RECURSOS EN SAÚDE MENTAL EN GALICIA

Grupo de traballo sobre dotacións profesionais en saúde

mental no Servizo Galego de Saúde.
Febreiro 2019

1
INTEGRANTES DO GRUPO DE TRABALLO

María Xosé Abuín Álvarez. Secretaria Nacional CIG-Saúde

Laura Jardón Golmar. Enfermeira Especialista en Saúde Mental. Vogal da

Asociación Española de Enfermería de Saúde Mental (AEESME)

Eduardo Martínez Lamosa. Psicólogo Especialista en Psicoloxía Clínica. Colexio

Oficial de Psicoloxía de Galicia

María Luisa Ortega García. Traballadora Social. Colexio Oficial de Traballo

Social de Galicia

Ana Riveiro Curráis. Enfermeira Especialista en Saúde Mental. Federación de

Sanidade de CCOO

Mercedes Seoane Bouzas. Terapeuta ocupacional. Colexio Oficial de

Terapeutas ocupacionais de Galicia.

Coordina o grupo de traballo: Rosa Cerqueiro Landín, Psicóloga Especialista en

Psicoloxía Clínica. MGSM.

2
PRESENTACIÓN
A crise económica producida nos últimos anos e a resposta gubernamental á
mesma incrementaron os trastornos psíquicos, as problemáticas de saúde
mental e o sufrimento intolerable relacionado coas condicións de vida das
persoas. E, a pesar de que esta era unha consecuencia previsible e anunciada
pola sección europea da OMS, dende a Xunta de Galicia non se seguiu ningunha
das súas recomendacións para reducir o impacto que sobre a saúde mental da
poboación se ía producir.

Ao contrario do recomendado polas institucións sanitarias internacionais, en

Galicia dende o 2009 a política de saúde mental vaise caracterizar pola
paralización do desenvolvemento de recursos asistenciais e plans en execución
(desplanificación), pola limitación de facto das prestacións recoñecidas como
dereitos (recortes) e polo traslado a instancias de titularidade privada de funcións
e obrigas da rede sanitaria pública (privatizacións).

Nestes anos foron xenerándose estudos e informes sobre a evolución da saúde

mental: investigacións epidemiolóxicas, de frecuentación de servizos, de
consumo de psicofármacos, de necesidades e estado de saúde percibido, de
causas de mortalidade, de custos económicos dos trastornos psíquicos,...Todos
eles foron dando conta homoxeneamente do triste cumprimento do anunciado:
o estado da saúde mental da poboación foi a peor neste período.

E a pesar de que, por iniciativa da oposición, durante estas lexislaturas se

mantivo unha presenza parlamentaria destacada destas cuestións, non se
chegou a corrixir a política gubernamental por ter sido sistematicamente
confrontadas polo partido gobernante as propostas presentadas no Parlamento
de Galicia.

Ante esta realidade en curso, o Movemento Galego da Saúde Mental (MGSM)

entre outras actuacións elaborou e presentou publicamente en xuño de 2017 o
documento "Orientacións marco para a elaboración do Plan Galego de Saúde
Mental", no cal se salientaba que o futuro plan debería desenvolverse en
continuidade coas orientacións e plans precedentes, e a súa elaboración debía
partir da avaliación das necesidades de saúde e estado da rede asistencial.

Anticipábamonos así ao previsible intento dos gobernantes actuais da Xunta de

aproveitar a elaboración dun plan de saúde mental para crear un mero plan de
papel, sen compromisos de realizacións concretas, e que pretendera convertirse
nun novo punto de referencia ao que poideran remitirse para evitar ter que
responsabilizarse dos escandalosos incumprimentos dos plans anteriores
(algún de hai máis de trinta anos), que mesmo foran elaborados por
administracións pasadas do Partido Popular.

3
Correspondía agora avaliar o estado da rede pública asistencial de saúde
mental, tendo como referencia os documentos planificadores existentes,
elaborados e asumidos pola Consellería de Sanidade na historia da Comunidade
Autónoma Galega, e considerando os datos que informan do nivel de saúde da
poboación.

Para tal fin o MGSM constituiu hai uns meses un grupo de traballo
multidisciplinar, co encargo de elaboración do estudo que permitira estimar as
necesidades de dotacións profesionais mínimas, para comenzar a definir a
resposta asistencial que necesita a situación da saúde mental na nosa
comunidade.

Ese grupo, co seu xeneroso traballo, xenerou este documento, que só merece a
valoración e agradecemento de todas e todos nós.

Esta é a realidade contrastada das nosas necesidades mínimas de recursos

asistenciais en saúde mental . Esta é unha das partes da verdade do que está a
ocorrer en saúde mental en Galicia.

Calquera acción ou plan futuros que queira presentar a Xunta non ha poder
esquecer que non hai atención á saúde mental sen profesionais que a realicen,
nin poderá ter credibilidade se non expresa compromisos concretos de dotación
dos mesmos no Servizo Galego de Saúde.

En Santiago a 12 de febreiro de 2019

Coordinadora do MGSM

4
1.- Introdución
As actuacións de ordenación, organización e planificación asistencial na
atención á saúde mental no que conformará o Sistema Nacional de Saúde
comezaron co traballo da Comisión Ministerial para a Reforma Psiquiátrica
entre os anos 1983 e 1985.

No informe final desta Comisión Ministerial resúmese a situación na que se

atopaba a atención psiquiátrica en España: “…Se ha señalado ya en múltiples
ocasiones la ineficacia del sistema actual de protección a la salud mental,
indicando los insuficientes recursos materiales y humanos, la discriminación del
enfermo psíquico en cuanto a su protección asistencial y sus derechos civiles, la
multiplicidad de redes paralelas desvinculadas de la red general, el modelo de
servicios en torno al hospital psiquiátrico, la práctica inexistencia de programas
de rehabilitación y la precariedad de recursos asistenciales comunitarios…”.
Informe da Comisión Ministerial para a Reforma Psiquiátrica (1985).

No sinalado informe da Comisión Ministerial, de abril de 1985, sublíñanse os

principios básicos do modelo asistencial en saúde mental:

- Integración sanitaria e principio de zonificación e territorialidade

- Integralidade da planificación
- Interdisciplinariedade na composición e funcionamento dos equipos de
saúde mental
- Continuidade terapéutica
- Modelo comunitario e participativo

Estes principios son os que quedarán reflectidos no desenvolvemento normativo

en materia de saúde mental da Lei 14/1986, de 25 de abril, Xeral de Sanidade.

Uns meses despois, créase en Galicia a Comisión Asesora en materia de

Saúde Mental (Orde de 12 de novembro de 1986; DOG do 26 de novembro),
que terá como obxectivos os de asesoramento, realización de estudos e informes
sobre aspectos concretos de atención en saúde mental, e elaboración dunha
proposta de Plan de Saúde Mental.

Esta Comisión Asesora elaborou o Documento de bases para a elaboración

do Plan Galego de Saúde Mental (1987) onde desenvolverán, entre outras
cuestións, unha descrición e funcionamento dos dispositivos de atención á saúde
mental, recursos recomendados e os existentes nese momento, aspectos de
docencia, investigación e formación, e a avaliación en saúde mental.

É de sobra coñecido que houbo que esperar ata o ano 2006, para ter un Plan
Estratéxico de Saúde Mental de Galicia, o único ata o de agora. Previamente,
parte do resultado do estudo e propostas da Comisión Asesora concretouse
normativamente no Decreto 389/1994, do 15 de decembro, polo que se regula

5
a saúde mental en Galicia, onde se establecen os dispositivos asistenciais de
Saúde Mental en Galicia, distribuídos na seguinte categorización:

1. Dispositivos básicos
a. Unidades de Saúde Mental
b. Hospitais de Día
c. Unidades de Hospitalización Psiquiátrica
d. Unidades específicas: unidades de saúde mental infanto-xuvenil;
psicoxeriatría; alcoholismo e dependencias non alcohólicas
2. Dispositivos complementarios
a. Unidades Hospitalarias de Rehabilitación Psiquiátrica
b. Unidades de apoio comunitario: pisos protexidos e vivendas de
transición; unidades de apoio social intermedio; unidades residenciais.

En 1996, modifícase a composición da Comisión Asesora en materia de saúde

mental (orde de 2 de outubro de 1996), e o novo equipo establece como
obxectivos de traballo:

1.- Facer unha avaliación do desenvolvemento do Decreto 389/1994

2.- Facer unhas recomendacións para corrixir aqueles aspectos nos que se
observase unha desviación dos obxectivos propostos ou que non foran
desenvolvidos.

A nova Comisión Asesora en materia de Saúde Mental traslada os resultados do

traballo realizado nun documento titulado Propostas de desenvolvemento da
atención á saúde mental en Galicia (1997).

Ambos documentos da Comisión Asesora resumían o estado da asistencia á

saúde mental, as necesidades de recursos materiais e de dotación profesional,
e recollían diferentes recomendacións para a mellora da calidade asistencial.
Nos 20 anos que transcorren desde o último documento, comprobaremos que a
día de hoxe aínda non se chegaron a resolver todos os puntos de mellora tanto
na creación de dispositivos como en dotación de persoal, como no modelo
asistencial baseado no comunitario.

Isto é moi preocupante por canto que segundo datos da Enquisa Nacional de
Saúde, que elabora o Ministerio de Sanidade en colaboración co Instituto
Nacional de Estatística cada 5 años (intercalados cos datos da Enquisa Europea
de Saúde), desde 2006 se está a producir un aumento constante na porcentaxe
de persoas que refiren padecer problemas de saúde mental.

Galicia, xunto con Asturias, está moi por riba da media estatal. Entre os anos
2011 e 2017, produciuse un aumento do 45% na porcentaxe de persoas que
afirmaron ter un problema de saúde mental de tipo depresivo e foron
diagnosticadas por un médico.

6
Segundo o xénero, as mulleres duplican a prevalencia observada en
comparación cos homes (en 2017, móstranse unhas diferenzas de 14,35 vs
5,99% en ansiedade; 17,49 vs 7,96% en depresión; 3,01 vs 1,8% noutros
problemas de saúde mental).

Problemas ou enfermedades crónicas ou de longa evolución padecidas nos

últimos 12 meses e diagnosticadas por un médico (>15 anos) *

14
12
10
8
6
4
2
0
Depresión Ansiedade Outros
España 2011 5,9 6,72 1,62
España 2014 6,89 6,85 1,83
España 2017 6,68 6,74 2,08
Galicia 2011 8,87 9,81 2,16
Galicia 2014 11,36 11,3 2,27
Galicia 2017 12,93 10,35 2,77

Fonte: Enquisa Nacional de Saúde. INE; Enquisa Europea de Saúde

En poboación infantil, ata os 14 anos, obsérvase que mentres que a nivel estatal
as cifras diminúen tanto en problemas externalizantes como internalizantes,
prodúcese unha tendencia contraria no caso de Galicia, aumentando un 17% no
caso dos trastornos de conducta entre os anos 2006 e 2017, e do 66% no caso
de ansiedade-depresión no mesmo período temporal.

En canto ó xénero, nos trastornos da conduta os nenos teñen maior prevalencia

que as nenas, invertíndose esta relación no caso de problemas de ansiedade e
depresión.

7
 Problemas ou enfermedades crónicas ou de longa evolución
padecidas nos últimos 12 meses e diagnosticadas por un médico
(1-14 anos)*

T. conducta (inclúe TDAH) Ans-depr

España 2006 2,66 0,91
España 2011 2,23 1,03
España 2017 1,78 0,6
Galicia 2006 2,71 0,72
Galicia 2011 2,84 1,12
Galicia 2017 3,17 1,2
Fonte: Enquisa Nacional de Saúde. INE.

A Consellería de Sanidade encargou un estudio epidemiolóxico (entregado en

2015, publicado en 2017; Mateos et al, 2017), onde se investigou a prevalencia
vida e prevalencia ano para os seguintes diagnósticos: agorafobia, abuso de
alcohol, dependencia de alcohol, abuso e dependencia de drogas, trastorno de
ansiedade xeneralizada, distimia, trastorno depresivo maior, trastorno de
angustia e fobia social.

Atopan que 1 de cada 5 galegos presentou ó longo da súa vida un dos trastornos
mentais mencionados, e un 7% no último ano (trastornos por uso de alcohol,
afectivos e ansiedade, por este orde de frecuencia). A magnitude da prevalencia
de problemas de saúde mental contrastaba coa infrautilización dos servizos de
saúde: só 1 de cada 3 persoas con trastorno mental contactan con servizos
sanitarios, especialmente a Atención Primaria.

Case a metade das persoas con trastorno mental de intensidade grave, e 3 de

cada 4 con intensidade moderada, non acudiron nin a Atención Primaria nin a
Especializada. Temos un problema, polo tanto, de accesibilidade ós servizos de
saúde.

Por último, aínda que non hai apenas estudos de prevalencia no que
denominamos Trastorno Mental Grave, recollendo os resultados do estudo de
Londres sobre poboación xeral (Thornicroft, 1998), habería unha porcentaxe de
2,55/1000 persoas que cumpren os 3 criterios do NIMH para Trastorno mental
grave (diagnóstico, duración da enfermidade e presenza de discapacidade).
Facendo unha extrapolación a Galicia, estaríamos a falar de aproximadamente
6.000 persoas con TMG en Galicia maiores de 18 anos.

8
Hai, polo tanto, suficientes indicadores sobre o aumento dos problemas de saúde
mental, moito máis acusados en Galicia, con respecto á media estatal, como
para que se traduzan nunha necesaria análise das necesidades asistenciais e
de recursos profesionais e a posta en marcha de plans específicos.

Neste senso, o último informe “Health at a Glance: Europe” (2018) elaborado

pola Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económicos
(OCDE) faise eco do aumento de problemas de saúde mental (1 de cada 6
persoas en Europa) e de mortes por suicidio, e dos custos sociais e económicos
(máis do 4% do P.I.B) que teñen os problemas de saúde mental, e da
necesidade de implementar políticas sanitarias efectivas para promoción,
prevención e asistencia á saúde mental.

De feito, A Axencia Española do medicamento advertiu do incremento do

consumo de medicamentos. Entre os anos 2000 e 2012-13, produciuse un
aumento do 57,4% no consumo de ansiolíticos e do 200% de aumento en
consumo de antidepresivos.

A demanda de atención de saúde mental no Sergas foi crecendo ó longo dos

anos. Según datos da Consellería de Sanidade, un total de 8.094 persoas
estaban á espera de primeira cita nos servizos de psiquiatría en xuño de 2018,
fronte a un total de 4.623 que o fixeran en xuño de 2014.

Pacientes á espera de primeira cita 8094

5592
5014
4623 4704

XUÑO 2014 XUÑO 2015 XUÑO 2016 XUÑO 2017 XUÑO 2018

Aínda que o crecemento brusco da lista de espera entre os anos 2017 e 2018
obedece ó incremento na EOXI de Vigo, que precisa dunha análise específica
por parte da Administración, vemos que en xeral non diminuiu a lista de espera
nos últimos anos. Aínda que sabemos que a cuantificación das listas de espera
non é un criterio suficiente por si mesmo para coñecer a demanda asistencial
dun servizo, si podemos velo como un indicio das necesidades de atención da
poboación.

Nas EOXIs da Coruña e Vigo, as máis numerosas en número de habitantes, en

torno ó medio millón, o total de consultas externas anuais rondan as 56.000

9
consultas. Nas EOXIs de Pontevedra ou Ferrol, en torno a 300 e 200 mil
habitantes respectivamente, están ó redor de 28.000 consultas externas anuais.

Éste é o contexto do que partimos: aumento moi importante dos problemas de

saúde mental que requiren atención especializada, aumento moi preocupante de
mortes por suicidio, aumento excepcional do consumo de psicofármacos,
dificultades para acceder ós servizos de saúde mental, e inaccesibilidade a
tratamentos psicolóxicos, tanto na infancia e adolescencia como en adultos.

10
2.- Recomendacións da Comisión Asesora en materia de Saúde
Mental sobre recursos asistenciais e dotacións profesionais
2.1.- Documento de bases do Plan Galego de Saúde Mental (1987)

Os recursos recomendados para cada área de saúde tiñan en conta o mapa

sanitario constituído nese período en 9 áreas de saúde):

USM UHP HD U.Rehab USM IX Psicox. UTA

A Coruña 6 2 2 0 1 1 1
Ferrol 3 1 1 0 1 1 1
Santiago 6 2 1 1 1 1 1
Cervo 1 0 0 0 1 1 1
Lugo 4 2 1 1 1 1 1
Monforte-O 2 1 0 0 1 1 1
Barco
Ourense 5 2 1 1 1 1 1
Pontevedra 4 2 1 0 1 1 1
Vigo 6 2 2 1 1 1 1
Total 37 14 9 4 9 9 9

Os requisitos dos dispositivos asistenciais, sobre poboación de referencia,

número de camas ou prazas, e dotación profesional mínima en cada Unidade
eran as seguintes:

Poboación de referencia/ Persoal mínimo

Nº de prazas/camas
USM 75.000 habitantes, pudendo 2 psiquiatras
revisarse esas cifras para tender ós 1 psicólogo/a clínico/a (1 máis cando se rebase un 20%
50.000 habitantes/ USM por enriba dos 75 000 hab.)
2 membros de persoal de enfermería
1 traballador/a social
1 auxiliar administrativo
UHP 150-250.000 hab. 1 psiquiatra por 7 camas ou fracción
1 cama/10000 hab 1 psicólogo clínico por cada 15 camas
15-30 camas/Ud. (2 psic/ ud > 20 camas)
1 persoal de enfermería/ cama
1 terapeuta ocupacional
1 traballadora social
6 celadores
HD 150- 250.000 hab. 1 psiquiatra
15-25 prazas/Ud. 1 psicólogo/a clínico/a
5 persoal enfermería
2 celadores
1 terapeuta ocupacional
Apoio administrativo necesario
Unidades 25-30 camas 1 psiquiatra
1 psicólogo/a clínico/a
de Rehab.
1 supervisor enfermería
1 terapeuta ocupacional
1 fisioterapeuta
1 persoal de enfermería/ 1,5 camas
1 traballador/a social
Unidades Infanto-xuvenil 1 psiquiatra
Alcoholismo 1 psicólogo
específicas
Psicoxeriatría

11
2.2.- Propostas de desenvolvemento da atención á saúde mental en Galicia
(1997)

A Comisión Asesora atopa unha situación de desenvolvemento desigual do

Decreto de 1994, tanto en dotación profesional como número e tipo de
dispositivos, e modo de funcionamento asistencial (modelo comunitario,
coordinación con Atención primaria, actividades preventivas e de rehabilitación,
a continuidade terapéutica…).

Inciden na valoración negativa da separación da rede de saúde mental e da rede

de atención ás drogodependencias.

Tamén valoran negativamente o desenvolvemento das accións para a

rehabilitación psiquiátrica.

Mantendo no esencial os criterios seguidos pola anterior etapa da Comisión

Asesora, o que fan neste novo documento é axustar as ratios de dispositivos e
concretar algunhas dotacións profesionais.
Poboación de referencia/ Persoal mínimo
Nº de prazas/camas
USM 50.000 habitantes 2 psiquiatras
1 psicólogo/a clínico/a
1 enfermeiro/a
Apoio traballador/a social
Apoio administrativo
UHP 1 cama/10.000 hab 1 psiquiatra/ 7 camas
Unidades de interconsulta e enlace 1 psicólogo/15 camas
(2 psic/ ud > 20 camas)
1 persoal de enfermería/ cama
1 terapeuta ocupacional
1 traballadora social
6 celadores
HD 150.000. 1 psiquiatra
15-25 prazas/Ud. 1 psicólogo/a clínico/a
2 enfemeiros/as
3 TCAEs
1 terapeuta ocupacional
Apoio administrativo necesario
Unidades de 25-30 camas Non concretan cambios
- Unidade de Coidados de en dotación ós equipos sinalados en 1987 (1)
Rehab. Rehabilitación
- Unidade de Coidados Especiais
de Rehabilitación
- Unidade de Coidados
Residenciais de Rehabilitación

Centro Alomenos 1 nas áreas sanitarias Psiquiatra

de más de 100.000 hab, con Psicólogo/a clínico/a
coordinador
- Centro de día (25-30 prazas) Enfermeiro/a
Rehab. - U. continuidade coidados TCAE
Terapeuta ocupacional
Traballador/a social
USM I-X 150.000 hab. 1 psiquiatra
1 psicólogo/a clínico/a
1 enfermeiro/a
Apoio Traballador/a social
UTA 200.000 hab 1 psiquiatra
1 psicólogo/a clínico/a
1 enfermeiro/a
Apoio Traballador/a social
Apoio administrativo necesario

12
 U. 250.000 hab Non desenvolven as dotacións e características destas
unidades, pero resaltan a súa importanncia
Psicoxeriatría
U.
hospitalización
psicoxeriátrica
Centro de día
psicoxeriátrico

(1) No Plan Estratexico de Saúde Mental 2006-2011 especifican que, para as Unidades
de Coidados de Rehabilitación, o equipo asistencial ha de estar conformado por:

- 1 psiquiatra cada 20 camas - 1 traballador/a social por

- 1 psicólogo/a clínico/a por unidade
Unidade - 6 Due
- 1 terapeuta ocupacional por - 12 TCAEs.
Unidade
En relación coas Unidades de Coidados Especiais de Rehabilitación, especifícase
que a dotación profesional adecuada sería de:

- 1 psiquiatra/10 camas - 9 Dues

- 1 psicólogo por unidade - 16 aux de enfermería
- 1 traballador social - Persoal complementario preciso
- 1 terapeuta ocupacional
Finalmente, para as Unidades de Coidados Residenciais de Rehabilitación,
especifícase que a dotación profesional adecuada sería de:

- 1 psiquiatra e 1 psicólogo/60 camas

Non especifican número dos restantes profesionais (entendemos que, polo tanto, sería
como mínimo similar ás Unidades de Coidados de Rehabilitación).

13
3.- Situación actual en canto a recursos asistenciais e dotacións
profesionais
3.1. Diferenzas entre os recursos asistenciais recomendados e os actuais

Unidades de Saúde Actuais Recomendadas Recomendadas

Mental 1987 1997
(1/50.000 h.)
Eoxi A Coruña 8 6 11
Eoxi Ferrol 3 3 4
Eoxi Santiago 7 6 9
Eoxi Lugo, Cervo e 4 6 7
Monforte
Eoxi Ourense 4 6 6
Eoxi Pontevedra e Salnés 3 4 6
Eoxi Vigo 5 6 11
Total 34 37 54
Hospitais de Día Actuais Recomendadas Recomendadas
(15-25 prazas/Ud) 1987 1997
(1/150.000)
Eoxi A Coruña 1 2 4
Eoxi Ferrol 1 1 1
Eoxi Santiago 1 1 3
Eoxi Lugo, Cervo e 1 1 2
Monforte
Eoxi Ourense 1 1 2
Eoxi Pontevedra e Salnés 1 1 2
Eoxi Vigo 1 2 4
Total 7 9 18
Unidades de Actuais Recomendadas
Hospitalización
Psiquiátrica
(1 cama/10 000 hab.)
Eoxi A Coruña 32 (1 Ud) 55 (2 Ud)
Eoxi Ferrol 24 (1 Ud) 19 (1 Ud)
Eoxi Santiago 50 (2 uds.) 45 (2 Ud)
Eoxi Lugo, Cervo e 30 (1 Ud) 33 (3 Ud)
Monforte
Eoxi Ourense 23 (1 Ud) 31 (2 Ud)
Eoxi Pontevedra e Salnés 18 (1 Ud) 31 (2 Ud)
Eoxi Vigo 62 (2 uds.) 56 (2 Ud)
Total 239 (9 Ud) 270 (14 Ud)
Unidades de Saúde Actuais Recomendación Recomendación
Mental Infanto-xuvenil 1987 1997
(1/150.000 h)
Eoxi A Coruña 2 1 4
Eoxi Ferrol 1 1 1
Eoxi Santiago 1 1 3
Eoxi Lugo, Cervo e 1 3 2
Monforte
Eoxi Ourense 1 1 2
Eoxi Pontevedra e Salnés 1 1 2
Eoxi Vigo 1 1 4
Total 8 9 18

14
 Unidades de Actuais Recomendadas Recomendadas
Psicoxeriatría 1987 1997
(1/250.000 h)
Eoxi A Coruña 0 1 2
Eoxi Ferrol 1 1 1
Eoxi Santiago 1 1 2
Eoxi Lugo, Cervo e 1 3 1
Monforte
Eoxi Ourense 0 1 1
Eoxi Pontevedra e Salnés 1 1 1
Eoxi Vigo 1 1 2
Total 5 9 10
Unidades de Tratamento Actuais Recomendadas Recomendadas
do Alcoholismo 1987 1997
(1/200.000 h)
Eoxi A Coruña 1 (convenio) 1 3
Eoxi Ferrol 1 (convenio) 1 1
Eoxi Santiago 1 (Sergas) 1 2
Eoxi Lugo, Cervo e 1 (Sergas) 3 2
Monforte
Eoxi Ourense 1 (convenio) 1 2
Eoxi Pontevedra e Salnés 0 1 2
Eoxi Vigo 1 (convenio) 1 3
Total 2 sergas 9 15
4 convenio

Unidade de Hospitalización Psiquiátrica infanto-xuvenil: as unidades

específicas de saúde mental para a asistencia en réxime de hospitalización da
poboación de menor idade son unha esixencia legal con valor de Lei Orgánica
de obrigatorio cumprimento dende o ano 2000, e xa foi incluída como mandato
para tódolos países na Declaración Universal dos Dereitos da Infancia da
Asemblea Xeral da ONU en 1989.

No Plan Estratéxico 2006-2011 prevíase a creación dunha UHP infanto-xuvenil

de referencia para toda Galicia, cun total de entre 15 e 21 camas, e coa dotación
completa de equipo multidisciplinar composto por:

- 1 psiquiatra/7 camas - Profesores

- 1 psicólogo clínico - Enfermería, Auxiliar de clínica e
- 1 traballador social administrativo necesarios.

En 2012 abriuse a UHP IX con menor número de camas (as 7 actuais) e dotación
profesional prevista, non habendo a día de hoxe un equipo completo de
profesionais. Tamén estaba prevista, e publicitado no seu momento, a inminente
creación da segunda UHP IX para a zona sur de Galicia, sen que teñamos a
constancia da súa posta en marcha efectiva.

Centros para nenos/as e adolescentes con graves problemas de conduta:

Existe un centro funcionando en Santiago de Compostela, que depende da

15
Consellería de Educación da Xunta de Galicia, e no que o SERGAS presta apoio
cun psicólogo clínico a tempo completo e un psiquiatra a tempo parcial.

Unidades Hospitalarias de Rehabilitación Psiquiátrica:

Segundo datos aportados pola Consellería de Sanidade e recollidos polo

Instituto Galego de Estatística, as Unidades Hospitalarias de Rehabilitación
pasaron de ter un total de 621 prazas en 2008 a 481 en 2016.

En 2018 contabilízanse as seguintes prazas (un total de 435), detalladas por tipo
de dispositivo hospitalario de rehabilitación:

Unidades de Rehabilitación U. Coidados U. Coidados U. Coidados

Hospitalaria (actuais) Rehab especiais residenciais
Provincia de A Coruña 2 ud 2 uds 5 uds
(H. Conxo) (1) (42+4 (41 camas) (137 camas)
prepiso)
Provincia Lugo 1 ud 1 ud 1 ud
(H. Calde) (30 camas + (28 camas) (31 camas)
6 prepiso)
Provincia Ourense 1 ud 1 ud 1 ud
(H. Piñor) (25 camas) (19 camas) (24 camas)
Provincia Pontevedra 2 ud 1 ud 1 ud
(H. Nicolás Peña) (36 camas) (15 camas) (17 camas)
Total 123 103 209
(1 )No
Hospital Psiquiátrico de Conxo, ademais das unidades sinaladas, hai unha
“Unidade somática” con 20 camas, que coordina un médico internista.

Unidades extrahospitalarias de Rehabilitación:

Centro coordinador para a Rehabilitación psicosocial: serían dispositivos

que regularían o fluxo de pacientes entre os dispositivos básicos e
complementarios da rede asistencial. Debería existir polo menos un por área
sanitaria, cun Centro de Día e unha Unidade de Continuidade de Coidados.

Só se creou un Centro de Día en Santiago de Compostela pero que non ten esa
dimensión de Centro Coordinador. Ten un total de 32 prazas, e traballan 1
enfermeiro/a e 1 TCAE. Ten apoio de psiquiatría e psicoloxía clínica das
Unidades de Coidados de Rehabilitación.

Por outro lado, existen Unidades de Continuidade de Coidados en todas as

EOXIs, aínda que en número desigual en cada unha delas. Os equipos están
compostos por 1 enfermeira/o e 1 TCAE. Do resto de profesionais adscritas a
esas unidades, hai unha importante variabilidade na composición dos equipos,
desde ter un psiquiatra a tempo completo ou parcial, e un/ha traballador/a social
tamén a tempo completo ou parcial. En Lugo hai unha terapeuta ocupacional.
Non hai psicólogos/as clínicos/as nas unidades de continuidade de coidados,
sen que exista un criterio obxectivo para isto.

16
En canto a Unidades de apoio comunitario (de rehabilitación) na actualidade,
existe unha rede de prazas en pisos protexidos e residencias, e en Centros de
Rehabilitación Psicosocial e laboral (CRPL) xestionadas por ONGs, con concerto
co Sergas e coa coordinación e apoio sanitario dos dispositivos das Áreas, salvo
casos moi puntuais que continúan dependendo do Sergas.

A Xunta de Galicia renunciou á creación e extensión de Centros de Día

coordinadores, con recursos propios do Sergas e cos equipos asistenciais
sinalados anteriormente, apostando pola concertación externa de servizos.

3.2. Diferenzas entre as dotacións profesionais recomendadas e as actuais

O documento de 1987 recolle unha cuantificación das dotacións profesionais que

traballaban en saúde mental naquel período, así como as dotacións
recomendadas segundo os criterios consensuados pola Comisión Asesora.

Imos centrarnos nas seguintes categorías profesionais: celadores/as,

enfermeiros/as, psicólogos/as clínicos/as, psiquiatras, terapeutas ocupacionais
e traballadores/as sociais. Non incluímos outras categorías como as de
administrativos/as, polas dificultades para recoller as cuantificacións precisas, ou
categorías como as de auxiliar psiquiátrico, monitores, etc, porque non son de
contratación actual con esta denominación. No apartado de celadores/as
existentes, non podemos realizar a cuantificación porque non tiñan esta
denominación explícita neste momento. Dentro do persoal de enfermería, non
están divididos entre enfermeiros/as e TCAEs.

Recursos existentes e recomendados contabilizados no Documento de bases para a elaboración do Plan Galego da Saúde Mental
1987

En 1987 contaban con potenciar os recursos asistenciais comunitarios, e reducir

os dispositivos hospitalarios de rehabilitación, ata chegar a 1 Unidade de
Rehabilitación Psiquiátrica hospitalaria en cada provincia, cunha dimensión de

17
25-30 camas cada unha delas. De aí que as dotacións recomendadas para o
persoal de enfermería se reducisen. Do resto de categorías, como vemos,
contaban xa coa necesidade de aumento da plantilla co fin de realizar unha
atención adecuada.

Pero a realidade é que seguen sendo precisas as diferentes Unidades

Hospitalarias de Rehabilitación, polo que ás recomendacións de 1997 hai que
engadir as dotacións de persoal para a asistencias das UHR.

A seguinte táboa mostra o persoal que hai na actualidade, en cada categoría

profesional, e a dotación recomendada segundo o informe de 1997.

Nota: Dotación recomendada pola Comisión Asesora en 1997 e dotación actual por categorías profesionais e áreas
sanitarias. A cuantificación do persoal existente na actualidade é produto do traballo propio realizado, xa que non están
accesibles nin todas as memorias anuais das EOXIs nin outros documentos que permitan coñecer con exactitude os
recursos profesionais por EOXI e dispositivos asistenciais.

3.3 Grao de desenvolvemento da dotación profesional con respecto ó

recomendado segundo EOXIs

Como se pode comprobar nos diferentes gráficos, todas as categorías

profesionais adoecen dunha dotación suficiente para realizar as funcións que
teñen asignadas. Conforme ó número de profesionais recomendados, a
enfermería está a un 49% da dotación recomendada; a psicoloxía clínica a un
50.2%; a terapia ocupacional a un 32%, o traballo social a un 26.8%, e a
psiquiatría a un 68%. As TCAEs son as profesionais con mellor dotación con
respecto as recomendacións, chegando ó 85%.

18
 Psicoloxía clínica Psiquiatría
100 100
90 90
80
80
70
70
60
60
50
50
40 60,8 54,5 78,9 81,2
54 40 63,8 67,6 66,6 65,3 68
30 50 50 45,7 50,2 58,4
38,8 30
20
10 20
10

% de cumplimento Recomendado % de cumplimento Recomendado

*As porcentaxes reflectidas para a categoría de psicoloxía clínica non inclúen as profesionais
que están exercendo nos Centros de Orientación Familiar, para poder realizar unha aproximación
ás dotacións recomendadas nos dispositivos sinalados no Decreto de saúde mental de 1994.
Contando cos 7 profesionais dos COF, o grao de desenvolvemento sería dun 54%.

Enfermería TCAEs

100 100
90 90
80 80
70 70
60 60
100 104
50 50 89,1 85,9 83 85
40 40 69,5
62,5 60,4
54,5 50 49,6 30
30 42,1 44,9 40,6
20 20 30,9
10 10

% de cumplimento Recomendado % de cumplimento Recomendado

19
 Terapia ocupacional Traballo social
100 100
90 90
80 80
70 70
60 60
50 50
40 40
30 50 50 30 46,1
42,8 37,5
35,7 32,7 31,2 34,6 29,1
20 28,5 28,5 20 26,8
16,6 13,1 16,6
10 10

% de cumplimento Recomendado % de cumplimento Recomendado

Temos, polo tanto un déficit de profesionais moi irregular en relación coas

distintas profesións que traballan de forma especializada no ámbito da saúde
mental: o 12% de déficit en TCAES, do 32% de psiquiatras, do 49 % en psicoloxía
clínica e enfermaría, do 68% en terapia ocupacional e do 73.2 % en traballo
social.

En xeral, teríamos unhas proporcións de recursos profesionais por debaixo das

medias españolas e europeas, e moi por debaixo dos países clasificados como
de altos ingresos pola World Bank Income Group, entre os que se atopa España
(ratios por 100.000 habitantes)

Europa (3) Europa España (4) Galicia (5)

(segundo
países altos
ingresos) (3)
Psiquiatras (1) 9.9 13,06 18.08 6.47
Psicólogos 4.6 9.04 5.71 3.51
clínicos
Enfermería (2) 23.2 23,49 9.69 7.8
enfermeiras
14.8 tcaes
Terapeutas 0.5 1,39 1.31 0.66
ocupacionais
Traballadores 0.8 2,59 2.60 1.03
sociais
(1) Sumando psiquiatras de adultos e nenos/as
(2) Non diferencian entre enfermeiros/as e TCAEs
(3) Atlas Saúde Mental OMS 2017.
(4) Datos desagregados por países del Atlas Saúde Mental OMS 2014.Non están publicados os do ano 2017.
(5) Datos propios

20
4.- Conclusións. Necesidades de recursos humanos e propostas
de mellora

4.1. Enfermería

A dotación de recursos humanos na categoría de enfermería é claramente

inferior ás recomendacións. Sendo os profesionais de enfermería e auxiliares de
enfermería os que máis directa e continuadamente están en contacto co usuario
dos servizos de saúde mental, é máis patente a necesidade de asegurar a
cobertura destes postos de traballo para garantir a calidade da atención.

Ademais de constatar que a dotación actual para a categoría responde máis a

criterios de mínimos que a un número adecuado de profesionais para o
desenvolvemento dunha actividade asistencial satisfactoria, tamén cabe
remarcar o problema da agraviante diferenza entre as distintas áreas.

Pódese apreciar como os ratios de paciente/profesional de enfermería ou

Auxiliar de enfermería varían notablemente dunhas áreas a outras, así como a
diferente distribución dos servizos ou a cobertura de baixas e vacacións dos
titulares en distinto grao dependendo de que EOXI se estea a falar.

Así no período de verán en Nadal vemos como nalgunhas áreas os usuarios das
USM e Hospital de día non dispoñen de enfermeira máis que dous días á
semana, circunstancia que se dá tamén se o titular está en situación de IT,
imposibilitando esta cobertura parcial a continuidade de programas, grupos e
actividades que deberían de ser o centro da atención de enfermería nestes
servizos. Especial mención merece o feito de que existe unha USM na área de
Verín na que non se dispón de enfermeiro na plantilla, supoñendo isto un feito
inverosímil se temos en conta a definición, función e finalidade do que é unha
Unidade de Saúde Mental para o apoio comunitario do tratamento e prevención
dos problemas de saúde mental.

21
Tamén repercute no resultado da atención en saúde mental a situación de parcial
implantación da categoría de Enfermeiro especialista en saúde mental.
Especialidade que o Ministerio de Sanidade recoñece e na que forma cada ano
novos profesionais en toda España dende o ano 1998, e que o Sergas crea como
categoría profesional diferenciada no ano 2007, pero que todavía non acadou o
seu desenvolvemento completo nos nosos servizos.

Os profesionais motivados e formados especificamente para atención a persoas

con problemas de saúde mental encóntranse en moitos casos traballando
noutros servizos sanitarios que nada teñen que ver, porque o SERGAS non ten
catalogados os postos de traballo específicos para ser desenvoltos só por
persoal desta categoría.

En definitiva, a mellora da calidade da atención nos servizos de saúde mental

pasa por un maior aproveitamento dos recursos humanos, con dotacións
adecuadas e políticas de contratación planificadas e coherentes cos obxectivos,
antes que centradas no aforro orzamentario que a medio e longo prazo supón
un deterioro da calidade.

4.2. Facultativos especialistas en Psiquiatría

En canto a dotación de psiquiatras se refire, o déficit respecto ao que se expuxo

no ano 1997(Xunta de Galicia, 1997) é do 32% (82 psiquiatras) sendo as áreas
con máis poboación as que teñen peor cumprimento dos ratios (táboa 1).

TÁBOA 1. PORCENTAXE DE DÉFICIT DE PSIQUIATRAS POR EOXI

Área Sanitaria Recomendación Número actual Porcentaxe de

déficit (%)
A Coruña 47 30 36
Vigo 53 31 42
Santiago de C. 48 39 19
Lugo 34 23 32
Ourense 30 20 33
Pontevedra 26 17 35
Ferrol 19 15 21

22
A pesar que 20 anos despois a poboación galega practicamente non medrou
(2.696.818 en 2002 fronte aos 2.710.216 en 2017- Fonte: IGE 2018), a presión
asistencial nas consultas psiquiátricas aumenta dun xeito preocupante (ver táboa
“pacientes á espera de primeira cita”), os pacientes en espera de consultas (8094
primeiras consultas) xa dobran este ano aos de todo o 2014 (4074), só catro
anos atrás (fonte: SERGAS), cunha media de dous meses naturais de espera,
sendo a área sanitaria de Vigo onde máis consultas pendentes se rexistran, ata
máis do dobre respecto a EOXI da Coruña, segunda área con máis consultas
pendentes, precisamente as dúas EOXIs con menor cumprimento das ratios
marcadas dous decenios atrás. Lembrar que un dos obxectivos expostos no
“Plan Estratéxico de Saúde Mental 2006-2011” foi unha espera inferior a 30 días
para primeiras consultas(Xunta de Galicia, 2007).

A poboación permanece estable cuantitativamente e a prevalencia global de

patoloxía psiquiátrica non aumentou nos últimos trinta anos. En 1989 a
prevalencia en maiores de 16 anos era do 25%, no 2015 a prevalencia-vida foi
do 21.6%, e o 7.4% experimentou algún trastorno mental durante o último ano
(Mateos R et al., 2017; R & A, 1989). Polo tanto, podemos hipotetizar que, 1) o
propio déficit de psiquiatras (especialmente nas zonas máis poboadas), 2) a
maior demanda de servizos de Saúde Mental por parte da poboación, e 3) o
deficiente ratio de psicólogos/as clínicos tanto en USMs como en Atención
Primaria, poderían estar detrás deste empeoramento das listaxes de espera en
psiquiatría. Ademais, este último punto aumenta a xa preocupante
psiquiatrización de moitos máis casos dos que serían desexables.

Centrándonos na dotación por dispositivos chama poderosamente a atención a

homoxeneidade ou desproporcionalidade na dotación de facultativos nas
diferentes áreas sanitarias das Unidades de Saúde Mental (USM), a pesar da
evidente desigualdade na poboación atendida (ver táboa 2), o que pon de relevo
unha falta de planificación a nivel autonómico e explica as preocupantes listaxes
de espera nas zonas máis poboadas como xa comentamos. Probablemente,
esta falta de planificación teña a súa réplica dentro de cada área sanitaria, con
especial déficit nas áreas máis rurais. E dicir, existe unha total falta de equidade
nos recursos, tanto inter-áreas como intra-áreas.

23
TÁBOA 2. POBOACIÓN DE REFERENCIA POR EOXI

EOXI Poboación
A Coruña 550.031
Vigo 564.817
Santiago de Compostela 448.129
Lugo 332.344
Ourense 309.986
Pontevedra 307.881
Ferrol 192.167

Pola contra, as zonas con menor poboación vense practicamente privadas de

facultativos especializados nas franxas de idades extremas, tanto da infanto-
xuvenil como da atención psicoxeriátrica, que de forma global son as máis
deficitarias en canto a facultativos e dispositivos. Precisamente os grupos nos
que fai fincapé a Lei 14/1986, Xeral de Sanidade.

Neste tipo de dispositivos específicos observamos un “sorprendente” déficit no

cumprimento dos ratios no ámbito psicoxeriátrico, a recomendación do século
pasado foi de ata 20 psiquiatras especialistas en psicoxeriatría en toda Galicia,
cando actualmente cóntanse menos de 6, algúns sen dedicación exclusiva e a
maioría fora do funcionamento dunha verdadeira Unidade de Psicoxeriatría. Este
é un feito grave dado o envellecemento poboacional que xa se prevía nos anos
90, e máis grave aínda tratándose da segunda comunidade autónoma, despois
de Asturias, máis envelllecida do Estado Español (1 de cada 4 galegos ten máis
de 65 anos). Ourense, a provincia máis envellecida do Estado, é unha das dúas
áreas sanitarias sen ningún tipo de atención psicoxeriátrica na actualidade, un
auténtico despropósito.

Por outro lado, un aspecto a salientar, consecuencia desta infradotación de

psiquiatras e agravado polas políticas de recortes dos últimos dez anos, é o
abuso laboral (xornadas completas con contratos a media xornada, enlace
indefinido de contratos mensuais, utilización en diversos dispositivos a
demanda…entre outros) e as actitudes de vasalaxe ás que se ven sometidos
os/as psiquiatras, especialmente os máis novos/as, froito dunha ausencia de

24
listaxes de contratación pública onde primen os méritos obxectivos por diante de
filias e fobias das Xefaturas de Servizo.

Conclusións:

• Urxe aumentar a dotación de psiquiatras dun xeito planificado e

proporcional ás características sociodemográficas de cada área.
• Especialmente no caso das USM é imprescindible que este aumento vaia
acompañado dunha maior dotación doutros profesionais da saúde Mental,
prioritariamente psicólogos/as clínicos.
• Deberían ter prioridade as dotacións de psiquiatras para atención en
dispositivos especializados nos tres grupos máis vulnerables e
actualmente máis deficitarios, a poboación infanto-xuvenil, a poboación
psicoxeriátrica, e a poboación con Trastorno Mental Grave, neste último
caso con especial consideración aos Equipos de Tratamento Asertivo
Comunitario.
• Para preservar os dereitos laborais neste ambiente de escaseza de
recursos débense crear listaxes públicas de contratación.
• Máis alá dunha asistencia deficitaria, a dotación actual non permite un
óptimo desenvolvemento nos ámbitos da prevención, docencia,
investigación e o traballo interdisciplinar.

4.3. Facultativos especialistas de psicoloxía clínica

A Psicoloxía Clínica é unha profesión con plena autonomía técnica e científica

cuxas competencias específicas inclúen tarefas de promoción, prevención,
avaliación, diagnóstico e tratamento na saúde mental e física das persoas. A
asistencia psicolóxica constitúe unha prestación básica do Sistema Nacional de
Saúde (SNS), motivo polo que as/os psicólogas/os clínicas/os foron integrados
hai décadas no sistema sanitario ao amparo dunha inexcusable reforma
psiquiátrica que buscaba definirse por unha visión comunitaria e interdisciplinar.

Sen embargo, ata agora non parece que se teña acadado o máximo
desenvolvemento das prestacións propias desta disciplina na nosa comunidade.
A atención psicolóxica incluída na carteira básica de servizos do SERGAS non
está sendo atendida de maneira suficiente nin adecuada: o número de

25
facultativos especialistas en Psicoloxía Clínica en Galicia está por debaixo da
media española (3,51 por cada 100.000 habitantes, fronte a 4,3 psicólogos
clínicos a nivel nacional) e é alarmantemente inferior á media europea (18 por
cada 100.000 habitantes), moi lonxe das recomendacións aportadas polas guías
clínicas, diferentes organismos científico-asistenciais ou a Organización Mundial
da Saúde.

A pesares dos resultados en eficacia e aforro de custos sanitarios e económicos

tanto directos coma indirectos demostrados noutras comunidades e países, a
presenza de especialistas en Psicoloxía Clínica en diferentes dispositivos de
atención ambulatoria e hospitalaria é a miúdo escasa, irregular ou directamente
inexistente. Como consecuencia de todo isto, encontrámonos nunha situación
de saturación na Atención Primaria e Especializada, o que se traduce nun
aumento nos tempos de espera (contribuíndo polo tanto á cronificación e a un
aumento da gravidade dos problemas de saúde) ou nun incremento na
prescrición de psicofármacos. Fronte a esta dificultade, son varias as
comunidades autónomas que están incorporando especialistas en Psicoloxía
Clínica nos centros de saúde de Atención Primaria, permitindo unha abordaxe
integrada e eficiente sobre saúde física e mental da poboación.

Por outra banda, as/os psicólogas/os clínicas/os estamos a recibir unha crecente
demanda de colaboración por parte de diversos servizos médicos, tanto en
actividades de interconsulta como formando parte dos programas de enlace
hospitalarios. Non obstante, o noso labor neste eido tamén se atopa nunha grave
situación, tanto pola escaseza de recursos persoais como pola constante
adopción de estratexias compensatorias alleas á carteira de servizos do SNS
que, nalgúns casos, chegan a concorrer en situacións de irregularidade legal:
desde fai anos estase a producir unha externalización dos servizos de atención
psicolóxica mediante a firma de convenios con diversas entidades sen ánimo de
lucro. Estas contratacións (nalgúns casos, sen a titulación legalmente requerida
de especialista en Psicoloxía Clínica) está entrañando unha serie de
irregularidades no cumprimento das normativas de confidencialidade e o acceso
á información sanitaria dos pacientes, no consentimento informado e a
autonomía do paciente, na ausencia de coordinación entre os equipos

26
asistenciais, riscos na seguridade laboral, vulneración da normativa estatal de
capacitación profesional, precariedade salarial, etc.

Por último, non menos preocupante é a contada importancia que se lle están a
dar ás estratexias e medidas de prevención sanitaria na nosa comunidade. Malia
a evidente vulnerabilidade dalgúns colectivos da poboación, ou das
recomendacións elaboradas por organismos nacionais e internacionais,
seguimos atopándonos cun escaso apoio á prestación de apoio psicolóxico
nalgúns eidos de especial relevancia: Unidades de Atención Temperá, plans
para a prevención do risco suicida, tratamentos psicolóxicos precoces nos
trastornos psicóticos desde as primeiras fases prodrómicas ou tras un primeiro
episodio, etc.

4.4. Terapia ocupacional

A terapia ocupacional usa o termo de ocupación para capturar a esencia e

significado de “actividade diaria”. Baséase no coñecemento de que
comprometerse coas ocupacións organiza a vida diaria e contribúe á saúde e o
benestar. (AOTA, 2014)

A ocupación é importante para a vida dunha persoa, necesitamos darlle sentido

mediante a estruturación das nosas actividades. A terapia ocupacional debe
realizar unha intervención temperá no proceso da enfermidade para previr a
desconexión coas actividades, lazos e roles da vida, influíndo na calidade de
vida en xeral. Debido a esta situación, a Organización Mundial da Saúde (2001)
céntrase na participación en actividades, onde a terapia ocupacional xoga un
papel importante na conciliación entre persoas con problemas de saúde, como
é a poboación cunha enfermidade mental. O curso desta enfermidade é variable
e impredicible podendo ter un gran impacto na vida das persoas que a padecen
especialmente se hai recaídas e exacerbacións dos síntomas. Dependendo do
curso clínico da enfermidade, as persoas cun problema mental deben adaptarse
á nova situación e someterse a un tratamento de rehabilitación multidisciplinar
para poder mellorar a súa calidade de vida.

27
Dentro dos equipos multidisciplinares de saúde mental atópase a figura do /a
terapeuta ocupacional, que se encarga de promover a autonomía das persoas
en todas as áreas de desempeño ocupacional: actividades da vida diaria,
actividades instrumentais, descanso e sono, educación, traballo, xogo, lecer ou
tempo libre e participación social. O terapeuta ocupacional integra nas súas
intervencións os intereses e as motivacións da persoa, adaptando e facilitando
o desempeño ocupacional nunha contorna normalizada como se reflicte na
segunda edición do Marco de Traballo para a práctica da Terapia ocupacional:
Dominio e proceso (2014).

Desde terapia ocupacional realízase unha avaliación para coñecer os problemas

de desempeño ocupacional e realizar o diagnóstico ocupacional para despois,
xunto coa persoa e/ou coa súa contorna, establécense os obxectivos que se
pretenden conseguir e deséñase o Plan de intervención. Este plan organízase
en función do que a persoa necesita e quere prioritariamente facer, seguindo
unha ou varias das seguintes estratexias (AOTA, 2014):

Táboa 1. Enfoques de Intervención de terapia ocupacional

Prevención Evitar a aparición de limitacións na capacidade funcional da

persoa e/ou a súa contorna á hora de participar no seu día
a día.

Mantemento Conservar as capacidades actuais da persoa usuaria e as

que volva ganar durante a intervención.

Recuperación Modificar as características da persoa afectada para

restaurar as destrezas alteradas ou desenvolver novas.

Adaptación Modificar as características das actividades, os obxectos ou

a contorna para ofrecer alternativas que permitan manter a
independencia.

Promoción da Crear actividades e contornas enriquecedores que melloren

saúde o desempeño ocupacional das persoas.

Fuente: AOTA, 2014

28
Desde a perspectiva da terapia ocupacional, resulta imposible elaborar un plan
xenérico: as estratexias e as técnicas de intervención deben seleccionarse
coidadosamente para cada persoa usuaria (Hoffman e Dyniewicz, 2009).

Esta visión moi xeral da Terapia Ocupacional permítenos evidenciar algunhas

carencias que ten a profesión no SERGAS, o que provoca que as persoas
usuarias dos servizos de Saúde non teñan unha intervención integral que lles
axude a mellorar a súa calidade de vida.

A nivel de recursos humanos, as cocientes existentes non chegan nin á metade

das/os profesionais recomendados dos plans antigos da carteira de servizos,
que non contemplan a figura da/o terapeuta ocupacional en todos os servizos de
Saúde Mental como debería de existir para poder garantir a continuidade de
coidados e atención na comunidade ou contorna da persoa con enfermidade
mental para mellorar a súa saúde e
calidade de vida. Preséntase como
referencia o Libro Branco de Terapia
Ocupacional en Saúde Mental do
Colexio Profesional de Castilla-La
Mancha na que se inclúe ao terapeuta
ocupacional en todos os servizos de
Saúde Mental, como se mostra na táboa
2.

A nivel de organización, moitas veces

estrutúranse os departamentos de
Terapia Ocupacional sen contar cos
seus propios profesionais, o que é un
desgaste de recursos que produce á súa
vez unha diminución da calidade
asistencial.

A nivel de formación, case non existe

formación específica para estes
profesionais, que teñen que buscar

29
formación paralela á que organiza polo SERGAS para seguir actualizándose na
súa disciplina.

Ademais, existe un gran descoñecemento por parte dos demais profesionais

incluídos os superiores das funcións que se desempeñan desde Terapia
Ocupacional, que impide aos/as terapeutas ocupacionais a levar a cabo o seu
desenvolvemento profesional (investigación, docencia entre outras).

Por último, polo explicado anteriormente prodúcese unha falta de

aproveitamento dos coñecementos deste profesional para mellorar a calidade
asistencial e a calidade de vida das persoas usuarias dos Servizos de Saúde de
Saúde Mental do SERGAS.

4.5. Traballo social

O traballo social en saúde mental é unha disciplina que presta apoio psicosocial
para facer fronte ás dificultades que xorden coa perda da saúde. Potenciamos o
empoderamento do/a paciente e das familias e xestionamos recursos sociais e
sociosanitarios destinados a cubrir os coidados necesarios.

Traballamos en coordinación cos distintos profesionais implicados e

conxuntamente co/a paciente e a súa familia ou rede social. Favorecemos as
condicións que inflúen nos procesos de saúde e fomentamos un uso eficiente
dos servizos sanitarios.

Prestamos atención desde distintas modalidades: hospitalaria, urxencias,

consultas externas e atención a domicilio, orientando a nosa actuación cara a
consecución dos Dereitos Humanos e do principio de Xustiza Social.

A nosa presenza nos dispositivos de saúde é un nexo coa comunidade, sendo o

noso perfil o de profesional de enlace cos dispositivos externos.

Pese a que a nosa figura profesional está contemplada na carteira de servizos

do sistema de saúde, a nosa presenza está moi lonxe das recomendacións sobre
dotacións profesionais.

30
Tendo en conta que en saúde mental, os datos de enfermería e TCAE´s estaban
unificados no 1987, cabe sinalar que traballo social é, de feito, o único colectivo
que diminuiu o número de profesionais con respecto ao 1987.

Pasamos de contar con 36 profesionais a 26 traballadoras sociais en saúde

mental. A situación agrávase xa que, en moitas ocasións, a nosa dedicación non
é exclusiva a saúde mental e, nos casos nos que si se dá esta exclusividade, é
frecuente que o/a profesional preste servizos en varios dispositivos psiquiátricos
da rede. Esta carga de traballo inflúe moi negativamente na calidade do noso
servizo e na imaxe do colectivo de traballo social.

Traballo social é unha disciplina fundamental na saúde mental ao desenvolver

as súas funcións profesionais en ámbitos moi amplos e necesarios para o
mantemento da saúde. Contempla ao individuo de forma integral e realiza as
súas actuacións apoiando en esferas propias do ámbito sanitario, e tamén
noutras dirixidas á integración do individuo na comunidade, e á normalización da
súa situación no ámbito económico, laboral, legal e xudicial.

Todas as políticas e estratexias que pretendan a normalización e externalización

do/a paciente con trastorno mental grave, debían ter significativamente en conta
esta figura profesional.

Análise do Servizo de Traballo Social en saúde mental

Na rede de saúde mental, hai infradotación de profesionais. Especificamente, a

ausencia do perfil profesional de traballo social, contribúe ao deterioro da
atención sanitaria, que tende a adoptar un sesgo médico no canto dunha visión
biopsicosocial máis ampla.

En Galicia só hai 26 profesionais de traballo social dedicados/as á saúde mental.

Con respecto á distribución por dispositivos e áreas hai moita falta de
homoxeneidade. Isto reflíctese en todos os aspectos.

A dotación de persoal é moi diferente. Hai algún dispositivo que conta con
traballador/a social exclusivo/a. Sen embargo, a meirande parte deles, carecen
deste profesional ou compárteno con outros dispositivos fóra da rede de saúde
mental.

31
A implantación e organización dos dispositivos é moi dispar. Afecta a todos os
dispositivos e extrapólase practicamente a todos os profesionais. Como
exemplo, hai Equipos de Continuidade de Coidados con moi diferente dotación
e con ámbitos de acción territorial moi distintos. Nalgunhas áreas estes Equipos
só prestan atención nas cidades e na súa periferia, mentres outros Equipos
desprázanse a toda a área sanitaria.

A derivación aos recursos sociosanitarios non se fai en todas as áreas a través

dunha Comisión de Rehabilitación de saúde mental. Estas Comisións son un
mecanismo de transparencia, onde hai representación das diferentes entidades
implicadas e debían ter carácter obrigatorio.

No traballo social lidiamos continuamente con trabas administrativas e

burocráticas e coa escaseza de recursos que están fragmentados e funcionan
sen criterios de homoxeneidade.

A liña xeral que se observa é unha diminución de recursos e un aumento dos

requisitos para acceder a eles.

Desde o traballo social, observamos que a infradotación da rede de saúde mental

é aínda máis grave porque os escasos recursos existentes para a poboación
xeral, non son aplicables aos pacientes con trastorno mental grave. Os/as
nosos/as pacientes teñen unha rede precaria de recursos propios e,
lamentablemente, é común na nosa profesión, mobilizar recursos para persoas
en situacións marxinais sen teito. E estes, cada vez, dificultan máis o acceso con
normas, requisitos e obxectivos laborais de inserción moi alonxados da realidade
e dos nosos pacientes con trastorno mental grave.

As características propias das patoloxías dos nosos pacientes son, moitas

veces, o motivo de exclusión para o acceso aos recursos da poboación xeral.

Outro obstáculo son os criterios de valoración da dependencia, que están

orientados ao enfermo físico e conceden pouco peso á problemática do/a
enfermo/a con trastorno mental grave. A meirande parte das prazas residenciais
están destinadas a cubrir as necesidades de grandes dependentes e os nosos
pacientes non acadan, moitas veces, esa cualificación. Cando o fan,

32
normalmente é por concorrencia con patoloxía física asociada. A opción
residencial nunha praza para persoas válidas nas actividades básicas da vida
diaria só é posible a partir dos 75 anos.

Na práctica profesional diaria, son frecuentes os casos en que a estabilidade

clínica pode posibilitar a convivencia residencial, pero a baixa valoración de
dependencia impide o acceso.

A dificultade de acceso ao sistema de dependencia é tan grave que, en casos

nos que hai un recoñecemento oficial de emerxencia, a propia Consellería de
Política Social que a dicta, nega na propia resolución o recurso residencial por
considerar que é competencia da Consellería de Sanidade asignar este recurso.
Este conflito competencial pon en evidencia a falta de recursos e de compromiso
institucional cara o paciente con trastorno mental grave. Estanse a producir
situacións de discriminación, como estas, cara os pacientes máis vulnerables do
sistema de saúde.

O sistema de dependencia non é efectivo á hora de resolver as problemáticas

dos pacientes. Moitas veces, despois dunha longa lista de espera de varios anos,
o único recurso posible a través de dependencia é a axuda a domicilio.

Como xa se indicou, a valoración de dependencia para acceder aos recursos da

poboación xeral e, tamén, a valoración de discapacidade, que pode conceder
dereito, entre outras cousas, á pensión non contributiva, non están a reflectir
adecuadamente a gravidade e complexidade do paciente con trastorno mental
grave. Isto crea situacións de discriminación cara o colectivo. A veces non
acadan a porcentaxe do 65% de discapacidade necesaria para acceder á
pensión non contributiva. Cabe sinalar tamén a baixa cuantía desta pensión, 392
€/m que, a miúdo, é o único recurso económico co que conta o paciente.

As familias son o soporte fundamental do paciente. Están desbordadas e os

apoios son escasos o nulos. Cando non hai familia ou as relacións están rotas
porque esta xa claudicou, atopámonos con auténticas situacións de
marxinalidade. Cabe sinalar que os pacientes con enfermidade mental grave,

33
polas súas patoloxías, teñen moitas dificultades para xestionar os seus recursos
e é frecuente que acumulen débedas. Ademáis, a propia enfermidade mental
determina, moitas veces, que a súa vida laboral e os seus recursos económicos
sexan moi precarios.

Por outra parte, dentro dos recursos existentes na rede de saúde mental: Centros
de Rehabilitación Psicosociais e Laborais, os pisos tutelados e vivendas de
transición, as prazas de respiro e as escasas prazas residenciais, son
xestionados desde entidades asociativas privadas.

Seguen sendo moi poucos os dispositivos dispoñibles e son frecuentes as longas

esperas que, dependendo do dispositivo, poden ser de varios anos. Tamén é
habitual que o paciente con trastorno mental grave, teña que desprazarse fóra
da súa área para poder acceder a estes recursos, creando unha situación de
desarraigo que repercute no seu proceso de saúde.

Outro problema engadido é que nestes dispositivos residenciais e convivenciais

esixen un alto grao de autonomía, o que impide o ingreso de moitos pacientes.
Por fin, cando un paciente accede con éxito a un recurso convivencial
comunitario ou residencial, a permanencia neste recurso pode alongase durante
moitos anos, polo que, como xa se adiantou, son prazas onde hai moi pouca
mobilidade. A longa lista de espera rompe a miúdo a continuidade asistencial.
Moitas veces, a baixa do dispositivo prodúcese pola obrigación de abandonalo
aos 60 anos.

Na práctica, estes criterios crean situacións dramáticas ao carecerse de

alternativas institucionais públicas de convivencia ata os 75 anos. A libranza
económica a través de dependencia, é o único recurso aplicable cando a pensión
do paciente é suficiente para completar o alto custo dunha praza privada.
Noutros casos, os que dan resposta, son centros de iniciativa relixiosa, ou de
inclusión social que están dirixidos a colectivos marxinais sen teito.

O abandono institucional público do colectivo é evidente e contribúe á agravar a

vulnerabilidade dun colectivo xa de por si vulnerable.

A dependencia destes escasos dispositivos, por parte de asociacións privadas

inflúe tamén na precarización das condicións laborais e na falta de

34
homoxeneidade no seu funcionamento. Ademais os únicos destes recursos que
reciben supervisión externa son os CRPL´s. Non están realizándose auditorías
nos recursos de aloxamento e convivencia.

No traballo diario, é frustrante constatar que toda esta situación está levando aos
nosos pacientes a condicionar as súas vidas dentro da marxinalidade.

A reforma en saúde mental debe ter en conta todos estes aspectos sinalados.

Algunhas liñas de actuación que poden axudar a marcar a diferencia poden ser:

- Aumentar a dotación de recursos humanos e de dispositivos específicos

dirixidos aos pacientes con enfermidade mental grave, priorizando a
titularidade pública dos mesmos.
- Potenciar especialmente os recursos de apoio intermedio como son,
dentro da rede pública, os recursos ambulatorios: hospitais de día, centros
de día e sobre todo, os Equipos de Continuidade de Coidados. O
funcionamento destes Equipos é moi eficiente e desenvolven un rol
parental exclusivo deste recurso. Grazas ao soporte destes Equipos son
moitos/as os/as pacientes con trastorno mental grave que poden seguir
vivindo integrados na súa comunidade.
- Revisar e flexibilizar os criterios de acceso dos/as pacientes con
enfermidade mental grave aos recursos.
- Revisar os baremos de valoración de dependencia e discapacidade para
que contemplen a gravidade e complexidade do paciente con trastorno
mental grave.
- Aumentar os recursos de aloxamento e convivencia, potenciando os pisos
tutelados, polo seu carácter máis normalizado.
- Mellorar o apoio profesional nos dispositivos a través de máis recursos
humanos.
- Mellorar a formación específica dos/as profesionais públicos e/ou
concertados.
- Auditar o funcionamento dos dispositivos, especialmente dos
concertados.
- Dotar de maiores recursos á FUNGA (Fundación Galega para a Tutela de
Adultos), xa que a insuficiencia de profesionais, especificamente na área

35
 de traballo social, obrígalles a asumir máis tutelados dos que poden
efectivamente atender, supoñendo unha situación de alto risco para o
colectivo e a sociedade, e sobrecargando aos profesionais de traballo
social da rede pública.
- A Federación de Familiares e Persoas con Enfermidade Mental de Galicia
(FEAFES) debe asumir un papel de liderazgo forte e con funcións
claramente federativas que priorice e fomente os programas de inserción
laboral.

Un bo funcionamento da rede de saúde mental, pasa por recoñecer a

problemática específica do paciente con trastorno mental grave e dotar
adecuadamente aos servizos, priorizando todos aqueles orientados á integración
do paciente na súa comunidade.

Unidades residenciais concertadas en Galicia

UNIDADES LOCALIDADE Nº PRAZAS ÁREA SANITARIA

RESIDENCIAIS
Asociación APEM Cee 25 A Coruña
Asociación A Mariña Burela 20 Lugo
Asociación MOREA Ourense 20
SIERRA MARTIÑÁ, S.L. Ourense 39 Ourense
(TRONCOSO)
FUNDACIÓN LAR Vilagarcía 20 Pontevedra
Son un total de 124 prazas residencias en saúde mental en Galicia
Fonte: Servizo de Saúde Mental e Drogodependencia. Abril 2018.

Pisos concertados en Galicia

PISOS LOCALIDADE Nº PRAZAS ÁREA SANITARIA
Asoc. APEM 3 Pisos en A Coruña e 40 A Coruña
1 en Arteixo,
Culleredo, Cambre,
Carballo e Cee
Asoc. Porta Nova Ferrol 12 Ferrol
Asoc. Fonte da Virxe Santiago 4 Santiago
Asoc. A Creba Noia 20
Asoc. Itínera Santiago 8
Asociación Alume Lugo 13 Lugo
Asoc. A Mariña Burela 5
Asoc. Albores Monforte de Lemos 4
Asoc. Morea Ourense 10 Ourense

36
Fundación Lar Vilagarcía 10 Pontevedra
Asoc. Alba Pontevedra 20
Asoc. Avelaíña A Guarda 4 Vigo
Asoc. Doa Vigo 34
Son un total de 184 prazas en pisos concertados en toda Galicia
Fonte: Servizo de Saúde Mental e Drogodependencia. Abril, 2018 e APEM 2015.

37
 BIBLIOGRAFÍA

Agencia Española del medicamento y productos Sanitarios (2014). Utilización

de medicamentos ansiolíticos e hipnóticos en España durante el periodo
2000-2012. Ministerio de Sanidad y Consumo

Agencia Española del medicamento y productos Sanitarios (2014). Utilización de

medicamentos antidepresivos en España durante el periodo 2000-2013.
Ministerio de Sanidad y Consumo.

Mateos R, Gómez-Beneyto M, Domínguez MD, Haro JM, Montero I, & PE,

Muñoz. (2017). Prevalencia dos Trastornos Mentais en Galicia. Informe
del Estudio de Epidemiología Psiquiátrica sobre Prevalencia de
Trastornos Mentales en Galicia, encargado por el Servicio Galego de
Saúde (SERGAS) a la Sociedad Española de Epidemiología Psiquiátrica
(SEEP). Disponible en
https://libraria.xunta.gal/sites/default/files/downloads/publicacion/prevale
ncia_dos_trastornos_mentais_galego_def2.pdf.

OECD/EU (2018), Health at a Glance: Europe 2018: State of Health in the EU

Cycle, OECD Publishing, Paris/EU, Brussels,
https://doi.org/10.1787/health_glance_eur-2018-en.

R, Mateos-Álvarez, & A, Rodríguez-López. (1989). Estudio de Epidemioloxia

psiquiátrica na Comunidade Galega. Colección Saúde Mental - Serie
Reforma Psiquiátrica. Epidemiología. Servicio Galego de Saúde.

Thornicroft et al (1998). From efficacy to effectiveness in Communitymental

Health Services. PRISM Psychosis Study. British Journal of Psychatry,
173: 423-427.

Xunta_de_Galicia. (1997). Propostas de desenvolvemento da atención á saúde

mental en Galicia.

Xunta_de_Galicia. (2007). Plan Estratéxico de Saúde Mental de Galicia 2006-

2011.

38
39