A Xanela

Revista cultural das Mariñas

Nº 26 OUTONO 2008
 A Xanela
Revista cultural das Mariñas

Nº 26 OUTONO 2008

RAMÓN SUÁREZ PICALLO.

SANTIAGO DE COMPOSTELA, 1935.

COLABORACIÓNS
Gabriela Rodríguez, Geni, Marta Dacosta, Paulo Martínez Lema, Víctor Tizón, Fernando de Castro Branco,
Eduardo Olímpio, Susete Viegas, António José Queirós, João de Castro Nunes, Manuel Dans, Xosé Mª
Veiga Ferreira, Juan Sobrino Ceballos, Xesús Torres Regueiro, Antón Fafián Porto, Moncho do Orzán,
Xosé Lois Sobrino e Baraxeiro.

DESEÑOS FOTOGRAFÍAS
Víctor Tizón, Sabela Arias, Luis Otero Veiga, Dans, Arquivo familia Suárez Picallo e
Arquivo Eira Vella
COORDENA
Suso Torres MAQUETA
Equipo Xerri
IMPRIME
Lugami, Artes Gráficas. Betanzos D.L.
C - 1696 / 96

Permítese e agradécese a reproducción, citando a procedencia. A.C. EIRA VELLA. Edificio das Antigas Escolas do Asilo, baixo.
O noso E-mail: eiravellabetanzos@yahoo.com
A Xanela 1 Praza doOutono
Mestre José
2008 Dapena. BETANZOS 15300. GALICIA.
ACTIVIDADES DA A.C. EIRA VELLA Fe de erros: MISCELANEA
Mostra “Irmáns Suárez Picallo”
No pasado nº 25, da Primavera, atopamos
Entre o 20 e o 31 de outubro tivo lugar na
varios erros: Na páxina 15, o artigo de Manuel B.
sala de exposicións do antigo edificio do Arquivo
Dans, “Os Dans, un clan das Mariñas”, non debería
do Reino a mostra elaborada pola Comisión Irmáns
levar o encabezamento LENDAS e si ONOMASTICA
Suárez Picallo sobre estes dous relevantes
ou outro similar.
persoeiros galegos fillos da vila de Sada.
Nas páxinas centrais dedicadas a Álvarez
Asimesmo, o día da inauguración celebrouse unha
Blázquez, aparecen grallas como “nomorar” por
charla a cargo de Marisa Naveiro, Francisco Pita e
namorar no poema “O merlo poeta”, e “atada” por
Manuel Pérez, membros da devandita comisión,
atado no poema “A cometa”.
sobre as actividades desenvolvidas e a
Con todo, o erro máis grave atópase na
personalidade dos dous irmáns nacionalistas de
páxina 4, nos poemas de Marta Dacosta do seu
esquerda, Ramón e Xohán Antón. Tamén se
libro inédito Cinza que levan os títulos “(1971)” e
proxectou un documental sobre a figura de Ramón
“(1972)”, onde se produciu un lamentábel erro na
Suárez Picallo.
maquetación dos mesmos que nos obriga a
repetilos neste número como desagravio á autora
A Guerrilla Antifranquista Galega. e beneficio dos leitores.
Centenario de “Foucellas” (1908-2008) As nosas desculpas.
Nos días 23, 24 e 25 de outubro levaronse a
cabo actos de homenaxe á Guerrilla Antifranquista Agradecementos:
Galega en Curtis, Ordes e Betanzos, que contaron A todos os anunciantes (locais comerciais,
coa presencia dos fillos de “Foucellas” e da filla de empresas e entidades) pola súa fidelidade e axuda.
Ponte, así como de “Quico”, antigo guerrilleiro do Á Deputación Provincial da Coruña pola
Bierzo. Aproveitando o centenario do mítico “Fou- súa axuda económica para a edición dos dous
cellas” o máis lendario e popular dos guerrilleiros números da Xanela deste ano 2008.
galegos, homenaxeouse aos que loitaron na guer-
rilla contra o Franquismo e a todas as persoas que Intercambios:
foron mortas, sofriron prisión, tortura, desterro ou A Xanela intercámbiase con outras
represalias. publicacións culturais. O noso enderezo:
As actividades estiveron organizadas pola A.C. Eira Vella
Praza do Mestre José Dapena
CRMH da Coruña; a A. C. Obradoiro da História, Antigas Escolas do Asilo, Baixo.
de Ordes, e a A. C. Eira Vella de Betanzos. Rema- 15300. Betanzos
taron cun roteiro polos lugares vencellados a “Fou-
cellas” (nacemento, veciñanza, caída, prisión), un Víctor Tizón
festival poético-musical e unha cea.
En novembro, os actos de homenaxe tive-
ron continuación en Betanzos cunhas Xornadas de
Cinema os días 18, 19 e 20. Proxectáronse as
películas “A guerra dos avós”, de Oscar Galansky,
“Bandoleiros ou guerrilleiros”, de José A. Sanmartín
e Alfredo García, e “A cidade da selva”, de Helena
Villares e Pilar Pérez.

Homenaxe a Díaz Pardo

Entre os días 24 e 29 de novembro levouse
a cabo unha “Homenaxe popular da Terra das
Mariñas” ao polifácetico artista, intelectual e
empresario Isaac Díaz Pardo baixo o título “Beizóns
Don Isaac”, que contou con diversas charlas,
proxeccións e concertos, rematando cunha romaría
popular no Castro de Samoedo. As actividades
estiveron organizadas por varias entidades das
Mariñas, entre elas a nosa asociación cultural. Nos
actos interviron Felipe Senén, Xosé Neira Vilas,
Xosé Luis Axeitos, así como Cántigas da Terra e
grupos folclóricos locais.

A Xanela 2 Outono 2008

 CREACIÓN

Abride a xanela
Abride a Xanela,
deixade que entre,
faremos espazo
para que pouse os seus soños
e cando se vaia
quedarán…
porque xa serán nosos,
así que abride a xanela
e deixade que entre,
nós faremos espazo.

Gabriela

Pechade a xanela
Pechade a xanela
xa abonda.
Pechade a xanela
xa é suficiente.

Atrancade portas e fiestras

fuxiu a dor, foise co diaño.

Pechade a xanela
xa non toleo por ela.
Que non entre o aire
que as estrelas pasen de longo.

Desatádeme; xa non adoezo

desencravádeme; dende a cruz vin o sinal.

Pechade a xanela
non quero que marche... sen min.
Princesiña que engaiolas o meu ansiado sono
naiciña que has de acollerme.

Meu xeado e pálido amor

meu ceíño aberto
tan mortiña coma eu estarei.
Pechade. Pechade a xanela.

Geni

A Xanela 3 Outono 2008

 Marta Dacosta
(1971)
A tarde esquecía a cor do sol
mentres miña nai facía equilibrios nos tallos
buscando o límite á súa altura.
O pano ía veloz á esquerda e á dereita,
pasaba unha e outra vez sen deterse,
sen cansar, sen alentar,
competindo consigo mesmo nunha carreira libre.
A radio acompañaba e instruía
desde a dolor allea:
Querida amiga ...
A Señora Francis debía estar perfectamente peiteada,
loura, mais discreta, tras dos lentes de cuncha negra,
no seu impecábel traxe gris perla.
A memoria é caprichosa,
sabe exactamente como era a luz da cociña
e os tiradores das portas,
lembra a voz dunha muller postiza
que aplacaba as sublevacións domésticas
e xustificaba a resignación.
A postura da nena
que mira aos azulexos brancos fascinada,
mentres se volven máis brancos e brillantes.
Señora Francis,
agora que o penso,
a memoria non gardou as súas sabias instrucións,
nada quedou das recomendacións
para a perfecta ama de casa,
só a voz, masculina,
dun tempo de pobreza.
POEMAS DO LIBRO INÉDITO CINZA (2004) PUBLICADOS NO
NÚMERO ANTERIOR CON GRAVES ALTERACIÓNS POR ERROS
NA MAQUETACIÓN DA PÁXINA.
A Xanela
(1972)
Miña nai ía diante co coitelo disposto
eu seguíaa entre hipnotizada e medrosa
para agarrar as patas lixadas do bicho
mentres ela o apertaba con forza
e retorcía o seu pescozo.
Exactamente sempre así,
e un golpe veloz sobre a alma retorcida,
a presión exacta
e o sangue caía en fervenza violenta
para estrelarse no fondo da cunca branca.
Aínda tiña calor aquel corpo morto,
aínda quería mover as patas inservíbeis.
Un mazo de plumas decapitado,
afogado en auga candente.
Ao día seguinte o callo de sangue adornaba a
/fonte
coa súa cor escura e unha forma improbábel,
forma de cunca e burbulla
que non podía nin tocar.
Aquel ano,
miña nai sacrificou lentamente o galiñeiro
e meu pai chegaba na noite clandestina,
cos zapatos perdidos na carreira cega,
o tío tirábase desde o sexto colgado dun palangre,
era o medo gris,
o medo gris,
gris como a lousa en que o xiz branco
gravou nos meus ollos para sempre,
inexplicabelmente,
unha data de 1972.
4 Outono 2008
Fragmentos dun poema atribuído ao profeta bretón Amaury Home Santo, quen debeu compolo mentres
apodrecía na súa cavernosa cela da Bastilla, alá na cruel e ingrata Franza, por volta da decimosétima
centuria

ou ti que xeneras paxaros cegos desde a pupila

que arrasas e esquilmas a pupila

[...]

ti que fabricas a raíz calada do sabugueiro cando me mastigas

que me chamas lúa última rolando polas abas

do castro

ou ti a lagoa

[...]

ou ti a profundidade e o bramido desatado do boi e a cibdá estremecida [...]

na lagoa

e na procura da auga mergullar

palpitar
afondar
até arumes de vidro penetrárenme os ollos

rachar, miña turba, miña fraga de donda turba, megálito, rachar e [...]

Paulo Martínez Lema

ILUSTRACIÓN: LUIS OTERO

A Xanela 5 Outono 2008

 Víctor Tizón

A Xanela 6 Outono 2008

Oliveiras LETRAS DE PORTUGAL

Imagens de brisa. Comovem-me as oliveiras

mais do que cartas de amor. Transportam
nas folhas lágrimas evaporadas, perfis de dias
ameaçando a eternidade no seu flanco mais nu.
Envelhecem rente ao céu, ladeando com astúcia
os declives da morte ou a viagem das flores.
Erguem-se sobre os montes. Parecem águias
adormecidas com o tempo parado nas asas.
A noite mal se ouve no rumor maduro da seiva. Vazio epistolar
Flutuam nos olhos, esperam por nós.
Até ao fim. (Carta virtual para Joaquim de
Montezuma de Carvalho)

Fernando de Castro Branco

Das suas cartas sinto muita falta,

amigo meu, que Deus a si chamou:
cada manhã, grande pesar me assalta
quando ao cacifo do correio vou.

Amanhecem as palavras Contrariamente ao que era habitual,

não há correio seu… quase diário:
longas missivas em papel banal
mas do melhor recorte literário.
Escuto pelo tempo os sentimentos
cânticos de veludo e maresia
a vaguearem pelas franjas Fazia-me contínuas confidências
plissadas do arvoredo sobre as mais lamentáveis ocorrências
deste país… em desagregação.
ao dar vida à poesia.
É quando a sorvo, esvoaçante
entre as raízes das estrelas Mas nunca pôs em causa, isso é verdade,
e o lume das vinhas. os laços de recíproca afeição
que entre nós houve… por afinidade!
Traz proa de música
com asas de espuma.

Palpita no ventre João de Castro Nunes

a colmeia de sonhos.

E nos dedos esguios

candeias acesas
amanhecem as palavras.

Susete Viegas

A Xanela 7 Outono 2008

ILUSTRACIÓN: SABELA ARIAS

Paixão
Corriam pelos campos, ao acaso,
Como se esse imenso verde ressequido
Fosse um deserto, uma promessa
De água torrencial e límpida.
Numa voragem febril e redentora
Afogavam no suor incandescente
Dos seus jovens corpos cansados
A sede desesperada de carícias,
O fogo alucinado do desejo
António José Queirós
ILUSTRACIÓN:
SABELA ARIAS
A Xanela
A casa II
-Ao Cândido
Invento um intervalo em minha pausa
para assumir os pontos cardeais,
os poucos arco-íris da minha infantil-idade.
O primeiro trovão,
a primeira ave branca abatida com prazer,
e o êxtase dos fígados derramados
e a saltar,
a tentarem ser de novo ave e asa.
Os gatos pretos, os gatos brancos,
os gatos cinzentos da última ninhada
sete vezes afogados, sete vezes à tona,
sete fôlegos de ódio tem a infância.
E a lagartixa rastejando,
recusando o círculo da cauda decepada.
É na infancia, não há dúvida, que inventamos
a arte de bem matar com inocência,
mais ou menos premeditadamente.
As horas não são pesadas nem fundas,
são altas,
porque têm todo o tempo à sua espera,
à espera das palavras,
das águas de beber as frinchas eróticas
das estrelas.
Também da merda das bouças, dos estábulos,
das vacas leite e tetas.
Por vezes sorrimos, por vezes choramos,
na infância as hidras estão em gestação
e os miomas só virão mais tarde
com o crescimento da escolástica.
Da infantil-idade fica o canto liso das cigarras,
dos ciganos com navalhas ao sol
e um despenteado cantar do Sul.
Ninguém regressa à infância, só em filmes,
mas se, por alquimia, ou singular
distracção dos pontos cardeais
lá voltasse,
era assim que a descreveria.
Eduardo Olímpio
8 Outono 2008

San Fiz de Monfero
E sta parroquia está ligada para ben ou para mal
ó mosteiro de Monfero, fundado en 1135 por
monxes beneditinos sobre un antigo eremitorio,
que pasou a pertencer á orde do Císter en 1201.
Da igrexa románica primitiva soamente se
conserva parte dun muro. Son de interese os
sepulcros e monumentos funerarios da casa de
Andrade do século XV. Hai que resaltar así mesmo
os dous claustros, un que contén elementos
románicos e outro do século XVI, que segundo
parece foi proxectado polo famoso mestre Juan
de Herrera. O resto do mosteiro foi construído no
s. XVII, destacando a fachada coa decoración a
base de cadrados de lousa, na que se nota en
falta a segunda torre que foi destruída por un raio
no s. XIX. Actualmente está pendente de execución
un proxecto de rehabilitación integral que destinaría
unha parte do mosteiro para hotel, pero os inicios
das obras vanse demorando no tempo.
É numerosa a bibliografía sobre os distintos
aspectos artísticos do mosteiro e tamén da súa
historia e mesmo recentemente a publicación, por
parte de López Sangil, da súa documentación,
base imprescindible para o estudio histórico tanto
do mosteiro como de boa parte da comarca. Existe
unha asociación de “Amigos do mosteiro de
Monfero” que traballan en pos da súa conservación
e entre as súas actividades está a publicación dun
boletín de carácter gratuíto.
Monfero, non é soamente o mosteiro, ten
unha grande riqueza arqueolóxica como
testemuñan un total de trinta e oito mámoas ou
túmulos contabilizados na parroquia, inventariados
xa polo Grupo de Arqueoloxía da terra de
Trasancos no Anuario Brigantino de 2004, e que
podemos distribuir nos seguintes grupos: Na Serra
da Vella (6), Cal da Lagoa na Serra de Queixeiro
(3), Castelo da Pluma (6), Lamelas (4), O Francés
(2), Pena Faladora (2), Pila da Leña-Mascoto (7),
Seixo (4), Xestal (3), Campo de Abeledo (1).
Relaciónanse cos mouros, incluso no grupo do
Castelo da Pluma hai unha mámoa coñecida como
a Medoña dos Mouros:
“Foron feitas polos mouros nos tempos das
guerras”.
A Xanela
O NOSO PATRIMONIO
Xosé María Veiga Ferreira
Juan Sobrino Ceballos
LATERAL DO MOSTEIRO DE MONFERO
“Había unha pequena portiña e cando
chovía refuxiábame alí”
“Había grandes masas de terra que eran
trincheiras dos mouros”
Hai noticias de mámoas hoxe
desaparecidas, en concreto dúas no Campo da
Pendella, dúas na Pena do Cuco e outras dúas na
Serra de Queixeiro. Estas últimas desapareceron
por atoparse dentro dun circuíto improvisado de
autocrós.
No lugar do Carballo, nunha cota de 350 m.
e atravesado por unha pista, podemos ver os
restos dun castro de forma oval de 120 x 110 m.
rodeado por un parapeto. O castro está moi
alterado pola construción de varios depósitos de
auga sobre a croa, as pistas, e mesmo as casas
que invaden en parte o recinto. Testemuñas do
lugar recordaban o castro con murallas de pedra
e terra miúda, que rodeaban todo o recinto.
É curiosa a formación rochosa coñecida
como o “Castelo da Pluma” de Roade. No lugar
dise que desde a cima víase o castelo de Andrade,
e que dun ao outro facíanse sinais. Hai testemuñas
que din que de alí foron sacadas pedras de granito
traballadas que se usaron para a reconstrución do
mosteiro, así como que apareceran anacos de tella
e ladrillos sen ocos. A pesar de todo isto, o
topónimo de “castelo” é probable que lle veña polo
9 Outono 2008
conxunto de penas naturais, de difícil acceso, que
semellan un castelo. Non atopamos restos de
construcións, unicamente nunha parte aprécianse
catas arqueolóxicas en cuadrícula de mediana
profundidade, posiblemente feitas por algún estudo
arqueolóxico.
Outras penas que chaman a atención son a
Pena da forca, que contaban que era o lugar onde
os monxes do mosteiro axustizaban ós reos. Outra
é a coñecida como Pena Cadeira, cerca da Pena
do Seixo, un afloramento granítico cheo de buratos
(pías) feitos pola erosión e pola choiva:
“Aquí facían os mouros o pan, cocíano nas
buratas da pena cando saía o sol”.
“Algúns cando ían co gando levaban masa
e facían o pan quentando con lume as pías do
penedo, e despois tapábano cunha pedra como
se fose un forno”
Cruza esta parroquia unha parte do Camiño
Real que ía para a provincia de Lugo por Santa
Xuliana, Val de Xestoso e Alto Xestoso. No seu
traxecto, dividindo os concellos de Irixoa e
Monfero, sobre o río Lambre, está a antiga ponte
de San Paio –á par da actual-, construción de
pedra con dous arcos, que xa aparecía en
documentación medieval, concretamente en 1295:
“…del puente viejo en Cal de Samed parte
un camino por el “porto” da Viña que se
comunicaba con otro camino que iba por Donín,
Airoa, Pereiro y Chao da Viña a cruzar el Lambre
por el puente de S. Payo”
A igrexa parroquial de San Fiz é de muros
de cachotería con cuberta de lousa a diferentes
augas. Destacan nos corpos exteriores os dous
pórticos e a torre campanario, á que se accede
por unha escaleira de caracol. No exterior hai un
reloxo de sol. No interior presenta unha nave
central e outra lateral divididas por unha arquería
de medio punto. Son de destacar algunhas das
figuras dos retablos do interior, que poden ser
procedentes do mosteiro, de cando se fixo a
PONTE DE SAN PAIO
A Xanela
CASTELO DA PLUMA
desamortización no s. XIX. Nesta época a
imaxinería e os mobles do mosteiro foron
diseminados entre moitas das igrexas dos
arredores. Unha relación bastante completa dánola
Couceiro Freijomil na súa Historia de Pontedeume.
Ademais de figuras do retablo trasladouse para a
igrexa a pía de auga bendita e a campá maior do
convento.
Pertence a esta parroquia a ermida de San
Andrés da Ribeira, de gran simplicidade, que xa
foi tratada noutro número desta revista
correspondente á primavera de 2002.
Hai que facer mención da ermida de San
Xiao de Arca, hoxe desaparecida, no seu lugar está
unha escola. Á fonte do lugar séguenlle chamando
“a fonte da capela”. Os santos leváronse para a
capela de Lagares.
Outra capela desaparecida foi a das
Madanelas, da que aínda non hai moitos anos se
vían os seus muros.
Un lugar do que temos que facer mención é
o conxunto de Lagares, de gran riqueza
etnográfica, xa estudado hai anos por Fernández
de Rota y Monter. A ermida é unha construción
popular, que foi restaurada de forma importante
nos anos setenta do pasado século, cun cruceiro
diante que semella moderno. Son de destacar as
romarías de San Xiao e San Miguel, o sete de
xaneiro e o vintenove de setembro. O patrón é San
Xiao, que din que é moi avogoso para as
enfermidades dos animais. Era costume antiga
levar os animais o día do santo e dar con eles tres
voltas á ermida.
Existen catro cruceiros máis: dous no
mosteiro e outros dous á beira da igrexa parroquial.
No mosteiro temos un na porta de entrada coa
imaxe de Cristo e polo outro lado a figura da Virxe
que é moi plana e dun tamaño moi pequeno para
o espazo da cruz. Posiblemente sexa de factura
recente. O outro cruceiro está no cemiterio, sen
basa e con cruz espida. No adro da igrexa de San
Fiz temos un levantado por un veciño no 1834,
10 Outono 2008

MUÍÑO DA PARROCHA
segundo unha inscrición na parte alta do pedestal,
e outro no cemiterio, de fuste moi curto co capitel
roto. Laredo Verdejo dátao no s. XVIII.
Temos diversas construcións de interese
como os muíños de Vilarboi, no río Lambre. Hai
xa tempo que o concello oferta esta ruta na que
en escasamente dous quilómetros atópanse dez
muíños de auga, concentrándose principalmente
no lugar de Fremelle co “Muíño Novo de Fremelle”,
“Muíño do Medio”, “Muíño de Félix” e o Muíño da
Parrocha”. Algún está en bo estado e a maioría en
ruína. Hai pouco tempo sumouse a este último
grupo o “Muíño de Cernadas”, con canal de pedra,
ó que lle caeu o teito enriba da maquinaria.
Na historia máis recente hai que facer un
apunte sobre a estadía dos franceses cando a
Guerra da Independencia, que
aínda que foi pouco tempo,
estivo moi marcada pola
ocupación do mosteiro e
perdura na memoria da xente:
“No Monte do Picho ou
do Pau penduraban ós
franceses que collían
espallados polos montes para
que servira de escarmento ós
demais. Os franceses fixeron
moitos desastres por esta
zona”.
FOTOS: VEIGA FERREIRA
A Xanela
O terreo accidentado e de monte alentou a
permanencia de gabillas de bandoleiros. Así son
coñecidas varias como a banda da Pendella, a
banda da Visura, que segundo nos contan,
atacaban por onde está a Pena Faladora, na fraga
de Abeledo ou nos montes da Cela, onde aínda
hoxe en día existe un lugar coñecido como o “Rejo
dos Ladróns”. Para contrarrestar esta actividade
contábase co cárcere, nun edificio próximo á
igrexa, do que parece ser se conservan as cadeas.
Un dos acontecementos anuais é a
celebración da romaría da Cela todos os primeiros
domingos de xullo que non coincidan a primeiro:
“Tódolos anos a romaría da Cela atraía a
moita xente, sobre todo a aqueles que querían
“quitar o espírito”, e dicir, os endemoniados.
Moitos ofrecidos avanzaban de xeonllos
dende a Visura pasando por Lameiro ata chegar ó
altar. Antes de Lameiro acostumaban a parar para
beber nas curativas augas da Fonte da Prata, así
chamada polas moedas de prata que nela
apareceron.
Unha vez no mosteiro poñían os que tiñan
o espírito debaixo do altar da Cela. A continuación
levábanos ata o adro para que desen unha volta ó
redor do cruceiro, e de novo ata o altar”. (Pía da
Leña, 2000).
A Virxe ten sona de milagreira, sona que os
monxes do mosteiro esforzáronse en ensalzar. Así,
nun tumbo escrito por un frade do mosteiro no
século XVII —transcrito e publicado por López
Sangil— relátanos un bo feixe
destes Milagres, como o
dunha rapaza á que a Virxe lle
sacou o demo de dentro, ou de
cando amansou un boi que
non había quen o puxera ó
carro. Curiosamente, os
Milagres debían ir acompa-
ñados co cumprimento escru-
puloso por parte do beneficiario
do pago de misas, novenas, e
por suposto, a entrega das
obrigadas candeas.
O MOSTEIRO DE MONFERO POR
VEIGA ROEL
11 Outono 2008

A lingua na música do país
Unha reflexión ao problema
Calquera persoa interesada na análise
dunha determinada cultura (incluída a hexemónica)
vai atopar ao comezo do seu camiño a ineludíbel
presenza da globalización, tanto na súa dimensión
espacial como temporal. Espacial entanto erradica
a idiosincrasia e o xeito de entender a vida de cada
povo, de cada familia, de cada persoa. Temporal
entanto racha a transmisión interxeracional do
saber colectivo e da experiencia. Todo isto vese
substituído ás présas por valores e coñecementos
deslocalizados e impersoais, tal que un tsunami.
O resultado é unha amnesia do propio na memoria
colectiva e polo tanto o inicio dun camiño
descoñecido no que nos afunde o medo a ollar
cara atrás.
As máis das ferramentas e enxeños
empregados na sociedade rural caen en desuso e
desacreditación ao seren substituídos por
tecnoloxías máis desenvolvidas, habitualmente
procedentes doutras latitudes. Os costumes
mudan radicalmente, sobre todo coa emigración
ás cidades e coa aparición dos medios de masas.
O galego convéncese a si propio de que o cambio
foi necesario e olla con desprezo a realidade que
abandona. Mete no mesmo saco do esquecemento
todos os compoñentes da súa antiga vida e evita
transmitirlle esa memoria aos fillos! Carros, zocas,
arados, muíños... mais tamén verbas, topónimos,
xiros, música, técnicas, xeitos de ser: o
coñecemento todo!! No mellor dos casos estes
saberes ficarán como elementos de museo, cando
non esquecidos irremediabelmente. Por qué a
realidade inmaterial tamén é relegada?
No aspeito musical, Galiza comezou xa a
fins do século XIX a tomar conciencia deste
problema de base. Grandes estudosos comezan
a recoller melodías, xiros, letras... mais tamén
tentan proxectar este legado cara o futuro e crean
os coros galegos, nesta etapa sempre asociados
ao agromar do nacionalismo galego. Exprésanse
musicalmente na língua Nai. Non hai lugar para
letras en castelán. En troques, hoxe en día moitas
agrupacións, pretendendo reflexar “tal cual” as
recollas, presentan ao público letras nos dous
idiomas.
A Xanela
FOLCLORE
Moncho do Orzán
É pois esencial distinguir por un lado as
propias recollas como documento histórico e por
outro o que se pretende facer con elas. A decisión
dos coros e de moitos grupos folque para
expresarse só en galego diante do público (aínda
sendo conscientes das recollas en castelán)
responde aos seguintes postulados:
- As letras e as músicas populares son
esencialmente “independentes”. Mudan
tanto espacial como temporalmente.
- As letras en castelán son de recente
creación ou importadas. Nunca
arraigadas no povo xeracionalmente.
- Como documento, as recollas deben ter
garantida a máxima fidelidade aos seus
informantes. Como presentación ao
público e proxección cara o futuro,
débense garantir aqueles aspeitos
esenciais para a preservación da cultura
galega, desbotando mesmo se for
necesario aqueloutros máis recentes
que poñan en xaque esta idiosincrasia
(tal é o caso do castelán).
Á luz destes principios pódese observar
que non é tan crítica esta “perda” de fiabilidade,
senón mellor aínda: un verdadeiro xeito de
preservación da xenuinidade. Cómpre o
intervencionismo. Non hai lugar para ollar tras do
vidro e agardar como o teito da casa se derruba.
O tempo dirá quen tiña razón.
18 de novembro do 2008,
90 aniversario do Manifesto de Lugo
CASTELAO
12 Outono 2008
 Lubre e o culto ás árbores

Manuel B. Dans

A dendrolatría, o cul- súa soidade e dun fu-

to ás árbores, foi unha turo sen descendentes
práctica antiga e uni- que a valera na vellez;
versal da que moita unha noite a muller tivo
burla fixo en Europa a un soño no que o espíri-
evanxelización cristiá, to da Lúa, Igaluk,
condenándoa con con- avogado da tristura, lle
descendencia por mostraba como ter un
tratárense os practi- fillo a partir dun boneco
cantes, segundo eles, labrado coa madeira
de pobres ignorantes. dunha árbore máxica.
Descoñecían os pa-
dres da Igrexa que, na- LUBRE,
mentres o seu deus O SANTUARIO
proclamaba ter creado DE LUGH
ao primeiro home a O celta foi un pobo
base de pó e á primei- especialmente dendro-
ra muller a partir dun- latrista, tal e como re-
ha costela deste, a vela un diccionario de
materia prima da hu- gaélico ao definir a pa-
manidade celto-atlánti- labra BROSNA (-Í)
ca era a madeira. Un como “madeira morta,
pouco máis ao norte, que se recolle a man,
en Escandinavia, explí- sen necesidade de lle
cannos as runas como pedir permiso á árbore”,
os deuses albiscaron ou na toponimia galega
un día de paseo pola de lugares como Ne-
praia dous troncos que miña, Nemancos ou
as ondas do océano Nemenzo, da raíz
vararan na area: un NÉMETON (bosque sa-
deles era dun freixo e grado). Tamén é céltico
o outro dunha ulmeira, a partir dos cais tallarían, o étimo Lubre, que bautiza dúas parroquias, unha
respectivamente, un boneco masculino e outro en Bergondo e a outra en Ares, co significado de
feminino; a seguir, Vode deulles a alma e a vida; “santuario de Lugh”, emprazamentos onde sabe-
Vili, os sensos e o entendemento, e Ve, a capaci- mos existían rituais que reverenciaban unhas ár-
dade da fala. Curiosamente, os indios da costa bores das que se conta que ata os mesmos ro-
leste do Canadá tamén se consideran descen- manos invasores respectaban. O Lubre bergondés
dentes das árbores: aconteceu coa chegada a de hoxendía é unha parroquia que ocupa un val
aquelas costas, desde algún lugar do Atlántico, dun no que estivo ubicado un castro de chaira no que
ser mítico chamado Gluskap a bordo da súa canoa as murallas protexían o sagrado recinto arbóreo,
de pedra; así que se estableceu no país foi dis- hoxe desaparecido. Cómpre aclarar que, se unha
parando as frechas do seu arco contra as árbores, árbore era sempre un ser especial, as que me-
que parirían os primeiros indios. Estas tradicións draban neste lugar considerábanse, por razóns
avalan a sacralización pagá da historia de Pino- que hoxe ignoramos, sagradas. Se decidimos ir
cho, que ten a súa parella na de “O Neno dos Ven- dar un paseo pola parroquia á procura das poucas
tos”, sonada conmemoración anual dos esquimós árbores que aínda quedan coa arela de intuír un
do esteiro do río Iukon (Alaska): o conto relata a porqué á súa divinización, atoparemos unha
situación dunha parella maniña que se laiaba da paisaxe amable de prados verdes e frescos rega-

A Xanela 13 Outono 2008

dos polo río Maior nos que se asentan as enti-
dades de poboación de Obra de Paño, Casal de
Agra, Viña, Campo Galán, Dornas, A Campiña,
Corral da Igrexa, Sanín ou Guinlle. En Campo de
Leis érguese unha discreta vivenda de dous
andares cun túnel soterráneo que parte do seu
interior: é todo o que queda do que noutrora fora o
castelo e logo o pazo de Leis, lugar vencellado á
lenda do Peito Bordelo que comparte tamén co
pazo de Armuño, na mesma parroquia, mellor con-
servado e restaurado, aínda que só a torre de es-
quina se corresponde coa primitiva obra. É Lubre
lugar de material lendario no que deixaron pega-
da os vellos deuses galegos, os Mouros, e existen
tamén referencias á pasada presencia de xigantes,
aliados dos do castro de Guísamo e inimigos dos
de Bergondiño e Samoedo (Sada), rivalidade que
prevaleceu entre a xente.
pregáballe que non o fixera, que estaba certo de
que para o ano cumpriría co seu cometido. Daque-
la, o dono, conmutaba a pena por un apedramen-
to e marchaba. Está probado que as árbores sin-
ten, presinten e se comunican as unhas coas
outras seguindo a extensión do bosque como se
dunha liña de teléfono se tratara. Por iso, as mo-
zas galegas sempre lles preguntaron ás árbores
polo paradoiro do seu amado cando estaba lonxe,
se cadra en perigo: di unha Cantiga de Amigo
medieval, “Ai, flores do verde pino / se sabedes
novas do meu amigo”, ao que o piñeiro lle res-
postaba, na súa fala de comprensión intuitiva, que
non tivera medo, que “eu ben vos digo que é sano
e vivo”.

SENSIBILIDADE VEXETAL
No albor do séc. XX os investigadores xa po-
suían aparellos capaces de medir o que, ata en-
tón, se pensaba era unha crenza relixiosa: a aura,
ou campo de enerxía que rodea aos seres hu-
manos. Nos anos 30, os profesores Burr e North-
rop descubriron que as árbores non só tiñan aura,
senón que o seu radio e potencia eran excepcio-
nais. Posteriormente demostrouse que cando se
ameazaba unha árbore, a súa aura sufría al-
teracións, e, do mesmo xeito, vigorizábase diante
dunha presencia amigable. Os nosos devancei-
ros carecían desta tecnoloxía, pero coñecían ben
a realidade da árbore como unha conciencia sen-
sible, tal e como nolo amosa a tradición: en moi-
tos lugares do país, despois da cea de Noiteboa,
o dono da froiteira que non dera froitos no verán
botábase a ela, dicindo, “Aquí estamos. Heite cor-
tar”. Outro veciño, que facía de avogado,

MONTAXE SOBRE GRAVADO EN LINOLEUM

DE XAIME PRADA (1927)

A Xanela 14 Outono 2008


O ano dos irmáns Suárez Picallo
O Concello de Sada decidíu dedicar o presente
ano 2008 aos irmáns Ramón e Xohán Antón
Suárez Picallo, beneméritos e ilustres fillos da
veciña vila mariñá. Os descendentes do zoqueiro
de Veloi e da Escribana terán por fin o
recoñecemento do seu pobo ao abeiro do
centenario do nacemento do irmán máis novo,
Xohán Antón, que se cumpriu en xullo de 2007.
Unha serie de actos, xa escomezados
meses atrás, tiveron continuidade no mes de
outubro: conferencias, charlas e mesas redondas,
exposición itinerante, roteiro, edición de libros
recollendo artigos e textos de Ramón, e a
repatriación dos restos deste dende o cemiterio
bonaerense da Chacarita. Ramón expresara no
exilio o desexo de ser enterrado no Fiunchedo. É
este, quizá, o único lugar que se viu libre da
desaforada especulación urbanística dos últimos
anos promovida polos anteriores gobernantes
locais de extrema dereita (o retrato de Franco
presidía, con provocación e aleivosía, o despacho
do anterior e case vitalicio alcalde). Dende o
Fiunchedo óllase e domínase a pracidez da ría de
XOHÁN ANTÓN (Á ESQUERDA) E RAMÓN SUÁREZ PICALLO (Á DEREITA)
A Xanela
CONMEMORACIONS
Xesús Torres Regueiro
Betanzos e dunha parte das Mariñas. Alí os restos
dos irmáns repousarán xuntos e serán un ponto
de referencia permanente na nosa memoria
coletiva.
Para min Ramón Suárez Picallo foi, con
Castelao, a figura política galega máis sobranceira
da primeira metade do século XX. E falamos de
política en clave de liberación social e de soberanía
do país. Porque dos outros políticos, dos que
traballaron por e para unha España asoballadora
e afogadora de pobos e culturas, tivemos galegos
dabondo en todo tempo e situación política, para
a nosa desgraza. Deles non veu nin vai vir
ningunha luz para a caduca Iberia nin para a nazón
de Breogán. Por non falar do xeneral-ísimo que
figura nas listas de gobernantes criminais da
historia contemporánea e que nos tivo aferrollados
por case catro décadas.
De non mediar a rebelión militar e a guerra
civil, ou de ter esta outro resultado, Ramón estaba
chamado a ser o grande dirixente de masas dun
Partido Galeguista que estaba a aproximarse a elas
na xeira da Fronte Popular, na que estaba inmerso
15 Outono 2008
de cheo. A conexión do sadense coa xente do pobo
(labregos, mariñeiros e obreiros), da que el mesmo
saíra, era evidente para todos os que o coñeceron e
o escoitaron en centos de actos e mítines.
Nado na aldeíña de Veloi en 1894, no seo
dunha familia humilde e numerosísima, Ramón
traballou dende moi cedo como mariñeiro.
Emigrante adolescente a Bos Aires, na metrópole
porteña traballará en diversos oficios e empregos,
conectando co socialismo, o comunismo e co
sindicalismo, chegando a participar como
representante do seu gremio nunha Conferencia
Internacional do Traballo celebrada en Xenebra
en 1926. Aproveitaría a viaxe para atoparse de
novo coa familia e a terra natal, á que regresaría
logo como Deputado da nacente República.
Desenvólvese no xornalismo arxentino,
forma parte da redacción da importante revista
galega “Céltiga” e estrea no teatro Mayo a obra
teatral “Marola” (que compría rescatar e
representar), vencellándose á coletividade galega
máis progresista. Proposto por esta, sae eleito
Deputado nas Cortes constituíntes da II República
nas filas da ORGA, organización que axiña
abandona para incorporarse ao recén fundado
Partido Galeguista. Con Castelao, Otero Pedrayo
e Antón Villar Ponte, conforma o magnífico cuarteto
de deputados galeguistas na República. Voltará a
ser deputado nas eleccións de febreiro de 1936,
cando se alza co trunfo a Fronte Popular. Entre
unha e outra lexislatura —durante o Bienio Negro,
no que o galeguismo non acadou representación—
, realizou estudos de Bacharelato e de Dereito e
dedicouse ao xornalismo en
Compostela.
Grande orador, as
súas intervencións parla-
mentarias foron destacadas
mesmo por Ortega y Gasset,
quen dixo del que era unha
voz apegada a un home, iso
nun Parlamento que tiña
oradores da talla de
Unamuno ou do propio
chufador. Con todo, aquel
“rillote das Mariñas”, como lle
chamou Castelao, mantivo
toda a súa vida a humildade
do berce, xunto cunha certa
RAMÓN POR MASIDE.
A Xanela
deixadez e un machadiano torpe aliño
indumentario, e del diciase que as súas pertenzas
cabían no saco mariñeiro que o acompañaba.
Coa guerra civil e a súa perda ven o exilio:
Franza, República Dominicana, Chile, Bos Aires
por último. Volta ao xornalismo profesional (vense
de publicar un libro que recupera parte dese labor
en Chile) e forma parte do Consello de Galiza
creado por Castelao. No Arquivo municipal de
Betanzos (legado de F. X. Alvajar) consérvanse
varias cartas súas enviadas ao representante dese
órgano en París, algunhas publicadas no “Anuario
Brigantino” de 1989. Tras unha vellez que semella
soedosa e desesperanzada, Ramón morrerá na
capital arxentina en 1964.
Xohán Antón, o Picallo pequeno, foi un mozo
entregado ao progreso e desenrolo do seu pobo e
á liberación das clases traballadoras. Sindicalista,
galeguista de esquerdas, conselleiro comarcal do
Partido Galeguista, líder da Fronte Popular en
Sada, dinamizador cultural, activista do
desenvolvemento agrario, articulista na prensa
máis progresista... A súa curta mais fecunda vida
foi truncada polos asasinos fascistas que se
ensañaron con el e dous compañeiros, aparecendo
os seus corpos o 12 de agosto de 1936 na
parroquia de Veigue. Viña de cumprir 29 anos o
mes anterior. Durante a longa e moura travesía
franquista foi un gran descoñecido para os seus
veciños, algo escurecido polo renome do irmán
Ramón. Fica aínda pendente a elaboración da súa
biografía, breve por forza mais intensa.
Cómpre felicitar ao concello de Sada por
recuperar a memoria dos
irmáns Suárez Picallo e á
Comisión que vén
traballando dende hai
tempo para levar adiante o
proxecto. Grazas aos
actos programados nestas
II Xornadas que tiveron
lugar no pasado outubro,
podemos coñecer mellor a
estes irmáns esforzados,
bos e xenerosos, con vidas
e traxetorias truncadas,
que representan o mellor
das nosas xentes das
Mariñas e da Galiza toda.
16 Outono 2008

Foucellas
Benigno Andrade
García “Foucellas”, o máis
lendario e popular dos
guerrilleiros antifranquistas
galegos, naceu o 22 de outubro
de 1908 na aldea de As
Foucellas (Cabrui-Mesía).
Traballou no campo, nunha
leitaría, nas minas de carbón de
Fabero (O Bierzo) e nun
aserradeiro de Curtis.
Nos anos trinta
participou na fundación da
célula comunista de Curtis,
xunto co doutor Manuel Calvelo
López, a muller deste, Isabel
Ríos Lazcano, e a súa propia
esposa, María Pérez Mellid.
Formou parte dunha columna
que saíu desde Curtis cara á
cidade da Coruña en xullo de
1936 en apoio das forzas leais á República.
En vista da toma da capital provincial polas
forzas sublevadas, regresou a Curtis, botándose
ao monte para salvar a vida da represión feroz
que xa exercían os falanxistas e demais forzas
franquistas. Entre outros, mandaran fusilar a
Manuel Calvelo en Compostela. Chegou a estar
case 7 anos fuxido, sobrevivindo como puido, coa
axuda do pobo e mesmo, cando non, cometendo
atracos de subsistencia.
En 1943, por mor da esperanza de que a
vitoria dos aliados na segunda guerra mundial
levase á caída do ditador Franco, coa organización
da guerrilla antifranquista polo PCE, súmase a ela,
entrando na IV Agrupación Guerrilleira de Galiza.
Fora convidado a entrar polo guerrilleiro Manuel
Ponte Pedreira.
Foucellas actuou sobre todo nos diversos
concellos da zona de influencia de Curtis. Pero
tamén na provincia de Pontevedra (Lalín e Caldas
de Reis), Ría de Arousa, Negreira, Teo, ao ser
designado xefe do Destacamento “Manolito Bello”
da V Agrupación, protagonizando diversas accións
armadas para tentar derrubar a ditadura franquista.
Aínda que as forzas represivas o acosaron sen
acougo, a súa astucia, olfato, inxenio e valentía
axudárono durante moitos anos a salvarse de ser
capturado, despertando por iso a admiración
popular e adquirindo unha sona de heroe lendario.
A Xanela
CENTENARIO
Manuel Miragaia
En marzo de 1945 feriuse
fortuitamente coa súa arma. Foi
operado nun hospital da Coruña
co nome suposto de “Juan
Fernández”, pasando a
recuperarse durante meses nunha
casa do barrio de Monelos na que
vivía Paca Souto. Durante esta
estadía na Coruña acudiu a ver
partidos do Deportivo en Riazor,
do que era un grande siareiro,
disfrazado de crego. En 1946
volveuse a incorporar á guerrilla.
Era un home de bo físico,
que atraía ás mulleres pola súa
ousadía e pola súa grande
educación e simpatía.
A partir de 1948, coa caída
de case todos os compañeiros, a
súa actividade guerrilleira
diminuiu. Foucellas trasladouse ao
lugar de A Costa (A Regueira-Oza dos Ríos), onde
construira unha cova-refuxio, na que viviu unha
amarga existencia.
Para as autoridades franquistas a súa
captura convertérase en algo obsesivo,
prometendo aos delatores diñeiro, propiedades e
pasaxes para América. Detivérono o 9 de marzo
de 1952 por mor dunha confidencia.
Este mártir da resistencia antifranquista,
este guerrilleiro mítico da liberdade foi executado
a garrote vil o 7 de agosto de 1952 no cárcere da
Coruña. Os seus restos mortais repousan no
cemiterio de San Amaro (A Coruña) nunha fosa
común.
Homenaxe a todos/as os/as que loitaron pola
libertade e pola democracia e a todos os cidadáns
e cidadás –moitos e moitas heroes anónimos da
Resistencia antifascista galega- mortos,
torturados, desterrados, encadeados,
represaliados e perseguidos, por defenderen a
legalidade democrática da República. Na súa
memoria e honra, para que ninguén nunca máis
teña que vivir outra ignominia e traxedia
semellante.
Comisión pola Recuperación da Memoria
Histórica da Coruña (25-10-2008)
17 Outono 2008
 Roteiro polos lugares de Foucellas
Dentro dos actos sobre a Guerrilla antifranquista galega con motivo
do centenario de Benigno Andrade, un roteiro no que participaron
arredor de 120 persoas levounos polos lugares significados na vida
deste mítico guerrilleiro na tarde do sábado 25 de outubro.
Da casa natal no lugar d´As Foucellas na parroquia de Cabrui,
pasamos a Curtis, con
paradas na casa de
Isabel Ríos (onde
traballou María Pérez
Mellid, a muller de
Foucellas), militante
comunista, quen
influiu no achegamento do
matrimonio á política, e na
propia vivenda familiar deste,
hoxe en estado ruínoso.
Pasamos logo polo lugar da
Costa, na parroquia da
Regueira (Oza dos Ríos), onde
o guerrilleiro sería ferido e
capturado. En todos estes
lugares colocouse unha praca
explicativa que foi descuberta
polos fillos de Foucellas, Sergio
e Pepiña Andrade, ao igual que
no antigo cuartel
da Guarda Civil de
Betanzos, onde o
guerrilleiro estivo
preso uns quince
días sometido a
interrogatorios e
torturas até ser
trasladado á
Coruña para ser
executado.
En Betanzos o
roteiro rematou
cun acto poético e
musical, con participación
de A Quenlla, e presidido
polos fillos de
Benigno Andrade, a
filla de Manuel
Ponte e Quico
Martínez guerrilleiro
b e r c i a n o
sobrevivente a
aquela época de
resistencia.

CRMH DA CORUÑA, A.
C. OBRADOIRO DA
HISTÓRIA DE ORDES,
A. C. EIRA VELLA DE
BETANZOS
FOTOS: DIVERSOS PARTICIPANTES

A Xanela 18 Outono 2008


A Sociedade “Sada y sus Contornos”
A historia de
Sada y sus
contornos é
a de moitas
asociacións
de emigran-
tes galegos
que lonxe da
súa terra
viron que a
educación
era o garante
dun futuro mellor. A falta de formación relegábaos
no máis dos casos aos peores traballos e puxeron
todo o seu empeño para tratar de mudar esa
situación.
A Sociedad Sada y sus contornos nace en
Nova York o 19 de maio de 1913 creada por emi-
grantes naturais do concello de Sada e residentes
nesa cidade americana. A finalidade que os move
e fundamentalmente educativa, crear escolas en
Sada:
“Ninguna otra institución persigue la finali-
dad de Sada y sus contornos; finalidad patriótica,
educadora, con puertas abiertas a la cultura del
pueblo del cual son sus hijos amantísimos los so-
cios que la constituyen” .
Foron os seus promotores Ramón Mostei-
ro, José M. Carregal, Juan A. López, José A. Roel,
Juan Barreiro, Vicente Sánchez, Antonio Fernán-
dez Pita, Dionisio Vecino e outros moitos veciños
de Sada que trataron de levar un proxecto educa-
tivo á súa terra natal: construír escolas libres ou
neutras como eles mesmos as definían.
Os estatutos foron aprobados en xunta xe-
ral extraordinaria o 4 de setembro de 1914 e pos-
teriormente reformados o 17 de xullo de 1918.
Neles establecíanse como fins:
“Difundir y mejorar la enseñanza elemental
en el referido término municipal así como también
propagar y dar a conocer los fines y principios del
raciocinio natural por medio de un sistema educa-
tivo y neutro, el cual estará basado en un plan de
enseñanza moderno, verdadero y natural, libre de
errores y prejuicios dogmáticos y sectaristas.”
A Xanela
HISTORIA
Miguel Gayoso
Do seu es-
pirito soli-
dario temos
noticia nun-
ha nova
publicada o
20 de xanei-
ro do ano
1915 no
xornal The
New York
Times baixo
o titular “Traballos solidarios para o día da gue-
rra”, na que se da conta dunha contribución da
Sociedad Sada y sus contornos coa cantidade de
41,25$ destinada á Fundación de Axuda a Bélxica
como mostra da simpatía e solidariedade dos es-
pañois nos Estados Unidos. Debemos lembrar que
nesas datas estábase librando en terras europe-
as a I Guerra Mundial, unha contenda bélica que
sementou sufrimento, destrución e penurias por
moitos países do noso continente. A noticia segue
dando conta de que a tarefa habitual desta socie-
dade era a de recoller cartos para construír esco-
las en España.
Para acadar o seu obxectivo, ademais das
cotas dos asociados, organizaban diversas festas
e festivais para recadar fondos. Así no ano 1925
as sociedades Sada y sus contornos e Club
Coruña recadaron na Festa da Flor a cantidade
de 1.120 $. Destinan 550 $ ao Sanatorio Marítimo
de Oza e outro tanto para a Escola Integral de
Sada.
Para dar cumprimento aos elevados fins que
perseguía a Sociedad Sada y sus contornos
facíase preciso contar cunha delegación en Sada
que administrara os bens e levara a cabo os acor-
dos da central en Nova York, “Esta Delegación
representará a la Sociedad General en la capital
del municipio en todos los actos que con ella se
relacionen, así como también realizará todos los
trabajos y comisiones que se le encomienden”,
recollían os Estatutos da Sociedad Sada y sus
contornos referíndose á creación da Delegación.
Foi no ano 1918 cando se presenta no
Goberno Civil da Coruña o Reglamento de la So-
19 Outono 2008

INAUGURACIÓN DA ESCOLA (1927)
ciedad Sada y sus contornos. A Xunta Directiva
que asinaba o Regulamento presentado estaba
integrada por Toribio Pollán Nieto, Manuel Dopico
Otero, Enrique Pena, Gumersindo Fernández e
Daniel Mosquera.
Seguindo o establecido nos Estatutos
aprobados en Nova York dispúñase que a asoci-
ación non podería disolverse mentres houbera oito
socios que se comprometeran a sostela. En caso
de disolución os edificios da asociación pasarían
a ser propiedade do Concello de Sada, que non
podería transferilos nin vendelos e a doazón con-
servaría a perpetuidade o nome da Sociedade e
destinados única e exclusivamente a escola pú-
blica do Concello.
A construción da escola sufriu diversos ava-
tares. Tras unha primeira adxudicación da obra que
non chegaría a materializarse, o 6 de agosto de
1922 ten lugar unha nova poxa na que se adxudi-
ca a obra a Suárez Hermanos na cantidade de
67.100 pesetas. O acto de colocación da primeira
pedra do edificio realízase o 1 de outubro de 1922.
O 1 de xaneiro de 1924 convídase aos so-
cios e veciños a visitar o edificio, acto ao que asiste
Manuel Lugrís, presidente honorario da Sociedade,
que se dirixe aos presentes cun discurso sobre o
ensino. O acto pretendía ser a inauguración da obra
pero a Delegación observa deficiencias e non reci-
be a obra ata que se repararon.
As clases dan comezo o 4 de setembro de
1927 e os primeiros exames teñan lugar o 8 de
xullo de 1928, presididos por Manuel Lugrís quen
dedica, con este motivo, o libro As Mariñas de Sada
á Sociedad de Sada y sus contornos.
Os nenos e nenas necesitados que asistían
á escola recibían alimento, roupa e calzado. O
centro contaba co máis moderno material pedagó-
xico. Así contaban con cinematógrafo, con mode-
lo anatómico para a ensinanza do corpo humano
e utilizábase papel nas actividades no lugar da
pizarra como noutras escolas. As saídas escolares
A Xanela
eran frecuentes e provistos de cader-
no e lapis os alumnos debían tomar
notas das observacións realizadas.
Os mestres poñían en práctica os
máis modernos métodos pedagóxicos
seguindo o dsiposto nos estatutos da
asociación: “...estas escuelas no
habrán de imponer, han de persuadir,
demostrar, instruir, y educar; desper-
tarán la inteligencia, estimularán el ra-
ciocinio…”.
A asociación de emigrantes saden-
ses en Bos Aires, Unidos de Sada, pro-
moveu a creación dunha biblioteca
popular que se denominaría Repúbli-
ca Argentina como contribución á labor educativa
promovida polos emigrantes en Nova York. A esta
iniciativa sumábanse diversas persoas tendo un
papel significado o sadense Ramón Suárez Pica-
llo, que aportou unha boa cantidade de libros. A
entrega da biblioteca popular ten lugar en setembro
de 1929 e consistiu nuns 800 volumes cun fermoso
armario vitrina para albergalos.
O levantamento militar do ano 1936 marca
o final desta etapa. A escola é incautada polas
autoridades franquistas e ata mediados dos ano
40 non volveran os alumnos ás súas aulas, abrin-
do as portas como unha escola nacional máis.
En 1990 morre o último socio en Nova York
pero a obra dos emigrantes sadenses permanece.
As escolas seguen funcionando e cumprindo o seu
cometido. Moitos dos asociados viviron e mesmo
morreron pensando que foran derrotados pola in-
transixencia e polo esmorecemento pero estaban
equivocados. As escolas de Sada y sus contornos
perduran, mostra palpable de que a Sociedad Sada
y sus contornos venceu.
Actualmente as escolas de Sada y sus con-
tornos son un colexio de educación infantil e pri-
maria, no que o cinematógrafo deu paso ás tec-
noloxías da información e da comunicación, e os
elevados fins dos estatutos da Sociedad Sada y
sus contornos agora figuran nas leis educativas
que ordenan o actual sistema educativo. Todo foi
cuestión de tempo.
Sada y sus contornos foi o froito dunha xe-
nerosa obra educativa e solidaria dos emigrantes
sadenses. Polas súas aulas pasaron varias
xeracións de veciños
de Sada que lembran
con agarimo a súa es-
tancia nelas.
Aos seus pro-
motores debémoslles
gratitude e recoñece-
mento.
20 Outono 2008

O Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia
O Parque Nacional
das Illas Atlánticas de
Galicia está situado na
costa sur da nosa
comunidade e ocupa
a extensión de 7300
hectáreas de terri-
torios mariños e 1200
aproximadamente de
terreo emerxido divi-
dido entre: as illas
Cíes enfronte da Ría
de Vigo, da cal son
parapeto natural, a illa
de Ons fronte a Ría de
Pontevedra, a illa de
Sálvora na saída da
ría de Arousa, e Cortegada no interior desta
mesma ría.
Está prevista a inclusión da illa de Tambo,
no interior da ría de Pontevedra e de propiedade
militar, e o arquipélago das Sisargas, fronte a
Malpica. E no caso de chegar a acordo os políticos
de turno é probable a inclusión de parte da costa
de Cangas, en concreto a Costa da Vela e Cabo
Home, fronte a Cíes. Pero atopa coa
desinformación e os intereses inmobiliarios de
algúns que ven neste tramo de costa semisalvaxe
unha área a urbanizar.
Recentemente e tras unha polémica
sentenza do Tribunal Constitucional estableceuse
que a xestión dos Parques Nacionais debe ser da
Comunidade á que pertenzan os mesmos. Para
a maior parte dos científicos e ecoloxistas esto é
un erro xa que canto máis lonxe esté o poder
decisor menos influenzas vai ter de poderes…
digamos interesados.
O persoal do Parque Nacional amósase un
tanto escéptico ante a falta de directrices firmes
de cara ao futuro; ao atoparse no proceso de
cesión de competencias estas directrices ainda
non están claras.
Durante a primeira quincena de setembro
deste ano tiven a sorte de participar nun campo
de traballo nas Illas Cíes e Ons a través da
Sociedade Española de Ornitoloxía en
colaboración co Organismo Autónomo de Parques
A Xanela
ECOLOXIA
Antón Fafián Porto
Nacionais e digo sorte
por todo o que puiden
aprender e coñecer,
sorte pola calidade
humana e profesional
da maior parte dos que
alí traballan e polos
compañeiros de campo
que alí fixen.
Cada día era
diferente, erguíamonos
pola mañá e facíamos
censo de aves: garzas,
garcetas, gaivotas,
martíns peixeiros,
falcóns...
Observábamos a vida
salvaxe que despuntaba co día…logo
colaborabamos co persoal do parque en labouras
de educación ambiental, axudando a retirar
especies vexetais invasivas como a acacia,
eucaliptos, toxos… que eles desbrozaban,
recollíamos sementes de diferentes especies
colaborarando cunha investigadora que traballaba
no control de especies alóctonas (foráneas).
Persoal de Parques Nacionais comentaban
a modo de exemplo que facer cos problemas que
orixinan as especies invasivas vexetais como as
acacias os eucaliptos, a uña de gato…. Hai quen
di que o mellor e acabar con elas no menor tempo
posible … ¿métodos?: para acabar coas acacias
sería necesario usar medios químicos dado que a
simple tala ou corta non impide os rebrotes nos
tocóns ou a xerminación dos miles de sementes
pero non se permite…ao mesmo tempo non se
sabe con claridade cales son as especies
autóctonas. No caso de Cíes poderíase saber se
se puidese analizar unha turbeira…pero as
autoridades non o permiten para non danala e
estanse a plantar especies tan “autóctonas” como
o madroño. Consérvase un pequeno monte de
Cerquiños (carballo enano) considerado autóctono
pero polas peculiaridades das Cíes pouco máis
se sabe e hai que contar cos aires salinos que
dificultarían o crecemento de especies se se
eliminase a cobertura a modo de muro vexetal que
dan os eucaliptos e as acacias. Polo momento
21 Outono 2008
vanse eliminando franxas de especies invasivas e
sustitúense por carballos, castiñeiros, acibros…
En Ons a problemática é distinta xa que a
maior parte da illa é monte baixo de toxo e brezo.
En Sálvora teñen unha vexetación
maioritariamente de monte baixo tamén pero
cunha poboación introducida de cervos e cabalos
que se retirarán da illa polos danos que ocasionan
na flora e as pragas de insectos que traen con
eles.
Cortegada é totalmente distinta; conta con
montes de piñeiros, salgueiros, loureiros, carballos
e eucaliptos. Esta illa e Sálvora teñen restrinxidas
as visitas.
No tema do turismo, ás Cíes poden chegar
no verán ata 2000 persoas ao día e o camping ten
capacidade para 800…esto supón unha carga para
o parque certamente insostible a pesares de que
a xente ten que voltar a Vigo co seu propio lixo.
A xestión do Parque terá que achar un equilibrio
entre a protección e o disfrute deste paraíso que
RETIRANDO ESPECIES INVASORAS NUN
CAMPO DE TRABALLO NAS ILLAS CÍES EN
SETEMBRO DE 2008.
A Xanela
pasa pola restricción das visitas e quen sabe se
eliminar o camping, incomprensible nun parque
Nacional e que non reporta ao parque beneficio
ningún nin económico nin doutro tipo máis ben ao
contrario, como non reportou ningún ben a
reportaxe do xornal The Guardian que declaraba
a praia de Rodas, en Cíes, como a mellor do
mundo e que serve de reclamo turístico do
Concello de Vigo e multiplicou os turistas na zona.
Cando estes arquipélagos declaráronse Parque
Nacional déuselles ás cofradías de pescadores
permiso para seguir traballando nas illas,
restrinxindo moito o perímetro mariño de
protección do parque e ao mesmo tempo
permitindo a pesca e o marisqueo dentro dos seus
límites.
Hai moitos intereses cruzados: ecoloxistas,
económicos, turísticos, pesqueiros…agora a
pelota está no tellado do goberno
autonómico,veremos que nos trae a súa xestión
no Parque Nacional das Illas Atlánticas de Galicia.
22 Outono 2008
 MÚSICA

Do indie galego ao americano

Xosé Luis Sobrino

O panorama musical da música independiente amosa de cando en vez sorpresas agradables, mesturas,
fusións ou revisións de clásicos que á súa vez seguramente tamén o sexan cando pase o tempo necesario
para que a sociedade lles dea o valor preciso. Noutras ocasións formacións alonxadas xeográficamente
beben das mesmas influencias e co seu xeito de reinterpretar as mesmas podemos ver como a música
segue a ser a linguaxe universal por excelencia. Neste número daremos conta de tres novidades, dúas
norteamericanas e outra lucense.

Few Days Later que Few Days Later se atreven a fusionar o

“Your Voice is my intoxication”
Falcatruada. 2008
Few Days Later está conformado por catro
rapaces que apenas superan a vintena de idade.
A súa irrupción na escena musical veuse
propiciada pola súa victoria no I Concurso Galego
de Maquetas 100 Pipers Music.
O seu album de debut “Your Voice is my
intoxication” confirma a novidade e frescura da súa
proposta baseada en 14 temas nos que o inglés é
o fío conductor das historias que nos propoñen
estes talentosos mozos, pero no que o castelán
tamén ten o seu oco nun disco que alberga
grandes doses de enerxía, vitalismo e ilusión.
Isto explícase polas tendencias musicais do
grupo enfocados cara ao punk rock, pero con
influencias do hardcore. É curiosa tamén a
concesión que fan a outros xéneros urbanos no
tema que pecha o disco “Where is the line”, no
hardcore adentrándose no terreo do hip hop.
Neste disco pese a aparecer todas influen-
cias de xéneros que deixan sen alento, temos tem-
po tamén para a reflexión con outros temas máis
melódicos onde incluso certa vena pop se deixa
entrevar, iso si, sempre tamizada pola notable in-
fluencia das bandas américanas.
Destacan a calidade de temas como “My
intoxicantion” ou “Angels”, confirmando que a
cidade da muralla está chamada a dar grandes
nomes dentro deste xénero musical, ao fin e ao
cabo Few Days Later poderían ser uns dignos
sucesores dos tamén lucenses Holywater
Rufus Wainwright
“Does Judy At Carnegie Hall” (2007)
Un dos grandes da escena independiente
norteaméricana é Rufus Wainwright. Artista
ecléctico que pode decantarse por música do ramo
como a que nos deixou o falecido Jeff Buckley,
por propostas máis comerciais como a de Eltohn
John, ou directamente pola música clásica. Así de
amplo é o abano de tendencias ou influencias nas
que se pode embarcar e sair airoso este artista
americano. O seu traballo “Does Judy At Carnegie
Hall” é un disco gravado en vivo en xuño do 2006
dende o Carnegie Hall en Nova Iorque. Con el
Wainwright quixo render un tributo ao lendario
concerto de Judy Garland en 1961. Respaldado
por unha orquestra de 36 miembros e baixo a
dirección de Stephen Oremus, Rufus ofrece novas
interpretaciones de 26 clásicos do “Great American

A Xanela 23 Outono 2008


Songbook”. Temos polo tanto unha actual e
axeitada revisión de clásicos norteaméricanos
relacionados con Broadway, o cine de Hollywood
e outros clásicos musicais da América das décadas
dos anos 20 aos 60 do pasado século.
A gravación está realizada cunha
meticulosidade extrema e conta co swing
necesario para meterse ao público ou ao ointe no
peto. Unha mostra diso foi a gran demanda que
tivo o espectáculo, pois o tributo foi interpretado
en seis ocasións: 2 en Nova Iorque e Londres,
pero tamén en Paris e Los Angeles.
Rufus Wainwright ofrécenos unha boa posi-
bilidade de achegarse a algúns clásicos do cine
americano dende a perspectiva e sensibilidade
deste novo pero xa consagrado autor.
A Xanela
John Mayer
“Where The Light Is (Live in Los
Angeles)”
2008
Outro dos homes fortes da nova escena
independiente américana é John Mayer, aínda que
cunha orientación diferente a Rufus Wainwritght.
Mayer encaixa a súa música nas raices
americanas. A súa estela de músico independiente
vese velada polo feito de que ten un gran número
de seguidoras adolescentes e que xa ten gañado
varios premios Grammys.
En Mayer confluen dúas personalidades, a
do baladista capaz de tolear ás rapazas e a do
bluesman que desperta eloxios de BB King ou Eric
Clapton. En “Where the Light Is”, álbum doble
gravado en vivo no Nokia Theater de Los Angeles,
John Mayer consegue o díficil propósito de unir as
súas diferentes facetas.
O show consta de tres sets claramente
diferenciados: un acústico, outro en trío con Steve
Jordan e Pino Palladino, e finalmente coa su
banda. Trátase dunha aposta ambiciosa, pero na
que podemos escoitar a un John Mayer que
interpreta os seus temas con soltura. A parte
acústica inclúe un tema inédito, “In Your
Atmosphere”, e conclúe co maxistral “Free Fallin”,
de Tom Petty, tocado a tres guitarras.
Xa tocando co trío, o concerto ten o seu
punto álxido, alternando fluidamente clásicos de
blues (“Everyday I Have the Blues”), con versións
de Hendrix (“Wait Until Tomorrow”, “Bold as Love”),
e grandes temas compostos por Mayer como
“Come When I Call” e “Out of My Mind”.
Nun segundo CD podemos disfrutar do show
coa banda, con éxitos recientes como a balada
soul “Waiting on the World to Change” e “Gravity”
na que Mayer se marca un máis que interesante
só de guitarra. Todo isto permitirá que as novas
xeracións teñan un novo guitarrista ao que seguir.
Neste senso é elocuente un dos momentos da
gravación pois o propio Mayer, tras dar as primeiras
notas de “Out of My Mind”, diríxise ao público para
cometarlles: “Deixádeme dicir o marabilloso que
se sinte saber que é 2007, empezamos a tocar un
blues lento, e sete mil persoas vólvense tolas. Non
todo está perdido”.
Mayer é por tanto unha aposta clara por
xéneros como blues pero cociñados co seu estilo
para ser capaz de chegar a un amplo espectro de
público.
24 Outono 2008
 PUBLICACIÓNS

As novas que nos chegan

Baraxeiro

ELEMENTAL é o primeiro poemario de Gabriela Rodríguez, colaboradora da

Xanela e directiva da A.C. Eira Vella, que edita esta asociación dentro da súa
colección “Xanela da Poesía”, da que fai o número 2 logo do Vizoño de Maxi Rei,
aberta ás novas voces que veñen colaborando e dándose a coñecer na revista.
Elemental disponse en catro apartados: Poemas de auga, Poemas de ar, Poemas
de Lume e Poemas de Terra, cada un deles con cinco poemas, ademáis dun
epílogo. Leva ademais un prólogo de Geni e na portada un gravado do artista
betanceiro Jesús Núñez.

BETANZOS. UNA FECUNDA HISTORIA aborda os cen anos de vida (cumpridos

en 2005) do Centro Betanzos de Buenos Aires, recopilando en máis de
cincocentas páxinas documentos e traballos de distintas etapas desta centenaria
entidade emigrante, sempre coa divisa da defensa dos valores democráticos e
da cultura galega. Unha entidade que foi declarada “Sitio de interés cultural”
polo seu aporte ás culturas galega e arxentina pola cidade de Buenos Aires. A
edición é do propio Centro Betanzos.

ESPAÑA Y LA MEMORIA PERDIDA, de Alberto Portas Gómez recolle as

opinións do autor sobre a guerra civil española, o seu desenlace, o mantemento
da Ditadura Franquista nun mundo de bloques enfrontados e a solución
monárquica adoptada á morte de Franco: “En España... otro Borbón”. Alberto
Portas arribou de neno cos seus pais a Buenos Aires en plena guerra civil
española, relacionándose dende adolescente coas organizacións que defenderan
a legalidade da República, desempeñando dende mozo cargos diretivos no seo
da coletividade galega e mantendo contacto permanente con personalidades
civís e militares do exilio español. O libro foi editado por Centro Betanzos Ediciones
a finais do 2007 e leva unha capa ilustrada por Juan Manuel Sánchez.

ROMANCERO DE LA MELANCOLÍA, de Carlos Penelas, tamén está editado

polo Centro Betanzos no 2007. Boa actividade editorial a desta entidade no pasado
ano. Penelas, descendente de galegos de Espenuca, que conta cunha extensa
obra poética, evoca nesta breve obra en prosa poética “Todo aquel tiempo que
alguna vez fue mío”, entre o ilusorio da realidade e a realidade percibida como
tal, nun texto intenso e cálido que se enfronta ao cósmico e o telúrico. O poeta
interrógase e búscase no tempo real e no ilusorio e sitúase no mundo sabendo
de onde procede. O libro arrequécese cos debuxos interiores e óleos na capa e
contracapa de Juan Manuel Sánchez.

O NARIZ DE FIZ é unha nova achega do poeta e crítico Miro Villar ao campo da
literatura infantil. O presente relato acadou o V Premio de Literatura Infantil e
Xuvenil “Pura e Dora Vázquez” que apadriña e edita a Deputación Provincial de
Ourense. As ilustracións son de Lola Lorente. A través de 15 capítulos (o libro
ten 116 páxinas) asistimos ás aventuras deste rapaz que conta cun nariz especial.

SINAIS NA AREA. Escritos sobre arte recolle unha serie de traballos do poeta
e crítico de arte Xulio Valcárcel sobre o mundo das artes plásticas,
nomeadamente a pintura, a fotografía e a escultura. Reflexión e diálogo, enfoques
plurais arredor dun feixe de creadores de ben diferentes estéticas e
representativos da plástica galega actual: Erias, Dieuzaide, Muíño, Branca Silva,
Gómez-Chao, Fidel Vidal, Pepe Galán, Díaz Fuentes, Xavier Muíños, Jesús
Núñez, Vila, Quique Vázquez, Man, Morquecho...

A Xanela 25 Outono 2008

 1928 - 2008. SADA Y SUS CONTORNOS. 80 ANIVERSARIO DA ESCOLA
recolle a historia desta entidade de emigrantes sadenses creada en Nova Iorque
coa finalidade de construir escolas na vila natal. O traballo de recopilación
realizouno o actual director da escola “Sada y sus Contornos”, Miguel Gayoso
Barreiro. A publicación, editada pola Deputación Provincial da Coruña conta
cunha exhaustiva documentación gráfica.

MEMÓRIA DO SILÊNCIO, poemario de António José Queirós que se reedita

por terceira vez (a primeira en 1989, a segunda en 1994), recolle XXXIII poemas
breves introducidos polo epígrafe liminar do verso “Correr no azul à busca da
beleza”, de Mário de Sá-Carneiro. Un azul que é unha ansia e un desexo amoroso,
por iso “Quando te chamo / o teu nome é mais azul”. Esta edición de Labirinto
publicada en decembro pasado leva un prefácio de José Augusto Seabra. O
último poema do libro aborda o que non pode dicirse: “Agora já só resta / a
memória do silêncio”.

OS MENINOS E OUTROS POEMAS, tamén do poeta de Amarante António

José Queirós, é un volume que supón a segunda edición desta obra que vira a
luz en 1993. Estruturado en dúas partes, con vintedous poemas cada unha, a
primeira recolle poemas dedicados a personaxes clásicos, conterráneos e á
xeografía próxima. Tamén está presente Galiza, con paráfrases de Rosalía e de
Xohán de Requeixo, así como un “Soneto para um Velho Castanheiro” das terras
de Chantada. A segunda recolle temas máis variados, entre eles o que dá título
ao volume editado por Labirinto.

SAUDADE, revista de poesia que edita a Associação Amarante Cultural, baixo a

dirección de António José Queirós, chegou ao seu número 10 en xuño pasado.
Un total de 54 poetas colaboran nesta saída, algúns da Arxentina, Galiza, España
e Brasil, aínda que a maioria son portugueses. Todos con un único poema.

som in/verso é unha nova entrega da poeta Maria Virgínia Monteiro,

colaboradora da Xanela (dous poemas deste libro apareceran anteriormente na
nosa revista). O poemario, que ven de sair na Editorial Novembro de Penafiel,
está distribuído en tres apartados: o som, o in/verso e som/disperso. A obra da
poeta de Vila Nova de Gaia atópase vencellada e dialoga cunha tradición lírica
portuguesa que ven dos cancioneiros medievais galaico-portugueses, pasando
por João de Deus e Guerra Junqueiro e conclúe cos sinais de modernidade dun
Pessoa ou Almada Negreiros, sen esquecer a sinceiridade emotiva do seu propio
pai Oliveira Guerra. E sen desbotar outros diálogos e intereses como o español
Antonio Machado, a inglesa Woolf (outra Virgínia) ou o indú Tagore.

CHAMA DE ÁGUA é o novo poemario do noso colaborador Fernando Botto

Semedo, quen cada ano entrega xenerosamente a súa colleita poética (dúas nalgúns
anos máis fecundos) editada por el mesmo. Este está adicado “Para o Avô Diogo,
relembrando o seu amor por mim”. Poeta de lágrimas (de alegria e de tristeza), Botto
planta poemas como quen planta unha flor: “Sou o poeta feliz, que desde sempre
criança foi, / Em chama de água, em coração de vigília”.

Tienda multimarca

Rosalía de Castro, 6 · Betanzos · Tel. 981 774 590 · troula@terra.es

A Xanela 26 Outono 2008
 PAPELERÍA
LIBRERÍA
REGALOS
IMPORTACIÓN

ESTANCO
Valdoncel, 91
(Ponte Nova)
Tel. 981 770201
BETANZOS

FERRETERÍA
José Luis
BUTANO
Na mesma Porta da Vila
Plaza Alfonso IX, 10 Plateiros, 1 · BETANZOS
Teléfono 981 770952 · BETANZOS
A Xanela 27 Tels. 981 770410 - 981 772661
Outono 2008
 Betanzos B E T A N Z O S

Avda. de Castilla, 51-53 · Entresuelo A · 15300 Betanzos

Teléfono 981 773 279

Rúa da Pescadería, 2
LIBRERÍA PAPELERÍA
Tel. 981 77 26 72 · Fax 981 77 47 34
15300 BETANZOS (A Coruña) Rúa do Rollo, 32 · 15300 BETANZOS (A Coruña)
Tel. 981 772649 · E-mail: libreriadonin@mundo-r.com

FERRETERÍA R/ Valdoncel, 16

ROQUE
15300 BETANZOS
Teléfono 981 774798

MENAXE MARÍA LÓPEZ JUNQUERA

MATERIAL ELÉCTRICO JORGE DÍAZ SÁNCHEZ
Distribuidor: CAMPING-GAS
COPIA DE CHAVES
CERRALLERÍA · FERRAXES
Avda. Xesús García Naveira, 36 SOPORTAIS DA FONTE DE UNTA, 10
B E T A N Z O S
Tel. 981 773253 · BETANZOS

A Xanela 28 Outono 2008