
isionespol
ít
icasq u
em od
if
icanlosvalo
resenam ba
s
d
imens
ionesd ecapac
idadesye sf
u e
rzosylasi n
ter
accione
se nlosfac
toresquelasdete
rminanasícom o
l
ainte
racci
ó nent
ref a
ctor
e sdeu nayo tr
ad imens
ió n
.C uánta
sm u
jer
estrabaj
ane nu npaí
s,cuálesla
p
roduc
tiv
idadd elap ob
lacióna c
tiva
,c uál
esl osnivele
sd eem p
leo yd esempl
eo n osond es
tinos
i
nevi
tab
lesd elospaís
ese nt1d ado
ss usnive
lesded e
sarr
oll
oe conómicosent0.Dep end
end equétip
o
d
ed es
arro
lloyq u
éa cciónd eE s
tadop redomine
.E l
l oas uv ezafec
tarálastas
asd ef ec
undida
dy
m
ort
al
idad
,e lcapi
ta
lh um anod elapoblac
ión,asícom olosnive
lesdein v
ers
iónyc onsum o
.ElE s
tado
c
um p
leu nrolclaveene s
t osproceso
s.E n Am é
ric
aL at
inaye lC ar
ibe,elE s
tadosocia
lp ued
eh ace
r
m
uchoparadisminu
irlasbrechasdebienes
tar
.

13
Hai
tírepr
esenta
ríauncasoex
tremod epaí
sfamil
iar
is
t adebrech
assev
eras
,sib
ienlaause
nciaded a
tosnono
spe
rm i
tecla
sif
ica
rlo
.
L
ama u
te-Br
isson(2013
)d acue
ntad e
lescasoyfragmentadopape
lde
lE st
adoenlapr
otecc
ións o
cia
l-as
ícomoe
nl apr
ovis
iónd e
s
erv
iciosdes al
udye ducac
ión-
,laamp li
tuddelsectorinfo
rmaldetrab
ajoylafue
rteinc
i d
enciadelasr
emes
asyl asfuen
tes
p
roveni
ente
sd elacoop
erac
ión
,e n
treot
rosfac
tor
es.

29
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

As
im i
sm o,lostipo
sal osq uelospaís
esp e
rtenecenn os o
nd es
tino
si n
evi
table
s.E sverdadq ue
es
tostipo
sr e
sp ondenac on
figu
r a
cionesquep ose
enu nsinf
índ el ock
-inef
fec
tsyd epath
-depe nd
ency.
Pe
roelc a
sod eC hi
leestalvezelm ásclar
oe nilu
strarquelapertenen
ciaaunouo t
rotiponoe sríg
ida.
Ch
ileatravesóe nl oso ch
entad eu nm odel
op roteccio
nis
tad ebrechasm odes
tasa u nm odel
o
pr
oduct
ivis
tae xtremod ebrechasm oderada
s,p arareto
rnarau nm odel
od eb re
chasm od
estasc on
componente
sp r o
d u
ct
ivis
tasd u
rantelosp r
im e
rosg obi
ernosd elaC oncer
tac
ión,peroretoma ndou n
componentepr ot
eccion
is
tad esdes un uevam atr
izl ib
era
l,q ue em p
iezaa d e
lin
earc ar
acter
íst
icas
soc
ial
dem ócr
atasap a
rt
irdel osg ob
iernossoci
al
istasdel aC once
rtac
ión
.B ra
silsal
iód eu nm odelo
pr
otecc
ionis
tae nlosañosset
entaau nm odelopro
teccion
ist
ad ecortemuchom á
su n
ivers
alenl osaños
noven
ta
,d eba
tiéndoseenelpresen
teentrecomponente
sprotecc
ionis
tas yproduc
tiv
ist
as.
Ensuma,noexis
tentr
ayect
ori
asú n
icasnidet
ermin
adasod et
ermin
is
tas
.E nlahis
tor
iar
eci
ented
e
laregi
óne x
is
tenposi
bil
idad
esq u
eh ansi
dod e
scar
tada
sp o
ra nt
eoje
rasid
eoló
gicasquepocot
ienenqu
e
verconu ndia
gnós
ticocontex
tua
liz
ad oycuidadosode
lp r
esentedelospaí
sesd elareg
iónoc onl
a
im a
ginac
iónsen
sat
aq ueseder
ivadelasexp
eri
e n
ci
ashi
stór
icasdeotra
sreg
ionesytiempos
.
El
lonoesunl
lamadoalvol
unta
ri
sm oi
rre
spon
sable
.E x
is
tenpar
ámetr
oses
tru
ctur
ale
squelim
ita
nlo
p
osi
ble
.Ylosmismos
,il
ust
radosenlo
sp u
ntospr
eced
ente
s,m a
rcanpun
tosdepa
rt
idam uydi
fer
ent
espar
a
l
ospaí
sesd
elareg
ión
.E n
tende
rdich
osconst
reñ
imie
ntosdi
fer
enci
ale
sesclav
epar
an oequ
ivoca
rrumbos
.

30
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

IV
.Innovacionesrec
ientesenloss
istemas
deprotecciónsoc
ial

Lo
s20est
udi
osquel
ase
riep
resen
ta
,perm
it
e nob
serv
art
end
enci
asqueco
ndif
ere
nte
sf o
rm a
sins
ti
tuc
ion
ale
s
yde
ta
ll
esdedi
señ
oseva
na b
rie
ndopas
oenlare
gióncomov
ect
oresd
elar
efo
rmasoc
ialdels
igl
oXX I
.
Laprimerac o
nsta
taci
óng e
nera
lq ues ur
ged eu nará p
idarevi
siónd elos2 0estu
diosd ecaso
n
aciona
lese sq uee nl osúlt
im osd ieza ño
s,lar egi
ó n
,a si
ste
,e fe
ct
ivam ente
,a u naim por
tan
te
t
ransf
orm a
cióndes um a
tr
izd eprote
cciónsoci
alye ngeneraldesuspo

tica
ss ocia
les
.Enseg u
ndolugar
e
statrans
form a
ciónllevae ns usv ec
toresfundament
alesu naorien
tac
iónm uyd if
eren
teal aque
c
arac
ter
izól a
sreformasdelosa ñosochentaeinic
iosd elosn ov
enta
.Sidich aépocasecarac
ter
izópor
u
naim por
tanteret
racc
iónyl imitac
iónd elaa c
cións oc
ialdelE s
tado(red
u cc
iónoc o
ngelamie
ntodel
g
astosoci
al
,p riv
at
izació
n,focal
izaciónres
tri
ngida
,fi n
anciamentodelad em anda
,etc.
),elnuevosig
lo
p
resen
tau naexpans
iónd elaacciónesta
talenm at
eriasocia
l( ampl
iac
iónd ec obe
rtu
ras
,re-es
tat
izac
ión
p
arc
ialot o
tal
,a umentodelgast
os oci
al,com b
inac
ió ndev ec
tore
sd eneces
ida d
,ofer
tayd emandapara
d
ete
rm in
arlainver
siónye s
fuerzofi
scal)
.
Enpart
icula
rc abede
tener
seenc u
atrotendenc
iasclar
asques emani
fie
sta
ne nlagranm ayo
ríade
l
osest
udiosdecaso:i)es
fue
rzoya umentod elacober
tur
ae nmate
riadeprot
ecc
iónsocia
l;i
i)a umento
e
nlac a
lid
a dyv ar
iedaddelm enúdeprotecciónsoc
ial
,tantoentérminosdeprogramas
,c omod ela
14
c
rec
ien
teespec
ific
i d
add ela
sp obl
acio
nesa t
e nd
idas ;i
ii)crec
ien
ter e
spa
ldon o
rm a
tivo
-in
st
itucion
ala
l
aspres
tac
iones(leyes
,asigna
cione
sfisc
alesp ro
teg
idas
,b aseded e
recho
se nladete
rminac
ió ndelos
b
ene
fic
iar
ios)y;iv)b ú
squedadem ayo
rc oordi
nació
nys ine
rgia
se nt
redif
eren
tessec
tore
syp r og
ramas
d
elasár
eassoc
i a
les
.

14
Ést
eeselcaso
,pore
jemp
l o
,desub
-si
stem
asesp
ecí
fico
sdep
rot
ecc
ións
oci
alp
aral
apr
ime
rai
nfa
nci
a,com
olo
sco
nst
ruido
senB
ras
il
(
Bras
ilCar
inhoso)yCh
ile(Ch
ileC
receCont
igo
).

31
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

A
. Loses
fuerzosen mater
iadecober
tura
:lasnuevasfron
teras
delun
iversa
lismo,delosesquemascont
ribu
tivos
ydelafocal
izac
ión
Amér
icaL a
tinaye lCaribeasi
stedesdehac
em ásdeu nad é
cadaauns os
tenid
oe s
fue
rzoporinc
rem ent
ar
lacober
turad elaprotecciónsoci
al.El
losem anif
ies
taalm eno
se ncuat
roá r
easdelap o

tic
as ocia
l:
jub
ila
ciones
,p ens
ionesyo t
rast r
ans
ferenc
ias mone
tar
ias alosa du
lto
s m ayo
res
,t ra
nsfe
rencias
mon
eta
riasaf amil
iasco nhi
jos,acces
oas e
rvic
iosy asegu
ramien
tod esalu
dyf in
almen
te,pro
tecc
ió nal
t
rabaj
ador( s
eg u
rod ee nf
erm ed
adys egu
rod edese
mpl
eo,sumadoal aspol
ít
icasdeder
echoslabora
les
–ind
em n
iza c
ión,horase x
tra
s,li
cenc
ias
,etc
.)
.E nest
ascuat
roesfe
raslasfron
ter
asent
relocont
ribu
tivoy
lonoc on
tribu
tivo,entrelafocal
izac
iónyl auni
versa
lid
adye n
treels u
je
toa po
rtan
teyelrecept
ord el
ben
efi
ciosee s
tánredefini
endo.
Esim por
tant
ed ete
rminarta
ntolam agni
tuddelose s
fuerzosenm at
eri
ad ecobe
rtura
,c omolas
f
ormasq u
ee lm i
sm oh aasumido
.E nc uan
toal amagn
itu
d,u naformaa p
roximadadei de
nti
fica
rel
e
sfu
erzoincrementa
lr emiteala umen
t odelg a
stoens eguri
da d yasi
sten
ciasoci
al,asíc omoe l
i
ncr
em en
tod elgas
t oensalud(véa
seelgráf
ico2).E nmater
iad ecobe
rtur
ap ued
eno bs
ervarsecuat
ro
t
endenc
iasclave
s:a umen
tod elacobe
rtur
ae npens
ion
esparalapo b
lac
iónde6 5y más
,a umentosenla
c
ant
idaddef ami
liasconhijosqueperc
i b
enalgunatran
sfe
renciam one
tar
iadelEstad
o,a umentodela
p
obl
acióno c
u pad
aq u
ec ot
izaal asegur
idads o
cia
l ya um en
tod elap obl
acióncona lgúntipod e
c
ober
tur
ae nm at
eri
ad eserv
icio
sdesalud(vé
aseelgrá
fic
o3).

GRÁFICO2
AMÉR
ICALAT
INAYELCARIBE(21PAÍSES
):EVOLUC
IÓNDEL GASTOPÚBLICOENSEGUR
IDAD
a
YAS
ISTENCIASOCIALYENSALUD,1992
-1993A2010
-2011

9
.9
,0
0 8
,2
7
,8
8
.8
,0
0 7
,2
6
,6 6
,7
7
.7
,0
0 6
,3 6
,4
6
,0
6
,0 5
,6
6
.0
5
,0
5
.5
,0
0
3
,8 3
,9
4
.4
,0
0 3
,5
3
,1 3
,0 3
,2
3
,0 2
,8 2
,9
2
,7
3
.3
,0
0

2
.2
,0
0

1
.1
,0
0

0
.0
,0
0
-1993

-1995

-1997

-1999

-2001

-2003

-2005

-2007

-2009

-2011
1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

S
Sa
l
a
lu
ud
d S
Se
eg
gu
r
ui
r
id
da
ad
dya
ys
ai
s
s
it
se
tn
ec
i
na
c
ias
so
oc
i
ca
il
a
l

Fuen
te:Com
is
iónEconóm
icapa
raAmé
ricaLa
t
inaye
lCa
ribe(CEPAL
),ba
sededa
tossob
rega
stoso
cia
l
.
a
P
romed
ioponde
radode
lospa
íse
s.

32
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

GRÁF
ICO3
AMÉR
ICALAT
INAYELCAR
IBE
:AUMENTOSENLACOBERTURADELAPROTECC
IÓNSOC
IAL

Pe
rsona
sde65añosy másquere c
ibenpen
sione
s, Cobe
rtu
radelosprogramasdetrans
ferencia
s
2002y2011 cond
ic
ionadas,2000-2012
a b
(enporcen
taje
s) (enporcen
tajedelapoblac
iónto
tal)
43 25
41
,9 21
,1
42 19
,5 20
,2
19
,0
20
41 16
,5
40
15 13
,5
39

38 10
37
,0
37 5
,7

36 5

35
0
34
2000 2005 2008 2009 2010 2011 2012
2002 2011

Pob
lac
ióno
cupadaa
f
il
iadaalasegur
idadso
cia
l
,2002y2011
c
(enpo
rcen
tajes
)
70 66
,4

60
55
,4 54
,4
46
,1
50

40

30

20

10

0
Pens
iones Sa
lud

2002 2011

Fuente
:CEPAL ,basededato
sdep rog
rama
sdep
rote
cciónso
cia
lnocon
tr
ibu
t
ivaenAmé
ricaLa
t
inaye
lCa
ribeyPano
rama
Socia
ldeAmé r
icaLat
ina2013
.
a
Promedios
implede14países
.
b
Promedioponde
radode19paíse
s.
c
Promedios
implede16países
.

Losestud
iosdecasoas uv ezar
roja
nd a
tosinstit
ucional
esso b
relasm oda
lida
d e
sd eexpansió
nd e
c
o b
ertu
ra.E sim po
rtan
ted is
criminaryo rden
arc oncept
u a
lm en
tel a
sd iv
ersascausasd e
trá
sd eest
e
i
n c
rementod elacober
tura
.E sp osi
bleiden
ti
fica
rtrescausasinme d
iata
sd elasm e
jorasenm a
ter
iade
c
o b
ertu
ra:i)mejo
rasene lm er
c adolabora
l( seap ormejora
se nlaofer
tad eempleoos e
ap oraspec
tos
r
e g
ulat
orios yd econtra
lor)q uea lincr
em en
tarl af o
rm a
lidadi nc
reme n
tanlac obertu
rad eb ase
c
o n
tr
ibut
i v
a;ii
)c ambio
sene ldi s
eñod elael
egibi
lidadd eb a
sec ont
ribut
iv aquefac
ili
tanelaccesoal
f
lexib
il
izarlasc ond
ic
io n
esyc ri
ter
iosd eeleg
ibi
lidady;i i
i)am p
li
acion
e senb aseap o

ticasn o
-
con
tribut
ivas —finan
ciadasdesderent
asgenera
les
—,s eanest
asd ecará
cte
ru ni
vers
alof oca
li
z ado
.
Unapar
teim po
rtan
t edelam ejo
rae nlaco b
ertu
rae nmate
riadeseguridadsoci
aldelapo bla
ciónact
iva
enlar e
gión
,r espondeam ejorassu s
tantiva
senl ac al
idad d e
lemp le
oein cr
em entod e
lr o
ld e
c
on t
raloryr eguladordelE st
ad o.E ncasitodoslo
se s
tudiosdec a
s osed ocumentanlasm e
jora
se n
m
ater
iadeem pleoye nm uchosdeestosestud
iosse m enc
ionanm e
jorasenm ate
riadelroldecont
ralo
ry
d
er egul
acióndelE st
ado.U ruguaye sunc asodem ejo
rase nb a
sealr oldec ont
ralorenm ate
riade
s
e gu
ridadsoc
ialeng ene
ral(Fi
lguei
r ayH ernánd
ez,2012
)yE cuado
rloe senm ate
riades a
lud(Naran
jo
B
o n
il
la,2013)
.P e
roe ncas
it odo
sl o
sp aí
sesseincrementanlosnive
lesdeafil
iac
iónal asegur
idadsoc
ial
d
eb asec on
tr
i bu
tivaparalosa sa
lariado
syp araloso cupa
d o
se ng enera
l.Elg rá
fico4 m ues
tralos
a
v an
cesp a
ralap obla
ciónasala
riadatantoenloq ueh a
ceala segu
ramientoens a
lud,c omoenm ate
ria
c
o n
tr
ibutiv
ad epension
esys egur
idads oc
ial
.

33
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

GRÁFICO4
AMÉR
ICALAT
INAYELCARIBE
:ASALAR
IADOS QUEAPORTANALSISTEMADEPENS
IONES
YCONACCESOALS
ISTEMADEPROTECCIÓNENSALUD
,ALREDEDORDE2000Y2010
(Enpo
rcen
taje
s)

Asa
lar
iado
squeapo
rtana
lsi
stemadepen
sione
s Asa
lar
iado
scona
cce
soa
lsis
temadep
rote
cc luda
iónensa
100 100

80 80

60
60

40
40

20
20

0
)

raguay

ina

l
r

r

le
)
ragua

ras

ruguay
ia
icana

ica
la

ico

i
.de

cuado
lvado

.de

ras 0
i
lomb
Pe
tema

Ch
t

taR

ina
raguay


r

r
)

Panamá
Hondu
Méx

le
ragua
ras

ruguay
ia
ica
icana
la

ico
rgen

lvado

cuado
.de
B
r

l
.Bo

lomb
i
lu

Pe
tema
in

Ch
ica

t
lSa

taR
Hondu

Méx
Co

rgen
E
Pa
.P

Gua

U
Cos
.Dom

r
A

lu

in
N

la(Rep

ica

lSa
t

Co
E

E
Pa

Gua

U
.P

Cos
s

.Dom
A
ia(E

E
Rep

s
ia(E
iv

Venezue

Rep
l
Bo

iv
l
Bo
C
irca2000 C
irca2010 C
irca2000 C
irca2010

Fuente
:CEPAL,PanoramaSoc
ialdeAméricaLa
tina
,2013.
a
Bras
i
lnosepresen
taparae
lcasodesaludyaquelaen cue
stadehogaresnopermi
teex
trae
rdichain
forma
ción
.Dadala
exi
stenc
iade
lSis
temaÚnicodeSalud(SUS)degarant
íasnocont
ribu
ti
va,lacobe
rtu
raesdel100%.

Pa
rtedela umen
toq ueseco n
sta
tae nelgráf
ico2r es
pondetambiénap o

tic
ase x
plí
ci
tasqueh a
n
bu
scadof le
xibi
lizarla
sc ondic
i onesdea ccesoysub sid
iarela cce
soal o
sd ive
rsosprog
ramasd e
se
guri
da dsocia
l.E ntantolasr efo
rm a
sp riva
tis
tas yp a
ramét
rica
sd el osañoso chen
ta ynoventa
bu
scabanlimi
taralacapacida
dd ep agoyalc on
tro
lfisc
alya c
tuar
ia
lela cc
esoalaprotec
ciónsoc
ia
l,las
re
formasd e
ln uevosi
glo,vane nlad i
recci
ó nopues
ta,b u
scandoexpandi
rlasavenida
sd eacc
esoal a
se
gurid
a dsoc
ialm ása
lládee qu
iv a
lenc
iasco n
tr
ibut
iva
sp er
fec
tas.Dosevidenc
iassoncla
rasre
spectoal
pa
sadorest
ric
tivoenm a
ter
iad epensione
s.
Lareformad einic
iosd esig
l oe nC os
taR ica
,p ers
igueyl ogr
a,incremen
tarnoto
riamen
tel a
cobe
rtu
radel ostra
bajado
resindep
en di
entes
.A lgosimi
larocur
reconlarefo
rm aurugu
ayad e
laño2 00
7
enm a
ter
iad ep e
nsione
syj ub
ilac
iones,q u
eb a
jal osañosdec o
ntr
ibuc
iónrequer
idos
,a u
nqueajus
tando
co
rre
lat
ivam en
teal abaj
alastasa
sd ereem p
lazop a
ran oinc
rementa
rlosri
esgosdeinso
lvenc
iaactu
ari
al
queyah ac
et iempoam enazaalsis
tem au rugu
ay o
.O traformaquep erm
itiónoto
rio
si nc
rement
osd e
cobe
rtu
rae slai ncor
porac
iónd em iem bro
sd ependie
ntesfami
lia
resala segu
ramien
tosiu nodel os
adu
lto
sc on
tribuyealsis
tem a
.Elc asod elasalude nUruguayconlacreac
iónd e
lF ondoN ac
ion
ald e
Sa
ludesarquet
í p
icodeestam od
al
ida dsemi
-cont
ribut
ivadeb a
sefamil
iar
is
ta.
Laotraform aen ques eh an produ
cidoe x
tensionese nm a
ter
iad ec obert
urae sm ed
iant
e
m
od a
lidade
sn oc ontr
ibutiva
s. L am odal
idadn ocontr
ibut
ivad omina
ntee nlar eg
iónh ans id
ol a
s
p
olí
tica
sd etipofocal
izadas
,a unquetambiénh anexi
stidoalgunaso pcion
esd ec or
teu niver
sal
.E n
m
ate
riad epens
ionesys aludexis
tenp oco
sc aso
sd eorien
taciónclara universa
lyn oc ontr
ibut
iva,
s
iendoe nm a
ter
iad ep ens
ioneselE st
adoP lur
inac
ionald eB o
li v
iay T r
inidady T obagol o
sc aso
s
sob
resa
lien
tes
.L apens
iónu niv
ersa
l,l
lam ad
ae nuninic
io“ pen
sióna l
im en
tar
ia”,delDist
ri
t oFedera
lde
M
éxicoesotroejemplodee s
tam o d
al
idad.Entrans
ferenc
iasal asfamil
iasconh i
josn oexis
teningún
p
aísdelaregió
nc onu nm ode
lou n
iver
salnoc on
tr
ibut
ivo.Enm ateriadesalud
,e ncam bio
,sí,Bras
iles
p
ioneroenlareg
ión,cre
an d
oh aceyam á
sd edosdécada
selS i
stemaÚ n
icodeS alud
,c onaccesodebase
c
iudadano
.L ospaíse
sd e
lC a
ribeanglo
sajone
stam b
iénpresent
a nsist
em a
sp úbli
cosd esaludd ebase

34
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

c
iud
adanacomol
oe v
iden
cia
nlose
stu
dio
sdec
asod
eJam
aic
a(L
avi
gney V
arg
as,2013
)yT
rin
idady
T
abago(Ro
ble
syV a
rga
s,2013
).
Den
trod elasp ol
íti
casfocal
iz adase sim po
rtant
ed is
tingui
re n
trea que
ll
asq u
ef oc
aliz
a nenl a
pob
lac
iónp obr
eoe next
rem apobre
za,d eaquel
lasqueotorganelb enef
icioat odo
sa quel
losquec a
recen
d
ec obe
rturacontr
ibutiv
a.R ofman
,A pe
llay V ez
za( 2014)dist
ingue np a
raelc as
od epens
ionese nt
re
e
sosd ostipo
sd ef ocal
izac
ión,peroe l
loe stam b
iénb uenoe st
a b
lecer
l op a
raelc a
sod es a
ludyd e
t
rans
ferenc
iasal a
sf amil
iasc onh i
j o
s,—a unqu
ee ne s
taú l
tim ae s
f e
ra,predom inaclar
am entela
f
ocal
izaci
ónp orn e
c e
sidadop ob
reza,a n
tesquelaf o
c a
li
zaciónp ar
ac om ple
taruniversa
lid
ady aq ueen
p
ocosp a
ísesexis
tensistemascont
ributivosext
endidosd easigna
cion e
sf amil
iare
s.E lcasoq uem ásse
a
proximae nm at
eriadea s
ignac
ionesf amil
iare
sae stao pcióndeu niversa
lizac
ióne sA rgen
tinaconl a
A
signac
iónU nive
rsalp o
rH i
jo(AUH )q ueseotorg
a aq u
ienesn orecibenasignac
ió ncont
ribu
tiva.Los
r
estan
tespaís
esd elaregiónhane xp
erim en
tadoim po
rtante
sc ambiose nm ate
riadec ober
turader en
taa
f
amili
asc o nhijos
,p e
rol oh anh e c
h od e maneraf oca
lizadav inculandol ae leg
ibi
lidada lgun
a
d
em os
trac
iónd en ece
sidad(m e
ans-
test)
.E lvehícu
lod om in
antep araestastran
sferenci
ash ansidolos
15
p
rogramasdetransf
erencia
sc ond
ic
ion adaso“conc o
rresponsab
il
id ad”(PTC ) .
E
nm ate
riad epensione
sv ari
osp aíseshanc reado oam p
liad
os ussis
tem asd ep ens
iones
a
sis
tenc
iale
s,aquísí
,ena l
gun o
sc a
sosp a
raa l
canza
ral apoblac
iónp obr
eo m uypobre
,p ero
,eno tr
os,
p
aracom pl
eta
r( un
iver
sal
izar
)l acober
turallena
ndoeld éf
ici
td elossis
temascont
ribut
ivos.E n
trelos
s
egundosp a
íse
ss eencuen
tranloscasosdeA rgent
ina
,C hi
le,Co s
taRicay Uruguayc omom odelosde
u
nive
rsa
lizac
iónsegm en
tadaentantoPanam áfoca
liz
ae nlapobl
a c
iónm ayordese
tentasinpensi
on e
sy
c
onn ec
esidade
sb ás
ica
si n
sat
isfec
has(R odr
íguezM oj
ica,2013)
.M éx
icoseaprox
im acreci
entementea
u
np i
sob ás
icom uy modes
tou nive
rsa
le nloq uehaceal aspension
esp a
rt
iendodel aexper
ienciadel
D
is
tr
itoF ede
ral
,j un
toc onlosc aso
sd eE cuadorc one lB onod eD esa
rro
lloH uma n
oye lE s
tado
P
lur
inac
ionaldeB o
liv
iaconlaR entaDign
i d
a d
.
Enm a
ter
iad es a
lu dlae xpansiónd elaseguramientoseh aprod u
cidop oru n
ac ombinac
iónd e
po
lít
icasf ocali
zadas(M éxico) yp orl aam pli
aciónd ec ober
turaal o
sm iembrosfamil
iare
sd el a
poblac
iónc ontr
ibuyentee nl ossi
stem a
sd es e
gurosd esaludc on
tr
ibut
iv o
s(U ruguay)
.A s
imism ootro
s
pa
ísesh ang enera
d ou nc on
j un
tob ásic
od ep re
stac
io n
esg a
ra n
ti
zadasb á
sicas(C h
ileconel AUGE )en
tantoo trosh ane xpa nd
i doyu ni
versa
lizadolac obe
rtu
rae n m o
deloss egmentados(C o
lom b
ia)
.
F
in a
lm enteunconjuntoim portant
ed epaíseshanam pliadolascober
tura
syp restac
ionesnocontr
ibut
ivas
ap obl
a c
i one
se spec
íficas(e spe
cialmentem at
erno-
in f
a n
ti
lye nalgunosc a
s o
sp ension
ados)m ed
iante
p
la n
esyp rogramase specia
l esqueob enf o
rta
lecenela ccesoene lpi
larp úbl
icoob iens ub
sid
ianla
of
ertap r
ivadap a
rad aracc e
s oalap obla
ciónv u
lnerables(Argent
inac onelPlanN acer
;U rug
uayc onel
Si
stemaN aciona
lI n
tegradod eSalud(SN IS)enp ensionados
,P erúcone lSistemaInteg
radod eSalud
(SIS)c onelseguroescolarye lsegurom a
terno-
infan
til
,a s
íc omolaam pl
iaci
ó nalosadoles
cente
s).

B
. Nuevaspres
taciones
,nuevosriesgoscub
ier
tos
,
nuevasinve
rsionessoc
iales
O
trafuent
eim p
orta
nted ei n
n ov
acio
nesr ef
ieren oy a ala am p
li
a c
iónd ec obe
rtu
rad eriesgo
s
t
radi
ciona
lessinoal aam p
liac
iónd ep res
tac
ione
sq uep ro
curanc ub
rirnuevosries
gos ories
gos
p
revi
am en
tenoc ubi
ert
ospo relsis
tema,asícom ogenera
rn uev
aslógica
sq uecom b
inanpro
tecc
ióne
i
nvers
iónsoci
al
.E láre
aq uepres
entae
ld esa
rrol
lomá
sim po
rta
nteenestam a
ter
iaref
ier
ealcom po
nente
e
ducat
ivoyd ecuidado
,s e
guidaporpol
íti
casorien
tada
sal aprote
cciónenelmer
cadolabor
al(s
eguros
d
ed e
sem p
leo
,p o

tica
sd el
icenc
iasm a
terna
lesyfamil
iar
esyp ol
ít
icasact
ivasdeem p
leo)
.
Prá
ct
icament
et od
oslo
sp a
íse
sd elare
giónhanam p
lia
d olasedad
esdec obe
rtu
raenm ate
ria
e
duca
tiv
ah a
ciala
se d
adesp
ree
sco
lare
s( 3a6años
)yenm uchoscasosseha
ng en
erad
odisp
osi
tiv
osd e
c
uid
adosparala
se d
adesde0a2a ños
.L o
scaso
sd eUrugu
ay(C e
ntrosdeAte
nciónalaIn
fanc
iayl a
15
U
nca
sointe
res
antedes
erre
señadoe
selnuevoben
efi
ciopa
ralas
upe
rac
ióndel
ae x
trem
apobr
ezadelPTCbr
asi
leño
,Bol
saF am
íl
ia,
qu
econ
sis
teenunatr
ans
fer
enci
a mon
eta
rianoco
ndic
ionad
ap a
raf
ami
lia
sind
igen
tes—inde
pendi
ent
em e
nted
esitie
nenhi
josono.

35
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Fami
lia
, CA IF)
,A rgen
tina( pree
scol
aryp arvu
lar
iose nprogramasprovinc
ial
esy m unic
ipal
es)
,C h
il
e
(sa
lascunayp reesco
lar
),M éxico(c
onl aest
rat
egiades ubs
idio
sal oscuidado
sc om un
ita
rio
sd el a
tempran
ai n
f anc
ia)
,B ras
il(c o
nl aexpan
sióndelasguarde
ría
s)
,P erú(conelProgr
am aN oEscola
rizado
deE du
caciónI n
icia
l,PRONE I)yP anamác onlacom b
inaci
ónd elae duca
ciónini
cialparapobla
ción
rur
alyE d
u cac
iónI nd
ígen aene lH oga
r(EIH),losCent
rosF ami
lia
resy C omuni
tariosdeE duca
ción
In
icia
lp aral ap ob
lac
i ó
nv ulne
rabl
e(CEFACE I)yl osC en
trosd eE duca
ciónInici
alC om u
nit
arios
(CEIC)sona lgunosdelo sejemplosm á
sd es
tacado
s.Cons
is
tenteconestosesfu
erzosins
ti
tucion
alesla
ev
idenci
ag enera
lm ues
trau nim po
rtan
tei nc
rementod elam a
tri
culac
ióne np rimer
ai nfanc
iay
esc
ola
rizac
ió ntempranaenl agranmayorí
ad elospaí
ses(UNESCO ,2 01
0;Itzov
ich
,2 013)
.
Desdeunap erspe
cti
vai n
tegra
l,asim
ism o
,dest
acanesfue
rzossinérg
icosimpuls
ad o
sp o
ralgunos
p
aíse
sd elaregiónp a
raconformarverdade
rossi
stemasosub-s
is
t emasdeprotecc
iónsoci
aldir
igido
sala
p
rimerainfanc
ia,d ondesei n
corporatambiénelcompone
nted ec u
idado
.E jemplo
sclavessonl o
sd e
B
ras
il(B rasi
l Ca r
inhoso), Chi
le(C h
ileC r
ece Cont
igo)
,C o
lombia(Dec e
ro asiem pr
e)y ,m ás
r
ecien
tem ent
e,U ruguay(UruguayC receCont
igo)
.C ones
tossistemasseb u
scac o
nsol
idarm ec
anismos
d
ea tenci
ó ni n
tegra
lyp rotecc
ións o
cia
ld i
rig
idos alap r
im erai n
fanci
a,q uec onfrecuenc
iae s
i
n v
is
ibil
izadad e
ntrod e
lh og
arof amil
iacomou n
idaddediseñoya ná
lis
isdelaprotec
ciónsoci
al
.Q ueda
p
endient
ea va
nzare nu nalíneas imi
larparatodal ap ob
laciónd eniñez ya do
lescenc
ia,paraasí
c
o n
formars i
stemasi n
tegrado
sd ep ro
tecc
ións oc
ia
lp a
rae s
teg rupo(UN ICEF,2013),enu naregi
ón
f
uert
em entecara
cter
izadap o
rlainfant
il
iza
cióndelapobre
za.
Unc on
juntoim po
rtan
ted epaís
eshaa bordadolat r
ansfo
rmaciónof or
talec
im ien
todes u
sp o

ticas
deprote
cciónyp rom ociónalosyl a
straba
jadoras.U n
ap a
rtedeest
ep ro
cesoy ah asidodocumentadoen
elpuntoa n
ter
ior,m o s
trandou nim po
rta
ntei ncremen
tod elap ob
l a
ciónp ro
tegid aporlossi
stemasd e
segu
ridadsocia
ld elap oblaci
óna sa
lar
iadayo cupada
.E l
lohag en
eradou nim por
t an
teinc
rementod ela
pobl
acióncons egurod edesem p
leo(Uruguaye stalvezelcas
om áse x
trem oconl ainco
rpora
cióndel os
tra
bajadore
sr u
r a
lesye lservi
ciod omés
tico
,p erotambiénel
loe sconsta
t a
blee nA rgen
tina
,B ra
sily
Chi
le)
,s egu
rop o
re nfermedadya cc
iden
tes,d erech
os aa guin
aldos
,licenciasyd e
rechosded e
spi d
o.
Per
oe stambiénim portan
teyd es
tacab
lelosc am b
iosenm a
ter
iad epro
tecciónd el a
strab
ajado
rasyl os
tra
bajadore
se nloq u eref
iereal a
slicenc
iasp orem b
arazoyn a
cimient
oop arto(C h
iley Urugua
yh an
ref
orm adorec
ie n
tem ent
es ussi
stemasrespe
ctivosam pl
iandocobe
rtura
,tiem poyc al
idaddepres
taciones
par
am u
jere
syh om b
res)
.
Engener
al
,pendeunaa gendacent
radae nlaprote
cciónderiesgosem erg
ente
s,c omoa que
llo
s
d
eri
vadosdee n
ferme
dadescat
astró
fica
s,cri
siseconómic
asod esas
tre
sn atur
ales
.E s
tosevento
stienen
,
p
orsun a
tura
leza
,unpot
encia
ld es
estab
il
izadorm uycl
aroparaelbi
enestaryeleje
rcic
ioded er
ec h
osde
l
osh og
aresysusmiembros
.M ayorinves
tig
aciónserequ
ieresobr
ee s
t o
sa s
pecto
sys usvari
antesenlos
p
aís
es,dem ane
radecon
tarconm ecan
ismosestab
l e
sderespue
stadesdelaprot
ecciónsoc
ia
l.

C
. Dep
rog
ramasapo

ticas
,deeme
rgenc
iaade
rechos
F
ina
lm en
te,ex
is
teotrom o
vimien
toq u
etornam ásrobust
alaprotec
ciónsoc
ial
.Elmi
smoeselquevade
p
rogr
am aspuntu
ale
sc onfin
anciam
ienton ogenuinoyc onf u
ndam e
ntac
ióndeemerg
enci
aap ol
ít
ica
s
e
sta
blesconfin
anci
amientogenu
inoyc onfundam en
taci
ónd edere
chos.Es
toinc
luy
em od
if
icac
ione
sen
l
asdispos
ici
onespres
upuest
ales
,enelestabl
ecimien
t odecri
ter
iosgenera
lesynocoyun
tur
ale
sye nla
d
el
imitac
ióndep ob
lac
ionesobj
et
ivoscom osuje
t o
sd edere
chos.
Latrans
ición delP lan de Em erg
encia(PANES )d eU ruguaya u n
an u ev
an ormat
ivad e
As
ignac
ione
sF amilia
res,lan o
rm a
tivadei n
gresoc iud
adanocom onort
eq ueenm a
rcaelsist
em ade
tr
ansf
eren
ciam oneta
ria
se nB ras
ilyladef
inic
iónco n
st
ituc
iona
lded ere
chosylaas
ign a
ciónpre
supues
tal
ga
rant
izad
ad elap ens
ió nrural
,laa s
is
tenci
as oc
ialyB o
lsafamí
lia,elprog
ram a AUGEe nC hi
lepara
sa
ludylape n
siónsoli
daria
,l apensiónuni
versa
lenelD is
tr
itoFe
deraldeM é
xico
,elB onodeD esa
rro
llo
HumanoenE cu
ad or
,sone j
em plosd ees
tam u
tació
nd edádiv
aypro g
ramaad e
rechosyp o

ti
ca.
A
comp
aña
,aunq
uee nfo
rm avar
iab
le
,aestosgi
rosladet
ermin
aci
ónl
ega
ld em e
can
ism
osd e
i
nde
xac
iónd
ela
spr
est
aci
onesquein
hibenqu
ees
taspr
esta
cio
nesset
ermin
enc
ons
ti
tuyen
doenva
ria
ble
s

36
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

d
eajus
teant
e scon
tex
tosfi
scal
escomple
jos.Ap e
sardeel
lo,per
sis
tenenmuch
asdeest
asinnovac
iones
d
ebi
lid
adeslega
lesyg a
ran
tis
tascomopu edever
secla
ramenteenelcas
odela AUH Argen
tin
aqu ea
p
esa
rd esuam b
ic
iosacober
turayade
cuad ova
lordesuprest
aciónca
reced
egara
ntí
aspre
s u
pues
tale
sy
d
ecri
ter
iosdeindex
aci
ónpre-de
term
inadosleg
almen
te
.

D
. S
inergiasycoord
inacionesin
tersector
ialespromov
idas
desdelosnuevosdiseñosdeprotecc
iónsoc ia
l
L
aotrafuent
ed einnovac
ionesim por
tan
tesenm at
eriad epro
tecc
ió nsoc
ialref
ierealab úsquedade
a
rt
icu
laci
onesysinerg
iasentr
elo sdive
rso
sdispo
si
tivosdeprot
ecci
ó nsoci
altra
dic
ionale
syn o
vedoso
s
e
nlaregión
.M uchasdelasnuevasp o

tic
asdetrans
fere
ncia
sn ocontr
ibut
ivasafam i
li
asc o
nh i
josya
p
obla
cióna d
ult
am ayorintrodu
c enenf o
rmae xp
líc
itaens udiseñolab úsquedadec onec
taral o
s
b
enef
ic
iar
iosd edicha
stransf
erencia
sc onot
rasárea
sd eprote
cciónyp romociónsocia
l.LosPTCe l
e
jemplom á
sclarodee s
tasest
rateg
iasvincu
land
oe ldere
choal atrans
feren
ciaalusoe f
ect
ivod elo
s
s
is
temaseduca
tivo
syd esaludm edi
antecond
ic
iona
lidade
se x
plí
ci
tas
.
Ot
raf o
rm ainte
resan
ted eforta
lecersine
rgiasy prom overinteg
ral
idadd elap ro
tecc
ións oc
ial
sur
ged ea g
regari n
cent
ivosparae lingresoal ossis
temasc ontr
ibut
ivosm edian
telaam p
liac
iónd e
p
resta
cione
soc obe
rtu
rasaq uienese fe
ct
ivam en
tec ont
ribuyenal o
ss i
stemastrad
iciona
les.A s
íl a
expan
sióndel ac obe
rtu
rae nsaludat od
al afamil
iaco nu nsoloa por
tan
te(U ruguay
)oe la ccesoa
segu
rosp o
ra cc
i d
enteye nf
erme d
a dac at
egorí
asd easeguramientoquea n
tescarec
íand elosm i
sm os
(Argen
tina
,C hi
l e
,C olombi
a)s onc as
ose nd ondelaa pue
stae storna
rm á
sa t
ract
ivop orb e
nefic
ios
inmedia
tosyn od i
fer
idos(pensiones
)l ac on
dic
i óndease gu
rad o
.E ne f
ecto
,e nm u
chosc aso
sl as
s
inerg
iasyc oordi
nacione
sselogranp orunacreci
e n
tedesv
in cu
lacióndelapor
terespec
toal acal
idady
ampl
ituddel aspresta
cione
s.L aideae ne s
tosc a
sose slograrlaf o
rm a
lida
dac os
tosb aj
osp arael
ind
ividuoap ar
tirdes ub
sid
iosd esderenta
sg ene
ralesqueam p
líanelunive
rsof ami
lia
rc ub
ier
tool a
s
p
resta
cione
s.Elc asod eC o
staR i
cae st a
lv ezelm á
sclaroe ne s
tesen
tido
,p e
r otambiénlos onlas
d
ivers
asm odal
idadesdem ono-
tr
i bu
toot r
ibutac
iónm enorperoc ontodo
s—oc as
it odo
s—l osderecho
s
decont
ribuy
entestrad
ic
ional
ese nelcasodeA rgen
tina
,E cuadoryU ruguay
.

E
. Lastendenc
iasencon
tex
to:b
rechas
,tiposyl
imi
tac
iones
Comos u
rged elasd esc
ripc
ionesa n
ter
iore
se scla
roq u
el ospaísesdelar eg
iónh anabrazadoest
as
ten
dencia
sg ene
r a
lese nformadiv e
rsayc ond i
feren
te
sg radosd eavanc
e,c on
sis
tenci
a,yd ife
rente
s
p
refe
renci
ase nl o
si ns
trumentosp r
efe
ridos
.T odalar eg
iónm ues
traavances
,p er
oe sto
sd ebens e
r
e
speci
ficado
s.Elm ayo
ra vancee nest
astendenci
ass eh aproducidoenlosp aí
sesc uy
asb r
echasd e
b
ienes
tarsonlasm á
sm od
esta
s(A rgen
tin
a,Bras
il
,C hile
,U rugu
a yy,enm en
orm edid
a,Panam á
).C u
atro
ca
sose sc
apanae s
t agenera
liz
aciónp orlap os
it
iva:E cuado
r,E st
adoP lu
rinac
ionaldeB o
liv
ia,El
Sa
lvado
rye nmen o
rm edidaM éxico
.yP aragu
ayp re
sentanin
iciat
ivasdein
terésperoconu naúnm uy
ba
joc ompromisofisca
l. Guatem a
la
,H on
durasyN icaragu
ap resent
anlosa vancesm ásm odesto
s.
Co
lombiayP erúm u e
st
rani n
ici
ativasdeacuerdo alosestud
iosd ecasoq u
en os onrobus
tasa u
nque
impl
icantambiénavances
.
M
ásall
ád ecua
lquie
rd eb
atesobrelosmér
itosdec ad
ap a
ís
,resul
tacla
r oquelaregi
óns eencuen
tra
e
nu naetapadec on
str
u c
ciónprogre
sivadec i
udad a
níasoci
altan
t oenm ater
iad eprote
cciónc omod e
p
romociónde
ld es
arr
ollohum a
noei nver
siónsoc
ial
.L oe v
idenc
iaelim pu
lsotr
a n
sformadorenc obe
rtu
ra,
p
res
tac
iones
,esfue
rzofisca
l,innova
cionesconn o
rted ein
teg
ral
idadys ine
rgiayl are
tór
icayn o
rm a
tiva
q
uel osost
iene
.P er
ot am b
iénesc la
r oquee s
tose sfu
erzo
sh ana vanzadop e
ron oh ans olu
cionado
p
len
am en
tec ua
trodéfi
cit
sh is
tór
icosd elossis
tem asdep ro
tecc
ións oc
ial:ausenci
ad ep i
s o
sb ás
icos
u
nive
rsa
lesgara
nti
zados
,fragmentac
iónd ees
fuer
zos,fa
ltadeprog
resiv
idadplena(osisequie
reinhib
ición
d
eregre
siv
idadenlafi
scal
idadsoci
al)
,ye sc
asaar
ticula
ciónpos
it
ivae n
trepro
tecci
ónei nve
rsi
ó nsoc
ial
.
Lose
stud
iosd
ecaso
smue
str
anl
aenormed
ive
rs
idadc
onlacua
llo
spa
íse
sh ane
nfr
enta
d ou
ntr
ipl
e
d
esa
fío
:cob
ert
ura
,ca
lid
adyva
rie
daddep
erso
nasyr
iesg
oscub
ier
tos
,pe
romues
tra
nasimi
sm oqued
icha

37
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

c
rea
tiv
idadesenpa
rtede
rivadadeiner
cia
sybloqu
eosac amb
iosmásra
dic
ale
syn ec
esa
riosdelamat
rizde
p
rot
ecció
nsoci
al
.E nmuchoscasoses
tamosant
espol
ít
icasdepa
rche
senunc on
tex
todeab u
ndanc
ia
,a n
tes
q
uea n
tere
formase
st
rat
égic
a sor
ient
adasdes
delar
est
ric
ciónf
isc
alylamax
imizac
ióndelaequi
dad
.
Se
am o
sclaro
s,sehaavan
zadoenla
sc ua
trodim
ens
ione
s,pe
r oel
los eh
alo
gra
doe
nun
e
xce
pci
onalcon
tex
toec
onóm
icoyfi
sca
l.E
lmism
op ued
enope
rs
is
ti
renelfu
turo
.

38
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

V
. A mododecie
rre:loses
tudiosdecaso
comoapor
teinnovadordeinvest
igación
,
acc
iónyconstrucc
ióninst
ituc
ional

L
osestud
iosdecasos o
brelossi
stemasdepro
tecc
iónsocia
lenAm é
ricaLa
tinayelC a
ribequeaqu
íse
h
anint
roduci
doc on
sti
tuyenunapiezamásenelacc
ionardelaCEPALe nmater
iadeprot
ecc
iónsoc
ial
.
S
uc omet
idoinmedi
atoesa ce
rcar
sealospaí
sesrea
les ysusdil
em a
sa c
tua
lesenm at
eri
ad epro
tec
ción
s
ocia
l.Alofr
ecerunam i
radaint
egra
l,pa
ísporpa
ís,lo
se s
tudi
osd ecas
ob u
scancon
tr
ibui
ral a
sagenda
s
c
oncre
tasdereformassoci
alesdelospaí
sesdelar e
gión
.P eroest
eem pr
endimie
nto
,q ueesdelargo
a
li
entobusc
ae nr
igortre
so b
jet
ivosd
ife
renc
iados
.
Enprimerlugar
,l o
sa por
tesq u
ev ie
rtenestosestudio
ss onp roduc
tosei nsumosp ar
ag ene
rary
a
poyaragendasd einves
tigac
iónc omparada
s.L arenunciaa pa
rentealac om p
arabi
lidadinm ed
iat
aq ue
s
uponenlose s
tudiosd ecason odebee ngaña
ra llect
or.S uap o
rteal ainves
tigac
iónc om pa
rat
ivas e
e
ncuent
raj us
tame n
tee ns ua pa
rented e
tal
lei d
iosinc
rático
.O bl
igaal osi nves
tiga
d or
esar epen
sar
c
atego
ría
sd eanál
isisdadascom ocie
rta
s,descr
iptiv
osc ons
ideradosigua
lesei nd
icadoresestand
ari
zados
q
uee ndichao pe
racióndee s
tandar
izaci
ónp ie
rd e
nd eta
llesclaves.Perolafunciónd elose s
tudio
sd e
c
ason oesm e
ram en
t edes
truct
ivadelasc e
rteza
syd at
osc omparad o
santer
iore
s.S umisióneso bl
igara
l
osinves
tigadore
sar epensardich
ascatego
rías
,d i
c ha
sfo rmasd em ed
iryd etaxonomizar,obl
igandoa
l
osm ismosaelevarelniveldea b
st
racciónyafinareln
i ve
lded etal
le
,p a
ralograrentoncescat
egor
íase
i
ndicado
rescom parado
sm e
jore
sy m áspert
inen
t e
s.Descubr
irqu eunaformac onjun
tad ecarac
ter
izara
p
aís
esoq ueu nindicado
rd ecobertu
raestanda
rizadon oesa de
c uado
,n oesu naderro
ta,estans ó
lou n
p
robl
em aaresolv
er.L o
sestudio
sd ecasonosd anelementosparalogra
rresol
verdichospro b
lemas.
Ensegundolugar
,lose st
udiosdec a
sob uscanefect
ivamen
tea por
taralosp aís
esu np untode
p
art
ida—u ndiagnós
ticocom ún— q uepermi
taal o
sa c
tore
sa co
rda
r,sinosobr
elasalter
nativa
s,sísobre
l
asreal
idadespresen
tesyl osproblemasactua
lesdesu ssi
stemasd epro
tecc
iónso c
ial
.L am a
trizde
p
rote
cciónsoc
ialdecadapaísesp o
rd ef
inic
iónúnica
.Ú nic
ap o
rqueelcontex
toenq uesed es
envuelvele
e
sp rop
io.Ú n
icap o
r q
uelac ombi
nacióndep o
lít
icasnoa dmit
er epet
ic
ión. Ún
icat ambiénp o
rquela
e
conomíap o

ticaquecar
acter
izasusp o
sib
il
idadesylímite
sn oposeegemelos
.R ep
et
im os:el
lon oq u
it
a
m
éri
toal osest
u d
ioscom pa
ra do
s,l ast
ipolog
íasol osest
udio
sc ua
nti
tat
ivosori
entadosp orvar
i a
bles
.

39
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

P
erosíobl
igaat od
oses
toses
tud
iosac
ons
ide
rarl
osc
ont
ext
osú
nic
os,n
aci
ona
les
,enl
osq
uel
as
r
ela
cio
nesgene
ral
essed
esen
vue
lve
n.
Enterce
rlugar,paralaCEPALyo t
rasagenc
iasd elSist
em adeN ac
ionesU n
idaslosest
udiosde
cas
os onu napiez
ac laveenl aconst
r u
ccióndeu nar e
laciónconlosg ob
ierno
sd elar e
gión
.L aidea
cen
tra
le sircons
truyendounv íncu
loc onlasauto
rid
adesn ac
ional
esq u
ep ermi
tahacerdee s
taser
ied e
es
tudio
sd ecasounv erdade
rom oni
to rdelaprote
cciónsocia
ln a
ciona
l.Elsigu
ient
ep asoportan
toserá
laelabo
r a
cióndeu ns egundoinfo
rm en ac
ionalquec on
j u
guee nsue la
borac
iónal osa u
tore
sc onla
CEPALyl asa u
toridade
sn acio
nalesq uev a
lid
end ichosi n
formesc omoinsumosofic
ialesparala
re
formad elossi
stem a
sd epro
tecciónsocia
lyd elaacciónsoci
aldelEstado
.Plani
fic
arelE s
tadosoci
al
espla
nif
i c
arelproyectodedesarro
lloh umanodel o
sp a
íses.N ad
am ásim po
rta
nteparalaCEPALq ue
se
rp a
rtededichod e
safío
.

40
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

B
ibl
iog
raf
ía

Barb a,C arlos(20 03),E ln uevop ara digm ad eb ien es


t a
rr esidu a
lyd esloc al
izado:R eform adelosregím en esd e
bienestarenl aOCDE ,Am éri caL a
tin ay M éx i
co,T es
isp resentad ap araobtenerelg r
adod eDo ctoren
CienciasSo cialespo rp ar
ted el aUn iversid add eGu adal ajaraye lC entrodeInv est
igacionesyE studio s
Su pe
rior e
senAn tropologíaSo cial.
Cec chini,S im oney M art
ín ez
, Rod rig o(2 011 )
,P rot e
c c
i ónso c
i alin clusivaen Am éricaL at
ina. Un am i
rad a
integr a
l,unen foqued ed erech o s
,L ibrod el aCEPALNo .111 ,S an
tiag odeCh i
le.
CEPAL(Com i
siónE con óm i
cap araAm éricaL a
tin aye lC aribe)(2 013),P anoram aSo c
i a
ld eAm éricaL at
in a
2013:Do cum en toIn fo
rm at
iv o,S antiag od eC h
ile
.
(201 2)
,P ano ram aSo cia
ld eAm ér
ic aL atin a2012 ,S an
ti agod eC h
ile
.
(201 0)
,L a Ho rad elaig u ald ad:B rech as po rc err
ar,c am in os porab rir
, LC /G.2432(SES . 33/3),
Santiagod eCh ile
.
Esping -An d e
r s
en, Gø sta. 1999. So cial Fou ndatio nso f Po s
tindu str
ialE conom ies. Nu evaY ork: Ox ford
Universi
tyP res s.
(199 0)
,Th eTh r eeW orldsofW elfa reCap italism,P rinc e
ton :P rin c
etonUn iv e
rsi
tyP ress
.
Fi
l gu e
ira,F ernando(1998 ),“Elnu evo m odelod ep restacion esso cia
l esen Am é
ricaL at
in a
:re s
idu alism o,
efic
ien c
i ayc iu dadaníaestratifi cada ”,enB rianR ob ert
s( ed
. )Ciudadan íayPo lí
ticaSo cia
les,S anJo sé
deCo st
aR ica:FLACSO -SSRC .
(200 5)
,“Th ePo li
ticalK eyso fth eR eluct antL atinAm eri canS ocia
lS tate
” ,UNR ISD Wo rkingP a p
e r
,
WelfareandD em ocracyS er
ie s
,G ine bra
.
Fi
l gu e
ira,F ern ando,C ar
los Mo l
ina,Jo rg eP apadópu losyF edericoTo bar(200 6)
,“U n
i ve
rsal
ism ob ás
i co:un a
al
t e
rn at
ivapo sibleyn ecesari ap aram ejo rarl asco ndicion esd ev i daen Am ér
i caL at
ina”en C a
rlo s
Gerardo Mo l
in a( ed.) Univ er salismo Bá sico: una nu e v
a pol í
ticas o
cialp ara Am é
rica La tina.
Washin g
tonD .C .:B ID,pg .19 - 55.
Fi
l gu e
ira,F ern andoyD iegoH ernán d ez(2012 ),S i s
t em a
sd eP rot ecciónSo c
i a
lenAm éricaL at
inaye lC aribe:
Urugu ay.C ol
e cciónDo cum ento sd eP roy ecto,LC /W .514 ,CEPAL ,S ant
iagod eC hil
e.
Hub er,Ev e
ly neyJohnD .S tephens(2012 )
,D emo cracya ndth eL ef
t,Ch icag o
,Un iver
sityofCh icagoP r ess
.
It
zov ich,G abriela(2013 )L aex p an siónedu cativ aene ln ivelin i c
i a
ldu rantelaú l
tim ad écada.S ITEAL ,
Cuad erno16 .Bu enosA ir
e s
,S ITEAL .
Kaztm an,R ub en(198 2)L ah ete
rogen ei da dd elap obre zae nU r ugu ay
.S er
i eCEPAL1 2,M on
tevideo
,U ru gu ay.
Lam aute-Brisson,N ath a
lie(2013 ),S ist em asd eP rotec ción So cialen Am éricaL at
in aye lC aribe:H a
ití.
ColecciónDo cum entosdeP ro y ecto,LC /W.523 ,CEPAL ,S antiagod eC hi
l e
.

41
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Lavigne,M ilen a(2013 ),S is


t em asd eP rote cciónSoc i a
len Am éricaL atin aye lC a
ribe:P erú.C ole cción
Do cum entosd eP roy ecto,LC /W .52 2,CEPAL ,S antiag od eC hile.
(201 2),S is
tem asd eP rot ección So cia
l enAm é
ri caL atin a ye lC aribe:P aragu ay. Co l ección
Do cum entosd eP roy ecto,LC /W .50 7,CEPAL ,S antiag od eC hile.
Lavigne,M ilenayL uisH ern ánV arg as(2013 ),S ist ema sd eP rote c c
iónSo ci alenAm ér
ic aL atinaye lC ar
ib e
:
Jam aic a
.C o
l ecciónDo cum en tosd eP r oy ecto,LC /W .533 ,CEPAL ,S an t
iag od eC hile.
Lav
i gne,M il enayL ui
sH erná nV ar gas( 2 01 3b),S istem asd eP r otec ciónS oci ale n Am éricaL atinaye lC aribe:
Re pú bl
ic aD om inic ana
.C o
le cció nD oc um e n
t osd eP roy ect o
,LC /W .55 7,CEPAL ,S an
tia god eC h
ile
.
Levy,S anti ago(2011 ),“ ¿Un iv e
r saliza ciónd el as a
lu dod el as eguridadso cial? ”
,enGa ceta M édicad e
Mé x
i co, W ashing tonDC :B ID .
(200 9),“Som eR em ark sonSo cialPo liciesf romL a
ti nAm erica”,S em inaronSo c
ialPo liciesinCh ina
co- org anizadopo rC a
irn cro ssFou nd ation,Ch in aIn t ern a
tion alC apit alCo rporat
io nL im i
t ed(C ICC )y
elE astA s
ianIn s
tituteo fN ation alUn iv ers
ityo fS ing apo re(EA INUS ).
Lo Vu olo,R u bén(2010 ), “L asp ersep e ct
iv asylo sd e sa
fío sd elIn g
r e
so C iudad anoen Am éricaL atin a
”,
Int ernation a
lCon feren ceo fth eB asicIn com eN etw ork,S anP a b
l o
,B r asi
l.
Mar
tín e
zF ran zoni,Ju lian a(2013 a),S istem asd eP ro t ección So cialen Am éricaL at
in a ye lC aribe:E l
Salv ado r.C olec c
iónDo cum ento sd eP roy ecto,LC /W .521 ,CEPAL ,S antiag od eC hile
.
(201 3b),S is
tem asd eP ro t ección So cialen Am éric aL at
in a ye lC arib e
: Gu atem a
l a
. Co lección
Do cum entosd eP roy ecto,LC /W .52 5,CEPAL ,S antiag od eC hile.
(201 3c),S is
tem asd eP rot ección So cial en Am é ricaL atina ye lC aribe: Hon du r
a s
. Co lección
Do cum entosd eP roy ecto,LC /W .52 8,CEPAL ,S antiag od eCh ile.
(201 3d),S is
tem asd eP rot ección So cialenAm éric aL atin a ye lC a
rib e:N icaragu a. Co l ección
Do cum entosd eP roy ecto,LC /W .53 0,CEPAL ,S antiag od eC hile.
(200 8),Dom es
tica rlain certidumb ree n Am éricaLa tina :m ercadolab o
ral ,p ol
íticas o c
i a
lyf am ilias
,
SanJo s é:Ed i
tori ald el aUn iv ersid add eC o st
aR i ca/UNDP .
MinaR os ero,L uc
ía(2013 ),S istem asd eP rot e
c ción So cialen Am é
ricaL a
tin a ye lC aribe:C o
lom bia.
Col ec c
iónDo cum entosd eP ro y ecto,LC /W .538 ,CEPAL ,S a nt
iag od eC hi
le.
Mesa-Lag o,C arm e
lo.(1977 )
. Mod elo sd es egu rid ads oc ia
len Am ér
ic aL atin a:E stu d
ioC om parado.Bu en os
Aires,A rgentina:S iap-P lant eos.
Monterrey A rce,J avier(201 3),S i stem asd eP ro t
ección So c
i a
len Am é ric aL atina ye lC arib e
:E stado
Plurin acion a
ld eBo livi a.C olec c
iónDo cum entosd eP roy ecto ,LC /W .553 ,CEPAL ,S antiag od eC hi
l e
.
Nac
ion es Un id as(2013 a),U n av id ad ign ap aratodo s
:a cel erare llog rod elo s Ob jet
ivosd eD es a
rrollod e
l
Milenioyp rom ov erl aag en dad el as N a c
ion esUn id asp arae ld es
ar rollod espu é
sd e20 15.In form ed e
l
Se cretarioG ener al(A /68 /202 )
,N ewYo rk,26d eju liod e20 13.
(201 3b),AN ewG lob alP a rtnersh ip:E radi ca
tePov e
rtyandT ransformE con om i
esth rou ghSu s
t a
in able
Dev elopm ent.Th eR epo rto fth eH igh -L ev elP an elo fEm in entP e
rson sonth ePo st-2015D e ve
lopm ent
Ag en da,N ewYo rk ,m ay od e2013 .
(201 3c),S tati
sti csan din di catorsf orth epo s
t-2015d ev e
lopm entag en da, UNSy s
t emT askT eamon
th ePo st-2015UND ev elopm entAg en da,N ewY ork,ju liod e2013 .
Naranjo Bon illa,M arian a(2013 )
,S istem asd eP ro t
ecciónSo cialen Am é ric aL atinaye lC aribe:E cua dor
.
Col ec c
iónDo cum entosd eP ro y ecto,LC /W .552 ,CEPAL ,S a nt
iag od eC hi
le.
OIT(O rg ani zaciónIn t erna c
ion ald elT r abajo )(2 011), P isod eP rotección So ci alp a
r aun ag l obalización
equ itativaein c
lu siv a
,In form ed elG ru pocon s u
ltiv op re s
id idopo rM i ch e
lleB ache
l e
t,G ineb ra
.
Ragin, Ch arl es(1987 )
,Th eC om pa rat
iv eM eth od: Mov ing B ey on d Qu a
litat ivean d Qu anti
tativ eS trategies.
Berk eley,Un iversityo fC a
lif orniaP res s
.
Repetto
,F ab iányF ernan d
aPo t enz aD alM asetto(2012 ),S istem asd eP rote c ciónSo c
i a
le nAm éricaL at
in ay
elC arib e
:A rg entina.C ol ecciónDo cum ent osd eP roy e cto,LC /W .508 ,CEPAL ,S antiag od eC h
il e
.
Robles,C lau dia(2013 ),S istem a
sd eP ro t
e cciónSoc i alen Am éric aL atin aye lC ar
ib e
: Ch i
l e
.C ole cción
Do cum entosd eP roy ecto,LC /W .51 1,CEPAL ,S antiag od eC h
ile.
Robles,C l au diay V lado M iro sevi c(2013 ),S ist
em asd eP rote cciónSo ci alen Am éric
aL atinaye lC ar
ib e
:
Brasil.C olecciónDo cum ento sd eP roy e cto
,LC /W .532 ,CEPAL ,S anti ag od eC h
ile
.
Robles,C l au d
i ayL uisH e
rn ánV a rg as(2013 ),S istem asd eP rote cciónSo ci alenAm ér
icaL atinaye lC ar
ib e
:
Trinid adyT abago .Co lec c
iónDo cum en tosd eProy ecto ,LC /W .51 6,CEPAL ,S antiagod eCh ile.
Rodrígue z Mo jica,A lexis(2013 )
,S is
t em a
sd eP ro tecciónSo c
i a
len Am é ric aL atinaye lC a r
ib e:P an am á.
Col ec c
iónDo cum entosd eP ro y ecto,LC /W .526 ,CEPAL ,S a nt
iag od eC hi
le.
Rofm an,R .A p e
lla,IyV ezzaE( ed s
)(2 014 ),M ása l
lád el asp e nsi onesc on tributivas.Bu eno sA ires,B anco
Mu n d
i a
l,2014 .

42
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Román Vega,Isabel(2012 ),Sis


temasd eProt
ec c
iónSoc ia
len Am é
ricaL at
inaye lC aribe
:C ostaRi c
a.
Col
ecciónDo cum en
tosdeProyec
to,LC/W .509,CEPAL ,San
tiag odeC h
ile.
UNESCO(2010 ),E arlyC hi
ldhoodCareandEdu ca
tion.R eg
ionalReport:L a
tin Ameri
caan dtheCaribbean
.
San
tiagod eCh ile
,UNESCO .
UNICEF(2012 )
,Integratedsoc
ialpro
tec
tionsys
tem s
.Enh a n
cingequ
ityf orchi
ldren
.N ewYo rk.
U
thof
f,A nd
ras,C ec
ili aV e
rayNo raRuedi(2006)
,Re l
aciónd edependen c
iadeltraba
jof orm a
lyb r
e ch
asd e
pro
tecciónso cia
lenAm ér
icaLat
inayelC aribe
,S eri
efinanc
iamientodeldesar
rol
loNo .169,CEPAL ,
San
tiagod eCh ile
.
Va
lenc
iaL om e
lí,Enriqu e
,D av
idFou s
tRod r
íguezy D arcyT etr
eaul
tW e b
er(2013),Sistem a
sd eProte
cción
Soc
ialen Am ér
ic aLat
inaye lC ar
ibe
:M éxico
. Col ecc
ión Do cum en
tosd eP royecto
, LC/W .512,
CEPAL ,S an
tiag odeChile
.

43
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Anexo

45
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

CUADROA.1
AMÉR
ICALAT
INAYELCARIBE(21PA
ÍSES)
:IND
ICADORESUT
ILIZADOS
ENELANÁL
ISISDECONGLOMERADOS,ALREDEDORDE2012

Ind
icado
res

PIBper Tasade Gastopublico Gastopúb l


ico Asa
lar
iados Asalar
iados Poblac
ión
cápi
ta(en dependen cia socialpor so c
ialen queaportana
l queapo rtana
l o
cupadade

laresdel demog ráfica habitan
te seguridady sis
temade sistemade 15añosy
Pa
ís 2005) (porcada (endó lares asi
sten c
ia sa
lud pensiones máscon
100pe rsonas del2005 ) socia
l (porcenta
jes
) (por centa
jes
) ingresospor
enedad (porcenta
jes debajode la
a
ct
iva) de
lP IB) líneade
pobreza
(porcen
tajes
)

A
rgen
t
ina 6854 55
,0 1893 12
,9 77
,7 68
,7 2

Bo
l
ivia(Estado 1284 68
,8 143 4
,4 44
,4 32
,4 30
P
lur
inac
ionalde
)

Bra
si
l 5639 47
,8 1512 13
,8 .
.. 75
,9 11

Ch
i
le 9453 45
,6 1340 6
,2 96
,7 81
,7 5

Co
lomb
ia 4251 52
,4 532 7
,1 91
,9 57
,2 23

Co
staR
ica 5725 45
,8 1293 6
,6 86
,9 74
,6 10

Cuba 5198 42
,5 1904 7
,9 .
.. .
.. .
..

Ecuado
r 3541 58
,7 286 1
,5 66
,2 64
,7 23

E
lSa
lvado
r 3023 63
,7 394 4
,3 48
,9 46
,6 36

Gua
tema
la 2322 84
,7 214 1
,6 44
,5 38
,5 44

Ha
i
tí 462 68
,2 .
.. .
.. .
.. .
.. .
..

Hondu
ras 1575 69
,8 186 0
,7 37
,2 38
,8 60

Jama
ica 4042 58
,4 386 0
,4 .
.. .
.. .
..

Méx
ico 8427 56
,9 924 3
,3 71
,8 41
,3 30

N
ica
ragua 1353 63
,9 181 .
.. 36
,3 34
,0 49

Panamá 7462 56
,4 1246 4
,2 80
,1 49
,0 15

Pa
raguay 1722 63
,1 192 3
,9 40
,1 35
,1 40

Pe
rú 4259 56
,2 419 3
,0 65
,0 50
,4 19

Repúb
lica 5046 59
,1 396 2
,0 75
,4 63
,3 26
Domin
icana

T
rin
idadyTabago 13815 40
,9 1692 .
.. .
.. .
.. .
..

U
ruguay 7498 57
,4 1846 11
,1 98
,6 84
,7 3

Venezuela
, 6410 54
,1 1317 6
,8 .
.. 72
,8 13
(Repúb
l
i ca
Boliva
rianade
)

Fuen
te:E
labo
rac
iónp
rop
ia,sob
relaba
sededa
tosde
laCEPAL
.

46
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

DIAGRAMAA
.1
a
ANÁL
ISISPORCONGLOMERADOSCON MENOSVAR
IABLES

0 5 1
0 15 20 25
Jam
aica
P
erú
E
cuado
r
R
ep.D
omin
icana
C
olom
bia
Bo
l
ivia(E
st
.Plu
r.de
)
H
ondu
ras
N
ica
ragua
P
aragua
y
E
lSa
lvado
r
Gua
tem
ala
A
rge
nt
ina
U
rugua
y
B
ras
i
l
C
ostaR
ica
P
anam
á
Vene
zue
la(R
ep.Bo
l
.de
)
M
éxi
co
C
hi
le
C
uba
T
rin
idadyT
abago

47
CEPAL-S
eri
ePo

tic
asSo
cia
lesN
°20
2 S
is
tem
asd
epr
ote
cció
nso
cia
lenAm
éri
caL
at
inaye
lCa
rib
e…

Se
rie
Po
lít
icasSoc
iales.
Núme
rospub
licados
Unl
istadocomp
letoas
ícomolosa
rch
ivospd
fes
tánd
ispon
iblesen
www
.cepa
l.o
rg/pub
licac
iones

202
.S i
stem asd ep rotecciónso ci a
le nAm ér
i caL a
ti n
aye lC a
ribe:un apersp e
ctivac om parada
,S im on eC ecch
ini
,C laudi
a
Robles,F ern andoF ilg uei
r a
,(LC /L.385 6),20 14.
201
.P roceso sd ep riorizacióne ns a
lu dyp re s
t ac
ion e
snop rio
riza dasnie xplí
citasL aev oluc
iónd ea lgunasprest
a c
iones
tra
z ador asenCh ile,D a v
idD ebrot
t,R icardoB it
rányC ri
stiánR eb o
lledo(LC /L.38 53)
,2 014.
200
. Educ aciónyd es
i gualda de nAm é
ricaL atina
,D anie
l aT rucco,(LC /L.384 6),2014 .
199
.L as eg re gacióne scolarc om ou ne lem entoc lavee nl ar eproducciónd elad esigua
l d
a d, M ag da
lenaR o
sset
ti
,
(LC/L .3845 ),2 014.
198
.E la nalfa be
tism of un cion a
le n Am é
ricaL atinaye lC ar
ib e:p anoramayp r
incipalesd esa
fíosd epo l
ít
ica, Rodr
igo
Mar
tín ez
,D a n
i e
laT ru cco,Am a
liaP a
lm a(LC /L.3841 ),201 4.
197
. Equid adyp r o
tecci ó
nj udic
i a
ld eld e
r e
choa l
as aludenC olom b
i a
,R odr
i goU primm yyJ uani
taD urán(LC /L
.3829)
,2 014.
196
. Ar elaçã oe n
treopúb licoeop rivadoeoc ontextof ederativodoSUS :um aa nál
i s
ein s
titucion a
l,T e
lm aM ar
ia
Gonçalv esM enicu cc
i(LC /L. 3828),201 4
.
195
.L as egreg acióne scolar pú b
licop r
iva dae n Am é ric
aL a
tina,L eon ardo G a
s pari
ni,G u
illerm oC ruc
es yo t
ros
(LC/L .38 27)
,20 14.
194
.E lim pactod is
tributiv od e
ls al a
rio mín im oenl aA rge n
tin a
,e lB r
a s
il,C hi
l eye lU rug uay, Rox anaM aur
iz
io
(LC/L .38 25)
,20 14.
193
.L aev o
lu ciónd el ase st
ru ctu r
asf am i
lia
r esenAm ér
i caL at
in a,1990-20 10:losretosd el apo b
re za
,l avulner
abilid
ad
yelc uid ado,H eidiU l
lm a nn,C arlosM ald onad o
,M aríaN iev e
sR ico(LC /L.3819),20 14
.
192
.L ac on s
t rucciónd els i
stem ad ec uidad ose ne lU rug uay:e nbuscad ec onsensosp arau nap rotecciónsocialm ás
igualita
ri a
,Ro sarioA guirre,F e
rn andaF erra
ri(LC /L .3805),20 14.
191
.E lesp acion o
rm ativ od elaau to nom í
ac om or eal
izaciónd elaig ualdad
,G usta
voP ere
ira(LC /L.379 2)
,20 14.
190
. Adole scentes:d e
r echoal ae ducaciónya lb ienes
tarf uturo,M aríaN i
evesR i coyD a n
ielaTrucc o(LC /L.3791)
,2 014.
189
. Del ar e
t óri
c aal ap ráctica:e le nfoqued ed erechose nlap rotecc
ións ociale nAm é
ricaL at
ina,M agd a
lenaSep ú
lveda
(LC/L .37 88),2 014.
188
. Haciaun m odelod ep rote cciónso cia
lun iversale n Am ér
ic aL a
tina,F e
rn andoFilg ue
ira(LC /L.3787 ),2014.
187
.S egurida da lim entariaynu tr
icio na
le nc ua
tr op a
ís esa ndin o
s.U nap ro pues
tad es egu
im ientoyan á
lis
is
, Ro dr
igo
Mar
tín ezyAm a
liaP alm a(LC /L.375 0)
,2 014.
186
.P ro
t eccións ocia
lp a ralai nf an
ci ayl aa doles
c enciae nl aA rgent
ina:R etoscrít
i cosp a
rauns is
tem aintegra
l,F abiá
n
RepettoyV irgini aT edesc hi(LC /L.3698 )
,2 01 3
.
185
.I ncom ei nequali
t yi nL a
tin Am e
rica:D atac halleng esanda v
ailab
il
ityf romac om para
tivep erspect
ive
,V er
ónica
Amar ante(LC /L.3695 ),2 01 3.

48

También podría gustarte