apeneira

Ano XXVI :: ESPECIAL LETRAS GALEGAS :: www.apeneira.com Maio de 2010

ESPECIAL LETRAS GALEGAS-2010

Uxío Novoneyra,
o home que converteu O Courel en poesía

COLABORAN:
Roberto Varela
Uxío Novoneyra Rei
Xabier Lago
Mercedes Queixas
Antón F. Escuredo
Alberto Ansede
Alfonso García
Xurxo Patiño
Entrevista a Xosé Lois García
2 a peneira
1930. Eugenio Novo Neira
nace o 19 de xaneiro na
aldea de Parada de
Moreda, en plena serra do
Courel, no seo dunha
familia labrega acomoda-
da. É o terceiro fillo de
José Novo López e Ma-
nuela Neira Bello. Neste
curruncho, ateigado de
tradicións enraizadas na
terra, pasa a súa nenez.
1936. O seu irmán maior,
José, morre de tifo con só
16 anos.
1937. Durante os primeiros
compases da Guerra, un
grupo de falanxistas agre-
de a Uxío por vestir un
xersei de cor vermella.
Cunha navalla desgárran-
lle a prenda sen sacala do
corpo do neno.
1945. Estuda o bacharelato
en Lugo, na Academia
Balmes. Para iso trasláda- 1949. Remata o bacharelato
se á cidade durante o
período escolar.
1950. Inicia a escrita dun
1947. Coñece á poetisa
María Mariño, que vén de
ser asignada como mestra
á escola de Parada do
Courel. Novoneyra inicia
con ela unha profunda
relación persoal que se
manterá ata a morte da
escritora, 20 anos máis
tarde.
1948. Coñece en Lugo ao
escritor chairego Manuel
María, compañeiro de
Editada por A PENEIRA CONDADO S.A.
DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010
UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)
xeración e de sentimento
arraigado no terruño.
Inicia a escrita de Abro-
jos, o seu primeiro poe-
mario, que aínda fica
inédito. O poema inicial,
datado no ano anterior,
está adicado ao músico
Gustavo Freire.
e trasládase a Madrid,
onde se matricula por
libre na Facultade de
Filosofía e Letras, pero
non tarda en abandonar
os estudos. É unha etapa
de formación cultural na
que se converte en asiduo
lector da Biblioteca Na-
cional e na que desenvol-
ve unha intensa activida-
de literaria. Nesta época
é cando dá o seu primeiro
recital poético. Coa súa
voz profunda e a súa dic-
ción pausada, nace nese
intre o “decidor” de poe-
sía, como a el lle gustaba
dicir.
novo libro de poesía filo-
sófica, tamén inédito,
titulado Desde las cosas,
do que chega a publicar
dous poemas na revista
universitaria Bengala. Co-
meza a escribir un tercei-
ro libro, tamén en caste-
lán e tamén inédito, ao
que chama Caurel, no que
a terra adquire un papel
principal e que podemos
considerar como un pri-
meiro ensaio xeral do que
Director:
Guillermo Rodríguez Fernández
(director@apeneira.com)
Subdirector:
Antón Fernández Escuredo
(subdirector@apeneira.com)
CRONOBIOGRAFÍA
co tempo se convertirá na
súa obra máis relevante, o
poemario Os Eidos.
1952. Regresa a Galicia
para facer o servicio mili-
tar en Parga (Guitiriz),
onde outravolta coincide
con poeta da Terra Chá,
Manuel María. Coñece a
Ánxel Fole.
1953. Continúa o servizo
militar en Compostela e
incorpórase ás tertulias
do Café Español. Entra en
contacto con figuras da
cultura como Ramón Pi-
ñeiro, Otero Pedrayo Car-
los Maside, Borobó, Gar-
cía-Sabell, ou Bouza Brey.
Destes contactos nace a
súa firme determinación
de escribir só en galego e
abandona definitivamente
a lingua castelá. Comeza
Redactor xefe:
Diego Giráldez
(redactorxefe@apeneira.com)
Redacción:
Amparo Rodríguez
Manrique Fernández
J.Ramón Couñago
ESPECIAL “LETRAS GALEGAS”
a redacción de Os Eidos.
Ao remate do servizo mili-
tar regresa ao Courel
onde debe gardar repouso
por mor dunha pleuresía
contraída durante a súa
estadía en Parga.
1954. Coñece os poetas
Avilés de Taramancos e
Luís Pimentel, e o pintor
Lugrís. É convidado a par-
ticipar en varios recitais
de poesía. Remata a escri-
ta de Os Eidos.
1955. Galaxia publica a pri-
meira edición de Os Eidos.
1957. As relacións galeguis-
tas lévano a participar en
diversos actos culturais,
algúns con tintes políti-
cos, como foi o caso da
inauguración do ciclo de
conferencias no Círculo
Mercantil de Compostela
baixo o título Homenaxe á
poesía galega, organizado
por Manuel Beiras, no que
se dirixe ao público en
galego, lingua proscrita
naquelas datas, e recita
textos medievais.
1960. En xaneiro participa
no Paraninfo de Compos-
tela nunha homenaxe a
Ramón Cabanillas (faleci-
do dous meses antes),
xunto a Iglesias Alvariño e
García Bodaño.
1961. Novoneyra amosa ao
Administración:
Beatriz Gil Vázquez
Publicidade:
Suso Vieito, Fran Eiró, Josué
Campos , Francisco Puñal, Juán
Louzán, Sheila Álvarez, Anxo
Gutiérrez e X.M. Fernández
mundo a sensibilidade
poética de María Mariño
con artigos na revista por-
tuguesa Céltica e no
xornal compostelán La
Noche, converténdose no
seu principal valedor lite-
rario. Coñece o poeta
Bernardino Graña.
1962. Regresa a Madrid,
onde participa en progra-
mas radiofónicos (como
Poesía en Compostela) e
televisivos (como Versos
de medianoche, onde re-
citaba a diario un poema
xusto antes do peche da
emisión). Participa tamén
na vida cultural madrile-
ña, nas tertulias do Café
Gijón, relaciónase con
membros do grupo Brais
Pinto, co pintor Reimundo
Patiño, co profesor Her-
minio Barreiro, co político
Bautista Álvarez e cos
escritores Ramón Loren-
zo, Bernardino Graña,
Xosé Fernández Ferreiro e
Xosé Luís Méndez Ferrín.
1963. A editorial Celta, de
Lugo, publica o primeiro
libro de María Mariño,
Palabra no tempo, grazas
á teima de Novoneyra por
sacar á luz o seu traballo
literario.
1966. Publica en Madrid e
en edición bilingüe Ele-
Fotografía:
Riobó Prada - AGN - Alfredo
Hernández
Impresión:
Publicaciónes Tameiga
Mos (Pontevedra)
| MAIO DE 2010
gías del Caurel y otros
poemas. Por problemas
coa censura e por enfer-
midade dos seus pais,
decídese a regresar ao
Courel.
1967. Aparecen tres poe-
mas de Novoneyra nun
número especial da revis-
ta leonesa Claraboya adi-
cado a Galicia.
1968. Ofrece un recital na
Coruña que remata coa
lectura de Vietnam canto,
co público posto en pé.
Coñece en Lugo a María
Elba Rei, que uns anos
máis tarde, converterase
na súa dona.
1971. Falece o seu pai.
1972. Escribe senllos poe-
mas adicados aos obreiros
Amador Rey e Daniel Nie-
bla, asasinados en Ferrol
polo franquismo.
1973. Casa con Elba Rei en
Lugo no mes de xaneiro.
Uns meses despois morre
a súa nai.
1974. Nace o seu primeiro
fillo e falece poucos días
despois por problemas
cardíacos. Galaxia publica
Os Eidos 2. Libro de olla-
das, ilustrado con debu-
xos de Laxeiro, que con-
tén os poemas do ciclo
courelán posteriores á
primeira edición.
1976. Nace a segunda filla,
Branca-Petra. Novoneyra
colabora co xornal lugués
El Progeso, onde publica a
tradución ao galego de
catro poemas do escritor
e político chinés Mao
Zedong, tirados dunha
deición castelá da súa
obra.
1977. Achega un poema a
un libro en homenaxe a
Alberti editado nas catro
linguas do Estado.
1978. Viaxa a Granada para
participar no Congreso de
Depósito Legal:
OR/57/84
www.apeneira.com
web controlada por
MAIO DE 2010 | ESPECIAL “LETRAS GALEGAS”
Libreiros de España e
nunha homenaxe a García
Lorca.
1979. Novoneyra xoga co
aspecto máis visual da
poesía pescudando nas
posibilidades plásticas e
expresivas dos textos a
través do libro de epigra-
mas Poemas caligráficos,
publicado en Madrid polo
grupo Brais Pinto.
1981. Nace o seu terceiro
fillo, Uxío. Inicia a recom-
pilación do seu ciclo cou-
relán logo dunha profunda
depuración, xuntando nun
só volume os libros ante-
riores adicados ao Courel.
Así, aparece en Xerais a
primeira edición comple-
ta de Os Eidos. Libro do
Courel.
1982. É nomeado presi-
dente da Asociación de
Escritores en Lingua
Galega (AELG). Na revista
Dorna publica un polé-
mico manifesto dirixido
aos novos poetas galegos,
que foi duramente critica-
do polas novas xeracións
por ser considerado exce-
sivamente paternalista.
1983. Trasládase definitiva-
mente a Compostela para
atender axeitadamente o
DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010
UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)
seu cargo na AELG. Nace o
seu cuarto fillo, Arturo.
1984. Novoneyra, como
presidente da AELG, toma
parte no primeiro encon-
tro de escritores galegos,
vascos e cataláns, xérmo-
lo de Galeusca, que se
celebrou en Barcelona.
Nese encontro asínase o
histórico Manifesto de
Poblet.
1985. Xerais publica a
segunda edición completa
do ciclo caurelán, Os Ei-
dos, novamente revisado
polo autor.
1986. A Deputación luguesa
publica Muller pra lonxe,
que reúne os seus poemas
eróticos e amorosos. A
edición está ilustrada con
debuxos do pintor Carlos
Pardo Teijeiro, e con re-
producións dos manuscri-
tos do autor. Avilés de
Taramancos substitúeo á
fronte da AELG.
1987. Xunto con outros
escritores, participa na
simbólica ocupación da
Real Academia Galega
para esixir a dimisión do
presidente da institución
e delegado do goberno,
Domingo García-Sabell,
por amparar un recurso
presentado contra a na-
cente lei de Normaliza-
ción Lingüística.
1988. Sotelo Blanco publica
a antoloxía Do Courel a
Compostela 1956-1986,
que recolle as súas com-
posicións máis políticas e
unha escolma de textos
críticos de Xesús Rábade
Paredes, Herminio Barrei-
ro, Luís Seoane, Basilio
Losada, Reimundo Patiño,
Méndez Ferrín, Xulio
Valcárcel e Claudio Rodrí-
guez Fer. O libro está ilus-
trado con caligrafías do
Courel de Federico García
Cabezón, e retratos do
escritor realizados por
Lorente, Laxeiro e Masi-
de. O poeta donostiarra
Koldo Izaguirre prepara
unha edición bilingüe en
galego e euskera da súa
obra magna, que é publi-
cada co título Bazterrak/
Os eidos I e II. E unha edi-
ción depurada e despoxa-
da dos elementos menos
apegados á terra.
1990. Xerais publica a que
pretende ser edición defi-
nitiva de Os Eidos, na que
se suprimen poemas que
a peneira 3
1997. Publica no xornal O
Correo Galego as Lendas
de a cavalo, pertencentes
á obra inédita á que
Novoneyra chamaba Libro
de Rotas/Ameto Mítico,
que sairía á rúa uns días
despois do seu pasamento
baixo o título Arrodeos e
desvíos do Camiño de
Santiago outras rotas.
1998. Editorial Noitarega
publica o ensaio Dos so-
ños teimosos. Luís Vives
publica outro conto infan-
til, Ilda, o lobo, o corzo e
o xabarín.
non pertencen tematica- unha reedición actualiza- caligrafías do autor.
mente ao ciclo e se enga- da de Elegías del Caurel y 1999. Publicación de Onde
den algúns novos, na otros poemas (1966), e a 1995. Novoneyra participa só queda alguén para
colección Biblioteca das súa primeira achega á no poemario de temática aguantar dos nomes.
Letras Galegas. A intro- literatura infantil, O cubil compostelá Camelio xa- Novoneyra é galardoado
dución, as notas e os co- do xabarín, un conto am- ponés-Watsubaki, un fer- co Premio Otero Pedrayo.
mentarios corren a cargo bientado no Courel. Ta- moso libro que reúne en O 30 de outubro, data
de Claudio Rodríguez Fer mén publica o artigo A edición bilingüe galego- prevista para unha home-
e Carmen Blanco. xeito de autopoética, no nipona sete xiikas (poe- naxe en Compostela, pro-
que se pronuncia respecto mas xaponeses) de Ayako dúcese o seu pasamento.
1991. Novoneyra inicia un das distintas propostas
segundo mandato á fronte ortográficas do galego
da AELG. Aparecen publica- provocando forte polémi-
dos dous novos títulos: o ca entre os pro-lusistas.
libro de poemas Tempo de
elexía, que vén sendo 1992. Nova achega á lite-
ratura infantil: Novoneyra
publica outro conto de
aventuras co Courel como
escenario, Gorgorín e Ca-
bezón.
1993. Antonia López García
publica en Edicións do
Cumio un traballo sobre a
obra do poeta: Os cami- Sugitani en tradución de A homenaxe é postergada
ños do soño (a poesía de Novoneyra, e tres compo- para o 18 de decembro.
Uxío Novoneyra). sicións do poeta galego Aparece publicado, xa de
postas en xaponés pola maneira póstuma, Arro-
1994. Espiral Maior publica autora nipona, xunto con deos e desvíos do Camiño
Poemas da doada certeza caligrafías de Uxío e foto- de Santiago outras rotas.
i este brillo premido en- grafías de Ayako.
tre as pálpebras, con gra- 2009. A Real Academia
vados de Carlos Crego, 1996. Xosé Manuel Varela Galega decide homenaxe-
fotografías de Federico Varela edita unha peque- ar a Uxío Novoneyra adi-
García Cabezón, unha pin- na antoloxía titulada Do cándolle o Día das Letras
tura de Reimundo Patiño e Courel ó Monte Branco. Galegas do ano 2010.
Catálogo
_ Abrojos (inédito) _ Gorgorín e Cabezón
_ Os Eidos (1955) (1992)
_ Elegías del Caurel y otros _ Poemas da doada certeza
poemas (1966) i este brillo premido
_ Os Eidos 2. Letanía de entre as pálpebras (1994)
Galicia e outros poemas _ Camelio
(1974) xaponés–Watsubaki (1995)
_ Poemas Caligráficos. _ Ilda, o lobo, o corzo e o
Vietnam canto (1979) xabarín (1998)
_ Os eidos. Libro do Courel _ Dos soños teimosos (1998)
(1981) _ Onde só queda alguén
_ Muller pra lonxe (1986) para aguantar dos nomes
_ Do Courel a Compostela: (1999)
1956-86 (1988) _ Arrodeos e desvíos do
_ O cubil de Xabarín (1990) Camiño de Santiago e
_ Tempo de elexía (1991) outras rotas (1999)
4 a peneira ESPECIAL “LETRAS GALEGAS” | MAIO DE 2010

DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010

UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)

NOVONEYRA, O BARDO DO COUREL

ROBERTO VARELA FARIÑÁ (Conselleiro de Cultura e Turismo)

edicar o Día das Letras Galegas a mente orixinal. A obra poética de unha forma de responsabilidade, un Canto. Quede dito, non obstante, que o

D Uxío Novoneyra é un acto de xusti-

za poética. Xustiza con maiúsculas
para un dos grandes nomes da poesía e
das letras galegas da segunda metade do
século XX. Uxío Novoneyra leva consigo o
alcume de ‘bardo do Courel’ porque é
difícil atopar outro autor que cantase á
serra luguesa con voz tan clara e fermo-
sa. Con todo, Novoneyra poder ser consi-
derado sen temor a esaxerar como bardo
universal, porque a súa obra non perten-
ce ao Courel, nin a Lugo, nin sequera a
Galicia. A súa obra xa é eterna e perten-
ce a todos os que aman a poesía.
Novoneyra cantoulle á terra cunha
lírica renovadora; foi quen de fundir as
súas raíces cunha expresión absoluta-
Novoneyra nunca nos deixa indiferentes.
Non importa as veces que nos achegue-
mos a ela, sempre nos vai chamar a aten-
ción o seu estilo sobrio e conciso que é,
a un tempo, tan denso e preñado de sen-
tido e sentimento. Moitos expertos na
obra de Novoneyra xa destacaron a
semellanza dos seus poemas cos haikus
xaponeses. Como escribiu o profesor
Anxo Tarrío, a obra de Novoneyra é
“como un iceberg poético que, deixán-
donos escoitar só unhas poucas palabras,
agocha en profundidade un universo do
que cada lector terá que tirar o seu pro-
pio paraíso ou inferno”.
Novoneyra afirmou que a poesía era,
para el, “unha forma de entusiasmo,
manterse na busca, ter un alto concepto
da dignidade do home”. E ese entusias-
mo, esa responsabilidade, esa dignidade
poética acompañouno desde moi cedo.
Os primeiros poemas de Os Eidos, poe-
mario fundamental das letras galegas no
século XX, concibiunos cando apenas
pasaba dos vinte anos. A obra que nos
legou non é grande en extensión, pero en
cambio prolóngase no tempo durante
medio século. Isto fálanos dunha busca
da palabra exacta, da expresión perfec-
ta, da lírica excelsa. É a súa unha poesía
orixinal, como diciamos, e está en cons-
tante renovación, porque non é o mesmo
o Novoneyra telúrico de Os Eidos que o
Novoneyra comprometido de Vietnam
noso poeta nunca abandonou o compro-
miso nin o amor á terra e á natureza.
A dimensión poética de Novoneyra só
é comparable coa súa dimensión huma-
na. Foi un traballador incansable en prol
da lingua galega, un magnífico e inimita-
ble recitador de versos e, segundo todos
os que tiveron o pracer de tratalo, un
moi amigable e incansable conversador.
Xa que logo, o Día das Letras Galegas
deste ano Xacobeo, no que Galicia está
tan entregada á cultura, será un día
grande porque grande é tamén o poeta
ao que todos homenaxeamos neste 17 de
maio: Uxío Novoneyra, gran poeta das
letras galegas, do século XX, da literatu-
ra universal.
MAIO DE 2010 | ESPECIAL “LETRAS GALEGAS”
DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010
UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)
NACIONALISMO, LIBERDADE E DEMOCRACIA
NA ‘LETANÍA DE GALICIA’
“Novoneyra é un vate que comparez na asamblea comunal e clama pola
patria e a liberdade. Ou pola ausencia de patria e de liberdade”.
entro das diferentes poéti-
D cas de meu pai, da súa obra,
do “único poema” que con-
forman como lle oín dicir en Vigo
a Méndez Ferrín fai pouco, sem-
pre me chamou a atención a
Letanía de Galicia, o poema-
himno nacional que xunto ao
poema-manifesto da solidaridade
internacionalista Vietnam Canto,
conformaban o eixo político-poé-
tico novoneyriano.
Todos os demais elementos do
discurso poético-político de meu
pai, poden posicionarse collendo
como base este eixo, sen afirmar
en ningún momento que sexan
accesorios ao mesmo, senón que
iste lles vale de marco de inter-
pretación, pudendo existir outros
tantos. Este é o meu.
Sempre lle estou a dar voltas
a iste poema, ao encaixe dunha
letanía formal para conter un
himno nacional. Ao discurso
nacionalista que forman os ele-
mentos presentes nela, loairos,
sen referir nin contextualizar cal-
quer outro factor externo, alleo.
Analizando o discurso nacio-
nalista da Letanía de Galicia de
Novoneyra, creo encontrar unha
conformación de elementos ano-
vada, que supón unha comple-
mentación do discurso pondalia-
no, sen suplilo.
Neste discurso identifícase ao
suxeito individual en primeira ins-
tancia, para despois referir, iden-
tificando primativamente, ao
suxeito colectivo nacional en base
á nosa lingua, ao elemento nacio-
natario linguístico, imbricando,
nun senso hipotético, neste suxei-
to colectivo aos que non afirman
a súa pertenza en base ao ele-
mento linguístico antedito, e a
pervivencia das tradicións no
suxeito individual, por tanto iden-
tifica nos dous un elemento étni-
co no sentido cultural, o único
que existe, que contrapón, en
base ao concepto de liberdade,
ao seu exercicio. Ou sexa, o capi-
tal étnico existe, pero non é pre-
ponderante á liberdade indivi-
dual, senón que é unha potencial
decisión do individuo, aínda que o
uso da liberdade para non seguir
o proceso de autocoñecemento é
negativa dende o punto de vista
moral, dende o punto de vista da
UXÍO NOVONEYRA REI
MÉNDEZ FERRÍN.
verdade, da autenticidade, sendo
un proceso de coñecemento indi-
vidual a lóxica de sensibilización a
pertenza ao suxeito colectivo, un
proceso necesario.
En relación ao elemento con-
textual este atopase nunha fase
histórica negativa, recesiva,
tanto a nivel político, no senso da
liberdade, (calada, atrelada e
xorda a forza significan a falla de
liberdades cívicas, de expresión e
de educación/coñecemento),
como a nivel económico (emi-
grante a forza), espiritual (triste
a forza, elemento definitorio da
poesía do meu pai, existencialis-
ta, pero que tamén pode verse
como resultado do contexto no
senso dun determinismo sociopo-
litico, inda así o proceso naciona-
lista sigue vivo en condición
adversas (viva inda).
A partir do contexto, o suxei-
to individual pode elixir obviar a
existencia do suxeito colectivo
cultural-linguístico, exercendo a
liberdade, pero esta liberdade
non terá carácter positivo no
senso do acertado (non ser,
morrer, fuxir). Pódese dicir que o
elemento primeiro no discurso de
Novoneyra é a liberdade orixina-
ria, pero o obxectivo último está
noutro plano, no plano moral da
verdade, e nese plano o acertado
e que o individuo en base a un
proceso de coñecemento descú-
brase dentro do suxeito colectivo
e nacional, Galicia.
Esta Galicia novoneyriana, é
caracterizada por unha certa
penetración do cleavage socioe-
conómico, por identificación coas
clases traballadoras galegas, no
senso do suxeito histórico socialis-
ta, tanto leninista coma maoista,
conformando unha ideoloxía res-
pecto a esta fractura política de
marxismo heterodoxo. Aquí dáse
outra sustitucion respecto a
Pondal, o fundamento histórico
presente son os Irmandiños, que
teñen unha significación de xusti-
za social no microuniverso históri-
co-cultural galego, relacionando
así este elemento co antedito.
O fundamento do nacionalis-
mo en Novoneyra é multiple,
tendo por un lado o elemento
contextual ecocéntrico, non
antropocéntrico, por outro lado o
a peneira 5
fundamento colectivo social do LETANÍA DE GALICIA (Poema sonorizado)
pobo, un terceiro fundamento,
iste neutralizado polo contexto GALICIA digo e un di GALICIA
histórico, a Historia, e o cuarto, GALICIA decimos todos GALICIA
inalienable, a Lingua, con maiús- hastr’os que calan din GALICIA
cula como el puña.
Todo o construto complexo
nacionalista, segundo Novoneyra,
pervive en estado latente para o
e saben
GALICIA da door
GALICIA da tristura
sabemos
chora á forza
triste á forza
seu potencial uso polas xeracións
posteriores, non sesgadas pola GALICIA do silencio calada á forza
represión do contexto negativo. GALICIA da fame emigrante á forza
O mesianismo en Novoneyra, GALICIA vendada cega á forza
igual que en Pondal, é a esperan- GALICIA tapeada xorda á forza
za dun cambio no que aflore GALICIA atrelada queda á forza
Galicia, como Nación, pero a dife-
renza deste o proceso non se ten libre pra servir libre pra servir
que dar como única deriva lóxica, libre pra non ser libre pra non ser
senón por unha elección moral- libre pra morrer libre pra morrer
mente acertada no pobo galego, a
libre pra fuxir libre pra fuxir
potencial elección de seguir a
verdade, a autenticidade.
Galicia non desenvolverá o GALICIA labrega GALICIA nosa
proceso por si mesma, como GALICIA mariñeira GALICIA nosa
suxeito único senón só, se o GALICIA obreira GALICIA nosa
colectivo de individuos decide
desenvolver a acción política GALICIA irmandiña
neste senso nun contexto de GALICIA viva inda
liberdade. A liberdade pode
enxendrar i enxendra nacionalis- recóllote da TERRA estás mui fonda
mo. E un nacionalismo de base recóllote do PUEBLO estás n’il toda
libertaria, “Nacionalismo por
recóllote da HISTORIA estás borrosa
elección”, por elección da verda-
de.
O analise circular volve que- recóllote i érgote no verbo enteiro
dar na fase de discurso. A evolu- no verbo verdadeiro que fala o pueblo
ción por retroalimentacion no sis- recóllote pros novos que vein con forza
tema democrático actual é ben pros que inda non marcou a malla d’argola
coñecida. Pero está inacabada. pros que saben que ti podes ser outra cousa
Meu pai decía “Unha problé- pros que saben que o home pode ser outra cousa
matica identitaria, un problema
nacionalista, cerrado en falso é sabemos que ti podes ser outra cousa
un problema nacionalista eter- sabemos que o home pode ser outra cousa.
no”.
6 a peneira ESPECIAL “LETRAS GALEGAS” | MAIO DE 2010

DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010

UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)

Xosé Lois García, historiador e escritor

‘A Uxío tentaron
deixalo no gueto’

Amigo persoal do poeta courelán, Xosé Lois García (Lugo, 1945) foi un dos impulsores da can-
didatura de Uxío Novoneyra como homenaxeado no Día das Letras Galegas neste 2010. Este
historiador afincado en Barcelona promoveu a través da web www.uxionovoneyra.com a
recollida de sinaturas que “presionaran” para que se recoñecera a figura do autor d´Os
Eidos na festividade máis importante da nosa literatura. Autor de varios artigos e libros
sobre o escritor, o último leva por título Novoneyra revisitado (Xerais, 2010) e nel descobre
as interioridades do home e o escritor que canta como ninguén a Galiza.

Antón F. Escuredo/ Fotos: S. Amado
-Como xorde a iniciativa da presen-
tación de Novoneyra como homenaxea-
do no Día das Letras Galegas?
-A Uxío Novoneyra tentaron deixalo
no gueto. Nunca foi un home preocupado
polas homenaxes; tampouco tiña pre-
mios e non se presentaba a convocato-
rias porque non lle interesaba. Pero
había outros premios indirectos nos que
non había necesidade de presentarse e
que sempre levaban os mesmos. Foi un
persoeiro sen premios e merecíaos.
Tampouco foi académico. O anterior pre-
sidente da RAG queixábase disto... agora
todo o mundo se lamenta. Eu, como
amigo, vin o esquecemento que se facía
coa súa figura. A idea primeira foi crear
unha web tomando como exemplo a
experiencia da de Carbalho Calero. Foi,
e aínda é, un elemento reivindicativo e
de presión onde se implicaron os cida-
dáns. Tamén Carbalho Calero, inxusta-
mente, tiña que ter sido homenaxeado
coas Letras Galegas hai xa bastantes
anos. Que era lusófono? Señores, váianse
ás esencias galegas que ten. Só coa súa
Historia da Literatura Galega xa merecía
un recoñecemento. Nós pensamos que o
mesmo pasaría con Novoneyra. Daquela
eu coñecía a Fernando Galindo, un bo
informático, e montamos a páxina web
cunha boa loxística a tres anos vista. Foi
un proceso lento que comezou en 2007
ata que foi elixido. A páxina axudou e
creou un ambiente favorable. Entrou
nela moita xente, lectores e tamén pro-
fesorado. Logo entraron os ecoloxistas
porque tamén hai moito que falar do
ecoloxismo en Novoneyra.
-E o pasado 9 de maio unha home-
naxe no seu Courel...
-A programación dese día estaba pen-
sada moito antes de darlle as Letras
Galegas. Faríase igual, molestase a quen
molestara. Non se podía defraudar a
aquela xente que enviou mensaxes que
aínda se poden ver na web. Daría para
facer unha tese de doutoramento sobre
elas!
-Como coñeceu a Uxío Novoneyra e
como foi a súa relación persoal con el?
-Coñecino en Lugo, en agosto de
1973. Eu acompañaba a Fole, un vello
amigo dende había uns cinco anos.
Paseando pola cidade apareceu Uxío e
presentoumo. Convidoume a unha tertu-
lia e alí empezou unha longa historia de
amizade e de encontros. Pensabamos
igual. Nunca tivemos desencontros. Tiña
moito cariño pola xente nova que come-
zaba a escribir ou que tiña moito intere-
se na defensa de Galicia. Animábaos.
Falaba de que os dous eramos labregos
no senso de que entendiamos a Galicia
que fixo cultura e que as cidades a
depredaron. A relación foi moi intensa.
-Que papel xoga Novoneyra na lite-
ratura galega?
-É unha figura clave no final dun
milenio, proxectándose cara ao pasado,
ese pasado máis glorioso da nosa litera-
tura. Novoneyra era un dicidor, un reci-
tador de versos da xograría galega, dos
trovadores... Sobre todo dun en particu-
lar: Airas Nunes. Nunes era un poeta crí-
tico que se deslizaba fóra do outro tipo
de poesía, a de amor e de amigo que
tamén facía, e metíase no sirventés. Ten
un poema que di que a xustiza non exis-
te nin na orde do Cister! Esta crítica ao
poder encantáballe a Uxío. A palabra dos
trobadores, o concepto máis universal da
lingua galega el encontrábaa na tradi-
ción xograresca, nos cancioneiros medie-
vais. Sabía que despois deles viña a gran
carencia literaria e que a lingua conser-
vouse polo pobo.
Novoneyra tiña unha obsesión tre-
menda polos antepasados e tamén pola
tradición dos rexurdistas como Rosalía e
Pondal. Salientaba máis no tema telúrico
que bucólico. Uxío non era un poeta
bucólico por moito que se empeñen
algúns en tratalo así. Tampouco era un
poeta da paisaxe, era un poeta telúrico.
A súa poesía nace nun contexto de pos-
guerra, onde o que había que dicir poli-
ticamente había que configuralo doutra
forma. Nese contexto, tamén formou
parte dos escritores que eran avogados
ou procuradores (Celso Emilio, Manuel
María e o mesmo Novoneyra aínda que
non exercía). Eles sabían o límite da
palabra. En Catalunya tamén pasaba o
mesmo: Pere Quart e Espriu eran avoga-
dos... Era a poesía dos anos 50, a dos
que sabían que sentido ou que léxico se
podía empregar para non caer no delito
Era un poeta
ruralista no mellor
concepto. O pobo
galego naceu da
ruralidade e hoxe é
un pobo urbano, e a
desfeita
posiblemente veña
pola urbanidade. El
sabía isto e
reivindicaba o
topónimo.
para a censura.
Non é doada certa obra de Uxío. Os
Eidos é un libro pesado nunha primeira
lectura. Quizais moitos abandonen e hai
que lelo dúas ou tres veces. A Novoneyra
non hai que lelo linealmente, sobre todo
cando estás no seu terreo de nacemento
que é O Courel. Os elementos telúricos
acláranche moito a súa obra.
-Novoneyra tiña preocupación por
que quedase constancia dos nomes,
dos lugares, das persoas que vivían
daquela no seu entorno...
-El xa tiña unha preocupación polo
concepto do que se perdía. Como dicía
Antonio Machado “se canta lo que se
pierde”. Poetas como Cuñas Novás,
Manuel María e o propio Novoneyra can-
tan o que se perde. Os topónimos eran
para Novoneyra a configuración maior
non só dun territorio senón a constancia
de que o nome que se deu foi emprega-
do por moitas xeracións e non foi por
casualidade. É como a lingua... non nace
por decreto. Tiña moito respecto por
facer prevalecer o que era a decadencia
do rural. Era un poeta ruralista no mellor
concepto. O pobo galego naceu da rura-
lidade e hoxe é un pobo urbano, e a des-
feita posiblemente veña pola urbanida-
de. El sabía isto e reivindicaba o topóni-
mo, non só n´Os Eidos senón no seu últi-
mo libro Arrodeos e desvíos do Camiño
de Santiago e outras rotas. Nel fai unha
recuperación dos topónimos como dicin-
do que aquí había isto e se chamaba así
malia que hoxe non exista. É como dicir
“coidado, atentos que estamos perdendo
algo”.
-Uxío foi unha persoa comprometi-
da co seu traballo como escritor e
tamén coa profesión. Como era a rela-
ción del co resto de compañeiros de
viaxe?
-Moi boa. Era un presidente que non
estorbaba.
MAIO DE 2010 | ESPECIAL “LETRAS GALEGAS”
DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010
UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)
-Hai presidentes que estorban?
-Non facía estorbar aos demais.
Levábase moi ben con todos. Cando fala-
ba miraba aos ollos, estábate lendo e
escoitaba moito. Máis dun pensou que
era unha persoa tímida e non era así. Na
AELG estivo 17 anos. Acompañeino varias
veces ás reunións de Galeusca. Era un
home de consenso, algo dificil porque
sempre había alguén que discutía. Uxío
dáballe espazo a todas as ideas. Foi
fabuloso. Sentíase a súa vitalidade.
-Que relación chegou a ter con
escritores de Euskadi e Catalunya a tra-
vés dos Galeusca?
-Neses encontros atopabamonos es-
critores novos e vellos, de moitas ten-
dencias políticas e relixiosas, de manei-
ras diferentes de escribir. Alí coñecíamo-
nos todos. Seguramente que a nivel
burocrático con outros presidentes había
relacións e de intercambio de informa-
cións. Galeusca serviu e continúa servin-
do como plataforma de relacións, inter-
cambio de libros, o coñecemento dos
escritores, propostas para editar, era un
circuíto que funcionaba. Novoneyra en
Galeusca tivo unha importante obra
ensaística. As súas mellores reivindica-
cións da lingua e a función do escritor
son as de Galeusca. Nos discursos de
peche das xornadas, como cando partici-
paba no Día das Letras Galegas, sempre
falaba da lingua.
-Como celebraba as Letras Galegas?
-Temos recollidos en varios libros os
seus discursos sobre as Letras Galegas.
Neles comenta en profundidade a obra
dos persoeiros homenaxeados. Lembro
que en 1991 veu a celebrar as Letras
Galegas no centro Galego de Barcelona.
Veu dar un recital e fixo unha introdu-
ción do homenaxeado. Hai un discurso de
Uxío no Ateneo de Madrid que agora se
publicou reivindicando politicamente a
Celso Emilio. Dilles aos de Madrid “vós
estades machacando a lingua galega”.
Era a súa dinámica. O tema da lingua era
un elemento preferente nel. El sabía que
o pulmón do respiro galego era a lingua e
a lingua era o atestado máis verídico da
“O tema da lingua era un elemento preferente nel. El sabía que o pulmón do respiro
galego era a lingua e a lingua era o atestado máis verídico da idiosincracia galega”.
idiosincracia galega.
-Era comprometido. Por que entón
esa imaxe de poeta da paisaxe?
-Protexía as palabras nun autorrefu-
xio para evitar a censura. Por iso precisa
máis dunha lectura. Se profundizamos
vemos a existencialidade do pobo gale-
go, o existencialismo tamén é un ele-
mento vital n´Os Eidos, e o tema elexía-
co. Aí si hai unhs engranaxe política.
Cando pregunta "Será a miña xeración
quen te salve?" ou "Irei un día do Courel
a Compostela por terras liberadas?” está
sendo político.
Cando volve de Madrid no ano 1966
escribe Letanía de Galicia e Vietnam
canto nun contexto social moi político: a
guerra do Vietnam, os acontecementos
de París, o asasinato do Che, o congreso
de solidariedade na Habana, o paro nas
universidades... Novoneyra destápase.
Vietnam canto é prohibido pola censura
a peneira 7
pero non censuran Letanía de Galicia,
algo que nunca entendín... estas coñas
que teñen as ditaduras!
O seu compromiso político xa vén de
moito atrás. Cando vai a Madrid con 19
anos a estudar á Universidade fai unha
observación do panorama da capital do
Estado. Con certa violencia verbal dicía
que el coñeceu aos que resistían mesmo
mortos de fame, resistían despois levan-
do hostias, palizas e esquivando fusila-
mentos. Uxío quedou impresionado por
ese panorama.
-Fálase de certo paralelismo entre
Novoneyra e Manuel María...
-Si. Coñécense aos 17 anos no institu-
to en Lugo, crean revistas, discuten
sobre poesía e en 1952 tócalles aos dous
o mesmo cuartel en Santiago. Daquela
visitan a unha serie de intelectuais,
naquel momento vixiados polo franquis-
mo: Carlos Maside, Ramón Piñeiro, Bouza
Brei e Otero Pedrayo. Había un compro-
miso entre os dous de publicar no mesmo
ano... Manuel adiantouse... ou Uxío se
retrasou. Pero nunca se levaron mal. Eu
fun amigo dos dous. A Manuel tíñao aquí
máis cerca e a Uxío víao tres ou catro
veces ao ano. Os seus proxectos son moi
semellantes pero logo distáncianse por-
que o Courel non é a Terra Cha. O pensa-
mento e a profundidade de Uxío non é a
de Manuel.
-Que considera que se descubre de
Uxío no seu libro? Que sorprenderá ao
lector?
-Certos tons da poesía orientalista, o
haiku. Había insinuacións e eu arrisquei-
me de ir buscar conceptos do tema zen
como o haiku e a caligrafía... Sempre
sen imitar a outros, dende unha perspec-
tiva galega. Uxío no primeiro periodo en
Madrid como estudante, asumía aos clá-
sicos gregos, latinos e a literatura orien-
tal. Nesa época entra de Francia moita
poesía con conceptos orientalistas.
Algunhas publicacións francesas chega-
ban a Madrid e había unha serie de escri-
tores que seguían este concepto.
Novoneyra xa coñecía aos grandes clási-
cos da poesía tradicional china.
8 a peneira ESPECIAL “LETRAS GALEGAS” | MAIO DE 2010

DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010

UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)

O BIERZO CO DÍA DAS LETRAS GALEGAS 2010

XABIER LAGO MESTRE (Colectivo Fala Ceibe do Bierzo)

ogano celebramos o Día das Letras Galegas en honra do escritor Uxío Novoneira,

H poeta do Courel moi cercano ao Bierzo. A súa condición estremeira tamén a

compartimos os bercianos. A lírica intimista, apegada á terra nai, recupe-
ra o seu poder literario na escrita. Ao abeiro do dialectismo labrego soubo enri-
quecer o idioma de Galiza. “É xa hora de que sexas toda patria dos teus/ dos
que gardaron a fala en que máis se dixo adeus”. Porque a patria debe ser de
todos os que compartimos a lingua secular que nos cohesiona.
A súa mirada literaria non esqueceu tampouco a presencia cultural do
Bierzo. “En pasado Monte Irago/ e xa en Lingua de Galicia/ Ponferrada e
Vilafranca/ deixando a chaira Estanca/ e nas mesmas portas dela./ O
Valcarce e sin perguicia/ polo marcado carreiro (…)”. Lección do noso
mestre. O idioma común pode e debe recuperar as bisbarras irmás, a
mellor arma para derrubar prexuizosos lindeiros políticos. Só así algún
día o desexo do poeta será realidade, “Irei un día do Courel a
Compostela por terra liberadas?”.
Dende O Bierzo non podemos deixar de vindicar, para o vindeiro Día
das Letras Galegas, un novo protagonismo cultural noso. Que o 2011 sexa
declarado ano de Antonio Fernández y Morales. Este escritor publicou no
1861, dous anos antes dos Cantares Gallegos de Rosalía de Castro,
Ensayos poéticos en dialecto berciano. Esta obra está escrita en galego-
berciano e pode inserirse no chamado Rexurdimento galego. O noso autor
recolle o complexo das costumes (magostos, vendimas, entroidos, roma-
rías…) e da xeografía berciana (Vilafranca, Ponferrada, Cacabelos…), pres-
tixiando o escenario lírico popular.
Dende logo que a declaración do 2011, como ano de Antonio Fernández
y Morales, co gallo do 150 aniversario da publicación dos ditos Ensayos poé-
ticos, supoñería un grande esforzo de prestixio cultural colectivo. Aínda así
cómpre facer unha nova homenaxe aos falantes asoballados da franxa
estremeira (Navia-Eo, O Bierzo, As Portelas e val do Elas), como
xa se fixo no 2002, co frei Martín Sarmiento. Chega o
momento de recuperarmos as vellas palabras
do escritor berciano, “Cual tesoro que o
codicia/ de dous avaros escolta/ con
xusticia, ou sin xusticia/ tira por
ela Galicia/ mais Castilla non
a solta”. Oxalá Galiza teña a
valentía necesaria e apro-
veite esta oportunidade
de dignificar cultural-
mente O Bierzo, como
exemplo de irman-
dade galega.
MAIO DE 2010 | ESPECIAL “LETRAS GALEGAS”
DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010
UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)
A AELG TRINTA ANOS DESPOIS
MERCEDES QUEIXAS ZAS (Secretaria xeral da Asociación de Escritores en Lingua Galega)
ranscorridos trinta anos desde a fundación da AELG
T en 1981, despois dunha ollada ás conclusións apro-
badas entre os asistentes a aquel I Encontro de
Escritores en Lingua Galega celebrado no Mosteiro de
Poio e ao que acudiron uns 150 escritores e escritoras, a
perspectiva do tempo transcorrido permite aplaudir a
consecución de reclamos e esixencias que figuraban nas
conclusións da clausura daquel inaugurador congreso,
avalándonos, neste camiño andado cara a madurez,
algúns avances a respecto da restauración de usos para a
lingua galega no camiño da desexada normalización lin-
güística, literaria e cultural.
No entanto, despois de tres décadas de protección
legal para a lingua galega, da progresiva incorporación
desta ao ensino e de investimentos económicos impor-
tantes e reiterados en campañas de concienciación
social, varias daquelas conclusións definitivas seguen a
estar de plena actualidade na medida en que, xa en
1981, a AELG reivindicaba o dereito dos escritores en lin-
gua galega a non seren traducidos ao castelán nas entre-
vistas que se lles fagan nos medios de comunicación gale-
gos, reclamaba a presenza de autores de teatro galegos
na TV, a derrogación do decreto de bilingüismo, o
emprego do galego na Administración, demandaba a
corrección de erros e enfoques trabucados, que se dan
arreo, sobre a literatura galega no ensino, e esixía a rea-
lidade dunha escola galega e en galego a todos os niveis.
Demasido vixentes algúns destes reclamos na Galicia
contemporánea, trinta anos despois, en permanente
revisitación dos versos do poeta de Guitiriz, Xosé Mª Díaz
Castro: Un paso adiante e outro atrás, Galiza / e a tea
dos teus soños non se move, ou do poeta do Courel, Uxío
Novoneyra: Irei un día do Courel a Compostela por terras
liberadas?
En 2005, o consello directivo da AELG, presidido polo
poeta Cesáreo Sánchez Iglesias, acordou render tributo
de lembranza e homenaxe, amical e profesional, a quen
foi o seu presidente entre os períodos 1982-1985 e 1988-
1999, na publicación colectiva intitulada Uxío Novoney-
ra. A emoción da terra.
O seu compromiso e ideario de construción da nación
soñada segue vixente como facho que guía o proxecto
O seu compromiso e ideario
de construción da nación
soñada segue vixente como
facho que guía o proxecto
colectivo da AELG
a peneira 9
colectivo de presente e, sobre todo, de futuro, que ali-
menta a AELG contemporánea, fortemente imbricada na
sociedade galega, no seu tempo, nas súas coitas e espe-
ranzas.
Reivindicou Uxío Novoneyra e seguimos a reivindicar
nós a defensa da independencia intelectual do escritor, a
reclamación da necesaria e respectuosa estabilidade
económica da AELG a nivel institucional, a achega da
literatura viva da man e voz dos seus autores e autoras
como tarefa complementaria ao eido educativo, o amor
pola cultura oral e escrita que cómpre recollermos para
continuar o herdo, a defensa inequívoca e irrenunciábel
da lingua propia e da función do escritor como constru-
tor do idioma e salvagarda da tradición, pois as palabras
non nos foron simpremente ofrecidas como expostas,
senón pra que rematen a criación pois ningunha é com-
pleta. Todos foron principios nucleares, axiais, do pro-
xecto vivo que deu razón de ser no tempo ido a esta casa
común que, tal e como nos foi aprendido, a AELG quere
continuar a ser.
Proxecto de futuro alicerzado, máis unha vez, na lin-
gua galega e nas palabras do noso poeta-decidor coure-
lao: Porque a lingua é sagrada, é o único que queda de
tódolos nosos mortos, a única forma de inmortalidade
longa. E o poeta é ou debe ser a encarnación viva desa
língua. E sabéndoo ou sin sabelo con plenitude sempre
fala en nome do seu pobo.
10 a peneira ESPECIAL “LETRAS GALEGAS” | MAIO DE 2010

DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010

UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)

ESCOLMA
FIANDEIRA namorada Tódolos tempos tempiños son
que fías detralo lume pero a neve é gran prisión.
cos ollos postos nas chamas Verbo antigo
roxiñas brancas i azules.
Fiandieriña que fías ENCONTRAR no Cebreiro a atrancada:
nas noites do longo inverno neve folga no tourón basada.
as liñas máis delgadiñas De polvoriña e xistra rexeitado
que o fío do pensamento. á Faba i a Lagúa a arrecadadas.
Cai a neve branca fora Esbarar ó Valcarcel en irado
riba dos teitos calada a favor das barras aguzadas.
mentras ti fías e soñas Repetidas súpetas petadas
nunha cousiña lonxana... entre piornos tornos xestas
hastra o val das augas batanadas.

Das Ferrerías á Veiga i Ambasmestas.

Volver por Vilafranca á empinada
por Corullón e Oencia / por Vilarrubín
BRANCA, Uxío i Arturo a Ferramulín / pasados Vilarrubín
quedaranse no Futuro Ferramulín Horreos pechado /
quedaredes no Futuro hastra a Boca do Couto i a Parada.
pra que siga o Pasado
e ti Galicia a durar Por Savane á Pedra nova remontada
anque se funda o lousado cruzando o Courel de lado a lado.
e caia neve no lar. E por Lóuzara / Padrocelos de Martín
Anque se funda o lousado trovador / hastra Samos. Retomado
e se descubra o faiado. o Camiño tra-la corta rodeada.
No coarto en que fun nado
e no mesmo leito ha nevar.
Facsímile do caderno inédito “Abrojos”.

TERRAS érmedas do Freixeiro!

Montes irados!
Ó SIL Pobos pobres
que se foron quedando nos ósos!
O río ó ras
cheo d-auga e destino ó paso
flue flumen
pr-onde foi xa o sol tragado
todo o ouro volto prata O MOUCHO DA ALAMEDA / LUGO
/gris raspado/
en mil sarillos MOUCHO que cantas pra noite queda
e aneis cruzados na sombra das flairas tecidas,
sumándose ó caudal da noite ti fais distas arbres de cidade
tamén alto. un bosque antigo no que eu estuven sempre.
Oíndote, esquezo as casas apezadas d´orredor
Il non precisa de nós POLO Real de Parada que o teu canto iñora.
nin diste canto. por Savane e por Piñeira Moucho,
Ela sola Naturaleza Pontalor e Fondestela nós non somos para vivir esquí.
é forma de algo. cara Pacios de Lousada Os dous viñemos de lonxe
I eu de eiquí quedo o solar da miña mai. e tornaremos outra vez para aló,
chegou ó outro lado Polas rotas do meu pai onde o noso misterio se acai.
coma cando a polas doncelas i a miña irmá cabaleira. Ti iraste, despois que eu me vaia,
dun salto Coma se fora candi-el unha noite que ninguén vele
foi do cabalo de Roldán coma se fora candi-ela nesta cidade de nebras e campás vagariñas.
ralvado. a Pedrafita á feira.
Por Grandalonga e Liñares
Niste aire quente rente deixando a do Courel
amigo Lauro pola vista dos Ancares.
sómo-la beira
con todo o tempo pra miralo PRANTO POLO CHÉ
coma se nin a el nin a nós Elexía instantánea a Ernesto Guevara
agardara o Oceano
E non-o viramos perderse eí AS aves da tua morte foron os muricegos que non vira en
a corto tramo COUSOS do lobo! [todo o ano.
i ó pechar a noite nela Caborcos do xabarín! Por iles soupen que é certo.
desembocando. Eidos solos É certo! é certo! é certo! é certo! é certo!
onde niguén foi nin ha d'ir!
O lobo! Os ollos o lombo do lobo! Ás palazadas por dúbida entre certeza quer vir o pranto
Baixa o lobo polo ollo do bosco como o peso de prumas inda quentes dos derradeiros
movendo nas flairas dos teixos [paxariños mortos
FICANDO na anta ruxindo na folla dos carreiros de tódalas anduriñas que cairon ó irse.
- a fiestra aberta á albavía en busca da vagoada máis sola e máis medosa...
voar as anduriñas. Rastrexa Como os homiños morren os éroes
Levein os ollos prá serra párase e venta non se funden Os Andes nin nada.
i esquecinme da alba de min e delas finca a pouta ergue a testa e oula cara o ceo A mesma door xa afroxa a gorxa ó decorrer polo pranto
que anque iban e viñan con toda a sombra da noite na boca. [baixiño.
i anque oía non oía… E nin inda agora nin pra ti teño outra voz.
MAIO DE 2010 | ESPECIAL “LETRAS GALEGAS” a peneira 11

DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010

UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)

ANDAS as ruas coma se fora a praia A MARÍA MARIÑO PANOS brancos

lenelene entras na carta esfiañados
i escribes diante frores murchas CÁNTOS outonos e longos invernos da nebra
a fibela do meu traxe sigue tan benfeita pasando a ollada –espello a espelloda ouveando polos vales
coor dos teus ollos á coor do Ucedo! polos soutos
ouh muller para lonxe i as devesas marelas
pra aquil que tral'o locir d'intres nada pode haber diario en busca dun caborco
ou dunha valiña outa
chegas do Norde que os acolla
pasas da saga á cantiga levando sola a gran imaxen i os faga acougar!
PASADAS TÓDALAS FRANCIAS Fiañas da nebra
soños rubindo
vir a tempo PASADAS tódalas Francias e baixando
por Ocitania ou Gascuña á gaiola do aire
súpeta creba a forcia dos isolados ou de París a Iruña polas serras érmedas
g r a n d e s xa diluídas distancias. e polos soutos espidos
a l t o s A Aragón por Cataluña do Nadal!
pra cair. ou polo Norte por Son.
En pasádalas Navarras
as cadeas e as barras.
Pasados León e Castela
por Castela a León.
En pasado Monte Irago
SERRA ABERTA e xa en Lingua de Galicia
Ponferrada e Vilafranca

Facsímile do caderno inédito “Abrojos”.

TERRAS outas e soias! deixando a chaira estanca
Serras longas mouras! enas mesmas portas dela.
Eu son esta coor de soedá O Valcarce e sin perguicia
Ancares soñados co lonxe! –as penas de garamel–
Penas de Marco de Meio Mundo en ringuileira do apeitar para o Cebreiro
Candedo ás Moás! polo marcado carreiro
Alto da Lucenza Formigueiros Montouto Pía-Páxaro que a neve volve vago.
Tesos cumes do Courel! Pobos probes Encarar o porto incerto
Ardidos de tristura mouros de queimados! o longo cerengo aberto.
Lor ruxindo polo val pecho! A un lado i autro del
Ucedo e ucedo! todo o horizonte en vela
Fontiñas outas os Ancares i o Courel.
penedos Pasada Triacastela
carrozos escuros do Iribio as faldras fago.
fragas agros soutos e devesas! Labregos e pastoras E por Samos Sarria a Lugo.
que soio vistes Oh Lugo a ti me adugo SE O PASADO É PASADO
istes tesos e máis estes vales! e solo por ti me arredo
Aturula a curuxa e canta o cuco que ben mereces desandes! SE o pasado é pasado
medindo o tempo quedo que se para na cor e tornándose Ver a Ponte a antiga vía i o presente é o urgente
contra un ven cravarse no sitio onde máis se sinte! a Muralla a Catedral por qué inda busca a xente
de Dona Santa María aquil soño clausurado?
o Coro e o Grial.
E ver fincadas rezar Vido visto ben Santiago
coma co antigo medo i esa cuestión non resolta
poñer a súa alma núa fago camiño de volta
ONDE só queda alguén pra aguantar dos nomes didiante dos Ollos Grandes. camiño de volta fago.
poño eu a ampla fronda E despois de rodear
a redroma dun castiñeiro de rodear e de estar Camiño de volta fago
e sentada á súa sombra xunta a longa estirpe do último que non se fai o Camiño volvo do cabo do Mundo.
[labrego. solo para o rematar Terra sólo en ti me fundo:
cruza e debruza no Miño: é a certeza que trago.
Non coma as estirpes dos reis Portomarín sulo lago.
ciscadas en múltiples pazos e alcázares Palas Melide Arzúa.
e países diversos E logo xa Compostela
senón as estirpes campesiñas –Monxoi! Eoi! Ei Santiago!–
xeraciós e xeraciós e párame á vista dela
xuntas á porta das casas pechadas mirar como eu o fago. PORTA XORDA 1966
na escaleira de pedra
ou nas raigañas fóra dunha árbore coma esta. PORTA xorda cravada a forza que o pulo sabe!
Dente puño teso a premer valeiro!
Estirpes da gleba Cando volva o vento
amosados mortos que nin oxa o sol de Xullo serás ti Libertá ou soamente abalar de árbores?
Facsímile do caderno inédito “Abrojos”.

cando se erguían pra gadañar co orvallo!

Rota a corda que tempera a forza do sino
Gadañarei outro ano un pobo enteiro rébrese no tempo
gadañarei en homenaxe folga xeral contra da Historia.
non por que a herba volva tenra e igual
e defender os prados gañados á bouza. Compría agouxarse en calquer ichó
Gadañarei coma nas grandes rogadas do Vrao mais seguín fora a xistra
tralos gadañeiros sucesivos velando norde estrela longa brillo atuido.
lambendo con brío os calcaños de diante. Alguén chama. Alguén agarda.
Ir e vir da gadaña canta a ritmo binario Corazón tente
sobre un fondo de roxe ou río contin. sostén a gran nembranza.
12 a peneira ESPECIAL “LETRAS GALEGAS” | MAIO DE 2010

DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010

UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)

A HOMENAXE DO POBO
ANTÓN F. ESCUREDO (Xornalista)

ove de abril de dous mil dez. Non imaxino unha

N homenaxe mellor a un poeta, menos aínda se de

quen falamos é Uxío Novoneyra. No seu Courel
natal, no lugar onde pasou tantas horas da súa vida e que
tanto amaba, os seus amigos, compañeiros de profesión,
veciños, lectores da súa obra, entre os que eu me atopo,
e a súa propia familia paseamos polos seus versos física-
mente entre A Ferrería de Seoane e Parada do Courel.
Nun acto sinxelo e emotivo, sen presencia institucio-
nal nin política, unhas seiscentas persoas seguimos o
antigo Camiño Real para visitar os lugares máxicos que
antes léramos sobre o papel a través dos versos do
poeta. O Lor, á dereita, acompañábanos a xeito de guía.
“Ao outro lado do río aínda se conserva a calzada roma-
na e preto de aquí é onde dín que estaba o monte
Medulio”. A voz era a de Uxío Novo, fillo do escritor, que
se confundía coa paisaxe mentras transmitía algúns dos Os participantes subindo cara a Parada.
tesouros que ten a tradición oral. De fondo, entre poema
e poema, uns gaiteiros de Boqueixón deixaban constan-
cia de que a música, a nosa, segue sendo imprescindible
na literatura e nos actos deste país. Diante camiñaba o
amigo persoal do poeta, o tamén escritor Xosé Lois
García, organiza as lecturas.
Á entrada de Parada, ao pé dun inmenso souto, agar-
dábanos Elba Rei, viúva do Novoneyra, para adentrarnos
no universo privado e público do poeta. Diante do esca-
no que sempre recibía aos visitantes ás portas da viven-
da atopamos máis poesía. Logo unha ofrenda floral en
nome de todos e todas os que sentíamos que presenciá-
bamos un intre único. Despois a sorpresa de poder visi-
tar o interior da casa. Alí estaban os seus libros, os seus
cadros, as súas fotografías. En cada recuncho máis poe-
sía saía espontánea dos agradecidos visitantes. Xa de
regreso á Escola da Ferrería cada quen contaba as súas
sensacións persoais tratando de gardar no seu interior
cada intre do día.
Na Escola da Ferrería máis parlamentos, lecturas,
cancións, e o vento a non querer perderse nada do que
alí acontecía. O regreso, horas despois, valeunos de
transición tras ter ben clara a idea de que ese día o
poeta compartíu con nós algo máis que a súa obra, o seu
espíritu. Polo camiño houbo lecturas espontáneas de versos de Uxío Novoneyra. Ofrenda diante da súa casa e en presencia da familia do escritor.
MAIO DE 2010 | ESPECIAL “LETRAS GALEGAS” a peneira 13

DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010

UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)

A CASA MUSEO MANUEL MARÍA

ALBERTO ANSEDE (Secretario da Fundación Manuel María de Estudos Galegos)

A casa erguida con xisto e cantería,

por obra dos avós, era fermosa.
Aí está: forte, firme, fachendosa
chea de beleza, prestancia e harmonía.

Toda ela é unha lección de xeometría,

unha doce ternura pudorosa
unha lareira tépeda, amorosa
e un deslumbrante sol ao mediodía.

A presencia da casa é imborrábel:

unha fonda experiencia que vivín
de maneira fatal e irrenunciábel.

Nesta casa eu nacín, amei, sufrín…

A súa memoria, firme e perdurábel,
¿qué lembranza conservará de min?
MANUEL MARÍA. Sonetos á casa de Hortas

ste é un dos 50 sonetos que Manuel María lle dedi-

E cou á súa casa natal, a casa de Hortas, para con-

tar e cantar os traballos e os días dunha casa
labrega de bo pasar. A identificación do poeta con ela
Casa Museo de Manuel María.

e coa forma de vida que representaba queda ben de

manifesto ao longo de todo o poemario no que este
soneto se inclúe.
As Casas Museo apareceron como memoriais de ilus-
tres persoas dos ámbitos literario, artístico, cultural e
mesmo político. Xeralmente, as súas residencias convér-
tense en museo para acoller o máis memorábel da obra
desa persoa, unida aos seus obxectos persoais e a todo
tipo de documentación sobre el e a súa época.
Desde hai algo máis de dous anos a Fundación Manuel
María de Estudos Galegos vén traballando caladamente
para darlle unidade ao legado do poeta Manuel María a
través da constitución dunha Casa Museo do escritor na
súa casa natal de Outeiro de Rei. Transcorrido este
tempo empezan a agromar os resultados.
A familia, con grande xenerosidade, accede a aban-
donar esa casa centenaria que lles serve de vivenda
habitual e, mediante un acordo económico, proceder á
construción dunha nova casa. As institucións estanse
sumando progresivamente ao proxecto, comezando pola
Deputación de Lugo que o encabeza institucionalmente,
e continuando polas de A Coruña e Ourense así como
diferentes concellos do País. Tamén a Fegamp (Federa-
ción Galega de Municipios e Provincias) adoptou o acor-
do na súa Executiva de asinar un convenio-marco coa
Fundación no sentido de avalar e patrocinar a súa sina-
tura-adhesión por parte dos concellos do País.
Tamén a sociedade civil se está a implicar. Primei-
ramente o grupo musical Berrogüetto está a vincular a
presentación do seu novo disco Kosmogonías a este pro-
xecto de maneira que, contando tamén coa colaboración
doutras institucións, o recadado por venda de entradas
destinarase tamén a esta finalidade. Numerosos particu-
lares mostraron igualmente a súa adhesión mediante
pequenas aportacións económicas ou profesionais.
De continuarmos así, non tardaremos en conseguir-
mos o obxectivo e, ademais, do xeito que a Manuel María
lle gostará: dunha forma participada, plural e galega.
Seguimos coa porta aberta desde www.manuelma-
ria.com. O proxecto vale a pena.
14 a peneira
DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010
UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)
A CRISE: RETO E OPORTUNIDADE
ALFONSO GARCÍA (Presidente da Asociación Galega de Editores)
unca tanto se editou e tan ben en
N lingua galega. Nunca se vendeu
tanto libro galego. Estas afirma-
cións, que son certas, puideran impedir
de forma interesada unha análise ponde-
rada da situación actual da nosa edición.
É certo que en 24 anos se multiplicou
por dez o número de títulos anuais edita-
dos e pasamos dos 187 en 1980 aos 1.894
títulos no ano 2004.
É certo que na última década se
duplicou o número de empresas que for-
man parte da AGE, que suma xa 45 edi-
toras e algunha máis á espera.
Pero tamén é certo que a partir de
RIOBÓ PRADA
2004 se produce unha certa ralentización
no crecemento, tanto en produción
coma en vendas, e que os datos agarda-
bles confirmarán que a crise, aínda que
menos destrutiva ca noutros ámbitos, se
fixo presente tamén no sector.
Todo apunta, non obstante, a unha
consolidación definitiva da actividade
editorial galega, que debe enfrontar con
serenidade os retos que o presente lle
depara e que brevemente concretamos
nos seguintes puntos.
Reforzar os ámbitos de profesionali-
zación da edición de xeito que permita
compatibilizar o necesario labor cultural
coa imprescindible xestión empresarial.
Esta será a mellor garantía de futuro
para o sector do libro e para a cultura
que representa.
Diversificar a oferta editorial.
Cómpre precisar que o 70% da nosa pro-
dución e sobre o 80% da facturación ten
como destinatario final o ámbito escolar
(texto, dicionarios e literatura infantil e
xuvenil).
O ensino foi pois unha plataforma
privilexiada para o desenvolvemento do
sector pero convértese ao tempo en risco
previsible.
Oportunismo, improvisación e irra-
cional revanchismo presiden con dema-
siada frecuencia a acción política no
ámbito educativo e o mundo da edición
non pode danzar ao seu aire. Cómpre
reforzar a oferta editorial, abríndoa a
todos os ámbitos que esixe unha cultura
adecuadamente posta en valor, para
deste xeito minorizar os riscos que a pro-
pia acción política poida depararnos.
Aumentar os índices de lectura e
sinaladamente os índices de lectura en
galego. Se ben é certo que nos últimos
anos se produciu un avance nos índices
de lectura, que nos achega xa á media
estatal, non é menos certo que a mello-
ría vai principalmente da man dos enco-
miables esforzos que se realizan, unha
vez máis, no contexto educativo. O noso
índice lector está aínda moi lonxe da
media europea e aínda máis de países de
referencia que superan o 70% de lectores
ESPECIAL “LETRAS GALEGAS”
habituais (Alemaña, Gran Bretaña) ou do
máis do 75% dos países escandinavos.
Téñase en conta que o noso 54,9%
inclúe a lectura nas diversas linguas e
sitúa o índice de lectores habituais en
galego, sorpréndanse, nunha franxa
entre o 5 e o 7%, a todas luces indefen-
dible social e politicamente.
É imprescindible salientar que o
futuro dos índices de lectura en galego
está en dependencia directa do prestixio
da propia lingua e do seu uso, e, en con-
secuencia, das políticas lingüísticas que
se apliquen. Os lectores habituais en
galego len sistematicamente libros en
Oportunismo,
improvisación e
irracional
revanchismo
presiden con
demasiada
frecuencia a acción
política no ámbito
educativo e o mundo
da edición non pode
danzar ao seu aire.
| MAIO DE 2010
castelán, pero existe en Galicia unha
ampla maioría que le decote en castelán
e non o fai en galego.
As consecuencias son claras e non
caben divagacións políticas. En Galicia, e
con datos xa consolidados, no ano 2007,
dunha facturación total para o libro de
165,33 millóns de euros, só 22 millóns
son de libro galego e tan só o 1,60 % das
vendas corresponden ao noso libro litera-
rio. Os números son reveladores e para
nada reforzan a actual teima do “supos-
to” equilibrio entre linguas e o teórico
bilingüismo harmónico.
Asumir o reto da edición en novos
soportes. Os cambios globais que se ave-
ciñan no mundo da edición apuntan a un
novo paradigma no ámbito do libro.
O sector editorial galego prepárase
para asumilo consciente dos riscos e
tamén das vantaxes que ofrece. A expe-
riencia doutras industrias culturais neste
ámbito, sinaladamente a música ou o
cine, marcan os límites do risco. Por
diante un traballo arduo na definición
dun novo modelo de negocio e tamén
unha nova definición do oficio de editor.
E no horizonte unha posibilidade certa
de adecuada visibilización do libro gale-
go. A Plataforma galega do libro dixital
está cada día máis cerca e seguimos a
soñar co Culturgal das nosas industrias
culturais.
MAIO DE 2010 | ESPECIAL “LETRAS GALEGAS” a peneira 15

DÍA DAS LETRAS GALEGAS - 2010

UXÍO NOVONEYRA (1930-1999)

O PAPEL DAS LIBRARÍAS

XURXO PATIÑO PÉREZ (Presidente da Federación de Libreiros de Galicia)

mundo do libro xira arredor de executamos e que, máis alá da súa ver- poeta do Courel, o noso universal Uxío quecible, mais non temos costume de

O dous eixos vertebradores, que son,

por suposto, o autor como creador
da obra literaria e o lector como inter-
tente comercial, posúe un alto grao de
compromiso cultural e intelectual. Esa
faciana non mercantil pesa moito máis
Novoneira.
Volvendo sobre o labor libreiro,
temos, xa que logo, sentirmonos orgullo-
ver recoñecemento do noso traballo dia-
rio por manter abertos os nosos estable-
cementos. É mágoa non dar aprezo ao
préte e destinatario último do seu traba- que a estritamente económica. Por sos do traballo ben feito que estamos a que se ten e cómpre evitar este erro des-
llo. Mais este panorama básico se desen- suposto que temos que pensar no noso realizar, sen esquecer por suposto os graciadamente frecuente (Isto é o que
volve nun universo complexo que inclúe sustento, pero en ningún momento esforzos precisos para mellorar, e agra- temos que esforzarnos por cambiar entre
a unha chea de operadores; como librei- esquecemos que o ánimo que nos impul- decer os recoñecementos que desde todos, libreiros en primeiro lugar, pero
ro que son quero centrar por un instante sa ten unhas connotacións románticas outros sectores deste noso universo do tamén escritores, editores, lectores, ins-
a atención sobre o papel final da cadea evidentes e a maiores tendemos a ter libro se nos fan (caso do Premio Nacional titucións...) Non debemos renunciar a
de valor do libro ante o unha perspectiva comprometida que de Fomento da Lectura 2008 que centra- seguir a ocupar un papel fundamental na
consumidor último, se vencella de xeito especial do na figura da nosa agrupación nacio- cultura hoxe mesmo e no vindeiro
papel que pode ser aquí en Galicia coa nosa nal, CEGAL, se fixo extensiva a todos os tamén. Temos que facernos ver e valer e
desenvolvido por cultura en xeral, e coa libreiros) e non debemos obviar que para iso debemos contar por riba de todo
múltiples operado- nosa lingua e a nosa temos que loitar polo recoñecemento co noso primeiro e fundamental aliado, o
res (pensemos no literatura en particu- social do noso labor poñendo nun espe- lector, o noso cliente, o noso amigo. Por
bibliotecario, no lar, especialmente cial énfase na nosa importancia inexcu- todo iso, por contar con nós, moití-
mestre ou profe- en datas tan sinala- sable no mundo cultural e lite- siamas grazas, prezado
sor, no crítico lite- das coma o Día das rario. Estamos afeitos a amigo lector.
rario...) pero ao Letras Galegas que imos escoitar choros
meu entender se celebrar este vindeiro polas librarías
representa de día 17 de maio que pechan dei-
xeito especialmen- reivindican- xando atrás unha
te evidente na do este pegada ines-
figura do libreiro, ano a figu-
cómplice necesario ra do
na perpetración do
feito lector, culpa-
ble por tanto do
delito de lectura en
primeiro grao... (e
a moita honra)
Somos nós, a
xente que traballa nas
librarías, persoas afei-
tas a ocupar un discreto
segundo plano que tende
a desenfocar o noso labor,
facendo que ata nós mesmos

RIOBÓ PRADA
non sexamos conscientes da
importancia do traballo que arreo
apeneira
Edita: EDICIÓNS A PENEIRA CONDADO S.A.
Sarmiento Rivera, 17 - 36.860 Ponteareas (Galiza)
Telf./Fax: 986 66 09 86
Madrid: Tlf e Fax: 926 547606 - 91 539 52 41
Valencia: Tlf.: 659 50 47 36
Nova Iorque: 86-19,58 Av. Elmhurs - 11373 USA
Vigo: vigo@apeneira.com
Pontevedra: pontevedra@apeneira.com
Condado: condado@apeneira.com Asociación Española
Louriña: lourinha@apeneira.com de Editoriais de
Baixo Miño: baixominho@apeneira.com Publicacións Periódicas
Val Miñor: valminhor@apeneira.com
Deportes: deportes@apeneira.com
Publicidade: publicidade@apeneira.com Este xornal
Impresión: Tameiga Publicacións - Mos - 986 48 74 80 imprímese en papel
Depósito Legal: OR/57/84 reciclado