ZALLA ETA BALMASEDA (BIZKAIA) ARTEKO ARO BERRIKO GALTZADA. ERREGE-BIDEA (ZALLA ETA BALMASEDA UU.BB. BIZKAIA) La calzada de época moderna entre Zalla y Balmaseda (Vizcaya). El Camino Real (TT.MM de Zalla y Balmaseda, Bizkaia) Femando Sénchez Hidalgo ‘Torge Morin de Pablos Rafael Barroso Cabrera Marta Escolé Martinez Mario Lépez Recio ‘Antxoka Martinez, VelascoKOBLE (Serle Antropologia Cultural). Bilbao Bizkaiko Foru Aldundia-DiputaciOn Foral de Bizkaia N2 XI, pp. 339 a 354, nfo 2006/7. ISSN 0214-7971 ZALLA ETA BALMASEDA (BIZKAIA) ARTEKO ARO : BERRIKO GALTZADA. ERREGE-BIDEA (ZALLA ETA BALMASEDA UU.BB. BIZKAIA) La calzada de época moderna entre Zalla y Balmaseda (Vizcaya). El Camino Real (TT.MM de Zalla y Balmaseda, Bizkaia) Fernando Sénchez, Hidalgo” Jorge Morin de Pablos Rafael Barroso Cabrera Marta Escolf Martinez Mario Lopez Recio Antxoka Martinez Velasco RESUMEN La construccién del Colector de Sancamiento de Zalla-Balmaseda ha permitido plantear el estudio de dife- rentes yacimientos afectados por la traza. Entre ellos destaca el Camino Real. La intervencién arqueolégica consistié en Ia realizacién de prospecciones, campafias de sondeos y excavacién en érea de los tramos conser- vados, EI trnzado viario objeto de estudio, formarfa parte del Camino Real que comunicaba Bilbao con Balmaseda y que aprovecharia la traza de un antiguo camino romano. Esta via tras atravesar el centro de Gtiefies se aden- ira en Zalla por Aranguren, La ruta continta por el mismo lugar donde discurrfa la calzada medieval que pro- cedente de Balmaseda se dirigia a Burcefa, una de las vias de comunicacién por la que llegaba la lana castella- na a puertos vizcafnos, Palabras clave: Calzada, Camino Real, la, Balmaseda, Bizkaia. . SUMMARY Between June and September of 2005 the archaeological excavation of several sections of a way paved with stones connecting the populations of Zalla and Balmaseda was carried out, in Vizcaya. This intervention came motivated by the construction of a residual water pipe in the zone, whose incidence in the heritage was to verify. In particular, the layout of the Emissary was coincident with this old way, of great historical importance in Viz- caya: the Camino Real from Bilbao to Balmaseda. Keywords: Ancient Road, Royal-Road, Zalla, Balmaseda, Bizcay. ()Auditones de Energia y Medio Amblewe, 8.A-ron Askeologia ets Kultura Bliabide Soilaren Arkcologia Klason Atala ‘Alfonso XII Etorbidea, 72. 28016 MADRID Tel, 91510 25 $5; Fax 91 415 09 08; -posta:cassanchez @ wenadooadsl ot; wwwsaudema.com“M0. FERNANDO SANCHEZ HIDALGO. JORGE MORIN DE PABLOS, RAFAEL BARROSO CABRERA, MARTA ESCOLA Y MARIO LOPEZ RECIO LABURPENA Zalla-Balmaseda saneamendu-kolektorearen eraikuntzak trazak erasandako aztamategi dezberdinen ikerke- (a ahalbideratu du, Hoien artean errege-bidea nabarmentzen da. Esku-hartze arkeologikoak prospekzioak, zun- daketa kanpainak eta kontserbaturiko zatien indusketa bameratu zituen, Ikerketapeko ibilbidea, Bilbo Balmasedarekin lotuko zuen errege-bidearen zati bat izango zen eta, era berean, erromatar bide zahar baten traza baliatuko 2uen. Bide hau, Guefes-en herrigunea behin igarota, Zallan bameratzen da ArangurenetikIblbideak, Balmasedatik Burtzefiara zihoan Erdi Aroko galtzadaren ibilbidetik jarraitzen du, gaztelar artilea bizkaitar portuetara iristen zen bideetariko bat. Giltz-hiteak: Galtzada, Ervege-bidea, Zalla, Balmaseda, Bizkaia. OBIE Astpaogt Ctra a 12, ao 200807LA CALZADA DE EPOCA MODERNA ENTRE ZALLA ¥ BALMASEDA (VIZCAYA) Mi EL CAMINO REAL (TT. MM. DEZALLA Y BALMASEDA, BIZKAIA) SARRERA 2005-eko ekaina eta iraila artean, Zalla eta Bal- sed hertien arteko harzolaturiko bide baten hain- bat zatiren indusketa arkeologikoa burutu zen. Inter- bentzio honen jatorria, hondar-uren kolektore baten ina egiaztatzea zuen helburu. Zeh hhustubidearen ibilbideak koinziditu egiten zuen Biz- ti historikoko bide honekin: Bilbotik Balmasedarako errege-bidearekin. Lehenik, Zalla eta Balmasedako Errege-bidearen dokumentu-iturrtiak aztertu ziren (bilbidearen ati nnagusia). Gainera, arkeologi kata dezberdinak plani- i nola aurretiko Ian dezberdinak bidean zehar, eraikuntzan egon zitezkeen hainbat faseak konprobatzeko. Hori helburu, bi interbentzio arkeologikoak burutu ziren “Herrera zatia” eta “Tba- tra zatia” deituriko aldeetan, harzolaturiko egiturak ezagutu eta dokumentatzeko, Kanalizazio obren era- sana baino lehen, KOBIE CAntrpoogia Cuter n* 2), ao 200507 Interbentzio hauei esker, Aro Bemriko geltzada zahar baten harzolaturiko zati dezberdinak dokumen- tatu ahal izan ziren, baita bere erabilpenaten azkenen- g0 faseak ezagutu, Indusketa arkeologikoen ondoren,342 FERNANDO SANCHEZ HIDALGO. JORGE MORIN DE PABLOS, RAFAEL BARROSO CABRERA, MARTA ESCOLA Y MARIO LOPEZ RECIO biltegiaren ibilbidearen aldakuntza proposamen bat gin zen harlozaturiko hainbat zati babestu nahian, Ziurtasunez erasandak izango zirenak. LITURRIAK LAL. Agiriak eta kartografia Indusitako bidearen bilakaera ulertzeko, ezinbes- tekoa da lurralde horren erromatar biden’ ikerketa. Garai honerako iturri fidagarriena bada Antoninoren Ibilbidea, Inperioaren probintziak zeharkatzen zitu2- ten ibilbideen katalogoa, 2. Argeakia: Pisoraca-Faviobriga gltzada. Gonzalo Arias El Miliario Exrevagants @) Arias, 1994: 24 Eskuartean dugun galtzada, eguneratutako erreper- torioetan Gt 86 bezala agertzen da, kontuan hartuta Gallaecia-ren ekialdeko mugaren diseinu okerraren zuzenketa?, notazio sistema honen zailtzea ekarri duena, zeren eta kantauriar eta Duero bailarako bide asko, lehen tarrakonensera edo kartagoarrera egotzita, orain Gallaecia-ren bamean geratzen dira. Bide haue- tarako, G batez izendatzea aukeratu da, jarraian t edo c letra xehea dagokiena gehi zeukaien zenbakia Horrela, adibidez, Gi86 ulertu egin behar da “gal oar bidea tehent T86 tarrakoarratzat hartua zena” bezala Gi86 bide honen ikerketari, Julobriga-Flaviobri« a deitua, Mena aranetik zehar, Abasolok (1975: 186 y 8s.) ekin zion, Dokumentazio epigrafikoaren zati bat Otafies-eko miliarioa- tik (28,14; 39,4) hartzen da. Buskal lurraldearen iturri historiko nagusiak Erdi Arokoak dira: diploma- zia-dokumentuak eta kro- nikak. —__Lehenengoen artean pribilegioak eta errege-dohaintzak nagu- sitzen dira. Landa-sale- rosketen idazteunak oso baliogarriak dira bigarren mailako bideak aipatzen diwwztelako, bide hauen ibilbidea _berregiteko balio dutenak. | Erdi Aroaren bukaeratik, hala estatu mailako agin- duak nola Bizkaiko Jaure- rriarenak, baita _Tekuko beste dekretu batzuk, bideen egoeraz.arduratu ziren, bereziki beren kon- ponketa eta mantenuare kin, Aipamenik zaharrena XV. mendearen bukaera- koa da, non Enkarterrieta- ko hainbat —herriren kexuak entauten diren Kadagua ibaiaren uhol- deck eragindako birtinke- tengatik 1507-an, Juana andreak, Bizkaiko korrejidorea estutu egiten du Enkar- OBIE Anopoog Cull n° 12), a8 20087LACCALZADA DE 6P0CA MODERNA ENTREZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) oe TEL CAMINO REAL (TT MM. DE ZALLA Y BALNASEDA, BIZKAIA), terrietako bideak konpon daitezen; eta 1516-an agindu bera igortzen da. XVI. mendearen bukae- ran, 1588-an, Bilbao-Valmaseda bidea konpondu zen bertokoen lepotik eta eragindako hiribildu eta udalbatzen errenten lepotik, Zallak obra honetara- ko 100 dukat eman zituelarik. Textuan “...se hayan de reparar e hacer de calzada de piedra menuda de manera que esten bien hechos e segu- ramente por ellos se pueda hacer caminar todos los que por ellos anduvieren, ast de a cavallo como de requas e trajinerfa...” (Labayru, 1897: 536) esaten da, Hortik aurrera, etengabekoak izango dira Bal- masedaren Bidea konpontzeko deiak, Bai betearaz- penaren utzikeriagatik, bai konpondutako bidezo~ Tuaren iraupen eskasagatik. 1603-an, Zumalabe lizentziadunak, Balmasedaren izenean, Bilbo-Bal- maseda Bidearen puskak gaizki Konponduta zeude- Ia salatu zuen eta hoien Konponketaren beharrean jarri zuen indarra. 1612-an, Bizkaiko Jaurertiak, bideen osatze lanei utzi egiten zieten elizateei kargu hartzen zien. Aipamena ondokoa da: “Los sindicos dijeron que, estando decretado en diferen- 3. Argue itisrenetorbideak. La Herrera meando. tes Juntas Generales y Regimientos que cada veci- nto del Setor‘o haga en un afio su estado de la cal- zada (...) muchas anteiglesias se sustraian de hacer las calzadas, por lo cual habla mucho detri mento en los pasos (..). Se mandé que, de no observar los decvetos y capitulo de Fuero, cada vecino del Seitorio, cada uno en su jurisdiceién, haga un estado de calzada en tos caminos reales (..J. ¥ los fieles de cada anteiglesia tengan cuida- do de que se hagan a su costa, y envien testimonios OBIE niopogls Call n*1) a 00087 de cémo lo han hecho” (Larrea Sagarminaga, 1974: 211). Zallan, bideei buruzko dokumentazioa, beren egoera eta konponketei buruzkoa, 1650-etik aurrera, dekretu eta akordicen liburuetakoa da batez ere. Beren irakurketa eta azterketatik, kontserbaturiko Tehen dekretu liburuaren lehenengo orttik, bideen egoerari buruzko kezka ondorioztatzen da, benetan laudagarria den Balmasedako Frrege-bidearen kon- ponkeia eta kontzerbazio tradizio bati buruz hitz egi- ten duena. Komertzio ibildea zen heinean bidea ardu- raz zaintzen zen, Enrepertorio, ibilbide eta aro berrirako dauden bideen mapen artean, Villuga eta Meneses-en erre- pertorioak nabarmentzen dira, Escribano-ren ibilbi- dea, Santiago Lopez-ena, Cotarelo-ren gida militarra, ‘Tomas y Lépez-en mapa eta Coello-ren atlasa. Bidearen bilakaerarako Aro Berrian, Meseta eta Bilbo lotzeko proiektu ezberdinak kontstltatu daitez- ke, XVII. mendearen erdialdekoak direnak (Larrea Sagarminaga, 1974: 147-152). Garrantzitsuenak baziren Balmasedako Bidea, Urduiiako Haitzaren Bidea eta Gasteizerako Bidea Altubetik. XIX. mendearen lehenengo herenean, Fernando Vil.-ten erregealdian, bide-azpiegitura berriak prestatzen dira, hoien artean Bilbo-Balmasedakoa. 1833ko abenduaren 30cko Errege-agindu batek errepide berriak eraikitzeko aurrekari bat ezarri zuen, baina helburu hori lortzeko, Karlistadaren bukaerararte itcaron behar izan zen. Honen bukae- ra, Iguala Plana. deituriko errepideak eraikitzeko plana aurrera atera nahi da. Honen arabera, Bizkai- ko Jaurerriaren udalerri guztiek parte hartu behar zuten beraren finantzazioan, udalerri bakoitzaren aberastasunaren arabera, Zalla-ri ezarritako eraba- kimenak, udalerriari gehiegizkoak iruditu zitzaiz- kion. XIX, menderako ere, Pascual Madoz-ek ekarrita- ko datuak ezinbestekoak dira. Bere Diccionario Geo- gréfico-Estadistico-Histérico-an (Madoz, 1845- 1850, IX: 216) Balmasedari buruzko atal bat barnera- en du, Baina deskribapenik zehatzena Burgos-etik Ber- cedora-ko bidearen jatorriaren Memoria da, Errege- dekretua bidez 1828k0 uztailaren 20an eraikitzea agindua, eta 1832an Burgos-en idatzia. 8. Artikuluak, Bilbora gidatzen duen bidearen eraiki beharrteko adar baten merkataritzarako eta garraiorako abantai- lak xedatzen dituenak, zera dio: xImposible parece que esté muy lejos el dia en que la Diputacién del Seftorio de Vizcaya, tan celosa por los intereses de aquellos habitantes,344 FERNANDO SANCHEZ Hl tan inteligente y emprendedora, concluya ta obra que ha empezado y termine en Valmaseda, pues lo demas lo encuentra hecho, el fécil, corto, Pintoresco y muy poco costoso trozo que resta que hacer desde el puente de Castrejana. Ya una casa sola de comercio de Bilbao, que conocié a ‘mediados det timo siglo la importancia de este mismo camino, le construyé a su costa, pero del modo que podta hacerlo un simple particular; hizo ademds en la cuesta llamada de la Hoz, en la venta de afuera, cerca de Villarcayo y entre Villasante y Bercedo, grandes almacenes que todavia se conservan en parte, para la custodia de las lanas merinas cuando sobreventan tempo- rales que impedian los transportes, y desde la misma salida de Burgos, hasta la entrada de dicha villa de Bilbao, se encuentran bien a menudo fragmentos descamados de esta obra interesante, destruida por las intemperies y por la falta de reposicién continua que exigen ias de esta clase. ¥ después de extenderse a tratar de otras taciones afiade (el ingeniero D. Antonio Bolaio, ayudante de la Inspeccién de Caminos, el 26 de septiembre de 1801): Que debe hacerse otro camino desde el puerto de Castro Urdiales por las Encartaciones, Valmaseda y Valle de ‘Mena a incorporarse con la primera éarretera en Montija, con palpable wilidad del comercio de Bilbao y mucha parte de Vizcaya en las de Castro Urdiales, Villalia y Campos, y al de Santander y territorio que sale por el puerto del Escudo en las cuatro viadas del interion Ast se explica este Ingeniero, y sus observaciones pueden de paso servir, para no obcecarse por més tiempo, a los que de buena 0 mala fe han cretdo que la Junta de Burgos se equivocd en no dirigir por Ofa y Medina de Pomar la carretera que se puso a su cuidado.» Burgos-etik Bercedo-rako bidearen jatorriaren Memoriaren 9, Artikuluak, irina fabrikak bidearen ertzeetan jartzearen abantailak aipatzen dira, berauek irindu, bahetu eta kupelaratzeko, ontziratze puntuak uztaren puntuetatik hurbil daudela. Horrela, Bilbao eta Kantauriko beste kai erraztasunez horni litezke, ‘merkatuak garraio bideak erraztuz, 12, Arkeologi eta epigrafi datuak Arkeologi datuak, biden ikerketari ekiteko beste ezinbesteko baliabidea dira. Erromatar bide asko hharzolaturik zeuden eta, ohikoena izan ez bazen ere, beste hainbeste gertatu zen Erdi Aroko bideekin, Erdi 1LG0, JORGE MORIN DE PABLOS, RAFAEL BARROSO CABRERA, MARFA ISCO. Y MARIO LOPEZ RECK 4 Angas EL Berra g0 malaria. Aroko galtzaden ezaugartiak, Menéndez Pidal-en hitzetan, berauen zimentadura eskasa dira (erromata- rrak ez bezalakoak), harlauza txikien erabilpena eta beren antolaketa, maiztasun haundiz arrain hezur modukoa. Gainers, ez ziren arekak egiten eta beren kontserbazioa eskasa zen, Penintsulako erromatar bide batzuk ezagutu eta ikertzeko iturri epigrafiko nagusiena miliarioak dira. Balmasedatik pasatuko zen, eta erromatar bezala ezagutua izan den, bidearen ibilbidean hain- bat miliario aurkitu dira, hoietariko bi jabetza par- KOBIE AnoLACALZADA DE EPOCA MODERNA ENTRE ZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) ss TL CAMINO REAL (TT. MM DE ZALLA Y BALMASEDA, BIZKAIA) tikularretan daude eta beste bat Bilboko Arkeolo- gia, Etnografia eta Kondaira Museoan. 1 Berrdn izenez ezagutua den miliarioaren inskripzioak, cerromater galtzadan izandako zubien konponketa bat aipatzen du, K.o. 236. urtean, Cayo Julio Vero Maximino-ren garaietan (Ybarra eta Bergé, 1958: 75). ‘Brromatar garaiko eta Erdi Aroko biden konpon- keta Aro Berrian oso ohikoak izan ziren; gainera, 5 Argazki: Post 2aharbatrakozabaluntza Iran, eraiki bersiko harzola eta lavzadurak sortu ziren, bbatez ere hersien inguruetan. Eta horrela, nahiz eta agi izan ikusten dugun lauzadura Aro Berri / Garai- kidean egina izan zela,ibilbidea, segurtasunez, Erdi Arokoa da eta gainera, ia bere osotasunean bateraga- rvia, Aintainaroko bide batekin, Bide honek lurrezko bide bezalako aldi bat izan- go zuen, mota honetakoak zailagoak direnak aurki- tzeko, batzutan ibilbidea aldatzen zutelako. Itxituren mugitzeak, lurren lantzeak edo erabilpenaren gal- tweak, bidearen aldaketa ekar zezakeen. Bidearen zabalera eta bertatik ibiltzeko erraztasunak zehazten muen bera izendatzea zalbide bezala, zelaberebide edo gurdibide, XV. mendean zehar garatuko den jat- duera eta bentak bezalako kokapenak ekarrilo laguntzarako, Zentzu honetan, zabalauneak topatzen irn Zalla-Balmaseda bidean mota honetako finka- menduekin erlazioan jarri daitezkeenak (Ruiz Cat- mona, 1993: 992). Zabalgunenk zalditegiaren gel- dialdia errazten 2uen eta establezimenduetarako sarrera. OBIE (Ampolgin Ctra a 12a 2067 I, ZALLA ETA BALMASEDA ARTEKO. BIDEAREN GARAPEN HISTORIKOA Enkarterrietako eskualdean barneraturik, Bizkai- ko lurraldean, honako bide hau, inguru havek zehar- Katzen dituen bide sare historiko gatrantzitsu baten zati da. Erromatar garaitik, Enkarterrietako gunea garrantzi handikoa izan zen kantauriar Kostaldea eta gaztelar mesetaren komunikaziorako. Horrela leku- kotzen du K.o, Il. mendeko erromatar miliario batek, salantzarik gabe, Pisoraca-Flaviobriga bidearen mugarri seinaleztatzaile ian zena (Rodriguez Col- menero et alii, 1979: 209-2 16), Esromatar bide honek Balmaseda zeharkatzen zuen, gaur egungo Castro Urdiales (Kantabria) eta Herrera de Pisuerga (Palen tzia) artean kokatuta eta, era berean, Akitaniako Bidearen adar garrantzitsu bat osatzen zuen, Astorga~ tik Bordelera zuzentzen zena, Balmasedan, bide bien ibildeak lotzen dira, Gt86-a, Tuliobriga-Flaviobriga (Retortillo?-Castro Urdiales) deitua eta honén erator- pena, Zalla-tik, Nerbioi-aren itsasadarraren punturen batera abiatzen zena, Ez da ziurtasunez ezagutzen gaur egungo geltza- da, Zalla eta Balmaseda artean, Castro-Urdiales-era heltzen zen, Balmasedatik zehar eta Herrera. de Pisuerge-tik etorrta, erromatar bide batean gainja- nrita dagoen. Logikak agintzen badu ere, ez dago hori baieztatzen duen froga arkeologikorik. Edono- la ere, demostraturik dago ez zela_harzolaturik egongo beranduagorarte. Bide hau, Errege-bidea- ren ibildearen zati izango zen, Bilbo Balmasedare- kkin lotzeko. Brin da ere alde batera uti bide hau historian- rrean erabilia izan zenaren aukera, baita Antzinaroan ere, Saucedo arana zeharkatzeko bide naturala baita, honen ibai-bidea, Kadagua ibaa, bertatik ahokaturik igarotzen dena. Bide-egitura honek, ur-bazter eta ibar estuetatik iragaitea ahalbideratuko zuen aranaren alderik baxuenetan, edo, tokian toki, mendi-hegalen kota garaienetara helizea, batzutan malda haundiak gainditzen dituztenak, Erdi Aroan, Bilbo-Balmaseda bidea, Torrecilla, Barrio eta Aguirre-ren hitzetan (1991) Santiago Bidearen ustezko adar batekin jartzen da erlazioan (gaur egun oso zalantzatan jatritako hipotesia) aurre- rago El Berron-etik Mena Aranera abiatuz. XIV. mendetik, bide hau Errege-bidea izenez izendatzen da eta Balmasedako Aduana-rekin erlazioan zegoen. Zalla eta Balmaseda artean zeharkatzen dituen herriei dagokienez, Guefies nabarmentzen da, hortik, eta ‘Aranguren bitarte, Zallan bareratzen da, Pinta etxe- tik, San Cristobal janregia dagoeneko tokia, eta Zalla- ren herrigunetik ‘bertatik igaroz. Zallatik, Ybarra,‘M6 _ FERNANDO SANCHEZ HIDALGO. JORGE MORIN DE PABLOS, RAFAEL BARROSO CABRERA, MARTA ESCOLA ¥ MARIO LOPEZ RECIO Bolumburu, La Herrera eta La Mella auzoak igaro eta Valdemolina-tik Balmasedara heltzen zen (Torrecilla et alii, 1991: 32), XVI mendean, kontzeju-bide eta eta errege-bide izenak mantentzen dira, baina XVIIL mendetik aurrera, kontzeju-bideak hiribilduaren bideak izendatzen dira eta errege-bideetatik ezberdi zen jarraitzen dira (Basterretxea, 1993; 1019). Datu hhauek berresten dute segurtasunez Zalla eta Balmase- da arteko bidearen gaur egungo jatorria. XVIII. mendean, Bilboko Konsuletxeak Bilbo- lik Balmasedarako ibilbidearen alde egiten du, Jau- rerriaren aurkakotasunarekin baina Balmasedako, Enkarterrietako, Mena Araneko eta Gaztelako Zazpi_Metindadeen babesarekin (Madoz, 1850: 149-172). 1849-an, Zallak, Junta de Caminos-era ordezkari bat bidaltzen du, kontribuzioen bidezko banaketa bat egiteko Bilbao-Balmaseda errepidearen finantzazio- rako akordio batera iritzi ahal izateko (Z.U.U.A. 12. Paper-zorroa, 3. 2bk. Akordioen Liburua. 88-89 rr.) Bilera horretatik Aldundia atera zen bidearen jabe Zallari, guala Plana edo errepidearen finantzazioaren Iehena’izateko aukera eman zitzaioan hautatzeko; Zallak Jehena izatea aukeratu 2uen. Balmasedako errepidearen zabaltzearekin Enkarterretako komuni- kazioei bultzada berria eman zitzaien, Balmasedako bidea ez zen pasabide bakarra, Bazeuden baita Urrestieta-ko Bidea, Zalla eta Sopuerta Ocharanetik lotzen zituena, eta Urrestieta Castillo de Piedra-rekin lotzen zuen adar bat, I. KONPONKETAK BIDEAN Ohiko bain plubiositate haundiagoa zegoenean, Kadagua ibaiak gainezka egin eta bideak urez bete~ ten zituen bidezoruan eta zubietan kalte haundiak satrmal eaten cia etaginez. Arrisku hori ekiditzeko modu bat konpondu behatreko bideak zolatze zen, ibaiaren ibilbidetik Uurrun, eta hormatzar bat jarti ibaiatik hurbilago zegoen galtzadaren bazterrean, uholdeari eutsi ahal izateko. Hormatzar hav, hasieran, zurezkoa zen, hartizko hormatzar batez ordekatzen zena denborare- kin ZU.U.A. 1. Paper-zorroa, 1. 2bk. Dekretuen Liburua. 75 E.). Gehien kaltetutako zatiak, ohikotasu- nagatik, Puente del Charco-a eta Lusa ela Ojibar zaliak. Urrestietan, gehien konpondutako elementua, Salciaga Zubia zen. 1698-an, Balmasedako Bidearen ibildea aldatzen saiatu zen, batzuren ustetan, hobea zelako bide berri bat zabaltzea Ocharanetik ibaiaren gorakaden ondo- rio kaltegarriak ekiditzeko. Akordiorik ez zenez lortu, bozketan jarri zen proposamena, 31 boz alde eta 70 kontra emaitzarekin. Ez zen aurrera atera (Z.U.U.A, 2. Paper-zorroa, 1. zbk. Udalbatzaren Liburua, 127- 132 or) Bideen konponketa egiteko ordena ondokoa zen: Alldizka, errejidoreek galtzaden egoera ikuskatzen zuten brazatan neurtzeko konpond. beharreko zati edo puxkak. Jarraian Kontseiluari ematen zioten ikusketaren berti eta honek, dekretu bidez, bideen Konponketaren obra herti-enkantean jartzen zuen, Enkanteak, horniduren alokairuen mekanismo bera zuen, baina prezioa goraka eskaini baino, beheraka egiten zuten, udalerriaren ckonomia antza, diru gutxiago Xahututa, hobeto joan zedin. Horregatik, batzutan, eskaintzailerik ez Zen egoten eta enkantea ettepikata egin behar izaten zen. Eskaintzaileak, bideak bi urteren burvan konpontzeko konpromezua hartzen 2uen, Enkante publikora ere eramaten ziren, eskaintzile hoberenera, zubi, hormatzar eta bestelako obren kon- ponketa, baldintza jakin batzuen pean, Horrela, esate- rako, komtserbatzen dira 1697an Puentecilla de Lusa konpondua izan zeneko baldintzak, 1700ean Balma- sedako Errege-bidearen zati bat Ojibar-en parean, beste zubi bat 1762an, eta baita hainbat zubi 1820 eta 1868 artean, Idazkiak zera dio: «Paso malo enfrente de Oxibar: Se ha de hacer un albattal hueca por deba- Jo de la calzada, de dos pies de vara de ancho y otvos dos de alto, para que pase el agua que suele ir por caquella parte, con sus losas por encima que atravie sen de parte a parte el dicho albaftal. Encima de dichas losas, hay que echar tierra y empedrarlo de buena calzada. ¥ por la orilla de hacia el rio se ha de hhacer un escudo de cal y canto de 2 1/2 pies de grue- $0, bien fijado y cimentado, Todo el largo de la cal zada y paredén se ha de hacer por encima de buena calzada hasta tocar a un lado y otro de calzada a cal- zada» (Z.U,U.A. 3, Paper-zorroa, Udalbatza Liburua 92.93 om). ‘OBIE (Antoplogia Cura m2), ao 200607LLACCALZADA DE EPOCA MODERNA ENTRE ZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) sa TEL CAMINO REAL (TT. MN 7. Arpaia: Bolumburako Olaren honda. IV. FUNTZIONALITATEA Bidearen funtzionalitatea komertziala da argi ta gatbi, bidea zuinkatzen duten ola ugarien bumniari Bilbo porturako irteera ematen zielako. Baita izan zen gaztela-leongo lurren artilea garraiatzeko bidea, Euskal Herrira eta gainerako Europara, itsaso bidez, Mella-ko monumentu-multzoak, bidea zeharkatzen duen tokitik, olagizonen eta errotagizonen ola bi eta errota bat Zuen, hala nola berauen etxebizitzak, kotxe-tokiak eta zalditegiak, nolabaiteko zitadela hharvesitua osatuz. Multzo hauek oso merkatal izaera zuten, Aro Berriko hasieratik bizkaitar nobleziak kontrolatuak zeudela Bidearen izaera erlijiosoa agerian jartzen dute gur- tearako hainbat eraikin, San Pedro de Zarikete-ko baseliza, Santa Ara-ren baseliza Bolumburun eta San ‘Antonio-ren eliza, Mellan, bezala, guztiak Zalla barra- tian, Santiago Bidearekin erlazioan jartzen diren hain- bat erromesaldiko mugari, zehaztasun historiko zalan- twagarria date. Ustezko kostaldeko donejakueko adar hau, Bilbotik etorria, ezin izan du historiogratiak egiaztatu, Hipotesiek oinart hartzen dute Bilboko ten- pluaren Donejakue izaera, bina ezin izan da frogatu nahikoa ibilia izan den kostaldeko bide baten existen- tia, inguruaren dinamizatzaile izango zena hiri eta eliza berriak sortuz, frantziar bideak egin zuen bezala (Gacfa Camino, 2000: 72). Donejakueren eliza bat Bilbon ez da argudio nahikoa kostaldeko erromesera- ko ibilbide bat identifikatzeko, donejaluesr izaera ez bait da ibilbidearen elizetan agerizen (Vazquez de OBIE (Aaopologia Cults 12 se 20407 :ALLA Y BALMASEDA, SIZKAIA) Parga et alii, 1948). Bestalde, kontuan hartuta erromesaldi garaia bideeren zole- tzea, Zalla eta Balmaseda artean, baino askoz lehenagokoa dela, zala da frogatu Santiago-rako ustezko erromes bide batekin batera etortzea, Garefa Camino- ren hitzetan: «Tampoco en el proceso de creacin de los miicleos wrbanos (Lekei- tio... Balmaseda, etc) el camino jacobeo desempeité papel alguno, al menos ssegiin se desprende de sus cartas de afo- ramiento). Ello, evidentemente, no quie- re decir que ciertos peregrinos no atra- vesaran el territoria, pero. las testimo- nios son tan escasos y tan disperses en el tiempo y en el espacio que no hacen sino confirmar la ausencia de una ruta costera establecida.» (Garcia Camino, 2000: 72). XIII. mendean jartzen da agerian bal- dintzatzaile politiko eta lurraldearen antolatzailea, Bizkaiko —jaunek 8. Argurkia: rd Aroko zi i La Mellon, barrualdeko Balmaseda bezalako enklabeei forupe- ko gutuna ematen dienean, euskal [urraldera sartze- ko bide garrantzitsuak igarotzen zirelako (Garcia de Cortazar, 1978: 69 eta ond.). Moment honetan emango dira baldintzak itsasadarraren ahoan nol baiteko izaerako hiri bat sortzeko, Kadagua ibaia- ren ibilbidea jarraituz, bideak izango zuelarik hasiera (Garefa Camino, 2000: 74). Gainera, Bilbo- tik Balmasedarako bidea, Donejakue-ren lehenengo eliza baldintzatzen duten zazpi bideetariko batetik hasten da. Francos kaleak, Gernika eta Bermeoko biden Orduita eta Balmasedara zihoazen bideekin348) FERNANDO SANCHEZ HIDALGO, JORGE MORIN DE PABLOS, RAFAEL BARROSO CABRERA, MARTA ESCOLA Y MARIO LOPEZ RECIO lotzen zuen, Nerbioi-Ibaizabal San Antén zubitik behin gurutzatuta. V. INDUSKETA ARKEOLOGIKOA. Esku hartzea bi indusketetan banatu zen agertuta- ko bi harzolaturiko zatien arabera: “Ibarra zatia” eta Balmasedakoa, Castillo de Piedra eta Barracén artean, Ondoren zehazten dira dokumentazio arkeolo- iko lanak, Errege-bidearen harzolak argitara utzi Zituztenak. Val. Ibarra Zatia Lehenengo, jarduera bandatik landare-estaldura kendu zen harzola hondarrak aurkituz mendebaldeko hharrizko horma eta ibsiaren ibarra artean. Jalkitze metaketen potentzia bidean aldagarria zen, 40 eta 80 zm, artean, Lur organiko honetan keramika, beira, metalezko objektuak eta hezurrak topatu ziren, guz- tiak gehienezko 50-70 urteko antzinatasunarekin 9. Arguakia: Harzolen xeherasuna, Beraz, gaur egungo zaborratzat hartu ziren, metaketa haven’ hurbiltasuna denboran baino garrantzi haun- diagorik gabeak. Behin harzolaturiko bidearen mailara helduta, eskuzko garbiketa bati ekin zitzaion. Indusitako zatiak 50 bat metoko luzerako izan zen, hoietarik 30 m, Inguru egoera onean zeudela, Ibarra zatiaren galtzadaren ezaugarriak: = Zintarri baten agerpena. Inguruetako harrizko bloke haundiz eginda (limonitak), normalean aupe- siak lehunduaz, Bloke luze eta laburren arteko txan- daketa ikusten da, Edonola, txandaketa hau ez da beti ematen. Ex titzen dena bada zintarriaren harrien eta harzolaren betegarriaren harrien arteko alde haundia, Azken hhauek luzeak (rollos) eta inregularral dita (Iarkosko haundiak). 10. Argarkia: Hezaren lerokapene zabulgune batean ~ Hezur zentral baten jarpena, harkosko luzeaz egina, bidean zehar Iuzetarako jarriak. Honako datu honi itxurakoa deritzogu zeren eta, La Herrera-n eta bideraren beste alderdietan ikusi bezala, gutxienez bi hezur egon behar izan ziren, baina bigarren hau espa- su itsatsiek ezkutua dago. Zati estuenen ardatz baka- rra erabiliko zen. Zabalduretan, kontra, hiru hezur ere jartzen ziren, ikusgarriagoa eginez, eta beti ere urbileko element dezberdinekin erlazioan, iturri, ostatu edo antzekoak bezalakoak. Normalean, egiturak koadranteak sitien alde hauetan ~ Koadranteen erabilpena, isolaturik bada ere, galtzadaren zabaleraren lerrokapenak bezala osatuak, hhatti koskorrez eginak. — Etengabeko konponketen agerpena harzoletan Tdatzitako dokumentazioari esker XVI. Mendetik gaur egun arte mistuak izan direnal. Kadagua ibaia- ren uren eragina, uholde garaietan, kalte haundiak eragin zituen bidean historian zehar. Honengatik, bazterrak indartu egin ziren harri-lubeta eta murrutza- rrekin, suntsituak izan zirenak, Galtzada bern kon- ponketak egiten ziren hutsune eta apurketetan XIX. ‘mederarte, behingoz bertan behera utzia izan zen arte. OBIE CAnsoploga Cut 12, 80200807LA CALZADA DE EPOCA MODERNA ENTREZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) 38. EL CAMINO REAL(TT MM. DEZALLA ¥ BALMASEDA, BIZKAIA) Antolamendu hau San Pedro de Zarikete-ren zelaitik 100 metro mendebalderarte betetzen da, 12 Arguckin: Zepa Bloque zabar bo baa hare koskora birt, Aldatu daitezkeen elementuk ikusten dira, bi hezur baino gehiagoren erabilpena bezala edo zeharkako beste batzuen erabilpena koadranteak osatzeko. OBIE (Anvopologta Cull n* 1D), a 20607 Zepa bloke baten agerpena ere ikusi da zintarian Material hau, hari koskorra bihurtzeko, urtetan jaso behar du ibaiaren arrastea. Zepa baten errodadura egoerak, mendeetako prozesua eraman behar izan du bere isurtze, arraste eta jasotzetik, Honek zera pentsa- razten dign, blokea azkenengo konponketa fase batean javria izan zela edo galtzada, gaur ikusten dugun beza- la, XVI eta XIX, mendeen artean eraikia izan zela Indusitako galtzadaren beste ezaugarri bat bada harzola osatzen duten harrien ezarpena. Kas hone- tan, estekadura edo kareorerik gabe, lurrean zuzenean iltzatuak daude. Lur isuritu eta trinkotu prestatu bat dago, buztin osagarti haundi batekin hartien azpian. Horregatik, harzolaren harkoskorrak eta rollo-ak lurrean iltzatzen dira eta elkarrekin kateata inongo 13, Argekit; Movkotaestigraikonharzoatriko bean. lotura elementurik gabe. Zentzu honetan, Tarra zatian ebaketa estratigrafi- ko bat egin zen, egon zitezkeen harzolaren fase dez~ berdinak dokumentatzeko, baita geltzadaren azpiko prestakuntza mailen antolaketa dokumentatzeko. Horrela, gutxienez bi giza-jatorrizko bi estratu antze~ man izan ziren: azpiko maila bat, ibaiaren buztinen gainean, are-buztintsuaz osatua, harri koskor eta lega~ rrekin; eta goiko maila bat, barzolaren azpian 2uze- nean, are-buztintsuaz izuritako errekarriez. Lehenen- goan, formarik gabeko keramika puxkak ikusi ziren, Ibaiak ekarriak. Zoritzarrez, datu honek ez zuen mai- Jaren kronologia zehaztu abal izan, beina nolabaiteko antzinatasuneko elementuen ezak deigartia egiten zag.580) FERNANDO SANCHEZ HIDALGO, JORGE MORIN DE PABLOS, RAFAEL DARROSO CABRERA, MARTA ESCOLA Y MARIO LOPEZ RECIO ‘22. Balmaseda Zatia Indusketaren zati honetan, bidearen egiturak oso egoeta txarrean aurkitu dira. Kasu batzutan ere, har~ zolak dezagertuak zeuden. Edonola ere, beraren anto- Jaketa, Castillo de Piedra inguruan tarteka suntsituta- ko harzoletan ikus daitekeenez, Zallarena bezalakoa zen. Toki batzutan eskuz egindako zundaketak burutu ziren, Ertege-bidearen harzolen gabezia erakutsiz. Kedagua ibaiatik hurbil, Nocedal-eko Adasrerako 70 tn, inguruko zati batean, nabarmena da harzolen eza, Azkenean, 5 m, inguruko zati tiki batean, Cast Ho de Piedra-ren aurrean, ibaitik urbileko mendia hegalaren aterrazamendu artifizial batean, harzolatu- riko bidearen lagin bat aurkitu zen, Galtzadaren eskuzko indusketariekin zitzaion, bere hondaketa egoera konprobatuz. Bakarrik bloke haundien zintarria kontserbatzen 2uen eta harzolen hasiera. Kasu honetan, eta bidearen hestueragatik, hezur bakarra izan behar omen zuen, dokumentat ezin izan genuena zeharoko hondaketa jaso bait Zallaren kasuan bezala, ebaketa estratigrafiko bat gin zen bidearen fase kronologiko dezberdinak ikus- teko, Prestaketa maila bi ikusi ziren, azpiko ibai-buz- tinetan finkatua, Maila bi hauek trinkotutako are buz- tintzuak zituzten, legar eta harti koskor ugariz. bere baitan bideari winkotasuna, lotura eta iragazgaiztasu- na emateko. Alderatzeko datu bezala, aipatu beharra dago galtzadari oinarri egiten zion rudus edo statu- ‘men maila Zallakoarena baino lodiera gutxiagokoa zela. Egituren antolaketagatik Zallakoaren garaikideak dita. Ez dago zati horten harzolekin dezberdintzen den elementurik eta gainera, dokumentuak ezagutzen dira (ikusi_ bideraren konponketen epigrafea) bidea- ren harzolen erabilpen eta konponketa fase dezben nak zehaaten dutenak, Bide honen bertan behera uztea agerikoa zen, lan- darediaren betetzeagatik erakusten zen egoeragatik, zuhaiztingatik (galtzada hondatu duten erroketak) eta gainerantzeko floragatik. Gaur egungo errepidearen erabilpena eta abelzain bidezidor berrien zabaltzeak, beste bideen erabilpena ekarri du nekazal eta abel- tzain lursailen artean igarotzeko. VI. ONDORIOAK Zalla eta Balmaseda arteko bidearen ikerketa dokumentala eta arkeologikoa eta gero, ez dago inon- 0 elementurik pentsarazten duena beraren eraikun- (za XIX. mendea baino lehen ¢harzolaturiko bideari dagokionez), Ez. dira datu fidagarriak lortu ustezko kostaldeko Donejakue bide batekin erlazioan jartze- ko. Tzan ere, arkeologi datuek argitara jarri dute ez dagoela Gaur Egungo-Aro Berriko harzolen baino hondar zaharragorik. KOBIE Anopotogin Calum 12, an 200607LACCALZADA DE #POCA MODERNA ENTREZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) sat EL CAMINO REAL (TT MM DE ZALLA Y BALMASEDA, BIZKAIA), BIBLIOGRAFIA Abdsolo Alvarez, J.A. 1975 Comunicaciones de la época romana en la Provincia de Burgos. Publicaciones de la Excelentisima Diputacién Provincial de Burgos. Burgos. Abasolo, J.A.; Loza, L.R., Séenz de Buruaga, L.Ry Blizquer, J 1984 La llamada via Pisoraca-Flaviobriga. Alta- mira, 44, Santander Arias, G. 1987 Repertorio de caminos de la Hispania roma- nna. C&diz. 1994 La extensién de la Gallaecia romana, Bl Miliario Extravagante, 48. Milaga: 24, Baniis y Aguirre, J.L, 1984 La llamada via Pisoraca-Flaviobriga. Alta- mira, 44, Santander Barrio Loza, J.A. (ed) 1991 Vizcaya, Arqueologia, Urbanismo y Arquitectura histérica... Bilbao y su Entorno. Las Encartaciones, Vol IL Diputacién Foral de Vizcaya. (coord.) 1991 Bizkaia, Arqueologta, Urbanismo y Arquitectura Histérica Il, Bilbao y ‘su entorno. Las Encartaciones. Biz kaiko Fora Aldundia-Diputacién Foral de Bizkaia. Zamudio. Basterretxea, A. 1993 «La infraestructura viaria de Ia villa de Durango (Vizcaya). IV Congreso de Arqueo- logia Medieval Espafola (CAME), Tomo mm. 2002 Bermeotik Gaztelerrira. De Bermeo a Casti- Ia, Bilbao. Carandini, A. 1981 Storie dalla terra, Manuale dello scavo archeologico. Turin. Casanovas, T. (coord.) (1990) Bizkaiko presak. Presas de Vizcaya. Departamento de Cultura de la Exema. Diputacién Foral de Vizca- ya, Bilbao. OBIE (Anropologi Coker n* 1) ao 200807 Casanovas, T.; Candinas, B. (coord.) 1992 Bizkaiko zubiak / Puentes de Bic- aia, Departamento de Cultura de la Exema, Diputacién Foral de Vizea- ya, Bilbao, Diaz y Diaz, M. C. 1999 Las peregrinaciones y Ia peregrinacin a Santiago. V CAME, Vol. I. Valladolid: 417- 422, Diaz Garcia, M. S. 1998 La Molinerta tradicional en Las Encarta- ciones. Museo de Las Encartaciones y Jun- tas Generales de Vizeaya. Bilbao. Escribano, J.M. 1760 _Itinerario espafol 0 guia de caminos para ir desde Madrid a todas las ciudades y villas mds importantes de Espaita y para ir de unas ciudades a otras y algunas cortes de Europa. Fernandez Fonseca, M.J. 1996 Nuevos restos viarios romanos en el norte de Burgos. Via Flaviobriga-luliobriga. Intento de reconstruccién del trazado por medio de los Sistemas de Informacion Geografica Veleia, 13. Vitotia-Gasteiz: 146-151 Garefa Camino, I. 2000 Los orfgenes de la Iglesia de Santiago en Bilbao. La Catedral de Santiago (Bilbao). Bilbao: 63-80. 2002 Arqueologia y poblamiento en Vizcaya, siglos VI-XII: ta configuracién de la socie- dad feudal. Bizkaiko Foru Aldundia-Diputa- ci6n Foral de Bizkaia, Bilbzo, Gareia Camino, 1; Torrecilla, M. J. 2000 Las iglesias, centros de poder y organiza- cién territorial (el papel de las iglesias en la reorganizacién del poblamiento en los casos de Vizcaya y Ayala: siglos IX y XIN), Actas del V Congreso de Arqueologia Medieval Espatiola.: 117-726. Gareia de Cortézar, J. A. 1978 Las villas vizcainas como formas ordenado- ras del poblamiento y la poblaci6n. Las for- ‘mas de poblamiento en el Seorto de Vizca ya., Bilbao: 69 y ss.552. FERNANDO SANCHEZ HIDALGO, JORGE MORIN DE PABLOS, RAFAEL BARROSO CABRERA, MARTA ESCOLA Y MARIO LOPEZ RECIO Garefa de Cortézar, Fj; Montero, M. 1980 Historia de Vizcaya, Tomo II. Editorial ‘Txertoa, San Sebastién, Gareia Diaz, P. La via de la Mesa en su tramo costero. Nue- vvas Aportaciones: 609-656. Gorrochategui, J. y Yarritu, M°.J. 1984 Carta Arqueol6gica de Vizcaya, Segunda parte: materiales de superficie. Cuadernos de Arqueotogia de Deusto. Departamento de Cultura de la Exema, Diputacién Foral de Vizcaya, Bilbao. Inés, Fi; Lecanda, J. A.; Rodriguez, J.J. 1999 Caminerfa hist6rica por el norte de Burgos y rutas de peregrinacién. V CAME, Vol. i. Valladolid: 467-478. Labayru, E. 1968 Historia General de Vizcaya, Vol. I-1V.. Bil- bao. Larrea Sagarminaga, M. A. 1974 Caminos de Vizcaya en la segunda mitad del siglo XVIII. Enciclopedia General Vasca, V.. Bilbao, Lépez, S. 1809 Nueva guia de caminos para ir desde Madrid, por las ruedas y herradura, a todas las ciudades y villas mds principales de Espaita y Portugal y también para ir de unas ciudades a otras. Madoz, P. 1845-1850 Diccionario Geogréfico-Estadistico-His- rico de Espafia y sus posesiones de Ultramar. Burgos. Magallén Botaya, M* A. 1997 Lared viaria romana en el Pais Vasco. Istu- rite, 8. Donostia-San Sebastidn: 207-231. Mareos Muiios, J. L. 1982 Carta Arqueolégica de Vizcaya, primera arte: yacimientos en cueva. Universidad de Deusto. Departamento de Cultura de la Excma, Diputacién Foral de Vizcaya. Bil- bao. Menéndez Pidal, G. 1951 Los caminos en la Historia de Espaita Madrid: 40. Meneses, A. 1622 Repertorio de caminos ordlenado por Alonso de Meneses, Valladolid. Nolte y Aramburu, E, 1991 reves notas introductorias al estudio etno- hist6rico del Camino Real de Burgos a Ber- cedo (S. XIX). Kobie (Antropologia Cult ral), 5. Bilbao. 1992-93 Caminos Reales y leguarios de Vizcaya (Siglos XVIII y XIX). Kobie (Antropologia Cultural, 6. Bilbao, Rodriguez Colmenero, A.; Lopez Rojo, M. 1979 Nuevos miliatios de Maximino de la via Pisoraca-Castro Urdiales aparecidos en Vizcaya. Kobie (Paleoantropologia), IX. Bilbao: 209-216. Royo Ruiz Marco, A. 1997 Zalla: Estudio histérico-artistico. Bilbao, Ruiz Carmona, S. 1993 Propuesta metodolégica para el estudio de vias medievales. 1V CAME, Tomo IIl.: 989- 996. Solana Sainz, J.M. 1974 El Miliario del IMP. CAESAR DOMITIANVS AVG. Aportacién al estudio de la Via Pisoraca - Flaviobriga. Durius, 2, Valladolid: 343-345, Soria y Puig, A. 1991 El Camino de Santiago I: Vis viajes y via- Jeros de antafo., Madrid, Torrecilla, M* J.; Barrio, J.A3 Aguirre, L. 1991 Gufa del Camino de Santiago en Vizcaya... Bilbao. Vazquez de Parga, L.; Lacarra, J.3 Uria, J. 1948 Las peregrinaciones a Santiago de Compos- tela.. Madrid: 499-508, Villuga, P. J. 1546 Repertorio de todos los caminos de Espaita. Valladolid.LACALZADA DB fFOCA MODERNA ENTRE ZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) TEL CAMINO RSAL(TT MM. DE ZALLA Y BALMASEDA,BIZKAIA) VVAA. 2001 Patrimonio Histbrico de Vizcaya, Encarta- ciones I y II. Kultura Saila / Departamento de Cultura. Bizkaiko Foru Aldundia-Diputa- ci6n Foral de Bizkaia. Bilbao, Ybarra y Bergé, Javier 1958 Catdlogo de Monumentos de vizcaya. Bil- bao. Eskuz Idatzitako Iturrriak Z.U.U.A.+ Zallako Udalbatzaren Udal Artzibategia. ROBIE (Anropsog Corl a” 12) ao 200607 Fe