Filosofía Antiga: Helenismo 1

Filosofía Helenística

1. Contexto histórico
O período helenístico abrangue dende a morte de Alexandre Magno (323 a.C.) ata a invasión
de Macedonia polos romanos (148 a.C.). As cidades gregas perden a súa independencia e Atenas
a súa hexemonía comercial, política e en menor medida a cultural. Das cidades-Estado pásase ao
imperio macedónico e deste ás monarquías helenísticas, gobernadas por unha elite de gregos.
A época helenística foi un período de profunda crise, motivada por diversos factores, entre os
cales se poden considerar como importantes: a fragmentación do extenso imperio de Alexandre
Magno, a desaparición da polis como lugar autónomo, unha situación continua de inestabilidade
política, unha forte recesión económica, acentúanse as diferenzas entre clases sociais, etc..
Todos estes factores que provocaron un xiro decisivo no home helenístico, que se vai
afastando das cuestións cívico-políticas para volverse máis cara a se mesmo, cara á súa
intimidade. Este xiro, no que a polis perde a súa importancia e a xente empeza a sentirse como
unha pequena parte dun grande imperio cun vasto territorio, implica tamén o cambio cara a unha
nova forma de entender as cousas.

2. Unha nova filosofía

Os filósofos buscan novos camiños fóra da cuestión política para conseguir que o individuo
poida ser feliz á marxe da colectividade. Por iso ademais de buscar o coñecemento, buscan
tamén a parte práctica de este, a que lles proporciona outra forma de entender os cambios, que os
poden conducir cara á felicidade. O concepto de felicidade (eudaimonía) ten hoxe en día un
significado moi diferente ao que tiña noutros tempos onde se entendía como un paso para
alcanzar un estado, como un logro persoal.
A renuncia a participar na vida pública e nos sucesos mundanos é un requisito necesario para
a independencia do filósofo, que trata de reducir ao mínimo calquera necesidade externa a se
mesmo e conseguir o máximo de autosuficiencia.
Todos movementos filosóficos helenistas teñen en común unha nova forma de ver e de
relacionarse co mundo, dende o convencemento do home só, autosuficiente, que xa non sente
ningunha preocupación polo social, porque ao desaparecer a polis asume que é inútil intervir en
tan vastos territorios, e sente desarraigado e cosmopolita.
Os principais puntos en común son:
- Cambia o concepto de home: Aristóteles falaba dun animal cívico, porque só a pólis era
autosuficiente e só nela podía realizarse plenamente. Afundida a pólis, o ser humano é entendido
máis ben como animal social, o marco de referencia do cal é a natureza e a humanidade,
reclamando para si a autosuficiencia e autonomía que antes se recoñecía á cidade.
- Pola inestabilidade da época, a seguridade persoal e a felicidade individual convértense nas
grandes aspiracións do momento.
- Tómase como referencia as leis inalterables do Cosmos. Elabórase unha nova Física e unha
nova Ética de carácter naturalista e cosmopolita.
Filosofía Antiga: Helenismo 2

- A filosofía queda subordinada aos fins prácticos da existencia sabio non é só o que sabe
senón o que sabe vivir.
- A filosofía agora concíbese como un saber unitario, dividido en lóxica ou teoría do
coñecemento, física e ética, pero todo orientado a unha finalidade fundamentalmente moral. A
especulación abstracta carece de valor.
- Nesta época florecen numerosas escolas. Hai moitas influencias mutuas pero tamén moitas
polémicas. Iso explica o eclecticismo que virá a continuación.

2. Principais escolas
As principais escolas da época helenista son: epicureísmo, estoicismo, escepticismo e
cinismo.

2.1. A filosofía epicúrea.

O epicureísmo tiña unha finalidade claramente práctica: os epicúreos entendían a filosofía
como unha medicina da alma. A filosofía é para adquirir coñecementos, senón para ser feliz.
A súa máxima aspiración consiste en alcanzar a felicidade do home, ameazada sempre pola
súa natureza mortal. Este estado só pode ser superado, segundo a doutrina epicúrea,
convencéndose o home da necesidade que ten de aceptar a morte como algo propio do ciclo
natural das cousas.
Epicuro foi un dos grandes filósofos da antigüidade, aínda que as súas ideas foron pouco ou
mal comprendidas fóra do seu círculo de discípulos e a penas se conservaron fragmentos das
súas máis de cincuenta obras. O epicureísmo alcanzou a súa máxima difusión durante os
primeiros séculos do cristianismo, atraendo enormemente a pensadores como Santo Agostiño.
Despois foi caendo paulatinamente no esquecemento, rodeado de malentendidos.
O edificio filosófico epicúreo asíntase sobre unha concepción da realidade de corte
materialista, sensista e empirista que ten as súas raíces no atomismo de Demócrito.
A Física epicúrea inspírase en Demócrito e é materialista e mecanicista. Todo consiste en
átomos e baleiro. O número de átomos é infinito, como o é o espazo baleiro, polo que admitían a
posibilidade de que existise un número tamén infinito de mundos como o noso, polo que nacen e
polo que perecen, aínda que o conxunto do universo é eterno e imperecedoiro.
Os átomos móvense no baleiro polo seu peso, aínda que entre eles poden producirse choques
e se desviar da súa traxectoria, polo que resulta moi difícil predicir a súa posición. A súa
doutrina, polo tanto, é menos determinista que a de Demócrito, pero segue sendo mecanicista:
nada na natureza sucede para un fin. Todo é causa do movemento ao chou dos átomos, sen que
haxa intervención divina ningunha na orixe ou funcionamento dos mundos. Os corpos, resultado
da agregación de átomos, posúen calidades reais (cor, textura, etc.), resultado da súa estrutura
atómica.
A alma é material e mortal. É un agregado de átomos que se estende por todo o corpo. A
percepción sensible redúcese ao tacto (percibir é entrar en contacto cunha emanación de átomos
por parte do obxecto que percibimos) e o pensamento é unha especie de sensación reflexiva
producida pola superposición de sensacións inmediatas. A alma segue ao corpo no seu destino, e
por iso é mortal.
Epicuro só considera reais as cousas que poden ser captadas polos sentidos, única forma
válida de coñecemento.
Filosofía Antiga: Helenismo 3

● Ética
A Ética epicúrea é unha ética hedonista. O pracer é o principio e fin de vivir feliz.
Epicuro distingue entre praceres naturais e necesarios, praceres naturais pero non necesarios,
e praceres que non son nin naturais nin necesarios. Pensaba que só os primeiros fan realmente
feliz un ser humano, e que as persoas prudentes intentan escapar dos demais. Con estes matices
ás súas ideas Epicuro oponse a doutrinas hedonistas como a de Aristipo de Cirene, quen
propoñía buscar praceres en movemento, activos, e que non consideraba pracer a mera ausencia
de dor. Pero Aristipo xa sufriu as críticas de Platón e Aristóteles (consideraban praceres
supremos os intelectuais, propios da alma) e Epicuro non quixo merecer os mesmos reproches.
Epicuro fala dun novo hedonismo: a felicidade está nos praceres do corpo, sempre que sexan
naturais, moderados e sen excesos, gozados con serenidade. Tamén dá moita importancia aos
praceres da alma (a amizade e os recordos agradables, etc.), e mesmo afirma que poden ser
superiores aos do corpo, porque os corporais só se gozan no presente, mentres que os da alma
abranguen o pasado, o presente e o futuro.
Epicuro ten unha concepción do sabio moi distinta da que teñen os estoicos: "sabio" non é
quen se abstén de todo pracer, senón o que sabe gozar moderadamente do natural e necesario.
Prefería a soidade ou a compañía duns poucos amigos íntimos en lugar do ambiente cosmopolita
que os estoicos consideraban ideal para desenvolverse. Entendía que os procesos naturais non
estaban sometidos a un determinismo férreo, como pensaban os mecanicistas, porque os átomos
se moven libremente no baleiro e esta ausencia de necesidade fai posible que cada persoa poida
ser dona do seu destino. Non temía a morte nin vivía angustiado pensando no final da vida. Cría
que os deuses non interveñen para nada na vida dos homes e que por esa razón era absurdo
pensar na posibilidade dun castigo presente ou futuro, resultado da cólera divina. Os praceres
naturais, que eran o importante para el, eran doados de conseguir e tamén a dor podía ser vencido
coa actitude axeitada. Un ideal de vida así resultaba especialmente atractivo nunha época de
terrores e histerias colectivas como a de Epicuro.

2.2. A filosofía estoica.

Esta escola foi fundada por Zenón de Kitión (Chipre, 336-264 a.C.), quen abriu en 306 a súa
escola en Atenas, nun lugar chamado Stóa poikilé (Pórtico pintado). A doutrina estoica foi
sistematizada por Crisipo (280-210), un dos seus discípulos. O estoicismo tivo diversos períodos
despois. O estoicismo medio comezou cando Zenón de Tarso sucede a Crisipo. A partir do 135 o
estoicismo penetrou en Roma e influíu en importantes personaxes como Escipiano, Pompeio e
Cicerón. O estoicismo da época imperial tivo como figuras destacadas ao cordobés Séneca
(4a.C.-65 d.C.), titor de Nerón; Epicteto (50-130) e Marco Aurelio (121-180). Son autores
fundamentalmente interesados nos temas morais. É nas obras destes últimos autores onde
atopamos as doutrinas estoicas de toda a escola, xunto con textos de Cicerón, Plutarco, Dióxenes
Laercio e outros. Aínda que o estoicismo utiliza moitos materiais procedentes de filósofos
anteriores (Heráclito, Platón, Aristóteles, os cínicos, ...) tamén achega moitos elementos
orixinais. Deu lugar a unha síntese nova, moi sistemática e coherente, a influencia da cal se
mantivo durante moitos séculos.
La Física estoica inspírase sobre todo en Heráclito. Entende o mundo como un todo unitario
(monismo) e harmonioso, rexido pola necesidade inflexible da lei universal (determinismo). A
orde natural será así o único refuxio capaz de proporcionar racionalidade nun marco social
caótico. Propoñen dous principios para o cosmos: a materia (pasivo) e o logos universal (activo,
de natureza corpórea, non inmaterial). Só o que ten corpo (material) é real. O estoicismo é unha
doutrina estritamente materialista. A materia carece de calidades e é pasiva. Ao principio activo
(Razón universal) chámano Deus. O universo é un todo animado e divino (panteísmo). Todos os
Filosofía Antiga: Helenismo 4

acontecementos están ferreamente determinados por unha cadea causal inexorable. A esa
necesidade que rexe o cosmos chámanlle os estoicos, destino. É unha orde necesaria, pero
totalmente racional.
O mundo é un ser animado e harmonioso, que posúe vida propia. Ten un ciclo vital que
remata cunha grande conflagración universal, envolvido en lume, tras a cal todo volve comezar
de novo. Cada ciclo posterior repite exactamente o anterior.
Unha mesma lei o rexe todo. Para quen acepta este concepto non ten sentido falar de mal no
mundo: nada do que sucede pode ser un mal, aínda que o pareza. Pode que para consideralo un
ben haxa que contemplalo con máis perspectiva, pero coa suficiente distancia histórica mesmo o
que agora parece mal veremos que apunta cara a un ben.
Para os estoicos, ser humano é unha parte do universo sometido á mesma orde que as
restantes cousas do cosmos. A alma humana é corpórea, mortal e procede dos pais.
Igual que Aristóteles, os estoicos afirman que a única fonte de coñecemento son os sentidos e
que a representación sensible é unha copia da realidade (realismo inxenuo). Só as
representacións claras e distintas nos garanten un coñecemento verdadeiro.

● Ética
Mentres a Física ensina a coñecer a Natureza, a Ética ensina a vivir de acordo coa natureza.
O ben moral de ser humano, polo tanto, consiste en vivir de acordo coa natureza global e
coa propia natureza (que é unha parte da primeira). Isto equivale a vivir de acordo coa razón,
porque así descubrimos o Logos universal que rexe toda a orde natural. É sinónimo de vivir en
harmonía co conxunto do universo. Facer o que esixe a razón non é outra cousa que realizar o
deber.
A virtude é a disposición permanente a vivir de acordo coa razón e o deber. Para os estoicos a
virtude non admite graos: ou se é virtuoso ou non; e quen ten unha virtude tenas todas.
Toda tendencia natural é boa, porque a propia natureza é norma de conduta. Cando a natureza
humana se desvía, entón xorde a paixón (unha conmoción da alma contraria á recta razón e a
natureza). Crisipo sinalou catro paixóns básicas: dor (ante un mal presente), temor (ante un mal
futuro), pracer (ante un ben presente) e desexo sensual (ante un ben futuro). Ante a paixón, o
deber esixe autodominio (apátheia = impasibilidad). Os estoicos propoñían un estadio de
imperturbabilidade, de serenidade intelectual, coñecido como ataraxía estoica. En palabras de
Epicteto: “Non te deixes dominar pola imaxinación. Se agardas e te contés, serás máis
doadamente dono de ti mesmo”.
Para os estoicos, o sabio é o que vive segundo a razón e está libre de paixóns. Pero
considerábano un ideal practicamente inalcanzable, ao que só Sócrates, Antístenes e Dióxenes se
aproximaron. Para facilitar a aproximación, polo menos, a ese ideal do sabio desenvolveron os
estoicos unha teoría das condutas convenientes, ou deberes daqueles que non alcanzaron a
sabedoría e teñen que contentarse cunha virtude menos excelente. A liberdade consiste no
sometemento e aceptación da necesidade, na abstinencia absoluta ante as paixóns e os praceres.

2.3. A filosofía escéptica (pirronismo).

Pirrón de Elis (360-270) fundou unha escola que tivo escasa duración pero que deu orixe a
unha corrente de pensamento, o escepticismo, representativa de moitas posicións e formulacións
posteriores en filosofía. Aínda que xa nos sofistas había pensadores tipicamente escépticos, foi
Pirrón quen asumiu o escepticismo como posición filosófica radical. Opúñase así aos filósofos
que el consideraba dogmáticos, aqueles que se crían seguros de atopar a verdade, porque el
Filosofía Antiga: Helenismo 5

entendía a filosofía como unha busca ou indagación continua, que nunca remata, porque a busca
filosófica é unha loita permanente contra os dogmáticos que cren achar a verdade definitiva.
Pirrón atribúe ás nosas sensacións un valor relativo (só nos mostran o modo como aparecen as
cousas, pero non as cousas tal como son en si mesmas). Todas as nosas opinións se basean na
tradición e son convencionais. Por iso non hai razóns para considerar a unha máis verdadeira que
a súa contraria. A única actitude sensata sería suspender o xuízo (epoché) e non dicir nada
(aphasía). Dende esta concepción, Pirrón propón unha ética da imperturbabilidade (ataraxía):
xa que non podemos saber nada con certeza acerca das cousas do mundo, o apropiado é manter
unha absoluta indiferenza ante as cousas, para que ningunha percepción ou va opinión perturbe o
noso ánimo. Intentando responder aos mesmos problemas que afrontou o estoicismo e o
epicureísmo, Pirrón propuxo que só o escéptico pode ser feliz e se subtraer ás angustias da vida.

2.4. A filosofía cínica.

O cinismo é unha das manifestacións máis radicais da filosofía e tamén das máis
incomprendidas. Os cínicos consideran que a forma de vivir é parte fundamental da filosofía e
inseparable do seu xeito de pensar. Non obstante, non todos os integrantes deste movemento
teñen as mesmas actitudes externas nin os mesmos comportamentos, polo que ás veces se fala de
filosofía cínica, outras veces de actitude cínica e outras simplemente de loucura.
O cinismo é unha filosofía que pretende alcanzar a felicidade mediante a sabedoría e a
ascesis. A ascesis a través da práctica continua do exercicio mental e físico é o camiño para
conseguir a autosuficiencia que libere ante os imprevistos e endureza para permanecer
impasibles ante “adversarios existenciais” como a fame, o frío ou a pobreza.
Pódense distinguir dúas fases no movemento cínico: a primeira fase desenvolveuse basicamente
en Grecia, durante os séculos IV e III A.C., a segunda fase desenvolveuse nas grandes cidades do
imperio romano: Roma, Alexandría e Constantinopla, e durou dende os séculos I a V.
O nome de cínicos ten dúas orixes diferentes asociadas aos seus fundadores. O primeiro vén
do lugar onde Antístenes adoitaba ensinar, que era un ximnasio chamado Cinosarges, que se
pode traducir como o can branco ou o can veloz. A segunda orixe ten que ver con
comportamento de Antístenes e de Dióxenes, que se asemellaba ao dos cans, polo cal a xente lles
alcumaba con ese nome (kinicós).
Os cínicos tomaron como modelos á natureza e os animais, adoptáronos como exemplos de
autosuficiencia e baseándose niso propuxeron un modelo de comportamento ético que
consideraban fundamental para alcanzar a felicidade, aínda que isto só era posible mediante unha
rigorosa disciplina física e mental. Propoñen a necesidade da autoafirmación individual fronte a
unha sociedade alienante e coaccionadora. Era característica dos cínicos a transgresión continua,
tanto dos valores tradicionais, coma das normas sociais.
O cinismo pretendía dar unha resposta individual á incerteza que se vivía neste período de
crise cultural, manifestando o seu malestar e descontento, e tamén se librar dos caprichos da
fortuna, guiando o individuo cara á felicidade. Este camiño non era doado así que se necesitaba
un adestramento, unha disciplina para a conseguir unha plena autonomía moral e a ser posible
tamén física.
O cinismo é unha forma de vivir, pero tamén de pensar e de expresarse, e como non se
conservaron as obras dos primeiros cínicos, hoxe son coñecidos en gran parte por ditos e
anécdotas que foron transmitidos en forma de coleccións, a máis usada é a de Dióxenes Laercio.
Os cínicos mais sinalados son Antístenes ( -450? - -366?) e Dióxenes de Sinope ( -413? - -323?).